geleneksel meslek - THBMER

Transkript

GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹ TÜRK HALKB‹L‹M‹
ARAfiTIRMA VE UYGULAMA MERKEZ‹ (THBMER)
GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹ TÜRK HALKB‹L‹M‹
ARAfiTIRMA VE UYGULAMA MERKEZ‹ (THBMER) YAYINLARI: 3
© Bu kitab›n bütün haklar› Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araflt›rma
ve Uygulama Merkezi’ne aittir. Kaynak gösterilerek al›nt› yap›labilir.
Türkiye’de 2004 Y›l›nda
YAfiAYAN GELENEKSEL
MESLEKLER
Yay›na Haz›rlayanlar
M.Öcal O⁄UZ
Emine AYDO⁄AN
Nilgül AYTUZLAR
Tuba SALTIK ÖZKAN
Gazi Üniversitesi THBMER Yay›n›
Ankara 2005
ISBN- 975-507-125-3
Meslekle ilgili bilgilerden önce her bölümün bafl›nda kaynak kifli ile ilgili tan›t›mlar verilmifltir. Burada, elde bulunan bilgiler ›fl›¤›nda derleyen, derleme yeri
ve tarihi, kaynak kifli, kaynak kiflinin mesle¤i kaç y›ld›r bu mesle¤i icra etti¤i,
mesle¤i kimden ö¤rendi¤i, mesle¤i kimlere ö¤retti¤i gibi sorulara cevap aranm›flt›r. Ayr›ca yine elde bulunan bilgiler do¤rultusunda mesle¤in yap›m aflamalar›, kullan›lan malzemeler, ürünün pazarlanmas› ve kazanç durumu, meslekle ilgili
sorunlar gibi bölümler alt›nda geleneksel meslekler incelenmifltir.
ÖNSÖZ
“Türkiye’de 2004 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Meslekler” adl› bu yay›n,
2003-2004 ö¤retim y›l›nda Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve
Edebiyat› Bölümü üçüncü s›n›fta ö¤renim gören ö¤rencilerin “Türk Halkbilimi”
dersi için yürüttükleri derleme çal›flmalar›nda filizlenmifl, Türk Halkbilimi Araflt›rma ve Uygulama Merkezi taraf›ndan yürütülen ve Gazi Üniversitesi Bilimsel Araflt›rma Projeleri taraf›ndan desteklenen “Kaybolma Tehlikesi Alt›ndaki Geleneksel
Meslekler Halkbilimsel Araflt›rma ve Derleme Projesi” ile meyveye durmufltur.
Ayn› yörede birden çok derleyici taraf›ndan derlenen ayn› mesleklerle ilgili
çal›flmalar ayn› bilgileri içerdi¤i için birlefltirilmifl, giriflte kaynak kifli bilgileri s›ras›yla verilmifltir. Ayn› mesle¤in farkl› yörelerde derlendi¤i çal›flmalarda, tekrara
düflmemek için; her çal›flmada, kullan›lan malzemelerin aç›klamalar› verilmemifltir. ‹lk çal›flmada bu tür bilgiler, di¤erlerinde ise sadece kullan›lan malzemelerin
adlar› verilmifl, farkl› bilgi bulunuyorsa burada bunlara yer verilmifltir. Di¤er yandan yap›m aflamalar›, meslekle ilgili sorunlar gibi bilgiler aynen al›nm›flt›r. Böylece yöreler aras›ndaki benzerlikler ve farkl›l›klar gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Haz›rlad›¤›m›z ve yönlendirdi¤imiz derleme ilkelerine göre ö¤rencilerin Türkiye’nin çeflitli yörelerinden kaynak kiflilerle yapt›klar› görüflmelerde derledikleri
bilgiler, bu çal›flmada ana hatlar›yla verilmifl ve yorumlanm›flt›r. Yeteri kadar aç›k
olmayan bilgi ve tan›mlamalar için bilimsel kaynak ve yüzey araflt›rmas› yap›lm›fl,
buna ra¤men eksikleri giderilemeyen ve yeterli görülmeyen araflt›rmalar›n yay›m›ndan kaç›n›lm›flt›r.
UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras›n Korunmas› Sözleflmesi’nin özellikle korunmas›n› istedi¤i befl halk kültürü alan›ndan biri olan “El Sanatlar› Gelene¤i”, dünyadaki üretim ve tüketim tarzlar›n›n de¤iflmesiyle birlikte h›zla ortadan kalkmaktad›r. Bugün ülkemizde bir çok geleneksel meslek, ç›rak bulamayan
son ustalar›n elinde sonsuza dek yok olacaklar› an› beklemektedir. Bu an, son ustalar›n elden ayaktan düfltükleri veya öldükleri and›r. Bugün on binlerce y›l öncesinin hayatlar›n› merak eden, büyük kaynaklar ay›rarak araflt›ran insano¤lu, yar›n
bugünleri merak etmeyecek ve araflt›rmayacak m›d›r? Yar›n›n› infla ederken geçmiflten esinlenmeyecek midir? Her türlü görsel sanatsal iletiflimlerinde bu ürünlerine ve ustalar›na ihtiyaç duymayacak m›d›r?
“Türkiye’de 2004 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Meslekler”, 2003 y›l›nda
UNESCO taraf›ndan kabul edilen “Somut Olmayan Kültürel Miras›n Korunmas›
Sözleflmesi”nde korunmas› gere¤ine iflaret edilen “El Sanatlar› Gelene¤i”nin, gelecekte koruma alt›na al›nmas› gereken yaflayan meslekleri belirlemeye yönelik
bir envanter çal›flmas›na haz›rl›k olarak düflünülmelidir. Bu nedenle, ço¤u icra biçimleri, araç-gereçleri ve sorunlar› benzer olan mesleklerin bu kitapta yer almas›,
tamamen yukar›daki amaç do¤rultusunda bilinçli bir seçimdir. Bu envanter çal›flmalar›n›n nihai amaçlar›ndan biri, günümüzdeki geleneksel meslekleri kent kent,
dükkan dükkan ve isim isim belirlemek, sorunlar›n› ve aç›l›m olanaklar›n› bu ayr›nt›da ortaya koymakt›r. Di¤eri ise, bu mesleklerin gelece¤e aktar›lmalar› yönünde “Kültürel Animasyon Tasar›mc›l›¤›”n›n yarat›c›l›¤› ile bu mesle¤in icrac›lar›n›n daha profesyonelce çözümler üretme, tasar›mlar ortaya koyma yönünde
aç›l›mlar yaratmalar›na katk› sa¤lamakt›r.
Elinizdeki bu küçük kitap, geçmifli merak eden yar›n›n insan›na küçük bir ›fl›k
tutarsa, küçük bir pencere açarsa amac›na ulaflm›fl olacakt›r. Yaflayan müzeleriyle
geleneksel mesleklerini gelece¤e bütün ayd›nl›¤› ve aç›kl›¤›yla aktaran bir Türkiye’de bu kitab›n c›l›z ›fl›¤›na hiç ihtiyaç duyulmamas›n› dilerim.
Bu kitab›n yay›n›, ortak karar ve düflüncelerimizin Türk Halkbilimi Bölümü
Araflt›rma Görevlisi Tuba Salt›k Özkan ve Türk Halkbilimi Yüksek Lisans Program›ndan Nilgül Aytuzlar ve Emine Aydo¤an taraf›ndan uygulanmas›yla mümkün
olmufltur.
Kitaptaki meslekler, Mustafa Arl›’n›n “Kulland›klar› Ham Maddeye Göre El
Sanatlar›n›n S›n›fland›r›lmas›” (Arl›, 1986) çal›flmas›ndan esinlenerek düzenlenmifl, kimi durumlarda uygun alt bafll›klar gelifltirilirken derlenen meslek gruplar›na uygun olarak bu tasnif üzerinde de¤iflikli¤e gidilmifltir. Buna göre meslekler
ham maddesi esas al›narak sekiz bölüme ayr›lm›flt›r. Bu bölümler içindeki meslekler, eldeki çal›flmalara göre tasnif edilmifltir. Çal›flmadaki amac›m›z meslek
gruplar›n› öne ç›karmak oldu¤u için; mesle¤in ad›n›n, kulland›¤› hammaddeden
ziyade üretti¤i ürün ile an›ld›¤› durumlarda örne¤in b›çakç›l›k gibi, Arl›’n›n tasnifinden sapmalar olmufltur. Farkl› illerden derlenen ayn› meslekler ayn› bafll›k alt›nda il adlar›na göre alfabetik olarak s›ralanm›flt›r.
Türkiye’de 2004 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Meslekler
Geleneksel mesleklerini bütün zorluklara ra¤men sürdüren ustalara, derleme
çal›flmalar›na kat›lan ö¤rencilerime ve projeye katk› ve deste¤ini esirgemeyen
herkese özellikle bu tür çal›flmalar›m›z› her bak›mdan destekleyen Gazi Üniversitesi’ne Rektör Prof. Dr. Say›n Kadri Yamaç’›n flahs›nda teflekkür ederim.
Prof. Dr. Öcal O⁄UZ
3
4
2.5. Baston Yap›m› ..................................................................
2.5.1. Zonguldak-Devrek’te Baston Yap›m›..........................................
2.6. Curac›l›k ..........................................................................
2.6.1. K›r›kkale’de Curac›l›k ................................................................
2.7. Elekçilik ............................................................................
2.7.1. Ankara’da Elekçilik ....................................................................
2.8. F›ç› Yap›m› ........................................................................
2.8.1. Ankara-Polatl›’da F›ç› Yap›m›......................................................
2.9. Kafl›kç›l›k ..........................................................................
2.9.1. Konya’da Kafl›kç›l›k ....................................................................
2.10. Kündekari Sanat› ............................................................
2.10.1. ‹stanbul’da Kündekari Sanat› ..................................................
2.11. Sand›kç›l›k ......................................................................
2.11.1. Ankara’da Sand›kç›l›k ..............................................................
2.12. Tespihçilik ......................................................................
2.12.1. Osmaniye-Kadirli’de Tespihçilik ..............................................
‹Ç‹NDEK‹LER
1. HAMMADDE OLARAK L‹F KULLANILAN
GELENEKSEL MESLEKLER
1.1. Dokumac›l›k ......................................................................
1.1.1. Ankara-Beypazar›’nda ‹pek Bürgü Dokumac›l›¤› ........................
1.1.2. Denizli-Buldan’da Buldan Dokumac›l›¤› ....................................
1.1.3. ‹zmir-Tire’de Beledi Dokumac›l›¤› ..............................................
1.1.4. Kastamonu’da Çarflaf Ba¤› Yap›m› ............................................
1.2. Hal›c›l›k ............................................................................
1.2.1. Bal›kesir-S›nd›rg›’da Hal›c›l›k (Ya¤c›bedir) ..................................
1.3. ‹fllemecilik ........................................................................
1.3.1. Ankara-Beypazar›’nda Bindall› ‹fllemecili¤i ................................
1.4. Keçecilik ............................................................................
1.4.1. Afyon’da Keçecilik ....................................................................
1.4.2. Kahramanmarafl’ta Keçecilik ......................................................
1.5. Kilimcilik ..........................................................................
1.5.1. Ankara’da Kilimcilik ..................................................................
1.5.2. Osmaniye’de Kilimcilik (Karatepe) ............................................
1.6. Yorganc›l›k ......................................................................
1.6.1. Adana’da Yorganc›l›k ................................................................
1.6.2. Amasya-Merzifon’da Yorganc›l›k................................................
1.6.3. Ankara’da Yorganc›l›k................................................................
1.6.4. Ankara-fiereflikoçhisar’da Yorganc›l›k ........................................
1.6.5. Bursa’da Yorganc›l›k ..................................................................
1.6.6. I¤d›r’da Yorganc›l›k ..................................................................
1.6.7. Mersin’de Yorganc›l›k ................................................................
1.6.8. Trabzon-Maçka’da Yorganc›l›k ..................................................
2. HAMMADDE OLARAK A⁄AÇ KULLANILAN
2.1. A¤›zl›k Yap›m› ..................................................................
2.1.1. Sivas’ta A¤›zl›k Yap›m› ..............................................................
2.2. Ahflap Oymac›l›¤› ............................................................
2.2.1. Ankara’da Ahflap Oymac›l›¤› ....................................................
2.2.2. Bart›n’da Ahflap Oymac›l›¤› ......................................................
2.3. Anadutçuluk......................................................................
2.3.1. Çorum’da Anadutçuluk ............................................................
2.4. Ba¤lama Yap›m› ................................................................
2.4.1. Ankara’da Ba¤lama Yap›m› ........................................................
9
9
10
12
15
18
18
20
20
22
22
23
25
25
28
29
29
30
32
32
33
34
35
37
50
50
52
52
54
54
57
57
58
58
59
59
61
61
64
64
3. HAMMADDE OLARAK TAfi KULLANILAN
3.1. Tespihçilik ........................................................................ 67
3.1.1. Eskiflehir’de Tespihçilik (Lüle Tafl›) .............................................. 67
39
39
41
41
43
45
45
46
46
5
6
4. HAMMADDE OLARAK TOPRAK KULLANILAN
4.1. Cam Üflemecili¤i ..............................................................
4.1.1. ‹stanbul-Beykoz’da Cam Üflemecili¤i ........................................
4.2. Çömlekçilik ......................................................................
4.2.1. Denizli-K›z›lhisar’da K›z›lhisar Barda¤› Yap›m› ............................
4.2.2. Bursa-Gürsu’da Çömlekçilik ......................................................
69
69
71
71
72
5. HAMMADDE OLARAK MADEN KULLANILAN
5.1. Alt›n ‹fllemecili¤i ..............................................................
5.1.1. Ankara’da Alt›n ‹fllemecili¤i (Kuyumculuk) ................................
5.2. Bak›rc›l›k ..........................................................................
5.2.1. Afyon-Sand›kl›’da Bak›rc›l›k ........................................................
5.2.2. Ankara’da Alem Yap›m› ............................................................
5.2.3. Ankara’da Bak›rc›l›k ..................................................................
5.2.4. Çorum’da Bak›rc›l›k ..................................................................
5.2.5. Gaziantep’te Bak›rc›l›k ..............................................................
76
76
78
78
79
80
83
83
5.2.6. Kastamonu’da Bak›rc›l›k ............................................................ 84
5.2.7. Malatya’da Bak›rc›l›k.................................................................. 84
5.2.8. Sakarya’da Bak›rc›l›k .................................................................. 85
5.3. B›çakç›l›k .......................................................................... 87
5.3.1. Sivas’ta B›çakç›l›k ...................................................................... 87
5.4. B›çk› Yap›m› ...................................................................... 88
5.4.1. Kastamonu-Tosya’da B›çk› Yap›m› ............................................ 88
5.5. Demircilik.......................................................................... 90
5.5.1. Ankara-K›z›lcahamam’da Demircilik .......................................... 90
5.5.2. Çorum-‹skilip’te Demircilik ........................................................ 92
5.5.3. Karabük-Safranbolu’da Demircilik.............................................. 93
5.5.4. K›rflehir’de Demircilik .............................................................. 94
5.5.5. Mu¤la’da Demircilik .................................................................. 95
5.6. Gümüflçülük ...................................................................... 97
5.6.1. Ankara-Beypazar›’nda Gümüflçülük .......................................... 97
5.7. Kalayc›l›k .......................................................................... 100
5.7.1. Ankara’da Kalayc›l›k .................................................................. 100
5.7.2. Bolu-Gerede’de Kalayc›l›k ........................................................ 100
5.7.3. Elaz›¤’da Kalayc›l›k .................................................................... 102
5.7.4. K›rflehir-Kaman’da Kalayc›l›k ...................................................... 102
5.7.5. Malatya’da Kalayc›l›k ................................................................ 103
5.7.6. Samsun’da Kalayc›l›k ................................................................ 104
5.8. Nalbantl›k ........................................................................ 106
5.8.1. K›rflehir’de Nalbantl›k ................................................................ 106
5.8.2. Zonguldak-Ere¤li’de Nalbantl›k ................................................ 107
5.9. Semavercilik ...................................................................... 109
5.9.1. Samsun-Vezirköprü’de Semavercilik .......................................... 109
5.10. Tenekecilik ...................................................................... 112
5.10.1. Ankara’da Tenekecilik.............................................................. 112
6.4.2. Nevflehir’de Saraçl›k ................................................................ 121
6.5. Sedef Kakmac›l›¤›.............................................................. 124
6.5.1. Ankara’da Sedef Kakmac›l›¤›...................................................... 124
6.6. Semercilik.......................................................................... 126
6.6.1. Aksaray-Güzelyurt’ta Semercilik ................................................ 126
6.6.2. Ankara-Beypazar›’nda Semercilik .............................................. 128
6.6.3. Karabük-Safranbolu’da Semercilik.............................................. 129
7. HAMMADDE OLARAK ‹NCE DALLAR-SAPLAR VE
A⁄AÇ fiER‹TLER‹ KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER
7.1. Ney Yap›m› ........................................................................ 130
7.1.1. Ankara’da Ney Yap›m› .............................................................. 130
7.1.2. Kayseri’de Ney Yap›m› .............................................................. 131
7.2. Sepetçilik .......................................................................... 133
7.2.1. Çanakkale-Evrefle’de Sepetçilik .................................................. 133
7.2.2. Kastamonu’da Sepetçilik .......................................................... 133
7.2.3. Mersin-Tece’de Sepetçilik .......................................................... 134
7.2.4. Ordu-Ünye’de F›nd›k Sepetçili¤i ................................................ 136
7.2.5. Zonguldak-Çaycuma’da Küfecilik .............................................. 138
7.3. Süpürgecilik .................................................................... 140
7.3.1. Çank›r›’da Süpürgecilik.............................................................. 140
7.3.2. Edirne-Keflan’da Süpürgecilik .................................................... 141
8. HAMMADDES‹ KA⁄IT VE KUMAfi OLAN
ÜRÜNLER‹N BOYANMASINA YÖNEL‹K MESLEKLER
8.1. Bask›c›l›k (Ihlamur Bask›) ................................................ 142
8.1.1. Ankara-Beypazar›’nda Bask›c›l›k(Ihlamur Bask›) .......................... 142
8.2. Ebru Sanat› ........................................................................ 144
8.2.1. ‹zmir’de Ebru Sanat› .................................................................. 144
8.3. Hüsn ü Hat Sanat› ............................................................ 149
8.3.1. Ankara’da Hüsn ü Hat Sanat› .................................................... 149
8.4. Tezhipçilik ........................................................................ 151
8.4.1. Ankara’da Tezhipçilik ................................................................ 151
6. HAMMADDE OLARAK DER‹ VE HAYVANSAL ARTIK
KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER
6.1. Davul Yap›m› .................................................................... 114
6.1.1. Ankara’da Davul Yap›m› ............................................................ 114
6.2. Mest Yap›m› ...................................................................... 117
6.2.1. Ankara-Güdül’de Mest Yap›m› .................................................. 117
6.3. Karagöz Tasvircili¤i .......................................................... 119
6.3.1. Ankara’da Karagöz Tasvircili¤i .................................................. 119
6.4. Saraçl›k.............................................................................. 121
6.4.1. Kütahya’da Saraçl›k .................................................................. 121
El Sanatlar› Festivali ............................................................................ 153
Foto¤raflar .......................................................................................... 161
7
8
Dört ayakl› tezgahta sadece panço dokunmaktad›r. Pançonun ipi, kuzu yününden elde edilmektedir. Boyas›, ›hlamur a¤ac›ndan elde edilmektedir. Tezgah›
dört ayakl›d›r ve kamç›l› de¤ildir. Pançonun eni 65 cm olmakta ve flal gibi kullan›lmaktad›r.
1. HAMMADDE OLARAK L‹F KULLANILAN
Battaniyeler ise keçi yününden yap›l›r. Battaniyenin yap›m›nda kullan›lan ipler do¤al iplerdir ve bunlar kök boyayla boyan›r. Böylece çeflitli renklerde ve desenlerde battaniyeler elde edilmektedir.
1.1. DOKUMACILIK
Yap›lan Ürünler
‹pek bürgü dokumac›l›¤›nda gelin bürgüsü, flal, panço, masa örtüsü, fiskos
örtüsü gibi ürünler elde edilir. Gelin bürgüsü Beypazar›’nda geçmiflteki bir gelene¤in günümüze kadar yaflat›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Yeni gelinler bir hafta boyunca
bu bürgüleri bafllar›na takarak hiç ç›kartmazlar ve böylece yeni gelin olduklar›
anlafl›l›r. Gelinler, bafllar›ndaki bu bürgülerle el öpmeye giderler ve bunun karfl›l›¤›nda da harçl›k al›rlar.
1.1.1. ANKARA-BEYPAZARI’NDA ‹PEK BÜRGÜ DOKUMACILI⁄I
Derleyen: Bahar Canalan
Derleme yeri ve tarihi: Beypazar›/Ankara, 2004
Kaynak kifli: Zeliha Demir, 1964 Beypazar› do¤umlu, evli, ilkokul mezunu,
ipek bürgü dokumac›s›.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ö¤renmifltir.
‹pek bürgücülü¤ünde önceleri sadece bafl örtüsü yap›l›rken sonralar› çeflitli
örtüler yap›larak bu meslek çeflitlenmeye bafllam›flt›r. Bu ürünler aras›nda fiskos
örtüsü, elbise, çanta (F: 2), panço vb. bulunmaktad›r. Ayr›ca ürünlerin üzerine
kök bask› yani ›hlamur bask› yap›lmaktad›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›raklar›na ö¤retmektedir.
Telkari, bak›rc›l›k, gümüflçülük gibi geleneksel meslekleriyle tan›nan Beypazar›’nda ipek bürgü dokumac›l›¤› da önemli bir yer tutar.
‹pek bürgü dokumac›l›¤› yapan kifliler, ustalar›ndan ö¤rendikleri bilgilerle ve
tekniklerle, ölmekte olan bu sanat› diriltmifller ve daha da gelifltirmifllerdir.
Kullan›lan Malzemeler
Bürgüde kullan›lan ip yuma¤›na çözgü ad› verilmektedir. ‹pek bürgü dokumac›l›¤›nda çeflitli renklerde iplikler kullan›lmaktad›r. (F:1) ‹pliklerin sar›ld›¤› demirden yap›lm›fl alete ç›kr›k ad› verilmektedir. ‹plikler önce ç›kr›¤a tak›l›r ve daha
sonra sar›l›p çözgü haline getirilir. Bu çözgü tamamen pamuktan elde edilir.
Çözgünün yap›l›fl› flöyledir: Ç›kr›¤a tek tek seksen tane mezura sar›l›r, bunlar seksen tane çiviye tak›l›r. Daha sonra asarak, on iki tane tur yaparak çözgü haline
getirilir. Çözgü üç kifli ile haz›rlan›r. Mezuralar ç›kr›klara sar›larak, iplikleri tek tek
çekerek haz›rlan›r. Bürgü dokumac›l›¤›nda kullan›lan ipliklerin boyas› tamamen
otlardan üretilir. Bu otlar flap krem, tartal, krom, indigo, a¤aç sak›z›, palamut tozu, ceviz kabu¤u, p›nar otudur.
1.1.2. DEN‹ZL‹-BULDAN’DA BULDAN DOKUMACILI⁄I
Derleyen: Gözde Hasret Barutçu
Derleme Yeri ve Tarihi: Buldan/Denizli, 2004
Kaynak kifli 1: ‹brahim Milas, 65 yafl›nda.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir.
Kaynak kifli 2: Habip D›flkaya, 75 yafl›nda, Buldan do¤umlu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 30 y›ld›r yapmaktad›r.
‹pek bürgü dokumac›l›¤›nda kullan›lan tezgahlar ahflaptan yap›lmaktad›r.
‹pek bürgücülü¤ünde iki ayakl› tezgah ve dört ayakl› tezgah olmak üzere iki çeflit
tezgah kullan›lmaktad›r. ‹ki ayakl› tezgahta dokunan kumafllar›n üzerine ›hlamur
bask› yap›l›r. Ayr›ca iki ayakl› tezgahlarda elde edilen ürünlerin uçlar›na makrame
biçiminde saçaklar ba¤lan›r.
Kaynak kifli 3: Nafiz Küçükda¤delen, 67 yafl›nda.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Annesinden ö¤renmifltir.
Dokumac›l›¤›n yap›ld›¤› ve geliflti¤i merkezlerden biri Denizli’nin Buldan ilçesidir (F:3-4). Burada yap›lan dokumalar oldukça ünlüdür. Bu sebeple dokumalar ilçenin ad›yla tan›nmaktad›r.
‹ki ayakl› tezgahlarda kumafl, flal, pike tak›mlar› ve battaniye dokunur. Bunlar›n yan›nda çeflitli flekillerde giysiler dikilir. ‹ki ayakl› tezgahlarda yap›lan ürünlerin iplikleri kamç›l› el tezgah›nda dokunur. Bu tezgah›n gücüleri bulunmaktad›r
ve bu gücülerden desen elde edilmektedir. Ayr›ca bu tezgah›n metresi ve c›mbar› da vard›r.
Buldan’da yap›lan bu dokumalar›n genel ad› “Buldan Dokumas›”d›r. Sofra
bezi, masa örtüsü, pefltamal, perde, çarflaf, peçete vb. ürünlere dönüflen, ham9
10
maddesi pamu¤a ve ipe¤e dayanan her renk ve dokudaki kumafllar tezgahlarda
çeflitli amaçlara yönelik olarak dokunmaktad›r.
gahlar toplanarak ifller hale getirilip yafll› ustalar taraf›ndan dokumac›l›k, genç
kuflaklar› özendirmek ve mesle¤e teflvik etmek için yaflat›lmaktad›r.
1.1.3. ‹ZM‹R-T‹RE’DE BELED‹ DOKUMACILI⁄I
Çözgü Tezgah›: Çözgü, dokuma iflleminden önce tezgaha gerilen iplerin,
dokuman›n boyunca giden dikey ipleridir. Bu ipler çözgü tezgah›nda haz›rlanmaktad›r. Tezgahta ipler tellerine ayr›l›r. Tel say›s›, kumafl›n enini belirlemektedir. Kumafl›n eninin ne kadar olmas› isteniyorsa ip o kadar çözülür, çözülen bu
ipler yumak haline getirilir. Bunlara “kirkefl” ad› verilmektedir.
Derleyen: Tu¤çe Çulhao¤lu
Derleme yeri ve tarihi: Tire/‹zmir, 2004
Kaynak Kifli 1: Saim Bayr›, 1934 Tire do¤umlu, ilkokul mezunu, beledi dokuma ustas›.
Dokuma Tezgah›: Çözgü tezgah›nda haz›rlanan kirkefller, yani ip yumaklar› bu tezgaha ba¤lan›r. Bu ba¤lama ifllemine “urum yapma” veya “ulama” ad›
verilmektedir. Böylece çözgü ipi dokuma tezgah›na nakledilmektedir. Dokuma
tezgah›n›n k›s›mlar› flunlard›r:
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Mesle¤i babas›ndan ö¤renmifl, babas› da
amcas›ndan ö¤renmifltir.
Kaynak Kifli 2: Levent Ertekin, 1961 Tire do¤umlu, üniversite mezunu, Tire Meslek E¤itim Merkezi Müdürü.
Tarak: Dokuma tezgah›n›n iplerin düzgün gelmesini sa¤layan bölümüdür.
Dem: Dokuma tezgah›ndaki çözgü iplerinin aras›n› açmaya yarayan demir
bölümdür. Bu ip aral›¤›na a¤›zl›k denilmekte ve mekik buradan geçmektedir.
(F:5)
Beledi dokumas› renkleri, motifleri, dokunufl flekli, kullan›lan iplikleri ve çift
kat oluflu ile ilgi çekicidir. (F: 6)
Geçmiflte birçok tezgahla icra edilen bu meslek, günümüzde ‹zmir’in Tire ilçesinde tek bir tezgahla varl›¤›n› sürdürmektedir. Beledi dokumalar›n›n en son
ustas› Saim Bayr›, Tire’de Ekinhisar› Mahallesi’ndeki evine kurdu¤u tezgah›yla bu
mesle¤i sürdürmeye çal›flmaktad›r. Saim Bayr›, tarihi Osmanl› dönemine dayanan Beledi dokumalar›n›n ilk olarak Tire’de Ifl›kl› Mahallesi’nde üretildi¤ini, Yunanl›lar›n giderken yak›p y›kt›¤› Ifl›kl› Mahallesi esnaf›n›n Ekinhisar› Mahallesine
geçti¤ini anlatmaktad›r.
Ma¤ma: Tezgah›n üst k›sm›nda bulunan ve iplerin üstünden geçti¤i bölümdür. ‹plerin gerilmesini sa¤layarak dokumay› kolaylaflt›r›r.
Tefe: Birbirinin aras›ndan geçen iplerin düzgün bir flekilde dokunmas› için
s›k›flt›r›lmas› gerekmektedir. Tefe ad› verilen bu hareketli bölüm geriye ileriye itilerek s›k›flt›rma ifllemi yap›l›r.
Sermin: Dokunan ürünün sar›ld›¤› bölümdür.
Mekik: ‹ki ucu sivri, ortas›nda masura denilen atk› iplerinin sar›ld›¤› makara
bölümü bulunan, tahtadan veya kemikten yap›lan alettir.
Beledi tezgahlar›, verdikleri desenlere göre çeflitli isimler almaktad›r ve bunlar içerisinde en zengin desenleri veren “Süleymaniye” ad›n› alan tezgahlard›r.
Oluflturulan desenlere farkl› farkl› isimler verilmemifltir. Tezgah›nda istek ve tercihler do¤rultusunda her ürünü üretebilen Saim Usta, daha önce padiflah elbisesi, halk oyunlar› giysileri gibi ürünler ortaya koydu¤unu anlatmaktad›r.
Yap›m Aflamalar›
Çözgü tezgahlar›nda, kumafl›n istenilen ende olmas›n› sa¤layacak kadar çözülen yani tellere ayr›lan ipler, burada sar›l›p yumak haline getirildikten sonra
dokuma tezgah›na ba¤lanmaktad›r. Dokuma tezgah›nda enine haz›rlanm›fl atk›
ipleri, mekik arac›l›¤›yla, boyuna haz›rlanm›fl iplerin aras›ndan geçirilir. ‹plerin
aras›ndaki bu boflluk, tezgah›n alt taraf›ndaki pedallara bas›larak sa¤lanmaktad›r.
Ürünün Yap›m Aflamalar›
Dokuma tezgah›nda tefe ad› verilen hareketli bölüm itilerek, birbirinin üstünden ve alt›ndan geçen ipleri s›k›flt›r›r. Bu ifllemler sonucu dokuma gerçeklefltirilir.
Bu ürünler, ara vermeden çal›fl›larak ortalama bir günde ortaya ç›kmaktad›r.
Bugün günde ancak iki-üç metre kumafl dokudu¤unu ifade eden Saim Usta, üretime geçebilmesi için oldukça uzun bir zaman alan ve “d›flar› iflleri” olarak tan›mlad›¤› bir haz›rl›¤›n yap›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir.
Dokumac›l›k, Denizli’nin Buldan ilçesinde çok yayg›n olarak yap›lmaktad›r.
Fabrikasyon ürünlerin yan›nda el tezgah› ürünler de yer almaktad›r. ‹nsanlar zorlaflan ekonomik koflullar›n de etkisi ile üstünü örttükleri tezgahlar›n› yeniden açarak çal›flmaya, aile bütçesine katk› sa¤lamaya bafllam›fllard›r.
Saim Usta’n›n vermifl oldu¤u bilgilere göre, bir tezgah›n haz›r hale gelebilmesi ve üretime geçebilmesi için bir ayl›k bir haz›rl›k süreci gerekmektedir. Bu
süreç içerisinde çerçeveye ipler ba¤lanmakta, perdahlar haz›rlanmakta, hafl›llama ifllemi yap›lmakta ve çözgü ipleri haz›rlanmaktad›r.
Bu mesle¤in unutulmamas› ve tan›t›lmas› için Buldan’da kültür merkezleri
kurulmufltur. Bunlardan biri “Buldan El Sanatlar› Merkezi”dir. Merkezde eski tez-
Yap›lan haz›rl›klar›n bafl›nda çözgü iplerinin haz›rlanmas› gelir. Beledi dokuma tezgah›nda 1330 çözgü tel bulunmaktad›r. (F: 7) Çözgü ipleri siyah ve beyaz
11
12
olmak üzere iki renktir. Beyaz çözgü ipleri dokuman›n astar›n› oluflturmaktad›r.
Bu çözgü iplerinin önceden piflirilerek gerilmesi ve bal mumu ile mumlanmas›
gerekmektedir. Saim Usta ipli¤in sar›lmas›n›n zor, piflirilmesinin ustal›k istedi¤ini
belirtmektedir. Fazla piflirildi¤i zaman sarmas›n›n zor oldu¤unu, az piflti¤i zaman
da kumaflta parlak durmad›¤›n› söylemektedir. Bu haz›rl›k döneminde çözgü ipleri hafl›llan›r. Çözgüler, hafl›llama ifllemine girmeden önce siyaha boyanmaktad›r. Hafl›llaman›n amac› ise ipli¤in dayan›kl›l›¤›n› artt›rmakt›r. Bu ifllem, tarakta
ipli¤in kopmadan, rahat ve kaygan olarak çal›flmas›n› sa¤lar.
Selmin: Tezgahta dokunan kumafl›n dolanmas›na yarayan k›sm›d›r. Her 3540 cm’de bir, dokunan kumafl dolanmaktad›r.
Dem: Tezgah›n çözgü iplerinin düzgün bir flekilde durmas›n› sa¤layan k›sm›d›r. Dem kullan›lmad›¤› takdirde ipler birbirine geçip darmada¤›n bir görüntü
vermekte ve dü¤üm yapabilmektedir. Tezgahta demin bir taraf›nda çözgü, bir
taraf›nda dokuma bulunmaktad›r. Tezgah için son derece önemli k›s›mlardan biridir. 1330 tane teli vard›r ve 1330 çözgü ipi bu tellerin aras›ndan geçmektedir.
Üretim s›ras›nda demin her kap›s›nda ikisi siyah, ikisi beyaz olmak üzere dört tel
bulunmaktad›r. Belli bir çal›flma sisteminden sonra demlerde k›r›lmalar olabilmektedir.
Yap›lan ifllemlerden biri de “pedris” ad›n› alan ve çözgü ipinin yeni çözgüye
bükülerek eklenmesi ifllemidir. Bu ifllem dokuma yap›l›rken çözgü ipinin kopmas›
halinde de uygulanmaktad›r. Saim Usta, pedris olarak tan›mlad›¤› kopan ipi dü¤üm atmadan eklemenin her türlü iplikle yap›labilece¤ini ancak ipin yumuflak ve
ince olmas› gerekti¤ini belirtmektedir. Bu ifllemde genellikle yirmi numara iplik
kullan›lmaktad›r. Bu ifllem s›ras›nda ustaya iki kifli yard›m etmektedir. Daha sonra
çözgü ipleri yumak haline getirilmektedir. Ayr›ca ham olarak al›nan ve üretimin
hammaddesini oluflturan ipek, usta taraf›ndan, üretime geçmeden önce boyanmaktad›r.
Pedahta: Tezgah›n alt›nda yer alan ayaklara verilen isimdir. Tezgahta hareket, çerçevelerin alt›na orta noktadan ba¤lanm›fl olan “pedahta” olarak adland›r›lan pedallara bas›larak sa¤lanmaktad›r. Beledi dokuma tezgah› 13 ayakl›d›r. Bu
ayaklar ipleri hareket ettirmeye yaramaktad›r.
Tezgah›n ‹flleyifli
Beledi tezgah›, 24 çerçeveye kumanda edebilen bir el tezgah›d›r. Kaynak kiflinin verdi¤i bilgilere göre beledi dokuma tezgah›nda maymuncuk tabir edilen
düzeneklerle 24 çerçeveyi 13 ayak kontrol etmekte, 13 ayak ayn› zamanda bu
çerçevelerin de¤iflmesini sa¤lamaktad›r. Bas›lan ayaklar›n konumuna göre çerçeveler yer de¤ifltirmektedir. Yer de¤ifltiren çerçeveler aras›ndan mekikler at›larak
desen oluflturulmaktad›r. Dolay›s›yla tezgahta bütün ifl çerçeve, maymuncuk sistemi ve perdahta tan›mlamas› yap›lan 13 ayakta bitmektedir. Bu üçlü, desenlerin
oluflmas›n› sa¤layan bir sistemdir. Bu üçlü aras›ndaki uyumdan ve çal›flma sisteminden desenler oluflmaktad›r. 60 cm eninde olan bu dokuman›n siyah ve beyaz olmak üzere iki ayr› renkte 1330 tane tel çözgü ipi mevcuttur. Zaman içinde
bu tellerin y›pranmas› veya kopmas› halinde “ekleme” denilen basit bir ifllemle
kopan parçalar tekrar eklenmektedir. Bu, ustan›n el becerisi, göz becerisi ve tecrübesiyle mümkün olmaktad›r. Usta, çözgü iplerinin kopmas›ndan, sistemin çal›flmas› dahilinde, an›nda haberdar olmaktad›r; çünkü sistem o flekilde desen
oluflturulmas›na imkan vermemektedir. Tezgah›n iflleyifl sistemi kendi içerisinde
oto kontrolü kurabilmektedir. Bu düzenek, havan›n ›s› ve nemine göre farkl›l›k
gösteren kiraz a¤ac›ndan yap›lm›flt›r.
Beledi dokumalar›, beledi dokuma tezgah›nda üretilmektedir. Kaynak kiflinin
verdi¤i bilgiye göre, jakarl› dokuma tezgahlar› ile benzerlik gösteren ancak ondan çok daha önce mükemmele eriflmifl olan bu tezgaha d›flar›dan bak›ld›¤›nda
çok karmafl›k bir yap› dikkati çekmektedir.
Dokuman›n özünü oluflturan iplikler orlon, yünlü, simli, pamuklu olabilmektedir. Bu iplikler boyan›r, sar›p kalem haline getirilir, böylece ipler birkaç kez ustan›n elinden geçmifl olur. Üretimin her aflamas›nda ustan›n el eme¤i çok önemlidir.
Beledi Dokuma Tezgah›nda Kullan›lan Araçlar
Keflken (Çerçeve): ‹ki a¤aç çubuktan ve bunlar›n aras›na gerilmifl gücü
tellerinden meydana gelmektedir. Beledi tezgah›nda 24 çerçeve bulunmaktad›r.
Mekik: Beledi dokuma tezgah›n›n can damar› olan mekik, boynuzdan yap›lmaktad›r. Orta k›sm›nda masurun tak›lmas› için demir bir t›¤ bulunmaktad›r.
Masur, mekiklere tak›lan ipli¤e verilen add›r.
Üretim s›ras›nda kumafl›n üzerine konulan mekiklerin usta taraf›ndan de¤ifltirilmesi desen ve renk farkl›l›klar›n› sa¤lamaktad›r. Mekik, atk› ipliklerinin at›lmas›na yaramaktad›r. Dokumaya bafllamadan önce atk›da kullan›lacak iplikler ç›kr›k
yard›m›yla masurlara sar›lmaktad›r. Atk› olarak orlon, yün, koza ipe¤i, pamuk ipli¤i gibi her türlü iplik kullan›labilmektedir.
Meslekle ‹lgili Sorunlar
Geçimini bu meslekten sa¤layan Saim Usta’n›n en büyük s›k›nt›s›, unutulmaya yüz tutan bu el sanat›n›n devam›n› sa¤layabilmek için cesaretlendirici, yüreklendirici kaynaklar›n sa¤lanmamas›d›r. Talep oldu¤u takdirde durmadan çal›flaca¤›n› ifade eden Saim Bayr› birçok yerden çekime geldiklerini, kendisine ödüller verdiklerini ancak kendisine bir katk›da bulunmad›klar›n› ifade etmektedir.
Tefe: Telleri s›k›flt›rmaya ve gevfletmeye yaramaktad›r.
Tarak: Beledi dokuma tara¤› iki ahflap aras›nda düzgünce kesilmifl sazlardan haz›rlanm›flt›r. Zamanla eskiyen taraklar usta taraf›ndan yenilenmektedir.
13
14
Kuflaktan kufla¤a aktar›larak devam eden Beledi dokumac›l›¤› Saim Usta’dan
sonra bu mesle¤i devam ettirecek birinin olmamas›ndan dolay› yok olma tehlikesi ile karfl› karfl›yad›r. Saim Usta mesle¤ini devam ettirebilmek, gelecek kuflaklara aktarabilmek için birçok kifliye kurs vermifl ancak bir sonuç alamam›flt›r. Ö¤renen say›s›n›n çok az oldu¤unu, ö¤renenlerin de üretime geçmedi¤ini belirtmektedir. Saim Usta, bu iflin sab›r istedi¤ini ve yeni yetiflenlerin sab›rs›z oldu¤unu ifade etmifltir.
ler atarak yapt›klar› süslemelerdir. Kastamonu çarflaf ba¤lar› Kastamonu kad›nlar›n›n evlerinde yapt›klar› bir el sanat›d›r.
Kastamonu ili ve Cide, fienpazar, Küre, Azdavay, P›narbafl› gibi ilçelerinde
çarflaf ba¤› yap›m›na çok rastlan›r. Çarflaf ba¤› dar, ensiz tahta üzerinde t›¤ ve flifl
kullanmaks›z›n 6-8 katl› pamuk ipli¤ine dü¤ümler at›larak, t›rnak ile s›k›flt›r›lmak
sureti ile yap›l›r. (F: 8)
Kastamonu çarflaf ba¤lamalar› çarflaf kenarlar›n›, perde uçlar›n›, masa örtüsü
kenarlar›n›, havlu kenarlar›n› süslemektedir.
Ürünlerin Pazarlanmas› ve Kazanç Durumu
Kastamonu çarflaf ba¤lar› kurt ba¤›, çilekli ba¤, yürek, kazan kulpu, kesme
fleker gibi modellere sahiptir.
Dokumac›l›k Saim Usta ve ailesine çok fley kazand›rm›flt›r. Bu el sanat›, Saim
Usta’n›n maddi-manevi miras›, geçim kayna¤›, evinin içine kurdu¤u tezgah›yla
adeta yaflam›n›n ve ailesinin bir parças› durumundad›r.
Kullan›lan Araçlar ve Yap›m Aflamalar›
Saim Usta, eskiden yorgan, yatak, yast›k yüzü ve perdelik olarak üretilen Beledi dokumalar›n› günümüzde sadece çeyizlik ve turistik olarak üretti¤ini ifade
etmektedir. Saim Usta kullan›fl tarzlar›nda yenilikler yapmakta, atk›, heybe, çanta
gibi yeni ürünler ortaya koymaktad›r. Beledi dokumalar›n›n son ustas› flimdi sadece turistik amaçl› küçük parçalar üretmektedir.
Kastamonu çarflaf ba¤› yap›m›nda pamuk ipli¤i, çarflaf, makas, i¤ne, kumafl
parças›, dikifl i¤nesi ve ip kullan›l›r. Bu malzemelerin kullan›m yerleri flöyledir:
Pamuk ‹pli¤i: Çarflaf ba¤›n›n ham maddesidir. Krem ve beyaz renkte, 6-8
katl› bir iptir.
Çarflaf: Kastamonu’ya has sar› k›vrak ad› verilen çarflaf kullan›ld›¤› gibi düz
beyaz çarflaf da kullan›labilir.
Saim Usta eskiden yurt d›fl›na ve Türkiye içinde birçok yere ürün gönderirken, günümüzde üretti¤i dokumalar› yaln›zca evine gelenlere göstermekte ve
Beledi dokumalar›n› evinde satmaktad›r. Bu ürünler baflka hiçbir yerde sat›lmamaktad›r. Dokumalar›n fiyatlar› ise desenlerin zorlu¤una göre de¤iflmektedir.
Makas: Çarflaf ba¤› yap›m›nda kullan›lan pamuk ipli¤inin kesilmesi için kullan›l›r.
‹¤ne: ‹ki çeflit i¤ne kullan›l›r. Yorgan i¤nesinin ucuna geçirilen pamuk ipli¤i
sayesinde çarflaf ba¤› yap›m› daha kolaylafl›r. Dikifl i¤nesiyle çarflaf ba¤›, sar› k›vrak çarflafa dikilir.
Günümüzde dokumac›l›k sektöründe makineleflmeye geçilmesinin bir sonucu olarak bu sanat, teknolojiye yenik düflmüfltür. Son temsilcisi ile Beledi dokumac›l›¤›, gelecek kuflaklara aktar›labilmek için sesini duyurmay› beklemektedir.
‹plik: Dikifl ipli¤i kullan›l›r. Bu iplikle çarflaf ba¤› çarflafa dikilir.
Çarflaf ba¤› için önce pamuk ipli¤inden çarflaf›n kenar uzunlu¤una göre zincir çekilir. Bu zincir, kumafl parças›na teyellenir. Bazen çarflaf ba¤› çarflaf›n iki
uzun kenar›na yap›ld›¤› gibi dört kenar›na da yap›labilir.
1.1.4. KASTAMONU’DA ÇARfiAF BA⁄I YAPIMI
Derleyen: Belma Ya¤mur
Pamuk ipli¤inden yap›lan zincirlere 25-30 cm uzunlu¤unda pamuk ipli¤i
geçirilir. Bu geçirilen pamuk ipliklerinin boylar› eflit olmal›d›r. Çünkü iplerin birinin k›sa olmas› durumunda yap›lan model tam olarak ortaya ç›kmayabilir.
Derleme yeri ve tarihi: Kastamonu, 2004
Kaynak kifli: Makbule Çavdar, 50 yafl›nda, evli ve 4 çocuk sahibi, ev han›m›, ortaokul mezunu.
Bütün ipler zincire geçirildikten sonra s›ra hangi modelin yap›laca¤›na karar
vermeye gelir. Çarflaf ba¤› yap›m›nda birçok model vard›r. Bu modellerden bazen iki ucu ayr› di¤er iki ucu ayr› model seçildi¤i gibi her uçtaki modeller ayn› da
olabilir.
Kastamonu ve yöresi geleneksel meslekler yönünden zenginlik gösterir. fiehirlere göçler, teknolojik geliflmeler, h›zl› ve ucuz üretim ile el sanatlar›n›n giderek azalmas›na ra¤men Kastamonu ve çevresinde geleneksel mesleklerin yaflad›¤› görülmektedir.
Yürek Modelinin Yap›m›
Bafltan iki ip, iki parma¤›n aras›na al›n›r. Bu iki ipten birini di¤erinin üzerinden geçirip bafl parmak t›rna¤›yla dü¤üm at›l›r. 7 s›ra bu flekilde yap›l›r. Böylece
küçük kareler oluflur.
Kastamonu ve ilçelerinin en yayg›n gelir getirici el sanat› “çarflaf ba¤›” d›r.
Özellikle yerli dokuma “sar› k›vrak” yatak çarflaflar›n›n iki uzun kenar›na veya
dört kenar›na pamuk ipli¤inden, alet kullanmaks›z›n kad›nlar›n elleri ile dü¤ümTürkiye’de 2004 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Meslekler
15
16
Bu ifllemlerden sonra dört ipi birlefltirip tekrar dü¤ümler at›l›r. Bu dü¤ümlerle ipler dörder dörder s›ralan›r. Bir s›rada dört ip yan yana gelir. Bu iplere de t›rnak uçlar›yla dü¤ümler at›l›r. Ayn› ifllem iki kere tekrarlan›r. ‹pler ‘V’ fleklini al›r.
‘V’ fleklindeki pamuk iplikler birlefltirilir. Bu birlefltirmeyle “yürek (kalp)’’ modeli
ortaya ç›kar.
1.2. HALICILIK
Kalp flekli ortaya ç›k›nca bu fleklin kenarlar›nda ipler kal›r. Bu ipler ikifler ikifler ba¤lan›p yandaki kalp fleklinin ipleriyle birlefltirilir. ‹plerin kalan k›s›mlar›na en
baflta yap›ld›¤› gibi dü¤ümler at›l›r. Bu dü¤ümlerden iki s›ra yap›l›r, küçük kareler
ortaya ç›kar.
Derleme yeri ve tarihi: S›nd›rg›/Bal›kesir, 2004
1.2.1. BALIKES‹R-SINDIRGI’DA HALICILIK (YA⁄CIBED‹R)
Derleyen: Sibel Ero¤lu
Kaynak kifli: Hacer Can, 1955 S›nd›rg› do¤umlu.
Hacer Can’dan al›nan bilgilere göre Ya¤c›bedir Hal›s›’n›n özellikleri flunlard›r:
Yürek modelinin sonunda saçaklar› yapmak için kalan ipler eflit boyda, 5 cm
uzunlu¤unda kesilir. Bu kesilen ipler saçaklar› oluflturur. Böylece çarflaf ba¤› yap›m› biter ve model ortaya ç›kar.
Hal›lar›n iplikleri ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde k›rk›lan koyun yünlerinin e¤rilmesiyle elde edilir. ‹pler büyük kazanlarda kök boya, fenni boya ve küllü
suyun kaynat›lmas›yla boyan›r. Önceden boyama iflinde sadece kök boya kullan›l›rken bugün fenni boya da kullan›lmaktad›r. Ya¤c›bedir hal›s›n›n dört temel
rengi vard›r. Bunlar lacivert, k›rm›z›, koyu k›rm›z› ve beyazd›r. Beyaz rengin elde
edilmesi için boyama ifllemine gerek yoktur.
Yap›lan çarflaf ba¤›n›n çarflafa dikilmesi için kumafl üzerinde yap›lan model
teyellerinden sökülür. Sökülen model çarflaf kenar›na elle dikilir.
Çarflaf ba¤›, yap›m› s›ras›nda kirlenmiflse y›kan›p ütülendikten sonra çarflafa
dikilir. Bütün bu ifllemlerden sonra çarflaf ba¤lar› kullan›ma veya sat›fla haz›r hale
gelir.
Kullan›lan Aletler ve Yap›m Aflamalar›
Hal› dokunurken kullan›lan aletler; ilmek at›lan ipin kesilmesi için b›çak, ilmeklerin boylar›n›n eflit olmas› için makas ve ilmekleri s›k›flt›rmak için kirkittir.
Kastamonu çarflaf ba¤lar› genelde evlerde kad›nlar›n bofl vakitlerini de¤erlendirmek ve kazanç sa¤lamak için sürdürdükleri bir el sanat›d›r. Çarflaf ba¤› yap›m› son zamanlarda halk e¤itim merkezlerinde de ö¤retilmektedir.
Hal›ya bafllamadan önce yaklafl›k 2-3 cm boyundaki kilim dokunur. E¤er hal›
karagöz tipi ise kenar sular›nda yedi s›ra farkl› motif dokunur. Bunun s›ras› genellikle lokum, zincir, lokum, kedi bast›, zincir ve lokumdur. Bundan sonra hal›n›n
içine girilir. (F: 9) Kocabafl motifi dokunur. Mihraba bafllan›r. Basamaklar halinde
geniflleyen mihrab›n d›fl taraf›na gül ayfle, y›ld›z, çiçek gibi motifler yerlefltirilebilir. Mihrab›n hemen alt›na da bir y›ld›z ve bu y›ld›z›n ucuna c›val› hal›lara özel bir
desen yerlefltirilir. Böylece mihrap kenara dayan›r. Hal›n›n göbe¤ine büyük bir
y›ld›z veya kufl motifi dokunur. Yine mihrap c›val› ve y›ld›z motifiyle kapat›l›r. Kocabafl ve kenar sular›yla hal› bitirilir. Hal›n›n ipleri kesilir. Son olarak saçaklar› örülür.
Kastamonu’ya özgü bu el sanat› flehrin gelirinde son dönemlerde önemli bir
yere sahip olmufltur.
Çarflaf ba¤lar›n›n sat›fl fiyatlar› modelin zorlu¤una, çarflaf ba¤›n›n uzunluk ve
k›sal›¤›na göre de¤iflir. Çarflaf ba¤lar›na sadece Türkiye’den de¤il, dünyan›n çeflitli yerlerinden gelen turistler de ilgi göstermektedir.
Ya¤c›bedir hal›s›nda, Karagöz hal› tipinin d›fl›nda Elli hal› ve Heybe sulu tipleri de vard›r. Heybe sulu hal›da kenar sular› Heybe suyu denilen kozalak fleklindeki motiften oluflur. Bu iki tip hal›n›n da iç bölgesi ayn› özelliklere sahip olabilir.
Elli hal› tipinde ise kenar sular› Karagöz veya Heybe sulu hal›lardaki gibi olabilir.
Onlardan fark› hal›n›n göbek motifleridir. Elli hal›lar›n göbe¤inde y›ld›zlar ve kartal motifleri bulunur. (F:10)
Ya¤c›bedir hal›s›n›n en belirgin özelli¤i sadece dört renkten oluflmas› ve motiflerin kal›plaflm›fl olmas›d›r. Bilinen motiflerin d›fl›nda Ya¤c›bedir hal›s›na farkl›
bir motif eklenemez. Hal›n›n zemin rengi genellikle laciverttir. Desenlerin rengi
de k›rm›z› veya koyu k›rm›z›d›r. Beyaz renk bu hal›da çok az kullan›l›r. Ço¤u kez
17
18
sadece kenar sular›nda, mihrapta veya hal›n›n içinde noktalar halinde bulunur.
Baz› hal›lar›n zeminleri beyaz olsa da bu duruma oldukça az rastlan›r.
1.3. ‹fiLEMEC‹L‹K
1.3.1. ANKARA-BEYPAZARI’NDA B‹NDALLI ‹fiLEMEC‹L‹⁄‹
Figürler ve Anlamlar›
Günefl Figürü: Hal›n›n tam ortas›nda bulunur. Bu figür evin erke¤ini temsil
eder.
Derleyen: Hüseyin Akça
Hayat A¤ac›: Dallar, yapraklar, çiçekler ve meyvelerden oluflur. Günefl figürünün ve mihrab›n d›fl›ndaki boflluklara yerlefltirilir. Bu figür, hal›y› dokuyan›n
sevdiklerine uzun ömür temennisidir. Tamamen bu figürle bezenen çok eski hal›lar bulunmakla birlikte bugün hayat a¤ac› küçük motifler halinde dokunur.
Kaynak kifli 1: fiirin Yaflar, 28 yafl›nda, Beypazar› do¤umlu.
Mühr-ü Süleyman: Dilimler halinde çizilmifl sekiz köfleli bir y›ld›zd›r. Kenar
sular›nda, yan boflluklarda veya hal› içi süslemelerde kullan›l›r. Bu figür, hal›y›
dokuyan›n ruh s›k›nt›s›n› anlat›r. Mühr-ü Süleyman, bu s›k›nt›y› giderecek bir
u¤urdur.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Halas›n›n k›z›na ö¤retmektedir.
Kaynak Kifli 2: Filiz Gül, 20 yafl›nda, Beypazar› do¤umlu.
Bindall›; dü¤ünlerde, özel günlerde, k›na gecelerinde giyilen bir giysidir.
Bindall› ifllemecili¤i emek ve sab›r isteyen bir ifltir. Bindall› ifllemecili¤i Beypazar›’nda birkaç yerde halen yap›lmakta ve bindall›lar yöre halk› taraf›ndan k›na gecelerinde, dü¤ünlerde kullan›lmaktad›r.
Salyangoz: Genellikle genç k›zlar›n ailelerine mesaj vermek amac›yla dokudu¤u bir figürdür. Bu mesaj genellikle evlilik iste¤idir.
Kedi Bast›: Kenar sular›nda kullan›l›r.
Lokum: Kenar sular›nda kullan›lan, çok s›k rastlanan bir motiftir.
Bindall›lar›n çeflitli kesimlerden al›c›lar› vard›r. Beypazar›’nda gelinlik k›zlara
niflanl› olduklar› sürede erkek taraf›n›n en az bir bindall› al›nmas› gelenektir.
Zincir: Hayat›n iniflli ç›k›fll› bir zincir oldu¤unu anlat›r.
Gül Ayfle: Baklava dilimi fleklinde bir kar tanesi görünümündedir.
Bindall› ‹fllemede Kullan›lan Malzemeler
Koca Kufl: Kanatlar›n› açm›fl bir kartal motifidir. Hal›y› dokuyan›n, evinin
erke¤ine ba¤l›l›¤›n›n ifadesidir.
Kadife Kumafl: Bindall› ifllemecili¤inde genellikle kadife kumafl kullan›l›r.
Bu kumafl simle, boncuklarla, pullarla ifllenerek süslenir.
S›nd›rg› yöresinde Ya¤c›bedir hal›s›n›n d›fl›nda Yunt Da¤› ve Somak ad› verilen hal›lar da dokunmaktad›r. Yunt Da¤› hal›s›n›n çarpma denilen kilim ve ilmek
denilen hal› tipi vard›r. Somak ise kufl motiflerinden oluflan bir kilimdir.
Dikifl Makinesi: Bindall› ifllenirken genellikle dikifl makinesi kullan›l›r.
Nak›fl Kasna¤›: Kadife kumafl dikifl makinesi yan›nda nak›fl kasna¤›yla da
ifllenebilir. Nak›fl kasna¤› genellikle yast›k k›l›f› gibi küçük kumafllar›n ifllenmesinde kullan›l›r. Nak›fl kasna¤› kumafl›n gerdirilmesini sa¤lar. Gerdirilmifl kumafl daha kolay ifllenir.
Nak›fl Makas›: Nak›fl makas›n›n özelli¤i ucunun e¤ri olmas›d›r. Bu e¤im sayesinde yuvarlak flekiller daha kolay kesilir.
Simli ‹p: ‹fllemede genellikle simli ip kullan›l›r.
Bindall›n›n ifllenmesi çeflitli aflamalarla yap›l›r. Önce kullan›lacak kumafl ölçülere göre kesilir. Daha sonra kumafla ifllenecek desenler belirlenir. Belirlenen desenler özel bir karton üzerine çizilir. Daha sonra bu desen, nak›fl makas›yla kesilip,
kumafla yap›flt›r›l›r. Kumafla yap›flt›r›lan bu desen simle kumafla ifllenir. (F:11) Bu
aflamalar yap›lan ürüne göre de¤iflebilir. Bindall›n›n yan› s›ra yörede giyilen “kuyruklu” ve “hafllama” ad› verilen geleneksel k›yafetler de burada ifllenir ve dikilir.
19
20
Ürünlerin Pazarlanmas›, Kazanç Durumu
ve Karfl›lafl›lan Sorunlar
1.4. KEÇEC‹L‹K
Bindall›n›n kullan›m alanlar›n›n k›s›tlanmas›, günümüz flartlar›na ayak uyduramamas› bindall› ifllemecili¤inin de unutulmas›na sebep olmufltur. El eme¤i göz
nuru bu giysiler sadece k›na gecelerinde, Beypazar›’n›n tan›t›lmas›n›n amaçland›¤› tarihi evlerde, lokanta vb. ticari alanlarda kullan›lmaktad›r.
1.4.1. AFYON’DA KEÇEC‹L‹K
Derleyen: Ayfle ‹lhan
Derleme yeri ve tarihi: Afyon, 2004
Kaynak kifli: Hasan Kundak, 1931 Afyon do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Bindall› ifllemecili¤inin yaflat›labilmesi için Beypazar›’nda aç›lan halk e¤itim
merkezinde bu meslek halka ö¤retilmektedir. Burada iflleme tezgahlar› aç›larak
hem halka geçimini sa¤layabilece¤i ifl imkanlar› sa¤lanmakta hem de unutulmaya yüz tutmufl mesleklerimizin canland›r›lmas›, yaflat›lmas› amaçlanmaktad›r. Bunun yan›nda Beypazar›’nda hem geçimini sa¤lamak, hem de anne baba mesle¤ini yaflatmak isteyen kiflilere ait iflyerleri de bulunmaktad›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ye¤enlerine ö¤retmektedir.
Koyun, deve gibi hayvanlar›n yünlerinin s›cak bir ortamda sabunlu su ile dövülerek ve s›k›laflt›r›larak sergi malzemesi haline getirilmesi ifline keçecilik denilir.
Hasan Usta keçenin yap›l›fl›n› flöyle anlatmaktad›r: ‹lk ifllem olarak yünler kurutulur. Yünlerin kuzu yünü olmas› gerekir. Çuval veya uzun ve genifl bir amerikan bezi yere serilip kenarlar›na düzgün olmas› için a¤›rl›klar konulur. Haz›rlanan
sergi üzerine yünler belirli bir kal›nl›¤a kadar saç›l›r. Yün saçma ifllemi “ç›b›k” denilen aletlerle yap›l›r. Belirli bir kal›nl›¤a gelen yünlerin üzerine sabunlu su dökülür. Su döküldükten sonra tekrar yün saç›l›r. Fakat bu ifllemde ince bir tabaka
fleklinde saç›l›r. Saçma iflleminden sonra amerikan bezine yünler yuvarlan›p sar›l›r. Bu yuvarlama birkaç kez yap›l›r. Yuvarlanan yün eski bir keçeye sar›l›p kal›n ve
sa¤lam bir iple ba¤lan›r. Sar›lan ve ba¤lanan keçe, s›k›flt›rma makinesine verilir.
1-1,5 saat bu makinede s›k›fl›r. Makineden ç›kan ve s›k›flm›fl olan uzun keçe ikiye
katlan›r. ‹kiye katlanan keçenin kenarlar› düzeltilir. Köfleleri bükülür. Katlanan k›s›mlar›n tutmas› için dü¤ümler yap›l›r. Dü¤ümden sonra kapaklama denilen ifllemle keçe orta k›s›mlar›ndan çekilir. (F: 12) Kapaklamadan sonra keçe tekrar sulan›r. Sulanan keçeye yün saç›l›r. Seçilen modele uygun renkli yünler kesilir. Kesilen renkli yünler döflenir ve keçe tekrar sar›l›p ba¤lan›r. Keçe s›k›flt›rma makinesine ikinci kez verilir. Bu ifllemde keçeye 2.5 ton bask› uygulanmaktad›r. Piflirme s›ras›nda keçeye sabunlu su dökülür. Piflirme ifllemi 2 saat sürmektedir. Makineden ç›kan keçe rulo fleklinde sar›l›r ve suyunun süzülmesi için 1 gün bu flekilde
bekletilir. Ertesi gün keçenin önce alt daha sonra orta k›sm› kesilip kurumaya b›rak›l›r. Bir gün sonra kurur ve kullan›ma haz›r hale gelir.
Afyon’da 30 y›l önce keçe imal edilip sat›lan 40 dükkan›n bulundu¤unu fakat bugün say›n›n dörde indi¤ini ifade eden Hasan Kundak bu durumu keçenin
kullan›m alan›n›n daralmas›na ba¤lamaktad›r. Keçecilik mesle¤inin devam etmesi için ye¤enlerini yetifltirdi¤ini söyleyen Hasan Kundak günümüzde keçecili¤in
kazanç getirmedi¤inden yak›nmaktad›r.
21
22
Keçenin, kollar›n alt›nda yuvarlanma ifllemi yaklafl›k 45 dakika ila 1,5 saat
sürmektedir. Bu ifllem de yap›ld›ktan sonra keçe ilk önce suyunun s›k›lmas› için
rulo yap›l›p bekletilir. Bunun sebebi ise ilk aflamada keçenin çok ›slak olmas› ve
kurutulma s›ras›nda fleklinin bozulma ihtimalidir. Suyu s›k›lan keçeler damlara
kurutulmak üzere serilir. Kurutma ifllemi ya yere serilerek ya da iplere serilerek
yap›l›r. Keçeler tamamen kuruyana kadar bu flekilde bekletilir. Kuruyan keçeler
toplan›r ve dükkanda üst üste serilerek sat›fla sunulur. (F: 14)
1.4.2. KAHRAMANMARAfi’TA KEÇEC‹L‹K
Derleyen: Burak Telli
Derleme yeri ve tarihi: Kahramanmarafl, 2004
Kaynak kifli: Hayri Geceyatar, 1970 Kahramanmarafl do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Mahmut ‹pçio¤lu isimli ustas›ndan ö¤renmifltir.
Kullan›m Alanlar›
Üretilen bu keçeler kullan›m alanlar›na göre farkl› isimler alabilir. Keçe hepsinde ayn› yap›dad›r fakat ebatlar› farkl›d›r. Bu ebatlar kullan›m amac›na göre belirlenir. Keçe türlerinden biri “kedene keçesi”dir. Kedene keçesi çift sürerken hayvanlar›n bo¤az›na tak›l›r. Bunu hayvanlarda kullanmalar›n›n sebebi hayvan›n bo¤az›n›n ac›mamas› içindir. Di¤eri “hamut keçesi”dir. Bu keçe türü de at arabalar›nda kullan›l›r. Di¤er keçe türü ise “belleme keçesi”dir. Bu, at arabalar›nda at›n
s›rt›na üflümesin diye konulmaktad›r. Keçe yünden yap›ld›¤› için so¤u¤u geçirmez ve s›cak tutar. Çobanlar›n giydi¤i kepene¤in keçeden yap›lmas› da bu yüzdendir. Di¤er keçe “e¤er keçesi”dir. Bu keçe de e¤erin alt›na konulur. Konulmas›n›n sebebi e¤erin kay›fl›n›n hayvan› rahats›z etmemesi içindir. Di¤er keçe türü
ise “palan keçesi”dir. Bu keçe de semerde kullan›l›r. Keçenin kullan›ld›¤› alanlardan biri de semerlerdir. Semerin alt›na keçe döflenir.
Keçenin en önemli özelli¤i koyunlar›n ilk yününden yap›lmas›d›r. Koyunlar›n
kuzu iken ç›kan ilk yünleri k›rp›l›r ve keçe bu yünlerle yap›l›r. ‹lk yünden yap›lmas›n›n sebebi ise ilk yünün, keçe yap›l›rken birbirine daha çabuk kaynaflmas›d›r. ‹lk
yünler keçe yap›lmadan önce makinede iyice ayr›flt›r›l›r. (F: 13) Bu ayr›flt›rmada
yünler tel haline gelir. Makinede tel haline gelen yünler yere serilmifl naylon parças› üzerine dökülür. Serilen yünler “sebki” denilen tahta çubuklardan yap›lm›fl
aletle her taraf› eflit olacak flekilde düzenlenir. Sebki yard›m›yla bu ifllem yap›ld›ktan sonra yünlerin alt›nda serili olan büyük naylon parças›, içindeki yünlerle beraber sar›larak rulo haline getirilir. Sonra “depikleme” denilen ifllem yap›l›r. Depikleme denilen ifllemin yap›lmas›n›n sebebi ise büyük naylon parças› üzerine serilen, makinede ayr›flt›r›lm›fl yünlerin rulo yap›ld›ktan sonra birbirine kaynaflmas›n› sa¤lamakt›r. Depikleme denilen ifllem yaklafl›k 45-60 dakika sürer. Bu depikleme ifllemi baz› keçeciler taraf›ndan basit bir makine taraf›ndan yap›l›r. Derleme
yap›lan usta, böyle makinesi olmad›¤› için depikleme denilen ifllemi ilk ve as›l
yöntemi ile yapmaktad›r. Keçelerin baz›lar›n›n üzerine renkli yünlerle desen yap›lmaktad›r. Bu desenler, yünlerin yere serilme aflamas›nda yap›l›r. Sebki ile yünler yere serildikten sonra renkli yün parçalar› ara ara, yere serilmifl yünün üzerine
konulur. Rulo yap›l›p, depikleme iflleminden sonra yünler birbirine kaynafl›rken,
konan renkli yünler keçenin üzerinde kaynafl›r ve böylelikle keçe üzerinde desen
haline gelir. Depikleme ifllemi bittikten sonra yap›lan rulolar aç›l›r ve keçenin ilk
hali meydana gelmifl olur. Keçenin ilk halinde, kenarlar› düzensizdir. Yani bir taraf› kal›n bir taraf› ince olabilir. Keçe üzerinde “payvat” denilen ifllem yap›l›r. Bu
payvat denilen ifllem ile keçenin kenarlar›n›n düzenli olmas›, her taraf›n›n eflit olmas› sa¤lan›r. Depik iflleminden ç›kan keçe, tekrar kal›nl›k incelik durumuna göre
di¤er taraflarla eflit olacak flekilde kenarlar› içine katlan›r. Bu katlama ifllemi ile
beraber s›cak sabunlu su, keçenin üzerine serpifltirilir. Bu aflamadan sonra tekrar
rulo yaparak keçe ustas› bilekleri ve kollar›n› kullanarak keçeyi okflar gibi üfler. Bu
ifllem, depikleme denilen ifllemle hemen hemen ayn› ifli yapar. S›cak sabunlu suyun kullan›lmas›n›n sebebi ise önceden depikleme ile kaynaflt›r›lan yünlerin daha
iyi kaynaflmas›n› ve havaya kalkmamas›n› sa¤lamakt›r.
23
24
1.5. K‹L‹MC‹L‹K
Sarma Tezgah: Bu tezgahlarda kilim sar›larak dokunur.
Tezgahta kullan›lan araçlar flunlard›r:
Gücü Tara¤›: Lifi taramada kullan›l›r. Kal›n bir tahtan›n ortas›na veya uç taraf›na, k›sa kenar›na paralel çak›lm›fl iki s›ra, ucu sivri çelik çubuklardan ibarettir.
1.5.1. ANKARA’DA K‹L‹MC‹L‹K
Derleyen: Seda Türko¤lu
‹¤: Genellikle yün ve pamuk gibi k›sa lifleri iplik haline getirmekte kullan›l›r
Derleme yeri ve tarihi: Alt›nda¤/Ankara, 2004
Ç›kr›k: Üzerinde i¤i bulunan ve i¤in dönmesi el ve ayakla sa¤lanan iplik
bükme arac›d›r.
Kaynak kifli: Cuma Korkmaz, Gaziantep do¤umlu, 5 çocuk sahibi.
Mekikler: Dokumada atk› ipli¤i denilen iplikleri çözgü ipliklerinin aras›ndan geçirmeye yarar. Kilim dokumalar›nda çeflitli büyüklükte yass› mekikler kullan›l›r. ‹ki ucunda ipliklerin sar›lmas›na yarayan oyuklar vard›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ö¤renmifltir. Çocuk yaflta ç›rakl›k
yaparak ö¤renmifltir. Ailesinde bu meslekle u¤raflan bulunmamaktad›r.
Derleyen: Nurten Akça
Kirkit: Atk›lar›n yerleflmesinde, ilmeklerin kaliteye göre yerlerini almas›nda
ve s›k›flt›rmada kullan›l›r.
Derleme yeri-tarihi: Ankara, 2004
Kaynak kifli: Sedat Eyibardakç›, 1956 Gaziantep do¤umlu.
Çözgü: Tezgah üzerindeki gerili ipliklerdir.
Mesle¤i kaç y›ld›r yap›ld›¤›: 24 y›ld›r yapmaktad›r.
Terzek: ‹pliklerin sar›larak yumak hale getirildi¤i küçük tahta parçalar›d›r.
Mitit: Tezgah›n üzerindeki uzun tahtad›r. Dokunmufl kilimin düz durmas›n›
sa¤lar.
Kilim; döfleme, sedir, divan ve benzeri yerlere serilen genellikle renkli ve desenli dokumad›r.
Selmin: Dokunan kilimin sar›lmas›n› sa¤lar. Kal›n bir tahta parças›d›r.
Kilimi hal›dan ay›ran en önemli özellik, deseninin ve yüzeyinin hal›da oldu¤u gibi çözgülerin üstüne at›lan tek tek ilmeklerle oluflturulmamas›d›r. Kilimde
desen, renkli yün ipliklerin, çözgülerin aras›ndan sürekli olarak geçirilmesiyle yap›l›r. Bunun sonucunda kilim yüzeyi ince ve düz bir dokuma görünümü kazan›r.Tersiyle yüzü aras›nda da fark olmaz.
Sarg› Kaz›¤›: Çözgü ipinin doland›¤› silindir fleklindeki tahtad›r. 150 metre
ip dolan›r.
Halaka: Tezgah›n en üstünde bulunur. Silindir fleklindeki uzun demir çubuktur. Çözgülerin tezgah›n üzerinden geçmesini sa¤lar.
Gerdirme Çubu¤u: ‹pliklerin gerdirilmesinde kullan›l›r.
Kilim, hal›ya nazaran daha canl› ve parlak renklerle dokunur. Kullan›lan
renkler bölgelere göre farkl›l›k gösterse de en çok yeflil, turuncu, mavi, lacivert
ve k›rm›z› hakimdir.
Gücü Ayg›rlar›: Gücüye ba¤l›d›r ve onun çal›flmas›n› sa¤lar.
Ayak Çal›k: Tezgah›n en alt›nda bulunan aya¤›n bas›ld›¤› birbirine eflit iki
tahta parças›d›r.
Kilimlerde nak›fllar belli bir düzene ba¤l›d›r. Baz›lar›nda ayn› motif tekrar
ederken baz›lar›nda birden çok motif bulunmaktad›r. Kilim deseni flemalar› gelenekseldir ve kolay kolay de¤ifltirilmez. (F: 15)
Gücü Batakçal›k: Ayaklara ve gücüye ba¤l›d›r.
Mengire: Hal›larda ipliklerin sar›ld›¤› alettir.
Kullan›lan Araçlar
Ak›ldak: Kilim dokuma aletinin üst taraf›nda bulunan bir a¤ac›n ad›d›r.
Yün ‹plik: Kilimler saf yünden dokunur. Kilimin kalitesine etki eden en büyük etkenlerin bafl›nda hammadde gelir.
Düzen S›r›¤›: Kilim dokuma aletinin alt›ndad›r. Düzen s›r›¤› zincirle ak›lda¤a tutturulmufltur.
Tezgah: Kilim yap›m›nda üç tezgah kullan›labilir: Yatay tezgah, dikey tezgah, sarma tezgah.
Dizgi ya da Keflken Çubu¤u: Çözgülerin ortas›nda geçirilen oklava fleklinde iki tane uzun çubuk vard›r. Bunlara dizgi ya da keflken çubu¤u denmektedir.
Kertme Kaz›¤›: Demirden yap›lm›flt›r.
Yatay Tezgah: Dokuma tezgah›n›n en basitidir. Yere yatay kurulu olarak
dokuma ifllemi yap›l›r. Yörelere göre yer tezgah›, konar göçer tezgah gibi isimler
al›r.
Ense Kaz›¤›: Sarma kaz›¤›ndaki çözgüler buradan geçirilerek gücüye gitmektedir.
Dikey Tezgah: Yere dikey olarak konulan bir tezgaht›r. Yörelere göre, ›star, ip a¤ac›, mazman gibi isimler al›r
Yan taraflarda kütük ad› verilen a¤açlar vard›r.Çözgüler sarg› kaz›¤›ndan
bafllayarak ense kaz›¤›ndan geçer. Üstteki halakadan (Demirden yap›lm›fl çubu-
25
26
¤un dönme özelli¤i vard›r.) geçer. Çözgüler aras›na keflken çubuklar›n› al›p m›hl›ya kadar uzan›r. Daha sonra kücünün aras›ndan geçer. Taraktan sonra dokunacak yollu¤un aras›nda kalarak sermine tutturulur.
Cuma Korkmaz, atölyesinde müflterilerinin getirdi¤i ipe ve tercihlerine göre
desenler oluflturmaktad›r. Yapt›¤› ürünleri dükkanlara satmaktad›r. ‹mkans›zl›klardan dolay› turizme yönelik üretim yapamamaktad›r.
Kilimin Yap›m Aflamalar›
Taleplerin art›fl› özellikle turistlerin hal› kadar kilime de önem vermesi, kilim
üzerine dikkatleri daha da art›rm›flt›r.
Kilim, çözgülerden bir basma ve bir düz atk› geçirilerek ve bunlar›n kirkit sayesinde vurularak iyice yerlefltirilmesiyle dokunmaktad›r. Çözgü, kaz›klar üzerine
sar›larak çözülmektedir. Kilimlerde atk› ve çözgüler tamamen yündendir. Kilimi
dokumak için ilk önce bafll›k olmak üzere 4-5 s›ra bafltan bafla dokunur. Çapraz
çubu¤u yukar› itilerek, gücü aya¤›n›n üstünden ön s›ra ipliklerine bas›larak arkadaki ipliklerin öne al›nmas›yla sa¤lan›r. Daha sonra zemin rengini veya zemindeki fazla olan rengin ipli¤ini, di¤er elin parmaklar› aras›nda s›k›flt›r›larak çözgülerin
aras›ndan boydan boya geçirilir. Sonra ipli¤in çözgüler aras›nda iyice yerleflmesi
sa¤lan›r. ‹lk iplik sa¤dan sola geçirilmiflse soldan sa¤a olmak üzere bir bafltan di¤er bafla geçirilir. Buna da düz atk› denir. Bu ifllemler tekrar edilerek kenar k›sm›
dokunur. Bundan sonra as›l zeminin dokumas› yap›l›r. Bu da desene göre dokunur. Desenin belli olmas›, renkli ipliklerin çözgüler üzerinde geri döndürülmesiyle mümkün olmaktad›r. Desenli k›s›m bittikten sonra yine 4-5 s›ra bütün atk› at›larak kenar yap›l›r ve kilim çözgülerden kesilerek ayr›l›r.
1.5.2. OSMAN‹YE’DE K‹L‹MC‹L‹K
Derleyen: Serdar Karakurt
Derleme yeri ve tarihi: Osmaniye, 2004
Kaynak kifli: Cengiz Cafri, 1961 Osmaniye do¤umlu, evli, lise mezunu.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kurs vererek ö¤rencilerine ö¤retmektedir.
Kullan›lan Malzemeler ve Yap›m Aflamalar›
Karatepe kilimleri tamamen kök boyas› ve yünden dokunur. Hiçbir suni iflleme tabi tutulmaz. Kök boyas›n›n yap›m› bafltan sona kadar el eme¤idir. Bu boya
yüzy›llard›r üretildi¤i gibi geleneksel yöntemlerle imal edilmektedir. Ceviz, zakkum, indigo, mersin, murt, zeytin, ilabada, mefle, sandal gibi a¤açlar›n köklerini
ve yapraklar›n› s›cak suda hafllamak yoluyla elde edilir. Karatepe kilimleri saf yünün, e¤irme denilen aletle ip haline getirilmesiyle yap›l›r. Bu yün, çeflitli ifllemlerle yap›lan kök boyas›yla kazanlarda kaynat›larak renklendirilir.
Derleme yap›lan kilimci ustas› Sedat Eyibardakç› kilimleri iki flekilde dokumaktad›r. ‹lk olarak yolluk ad›n› verdi¤imiz kilimler, ikinci olarak büyük bir çaba
ve emek isteyen motifli kilimlerdir. Yolluk adl› kilimlerin ipleri, el örgüsü kazaklar
eskidikten sonra de¤erlendirmek amac›yla tekrar sökülüp kilim ipli¤i haline getirilmesiyle elde edilir. Bu flekilde haz›rlanan ipler ç›kr›k ad› verilen tahtadan yap›lan bir alette sar›l›r. ‹pler ç›kr›kta ortas› delik olan uzun bir çubu¤a sar›l›r. Bu çubu¤a makara ad› verilmektedir. Makaralar mekik ad› verilen yine tahtadan özel
olarak yap›lm›fl alete yerlefltirilerek yolluklar›n dokunulmas› için gerekli flartlar haz›rlanm›fl olur. Yolluklar dokunurken düzgün bir flekilde dokunulmas›, meki¤in
düflmemesi için mitit yani kemer ad› verilen iki parça tahtadan oluflan uzun çubuk kullan›l›r. Yolluklar dokunduktan sonra b›çakla çözgüler kesilir. Devam edilecek di¤er yollu¤un ucu kertme tahtas›n›n (sermin) aras›na s›k›flt›r›larak yollu¤un
bir k›sm› tahtaya sar›l›r. Daha sonra dokumaya b›rak›lan yerden tekrar bafllan›l›r.
Karatepe kilimleri kirkit denilen bir alet yard›m›yla özel kilim tezgahlar›nda
tamamen elde dokunur. Bu kilim motiflerine yörede çeflitli adlar verilir. Bunlar
aslanbafl›, merdivenli, y›ld›zl›, küpeli, tarakl›, zincirli, çiçekli, se¤men olarak adland›r›l›r.
Kilimin dokunmas› belirli bir s›ra izlenilerek yap›l›r. Bu s›ran›n en bafl›nda yünün ip haline getirilmesi, kök boyas› ile boyanmas› yer al›r. Daha sonra bu ip
özel tezgahlarda ilmek ilmek dokunarak kilim haline getirilir.
Kullan›m Alanlar›
Di¤er kilim dokuma aleti duvar tezgah›d›r. Mahrudi ad› verilmektedir. Bu
tezgahta hal› ve kilim dokunabilir. Usta, daha çok motifli kilimleri dokumaktad›r.
Bu tezgaha çözgüler sar›lmaktad›r. Ölçülere göre çözgüler düzenli flekilde demir
çubuklar›n aras›ndan geçirilir. Çözgü sar›lma ifllemi bittikten sonra art›k kilimler
dokunmaya haz›r hale gelir. Tezgah›n alt taraf› sabit olup di¤er k›s›mlar› oynakt›r. Kilimin boyu vidalar kullan›lmak suretiyle de¤ifltirilebilir. Dört parçadan oluflmaktad›r.
Kilimin ifllevleri çok yönlüdür. Bebeklerin befli¤inin üzerine at›l›r, çad›rda kap› olarak kullan›l›r. At e¤erinin, gelin arabas›n›n üzerine serilir. Duvara dekor olarak as›l›r. Evde hal› ile ayn› ifllevi görür. Sehpalar›n üzerine süs eflyas›, koltuklarda
yast›klara yüz olarak kullan›l›r.
27
28
lava arac›l›¤›yla yorgan dövülür. Yorgan sa¤›m› ad› verilen bu ifllem yorgan›n k›r›fl›kl›¤›n› da düzeltmek için yap›lmaktad›r. Bu ifllemden sonra yorgan›n kenarlar›
elle dikilir. Böylelikle yorgan desenlerini içine alan kenar meydana getirilir. Yorgan›n kenar› dikildikten sonra tebeflire bulanm›fl olan yün iplik, yorgan›n üzerinde desenlerin çizgilerinin oluflturulmas› için bir uçtan di¤er uca vurulur. ‹plik vurma, iki kifli taraf›ndan iki ucun ayr› ayr› tutulmas› ve yorgana çizgiler oluflturacak
flekilde yap›lmaktad›r. ‹plik vurma ifliyle yorgan üzerine befl tane çizgi çizilir. Bu
çizgiler yorgan›n tam ortas›n› da iflaret etmektedir. Bu çizgiler vurulduktan sonra
yorganc›n›n yapt›¤› karton kal›plar arac›l›¤›yla desenler çizilmeye bafllan›r.
1.6. YORGANCILIK
1.6.1. ADANA’DA YORGANCILIK
Derleyen: Edibe Akçay
Derleme yeri ve tarihi: Adana, 2004
Kaynak kifli: Abdullah Özok, 1967 Kilis do¤umlu, evli.
Yorgan üzerine çizilen desenler farkl› isimler tafl›maktad›r. Tren yolu, tavus
kuflu, güllü ‹stanbul, k›z kurdelesi, gelin t›rna¤›, so¤uti, ‹stanbul, has›r örgüsü,
ikili parke, sekiz i¤ne, kabak çiçe¤i, batan günefl gibi isimlerle an›lan desenler
müflterinin seçimi üzerine kullan›lmaktad›r. Ancak bu desenlerin kullan›m›n da
dini ve örfi inançlardan etkilenilmifltir. Örne¤in tavus kuflu gibi desenler, yörenin
dini inançlar›ndan kaynaklanan “insan, hayvan figürü olan yere melek girmez”
inanc› dolay›s›yla çok az kullan›lmaktad›r. Kal›plar›n kullan›m›ndan sonra pergelle
dal, yaprak, yuvarlak çizgiler gibi ayr›nt›lar da tamamlan›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kardefline ö¤retmektedir.
Yorgan yap›l›rken kullan›lan iki temel araç vard›r: Yorganc› yüzü¤ü ve i¤ne.
Bu ikisi yorgan›n yap›m›nda esast›r. Bunlar›n d›fl›nda kullan›lan di¤er araçlar flunlard›r: Cetvel, oklava, pergel, tebeflir, pamuk ip, naylon ip, karton kal›plar ve makas.
Bu araçlardan cetvel, yorgan k›l›f›n›n kesiminde kullan›lmaktad›r. K›l›f›n tam
istenilen biçim ve ölçülerde kesilebilmesi için cetvel flartt›r. Makas, bilindi¤i üzere
kesim için kullan›lmaktad›r. Oklava ilk önce, kullan›lacak pamu¤un at›lmas› için
kullan›lmaktad›r. Yorgan›n istenilen yumuflakl›kta olmas› için pamuk at›lmaktad›r. Haz›rlanan k›l›f›n içerisine at›lan pamu¤un doldurulmas›ndan sonra tekrar
oklava kullan›larak yorgan iyice dövülür. Bu dövme ifli de pamu¤un k›l›f›n içerisine eflit olarak da¤›t›lmas› için yap›l›r. Cetvel, tebeflirle yorgana flekil çiziminde
kullan›lmaktad›r. Yorganc›n›n haz›rlad›¤› ve pervane, armut, gül, yuvarlak ve es
ad› verilen karton kal›plarla da yorgana desenler çizilir. Pergel arac›l›¤›yla da yuvarlak çizgiler, yapraklar çizilmektedir. Bu desen çiziminden sonra da çeflitli renklerdeki naylon ipliklerle esas ifl yap›lmaya bafllan›r ve desenler yorgana ifllenmeye
bafllanmaktad›r.
Bütün bu araçlar›n kullan›m›ndan sonra kesim ve çizim ifli tamamlan›r. Bu ifllemlerden sonra yorganc› renkli naylon ipliklerle deseni yorgana ifllemeye bafllar.
(F: 17)
Normal boyutlardaki yorganlar, bebek yorganlar› ve desenlerine göre yorganlar›n yap›l›fl süreleri de¤iflmektedir. Yorganlar desenlerin zorlu¤u ve s›kl›¤›na
göre bazen birkaç saatte bazen de bir haftada bitebilmektedirler.
Baz› yorganlar, gündelik kullan›m için yap›lmaktad›r. Bu yorganlar desenli
olan ve s›r›kl› yorgan ad›n› tafl›yan yorganlardan farkl›d›rlar. Üzerinde hiçbir desen bulunmaz. Beyaz kumafltan yap›l›p üzerlerine renkli bir k›l›f geçirilmektedir.
Desenli olan ve büyük el eme¤i isteyen yorganlar ise genellikle gelin çeyizinde
bulundurulmak ya da evlilik y›l dönümleri, sünnet dü¤ünleri gibi özel günlerde
kullan›lmak için yap›lmaktad›rlar.
Yorgan yap›m›nda iki türlü kumafl kullan›lmaktad›r. Biri yorgan›n alt taraf›na
geçirilen beyaz kumafl, di¤eri ise üst taraf›na geçirilen ve desenlerin üzerine yap›ld›¤› çeflitli renklerde olabilen saten kumaflt›r. Bu kumafllar biçilip kesildikten
sonra motorlu makine arac›l›¤›yla dikilmektedir. K›l›f›n elle de¤il de makineyle dikilme amac› daha sa¤lam olmas›n› sa¤lamakt›r. K›l›f dikilirken yorgan a¤z› denilen bir kar›fl büyüklü¤ünde bir aç›kl›k b›rak›l›r. Bu aç›kl›¤›n sebebi ise pamu¤un
k›l›f içerisine dolumunu sa¤lamakt›r. Dikilen k›l›f yere serilerek üzerine pamuk
yerlefltirilmektedir. Pamuk, oklava arac›l›¤›yla bu k›l›f üzerinde iyice at›lmaktad›r.
1.6.2. AMASYA-MERZ‹FON’DA YORGANCILIK
Derleyen: Esin Tutsak
Derleme yeri ve tarihi: Merzifon/Amasya, 2004
Kaynak kifli: Müddez Aslan, 1954 Merzifon do¤umlu, evli, yorganc›.
Yorgan iyice at›ld›ktan sonra k›l›f, üzerindeki pamukla birlikte rulo fleklinde
sar›larak pamuk, k›l›f içerisine geçirilmektedir. (F: 16) Pamuk, k›l›f›n içerisine geçirildikten sonra, aç›k b›rak›lan yorgan a¤z› da makineyle kapat›lmaktad›r. Daha
sonra pamu¤un k›l›f›n içerisine düzgün bir flekilde da¤›lmas›n› sa¤lamak için ok-
Kullan›lan Malzemeler ve Araçlar
Yorgan yap›m›nda kullan›lan malzemeler gerek iklime gerekse iste¤e göre
de¤iflebiliyor. Örne¤in Merzifon yöresinde k›fl sert geçti¤i için yün daha çok ter29
30
cih ediliyor. Fakat Samsun yöresinde nemin etkisinden dolay› k›fllar daha yumuflak geçiyor ve bu da do¤al olarak kullan›lan malzemeyi etkileyerek pamu¤un
tercih edilmesini sa¤l›yor. Ayr›ca müflterinin iste¤ine ba¤l› olarak elyaf yorgan ve
silikonel yorgan da dikilebiliyor.
1.6.3. ANKARA’DA YORGANCILIK
Derleyen: Melike S. Ar›k
Derleme yeri ve tarihi: Emek/Ankara (Emek Yorganevi), 03.05.2004
Kaynak kifli: Kemal Sünger, Maçka/Trabzon do¤umlu, 62 yafl›nda.
Yün: Koyun yünü. Yorgan›n içine konur. Yün, teri çekti¤i için daha sa¤l›kl›d›r ve yorganc›l›kta daha çok tercih edilir. Ayr›ca yorgana konacak yünün sert olmamas› gerekir çünkü sert yün yorgan›n yüzünden ç›kar.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: A¤abeyinden ö¤renmifl, a¤abeyi de ustalar›ndan ö¤renmifltir.
Pamuk: Özellikle k›fllar›n sert geçmedi¤i yerlerde tercih edilir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: O¤luna ö¤retmifltir. O da çal›flmaktad›r.
Elyaf: Özelli¤i s›ca¤› d›flar› vermez so¤u¤u da içeri vermez. Fakat petrol kar›fl›m› oldu¤u için terletir ve teri çekmez. Bu nedenle s›rt ve bel a¤r›lar›na neden
olur.
Ankara yöresinde yorganc›l›k halen devam etmekte ve el yap›m› yorganlar
yöre halk› taraf›ndan günümüzde de kullan›lmaktad›r.
Silikon: Yorgan ve yast›k yap›m›nda tercih edilir.
Yorgan Yap›m›nda Kullan›lan Araç-Gereçler
Yorgan›n Yüzü ‹çin
Yorgan yap›m›nda kullan›lan araçlar yün, pamuk, astar, saten, dikifl makinesi, i¤ne elyaf, iplik, kantard›r. Yorganc›l›k basit araçlar kullan›larak icra edilen bir
zanaatt›r.
Saten: Gündelik yorganda kullan›l›r.
Flofl (Sive): Sünnet dü¤ünü, evlilik yorganlar› flofltan yap›lmaktad›r.
Yorgan Yap›m Tekni¤i
Nevresim: Gündelik yorgan yap›m›nda kullan›l›r.
Pamuk, yün, astar gibi malzemeler toptanc›dan elde edilir. Modeller, istek
üzerine seçilir.
Astar: Yorgan›n alt k›sm›nda kullan›l›r.
Ayr›ca yorgan yap›m› için yorgan i¤nesi, model kal›b›, makas, yüksük, dikifl
makinesi, yorgan ipli¤i ve çubuk kullan›l›r.
Öncelikle yorgan›n yüzü olacak olan saten serilir, satenin üzerine astar, astar›n üzerine yün konulur. Yünlerin alt›na elyaf konulur, çünkü elyaf›n yap›flkan
özelli¤i vard›r. Böylelikle yün d›flar› taflmaz.
Yorgan›n Yap›m Aflamalar›
Yüz ile astar dikifl makinesinde dikilir. Depo edilen yere götürülür. Tezgah›n
üzerine yüz tersinden serilir. Sonra bu yüzün üzerine uygun olarak elyaf serilir.
Elyaf›n serilme nedeni ise yünün yüzden ç›kmamas› içindir. Çünkü elyaf yünü tutar. Usta bir kenarda da yünü çubukla kabart›r Bu ifllem sayesinde hem yün kabar›p yumuflar hem de içinde var olan tozdan ay›klan›r. Bu çubuklanm›fl yün elyaf›n üzerine döflenir. Her taraf› eflit olacak flekilde da¤›t›l›r. Döflendikten sonra
yorgan›n köflesinden bafllamak flart›yla dört ucu k›vr›l›r. Dört ucu k›vr›ld›ktan sonra astar›ndan çevrilir ve astar›ndaki a¤›z k›sm› elle dikilir. Bu ifllem büyük bir ustal›k gerektirir. Sonra da yüksük tak›larak i¤neyle el dikifli belli olmayacak flekilde
dikilir. Yine yorgan›n düz ve eflit olmas› için yüzünden çubuklan›r. Elle kontrol
edilen yorgan›n eksi¤i fazlas› olmad›¤› anlafl›ld›¤› anda ilinti denilen yeni yüzün
içinde kaymamas› için aral›kl› olarak dikifle bafllan›r. S›cak bir flekilde ilintiye ald›ktan sonra depodan dükkana getirilir ve kenar s›ras› çekmeye bafllan›r. Bunlar bittikten sonra müflterinin be¤endi¤i model, kal›p yard›m›yla veya yard›ms›z yorgan›n üzerine çizilir. Yorgan›n bütün bu ifllemleri bittikten sonra ask› denilen yere
as›l›r. Bu flekilde k›r›fl›kl›¤› gider ve yorgan kendini salm›fl olur.
Bu ifllemlerden sonra bu yerlefltirilen malzemeler ters çevrilir, yani ters yüz
edilir. Yorgan›n dikilmesine kenardan bafllan›r. Yünün kaymamas› için aral›kl› olarak dikilir. Buna “teyil” denir. Kenar s›ras› çekilir, çizimi olur, çizildikten sonra bir
köflesinden bafllan›r. Kal›plar kenarlara yerlefltirilen ve çizilen yerden dikilir. Müflterinin seçti¤i desene göre yorgana desen çizilir. Böylece yorgana son flekli verilmifl olur. (F: 18) Ayr›ca yorganc›larda yorgan yan›nda yast›k, seccade, i¤nelik de
yap›lmaktad›r.
Ankara Bahçelievler’de 13 yorganc›dan sadece üç yorganc› kalm›flt›r. Getirisi
az oldu¤u için yorganc›l›k mesle¤i tercih edilmemektedir.
1.6.4. ANKARA-fiEREFL‹KOÇH‹SAR’DA YORGANCILIK
Derleyen: Dilflat Güven
Derleme yeri ve tarihi: fiereflikoçhisar, 2004
Kaynak kifli: Ayfle Görkem, 1958 fiereflikoçhisar do¤umlu, ilkokul mezunu.
Geliflen teknoloji ve hayat standartlar›na karfl› eski hareketlili¤ini kaybetmifl
olsa da yorganc›l›k hâlâ geçerlili¤i olan bir meslektir.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Komflusundan ö¤renmifltir.
31
32
Yorgan yap›m›nda kullan›lan malzemeler flunlard›r: ‹¤ne, iplik, kaput bezi,
ipek saten kumafl, patiska, iflleme, dantel, le¤en, de¤nek ve tokaç.
gan›n kenarlar› yüzün rengindeki bir iplikle çevrilir. Yorgan›n kenarlar›n›n çevrilmesi ve desen dikilirken i¤neyi bat›rmadan önce ince bir flifl ile k›sa aral›klarla delikler aç›l›r. Bunun amac› i¤nenin daha kolay batmas›n› sa¤lamakt›r. Kenarlar›
çevrilen yorgan üzerine dikilecek olan desen, tebeflir yard›m›yla çizilir. Tebeflir
kullan›lmas›n›n sebebi iz b›rakmamas› ve kolay silinebilmesidir. Bu aflamada kiflinin iste¤ine göre bir desen çizilir ve dikilmeye bafllan›r. Bu ifllemlerin hepsi tamamland›ktan sonra yorgan haz›r hale gelir.
Yorgan; astar dikimi, s›r›ma, yüzleme (kaplama) gibi aflamalar›ndan geçerek
oluflturulmaktad›r. Yorgan yap›m› üç gün sürmektedir. Ev odalar›nda, tand›rlarda ya da balkonlarda temiz bir ortamda yap›lmaktad›r. Tek kiflilik, çift kiflilik, çeyizlik, sünnetlik, kanepelik ve karyolal›k gibi çeflitleri vard›r.
Kaynak kiflinin anlatt›¤›na göre, yorgan›n u¤ur getirmesi için (bir nevi nazara karfl›), orta noktas›na bir kumafl parças› dikilmesi yayg›n bir gelenektir. Bu parça çok küçük olup alt›gen fleklindedir. Rengi ise yeflil, mavi, pembe gibi koyu ve
canl› olmal›d›r.
1.6.6. I⁄DIR’DA YORGANCILIK
Derleyen: Mehtap Al
Yorgan›n bafl›na “yorgan a¤z›” denilen dantel ve ifllemelerle bezenmifl bir
bafll›k geçirilir.
Derleme yeri ve tarihi: I¤d›r, 10.02.2004
Kaynak kifli: Süleyman Nadir, 1954 Trabzon do¤umlu, ilkokul mezunu,
yorganc›.
1.6.5. BURSA’DA YORGANCILIK
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 37 y›ld›r yapmaktad›r. 14 senedir I¤d›r’dad›r.
Derleyen: Ersin Cankurtaran
Derleme yeri ve tarihi: Bursa, 2004
I¤d›r yöresinde yorgan yap›m› halen devam etmekte ve bu yorganlar yöre
halk› taraf›ndan günümüzde de kullan›lmaktad›r. Sadece yorganc›l›k iflini yapan
ve bu yolla para kazanan ustalar d›fl›nda, ev han›mlar› da evlerinde yorgan yap›m›yla u¤raflmaktad›r. Bu gelene¤i devam ettiren birçok insan›n evinde gösteriflli
ve birbirinden güzel el yap›m› yorganlar bulunmaktad›r. Bunlar›n bir k›sm› ev
halk› taraf›ndan kullan›lm›fl, bir k›sm› da k›zlar›n›n çeyizi için itina ile saklanm›flt›r.
Fakat yorgan yapmay› bilmeyen kifliler de do¤al olarak bu mesle¤i yapan ustalara baflvurmakta ve siparifl üzerine model be¤enerek diktirmektedirler. Bunun yan›nda yine bir çok kifli bu el yap›m› yorganlar yerine fabrika yap›m› ürünleri tercih etmektedir. Her fleye ra¤men el eme¤i, göz nuru bu yorganlar›n yöre için ayr› bir yeri ve önemi vard›r.
Kaynak kifli: Selime Cankurtaran, 1926 Bulgaristan do¤umlu, evli ve 5 çocuk sahibi.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 70 y›ld›r yapmaktad›r. (Mesle¤e Bulgaristan’da bafllam›fl, 1968 y›l›nda Türkiye’ye göç edince yorganc›l›¤a Bursa’da devam etmifltir.)
Bir yorgan›n yap›labilmesi için gerekli malzemeler flunlard›r: Astar, yüz (kumafl), yün ya da pamuk, i¤ne, iplik ve yüzük, uzun düz bir tahta ve tebeflir.
Astar ve yüz, yorgan›n istenilen ebatlar›na göre kesildikten sonra dikifl makinesinde bu astar ve yüz birbirine eklenir. Birbirine eklenen astarlanm›fl yüz yere
serilir. Pamuk veya yün bir sopa yard›m›yla dövüldükten sonra (bu flekilde pamuk veya yün kabart›lmaya çal›fl›l›r) astarlanm›fl yüzün üzerine yay›l›r. Bu ifllemin
ard›ndan üzerine pamuk yay›lm›fl olan yüz, rulo halinde toplan›r. Rulo halinde
toplanm›fl olan yüzün kenar k›s›mlar› k›vr›larak yün olan k›s›m içe gelecek flekilde
ters çevrilir. Ters çevrilen, içi yünle doldurulmufl yüz düzeltilir ve içine konan pamuklar›n d›flar› ç›kmamas› için a¤z› dikilir. ‹çi doldurulan yüz bir sopa yard›m›yla
dövülerek düzeltilmeye çal›fl›l›r. Bu ifllemin amac›, içine konan pamu¤un bir yere
öbek halinde toplanmas›n› önlemektir. Bu ifllem de yap›ld›ktan sonra içi doldurulmufl yüz, ön k›sm› öne gelecek flekilde ters çevrilir.
Yorganc›l›kta Kullan›lan Araçlar
Elyaf, Pamuk ya da Yün: Yorgan›n içine koymak için kullan›l›r.
Mitil: Astar› veya kumafl› dikilmeden önce yorgan›n iç bezi de denilen bir
kaplama fleklidir. Bunun için basma bezler ya da beyaz kumafl kullan›l›r.
Sopa: Ayva veya k›z›lc›k a¤ac›ndan yap›lm›fl, 1 metre boyunda ve parmak
kal›nl›¤›nda olan bir tür çubuktur. Yünü aç›p yorgan›n her taraf›na yay›lmas›n›
sa¤layan ve yorgan› sa¤a sola çevirme ifline yarayan bir araçt›r.
Kâ¤›t Modeller: Bunlardan faydalan›larak yorgan›n üzerine model çizilip
dikilir. Bunlar a¤›r modeller veya basit modeller olabilir.
‹plik: Yorgan›n dikiminde naylon iplik veya normal bobin iplikten yararlan›-
Yukar›da anlat›lan yorgan›n içinin doldurulmas› iflleminin ard›ndan as›l
önemli olan k›s›m yorgana desen verilme aflamas›d›r. Bu aflamada ilk önce yorTürkiye’de 2004 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Meslekler
l›r.
33
34
la usta-ç›rak iliflkisiyle ö¤renilen bir meslek olup, babadan o¤la ö¤retilme yoluyla
varl›¤›n› korumufl ve günümüze kadar gelebilmifltir. Yörede iklimin s›cak olmas›ndan dolay› genellikle pamuk yorgan tercih edilir.
Tezgâh: Naylon muflamba ile kapl› olan ve yorgan›n sa¤a, sola normal çevrilip düzgün bir flekilde dikilmesine yard›mc› olan yorgan dikim yeridir.
Bunlar›n haricinde astar veya kumafl, i¤ne (boyu 5 cm) cetvel ve dikifl makinesinden yararlan›l›r.
Yorganc›l›k Mesle¤inde Kullan›lan Araçlar
Ç›rç›r: Pamu¤un kozas›ndan çekirde¤ini ay›rmaya yarayan bir araçt›r.
Yorgan›n yap›m› için 3-5 kilo elyaf ya da pamuk yün, astar veya kumafl kullan›lmaktad›r. Yorgan›n içine, yün ya da elyaf sopa yard›m›yla yay›l›r. Yorgan›n
yüzü kumafl olabilir veya altl› üstlü mitil de olabilir. Daha sonra ufak bir te¤il at›l›p, naylon veya yuvarlak bobin iplik ile dikilmeye bafllan›r. Üzerine model çizilir.
Mitil yorganlar›n dikiflleri daha basittir ve daha ucuzdur.
Hallaç Makinesi: Pamuklar› küçük parçalara ay›rmaya yarayan bir araçt›r.
Bu alet sayesinde pamuklar yumuflat›larak yorgan›n daha rahat dikilmesi sa¤lanmaktad›r. Çünkü pamuk sert oldu¤u zaman, yorgan›n içine kolayca yay›lamamaktad›r.
Kaput Bezi: Yorgan yüzünü oluflturan kal›n ve pamuklu bir kumaflt›r. Bir
yorgan ortalama befl metreden ç›kt›¤› için, eni 2.20 cm olan kaput bezi kullan›lmaktad›r. Kaput bezi çift enden oluflmaktad›r.
Yorgan› yaparken naylon muflamba ile kapl› bir tezgah gereklidir. Çünkü
naylon muflamban›n üzerinde yorgan sa¤a-sola çevrilip düzgün bir flekilde dikilebilir. E¤er hal›n›n üzerinde dikilirse yorgan kaymaz, pot gelir. Alt› yani astar›
fazla gider.
Bunlar›n haricinde di¤er malzemeler makas, i¤ne (çuvald›z ve yorgan i¤nesi), iplik, yüksük, dikifl makinesi ve metre kullan›l›r.
Usta tezgâhta oturup yorgan› dizinin üzerine alarak, sopa yard›m›yla da yorgan› sa¤a-sola çevirerek diker. Yorganc›da, yatak örtüsü, perde, yast›k, koltuk örtüsü, çekyat örtüsü gibi di¤er eflyalar da yap›lmaktad›r.
Yorgan Yap›m Tekni¤i
Kaput Bezinin Dikilmesi: Kaput bezi yorganc› taraf›ndan da al›nabildi¤i
gibi, müflteri taraf›ndan da al›n›p yorganc›ya verilebilmektedir. Bez, dikilecek
olan yorgan›n boyutlar›na göre kesilip, dikifl makinesinde flekil verilmektedir.
Yorganc›l›k mesle¤i hakk›nda görüflme yap›lan usta, yapt›¤› iflin do¤uda ve
bat›da farkl› oldu¤unu, imkânlar›n k›s›tl› oldu¤unu, eme¤inin karfl›l›¤›n› alamad›¤›n›, daha önceden ‹stanbul ve Ankara’da çal›flt›¤› için oralarda daha iyi imkânlar›n oldu¤unu, çal›flt›¤› mekân›n yetersiz oldu¤unu vb. sorunlar›n› dile getirmifltir.
Bunun yan›nda yapt›¤› ürünlerden al›c›lar›n her zaman memnun kald›¤›n› da eklemifltir.
Pamu¤un Makinede At›lmas›: ‹kinci ifllem olarak pamuk hallaç makinesinde, ardiye ad› verilen odada yumuflat›lmaktad›r. Hallaç makinesi yokken, yorganc› evlere giderek ç›rç›r ad› verilen bir aletle pamuklar› ç›rpard›. Ama hallaç
makineleri yorganc› dükkanlar›na girince bu iflleme gerek kalmam›flt›r. Bu makine ile pamuk yumuflat›larak kullan›l›r hale getirilmektedir.
Pamu¤u K›l›f›n ‹çine Yayma: Yumuflat›lan pamuk, tabla ad› verilen sert
zeminin üzerinde k›l›f›n içine yay›larak bir sopa yard›m›yla düzeltilmektedir. Pamuk eflit flekilde yay›lmazsa yorgan düz bir biçim alamad›¤› için, bu iflleme oldukça önem verilmektedir.
Günümüzde yorganc›l›k ve onu yaflatan yorganc›lar giderek azalmaktad›r.
Teknolojik ilerlemeler, yaflam biçimindeki ve beklentilerdeki de¤ifliklikler, seri olarak üretilen haz›r yatak ve yorganlar›n daha çok kullan›lmas› el yap›m› yorganlar›n ortadan kalkmaya bafllamas›n›n sebeplerindendir.
Pamu¤un Sar›lmas›: Pamuk, orant›l› bir flekilde yay›ld›ktan sonra k›l›f›n
tersinden sar›lmaktad›r. Daha sonra düz taraf›na çevrilmektedir.
1.6.7. MERS‹N’DE YORGANCILIK
K›l›f›n Dikilmesi: Pamuk, k›l›f›n içine konulup sar›ld›ktan sonra yorgan k›l›f›, yorgan i¤nesi ile dikilmektedir.
Derleyen: Dilek Beden
Derleme yeri ve tarihi: Mersin, 2004
Yorgan›n Sopayla Düzeltilmesi: Tablan›n üzerine yay›lan yorgana sopayla vurularak içindeki pamu¤un orant›l› bir flekilde yay›lmas› sa¤lanmaktad›r.
Kaynak kifli: Fatih Y›ld›z, Darende/Malatya do¤umlu, yorganc›.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›n›n dükkan›nda, onun yan›nda çal›flarak ö¤renmifltir.
Yorgan›n Dikilmesi: Metre yard›m›yla yorgan bafltan sona parsellenmektedir. Çaprazlama bir biçimde dikilerek flekil verilmektedir.
Çukurova bölgesinde, mesle¤in icrac›lar›, haz›r yorgan sat›fl›n›n artmas› ve
ekonomik s›k›nt›lardan dolay› günden güne azalmaktad›r. Yorganc›l›k, ço¤unluk-
35
36
Yorgan›n üzerinde yer alan modeller çeflitli adlarla an›lmaktad›r. Örne¤in f›r›ldak, gün, günefl, karanfil, yonca, kabak çiçe¤i, tavus kuflu, göçmen kufllar›, lale, buket lale, menekfle, bülbül, kelebek, k›rlang›ç, tren yolu, pervane, mekik,
flemsiye vb.
1.6.8. TRABZON-MAÇKA’DA YORGANCILIK
Derleyen: Funda Turt
Derleme yeri ve tarihi: Maçka/Trabzon, 22.04.2004
Kaynak kifli: Cemal Çolak, Maçka/Trabzon do¤umlu, lise mezunu, yorganc›.
‹fllemesiz olarak haz›rlanan yorganlara Trabzon’da “düz yorgan” ya da “bask›” ad› verilir. Düz yorgan, ifllemeli yorganlardaki kenar çizgilerinin tekrar›ndan
meydana gelir.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 1986’dan beri yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: A¤abeyinden ö¤renmifltir.
Yorganlar›n dikim süresi birbirinden farkl›d›r. Bir günde dikilebilecek yorgan
oldu¤u gibi bir haftada dikilebilecek yorgan da vard›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›rak yetifltirmifltir. fiu an ç›ra¤› bulunmamaktad›r.
Yorgan Yap›m›nda Kullan›lan Malzeme ve Araçlar
Günümüzde yorganc›lar›n say›s› giderek azalmaktad›r. Seri ve ucuz olarak
üretilen haz›r yorganlar daha çok tercih edilmektedir. Bu yüzden yorgan ustalar›
kendilerine mesleklerinin devam› için ç›rak bulmakta güçlük çekmektedirler.
Yorganlar›n içerisine iste¤e göre pamuk, yün ya da elyaf yerlefltirilir. Halk
aras›nda en sa¤l›kl› yorganlar›n yün oldu¤u bilinir. Kullan›lacak olan bu malzemenin seçimi, yorgan› dikecek olan ustaya b›rak›lm›flsa, Adana’ da yetifltirilen koza pamu¤u tercih edilir.
Yorgan dikiminde kullan›lan malzeme i¤nedir. ‹¤ne, dikilecek yorgan›n cinsine göre de¤iflir. Bir ve iki numaral› i¤neler kaba ifller için kullan›l›r. Trabzon’da
s›k rastlanan düz yorgan dikiminde bir ve iki numaralar tercih edilir. Üç numaral›
i¤ne ile ince ifller yap›l›r.
Kullan›lacak kumafl müflterinin seçimine b›rak›l›r. En çok basma ve saten kumafllar tercih edilir. Basma yorganlar, günlük kullan›m içindir. Bu tür yorganlara
Trabzon’da “düz yorgan” ad› verilir. Saten yorganlar ise çeyiz için haz›rlan›r.
Bunlar›n yan› s›ra kadife, atlas, ipek ve ketenden yap›lan yorganlar da vard›r.
‹plik, kullan›lacak kumafl›n rengine göre de¤iflir. Kumafl ve iplik ayn› renkte
olmal›d›r. Makas, tebeflir veya kuru sabun, her modele göre de¤iflen kal›plar ve
yüzük kullan›lan di¤er malzemelerdir.Yüzük orta parma¤a tak›l›r ve i¤nenin parmak uçlar›n› delmesi engellenir. Tebeflir, kumafl üzerine yerlefltirilmifl olan modelin çizilmesinde kullan›l›r.
Yorganlar iki çeflittir: Tek kiflilik ve çift kiflilik. Yorganlar›n boyutlar› standartt›r. Buna karfl›l›k ölçüler müflteriye göre de de¤iflebilir. Tek kiflilik bir yorgan ortalama 1.60’ a 2.10, çift kiflilik bir yorgan ise 1.85’e 2.15 ölçülerine sahiptir.
Yorgan›n eni boyundan daha genifltir. Dört köfle bir tahta, yorgan dikim
alan› olarak kullan›l›r. ‹lk yap›lacak ifl, pamu¤u yorgan dikimine haz›rlamakt›r. Pamuk at›l›r, sopalan›r. Yorgan yüzü makinede dikilir. Dört köfle haline getirilen
yorgan›n kenarlar›na düz bir çizgi çekilir. Her model için bir kal›p vard›r. Seçilen
kal›p, kumafl›n üzerine yerlefltirilir. Kal›p üzerinden model, tebeflir ya da sabun
yard›m›yla kumafl›n üzerine çizilir. Çizim bitince kal›p kald›r›l›p, tebeflirle çizilen
yerler i¤ne yard›m›yla dikilir.
37
38
kullan›l›r. Ancak bu a¤aç sigaran›n nikotinini tutmaz. Arabal› a¤›zl›klar sigara içmek için pek uygun de¤ildir. Daha ziyade süs ve hediyelik eflya olarak tercih edilir.
2. HAMMADDE OLARAK A⁄AÇ KULLANILAN
Ürünün Pazarlamas› ve Kazanç Durumu
Mesle¤in ürünleri; lüleli, topc›k bafll›, yanma bafll›, ufak a¤›zl›k, ufak lüleli
a¤›zl›k, arabal› a¤›zl›kt›r. Ayr›ca bunlar›n d›fl›nda son zamanlarda Sivas’taki a¤›zl›kç›lar; kalemlik, isimlik, t›¤ sap›, flamdan, minare maketleri ve tükenmez kalem
gibi hediyelik eflyalar da yapmaktad›r. Geçmiflte s›n›rl› bir üretimi ve tüketimi
olan bu alan günümüzde turistik bir de¤er kazanm›flt›r. (F: 19)
2.1. A⁄IZLIK YAPIMI
2.1.1. S‹VAS’TA A⁄IZLIK YAPIMI
Derleyen: Sevim Aydefl
Derleme yeri ve tarihi: Sivas, 2004
Kaynak kifli: ‹brahim Tükek, 1949 Sivas do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
‹lk efsanevi ustas›n›n Seyh Aziz Baba oldu¤una inan›lan Sivas a¤›zl›klar›n›n
yap›m›nda Tokat, Erzincan, Erzurum, Kars ve A¤r› yörelerinden temin edilen
“germiflek” ya da “karamuk” ad› verilen bir a¤aç kullan›l›r.
Germiflek çubuklar› istenilen boyda kesilir. Bunlar uzunluklar›na göre lüleli,
topc›k bafll›, yanma bafll›, ufak a¤›zl›k, ufak lüleli a¤›zl›k, arabal› a¤›zl›k (birbirine
geçmeli) gibi isimler al›r. Tomruk makinesinde kabuklar› soyulan çubuklar tornaya ba¤lan›r, keski yatay ya da dikey tutularak desenin d›fl çizgileri (konturlu) çizilir. Sonra kalemle (ince uçlu, iflleme ve kakma gereci) desenler oluflturulur. Bu iflleme “nak›fl keskisi” denir. ‹fllemleri bitirilen a¤›zl›k, kezzaba bat›r›l›r. Atefle tutulduktan sonra z›mparalan›r. Yeniden tornaya ba¤lan›r ve matkapla a¤›z bölümü
aç›l›r. Çak›yla yass›laflt›r›lan bu bölümde kezzaba bat›rma, k›zartma ve cilalama
ifllemlerinden geçirilir.
Süslemede uygulanan bir baflka teknik, ekin saplar›n›n üzerine ibriflim ya da
ipek sar›lmas›d›r. Uzunlamas›na kesilmifl ekin saplar› süslemenin yap›laca¤› bölümlere yerlefltirilir. Alt ve üstlerden renkli ibriflim ya da ipek sar›larak süslemeler
oluflturulur. Bu teknik ço¤unlukla yaz› yazmada uygulan›r.
Mesle¤in icras›nda a¤aç tornas›, arda, keski, kalem burma, do¤rultacak, ibriflim, ekin sap› kullan›lmaktad›r.
A¤›zl›k yap›m›nda özellikle germiflek a¤ac›n›n tercih edilmesi, sigaran›n nikotinini tutmas›ndand›r. Arabal› a¤›zl›klarda isilin ad› verilen bir tür mefle a¤ac›
39
40
Bu ifllemden sonra k›l testerenin ucu bu delikten geçirilir, tel mandal›na s›k›flt›r›l›r. Oyulacak desen k›l testere ile oyulur. Tepsinin tamam› bu iflleme tabi tutulur.
Tepsinin her iki yüzü s›f›r z›mpara ka¤›d› kullan›larak z›mparalan›r. Masif a¤aç diye tabir etti¤imiz kay›n, ceviz, difl budak gibi a¤açlardan elde edilen ç›talar tepsiye çerçeve oluflturacak flekilde haz›rlan›r. Ç›ta aras›na testere yard›m›yla kanal
aç›l›r. Ç›talar›n köfle birleflimleri 45 derece kesilir. Haz›rlanan tabla kenarlar›na
beyaz tutkal sürülerek ç›ta kanal›na yerlefltirilir. Küçük iflkence vas›tas›yla ç›talar
s›k›l›r. 2 saat bekletilir. Kuruduktan sonra iflkenceler sökülür, taflan tutkallar temizlenir. Tekrar çerçevenin z›mpara ifllemi yap›l›r. 2 adet haz›rlanan ahflap kulplar beyaz tutkal sürülerek tepsinin iki yan›na iflkence ile s›k›larak tutturulur. Kuruduktan sonra iflkenceler sökülür, z›mpara ile temizlenir. Tepsinin a¤aç cinsi aç›k
renkli ise koyu tonlarda haz›r pinoteks boya ile boyanarak koyulaflt›r›l›r. 1-2 saat
kurumas› beklenir sonra üzerine 2 kat haz›r cam cilas› sürülür. Cila, boyan›n
uzun süre rengini korumas›n› ve tepsinin d›fl etkilerden korunmas›n› sa¤lar. Tepsi
kuruduktan sonra kullan›ma haz›r hale gelir.
2.2. AHfiAP OYMACILI⁄I
2.2.1. ANKARA’DA AHfiAP OYMACILI⁄I
Derleyen: Gözde Tan›r
Derleme yeri ve tarihi: Ankara, 2004
Kaynak kifli: Mehmet Çavdar, 55 yafl›nda, lise mezunu, evli ve 3 çocuk
babas›, ahflap oymac›s›.
Mesle¤i ne zaman ve kimden ö¤rendi¤i: Lise y›llar›nda babas›n›n dükkan›nda babas›ndan ö¤renmifltir.
Derleyen: Bilgen Sar›kaya
Derleme yeri ve tarihi: Siteler/Ankara, 2004
Kaynak kifli 1: Ali Güzel, oymac›.
Kaynak kifli 2: Kemal fiehribano¤lu, oymac›.
K›l testere oymac›l›¤›; hediyelik süs eflya, tepsi, avize, abajur, sehpa derecelik, masa üstü isimli¤i, ayna kenar› süslemeleri, çeyiz sand›¤›, peçetelik, makyaj
ve baharat kutusu vb. yap›m›nda kullan›l›r.
Kaynak kifli 3: Aydo¤an Yavan, oymac›.
Oymac›l›k; kerestenin bir tak›m aletlerin yard›m›yla flekillendirilmesiyle icra
edilen geleneksel bir meslektir. Oymac›l›k sanat›n›n en fazla kullan›ld›¤› alan süsleme alan›d›r. Oymac›l›kta en önemli fley el becerisi, dikkat ve sab›rd›r.
Ahflap oymac›l›¤›n›n baflka biçimi de oymac›l›k-kakmac›l›kt›r. Bu ifl el ile ve
s›n›rl› kifli taraf›ndan yap›lmaktad›r. Çünkü dekupaj makineleri ile seri üretime
geçilmifltir. Elde üretimde tahta tokmak, iskarpela, düz kalem, k›l testere, testere
gibi aletler kullan›l›r. Düz kalem; ucu metalden yap›lm›fl, farkl› geniflliklerde olan
kalem fleklinde bir alettir. Ucu biley tafl›nda bileylenir. Bu alet tahta tokmakla beraber oyma ifllerinde kullan›l›r. Tahta tokmakla düz kalem üzerine vurmak suretiyle istenilen desen ahflap üzerine oyulur. Bir de düz kaleme benzer yar›m daire
fleklinde metal, oyuk bir kalem vard›r. Bu da oyma kalem diye adland›r›l›r. ‹skarpela denilen alet ise bu aletlere benzerdir ve düz yerleri oymak ya da düzeltme
yapmak için kullan›l›r. Dekupaj makinesi ise sonradan bu aletler aras›na girmeyi
baflarm›flt›r. Teknolojinin geliflmesiyle mekanik testerenin yerini bu makine alm›flt›r. Ahflab› kesmek, boyutlar›n› düzeltmek için elektrikle çal›flan el testeresi kullan›l›r.
Ahflap oymac›l›¤›n›n pek çok alt dal› vard›r. Bunlar oymac›l›k-kakmac›l›k, k›l
testere ile oymac›l›k gibi çeflitli dallard›r. Hepsini ahflap oymac›l›¤› ad› alt›nda
toplayabiliriz.
Ahflap oymac›l›¤›nda kullan›lan malzeme, kay›n, gürgen, kavak, çam gibi
a¤açlardan elde edilir. Bu a¤açlar›n kullan›lma nedeni ise oymac›l›¤a elveriflli yumuflakl›kta ve dayan›kl›l›kta olmas›d›r. Akdeniz ve Karadeniz bölgesinde yetiflen
bu a¤açlar kesilip kereste haline getirilir. Daha sonra do¤al olarak veya f›r›nda
kurutularak a¤ac›n nem oran› azalt›l›r. Bu flekilde imalat sonras› ortaya ç›kacak
çatlak, a¤ac›n dönmesi vb. fiziksel de¤iflimlerin oluflmas› engellenir. Sonra bu keresteler özel makinelerden kal›nl›¤› 0,5-1 mm olmak kayd›yla dilim dilim do¤ran›r.
Oymac›l›k-kakmac›l›k da masif a¤ac› diye tabir edilen kereste üzerine yap›l›r.
Oyulacak nesne (masa aya¤›, dolap kapa¤›, sand›k üstü gibi) için desen seçilir.
Desen karbon ka¤›d› yard›m›yla ahflaba aktar›l›r. Ahflap üzerindeki desen ve kabartmalar düz kalem ve iskarpela kullan›larak oyulur. Desen tamamlan›r. Üzerine
z›mparalama ifllemi yap›larak boyan›r. Kuruduktan sonra ise cilalan›r. Oymac›l›kkakmac›l›k iki türlü yap›labilir: Ya nesne üzerinde çal›fl›larak (dolap üzerine,masa
aya¤›na) do¤rudan oyularak uygulan›r ya da kereste (masif) üzerine desen oyulur ve bu ahflap kal›p istenilen nesne üzerine yap›flt›r›l›r. Oymac›l›k-kakmac›l›k ifllemi ile dolap kapa¤›, masa aya¤› süslemeleri, sand›k üzeri süslemeleri, koltuk
kenarlar›, sehpalar, kutular haz›rlan›r. (F: 20)
El eme¤ine dayal› bu meslekte kullan›lan aletler iskarpela, düz kalem, tahta
tokmak, testere, k›l testere vb.dir.
Ahflap oymac›l›¤›n›n bir türü olan k›l testere ile oymac›k flu flekilde yap›l›r:
Haz›r kontra plaklar yap›lacak eflyan›n boyutuna göre seçilir. Örne¤in; 20x30 cm
ölçülerinde bir tepsi yapaca¤›m›z› düflünürsek bu boyuttaki kontraplak al›n›r, her
iki yüzünü kaplayacak flekilde kaplama cinsine göre tutkal sürülerek pres edilir.
Bu tablaya uygun desen seçilir. Seçilmifl olan desen, karbon ka¤›d› yard›m›yla
tabla üzerine çizilir. Tablaya ç›kan desenin baz› yerleri matkap arac›l›¤› ile delinir.
41
42
a¤açlard›r. Celil Usta’ya göre en k›ymetli a¤aç ard›çt›r. Bu a¤ac›n de¤eri hem
odunun kalitesinden hem de renginden gelmektedir.
Oymac› ustalar›n›n karfl›laflt›klar› en büyük sorun, mesleklerine ilginin azalmas›d›r. Bunun nedeni ise oymac›l›k mesle¤ini ö¤renmeye yönelik talebin azl›¤›d›r. Ustalar›n belirttiklerine göre 18 yafl›n›n alt›nda ç›rak veya kalfa bulunamamaktad›r.
Kütük halinde kesilen a¤açlar ifllenmeden önce flerit makinesine girip ebatlar› istenen ölçülere göre kesilir. fieritten geçtikten sonra planya ad› verilen büyük aletlerden geçirilmektedirler. fieritten geçip planyada kesildikten sonra z›mparalama ifllemine geçilir. Sonra a¤açlar tezgaha al›n›p ifllenirler.
Di¤er sorunlar› ise icra ettikleri bu mesle¤in onlara maddi anlamda pek de
fazla getirisi olmamas›d›r. Ayr›ca kaynak kifliler sürekli sabit bir noktada ayakta
durarak çal›flt›klar› için ifllerinin çok yorucu oldu¤unu belirtmektedirler.
Tezgahta arda, gerdendez ve lifti gibi kesici aletler bulunmaktad›r. Arda,
a¤açlar› düzeltmekte kullan›l›r. A¤aç üzerinde küçük k›vr›mlar› oluflturmak için
gerdengez kullan›l›r. Lifti ise boy kesmekte kullan›l›r. Bu aletlerin sivri uçlar›yla
oduna istenilen flekil kazand›r›lmaktad›r.
Sab›r ifli olarak tabir edilen bu geleneksel meslek, teknolojinin geliflmesine
ba¤l› olarak el eme¤inin yerini makinelerin almas›yla sat›fllar› azaltm›fl, günümüzde sadece hobi olarak yaflam›n› sürdürmeye çal›flmaktad›r.
Torna ad› verilen k›s›m bölümlere ayr›lmaktad›r. Bunlar elektrik motoru, torna, ayna ve siperdir. Ayr›ca yap›lan iflin boyunu ölçmek için pergel kullan›lmaktad›r.
Oymac› ustalar› iflledikleri bu ürünleri pazarlamad›klar›n›, imalatç›larla ve perakendecilerle çal›flt›klar›n› ifade etmektedirler. Kazanç durumu ise yap›lan her
ürün için farkl›l›k teflkil etmektedir. Yani iflçili¤ine ve çal›flma sürelerine göre de¤iflebilmektedir.
A¤aç ifllemecili¤inde oymalar yap›l›rken, kavisler, bombeler verilirken belirli
bir kural yoktur. Ustalar içgüdüleriyle ve mant›klar›yla süslemeleri yapmaktad›rlar.
fieritte kesilerek tornada tamamlanan ve süslenen ürünler, boyan›p verniklendikten sonra sat›fla sunulmaktad›r.
Ankara ilinde oymac›l›k mesle¤i neredeyse ömrünü tamamlamak üzeredir.
Bunun nedeni maddi aç›dan çal›flanlar›n tatmin olamamalar› ve teknolojik geliflmelerdir.
Çin mallar›n›n bol ifl gücünden kaynakl› ucuzlu¤u, a¤aç ve a¤aç ürünleri
sektörünü baltalamaktad›r. Kalitesiz ve ucuz olan mala ra¤bet, eme¤iyle ve sanat›yla yaflamaya çal›flanlar› zor durumda b›rakmaktad›r.
2.2.2. BARTIN’DA AHfiAP OYMACILI⁄I
Derleyen: Hazal Özcan
Derleme yeri: Amasra/Bart›n, 2004
Kaynak kifli 1: Celil Y›ld›r›m, 1956 Bart›n do¤umlu.
Kaynak Kifli 2: Orhan Balc›, 1975 Amasra do¤umlu.
Karadeniz Bölgesi’nin a¤aç yönünden zenginli¤i bilinmektedir. Hammaddenin oldukça rahat elde edildi¤i bölgenin çeflitli yörelerinde a¤aç oymac›l›¤› oldukça geliflmifltir. Bu konuda önemli merkezlerden biri Bart›n iline ba¤l› Amasra
ilçesidir. Ayn› zamanda önemli bir turizm beldesi olan Amasra’daki tarihî Çekiciler Çarfl›s› a¤aç oymac›l›¤›n›n ustalar›n› bir araya getirmektedir.
A¤aç oymac›l›¤›nda hammadde olarak kullan›lan a¤açlar kayac›k, kestane,
ard›ç, porsuk, kay›n ve kirazd›r. Bu a¤açlar bölgede yetiflen ve rahat bulunan
43
44
2.3. ANADUTÇULUK
2.4. BA⁄LAMA YAPIMI
2.3.1. ÇORUM’DA ANADUTÇULUK
2.4.1. ANKARA’DA BA⁄LAMA YAPIMI
Derleyen: Ferhat Özmen
Derleyen: Nurhan Yaz›c›
Derleme yeri ve tarihi: Çorum, 2004
Derleme yeri ve tarihi: Ankara, 10.05.2004
Kaynak kifli: Hüseyin Kara, Çorum do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Kaynak kifli 1: Güney Do¤an, 1979 Ankara do¤umlu, ortaokul mezunu,
evli, ba¤lama dükkan› sahibi.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir. Meslek, usta ç›rak
iliflkisine dayan›r.
Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte unutulan mesleklerden bir tanesi de anadutçuluktur. Günümüzde demirden yap›lm›fl örneklerine rastlamakla birlikte hala
Anadolu’nun çeflitli yerlerinde bu meslek yaflat›lmaktad›r. Anadut, Anadolu’nun
çeflitli yörelerinde dirgen, anadut, kald›raç, yaba gibi farkl› isimler almaktad›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kimseye ö¤retmemifltir.
Kaynak kifli 2: Mehmet Do¤an, 1933 Sivas do¤umlu, ö¤renim görmemifltir.
Anadut, orakla biçilmifl ve bir kenara toplanm›fl sap›n tafl›ma arac›na (eskiden ka¤n›, at arabas› flimdilerde traktör römorku) yüklenmesine ya da patoza
at›lmas›na yarar. Anadolu’da çiftçilerin tah›l ürünlerinin hasad›nda kulland›klar›
anadutun yap›l›fl› zor de¤ildir. ‹lk önce malzemesi seçilir, bu malzeme a¤açtan
olup sa¤l›kl› ve dayan›kl› olmas› için mefle, gürgen, tercih edilir. Malzemesine
göre hafif olup uzunca kullan›lmas› için dayan›kl› a¤açlar seçilir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Çocuklar›na ve birçok kifliye ö¤retmifltir.
Kaynak kifli 3: fiükrü Do¤an, 1969 Ankara do¤umlu, ilkokul mezunu.
Ba¤laman›n Yap›m Aflamalar›
Yar›m veya bir metre uzunlu¤undaki bir a¤aç üç sene kurumaya b›rak›l›r. Bu
a¤aç baflta dut olmak üzere gül, vengi, ard›ç, maun, ceviz, gürgen de olabilir.
Oyma ba¤lamalarda özellikle kara dut a¤ac› tercih edilir. A¤aç kesilir, biçilir,
yontulur. D›fl› tamamen çevrilir. (F: 21)
Anadutun Yap›l›fl›nda Kullan›lan Aletler
Keser: A¤ac› kesmek ve yontmak için kullan›l›r.
Ba¤laman›n tekne ve sap olmak üzere iki ana bölümü vard›r. E¤er ba¤lama
oyma fleklindeyse teknesi tek parça halinde oyma keserleriyle oyulur. El aletleriyle önce kaba sonra ince olarak içi temizlenir, yuvarlan›r, tekne yar›m armut
biçimini al›r. Ba¤laman›n yar›m armut biçimindeki tekne ölçüsünü veya biçimini (daha yass› veya yuvarlak oluflunu) belirleyen tekne ölçülerinden yard›m al›n›r. Tekne ölçüsü veya biçimi ona göre flekillendirilir. Ba¤laman›n teknesi yaprak fleklindeyse daha önceden haz›rlanm›fl tekne kal›plar›n›n veya oyma yap›lm›fl ba¤lama teknesinin üzerindeki yapraklar tek tek çal›fl›l›r. Bu yapraklar 3 mm
kal›nl›¤›nda, 2 cm eninde ve 55–60 cm boyundad›rlar. Bu a¤aç parçalar› yumuflamas›, e¤ilirken k›r›lmamas› için suda ›slat›l›r ve bir saat kadar bekletilir. Yaprak
e¤me aleti ›s›t›l›r, yapraklar ‘pürmüz’ denilen sac›n üzerinde teker teker e¤ilir,
yuvarlat›l›r ve teknenin k›vr›m›n› al›r. Sonra k›vr›lan yapraklar planyada düzeltilir. Yan yana getirilerek s›cak tutkalla kal›b›n üstünde birlefltirilir. Yapraklar ba¤lama teknesi halini al›rlar. Bu haliyle bir gün bekletilir. Böylece yaprak ba¤laman›n teknesi haz›r olur. Saplar hem hafif hem de zamanla e¤ilip bükülmeyen
a¤açlardan tercih edilir. Genelde ak gürgen a¤ac›ndan olmak üzere bunun yan›nda kelebek denilen akça a¤aç da kullan›labilir. Önceden 4 x 4 cm boyutunda kesilip haz›rlanan a¤aç çubuklar da yine 2-3 sene bekletilir. Saplar›n uzunlu¤u baz› ba¤lamalarda tekne ölçüsüyle ayn› olmakla birlikte kara düzen denilen
Törpü: Ateflte ya da samanda k›zart›lm›fl a¤ac›n kabu¤unu soymada ve kabu¤unu soyduktan sonra a¤ac›n temizlenmesinde ve düzeltilmesinde kullan›l›r.
Testere: A¤aca flekil verilmesinde kullan›l›r. Uzun taraflar flekle uygun tarzda kesilir.
Çekiç (Küçük): Anadutun üst aya¤›n› çivi ile birlefltirdikten sonra bu çivilerin uçlar›n›n ve arka k›s›mlar›n›n bir demir alt›nda ezilmesinde kullan›l›r.
S›r›m: Anadut parmaklar› sapa birlefltirildikten sonra, bu birleflme yeri s›r›m
denilen ince çekilmifl deri iplik ile sar›l›r. Böylece anadutun sa¤lam olmas› amaçlan›r.
45
46
sazda tekne ölçüsüne 1/3 ünün eklenmesiyle oluflur. Örne¤in tekne ölçüsü 45
cm olan bir saz›n kolu 45+15=60 cm’dir. Saplar›n tekneye yap›flacak uçlar› testereyle “v” fleklinde kesilir. Saplar, önceden tekneye birlefltirilmifl ve yine ayn›
aç›yla ucu “v” fleklinde kesilmifl parçayla birbirine yap›flt›r›l›r ve birlefltirilir. Bu
kesifle “kurt a¤z›” ya da “k›rlang›ç flekli” denir. Yap›flt›r›ld›ktan sonra el iflkenceleriyle s›k›l›r. Bu haliyle bir gün daha bekletilir.
Tezgah: Ba¤lama yap›m›ndaki ifllemlerin üzerinde yap›ld›¤› düz sat›h, masa.
El ‹flkencesi: Parçalar›n s›k›lmas›n›, s›k›flt›r›lmas›n›, yap›flmas›n› ve birlefltirilmesini sa¤lar.
Pilanya: Fazlal›klar›n al›nmas›na, kaz›nmas›na yarayan daha kal›n k›s›mlarda
kullan›lan alet.
Haz›rlanm›fl oyma veya yaprak tekneye gö¤üs geçirilir. Gö¤üs, teknenin yap›ld›¤› a¤aca göre yine yumuflak veya sert tercih edilir. Genelde ladin veya köknardan dikdörtgen fleklinde 4,5-5 mm kal›nl›¤›nda olur.
El Rendesi: Fazlal›klar›n al›nmas›na, kaz›nmas›na yarayan ince ifllerde kullan›lan küçük alet.
Kenarlar› teknenin ölçüsüne ve biçimine göre testereyle kesilir. Önce kal›n
sonra ince e¤e ile fazlal›klar ve pürüzler düzeltilir. Tekneye oturtulur ve s›cak tutkalla yap›flt›r›l›r. Gö¤üsün tekneyle birleflmesini sa¤layan “c” fleklinde kancalar
vard›r. Bu kancalar yard›m›yla gö¤üs tekneye kenetlenir. Bu haliyle bir gün bekletilir. Teknenin d›fl› önce kal›n, sonra ince törpülerle temizlenir. Sistre ile ve en
son z›mparayla pürüzsüzlefltirilir. Bu arada sesin d›flar›ya iyi verilmesi için teknenin en alt›na matkapla 3 cm çap›nda daire fleklinde bir delik aç›l›r. “Kumpas” denilen aletle kolun kal›nl›¤› ayarlan›r. Afla¤› taban 3,2 cm, yukar›s› 2,7 cm’ye kadar inceltilir. Önce kal›n, sonra ince e¤eyle yuvarlan›r. Sap›n en ucuna, burgular›n yer ald›¤› 10-15 derece geriye yat›k parça eklenir. Matkapla burgular›n delikleri denilir. Burgular tak›l›r, tesviye ayar› yap›l›r. Kolun ön k›sm› el rendesiyle düzlenir. Kolun arka k›sm› önce sistre ile en son z›mparayla pürüzsüzlefltirilir. Arka
takoz denilen tellerin ba¤land›¤› nokta teknenin alt›na yap›flt›r›l›r. Bafl eflikle orta
eflik denilen gö¤üsteki efli¤in ayarlar› yap›l›r. Bafl eflik, saptaki geriye yat›k uca yak›n olan k›s›mda, tellerin yerlefltirildi¤i ç›k›nt›d›r. Gö¤üsün üzerindeki telleri tutan
ç›k›nt›ya ise orta eflik denir. Orta efli¤in hesaplanmas› flu flekilde olur: Gö¤üsün
boyu ölçülür, 5’e bölünür. Ba¤laman›n teknesinin en ucundan 1/5 ölçüsüne yak›n yere gö¤üsteki orta eflik konur. Mesela teknenin veya gö¤üsün boyu 40 cm
ise gö¤üsteki orta eflik 40/5= 8 olarak ba¤laman›n ucundan 8 cm içeridedir.
Eflikler iki perde aras› ölçülerin bulunmas›na yard›mc› olur. Haz›r burgular önceden aç›lm›fl deliklere yerlefltirilir. Burgular, tellerin s›k›l›¤›n› veya gevflekli¤ini vererek gerginli¤i veya esnekli¤i dolay›s›yla sesin t›n›s›n› belirler. Akort için kullan›l›r. Ba¤lama verni¤e haz›r olur ve verniklenir.
Testere: Sap tak›l›rken, kurt a¤z›n› kesmek için, gö¤üs tak›l›rken kenarlar›ndan fazlal›klar›n› almak için kullan›l›r.
Matkap: Arka yuvarlak deli¤i ve burgular›n deliklerini delmek için kullan›l›r.
Kal›n Törpü: Teknenin d›fl›n› ve kolun arkas›n› yuvarlamak ve düzeltmek
için kullan›l›r. Di¤er törpülere göre diflleri daha sivridir.
Kepek Törpü: Kal›n törpüye göre daha küçük, diflleri daha yumuflakt›r.
Törpüleme iflini görür.
‹nce Törpü: Kal›n ve kepek törpüye göre diflleri incedir. Daha narin ifller
için törpülemenin son aflamas›nda kullan›l›r.
El Keserleri: Büyükten küçü¤e do¤ru s›ralan›r. Normal keserlerden çok daha uzun ve e¤iktir. Oyma ba¤lamalarda teknenin d›fl›n› çevirmek ve içini oymak,
yuvarlaklaflt›rmak ve yontmak için kullan›l›r. Daha kaba ve bafllang›ç iflleri yapar.
El E¤esi: Ufak tefek yerlerdeki pürüzleri almak için kullan›l›r.
A¤aç Metre ve Cetvel: Ölçüm yapmada kullan›l›r.
Gönye: Bafl kesiminde ve aç›l› kesimlerde kullan›l›r.
Adi: Y›lan bafl› ve avuç içi gibi içine do¤ru oyuk ve e¤ri bir alettir. Oyma
ba¤lamalarda teknenin içini oymaya ve yontmaya yarar.
Avuç ‹çi Rendesi: Oyma ba¤lamalarda teknenin içini temizler ve pürüzleri
al›r.
Kumpas: Kolun kal›nl›¤›n› ayarlar ve çalarken ele kavrama kolayl›¤›n› sa¤layan fleklini verir.
Saz›n sap›na ince fleritler halinde geçirilen misinalar›n (olta yap›m›nda kullan›lan ip) aralar›na perde denir. Misinalar sapa belli aral›klarla ba¤lan›r ve perdeleri oluflturur. Perdenin, ba¤laman›n teknesine veya sap›na yak›nl›¤›na göre seslerin inceli¤i veya kal›nl›¤› belirlenir. Ba¤laman›n aralar› 3’er mm olmak üzere 22-3 s›ras›yla toplam 7 teli vard›r. Normal teller ‹sveç çeli¤inden, k›rm›z› bam telleri kromdan imal edilmifltir. Üstteki k›rm›z› tele “kal›n bam teli”, alttaki k›rm›z›
tele “ince bam teli” denir. Son olarak akort edilir, bir müddet daha bekletilir,
kontrol edilir. Çalmaya haz›r duruma geldi¤inde ba¤lamalar sat›fla sunulur.
Sistre: Z›mparadan önce kaz›mak ve yüzeydeki pürüzleri gidermek için kullan›l›r.
Z›mpara: Teknenin d›fl›n›, kolun önünü ve arkas›n› pürüzsüzlefltirmek için
en son ifllem olarak uygulan›r. Sert ve yumuflak olarak numaralar› vard›r.
Bast›ran Kol: Teknenin d›fl›n› yuvarlamaya yarar.
Makas: Kaplaman›n kesiminde kullan›l›r. Perdeleri olufltururken misinalar›n
fazlal›¤›n› al›r.
47
48
Tel Keski: Tellerin ba¤land›ktan sonra fazlal›¤›n› al›r.
2.5. BASTON YAPIMI
Çelik Mastar: Milimetrik olarak perde ayar›n› yapar.
2.5.1. ZONGULDAK-DEVREK’TE DEVREK BASTONU YAPIMI
Pürmüz: Is›t›larak yapraklar› e¤meye yarayan sacdan yap›lm›fl gereçtir.
Derleyen: Esma Kuzu
Ürünlerin Pazarlanmas› ve Meslekle ‹lgili Sorunlar
Derleme yeri ve tarihi: Devrek/Zonguldak, 2004
Ba¤lama, teknesi tek parça olan tamamen el yap›m› oyma ba¤lamalar ve
yaprak ba¤lamalar olarak iki çeflittir. Önceden sadece oyma ba¤lamalar varken
yaprak ba¤lamalar daha sonra oymaya göre daha kolay ve zahmetsiz oldu¤u
için ortaya ç›km›flt›r. Oyma ba¤lamalar zamanla azalm›fl ve flimdilerde sadece istek üzerine ustalar taraf›ndan yap›lmaktad›r. Oyma ba¤lamalar›n fiyatlar› iflçili¤ine göre de¤iflmektedir.
Kaynak kifli 1: Mürvet Okur, 1950 Devrek/Zonguldak do¤umlu, iki çocuk
annesi, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: Otuz yedi yafl›ndan beri bu mesle¤i yapmaktad›r.
Meslek sahipleri ürünlerin pazarlamas›n›, ayn› zamanda imalathane olarak
da kulland›klar› dükkandan müflterilerine siparifl üzerine perakende fleklinde yapmaktad›rlar. Kazançlar›n›n çok iyi olmad›¤›n› ancak geçimlerini sa¤lamada yeterli
oldu¤unu belirtmifllerdir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Çocuklar›na ve birçok kifliye ö¤retmifltir.
Kaynak kifli 2: Murat Okur, 1973 Devrek/Zonguldak do¤umlu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: Sekiz y›ld›r bu mesle¤i yapmaktad›r.
Meslekle ilgili sorunlardan biri de ç›rak olarak baflvuranlar›n düzenli bir flekilde ifle devam etmemeleri ve ustalar›n iflleri dolay›s›yla onlar› e¤itmek için vakit
ay›ramamalar›d›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›rak yetifltirmifltir.
Devrek Bastonunun Yap›m Aflamalar›
Yurdumuzda baston yap›m›yla ün kazanm›fl yerlerden biri Zonguldak’›n
Devrek ilçesidir. ‹lçe topraklar›n›n büyük bir bölümünü kaplayan ormanlar halk›n
bafll›ca geçim kayna¤› durumundad›r. Devrek’te baston yap›m›nda kullan›lan en
elveriflli a¤aç k›z›lc›k a¤ac›’d›r. Bu a¤ac›n baston olabilmesi için yirmi yafl›n› aflk›n
olmas› gerekir. Yafl›n› doldurduktan sonra k›z›lc›k a¤ac› kesilir. A¤aç kesildikten
sonra iki y›l dinlendirilir. Bu aflama kuruma aflamas›d›r. Kuruma aflamas›nda a¤aç
f›r›nlan›r. Bunun amac› düzeltmektir. 80°C f›r›nda a¤aç befl dakika bekletilir. Daha sonra k›z›lc›k a¤ac› yumuflak bir a¤aç oldu¤u için f›r›nda e¤rilir. Düzeltme
tahtas›nda düzeltilerek bu aflama tamamlan›r. Daha sonra a¤aç bir gece bekletilir. Bunun amac› so¤utmakt›r. Bekletildikten sonra fleritte boylar› ayarlan›r, varsa
budaklar› rendelenir. Sonra da tornalama ifllemi yap›larak istenilen milimde ayar
yap›larak yuvarlan›r. Yuvarlanan a¤ac›n üstüne hangi model isteniyorsa veya
hangi model uyuyorsa bu model testereyle kesilir. Bu modeller y›lan, baklava,
burma olabilir. Testereyle kesilen bu modeller daha sonra törpüyle yuvarlat›l›r.
Yuvarlanan bastonun üzerindeki desen, ilk önce e¤e’yle daha sonra da siliste ad›
verilen aletle iyice flekillendirilir. Ard›ndan kal›n z›mparayla z›mparaland›ktan
sonra renklendirme ve iflleme ifllemlerine geçilir.
Baston yap›m›nda renklendirme ifli nitrik asit ve çini mürekkebiyle yap›l›r. ‹stenilen desen ifllenirken de divit, çini mürekkebi, yakma makinesi, difl frezesi kullan›l›r. Bu ifllemler yap›ld›ktan sonra da bastonun sap›na ve sap›na verilecek modele geçilir. Bastonun kendisi ile bastonun sap› ayn› ham maddeden yap›lmaz.
Bastonun sap› ceviz ve gürgen a¤açlar›ndan yap›l›r. Bu a¤açlar daha sa¤lamd›r.
49
50
Bunun yan› s›ra ceviz, manda boynuzu, gürgen gibi de¤iflik a¤açlardan figürler
yap›labilir. (F: 22)
2.6. CURACILIK
Devrek bastonlar›n›n ucuna manda boynuzu tak›l›r. Ancak son y›llarda manda boynuzu temin etmek zorlaflt›¤› için baston uçlar›na polemik tak›lmaya bafllanm›flt›r. Bastonun ucuna polemik tak›ld›ktan sonra cila yap›l›r. Cilada 1-2 gün
bekler. Bu iki gün içinde baston, saatte bir cilaya bat›r›l›p ç›kar›l›r. S›ras›yla önce
sap, sonra bastonun kendisi cilaya bat›r›l›r. En sonda da vernikten ç›kt›ktan sonra
bir gece kurumak üzere bekletilir ve baston sat›lmaya haz›r hale gelir.
2.6.1. KIRIKKALE’DE CURACILIK
Devrek bastonlar› denilince akla “çoban çentikli baston” gelir. Ancak son
y›llarda bu çeflit baston yerini “çift y›lan bafll›” veya “y›lan bafll› baston”a b›rakm›flt›r. Çoban çentikli baston son derece de¤erli bir bastondur. Fiyat› da di¤er
bastonlara göre daha yüksektir.
Derleyen: Ayfle Çamkara
Derleme yeri ve tarihi: K›r›kkale, 2004
Kaynak kifli: ‹brahim Gerin, 1960 do¤umlu, evli, lise mezunu.
K›r›kkale, ‹ç Anadolu Bölgesi’nde saz çalma gelene¤inin önem kazand›¤› bir
flehirdir. Özellikle Keskin ilçesinde bu gelenek önemli bir geçim kayna¤› oluflturmaktad›r. Derleme yap›lan atölye K›r›kkale’de cura, ba¤lama divan vs. sazlar›n
yap›m›n›n neredeyse tamam›n› elinde tutmaktad›r. Atölyede farkl› sazlar›n üretimi yan›nda sat›fl ve tamir iflleri de gerçeklefltirilmektedir. Ayr›ca üretim, sat›fl ve
tamir ifllerinin yan› s›ra müzi¤e ilgi duyanlara kurs hizmeti de sunulmaktad›r.
Devrek’te yap›lan bastonlar çok ince bir flekilde ifllenmektedir. Bastonlara
yap›lan modeller ve bu modeller aras›ndaki ölçü tamamen göz karar›d›r. Baston
yapan ustan›n hayal gücü ne kadar geniflse bastonlar üzerindeki modeller de o
kadar farkl› olur.
Devrek’te baston yapmaya en elveriflli a¤aç k›z›lc›kt›r. Gürgen, kay›n, maun
gibi a¤açlardan da baston yapanlar vard›r; ancak k›z›lc›k a¤ac› beyaz renkli ve lifli bir a¤aç olmas›ndan dolay› daha çok tercih edilmektedir.
Cura; tekne, kol, döfl (kapak) olmak üzere üç ana bölümden oluflur. Bu bölümlerin d›fl›nda alt ve üst eflikler, burgular, perdeler, tel takozu, teller curan›n
bölümleri içinde say›labilir.
Baston modellerinde y›lan, burma, baklava modelleri önde gelir. Baston
saplar›nda ise takma sapl› olanlar, kendinden sapl› olanlar ve fliflli sapl› olanlar olmak üzere üç’e ayr›l›r. Bunlar›n yap›m› ve yap›m›nda kullan›lan malzeme birbirinden farkl›d›r. Özellikle de sap› gümüfl olan bastonlar›n yap›m› son derece zor
ve fiyat› yüksektir.
Tekne: Bir curan›n teknesi 15 cm ile 25 cm aras›ndad›r. Curada tekne iki
farkl› flekilde oluflturulur. Bunlardan ilki oyma tekni¤iyle oluflturulan tekneler, di¤eri yaprak fleklinde oluflturulan teknelerdir. Oyma tekni¤iyle yap›lan tekneler
için dut, kestane, gürgen a¤açlar› tercih edilir. Bir bütün halinde iflleme al›nan
bu a¤açlar öncelikle bir keser yard›m›yla düzeltilir. Daha sonra yap›lacak teknenin büyüklü¤üne göre ölçü al›n›r. Bu a¤aç, tezgah yard›m›yla kabaca oyulur. Cura teknesi farkl› ölçülerdeki keserler yard›m›yla oyulur. Oyulan cura teknesi yaklafl›k 1,5-2 ayl›k bir kuruma süresi geçirir. Yaprak fleklinde yap›lan tekneler ise kal›p
üzerinde oluflturulur. Yaprak curalar için tercih edilen a¤açlar ard›ç, maun, kelebek ve ceviz a¤açlar›d›r. Yaprak curan›n teknesinde yap›flt›rma tekni¤i uygulan›r.
A¤aç parçalar› kal›p üzerinde birlefltirilerek yap›flt›r›l›r. Yap›flt›rma ifllemi için s›cak
olarak kullan›labilen özel bir yap›flt›r›c› tercih edilir.
Ürünün Pazarlanmas› ve Kazanç Durumu
Bastonlar›n en çok sat›ld›¤› dönem ilçede yap›lan festivaller ve yemin törenleridir. Yaz mevsimi baston sat›fllar› için en uygun mevsimdir denilebilir.
Baston sat›fl›nda en çok karfl›lafl›lan sorun pazarlama sorunudur. Bastonlar›n
yurtd›fl›na ihraç edilmesinde büyük sorunlar yaflanmaktad›r.
Kol: Curan›n kol k›sm› için daha çok gürgen, akça a¤aç ve limon a¤açlar›
tercih edilir. Bu kol k›sm› iki parçadan oluflmaktad›r:
-Perde ba¤lanan bölüm.
-Burgular›n tak›ld›¤› bölüm.
Tamamen kurumufl olan tekne k›sm›, kurt a¤z› denilen flekilde kesilir. Kol
k›sm› buraya yap›flt›r›l›r. Bu ifllemden önce kurutulmufl olan tekne, “planya” ad›
51
52
verilen araç yard›m›yla iyice düzeltilir. Tekne ve kol aras›ndaki oran› korumak için
farkl› yöntemlerle ölçümler yap›l›r. Daha sonra belirlenen ölçüye göre kol k›sm›
tak›l›r.
2.7. ELEKÇ‹L‹K
2.7.1. ANKARA’DA ELEKÇ‹L‹K
Döfl(Kapak): Döfl k›sm› curan›n teknesinin üst yüzeyidir. Curan›n döfl k›sm›
için daha çok köknar, ladin, kanada çam› tercih edilir. Bu kapaklar daha çok tabakalar halinde temin edilir.
Derleyen: Funda ‹lkül
Derleme yeri ve tarihi: Samanpazar›/Ankara, 05.05.2004
Kaynak kifli: Saadettin Gökmen, 71 yafl›nda, ilkokul mezunu.
Tekne ve kol k›sm› birlefltirildikten sonra bir süre bekletilir. Daha sonra birlefltirilen tekne ve kol k›sm›na uygun olarak kapak ölçüsü al›n›r. Bu ölçüye göre
kapak kesilip yap›flt›r›l›r. Planya yard›m›yla hiçbir aç›kl›k ve e¤rilik kalmayacak flekilde düzeltilir. Daha sonra ana bölümleri tamamlanm›fl olan cura çeflitli araçlar
yard›m›yla düzeltilir. Bu düzeltme ifllemi için farkl› araçlar kullan›l›r. Törpüler,
bast›ra kollar, sitralar, iyeler yard›m›yla bu düzeltme ifllemleri yap›l›r. Boyama ve
cilalama ifllemleri için haz›r hale getirilir.
Elek, taneli ya da toz durumundaki ürünleri yabanc› maddelerden temizlemede ve taneli yiyeceklerin ö¤ütülmesiyle elde edilen unun incesini kabas›ndan
ay›rmada kullan›l›r. Geçmiflten günümüze elek yap›m›nda kullan›lan malzemelerin bir k›sm›nda flartlar gere¤i de¤ifliklikler olmuflsa da elek, Anadolu’nun hemen
her yerinde bu isimle bilinir. Çeflitli boyutlarda yap›lm›fl elekler, bu ifl için daha
önceden haz›rlanm›fl tahta ölçüler ile adland›r›l›r. Örne¤in 20’lik elek, 25’lik elek
fleklinde ifade edilir. Ele¤e benzeyen fakat boyut ve kullan›m amac› farkl› olan bir
de “kalbur” ve “gözer” vard›r. Elekten büyük olan kalbur; ekin, arpa, çavdar gibi
taneli ürünlerin içindeki yabanc› maddeleri temizlemede kullan›l›r. Kalburdan
daha büyük olan gözer ise daha iri maddeleri (taneyi samandan, kumdan, tafltan
ay›rmak vb.) elemede kullan›l›r. Bunun yan› s›ra ele¤in, kalburun ve gözerin yap›l›fl› kullan›lan malzemelerdeki ufak tefek farklar›n d›fl›nda ayn›d›r.
Curan›n boyanmas›nda özel ithal boyalar kullan›l›r. Pamuk yard›m›yla bu
boyalar curaya sürülür. Boyanan ve cilalanan curalara, daha sonra perdeleri tak›l›r. Bu perdeler atölye sahibi taraf›ndan boyanan misinalard›r. Daha sonra curan›n eflikleri tak›l›r. En son olarak curan›n telleri ba¤lan›r.
Elek Yap›m›nda Kullan›lan Malzemeler
Kasnak: Ele¤in ana malzemesi olan kasnak, gürgen a¤ac›ndan yap›lmaktad›r. Gürgen a¤ac›, Türkiye’de kolay yetiflmesi ve bol bulunmas›n›n yan›nda pürüzsüz, sert, dayan›kl› ve ucuz oluflu sebebiyle tercih edilmektedir.
Tel veya Naylon: Ele¤in gözeneklerini oluflturan tel veya naylon iptir. Daha önceleri tel ve naylon yerine keten, k›l, ipek, kaytan gibi maddeler kullan›lmakta ve bunlar›n gözenekleri de elenecek ürüne göre belirlenmekteydi. Daha
önceleri kalbur ve gözer yap›m›nda s›r›m denilen ince derinin dilimlenmesiyle elde edilen iplikler kullan›lmaktayd›.
Ç›ta: Ele¤in yüzünü kaplayacak olan hassas tel ya da naylonun zarar görmemesi için çivi çak›lmadan önce kasnak ölçüsünde haz›rlanan ç›ta kullan›l›r.
Böylece tel veya naylon, kasnak aras›na s›k›flt›r›larak gerdirilir; bu flekilde de tahrip olmamalar› sa¤lan›r.
Ölçü: Kasnak ve ç›tan›n geniflli¤inin ölçülmesi için haz›rlanm›fl tahta ölçülerdir. 20’lik, 25’lik, 30’luk, 35’lik, 40’l›k, 45’lik, 50’lik ve daha büyük olan ölçüler
de vard›r. Elek, kalbur ve gözerin ölçüleri bunlar›n d›fl›nda baflka bir ölçüye göre
yap›lmaz.
53
54
için kullan›lacak ise naylon yüzle kaplan›r. Tel ve naylon hassas olduklar›ndan,
kolay y›rt›lmalar›n› ve tahrip olmalar›n› önlemek için kasna¤›n yüzü bunlarla kaplanmadan önce kasnak yüzeyinde olabilecek k›ym›klar rende ile temizlenir. Tel
veya naylonun kasna¤a monte edilmesinde çivinin zarar verebilece¤i düflüncesiyle ç›ta kullan›l›r. Kasna¤›n yüzünü kaplayacak olan tel ya da naylon, ç›ta ve
kasnak aras›na s›k›flt›r›l›p gerdirilir. Ç›tan›n kasna¤a tam oturmas› için tahtadan
yap›lm›fl tokmak ile ç›taya vurulmak suretiyle tam olarak kasna¤a geçirilir. (F:23)
Kasnak ve ç›ta aras›na s›k›flt›r›lan tel ya da naylonun fazlal›¤› b›çak ile kesilerek
elek tamamlan›r.
Testere: Kasnak ve ç›tan›n, yap›lacak elek ölçüsüne göre ölçüldükten sonra
fazlas›n›n iflaretlenerek kesilmesinde kullan›l›r.
Çivi: Ölçüye göre haz›rlanan kasnak ve ç›tan›n iki ucunun birbirine birlefltirilmesinde 12’lik ve 14’lük çiviler kullan›l›r. E¤er kasna¤›n ölçüsü 20’lik, 25’lik,
30’luk, 35’lik, 40’l›k, 45’lik olursa 12’lik çivi kullan›l›r, 50’lik ve daha büyük ölçüde haz›rlanan kasnak için ise 14’lük çivi kullan›l›r. Kullan›lan çivi ölçüsü kasnak
kal›nl›¤›yla orant›l›d›r.
Çekiç: Kasnak ve ç›tan›n iki ucunun birlefltirilmesinde kullan›lacak olan çivilerin çak›lmas›nda kullan›l›r.
Rende: Kasnak yüzeyini kaplayacak olan tel ya da naylonun hassas oluflu
sebebiyle kasna¤a monte etmeden önce, tel veya naylona zarar verecek olan
kasnak yüzeyindeki tahta parçalar› rende ile temizlenir. Bu flekilde tel ya da naylonun tahrip olmamas› sa¤lan›r.
Türkiye’nin daha çok tar›mla u¤raflan bölgelerinde kullan›lan ele¤in yap›m›nda kullan›lan malzemelerde günümüz flartlar›na göre de¤ifliklikler olsa da, giderek elek yapan ustalar›n say›s›n›n azalmas› ve yerlerine yeni ustalar›n yetiflmeyifli, al›c›n›n azalmas›, yap›lan eleklerin daha çok fabrikalarda haz›rlan›yor olmas›
bu mesle¤in giderek talep görmemesine ve unutulmas›na yol açmaktad›r.
Biz: Tahta kulplu ucu sivri bir araçt›r. Kasna¤a çivi geçmedi¤inde bu alet ile
delinerek çivi çak›lmas› sa¤lan›r.
Elek yap›m›nda kullan›lan malzemelere kolay ulafl›lmas› ve ucuz olmas›n›n
yan›nda yap›m› s›ras›nda herhangi bir güçlük çekilmeyen elek, bugün al›c›s›n›n
az oluflu nedeniyle elek ustas›na maddi anlamda fazla bir gelir sa¤lamamaktad›r.
‹skarpela: Kasnak ve ç›tan›n hammaddesi olan gürgen a¤ac› gençken sert
ve dayan›kl› olmas›na karfl›n kurudu¤unda çabuk çatlar ve kolay zarar görür. Bu
yüzden kasna¤a ya da ç›taya çak›lm›fl olan çivi sökülmek istendi¤inde bu alet
kullan›l›r.
Kerpeten: Kasnak ya da ç›taya çak›lan çivinin sökülmesinde kullan›l›r.
Tokmak: Kasnak ve ç›ta aras›na s›k›flt›r›lm›fl olan tel ya da naylonun tam
olarak gerilmesi için kullan›l›r.
B›çak: Kasnak ve ç›ta aras›na s›k›flt›r›larak gerdirilen tel ya da naylonun fazlal›klar›n›n kesilmesinde kullan›l›r.
Elek Yap›m Tekni¤i
Ele¤in yap›m›na kasna¤›n haz›rlanmas›yla bafllan›r. Kasna¤›n hammaddesi
olan gürgen a¤ac› düz tahtalar halinde kesilir. Yafl olan bu tahtalar belli bir tava
gelinceye kadar kurutulur daha sonra pres makinesine verilerek çeflitli uzunluk ve
kal›nl›kta bükülerek kasnak flekli verilir. Kasna¤›n geniflli¤i ise yap›lacak olan elek,
kalbur veya gözer ölçüsüne göre belirlenir. Elek için 20’lik, 25’lik, 30’luk, 35’lik,
40’l›k, 45’lik; kalbur için 50’lik; gözer için ise bu ölçülerden daha büyük olan
tahta ölçüler kullan›l›r. Hangi ölçüde elek yap›lacak ise kasna¤›n çap› da o ölçü
ile ölçülür. E¤er kasna¤›n boyunda fazlal›k varsa iflaretlenerek testereyle kesilir.
Bu flekilde geniflli¤i tamamlanan kasna¤›n iki ucu birbirine 12’lik çivi ile birlefltirilir. Kalbur ve gözer kasna¤›, ele¤in kasna¤›na göre biraz daha kal›n oldu¤undan
14’lük çivi kullan›l›r. ‹stenilen ölçüde yap›lacak olan ele¤in kasna¤› bu flekilde tamamland›ktan sonra ele¤in gözenekleri kasna¤›n bir taraf›na, ele¤in hangi
amaçla kullan›laca¤›na ba¤l› olarak tel ya da naylon ile kaplanarak oluflturulur. ‹ri
taneli ürünler elenecekse kalbur yüzeyi tel ile, un gibi toz olan ürünleri elemek
55
56
2.8. FIÇI YAPIMI
2.9. KAfiIKÇILIK
2.8.1. ANKARA-POLATLI’DA FIÇI YAPIMI
2.9.1. KONYA’DA KAfiIKÇILIK
Derleyen: Zeynep Dinçer
Derleyen: Hilal Acar
Derleme yeri ve tarihi: Polatl›/Ankara, Nisan- 2004
Derleme yeri ve tarihi: Konya, 2004
Kaynak kifli: Mehmet Ali ‹flveren, 1933 Bulgaristan do¤umlu, evli, 2 çocuk
sahibi, ilkokul mezunu.
Kaynak kifli: Yaflar Kullu, 1955 Konya do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Çocuklar›na ö¤retmifltir.
Genellikle flimflir, mefle ve gürgen a¤açlar›ndan yap›lan kafl›¤›n yap›m›nda,
testere, keser, s›y›rk› ve törpü kullan›l›r. Önce a¤ac›n budaks›z dal k›sm›, kafl›k
boyutuna göre takoz halinde kesilir. Daha sonra keser yard›m›yla bu takoz boylamas›na ikiye ayr›l›r. Bunlardan her biri bir kafl›k olabilir. Önce keserle kafl›¤›n
kabaca sap k›sm› yap›l›r. Ard›ndan da s›y›rk›larla iç k›sm›na flekil verilir. Daha sonra e¤ri k›s›mlar› törpü yard›m›yla düzeltilir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: O¤luna ö¤retmektedir.
Meslekte kullan›lan en önemli malzeme tahtad›r. Yap›lacak ürüne göre sö¤üt, kavak veya çam a¤açlar›ndan elde edilen tahta kullan›lmaktad›r. Tahtalar,
toplu olarak ardiyelerden temin edilmekle beraber siparifle göre al›m miktar› de¤iflmektedir. En pahal› tahta çam, en ucuzu ise kavakt›r.
Kafl›k bu son haliyle her ne kadar kullan›labilir hale geldiyse de boyama s›ras›nda estetik bir görünüm kazan›r. Bezir ve çamsak›z›ndan oluflan bir kar›fl›mla
kafl›klar boyan›r. Boyanan kafl›klar bir müddet güneflte kurumaya b›rak›l›r. (F:24)
Kafl›¤›n boyanmas› ve kurumas› ifllemi, kullan›lan a¤ac›n türüne göre birkaç kez
tekrarlan›r. Örne¤in flimflir a¤ac›ndan yap›lan kafl›k için bu ifllemler yedi kez tekrarlan›r. Bugün elde çok fazla yap›lmayan kafl›k ifllemeleri ise siyah boya, is ve
zamk›n kar›flt›r›lmas›yla yap›lmaktad›r.
F›ç›n›n Yap›m Aflamalar›
‹çinde bulundurdu¤u besini uzun süre koruyan f›ç›lar›n yap›m› flu flekildedir:
F›ç› yap›l›rken önce zemin k›s›m oluflturulur. Genellikle alt› parçadan oluflan
zemin, ekleme-birlefltirme yöntemiyle bir araya getirilir. Ard›ndan gövde oluflturulmaya bafllan›r. Gövdenin parçalar› f›ç›n›n büyüklü¤üne göre de¤iflir ve genelde befl bölümden oluflur. Her bölüm, eflit büyüklükteki tahtalar›n eklemesi/birlefltirilmesi yöntemiyle meydana getirilir. Çember fleklini alan gövde bölümleri
demir kemer yard›m›yla birlefltirilir. F›ç›n›n kapa¤›, iç ve d›fl kapak olmak üzere iki
adettir. ‹ç kapak, f›ç› içine konan yiyeceklerin küf tabaka oluflturmas›n› önlerken,
d›fl kapak yiyecekleri d›fl etkenlerden korur. Z›mparadan geçirilen f›ç›lar cilâlan›r
ve kullan›ma haz›r hâle getirilir.
Eskiden Konya’da yap›lan kafl›klar Ankara, Adana, Kayseri, Eskiflehir gibi Anadolu’nun pek çok iline as›l ifllevi olan yemek yeme arac› olarak gönderilirken bugün sadece süs ve oyun oynama arac› olarak gönderilmektedir.
‹yi bir f›ç› çam a¤ac›ndan yap›lmal›d›r. Çam a¤ac›, dayan›kl›l›k bak›m›ndan
önemlidir. Büyük bir dikkat ve yo¤un emek sarf edilerek yap›lan f›ç›lar›n yap›m›
bir ayda tamamlan›r.
Mehmet Ali Ustaya göre teknolojinin geliflimiyle bu mesle¤e duyulan ihtiyaç
gittikçe azalmaktad›r. Çünkü f›ç›n›n yerini plastikten yap›lm›fl araç ve gereçler almaktad›r.
57
58
Kordon b›çaklar›yla ayn› flekilden bir difli ve bir erkek olmak üzere iki adet
profil oluflturulur. Bütün bu uygulamalardan önce çal›fl›lmak istenen motif ka¤›t
üzerine cetvel yard›m› ile çizilir. Kordon b›çaklar› ile flekil verilen a¤aç parçalar›
bu çizimdeki ölçülere göre kesilir. Daha sonra bu flekiller z›vana yard›m› ile geçme tekni¤i kullan›larak birlefltirilir.
2.10. KÜNDEKAR‹ SANATI
2.10.1. ‹STANBUL’DA KÜNDEKAR‹ SANATI
Derleyen: Reviye Eren
Derleme yeri ve tarihi: ‹stanbul, 2004
Kündekari yap›m›nda dikkat çeken bir nokta da flekillerin aras›ndaki fleritlerle
flekillerin farkl› a¤açlar kullan›larak bir araya getirilmesidir. Bunun amac› ise flekillerin renklerinin ön plana ç›kmas› ve motifin belirgin olmas›n› sa¤lamakt›r.
Kaynak kifli: Mehmet Özden, 1950 do¤umlu, ilkokul mezunu.
Kündekari’de santimetrelerin hatta milimetrelerin çok fazla önemi vard›r.
fiekiller karfl›l›kl› simetrik bir flekilde meydana geldi¤i için en ufak bir hata bile
motifin tamamen bozulmas›na sebep olur. Bu yüzden Kündekari ustas›n›n bir
motif üzerinde haftalarca hatta aylarca sab›rla u¤raflmas› gerekir.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ecder adl› ustas›ndan ö¤renmifltir.
A¤aç iflçili¤inin en önemli kollar›ndan biri kabul edilen “Kündekari” hem dini mimaride hem de ev mimarisinde en çok kullan›lan sanat kollar›ndan birisi olmufltur.
Genifl sat›hl› a¤açlar›n kuruma ve e¤ilmelerini önleyebilmek ve deforme olmadan y›llarca kalmas›n› sa¤lamak için göze hofl geometrik flekillerle delik z›vana
ile örülen, iskelete tablalar ve kirifllerle birbirine çivisiz ve tutkals›z bir biçimde
geçirilmesiyle meydana gelen Kündekarinin kullan›m alan› oldukça genifltir. Camilerdeki kap›, minber ve kürsü yap›m›nda bu sanat›n en güzel örnekleri görülmektedir. Bu sanat sayesinde geçmiflten bugüne kadar birçok eserin ayakta kald›¤›na hatta 700 y›ll›k eserlerin bulundu¤una flahit olunmaktad›r.
fiekiller geçme tekni¤i ile birlefltirildikten sonra yap›lmak istenen ürün üzerine monte edilir. Bütün bu ifllemlerin tamamlanmas›yla cila sürülür ve Kündekari
yap›m› tamamlanm›fl olur.
Mehmet Ustaya göre Kündekari bir özveri iflidir. Seri bir üretim olmad›¤›
için bir üründen al›nan para onunla birlikte bitmektedir. Oldukça zaman ve
emek isteyen Kündekari’de sab›r ve sevgi çok önemlidir.
Çakma Kündekari: Tablaya geometrik flekiller çak›larak yap›lan Kündekari’dir.
Di¤er sanatlarda oldu¤u gibi Kündekari sanat›n›n da kendi içinde çeflitleri
vard›r:
Çatma Kündekari: Osmanl› ve Selçuklu döneminde kullan›lan gerçek
kündekari sanat›d›r.
Kabartma Kündekari: Geometrik desenin oyulup ç›ta çak›lmak suretiyle
tablalar›n kabart›lmas›yla yap›l›r.
Kündekari Yap›m›nda Kullan›lan Araçlar
Kündekari tekni¤i ço¤unlukla sehpa yap›m›nda kullan›l›r. Bunun d›fl›nda cami kap›s›, minber, mihrap ve vaiz kürsüsünde de bu sanat kullan›l›r.
H›zar: A¤açlara flekil vermek için kullan›l›r.
Pulanya: A¤açtaki pürüzleri düzeltmede kullan›l›r.
Kal›nl›k Makinesi: A¤ac› istenen ebada getirmek için kullan›l›r.
Freze: A¤açlara istenen kordonlar ve profillerin yap›lmas›nda kullan›l›r.
Kündekari yap›m›nda Kündekari ustas›n›n karfl›laflt›¤› zorluklar›n bafl›nda geometrik flekillerin oluflturulmas› gelir. Bu flekillerin oluflturulmas›nda ölçüler oldukça önemlidir. Ustan›n bu ölçüleri tek tek belirlemesi ve ayarlamas› oldukça
zaman isteyen bir ifltir. Bu sebeple bir kündekari yap›m› en az üç ay sürer. Günümüzde elde edilen ücret ise bu kadar zaman ve eme¤e karfl›l›k çok azd›r.
‹skarpile: A¤aç yontmak ve tesviye için kullan›l›r. Ayn› zamanda a¤aç diplerini boflaltmada kullan›l›r.
Yatar Daire: H›zara benzeyen ve iste¤e göre enine ve boyuna genifl plakalar› kesmeye yarayan alettir.
Önceden çok önemli yere sahip olan ve çok fazla tercih edilen kündekari,
flimdilerde pek fazla talep görmemesinden dolay› kendini gelecek nesillere aktaracak ç›raklar bulmakta zorlanmaktad›r. Günümüzde seri üretimin yayg›nlaflmas›yla oldukça zaman ve emek isteyen kündekari daha az tercih edilmektedir. Ancak baz› ustalar taraf›ndan birçok zorlu¤a ra¤men bu meslek halen devam ettirilmektedir. Her biri bir sanat eseri say›lan bu ürünler bu sanat›n de¤erini bilenler
taraf›ndan kullan›lmaktad›r.
Kordon B›çaklar›: Kündekari yap›m›nda kullan›lan en önemli aletlerden
birisidir. Kündekari’deki geometrik flekiller bu kordon b›çaklar› sayesinde oluflturulur.
Kündekari Yap›m Tekni¤i
Geçme, di¤er ad›yla Kündekari sekizgen, baklava, y›ld›z vb. geometrik flekillerin bir çatma tekni¤i ile birbirine ba¤lanmas›yla oluflturulmaktad›r. Bu ba¤lanma s›ras›nda tutkal ve çivi kullan›lmadan a¤aç parçalar› a¤aç kiriflleriyle iç içe geçirilir.
59
60
lerinde kesilir. Bu alet ayr›ca sand›¤›n kapak k›sm›n›n ç›kar›lmas›nda büyük kolayl›k sa¤lamaktad›r.
2.11. SANDIKÇILIK
El Rendesi: Sand›¤a bafllamadan önce keresteyi düzeltmek için kullan›l›r.
2.11.1. ANKARA’DA SANDIKÇILIK
S›cak Tutkal: ‹flkence kullan›lmad›¤› zaman keresteleri s›k›flt›rmak için kullan›l›r.
Derleyen: Belgin Ak›fl
Derleme yeri ve tarihi: Samanpazar›/Ankara, 2004
Çivi: 50 cm 1 metre aras›nda de¤iflen ölçülerde kesilen keresteleri sand›k
oluflturmak için birbirine monte etmek ve mentefleleri takmak için kullan›l›r.
Kaynak kifli 1: Ahmet Biliro¤lu, 1950 do¤umlu, ilkokul mezunu, usta,
dükkan sahibi.
‹skarpela: Oyma ifllemlerinde kullan›l›r. Çeflitli boyutlarda ve biçimlerdedir.
Uç k›s›mlar› çelik, saplar› ise a¤açtand›r. Her iskarpelan›n ucu farkl›d›r; düz, genifl, sivri, V veya U fleklindedir. Ucu sivri olan iskarpela kilit yeri açmak, geniflletmek için kullan›l›r.
Kaynak kifli 2: Sat›lm›fl Kurt, 1965 do¤umlu, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Usta ç›rak iliflkisiyle ö¤renmifltir.
Genellikle ceviz ve gürgenden yap›lan yafl kereste 5-6 ay kurumas› için bekletilir. Kuruyan keresteler istenilen ölçülere göre (50 cm-1m) h›zarda kesilir ve el
rendesiyle yüzeyleri düzeltilir. Yüzeyin pürüzsüz olmas› için z›mpara yap›l›r. Daha
sonra her parças› iflkenceyle s›k›l›r veya iflkence yerine tutkal konularak ince keresteler birbirine yap›flt›r›l›r ve tek bir parça haline getirilir. El demiriyle sand›¤›n
üst, alt ve ön haz›rl›klar› tamamlan›r.
Geçmiflten günümüze süregelen maddi kültür ürünleri aras›nda yer alan
a¤aç iflçili¤inin geleneksel el sanatlar›m›z aras›nda önemli bir yeri vard›r. De¤iflen
hayat flartlar› içinde varl›¤›n› sürdürmeye çal›flan geleneksel mesleklerden biri de
sand›kç›l›kt›r.
Sand›k yap›m›nda hemen hemen her tür a¤aç kullan›lmas›na karfl›l›k en çok
tercih edilen ceviz ve gürgendir. Sertlik, s›k ve karmafl›k damarl›l›k, dayan›kl›l›k ve
iyi cila tutma gibi özellikler tercih edilme nedenleridir.
Difl Kesme: El demiriyle çizilen yerler kemer h›zar›yla (küçük testere) çekilir
yani diflleri tam kesebilmek için belirginlefltirilir. Bu ifllemin ard›ndan testere ile
sand›¤›n yan ve ön k›s›mlar›na gelecek olan parçalar›n diflleri kesilir.
Kullan›lan Aletler ve Fonksiyonlar›
El Matkab›: Delik açmak için kullan›l›r.
Sand›¤›n Kurulmas›(Çat›lmas›): Difllere tutkal sürüldükten sonra ön,
yan, arka ve üst k›s›mlar birbirine yap›flt›r›larak kurma ifllemine geçilmifl olur. Daha sonra birbirine geçmifl olan difllerin üzerine çekiçle hafifçe vurulur. E¤er difller
fazla s›k›fl›rsa kereste çatlar. Kutu fleklinde olan sand›¤›n kapa¤›, h›zar üzerinde
kesilerek ortaya ç›kar›l›r. ‹lk olarak, h›zar istenen ölçüye göre ayarlan›r ve sand›¤›n dört taraf› ince flerit gibi kesilerek kapak ç›kart›l›r. Kapak tak›lmadan önce
kuflteri (kösderi) ile sand›¤›n a¤›z k›s›mlar› düzeltildikten sonra bu k›s›mlar için
çerçeve yap›m›na geçilir. ‹nce fleritler halinde kesilen parçalar çivilerle tutturulur.
Mentefleler yard›m›yla kapak sand›¤a monte edilir ve kilidi tak›l›r.
Testere: Kerestedeki flekil ve diflleri kesmek için kullan›l›r.
‹flkence: Birbirine yap›flt›r›lm›fl veya tek olan keresteyi s›k›flt›rmak için kullan›l›r.
Sisre: Yar›m ay biçimindeki demirden yap›lm›fl olan ve b›ça¤a benzeyen bu
alet, pürüzlü yüzeyleri kaz›mak için kullan›l›r.
Z›mpara Motoru: Küçük koniye benzemektedir ve 2 yan›nda tutma motoru vard›r. Z›mparayla ayn› ifli yapan bu alet, sand›k bittikten sonra yüzeyi pürüzsüz hale getirmek için kullan›l›r.
Birbirinden farkl› sand›k modelleri olmas›na karfl›l›k uygulanan teknikler ayn›
olmakla beraber az da olsa farkl›l›klar içerir. Örne¤in tülbent sand›klar›n›n ön k›s›mlar›, cam yerlefltirilecek flekilde tasarlan›r. (F: 25)
Kuflteri (Kösderi): A¤açtan yap›lm›fl olan bu alet bir çeflit rendedir. Sand›¤›n a¤›z k›s›mlar›n› düzeltmeye yarar.
Çekiç: Çivileri çakmak ve monte edilen parçalar› s›k›flt›rma amac›yla kullan›Kumlama: Kal›n çivi biçiminde ve ucu küt olan bu araç, sand›kta kum taneleri gibi küçük küçük noktalar ve izler oluflturmaya yarar.
Perdah: Sand›¤› çatt›ktan sonra el rendesiyle perdah (düzeltme) yap›l›r.
Rendeyle perdah yap›lmazsa ayn› ifllem z›mpara motoru ile de gerçeklefltirilebilir.
Her iki teknikten sonra düzeltilen yüzey tekrar sisreyle kaz›l›r.
H›zar: ‹stenilen ölçülere göre keresteyi kesmeye yarar. Uzun, s›ra biçimindeki bu aletin alt k›sm›nda yer alan daire sayesinde kereste 5, 7, 7, 5,…cm ölçü-
Oyma ‹fllemi: Seçilen motif, sand›k üzerine çizildikten sonra iskarpelan›n
sap›na çekiçle vurularak desenin hatlar› ortaya ç›kar›l›r. Desenin bir kabartma ha-
l›r.
61
62
linde yükselmesi için çevresi iskarpela yard›m›yla bast›r›l›r. Kullan›lan iskarpela
çeflidi, motifin ayr›nt›lar›na göre de¤iflir.
2.12. TESP‹HÇ‹L‹K
Kumlama: Modelin tamamen ortaya ç›kmas›n› sa¤lamak için z›mpara yap›l›r ve kumlamaya geçilir. Bu teknik çekicin kumlama üzerine vurulmas›yla gerçeklefltirilir. Böylece sand›k üzerinde adeta küçük kum taneleri oluflur.
2.12.1. OSMAN‹YE-KAD‹RL‹’DE TESP‹HÇ‹L‹K
Derleyen: Eda fiahin
Derleme yeri ve tarihi: Kadirli/Osmaniye, 2004
Kumlaman›n hemen hemen bütün sand›k modellerinde uygulanmas› dikkat
çeken ayr›nt›lardan biridir.
Kaynak kifli: Mehmet Y›lmaz, 1957 Kadirli do¤umlu, tespih ustas›.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 15-20 y›ld›r yapmaktad›r.
Boyama: Son aflamada ise boyama ifllemi vard›r. A¤ac›n kendi rengi, komalak ceviz rengi, koyu kahverengi gibi de¤iflik alternatifler söz konusudur. E¤er
sand›¤›n kendi rengi kalacaksa sadece cila sürülür ve ifl için gözenekleri aç›k bir
tülbent kullan›l›r. Sand›¤›n yüzeyine ilk sürülen renge “renk” ad› verilir. Boya kuruduktan sonra sand›k daha parlak, canl› görünmesi için 4-5 kez z›mparalan›r.
Sand›¤›n içine ise ceviz boyas› tek kat halinde sürülür.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: fiu anda ölmüfl olan Öcal Bac›lar adl› tespih
ustas›ndan ö¤renmifltir.
Tespih üretimi Kadirli’de uzun y›llard›r devam etmektedir. Bugün de tespih
üretimi el tornalar›nda halen devam etmektedir. Fakat el tornalar›nda tespih üretimi art›k eskisi kadar yayg›n de¤ildir. Bunun yerini fabrikasyon üretim alm›flt›r.
Geleneksel tespih yap›m›n› ise Kadirli’de devam ettiren üç dört kifli kalm›flt›r.
Bunlar, ustalar›ndan tespih yap›m›n› ö¤rendikten sonra kendi atölyelerini kurarak
evlerin bir köflesinde bu mesle¤i devam ettirmektedirler.
Sand›kç›l›k, el becerisi ve emek isteyen bir meslektir. Kaynak kifliler bu mesle¤in yorucu ve zahmetli olmas› nedeniyle, devam ettirmek isteyenlerin olmad›¤›n›, kendi çocuklar›n› da bu iflin d›fl›nda tuttuklar›n› dile getirmektedirler.
Kadirli’de Tespih Yap›m›nda Kullan›lan Hammadde ve Araçlar
Tespihçilik basit araçlar kullan›larak yürütülen bir zanaat olup kullan›lan bafll›ca hammaddeler ve araçlar flunlard›r:
Sand›k yap›m›nda kullan›lan malzeme fiyatlar›n›n, artmas›yla birlikte, sat›fllarda yaflanan durgunluk y›l›n belirli dönemlerinde afl›lmaktad›r. Özellikle baharda siparifllerin artt›¤›n› vurgulayan ustalar›n yak›nd›klar› bir baflka konuysa piyasa
koflullar› ve ifl yerlerinin ifllek bir merkezde olmamas›d›r.
Kör Diken: Akdeniz’in iç bölgelerinde yetiflen maki bitki örtüsünden olan
kör diken da¤l›k bölgelerde, kayal›klar›n içinde yetiflmektedir. Boyu bir-iki metre
aras›ndad›r. Her taraf› dikenlerle kapl› oldu¤u için kör diken denilmektedir. Bu
a¤ac›n en önemli özelli¤i, yap›lan tespihin çekildikçe parlamas›d›r. Kör diken asl›nda nadir bir a¤aç olmas›na ra¤men Kadirli ve civar›nda fazla bulunmas›ndan
dolay› hammaddesi ucuzdur. En çok tercih edilen ve tutulan hammaddedir.
Fiber: Tespih üretiminde tercih edilen fiber a¤ac›ndan elde edilmektedir.
Sert oldu¤u için k›r›lma, çatlama yapmamaktad›r. Bu yüzden hammadde olarak
fiber de çok tercih edilmektedir. Ketenli (iplikli a¤açtan), ketensiz (ipliksiz a¤açtan) fiber olmak üzere iki çeflidi vard›r.
Koka: Koka a¤ac›n›n sert meyvesi tespih yap›m›nda kullan›lmaktad›r. Fiberden daha a¤›r ve daha serttir, bu yüzden de daha sa¤lamd›r. Bunun hammaddesi zor bulundu¤u için siparifl üzerine yap›lmaktad›r. Usta bu meyvenin fleklinden dolay› meyveyi özel olarak biçip, flekil vererek tespih haline getirmektedir.
Ind›z (And›z): K›rsal kesimlerde, da¤l›k, yaylal›k yerlerde yetiflmektedir.
A¤aç tohum verir, tohumlar toplan›r, tohumun kabu¤u al›n›r. Bu tohumlar hiçbir ifllemden geçmeden tornaya ba¤lanarak tespih boncu¤u yap›l›r. Fazla ifllemden geçmedi¤i için yap›lmas› kolayd›r.
Boynuz: Keçi, manda, koç boynuzundan siparifl üzerine yap›lmaktad›r. Bu
tespihin yap›m› bir veya iki gün sürmektedir. Di¤er tespihlerden farkl› olarak
63
64
boynuzun bafl k›sm› kesilir, içi dolu olan k›sm› ise el tornas›ndan geçirilerek tespih boncu¤u haline getirildikten sonra boncuklara delik aç›l›r. Di¤er a¤açlardan
yap›lan tespihlere göre daha k›ymetli ve yap›m› zordur.
bu tespihleri alan kifliler ise üzerlerine kat kat kâr koyarak turizmin geliflti¤i yerlerde veya lüks ma¤azalarda satmaktad›r.
Zeytin A¤ac›: Hammadde olarak zeytin a¤ac›ndan elde edilen ç›talar kullan›lmaktad›r.
Tespihlerin ço¤u toptan sat›l›rken koka ve boynuzdan yap›lan tespihler genellikle siparifl üzerine yap›ld›¤› için toptan sat›fl› pek yap›lmamaktad›r. Boynuzdan yap›lan tespihin iflçili¤i zor oldu¤u için fiyat› daha fazlad›r. Kokadan yap›lan
tespihin yap›m›nda kullan›lan koka meyvesinin pahal› olmas› sebebiyle fiyat› da
artmaktad›r.
Günümüzde daha çok üç devir tespih (namaz tespihi) sat›lmaktad›r.
Zeytin Çekirde¤i: Zeytin çekirde¤i, boncuk haline getirildikten sonra delik aç›larak tespih yap›lmaktad›r.
Kiraz A¤ac›: Hammadde olarak kiraz a¤ac›ndan elde edilen ç›talar kullan›lmaktad›r.
Tespih ustas› kazanc›ndan pek memnun olmay›p “yine de idare edecek kadar” oldu¤unu söylemektedir.
Hava Çeli¤inden B›çak: Tespih taneleri küp halinde tornaya tak›ld›ktan
sonra flekil vermekte kullan›lan, çelikten yap›lm›fl araçlard›r. Yuvarlak tespih b›ça¤›, oval tespih b›ça¤› ve imame b›ça¤› gibi çeflitleri vard›r.
Tespih Ustalar›n›n Karfl›laflt›klar› Sorunlar
Tespihçilik, sab›r ve el becerisi isteyen bir meslektir. Her ustan›n elinde farkl›
flekiller alan tespihler art›k eskisi kadar ra¤bet görmemektedir. Zamanla bu meslek, ilginin baflka mesleklere kaymas›yla günümüzde unutulmaya bafllam›flt›r.
B›çk›: Biçilmifl ç›talar›n küp fleklinde kesilmesinde kullan›lmaktad›r.
Z›mpara: Tespih boncuklar› tornada flekil ald›ktan sonra boncu¤un fazlal›k
k›s›mlar›n›n düzeltildi¤i, alt› çelik üstü z›mpara ka¤›d›yla kapl› ve tornaya ba¤l›
olan araçt›r.
Tespih yap›m›n›n azalmas›, uzun u¤rafl istemesine ra¤men kazanc›n›n az olmas› ve eskisi kadar sat›lmamas›ndand›r.
Z›mpara Mili: Tespih boncu¤unu düzeltmek için z›mpara yap›l›rken boncuklar z›mpara millerine tak›larak düzeltilir. Bu araçlar çelikten yap›lm›flt›r.
Tespihçilik usta-ç›rak iliflkisi ile ö¤renilen bir zanaatt›r, fakat bu meslek için
eskisi kadar ç›rak bulunamamaktad›r, bu da zanaat›n yok olmas›na sebep olmaktad›r.
T›¤›: Tespih boncu¤u yap›ld›ktan sonra ipe dizmek için delik aç›lan bir-bir
buçuk milim eninde olan, çelikten yap›lm›fl tornaya ba¤l› olan araçt›r.
Osmaniye’nin Kadirli ilçesinde bundan yirmi, yirmi befl y›l önce çok fazla el
tornas› ile tespih üretimi varken flu an el tornas› ile tespih üreten ustalar›n say›s›
üç ya da dörttür. Di¤er tespihçiler ise otomatik torna ad› verilen, fabrikasyon
üretimi olan makinelerle çal›flmaktad›rlar.
Torna: Tespih boncuklar›n›n flekil verilmesinde kullan›l›r.
Naylon ‹plik: Tespih boncuklar›n›n dizilmesinde kullan›l›r.
Tespih Yap›m Tekni¤i
Kadirli’de turizmin fazla geliflmemifl olmas›, tespihçilik için kalfa-ç›rak bulunamamas›, de¤iflen hayat tarz›yla beraber erkeklerin art›k eskisi kadar tespih kullanmamalar›, ham maddelerin a¤aç, tafl gibi maddeler yerine fabrikasyon üretim
olan naylon tespih boncuklar›n›n kullan›lmas› gibi nedenlerden dolay› ustalar›n
hem say›s›, hem de kazançlar› düflmüfltür.
Tespih, hangi hammaddeden yap›lacaksa bu madde ç›talar halinde do¤ran›r. Küp haline getirilen küçük tahta parçalar›na t›¤ ad› verilen tornaya ba¤l› olan
araçla delik aç›l›r. Bu tahta parçalar› delindikten sonra, tornaya tak›larak hava çeli¤inden yap›lan özel b›çaklarla flekil verilmektedir. Tespih boncu¤u yap›ld›ktan
sonra, boncuklar z›mpara miline tak›larak tornaya ba¤l› olan z›mpara ile düzeltilir. Ayn› flekilde imame yaparken de ayn› ifllemler yap›l›r; fakat imame için kullan›lan hammadde daha uzun kesilir ve flekil verilirken de imame b›ça¤› kullan›l›r.
Tespih boncuklar›n›n ve imamenin yap›m› tamamland›ktan sonra naylon iplik (tespih ipli¤i) makasla kesilerek boncuklar ipe dizilir. Tespih tamamland›ktan
sonra parlak görünmesi için makine ya¤› ile ya¤lan›r. Bu tespih boncuklar›n›n
yuvarlak, yumurta tipi (ya¤mur damlas›), söbe (elips fleklinde), pul tespih, oval
boncuk olarak çeflitleri vard›r.
Bu ifli yapan ustalar el eme¤i tespihleri toptanc›lara ucuz fiyatlara satarken,
65
66
iki taraf›na çizgi at›l›r. Bu ifllemlerde kullan›lan en önemli alet tespih b›ça¤›d›r.
Son olarak boncuk, penseyle iflleme tabi tutulur.
Genel olarak tespihler çeflitli tafl, a¤aç, organik ve sentetik maddelerden yap›lmaktad›r. Eskiden beri k›ymetli say›lan tespihlerin bafl›nda mücevher tespihler
gelmektedir. Bunlar; elmas, zümrüt, yakut, zeberced, flebçera¤, firuze ve alt›ndan yap›lan tespihlerdir. Yar› k›ymetli maddeden yap›lan tespihler ise; flahmaksut, fl›raztafl›, yeflim, ba¤a, kehribar, mercan, fildifli, zegerdan, amber, kuka, Erzurum tafl›, sedef, pelesenk, abanoz, y›lana¤ac›, kana¤ac›, güla¤ac›, zeytin, lületafl›, demirhindi, kalenbenk gibi tespihlerdir. Lületafl› tespihi, yar› k›ymetli maddelerden oluflan tespihler s›n›f›na girmektedir.
3. HAMMADDE OLARAK TAfi KULLANILAN
3.1. TESP‹HÇ‹L‹K
3.1.1. ESK‹fiEH‹R’DE TESP‹HÇ‹L‹K (LÜLE TAfiI)
Yap›lan tespihleri k›ymetli k›lan, elbette sadece maddesi de¤ildir. ‹flçilik de
oldukça önemlidir. Tanelerin flekillerinden, imamesi, niflanesi ve tespih deliklerine kadar büyük ustal›k gerekir. Püskülü ise tespihe ayr› bir güzellik katar.
Derleyen: Tolga Sevinç
Derleme yeri ve tarihi: Eskiflehir, 2004
Kaynak kifli: Mustafa Yaflarkent, 1953 Mihall›c›k(Eskiflehir) do¤umlu, evli,
ö¤retmen.
Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre, tespihte boncuklar›n hepsinin ayn› tip olmas› gerekir. Yuvarlaksa yuvarlak ve ayn› boyda; ovalse, hepsinin oval; köfleliyse
hepsinin köfleli olmas› gerekir. ‹mamenin de deli¤i tam ortalamas› gerekir.
Tespih, genelde otuz üçlük ve doksan dokuzluk tanelerin ipe dizilmesiyle
oluflan bir araçt›r. Eskiflehir’de tespih genellikle lüle tafl›ndan yap›lmaktad›r. Kaynak kifliden edinilen bilgiye göre, tespihin lüle tafl›ndan yap›lma sebebi maden
niteli¤inde olmas›; beyaz ve ço¤u maddenin aksine kuruduktan sonra tekrar yumuflat›labilmesidir.
Tespihin püskülüne de¤iflik metal püsküller tak›l›r. Ama genelde tespihi aksesuar olarak kullanan kifliler, püskülde kullan›lan boncuklar›n di¤er boncuklardan olmas›n› istemektedirler.
‹mamenin, boncuk boyunun en fazla iki-iki buçuk kat› olmas› gerekir. Mesela, boncu¤un çap› 1 cm ise, imame 2,5 cm’yi geçti¤inde orant›s›z olur. Püskülde
kullan›lan boncuklar da ayn› boyda ya da biraz küçük olabilir.
Tespihin Yap›m Aflamalar› ve Kullan›lan Aletler
Lüle tafl› dünyada 27 ülkeden ç›kmaktad›r ve en beyaz› Eskiflehir’de bulunmaktad›r. Lüle tafl›, tespih yap›m›nda kullan›lmadan önce “kazmac›” taraf›ndan
ç›kart›l›r. Arac› denilen kifli kazmac›dan al›p, içindeki molozlar› temizler ve tespih
ustalar›na satar. Daha sonra tespih ustas› bu tafllar› normal bir testere ile keser.
Bu kesilmifl parçalara “ayna” denilmektedir. Tafllar ayna denilen parçalara
ayr›ld›ktan sonra “ekopaj” denilen bir aletle karelere bölünür. Ekopaj, elektrikle
çal›flan bir alettir. Ekopaj›n halk aras›ndaki ad›, k›l testeresidir. ‹fllenecek boncu¤un büyüklü¤üne göre ekopaj denilen bu aletle kare kesilir. Bu iflleme “tafllama”
ad› verilir. Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre, ustalar›n bir ço¤u bu ifllemi ekopaj ile
de¤il tahra denilen b›çaklarla yapmaktad›r.
Tespih yap›m›nda, en önemli alet flüphesiz tornad›r. Elektrikle çal›flan oldukça basit bir düzenektir. Tornan›n miline kare halindeki tafllar geçirilir. “Mil” denilen bu parça h›zl› bir flekilde dönüfller yapar. Bu esnada tespih ustas›, tespih b›ça¤› ad› verilen bir aletle boncu¤a flekil vermeye çal›fl›r. Tespih b›ça¤›n›n ucu üçgendir ve sivridir. Sivri olmas›n›n sebebi tespihe çizgiler atabilmektir. B›ça¤›n esnememesi gerekir. Esnedi¤i zaman boncuk kendili¤inden ç›kar. Ortas›nda istenilen büyüklükte bir delik vard›r. Sa¤a sola dönüfllerle boncuk yuvarlaklaflt›r›l›r ve
67
68
Finisaj malatura ad› verilen atölyede elmas testere ile, f›r›ndan ç›kar›lan cam›n fazlal›klar› al›n›r. A¤›z k›sm›, elmas tafllama tezgah›nda kesilip düzeltilir. Z›mpara tezgah›nda a¤z› tamamen düzeltilen cama parlatma z›mparas› ile parlakl›k
verilir. Parlatma iflleminden sonra cam›n iç ve d›fl kenarlar› “zehim tezgah›” ad›
verilen tezgahta keskinli¤inin giderilmesi için düzeltilir. Son aflamada ise dekor
tafl› tezgah›nda cama desen ve renk verilir.
4. HAMMADDE OLARAK TOPRAK KULLANILAN
4.1. CAM ÜFLEMEC‹L‹⁄‹
Ürünün yap›m süresi yap›lacak ürüne göre de¤iflir. 1 ile 5 saatte bir ürün yap›labildi¤i gibi ayn› sürede 30-40 tane ürün de yap›labilmektedir.
4.1.1. ‹STANBUL-BEYKOZ’DA CAM ÜFLEMEC‹L‹⁄‹
Cam üflemecili¤inde önce dizayn önemlidir. Her fleyin önce ka¤›tta belirlenmifl olmas› gerekir.
Cam üflemecili¤inin ürünleri özellikle yabanc› turistler taraf›ndan büyük ilgi
görmektedir.
Derleyen: Lale Mete
Derleme yeri ve tarihi: Ö¤ümce Köyü/‹stanbul(cam oca¤›), 2004
Kaynak kifli: ‹zzet Özdemir, 1960 do¤umlu, evli, ortaokul mezunu.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Yusuf Görmüfl adl› ustas›ndan ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: ‹flçilerine ö¤retmektedir.
Ak›c› haldeki s›cak cam›n üflenerek ve çeflitli aletler kullan›larak flekillendirilmesine cam üflemecili¤i ad› verilir. Cam üflemecili¤i; cam ifllemek, eritme f›r›n›n›n yüksek ›s›s›na dayanmak, ak›flkan olan malzemeyi yer çekiminden korumak
ve tüm bunlar› yaparken ona flekil vermek gibi uzun ve özveri isteyen bir süreç
gerektirir.
Cam, hem ihtiyaçlara cevap verir hem de s›n›rs›z yarat›c›l›¤a aç›kt›r. Cam üflemecili¤i de bu s›n›rs›z yarat›c›l›¤›n ortaya ç›kard›¤› geleneksel bir meslektir.
1200 derece s›cakl›kta ›s›t›lan f›r›nda eritilen s›cak cam bu sanat›n ana malzemesidir. F›r›nlar LPG ile yanmaktad›r ve bu f›r›nlar›n 24 saat kapanmamas› gerekir. Erimifl haldeki s›cak cam, pipo çubu¤u veya fonga çubu¤u ile f›r›ndan ç›kar›l›p kepçe, makas, mafla gibi bir tak›m aletlerle flekillendirilir.
S›cak cam f›r›ndan ç›kar›ld›ktan sonra panga tezgah›nda oturulup pipo yard›m›yla üflenir. Üflenen cam, kepçe yard›m›yla flekillendirilir. Bu flekillendirme ifllemine “f›ska” ad› verilmektedir. fiekillendirme ifllemi yap›lmadan önce yap›lacak
ürünün fleklinin belirlenmesi önemli bir ayr›nt›d›r. Ürün, fleffaf yap›ld›¤› gibi
renkli de yap›labilmektedir. F›ska iflleminden sonra so¤uyan cam, üzerinde çeflitli
ifllemler yap›lmak istenildi¤inde tromel f›r›n›nda ›s›t›larak çevrilir. Hamur haline
gelen cam, maflayla ve çeflitli aletlerle düzeltilip flekillendirilir. Önceden belirlenip
çizilen flekle getirilir. fiekillendirilen cam, 460 derece s›cakl›kta olan “kalkez” ad›
verilen piflirme (so¤utma) f›r›n›nda en az 12 saat piflirmeye b›rak›l›r. 12 saatlik
bekleme sonras›nda elle tutulur hale gelen cam, f›r›ndan ç›kar›l›r.
69
70
4.2. ÇÖMLEKÇ‹L‹K
Meslekle ‹lgili Sorunlar ve Ürünün Pazarlanma Durumu
Eskiden her evde mevcut olan toprak bardaklar plastik ve cam ev aletlerinin
yayg›nlaflmas› üzerine giderek önemini kaybetmifltir. Bu sebeplerle bardak yap›mc›l›¤› da varl›¤›n› devam ettirememifl ve toprak bardak yapan ustalar›n say›s›
oldukça azalm›flt›r. Öyle ki barda¤›yla meflhur K›z›lhisar ilçesinde bile bu ustalar›n
say›s› bir elin parmaklar›n› geçmez. fiu anda bu mesle¤i yapan ustalar da üretimlerini siparifl üzerine yapmaktad›r. Turistik yerlerdeki oteller bu bardaklar›, içinde
kebap türü yemekler yapmak amac›yla siparifl etmektedirler.
4.2.1. DEN‹ZL‹-KIZILH‹SAR’DA KIZILH‹SAR BARDA⁄I YAPIMI
Derleyen: Halime Kocakelle
Derleme yeri ve tarihi: K›z›lhisar/Denizli, 2004
Kaynak kifli: Cemil Y›lanl›, 1950 Denizli do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Toprak bardak üreticisi olan bu ustalar geçimlerini sa¤layabilmek için barda¤›n yan›nda balkon ve bahçe saks›lar›, güveç tencereleri, vazolar vb. üretimlere
de yönelmifllerdir.
K›z›lhisar barda¤› k›rm›z›ya çalan kiremit renginde, a¤›z k›sm›ndaki emzi¤i
ve kulpuyla kendine has özellikleri olan toprak bardakt›r. (F: 26)
4.2.2. BURSA-GÜRSU’DA ÇÖMLEKÇ‹L‹K
Öncelikle K›z›lhisar’›n da¤lar›ndan getirilen k›rm›z› toprak bir elek yard›m›yla
elenir. Böylece toprak içindeki tafl ve iri kum tanelerinden ay›rm›fl olur. E¤er bu
tafl ve kum taneleri topraktan ayr›lmazsa, bu topraktan elde edilmifl olan bardaklar piflirilme s›ras›nda patlay›p parçalanmaktad›r.
Derleyen: Ayfle Özen
Derleme yeri ve tarihi: Gürsu ‹lçesi/Bursa, 2004
Kaynak kifli 1: Sami Öztürk, emekli ziraat mühendisi.
Toprak bu eleme iflleminden sonra büyük bir alanda, su verilerek özlü bir
hamur k›vam›na gelinceye kadar yo¤rulmaktad›r. Yo¤rulan bu çamur, kullan›lmadan bir iki gün k›vam›n› almas› için bekletilir. Bu çamur haftalarca depolanabilme özelli¤ine de sahiptir. Daha sonra çamurdan bardak yapmaya yetecek kadar al›n›r ve “çark” denilen düzenek üzerine koyularak döndürülmeye bafllan›r.
Çark döndükçe usta, elini ›slatarak çamura su verip çamuru flekillendirmeye bafllar. Çamurdan, barda¤›n önce genifl karn› meydana gelir. Kar›n k›sm› meydana
gelirken “elcik” ad› verilen ceviz a¤ac›ndan yap›lm›fl kare ve dikdörtgen, ortas›nda delik olan ince tahta parçalar› ile düzeltilir. Elci¤e bu düzeltme ifllevinden dolay› “ düzlembeç” de denilmektedir. Kar›n k›sm› fleklini ald›ktan sonra barda¤›n
bo¤az k›sm›na geçilir. Bo¤az k›sm› emziksiz ve kulpsuz tamamlan›r. Daha sonra
çark dönmeye devam ederken ince bir tel yard›m›yla bardak, taban k›sm›ndan
kesilir ve toprak bardak tamamlanm›fl olur. Bu aflamadan sonra bardak, çamurun
kurutulmas› için güneflte b›rak›l›r. Güneflte kuruyan bu bardaklar›n bo¤az k›s›mlar› özenle k›r›l›r. K›r›lan bu k›s›mlara yap›lan emzik (ümzük) ve kulp yerlefltirilir
ve toprak bardak hiç nemi kalmamak üzere yeniden kurumaya b›rak›l›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir. Meslek babadan
o¤ula geçmektedir.
Kaynak kifli 2: Ali Y›ld›r›m.
Mesle¤i ne zamand›r yapt›¤›: 8 ayd›r bu meslekte çal›flmaktad›r.
Kaynak kifli 3: Fikret Tomar, çömlekçi dükkan›n›n sahibi, seramik okulu
mezunu.
Kaynak kifli 4: Hanife Tomar, Fikret Tomar›n efli.
Çömlekçilik; Anadolu’da çok eskiden beri yap›la gelen el sanatlar›ndan biridir. Günümüzde fonksiyonel yap›s› kaybolmakla beraber, ülkemizdeki yeni kullan›m alanlar›nda de¤erlendirilmeye bafllanan çömlekçilik sanat›, az say›da ustayla
devam ettirilmektedir.
Günümüzde pek çok yerleflim yerinde çömlek yap›lmaktad›r. Bu mekanlardan biri de Bursa’n›n Gürsu ilçesidir. Plastik malzemelerin yayg›nlaflmas›yla pek
çok yörede oldu¤u gibi burada da çömlekçilik olumsuz yönde etkilenmifltir. Ne
var ki turizm, tam da bu aflamada çömlekçilere yeni olanaklar yaratm›flt›r. Hediyelik eflyaya yönelik daha nitelikli ürünlerin üretildi¤i, biçim ve yöntemde çeflitlili¤in artt›¤› bir süreç bafllam›flt›r.
Hiç nemi kalmayacak biçimde kuruyan toprak bardaklar özel piflirilme f›r›n›na yerlefltirilir. Bu f›r›n bir seferde yaklafl›k sekiz yüz, dokuz yüz bardak alabilmektedir. Bardaklar yerlefltirildikten sonra f›r›n›n ön k›sm›nda bulunan odunlar a¤›r
a¤›r yak›l›r. F›r›n›n içinde atefl, çal›larla harlat›l›r. S›cakl›k yaklafl›k yüz elli- iki yüz
dereceyi buluncaya kadar çal› yak›lmaya devam edilir. Bu s›cakl›kta toprak bardaklar hemen hemen yirmi dört saat piflirilir ve bardaklar bu süreç içinde k›rm›z›
rengini al›r. Atefl söndükten dört befl saat sonra so¤uyan bardaklar f›r›ndan ç›kar›l›r ve ortaya kullan›ma haz›r hale gelmifl K›z›lhisar barda¤› ç›kar.
Kullan›lan Hammadde ve Araçlar
Çömlekçilik yap›m›nda kullan›lan hammadde Bilecik’in K›n›k köyünden ç›kar›lan toprakt›r. Buradan ç›kar›lan toprak çamur yalaklar›nda depolan›r ve su ile
71
72
yo¤urulur. Silindirlerden geçirilerek çamur içinde bulunan sert ve yabanc› materyaller ezilir ve çamurun havas› k›smen d›flar› at›l›r. Ard›ndan kumlu düz bir zemin
üzerinde ayakla çi¤nenmek suretiyle rulo haline getirilir ve istenen boyda kesilir.
Sonra da çamur, topaç haline getirilir. Topaçlar çömlekçi çarklar› üzerindeki tablada elle flekillendirilerek çeflitli çömlek malzemesine dönüfltürülür. Dekoratif
amaçl› yap›lan süs eflyalar›nda ise önce eflyay› süslemek için seramik boyas› daha
sonra ise eflyaya parlakl›k vermek amac›yla kimyasal bir madde olan s›r kullan›lmaktad›r. Çömlek yap›m›nda kullan›lan araçlar ve fonksiyonlar› ise flu flekildedir:
van›na do¤ru yükseltilmek suretiyle üst üste istif edilir. E¤er ürünler s›rl› de¤ilse
y›¤ma yöntemiyle dizilirler, ancak e¤er s›rl›ysa ürünlerin birbirine de¤ip, zarar
vermesini önlemek amac›yla teker teker f›r›na dizilirler.
F›r›nlama genelde iki aflamada yap›l›r. Birinci aflama “bisküvi” f›r›nlamas›d›r.
Buna “hamlama”da denilmektedir. Hamlamadan sonra 950 derece ile 1000 derecelik bir ›s›da çömlekler f›r›nlan›r. Özellikle bu ›s›da f›r›nlamaya dikkat edilir.
Çünkü 1000 dereceyi geçtikten sonra topraktaki demir oksitler nedeniyle kararmalar oluflur. E¤er ürünler s›rlanacaksa bisküvi f›r›nlamas›ndan sonra s›ra bat›r›l›r
ve tekrar f›r›nlan›r. S›r, feldspat, boraks, dolamit gibi kimyasal maddelerden haz›rlanm›flt›r ve ürünler üzerinde saydam bir cam tabakas› oluflturur. Dekoratif
amaçl› yap›lan baz› çömleklerde ise kil kullan›lmaktad›r. Kil önce çamur makinesinde suyla birlikte s›v› hale getirilir ve sonra da süzülür. Süzüldükten sonra verilmek istenen flekle göre haz›rlanan kal›plara dökülür. 15-20 dakika belli bir yo¤unluk almas› için bekletilir. Sonra kal›ptan ç›kar›larak tekrar kurumaya al›n›r. Kuruduktan sonra oyma ifllemi yap›l›r. Oyma ifllemi kesme b›ça¤› ile yap›l›r ve oyma yap›l›rken herhangi bir yönteme ba¤l› kal›nmaz. Oyma yapan kifli nesneye
kendi içinden geldi¤i gibi flekil verir. Sonra da bu nesnelere yaz› yaz›lmas› veya
flekil çizilmesi gerekiyorsa seramik boyas›yla bu ifller de yap›l›r. Bu ifllem de tamamland›ktan sonra kimyasal bir madde olan s›rla s›rlama yap›l›r ve f›r›na verilir.
S›rlamada ürünlerin f›r›nda birbirine dokunup zarar vermemesi için ürünler, teker teker itina ile dizilir. S›rlama yap›lmayan ürünler ise birbiri üstüne y›¤›larak piflirilir. Bu iflleme y›¤ma denilir. Ürünler müflterinin iste¤ine göre s›rlan›r veya s›rlanmadan kahverengi bir boyayla boyama yap›l›r. Daha sonra da istenen bölgelere, gazete ka¤›tlar›na ve straforlara sar›l›p, kutulara konularak sevk›yat yap›l›r.
Tel: Genellikle kapak yap›m›nda kullan›lan bir alettir. Kapak yap›ld›ktan sonra kesilmesi için kullan›l›r.
Deve Boynu: Testi, ibrik gibi bo¤azl› eflyalar›n boyun k›sm›na flekil vermek
için kullan›lan bir alettir.
Puçula: Yap›lan eflyan›n büyüklü¤üne ve küçüklü¤üne göre iki çeflittir. Birisi
cetvel gibi düz, di¤eri ise elips fleklindedir. Düz olan puçula genellikle düz eflyalar›n çekiminde, yuvarlak puçula ise yuvarlakl›k vermek amac›yla kullan›l›r. E¤er
düz eflyalar›n çekiminde elips fleklindeki puçula kullan›l›rsa eflyan›n üzerinde bir
boflluk, çizik b›rak›r.
Dip Demiri: ‹brik, testi gibi eflyalar›n dibine flekil vermek için kullan›l›r.
Safiyen: Yap›lan eflyalara parlakl›k vermek amac›yla kullan›l›r. Eflyalar›n yüzeyindeki pürüzleri düzeltmeye yarar.
Ölçü Aleti: Eflyan›n boyunu, kar›n k›sm›n›n büyüklü¤ünü ayarlamak, eflyaya esas fleklini vermek için kullan›l›r. Ayr›ca usta, yap›lan nesnelerin a¤›z ve kapak
büyüklü¤ünü ayarlamak için basit aletler gelifltirmifltir.
Çark: Çark, eflyalar›n as›l flekillerinin oluflmas› için kullan›lmaktad›r. Daha
önceleri h›zl› çarkla ayakla çevrilirken flu anda elektrikle çal›flmaktad›r.
Çal›flanlar›n Kar›fllaflt›klar› Sorunlar
Çömlek ustas› Sami Öztürk, ç›rak bulmakta zorluk çektiklerini, gençlerin daha kolay kazanç getiren daha zahmetsiz ifllere yöneldiklerini, çömlekçili¤in okulu
olmad›¤›n›, çömlekçilik yerine seramik sanat›n›n yayg›nlaflt›¤›n› ve bu yüzden
çömlekçili¤in genelde aile içinde yaflat›lan bir meslek oldu¤unu belirtmifltir. Ayr›ca çömle¤in yerini çelik, plastik gibi araçlar›n almas›yla çömlekçilik mesle¤inin
zay›flamaya bafllad›¤›n› ve bu nedenle daha çok kazanç getiren dekoratif amaçl›
ürünlere yönelindi¤ini belirtmifltir. Hammadde bulmakta zorluk çekilmedi¤i fakat bundan 10 y›l öncesinde bu konuda çeflitli s›k›nt›larla karfl›laflt›klar›n› belirtmifltir.
Misina ‹pi: Yap›lan eflyay› çarktan ç›karmak için kullan›l›r.
Yap›m Tekni¤i
Çömlek yap›m›nda kullan›lan toprak iki çeflittir. Çömlek yap›m›nda kullan›lan sert çamur, haz›r olarak, paketler halinde gelmektedir. Kal›pç›l›kta kullan›lan
toprak ise kildir. Bu toprak Bilecik pazar yerinin K›n›k köyünden gelmektedir.
Çömlek yap›m›nda ilk ifllem çarkta çekmedir. Bu, h›zla dönen çömlekçi çark›n›n
tablas› üzerinde çömlek yapma tekni¤idir. Çarkta çekmenin temel yöntemi, dönen çamur kütlesinin merkezkaç kuvvetine karfl› bir bask› kullan›lmas›d›r. Bütün
bask›, çamurun merkezine yöneltilir; e¤er bu bölgede baflar›l› olunamazsa çamur
merkezde tutulamaz ve dönüflü düzensizleflir. Çevirme iflleminde çamura elle ya
da basit aletlerle flekil verilmektedir. fiekil verildikten sonra ürünler, atölyelerde
tahta üzerinde aral›kl› olarak raflarda s›ralan›p 7-20 gün gölgede bekletilerek suyu çekildikten sonra, çömlekçi f›r›n›na ›zgaran›n üzerinden bafllayarak f›r›n›n ta-
Çömlekler ve dekoratif ürünler ülke içinde çok çeflitli kesimlerde al›c› bulmaktad›r ve iste¤e göre ürünler yap›l›p sevk›yat edilmektedir. Çal›flanlar, yaklafl›k
25-30 y›ll›k bir geçmifllerinin oldu¤unu, piyasay› iyi tan›d›klar›n› ve bu nedenle
de çok güç bir durumla karfl›laflmad›klar›n›, karfl›laflsalar bile kolayca atlatt›klar›n›
73
74
ancak ödemelerde özellikle de çekle yap›lan ödemelerde baz› çeklerin karfl›l›¤›n›
alamama gibi baz› problemlerle karfl›laflt›klar›n› belirtmifllerdir. Ayr›ca Türkiye’de
daha önce ç›kan krizlerden de ciddi flekilde etkilendiklerini, ürünlerinin ucuza
mal oldu¤unu, esnaf›n kendilerinden daha fazla kâr etti¤ini bu kar›n da %300%500’lük bir kar oldu¤unu ve kazanç durumlar›ndan da bu sebeple çok memnun olmad›klar›n› belirtmifllerdir.
5. HAMMADDE OLARAK MADEN KULLANILAN
Çömlekçilik flu anda dar bir alanda s›n›rlanm›flt›r ve Bursa’n›n Gürsu ilçesinde bu iflle u¤raflan sadece bir iflyeri bulunmaktad›r. Çömlek kullan›m› da art›k
fazla olmad›¤› için çömlekçilerin daha çok dekoratif amaçl› süs eflyalar›na yöneldi¤i görülmektedir.
5.1. ALTIN ‹fiLEMEC‹L‹⁄‹
5.1.1. ANKARA’DA ALTIN ‹fiLEMEC‹L‹⁄‹ (KUYUMCULUK)
Derleyen: Selim Demirel
Derleme yeri ve tarihi:Ulus/Ankara, 2004
Kaynak kifli: Erkan Gündüz, 1972 Erzurum do¤umlu, alt›n ifllemecisi.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: 15 y›l içinde birçok ç›rak yetifltirmifltir. fiu anda da iki ç›rak yetifltirmektedir.
Alt›n ifllemecili¤i; alt›n›n eritilip silindirden geçirilmesi ve iflleme aletleriyle
flekillendirilmesi ile yap›lan geleneksel mesleklerimizden biridir. Bu meslek alt›n
üzerinde yap›lan iflleme ve motiflendirme sanat›d›r.
Ürün yap›m›na alt›n› eritmekle bafllan›r. Eritilen alt›n silindirden çekilir. Alt›n
hangi model yap›lacaksa malzeme pergelle ve kumpasla ölçülüp makasla kesilir.
Kesilen bu alt›na penseyle ana flekli verilir ve bu malzemeye iye ile tesviye çal›flma yap›l›r. Bu çal›flma alt›n ifllemecili¤inin en önemli safhalar›ndand›r. fiekil ve
motifleri yap›ld›ktan sonra alt›n, asite at›l›r ve a¤art›l›r. A¤art›lan alt›n f›rça makinesinde f›rçalan›r. Sonra cila makinesinde parlat›l›r. Parlat›lan bu malzeme s›cak
su dolu makinede y›kan›r. Son olarak talafl ile kurutulup kullan›ma haz›r hale getirilir.
Kullan›lan Aletler
Kumpas ve Pergel: ‹fllenecek parçan›n kal›nl›¤›n›n ve çap›n›n ölçülmesinde kullan›l›r.
‹yeler: ‹fllenecek malzemenin ince tesviyesinde kullan›l›r. Törpülemek ve
pürüzlerini almak için kullan›l›r. ‹yeler bombeli ve düz iye olmak üzere ikiye ayr›l›r. Bombeli iye ürünün içini tesviye etmek için kullan›l›r.
Malafa: Yüzükleri büyütmek için çekiçle kullan›lan alettir.
75
76
Pürmüz ve Çift: Çift ile malzemeyi tutup pürmüz ile kaynak yapmak için
kullan›l›r.
5.2. BAKIRCILIK
5.2.1. AFYON-SANDIKLI’DA BAKIRCILIK
Polisaj Makinesi: Yap›lan ürünün parlat›lmas›n› sa¤lamak için kullan›l›r.
Bilezik Büyütme ve Düzeltme Aleti: Bilezikleri büyütmede ve düzeltmede kullan›l›r.
Derleyen: Hesna Özgürler
Yüzük Büyütme ve Düzeltme Aleti: Yüzükleri büyütmede ve düzeltmede kullan›l›r.
Kaynak kifli: Ali Üstün, 1934 Sand›kl› do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
F›rça Makinesi: Yap›lan ürünün üzerindeki kaynak izlerini temizlemede
kullan›l›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Dedesinden ö¤renmifltir.
Derleme yeri ve tarihi: Sand›kl›/Afyon, 2004
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: O¤ullar›na ö¤retmektedir.
Y›kama Makinesi: Cila olan ürünlerin deterjanl› suda y›kand›¤› makinedir.
Derleyen: fiule Çelik
Makas: Ürünün kesilmesinde kullan›l›r.
Derleme yeri ve tarihi: Afyon, 2004
Pense: Ürünün tutulmas›nda ve bükülmesinde kullan›l›r.
Kaynak kifli 1: Hüseyin Kesin, 1933 do¤umlu, ilkokul mezunu.
Parmak ve Yüzük Ölçme Aleti: Yüzüklerin ve parmaklar›n ölçülerini almak için kullan›l›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Bak›rc› ustas›n›n yan›nda ç›rak olarak yetiflmifltir.
K›l Testere: Yap›lan ürünlerdeki figürlerin yap›m›nda kullan›l›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Yan›nda ç›rak yetifltirmifltir.
Kaynak kifli 2: Ahmet Kesin, 53 yafl›nda, lise mezunu.
Alt›n ifllemecili¤i unutulmaya yüz tutan meslekler aras›ndad›r. Çünkü ustalar, yan›na ç›rak bulmakta güçlük çekmektedir. Bundan dolay› gelecek kuflaklara
bu mesle¤i aktaracak kifliler azalmaya bafllam›flt›r. Ayr›ca bu mesle¤i tan›t›c› çal›flmalar›n yetersiz olmas› meslekle ilgili sorunlardand›r.
Sand›kl›’da, eski sanayi olarak bilinen yerde, bak›rc›lar ve demirciler faaliyet
göstermektedir. Ali Usta, yörenin bilinen en eski bak›rc› ustalar›ndan biridir.
Ali Usta, bak›r›n hammaddesini Manisa’n›n Kula ilçesinden getirtmektedir.
Bak›rc›l›kta kullan›lan aletlerin bafl›nda dövme, kesme, s›k›flt›rma, tutma, bükme
gibi ifllere yarayan el aletleri gelir. Makas, büyük makas, mafla, tutgaç, pergel, ibrik demiri, metre, kerpeten, tokmak, çekiç, uzun çekiç, karga burun, t›rnak makas› bunlara örnektir. Ayr›ca bu aletlerin d›fl›nda mingit vard›r. Yuvarlak ibrikleri yaparken kullan›l›r. Bora¤›, cezve yaparken; mengine, bir aletin sap›n› s›k›flt›r›p bükerken; matkap gü¤üm, sürahi gibi ürünlerin saplar›n› delerken; s›vama, bak›ra
flekil verirken; büyük torna, kal›p yaparken; kaynak, tak›m› kaynak yaparken kullan›l›r. Oyma kalemle bak›r üzerine istenilen desenler çizilir. (F:27) Parlatma makinesiyle, ifllenen bak›r›n son aflamas› olan parlatma yap›l›r. Bak›rc›l›kta kullan›lan
önemli bir alet ise örstür. Örs üzerinde bak›r düzenli aral›klarla vurularak inceltilir
ve flekil verilir. Ürünlerin dip k›sm› çekiç ve tokmakla dövülerek flekillendirilir. Bak›rc›l›kta çok çeflitli ürün yap›ld›¤› için kullan›lan alet say›s› da bir hayli fazlad›r.
Hüseyin Usta bak›rdan en çok kaymak tavas› yapmaktad›r. Kaymak tavas›n›n
yap›m› flöyledir:
Levha halinde gelen bak›r, kal›ba konulup flekil verildikten sonra kaynak yap›lacak k›s›mlar› suyla ›slat›l›r. Çinko ile boraks kar›fl›m›, bu ›slak zemin üzerine ince bir flekilde dökülüp rengi karar›ncaya kadar ateflte tutulur ve kaynak ifllemine
son verilir.
77
78
Bir kaymak tavas›n›n yap›m›nda 3 farkl› örs kullan›lmaktad›r. Örslerden biriyle taban oluflturulur, yani taban k›sm› çekiçlenir. ‹kinci örsle kenarlar›n›n düzlenmesi ve süslemesi yap›l›r. Bir di¤eriyle de kavisler verilip tabanla gövdenin eflit
flekilde aç›lmas› sa¤lan›r.
lamakta kullan›lmaktad›r. Kaynak kifli flu an bu büyüklükte bir cami inflaat› olmad›¤› için bu örsleri uzun süredir kullanamad›klar›n› söylemektedir. Alemler haz›rlan›rken her parçan›n ifllenmesinde ve daha sonra de¤ifltirilmesi gerekti¤inde
kullan›lacak örsün bak›r üzerinde tam oturmas› gerekmektedir.
Bu bölgede hep temel ihtiyaçlar karfl›land›¤› için, Marafl, Erzurum, Antep
bölgelerinde görülen bak›r ifllemecili¤ine rastlanmamaktad›r.
Kullan›lan bir di¤er önemli alet tokmakt›r. Çekiçler gibi çeflitli boy ve a¤›z yap›lar›na sahip birçok tokmak, alem imalat› s›ras›nda kullan›lmaktad›r. Bunlar toplama, yuvarlama, düzleme gibi amaçlarla kullan›lmaktad›r. Son zamanlarda biraz
daha yumuflak olmas› nedeniyle plastik tokmaklardan da faydalan›lmaktad›r.
Hüseyin Usta’ya kaymakç›l›kla u¤raflan birkaç köy sakini siparifl vermektedir.
Hüseyin Usta kaymak tavas› yan›nda talebe göre kaday›f tepsisi de yapmaktad›r. Bak›r, iletken oldu¤u için özellikle tatl›c›lar bak›r› tercih etmektedir. Bak›r kaplara tatl›
konuldu¤u zaman zehirleme yapmaz dolay›s›yla kalay yap›lmas›na gerek duyulmaz.
Alemlerin yap›m›nda önemli bir yere sahip olan makaslar üç çeflittir. Düz
makaslar, e¤ri makaslar ve difl makaslar›. Düz makaslar levhalar› kesmeye yarar.
E¤ri makaslarla yuvarlak bak›r levhalar›n içi oyulur. Difl makaslar›, birlefltirilecek
olan iki bak›r levhan›n uçlar›n› kesmede kullan›l›r. Her iki bak›r levhan›n uçlar› difl
makas› ile kesilir ve üst üste getirilerek kaynat›l›r, çekiç ve tokmaklarla dövülerek
izleri kaybedilir. Sonuçta kaynak yeri çok az belli olan bak›r levha elde edilir. Bu
bak›r levha ifllenerek alemin parçalar›n› oluflturur. Levhalar Çorum’daki bak›r fabrikalar›ndan gelmektedir. Bu levhalar ölçülere göre çeflitli büyüklükte daireler halinde kesilir. Yine bu levhalardan baz›lar› önceden haz›rlanarak gerekti¤inde kullan›lmak için muhafaza edilir.
5.2.2. ANKARA’DA ALEM YAPIMI
Derleyen: Osman Aktafl
Kaynak kifli: Mustafa Güngör, 1936 Ankara do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ald›¤› bak›r e¤itimini alem üzerine uygulayarak bu mesle¤i tamam›yla kendi çabalar›yla ö¤renmifltir.
Alemler, dikey bir eksen üzerinde yukardan afla¤›ya do¤ru ay (hilal), küçük
küp, boyun, armut, bilezik, büyük küp, kova gibi bölümlerden oluflur. Her bölüm
iki parçadan oluflur ve bu bölümler kaynat›l›p çekiç ve tokmakla dövülmek suretiyle bir araya getirilir. Bu birlefltirme s›ras›nda levhalar›n uçlar› difl makaslar›yla kesilir, birlefltirilerek alemi meydana getirir. Alemler camilere veya minarelere tak›lmadan önce boyanmas› gerekir. Alemler d›fl cepheye dayan›kl› boya ile boyan›r.
Alemler, Osmanl› mimarisinden günümüze kalan bir gelenek olup; kubbe, minare, tonoz gibi örtü ö¤elerinin tepe noktalar›nda yer alan tunç, bak›r, pirinçten
yap›lm›fl; ay, ay y›ld›z, lale biçimlerindeki bezemelerdir. Bunlar cami, medrese, tekke, türbe, kapal› çarfl›, imaret gibi çok çeflitli yap›larda kullan›l›r. Selçuklularda pek
görülmeyen alemler Osmanl›larda yayg›nlaflm›flt›r. Sadece mimaride de¤il bayrak
direklerine ve tafl›nan sancaklara tak›lan bafll›klara da “alem” denilmektedir.
Alemler kubbe ve külah›n d›fl çizgilerini yukar›ya do¤ru bütünleyici bir güzellik anlay›fl›n›n yan› s›ra yap›sal zorunluluklar nedeniyle de kullan›l›r. Çünkü
alemler kubbe ve külahlara kaplanan kurflun levhalar›n tepede birlefltikleri noktadaki aç›kl›¤› örtmekte ve rüzgâr ve ya¤murun etkisiyle kurflun levhalar›n bozulmas›n› engellemektedir.
Günümüzde hala bir çok yap›m›z› süsleyen alemler, art›k say›lar› çok azalan
ustalar taraf›ndan el eme¤i göz nuru ile yap›lmaktad›r. Ankara’da bak›rc›lar›n
meskeni olan Samanpazar› eski hareketlili¤ini yitirmesine ra¤men, hala bu ifl
üzerine emek harcayan birkaç ustay› bar›nd›rmaktad›r. Ancak bu ustalardan sadece bir ikisi alemler üzerinde çal›flmaktad›r.
Alemler çeflitli büyüklükte ve çeflitli flekillerde haz›rlan›rlar. Mustafa Usta bunun iste¤e göre de¤iflti¤ini söylemektedir. Minber alemlerinde (F:28) büyüklük
caminin geniflli¤i ile orant›l› iken minarelerde genelde tek bir boy kullan›l›r.
Kullan›lan Aletler ve Yap›m Aflamalar›
Alemlerin haz›rlan›fl› s›ras›nda, bak›rc›l›k mesle¤inde kullan›lan aletler kullan›lmaktad›r. Bunlar›n en önemlileri çekiç ve örstür. Çekiçler çeflitli boy ve a¤›rl›kta, çeflitli a¤›z yap›lar›na sahip bak›ra flekil vermekte kullan›lan ana aletlerdir. Örsün her türlüsü bu meslekte kullan›l›r. Bunlar›n en önemlisi “sava” ad› verilen
örstür. Bu örste birçok ifl yap›labilmektedir. Bir de ufak sava vard›r. Bu örs daha
küçük boyuttaki alemlerin haz›rlanmas› için kullan›l›r. Yani minber alemleri, küçük çeflmelerin alemleri için kullan›l›r. Di¤er bir örs ise alemlerin düzlefltirilmesinde kullan›lan düz örstür. Bu örsün de¤iflik boylarda çeflitleri vard›r. En uzunu bir
buçuk metreden biraz uzun olan bu örsler çok büyük camilerin alemlerini haz›rTürkiye’de 2004 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Meslekler
5.2.3. ANKARA’DA BAKIRCILIK
Derleyen: Ayflegül Atak
Kaynak kifli 1: ‹hsan Geredeli, Polatl›/Ankara do¤umlu, 52 yafl›nda, bak›rc›
ustas›.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustalar›ndan ö¤renmifltir.
79
80
Kaynak kifli 2: Haydar Demir, Yozgat do¤umlu, 38 yafl›nda, ifllemeci ustas›.
Bak›rdan yap›lm›fl bir duvar tablosunun yap›m› flöyledir: ‹lk aflamada bak›r
levha al›n›r. Bak›r levhan›n üzerine karbon ka¤›d› yerlefltirilir. Karbon ka¤›d›n›n
üzerine bak›ra ifllenecek olan motifin çizildi¤i ayd›nger ka¤›d› konulur. (F:29) ‹fllemeci ustas› bu bak›r levhan›n alt›na dengeyi sa¤lamak üzere karfl›l›kl› olarak ç›rakl›k ve örsü koymaktad›r. Bu haz›rl›klardan sonra usta z›mban›n ve çekiç darbelerinin yard›m›yla motifin üzerinden geçerek ifllemeye bafllar. Kabartmalar›n yap›lmas›yla iflleme aflamas› biter ve dövme aflamas›na geçilir. Tablonun kenarlar› ve arkas›na “gamze” ad› verilen tak›lma yeri yap›l›r. Tablo parlat›lmaya gönderildikten
sonra en son aflamada nikel kaplama yap›l›r ve tablo kullan›ma haz›r hale gelir.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: ‹sa Torun adl› ustas›ndan ö¤renmifltir.
Derleyen: Zeynep Gönültafl
Kaynak kifli: ‹lhami Zeyrek, 1933 Erzurum do¤umlu, evli, 8 çocuk sahibi,
ilkokul mezunu.
Bak›rc›l›k kendi içinde ifllemecilik ve dövmecilik olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Bak›rc›l›¤›n yap›ld›¤› Samanpazar›’nda, dövmecilik yerini ifllemecili¤e b›rakm›flt›r. Teknolojinin ilerlemesi, hayat›n di¤er alanlar›nda oldu¤u gibi bak›rc›l›k
mesle¤inin dövmecilik kolunu da etkilemifl durumdad›r.
Ürünün yap›m süresi ustan›n maharetine göre de¤iflmektedir. Bir tablo bir
günde yap›labilece¤i gibi bir ayda da yap›labilmektedir.
Eskiden yayg›n olarak kullan›lan bak›rdan yap›lm›fl kapakl› tencereler, tepsiler vb. ürünler bugün yerini çelik, teflon malzeme ile yap›lm›fl ürünlere b›rakm›flt›r. Bu anlamda dövmecilik hem zaman almas› hem de günümüzde kullan›lmamas› sebebiyle yap›lmamaktad›r. Dövmeci ustalar› bak›rc›l›k mesle¤ini ifllemecilik
yaparak devam ettirmektedir.
n›l›r.
Kaynak kifli ‹lhami Zeyrek bak›rc›l›kta 3 çeflit çekiç kullanmaktad›r. Bunlar:
Nari Çekici: Toplama çekici. Dövülen bak›r›n toplan›p daralmas› için kullaNallama Çekici: Bak›rlar›n kenarlar›na tel sarmak için kullan›l›r.
Perdah Çekici: Ürün son halini ald›ktan sonra onu süslemek için kullan›l›r.
‹lhami Zeyrek’in anlat›m›yla bak›rc›l›k flu flekilde yap›l›r: Çorum Fabrikas›ndan
levha halinde gelen bak›rlar, yap›lacak ürünün ölçülerine göre kesilir. Kesilen bak›rlar elvani örs denen bir demirde dövülerek ifllenir. ‹fllenen bak›rlar sertleflti¤i için
bunlar›n yumuflamas›, yerine gelmesi, k›vam›n› bulmas› için ateflte tavlan›r. Tavlama iflleminin yap›ld›¤› makineye körük denir. Ateflten al›nd›ktan sonra yumuflamas›
için bak›r bir süre (5-10 saniye) suda bekletilir. Böylece zamandan tasarruf edilmifl
olunur. So¤uyan bak›r tekrar dövülüp körük ad› verilen ocakta tavlan›r. Bu ifllem,
ürün k›vam›na gelinceye kadar devam eder. Ürünün daha parlak görünmesi ve daha uzun ömürlü olmas› için ölçü oturunca ürüne nikelaj boya at›l›r. Tüm bu ifllemler tamamlan›nca vitrine koyulan ürünler müflterilerin be¤enisine sunulur.
‹fllemecilik bugün aktif olarak yap›lmaktad›r. Son zamanlarda ifllemecilik antika ve süs eflyalar›nda vücut bulmufltur.
Bak›r ustalar› kapakl› tas, gü¤üm, ibrik, helke, kazan, tepsi, tablo gibi ürünlerin üzerini ifllemektedirler. Bu ürünlerin üzerine kilim motifi, gül motifi, lale
motifi, Osmanl› motifi, çeflitli tarihi sahneler ve manzaralar nakfledilmektedir.
Bak›r Levha: Yap›lacak ürünün ana malzemesidir.
Karbon Ka¤›d›: Bak›r levha ile ayd›nger ka¤›d›n›n aras›na konularak motifin bak›ra geçmesinde kullan›l›r.
Bak›rc›l›¤›n kullan›m alanlar› oldukça genifltir. Mutfak eflyas›ndan müzik aletine, süslemelerden alemlere kadar bir çok alanda bak›r madeni kullan›l›r.
Ayd›nger Ka¤›d›: Bak›r levhan›n üzerine ifllenecek motif bu ka¤›da çizilir.
Z›mba: Bak›rc› ustas›n›n en çok kulland›¤› araçt›r. Demirden veya çelikten
yap›lmaktad›r. Z›mba, bak›r› ifllemeye yarayan do¤al keskidir. Z›mbalar, d›flar›da
sat›lmamakta ustalar›n kendileri taraf›ndan imal edilmektedir.
‹lhami Usta, bak›rc›l›k sanat›n›n geçmifl zamanlardaki icras›yla günümüzdeki
icras› aras›nda pek fark olmad›¤›n› yani geliflen teknolojinin el sanat›ndan bir fley
götürmedi¤ini, kullan›lan aletlerin de makineyle çal›flan körük d›fl›nda halen elle
ifllendi¤ini, sanat›n püf noktas›n›n burada oldu¤unu söylemektedir.
Z›mbalar›n nokta z›mba, beflli z›mba, ovel z›mba, t›rnak z›mba olmak üzere
pek çok çeflidi vard›r. Bu çelik ya da demirden yap›lm›fl z›mbalar›n ucunda nokta, yaprak, y›ld›z ve çeflitli harflerden oluflan motifler bulunmaktad›r.
Bak›rc›l›¤›n günümüze kadar ald›¤› yol bak›rc› ustalar› taraf›ndan farkl› yorumlanm›flt›r. Kimi usta bu mesle¤in eskiye nazaran günümüzde daha çok ilgi
gördü¤ünü kimi usta ise bu mesle¤in eskiden daha çok yayg›n oldu¤unu söylemektedir.
Çekiç: Z›mbayla ifllemeyi yapabilmek için z›mbaya vurmakta kullan›l›r.
Örs: Bak›r› döverken ve ifllerken ürünün üzerine konulan demir alettir.
Ç›rakl›k: Bak›r levhan›n ifllendi¤i aflamada üzerine yerlefltirildi¤i ve dengeyi
sa¤lamaya yarayan alettir.
Bak›rdan yap›lan bu ürünler daha çok turistlere süs eflyas› olarak sat›lmaktad›r.
81
82
fierif Usta yöre halk›ndan sat›n ald›¤› bak›rlar› pûrmüz ad› verilen bir aletle
eritip, bunu hammadde olarak kullanmaktad›r. Ancak as›l hammadde fabrikadan
temin edilmektedir. Önce bu hammadde eritilir ve üretilecek ürünün flekli verilir.
Daha sonra z›mba denilen bir aletle bu ürünlere motifler yap›lmaktad›r. (F: 3233) Motiflerin yap›m› s›ras›nda üretilen ürün kütük ad› verilen alete tak›l›p, bu
kütük üzerinde motifler ifllenmektedir.
5.2.4. ÇORUM’DA BAKIRCILIK
Derleyen: Hülya Selvi
Derleme yeri ve tarihi: Çorum, 2004
Kaynak kifli: Ercan Gökmen
Çorum’da bak›rc›l›k, dövmecilik ve ifllemecilik olarak iki aflamaya ayr›lmaktad›r. Bak›r bir le¤enin yap›m aflamalar› flöyledir.
Fabrikadan levha halinde gelen bak›r›n kenarlar›na “difl makas›” ad› verilen
bir aletle difller aç›l›r. (F:30) Bu ifllemden sonra her iki kenar üst üste getirilerek
kaynak çekiciyle dövülerek birbirine tutturulur. Daha sonra buraya kaynak dökülerek kaynak oca¤›nda kaynat›l›r ve esnemesini önlemek için etraf›na tel geçirilip
oyuk çekiç ad› verilen bir aletle dövülür. Yuvarlak bir hal alan bak›r›n alt taraf› tekrar difl makas›yla kesilir ve taban ad› verilen k›s›mla çekiç yard›m›yla birbirine pekifltirilir. Sonra parlakl›k verilen bak›r le¤en, talafl ile kurutularak parlak hale getirilir. ‹flleme yap›m›nda kullan›lan perdah çekici ile taneler halinde dövülerek flekil
verilir. (F: 31) Bu ifllemler s›ras›nda f›rça ve kaynaklar› ezmek için çekiç kullan›l›r.
5.2.6. KASTAMONU’DA BAKIRCILIK
Derleyen: Esin Kayabafl›
Kaynak kifli: Ahmet Ortaakarsu, 1926 ‹hsangazi do¤umlu, evli.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›raklar›na ö¤retmifltir.
Sac halinde bak›r, hurda bak›r›n Samsun’a gönderilip eritilen k›sm›ndan elde edilmektedir. Fabrikadan gelen parçalar, aletlerle istenilen flekle getirilmektedir. Bak›r yap›m›nda kullan›lan aletler:
Kalay ifllemi s›ras›nda kalaylanacak ürünün içerisine kalay ve n›flad›r dökülüp
k›zg›n ateflin üzerine bir mafla yard›m›yla tutulur. Daha sonra bir pamuk yard›m›
ile silinerek kalay ifllemi tamamlan›r.
E¤ri M›h, Misren ve Küçük E¤ri M›h: Bak›ra flekil vermek için kullan›l›r.
Semaver yap›m›nda çok daha farkl› aletler kullan›lmaktad›r. Semaverin su
konulacak k›s›mlar› pres ad› verilen bir aletle delinir. Pek çok çeflidi bulunan bu
preslerin her biri farkl› bir amaçla kullan›l›r. Kimisi ile daha büyük ürünler yap›l›rken, kimisi de örne¤in çaydanl›k gibi küçük ürünlerin delinmesi s›ras›nda kullan›l›r. Semaverin üzerine nohut ad› verilen kordon nak›fllar›n yap›m› s›ras›nda bir
nak›fl aleti kullan›l›r.
Kazan Dibi(Kalak): Kazan›n dibini dövmek için kullan›l›r.
Nar›n ve Çatarova: Bak›r›n ifllenmesinde kullan›l›r.
Palyüzü: Bak›r› içinden dövmede kullan›l›r.
Miyane: Yap›lan bak›r›n sap›na dokunmadan bak›r› içinden dövmede kullan›l›r.
Bak›r ifllemecili¤i de kendi aras›nda kabartma ve oymac›l›k olarak ikiye ayr›l›r. Kabartma ifllemi, bak›r üzerine yerlefltirilen flekillere çelik tarak ve keski ile darbeler halinde vurularak tamamlan›r.
Ahmet Usta ço¤unlukla bak›r sahan, ibrik ve tepsi yapmaktad›r. Günümüzde s›k rastlan›lmayan yumurtal›k denilen sahan› da yapabilmektedir.
5.2.7. MALATYA’DA BAKIRCILIK
5.2.5. GAZ‹ANTEP’TE BAKIRCILIK
Derleyen: Meltem Cengiz
Derleyen: Fatma Demirdelen
Derleme yeri ve tarihi: Malatya, 2004
Derleme yeri ve tarihi: Gaziantep, 2004
Kaynak kifli: Süleyman Nak›fll›, 1952 Malatya do¤umlu, evli, ilkokul mezu-
Kaynak kifli: fierif Kas›lan, 1967 Gaziantep do¤umlu, evli, 3 çocuk sahibi,
ilkokul mezunu.
nu.
Malatya’da geçmiflin en önemli mesleklerinden olan bak›rc›l›k halen yaflat›lmaktad›r. Bak›rc› dükkanlar›, dar bir sokakta karfl›l›kl› olarak s›ralanm›flt›r. Bu dükkanlar›n ço¤unun üst kat›nda kalay oca¤› da bulunmaktad›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kardefline ö¤retmektedir.
Çarfl›da geleneksel mesle¤i sürdüren usta say›s› gün geçtikçe azalmaktad›r.
Burada bak›r yap›m›ndan ziyade bak›r sat›fl› daha çok görülmektedir.
83
84
Bak›rc›l›kta çekiç ve tokma¤›n yan›nda örs, örs kütü¤ü vard›r. Örs, bak›r ürünü dövmek ve bak›ra flekil vermek için kullan›l›r. Dip örsünde bak›r ürünlerin dibi
dövülmektedir.
Kullan›lan Aletler
Bak›rc› ustalar›n›n bak›r kap yap›m›nda kulland›klar› aletler çeflitli adlar tafl›maktad›r:
Bir bak›r tencerenin a¤›z k›sm›n› oluflturmak için bak›r›n a¤z› aç›l›r ve aç›lan
k›s›m örsün üzerine konularak çekiçle dövülür. Bu aç›lan k›s›mlara tel tak›l›r. Telin
üstüne bak›r› büküp dövme ifllemine devam edilir. Bu flekilde tencerenin a¤›z k›sm› oluflur.
Dip örsü; bak›r kaplar›n dip k›s›mlar›n›n dövülmesinde kullan›l›r. Tüm bak›r
kaplar›n dipleri bu örs üzerinde dövülür. Örslerin yüzeyinin pürüzsüz ve cilal› olmas› gerekir. Dip örsüne taban örsü de denir.
Nari; toplamaya yarayan bir alettir. Çeflitli boylar› vard›r.
Bak›rc›l›kta kullan›lan di¤er aletler de gü¤üm perda örsü ve gü¤üm koltuk
örsüdür. Gü¤üm perda örsü, bak›r gü¤ümleri yaparken gü¤ümü dövme aflamas›nda kullan›l›r. Gü¤üm koltuk örsü ise gü¤ümlerin koltuklar›na yanaflt›r›l›p bu k›s›mlar›n›n dövülmesi, flekle sokulmas› için kullan›l›r. Bir di¤er alet ise ibrik örsüdür. ‹brik örsü, ibriklerin ince a¤z›ndan girerek kar›n k›s›mlar› üzerinde çal›flmak
için kullan›l›r.
Tokmak; dövmeye ve toplamaya yarayan bir alettir. Dayan›kl› bir a¤açtan
yap›l›r. (F:34)
Tel narisi; tel takmaya yarayan bir alettir.
Makas; bak›r levhalar›n kesimi s›ras›nda kullan›l›r.
Miana; nari gibi bir çekiç türüdür. A¤›z k›sm› biraz daha sivriltilmifltir.
Bak›rc›l›kta, bak›r› tavlamak için ocak bulunmaktad›r. Bu ocak motor ile çal›flmaktad›r. Eskiden körükle çal›flan bu motor flimdi elektrikle çal›flt›r›lmaktad›r.
Ocakta bak›r kalaylama ve lehim ifli de yap›lmaktad›r.
5.2.8. SAKARYA’DA BAKIRCILIK
Derleyen: Elif Çetinkaya
Bak›rc›l›kta kullan›lan bir di¤er alet de makast›r. Makas ile ham bak›r istenilen ölçüde kesilir. Kazan, tencere gibi bak›r ürünlerin dip k›s›mlar› ektir. Bu k›s›mlar›n dipleri birbirlerine geçmedir. Bu k›s›m kaynak yap›larak birlefltirilir. Kaynak
yapma ifllemi ocak üzerinde gerçeklefltirilir.
Derleme yeri ve tarihi: Sakarya, 2004
Kaynak kifli: Kadir Bak›rc›o¤lu, 1928 Sakarya do¤umlu, evli.
Bak›rdan yap›lan ürünlerin kullan›lmas› için kalay yap›lmaktad›r. Kalays›z
tencerede yap›lan yemek zehirleyicidir. Bu nedenle belli aral›klarla kalay› gitmifl
mutfak eflyalar› kalaylanmaktad›r.
Bak›rc›l›k mesle¤i Sakarya’da eski önemini yitirmifltir. Sakarya’n›n merkezinde bulunan bak›rc›lar çarfl›s›ndaki dükkanlar›n›n genellikle alt katlar› sat›fl yeri, üst
katlar› ise bak›r oca¤›n›n ve aletlerin bulundu¤u, bak›r ürünlerin yap›ld›¤› mekanlard›r.
Kalayc›l›kta kullan›lan aletler; k›skaç, gelberi, makas ve maflad›r. Bir bak›r
ürün, ocak üzerinde k›skaç ve gelberi aletleriyle tutularak kalay yap›l›r. Bak›r k›vama gelince n›flad›r at›larak, pamukla silinerek kalay yap›l›r.
Bak›r Tencerenin Yap›m Aflamalar› ve Kullan›lan Araçlar
Bak›rc› oca¤›nda lehim ifli de yap›lmaktad›r. Lehim, kalayla kurflun kar›fl›m›ndan meydana gelmektedir. Bak›r ürünlerindeki delik k›s›mlar lehim yap›larak tamir edilir.
Önce ham bak›r yere yat›r›l›r, metreyle ölçülür. Yap›lacak ürünün ölçüsünde
kesilir. Kesilen parçalar dip k›sm›ndan t›rnakla birbirine geçer, sonra o t›rnak olan
k›s›m difllenerek kaynak olur. Kaynak yap›larak birlefltirilen bak›r nereye çevrilirse
oraya gelir. Çünkü bak›r yumuflakt›r. Daha sonra, oluflan bu parça dövülerek istenilen biçime getirilir. Bak›r dövülürken sertleflir, sertleflen bak›r› yumuflatmak
için bak›r›n ocakta tavlanmas› gerekir. Tavlanan bak›r yumuflar ve istenilen flekle
kolayca sokulur.
Bak›rdan sini, tepsi, tencere, gü¤üm, ibrik, tas, maflrapa, kazan ve çeflitli süs
eflyalar› yap›lmaktad›r. Bak›r ürünlerin yerini plastik, alüminyum, çelik gibi malzemeler alsa da bak›rc›l›k sanat› günümüzde de yaflamaya devam etmektedir.
Bak›rc›l›k sanat›n› icra ederken kullan›lan aletlerden biri tokmakt›r. Tokmak;
bak›r›n kasna¤›n› açmak, a¤z›n› flekle sokmak ve bak›r› dövmek için kullan›lmaktad›r. Ham bak›r, bak›rc›l›k maksad›yla kesildikten ve t›rnaklar kaynat›ld›ktan sonra bak›rc›l›k çekici ile perda yap›l›r. Bak›r ürün çekiçten ç›karsa dövme bak›r olur.
Bak›r dövme ifline perda vurmak denilmektedir.
85
86
5.3. BIÇAKÇILIK
5.4. BIÇKI YAPIMI
5.3.1. S‹VAS’TA BIÇAKÇILIK
5.4.1. KASTAMONU-TOSYA’DA BIÇKI YAPIMI
Derleyen: Elif Türker
Derleyen: Sad›k Tecelli fien
Derleme yeri ve tarihi: Sivas, 2004
Derleme yeri ve tarihi: Tosya/Kastamonu, 2004
Kaynak kifli: Mustafa Argut, 1969 Sivas do¤umlu, üniversite mezunu.
Kaynak kifli 1: Osman Kurtçuo¤lu, 1951 Kastamonu do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Dedesinden ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kardefllerine ö¤retmektedir.
Kaynak kifli 2: Ahmet Orta, 1970 Kastamonu do¤umlu, evli, ortaokul mezunu.
B›çak yap›m›nda; b›ça¤›n keskin k›sm› için ifllenmemifl çelik, sap› için de koç
ve manda boynuzu kullan›l›r. Boynuzlar önce ocakta, daha sonra mengene yard›m›yla boynuzun fazlal›k yerleri at›l›r ve boynuza flekil verilir. Kesme ifli de bu
ocak sisteminde yap›l›r. Örs ve çekiç yard›m›yla b›ça¤›n a¤z›na dövme yap›l›r.
B›çk›c›l›k Tosya ilçesi ve civar yörelerinde geleneksel bir meslektir. Bu meslek
genelde babadan o¤la geçer. B›çk›c›l›k mesle¤inin bu yörede oluflmas›n›n sebebi; yöre halk›n›n ba¤c›l›k, çiftçilik ile u¤raflmas› ile ilgilidir. B›çk›, hem orak hem
de b›çak yerine kullan›lmaktad›r. B›çk›n›n, on farkl› boyutta üretimi yap›l›r. B›çk›;
ba¤ budama, ot biçme, a¤aç budama ifllerinde kullan›lmaktad›r. (F: 35)
Mengene, b›çak atölyesinin en önemli aletlerinden biridir. Yap›lan ifl, mengene ve el tak›mlar›na ba¤l›d›r. Örne¤in, b›ça¤›n a¤z›n›n diflini açmak için b›çak
mengeneye s›k›flt›r›l›r, el tak›mlar›yla da ifllenir.
B›çak atölyesinde bir de çap tezgah› vard›r. Bu tezgahta demir ezilir. Demir
tezgah›n›n çeflitli tafllar› vard›r. Tafllama tezgah›n›n ilk ifllevi bittikten sonra parlatma tafllar› vard›r. Bunlardan bir tanesi keçedir. Keçenin b›çakç›l›k dilindeki karfl›l›¤› sat›rast›r.
Tosya b›çk›s›n›n yap›m›nda manda boynuzu ve çelik kullan›lmaktad›r. B›çk›,
sap ve keskin iki b›çak k›sm›ndan oluflmaktad›r. Sap k›sm›n›n yap›lmas›nda manda boynuzunun kullan›lmas›n›n sebebi, dayan›kl› olmas›d›r. Hem b›çk›n›n güzel,
kibar görünmesini hem de hafif olmas›n› sa¤lar. Keskin iki b›çak k›sm› da ithal
gelen çelik kal›plardan yap›lmaktad›r. B›çaklardan biri orak görevini gören t›rt›kl›
testere k›sm›d›r. Di¤eri ise b›çak k›sm›d›r. Manda boynuzu önce keserle kabaca
yontulur; daha sonra z›mpara ve taflta istenen ebada göre inceltilir, düzeltilir.
Düzeltilemeyen boynuzlar atefl oca¤›na at›l›r ve orada yak›l›r, böylece boynuz
yumuflar. Yumuflayan boynuz mengenede iflkenceye al›n›r yani düzeltme, do¤rultma ifllemi yap›l›r. Daha sonra ise testere ile sap flekli verilen boynuzun üstünde kanallar aç›l›r. Bunun sebebi sapa yerlefltirilecek olan b›çak k›s›mlar›n›n yuvas›n› oluflturmakt›r. Testere ile yap›lan ifllemden sonra s›ra perdah ifline geçilir. Sap
flekli verilen boynuz parlat›l›r, siyahlaflt›r›l›r. Bu ifllemi yaparken e¤eye benzeyen
demir ve çelikten yap›lan parlatma aleti kullan›l›r. Böylece manda boynuzuna
uygulanan ifllemler sone erer. S›ra çelik kal›plara gelmifltir. Çelik kesme makas› ile
istenen flekle sokulur, kesilir ve kuflat›l›r. Daha sonra flekil verilen çelikler tafl makinesinde z›mpara ka¤›d› ile parlat›l›r ve keskinlefltirilir. Testere k›sm› yani t›rt›kl› k›s›m difl açma aleti denilen saf çelikten yap›lan flekille t›rt›kl› hale getirilir. Böylece
b›çk› yavafl yavafl haz›r hale gelir. Son olarak sap k›sm› ile b›çak k›s›mlar› birlefltiren yüzük tak›l›r. Bütün bu ifllemler yaklafl›k olarak befl saat sürmektedir. Bir usta
günde en fazla iki b›çk› üretebilmektedir.
87
88
Mesle¤in ‹cras›nda Kullan›lan Aletler
5.5. DEM‹RC‹L‹K
Keser: B›çk›n›n sap k›sm›n›n yap›m›nda kullan›lan alettir. Manda boynuzundan yap›lan sap k›sm›n›n ilk aflamas›nda kullan›l›r. Boynuzu yontma ifllevi görür.
Boynuza flekil vermek için kullan›l›r.
5.5.1. ANKARA-KIZILCAHAMAM’DA DEM‹RC‹L‹K (BALTA YAPIMI)
Derleyen: Duygu Bali
Z›mpara Makinesi: Keserle kabaca yontulup flekil verilen manda boynuzuna daha ince ayar yap›l›p daha düzgün flekil vermek için kullan›lan alettir. Boynuz üzerindeki pürüzler, hatlar giderilir.
Derleme yeri ve tarihi: K›z›lcahamam/Ankara, 2004
Kaynak kifli: Mahmut Sar›, K›z›lcahamam do¤umlu, 40 yafl›nda, demirci.
Testere: B›çk›ya yerlefltirilecek olan çelikten yap›lan keskin b›çaklar›n kanallar›, sap üzerinde testere ile aç›l›r.
Demircilik s›cak ve so¤uk demircilik olmak üzere iki flekilde yap›lmaktad›r.
Atefl oca¤›: Sap yapmak için kullan›lan manda boynuzlar›ndan simetrisi
bozuk olanlar› atefl oca¤› içinde at›p yumuflat›l›r ve mengenede flekillendirilir.
Bafllang›çta demircilik sadece s›cak demircilik olarak yap›lmaktayken, teknolojinin ilerlemesiyle birlikte demire çeflitli usullerle flekil verilmeye bafllanm›fl ve
so¤uk demircilik denilen alan ortaya ç›km›flt›r.
Mengene: ‹flkence aleti de denilmektedir. Boynuzlar atefl oca¤›nda yumuflat›ld›ktan sonra mengenede s›k›flt›r›l›p düzeltilir.
Demirci ustas› Mahmut Sar› teknolojik aletlerle demirin ifllenmesinin daha
kolay ve daha k›sa sürede gerçekleflti¤ini fakat yine de geleneksel aletlerin de halen kullan›ld›¤›n›; bazen teknolojik araçlar›n, geleneksel araçlar›n yerini tutamad›¤›n› belirtir.
Perdah (Parlatma E¤esi): Mat, donuk görünen sapa parlak ve siyah bir
renk vermeye yarayan alettir.
Makas: B›çk›n›n b›çak k›s›mlar›na flekil vermeye yarar. Haz›r kal›plar halinde
gelen çelik tabakalara b›çak ve testere kesimi yapmaya yarayan alettir.
Difl Açma Aleti: B›çk›n›n b›çak k›s›mlar›ndan t›rt›kl› olan taraf›n›n t›rt›klar›n›
açmaya yarayan alettir.
Demirin ifllenmesinde kullan›lan malzemeler flunlard›r:
Ocak: Demirin flekil verilecek s›cakl›¤a kadar ›s›t›lmas› için kullan›lmaktad›r.
Bu ›s›tma iflleminde ocakta maden kömürü kullan›lmaktad›r. Ocaktaki kömürün
daha çabuk yanarak ifllenecek demirin k›sa sürede ›s›t›lmas› için ocaklarda körük
kullan›lmakta iken günümüzde daha pratik olan elektrikli hava üfleyicileri kullan›lmaktad›r.
Z›mpara Ka¤›d›: Haz›r tabaka çeliklerden b›çak ve testere flekli verilen k›s›mlar›n parlak ve güzel görünümlü olmas›n› sa¤layan alettir.
T›rnak: Haz›rlanan b›çak ve testere b›ça¤›n›n kapat›l›p aç›lmas›n› sa¤layan
aletin ad›d›r.
Yüzük: Haz›rlanm›fl olan sap k›sm›n› ve b›çak k›s›mlar›n›n birlefltirilip bir
b›çk› görünümüne girmesini sa¤lar.
K›skaç: ‹fllenecek olan demirin oca¤a konulmas› ve ocaktan ç›kart›lmas› esnas›nda demiri tutmak için kullan›l›r.
Mafla: Ocaktaki kömürün kar›flt›r›lmas› ve yerlefltirilmesinde kullan›l›r.
Örs: Ocaktan ›s›t›larak ç›kart›lan demirin üzerinde dövülerek ifllendi¤i arac›n
ad›d›r.
Çekiç: Örs üzerine konulan s›cak demirin dövülmesinde kullan›l›r.
Çekiç de di¤er demir aletlerin yap›ld›¤› gibi ilk önce ocakta ›s›t›l›r daha sonra örs üzerinde dövülür ve flekil verilir. Ard›ndan sap tak›lmas› için delik aç›l›r, su
verilerek sertlefltirilir. En sonunda da demir veya a¤açtan sap tak›l›r. Ancak bu sap›n sert olmas› ve kolay k›r›lmamas› nedeniyle k›z›lc›k a¤ac› tercih edilir.
Günümüzde malzemeyi dövmek amac›yla kullan›lan çekiç ve balyoz yerine
modern pres makineleri kullan›lmaktad›r. Ustalar›n, çekiç ve balyozla saatlerce
u¤raflarak yapt›klar› ifli, pres makineleri birkaç dakikada yapmaktad›r.
Balyoz: Is›t›larak örs üzerine konan s›cak demirin dövülmesinde kullan›lan
89
90
çekiçten daha büyük ve a¤›r aletin ad›d›r. Çeflitli büyüklük ve a¤›rl›kta balyozlar
bulunmaktad›r.
medi¤i ve çabuk k›r›laca¤› anlafl›l›r. Bu nedenle menevifl mavisine dönüflmeyen
k›s›mlar tekrar sabunlan›p ›s›t›larak su verme ifllemi tekrarlan›r. A¤›z k›sm›n›n tamam›n›n menevifl mavisi olmas› ile birlikte su verme (sertlefltirme) ifllemi tamamlanm›fl olur.
Z›mba: fiekil verilen demire amaca uygun sap takabilmek için, demir üzerinde delik açmaya yarayan aletin ad›d›r.
Sertlefltirme iflleminden sonra baltan›n a¤z›n›n keskinlefltirme ifllemine geçilir. Bu ifllem baltan›n mengeneye uygun flekilde s›k›flt›r›lmas› ve a¤z›n›n her iki taraf›n›n çevrilerek e¤e ile e¤elenmesi ile gerçeklefltirilir.
Makas: fiekil verilecek demirin her safhas›nda kesilmesi için kullan›l›r.
Su kab›: Is›t›lm›fl demirin belirli süre ve h›zda so¤utularak sertlefltirilmesi
için (demire su vermek için) içine su konulan kapt›r.
Bundan sonra baltan›n kullan›labilmesi için baltaya uygun bir sap tak›lmas›
gerekir. Bu sap da uygun bir a¤açtan olur. Genellikle saplar, kolay k›r›lmamas› ve
sert olmas› nedeniyle k›z›lc›k a¤ac›ndan seçilir ve tak›l›r.
Sabun: Sertlefltirme (su verme) iflleminin daha iyi olmas› için kullan›l›r.
Mengene: Dövülerek ifllenen demirin s›k›flt›r›larak çeflitli ifllemlerden geçirilmesine yarar.
E¤e: fiekil verilen demirin çapaklar›n›n (üzerindeki tortu ve t›rt›klar) temizlenmesi ve aç›lan a¤z›n keskinlefltirilmesi için kullan›l›r.
5.5.2. ÇORUM-‹SK‹L‹P’TE DEM‹RC‹L‹K (KAZMA YAPIMI)
Derleyen: Canan U¤urda¤
Baltan›n Yap›m Aflamalar›
Derleme yeri ve tarihi: ‹skilip/Çorum, 2004
Önce ocak tutuflturulur, körük yard›m›yla kömürün k›sa sürede belirli bir ›s›ya yükselmesi sa¤lan›r. K›skaç yard›m›yla balta yap›lacak malzeme (demir parças›) oca¤›n içerisine (kömürün aras›na) konur. Mafla ile kömürün malzemeyi sarmas› sa¤lan›r. Malzemenin k›rm›z› kor haline gelinceye kadar ›s›nmas› beklenir.
Malzemenin kor haline gelmesi ifllenebilecek s›cakl›¤a geldi¤ini gösterir.
Kaynak kifli 1: Mehmet Duran, 63 yafl›nda.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: Küçüklükten beri yapmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir. Meslek babadan
o¤ula geçmektedir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Çocuklar›na ö¤retmifltir. Çocuklar›ndan biri
yapmaktad›r.
Kor halindeki malzeme k›skaç yard›m›yla ocaktan al›narak örs üzerine getirilir. Yine k›skaç vas›tas›yla tutularak çekiç veya balyoz ile veya her ikisiyle birlikte
iki kifli taraf›ndan dövülerek flekil verilir. Dövme esnas›nda malzemenin so¤udu¤u görülürse tekrar ocakta ›s›t›l›r ve tekrar dövmeye devam edilir. Ocakta ›s›tma
ifllemi, flekil vermenin her safhas›nda (dövme, delme, su verme vs.) tekrar edilir.
Kaynak kifli 2: Hamdi Zencirci
Kaynak kifli 3: ‹smail Akgözlü
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ö¤renmifltir. Ç›rakl›ktan yetiflmifl-
Dövme iflleminin bitmesinden sonra baltaya sap takabilmek için z›mba ile
sap k›sm›n›n delinmesi ifllemine geçilir. Örs üzerine konan s›cak malzeme z›mba
ve çekiç yard›m›yla delinir.
tir.
‹lçe el sanatlar› yönünden bir hayli zengin olup urganc›l›k, sepetçilik, keçecilik, bak›rc›l›k, sobac›l›k gibi mesleklerin yan›nda demircilik de önemli bir yer tutmaktad›r. ‹lçenin muhtelif yerlerinde küçük demirci dükkanlar›na rastlamak
mümkündür.
Delme iflleminin tamamlanmas›ndan sonra makas ve çekiç yard›m› ile dövülen malzemenin kesilmesi gereken k›s›mlar› kesilir. Kesilecek malzeme örs üzerine
konur. Makas, kesilecek k›s›m üzerine getirilir. Çekiç veya balyoz ile makas üzerine vurularak malzemenin kesilmesi sa¤lan›r.
Mesle¤in icras›nda kullan›lan aletler örs, çekiç, k›skaç, körük, makas ve
e¤e’dir.
Kesme iflleminin tamamlanmas›ndan sonra gerekli düzeltme ifllemi dövülerek yap›l›r ve su verme ifllemine geçilir. Balta flekline getirilmifl olan malzemenin
a¤›z k›sm›n›n çabuk k›r›lmamas› için su verilerek sertleflmesi gerekmektedir. Bu
su verme ifllemini yaparken haz›rlanan baltan›n a¤›z k›sm›na sabun sürülerek tekrar ocakta ›s›t›l›r.
Kazman›n Yap›m Aflamalar›
Kazman›n ucundaki demir, ateflte ›s›t›l›r. (F:36) K›skaç yard›m›yla kazman›n
demir ucu çevrilir ve örs üzerinde dövülür. Dövülen demirin ucu makas yard›m›yla düzeltilir. So¤utulan demir tekrar atefle konulur. Demir tekrar ateflte ›s›t›l›r.
Is›t›lan demir yeniden so¤umas› için suya b›rak›l›r. So¤uyan demir tekrar atefle
tutularak üzerine kömür serpilir. Atefle tutulan k›s›m demire biçim verilmek istenen k›s›md›r. Is›t›lan k›s›m ustalar taraf›ndan çekiç yard›m›yla dövülüp biçim ve-
Ocaktan k›skaç vas›tas›yla ç›kart›lan baltan›n a¤›z k›sm› suya bat›r›l›p ç›kar›l›r.
Bat›rma miktar› ve suda durma süresi usta taraf›ndan ayarlan›r. Sudan ç›kar›lan
malzemenin rengi menevifl mavisine dönüflünceye kadar beklenir. E¤er baltan›n
a¤›z k›sm›ndan baz› yerler menevifl mavisine dönüflmediyse buralar›n iyi sertleflTürkiye’de 2004 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Meslekler
91
92
rilmeye çal›fl›l›r. (F:37) Haz›r olan kazman›n demir ucu son olarak suya b›rak›l›r.
So¤utulmufl demirin ucu e¤elenerek keskinlefltirilir.
Atölyeden Elde Edilen Ürünler
Tar›m aletlerinin bafllar› ve birleflim yerleri (t›rm›k, kürek, bel vb. aletler), kap› tokmaklar›, balta, zincirler, demir kaz›klar, at nal› (daha çok süs olarak kullanma amac›yla üretiliyor), çeflitli boyutlarda ziller, çivili köpek tasmalar›, eski tip
mentefleler, süs anahtarlar› üretilmektedir.
‹skilip’te meslekten elde edilen gelire bak›ld›¤›nda, harcanan eme¤in karfl›l›¤›n›n al›nmad›¤› söylenebilir. Fabrika mallar›n›n daha ucuz olmas› demircili¤in
önemini azaltmaktad›r.
En çok sat›lan ürünler ise mevsime göre de¤iflmektedir. Ustalar ilkbahar
mevsiminde t›rm›k, çapa gibi aletlerin yap›ld›¤›n› belirtmektedir.
Daha önceleri silah yap›m›nda fazlaca bafl vurulan bu meslek kolu, teknolojinin ilerlemesiyle giderek önemini yitirmektedir. So¤uk demiri iflleyen makineler
ve tezgahlar, flehirlerdeki küçük atölye ya da fabrikalarda ifllev görmektedir. Dolay›s›yla demircilik de di¤er birçok meslekte oldu¤u gibi yavafl yavafl terkedilmektedir.
Demircilik Çorum’un ‹skilip ilçesinde teknoloji ve sanayinin h›zl› geliflimi alt›nda giderek tükenmekte ama yine de direnmeye devam etmektedir.
5.5.3. KARABÜK-SAFRANBOLU’DA DEM‹RC‹L‹K
Derleyen: Çi¤dem fientürk
5.5.4. KIRfiEH‹R’DE DEM‹RC‹L‹K (fiÖM‹NE MAfiASI YAPIMI)
Derleme yeri ve tarihi: Karabük, 2004
Derleyen: Aliye Mam›k
Derleme yeri ve tarihi: K›rflehir, 2004
Kaynak kifli: Akif Ünal, 1969 Safranbolu do¤umlu, evli, ilkokul mezunu,
demirci.
Kaynak kifli: Ali Ergürek, 1952 K›rflehir do¤umlu, ilkokul mezunu, demirci.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›n›n arkadafl›n›n yan›nda demircilik
mesle¤ini ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kendisi ç›rak yetifltirmemifltir.
Günümüz yaflam koflullar› içerisinde insanlar›n ihtiyaçlar›n›n farkl›laflmas›
karfl›s›nda demircilik mesle¤inde de kullan›lan malzemede, yap›lan araç ve gereçlerde birtak›m de¤ifliklikler olmufltur.
Demircilikte yayg›n olarak bilinen ocak, örs, çekiç, mengene, makas gibi
araç gereçlerin d›fl›nda flunlar kullan›l›r:
fiahmerdan: Demir dövme makinesi. Demirci, bu makinede demir döverken ince ifller yerine daha kolay ve kaba iflleri yapmaktad›r. E¤er ifl teferruatl›ysa
önce bu makinede kaba iflini halledip, sonra ince iflini kendi çabas›yla icra etmektedir.
Eskiden demirciler, örs, çekiç, balyoz ve k›skaç kullan›yorlard›. (F:38) Bugün
ise, bunlar›n yan›nda matkap, kaynak makinesi, oksijen tak›m› gibi yeni aletler
kullan›lmaktad›r.
Kaynak Makinesi: Demir araçlar›n› kaynatmak için kullan›lmaktad›r.
Dikey Matkap (Delgi): Metal plakalarda delik açma iflini gerçeklefltiren
makine.
Matkap: Demir araçlar› delmek için kullan›l›r.
Biley Tezgah›: Uçlar› ya da kenarlar› sivriltilmesi veya keskinlefltirilmesi gereken ürünlerin dönen bir z›mpara tafl› üzerinde ifllendi¤i tezgah.
Siprail Tafl›: Demir araçlardaki pürüzleri silmeye yarar. Çark› ile demir
araçlar›n› siler.
Kaynak Makinesi: Metalde birlefltirme ifllemi yapmaya yarayan makine.
Elektrikli Körük: Oca¤a hava vererek ocaktaki kömürü güçlü halde yakmaya yarar.
Avuç ‹çi Tafllama Makinesi (Spiral Tafl›): Törpüleme ve demirin çapaklar›n›n temizlenmesinde kullan›lmaktad›r.
Mengene: Demiri s›k›flt›rmaya yarar. Demir bükülerek istenilen flekil verilir.
Demir Kesme Aleti (Testere): Demir, bu alet yard›m›yla kesilmektedir.
Çeflitli Anahtar Tak›m›: Baz› araçlar›n sökülüp tak›lmas›nda, vidalar›n s›k›lmas›nda çeflitli numarada anahtarlar kullan›l›r.
Demir, f›r›nda kor haline gelinceye kadar ›s›t›l›r. Daha sonra örs üzerinde çekiçle dövülerek biçimlendirilir. Demir üzerinde delme, kesme, çapaklar› alma gibi
ifllemler di¤er mekanik aletler yard›m›yla yap›l›r.
Bafta: Herhangi bir demir arac›na difl açmak için kullan›l›r.
93
94
Demirin bükülme yerinde tam bir yuvarlakl›k sa¤lamak için araya bir demir
parças› yerlefltirilir ve ›s›nm›fl olan demir iki taraf› birleflinceye kadar çekiçle dövülür. ‹stenen yuvarlakl›k oluflunca aradaki demir parças› ç›kar›l›r. Daha sonra güzel
bir görüntüye sahip olmas› için maflaya flekil verilir. Bu iflleme bafllamadan önce
maflan›n flekil verilecek k›sm› ›s›t›l›r (tavlan›r).Yeterli ›s›ya ulafl›nca örsün boynuzu
yard›m›yla çekiçle dövülerek bombeli bir flekle ulaflt›r›l›r. Bu ifllem her iki taraf
için de uyguland›ktan sonra maflan›n tutma k›sm› haz›r hale gelir. Maflan›n her
iki taraf›n›n birbirinden ayr›lmamas› için birleflme yerlerine demirden bir flerit tak›l›r. Bunu yaparken de gene ayn› yöntem uygulan›r. Bu ifllemden sonra maflan›n
as›labilmesi için sap k›sm›na demir parças›ndan ask›l›k yap›l›r. Mengene yard›m›yla tavlanan bu demir parças› dövülerek yuvarlak hale getirilir. Daha sonra bu
yuvarlak parça maflan›n ›s›t›lan sap k›sm›na tak›l›r. Bu flekilde maflan›n sap k›sm›
tamamlanm›fl olur. Bundan sonra düz halde bulunan maflan›n uçlar› flekillendirilmeye bafllan›r. Önce bir taraf› ›s›t›l›r. K›zd›ktan sonra örsün üzerinde çekiçle dövülerek uçlar› bükülür ve istenen flekle ulaflt›r›l›r. Ayn› yöntemle di¤er taraf da flekillendirilir.
Kaynak kifli, ifllerin fazla yo¤un olmamas› nedeniyle bir usta ve bir ç›rak kald›klar›n› söylemektedir. Önceden ifller daha yo¤unken günümüzde siparifl üzerine üretim yap›lmaktad›r. Daha çok tar›m araçlar› yapmaktad›rlar. Özellikle çevre
köylerden tar›mla u¤raflanlara; karasaban, demir, kazma, çapa, pulluk b›ça¤› yap›lmaktad›r.
Yeni neslin bu mesle¤i yapmak istememesi, seri halde üretim yapan atölyelerin daha ucuza yapmalar›, mesle¤in önemini yitirmesi kazanc›n da düflmesine
neden olmufltur.
5.5.5. MU⁄LA’DA DEM‹RC‹L‹K
Derleyen: Seçil K›nac›
Derleme yeri ve tarihi: Mu¤la, 2004
Kaynak kifli 1:Ahmet Akyol, 66 yafl›nda, demirci ustas›, dükkan sahibi.
Su Verme: Bütün bu ifllemlerden sonra biten mafla suya sokulur. Bunun sebebi, demire su verilince daha sa¤lam olmas› ve k›vam›n› almas›d›r. Suyu da verdikten sonra art›k mafla kullan›ma haz›r hale gelir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Yan›nda hiç ç›rak yetifltirmemifltir.
Ürünlerin Pazarlanmas›, Kazanç Durumu ve Karfl›lafl›lan Sorunlar
Kaynak kifli 2: Kemal Dere, 77 yafl›nda.
Demir ustalar› kazançlar›ndan memnun olduklar›n› hatta bu iflle u¤raflmaya
bafllad›ktan sonra dükkan, araba, ev, aile sahibi olduklar›n› belirtirler. Bu zamana
kadar da ek bir gelire ihtiyaç duymad›klar›n› dile getirirler.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Yan›nda birçok ç›rak yetifltirmifl fakat bu kifliler mesle¤e devam etmemifllerdir.
Ancak Mu¤la ilinde demircilikle u¤raflanlar›n say›s› azalm›flt›r en önemli etkenlerden biri ç›rak bulunam›yor olmas›d›r. Demir ustalar›; yorucu, zor bir u¤rafl
oldu¤u için günümüzde gençlerin bu ifle ilgi göstermedi¤ini belirtmektedir. Ayr›ca e¤itimin befl y›ldan sekiz y›la ç›kmas›yla ustalar›n yan›na gelen çocuklar on
befl yafl›ndan büyük olmaktad›r. Böyle olunca da ustalar bu çocuklar› e¤itmekte
zorlanmakta ve onlara söz geçirememektedir. Ustalar bu sebeplerden dolay› ç›rak bulamamakta ve mesle¤in devam etmesini sa¤layamamaktad›r. Ayr›ca vergilerin ço¤almas› ve kömürün bulunamaz hale gelmesi de ayr› bir sorun olarak
karfl›lar›na ç›kmaktad›r.
Bu meslekte hammadde olan demir köylerden ya da hurdac›lardan temin
edilmektedir. Demiri tavlamak için kullan›lan kömür de ustalar taraf›ndan da¤lardan temin edilmektedir.
Mu¤la’da demircilik mesle¤inde kullan›lan bafll›ca araçlar örs, çekiç, ocak,
körük, makas ve mengenedir.
fiömine Maflas›n›n Yap›m Tekni¤i
Gene demirin yerini alüminyumun almas› da önemli bir etkendir. Ayr›ca günümüz teknolojisinin büyük bir h›zla geliflmesiyle birlikte el eme¤ine dayal› üretim flekli makineye dayal› üretim flekline dönüflmüfltür. Makineleflmeyle birlikte
ayn› ifller daha k›sa zamanda, daha düflük maliyetlerde, kaliteli ve seri biçimde
üretilmeye bafllanm›flt›r. Teknoloji, el eme¤ine dayal› bu meslekleri yok olma
tehlikesi ile karfl› karfl›ya getirmifltir.
Bükme: Köylerden veya hurdac›lardan temin edilen uzun demir, usta taraf›ndan ortadan ikiye bükülür. Bu bükme iflleminde herhangi bir el aletinden yararlan›lmaz.
Tavlama ve Dövme: Bükülen demirin istenen flekle kolayca sokulmas› için
tavlanmas› (›s›t›lmas›) gerekmektedir. Bükülen demir, bükme yeri atefle gelecek
flekilde oca¤a yerlefltirilir. Kolayca dövülmeye haz›r hale gelince ateflten al›n›r.
Maflan›n tutma yerini oluflturmak için çekiçle dövülerek flekil verilmeye bafllan›r.
95
96
5.6. GÜMÜfiÇÜLÜK
Gümüflün do¤adan ç›km›fl saf hali alt›ndan sonra flekil vermeye en müsait
madendir. Saf haldeki gümüfl, ki buna has da deniyor, alt›n ve gümüflün içinde
eritildi¤i “pota”ya al›n›yor. Pota içindeki gümüfl, yüksek ›s› verilerek eritiliyor. Potan›n yüksek ›s›ya dayanmas›n›n sebebi topraktan yap›l›p, f›r›nlanm›fl olmas›d›r.
5.6.1. ANKARA-BEYPAZARI’NDA GÜMÜfiÇÜLÜK (TELKAR‹ YAPIMI)
Derleyen: Yücel Ünlü
‹kinci aflamada eritilmifl gümüfl, flideye dökülüyor. fiide, gümüflün külçe halini almas›n› sa¤l›yor. Külçe haline gelen gümüfl, çifte yard›m›yla flideden ç›kart›l›yor.
Kaynak kifli 1: Hasan Çal›ml›, Ankara do¤umlu, 27 yafl›nda, bekar, ilkokul
mezunu.
Üçüncü aflamada haddeden geçirilip tel haline getirilen gümüfl daha sonra
t›rt›r makinesinden geçiriliyor. T›rt›r makinesi telkaride esas olan k›vr›mlar› kolayl›kla sa¤l›yor. Tel, t›rt›r makinesi sayesinde kolayl›kla bükülüyor. Bükülmemifl, t›rt›r makinesinden geçmemifl telden çifte yard›m›yla bir halka yap›l›p kaynat›l›yor.
Bu halkan›n içi t›rt›r makinesinden geçerek, büklüm kazanm›fl tellerle çifte yard›m›yla yavafl yavafl ve dikkatlice dolduruluyor.
Kaynak kifli 2: Mehmet Gürer, Ankara do¤umlu, 31 yafl›nda, bekar, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ustas›ndan ve a¤abeyinden ö¤renmifltir.
Dördüncü aflamada doldurulan halkan›n üzerine boraks serpiliyor.
Kaynak kifli 3: Nabi Küçükyalvar, Ankara do¤umlu, 33 yafl›nda, evli, ilkokul mezunu, gümüflçü dükkan›n›n sahibi.
Beflinci aflamada üzerine boraks serpilmifl dolgulu halkaya kaynak yap›l›yor.
Kayna¤›n hafif ateflte ve özenli yap›lmas› gerekiyor. Aksi takdirde gümüfl kabar›yor.
Alt›nc› aflamada kaynak halka, tokmak yard›m›yla dövülerek kabart›l›yor.
Böylece kolyenin üstüne hafif bir bombe verilmifl oluyor.
Derleyen: Elif Gökkaya
Yedinci aflamada cilalanan kolye ucu vitrine konup, sat›fla sunulacak duruma
geliyor.
Derleme yeri ve tarihi: Beypazar›, 2004
Kaynak kifli: Aleaddin Pekflen, 1962 Beypazar› do¤umlu, evli, ortaokul
mezunu.
Gümüflçülükte Kullan›lan Baz› Araç-Gereçler
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: ‹lyas Sar›men adl› ustas›ndan ö¤renmifltir.
Boraks: Tuza benzeyen beyaz bir maddedir. Gümüflün üzerine serpilerek
kolay kaynamas›n› sa¤lar.
Çifte: C›mb›za benzeyen ince uçlu demirden yap›lm›fl bir alettir. Kaynak
yap›lan nesneyi atefle tutmak, telkarinin dolgusunu yapmak için kullan›l›r.
Beypazar›’nda herhangi bir gümüfl madeni yoktur. Eskiden oldu¤u gibi bugün de gümüfl baflka illerden getirilir. Daha çok süs eflyalar› ve tak›lar›n yap›ld›¤›
gözlemlenmektedir. Külçe halinde getirilen gümüfl bir çok safhalardan geçirilerek ifllenir. Kullan›lan teknik “Telkari”dir. Gümüfl eritilip tel haline getirilip haddeden geçirilerek inceltilir. (F:39) Hemen hemen saf halde oldu¤u için kolayca bükülür. Sanatkâr küçük el aletleri kullanarak telleri istedi¤i flekilde keser ve k›v›r›r,
parçalar› birbirine kaynak kullanarak ekler.
Karga Burnu: Silindirden çekilmifl ince gümüfl teli kesmeye yarar.
Külçe: Gümüflün flideden geçmifl halidir.
Mikron: Bir milimin %1’ine mikron denir. Telkaride mikron ne kadar düflük
olursa eserin de¤eri o kadar art›yor.
Pota: Alt›n ve gümüflün içinde eritildi¤i küçük kapt›r. Pota topraktan yap›ld›¤› ve yap›m esnas›nda f›r›nland›¤› için yüksek ›s›da dahi erimemektedir.
Bugün ilçede planl›, güzel bir çarfl› içinde gümüfl ustalar› bir araya toplanm›fl ve usta ç›rak iliflkisiyle bu sanat›n gelifltirilmesine imkan sa¤lam›fllard›r. Pazarlama ve turistik sat›m gücünün artmas› da üretimin eskiye oranla daha da ço¤almas›na imkan sa¤lam›flt›r.
fiarlama: Gümüflü eritirken tüpün bafll›¤›na tak›lan ve ›s›n›n bir gözde toplanmas›n› sa¤layan alettir.
fiide: Potada eritilmifl gümüflün içine döküldü¤ü demir alettir. fiide gümüflün külçe haline gelmesini sa¤lar.
Beypazar›’n›n geleneksel gümüfl ifllemecili¤i (Telkâri) ince telden tak› süslemecili¤idir. Tel ne kadar ince olursa tak›n›n de¤eri de o kadar artmaktad›r.
97
98
T›rt›r Makinesi: Telkaride kullan›lan, büklümlü tellerin haz›rlanmas›n› sa¤layan alettir. Tele kolayl›kla büklüm verir.
5.7. KALAYCILIK
Tokmak: Yap›lan ürüne son aflamada bombe vermek için kullan›lan alettir.
5.7.1. ANKARA’DA KALAYCILIK
Yüksük Kolu: Gümüfl tele flekil vermek için kullan›lan de¤iflik boyutlardaki
demir aletlerdir.
Derleyen: Buket Gün
Kaynak kifli: Tuncer Kofler, 1960 Ankara do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
‹lçe hatta ülke ekonomisine büyük katk› sa¤layan Beypazar› gümüflçülü¤ü
çok canl› bir pazar› olmas›na ra¤men kaybolmaya yüz tutan geleneksel meslekler
aras›ndad›r. Görüflülen kaynak kiflilerin en büyük kayg›s›, arkalar›ndan onlar› takip eden yeni nesillerin gelmiyor olmas›d›r. Bu mesle¤in yetenek, emek ve fedakarl›k istemesi, ö¤renilmesinin uzun y›llar almas› bunun sebeplerindendir.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: ‹smail Kaygusuz isimli ustas›ndan ö¤renmifltir.
Kalayc›l›kta kullan›lan araçlar flunlard›r: K›skaç, avurtlu k›skaç, edrenç, f›rça,
tokmak, tuz ruhu, çinko, niflad›r, pamuk ve pardek çekici.
Görülüyor ki; gümüfl ifllemecili¤inde yap›lan ifllemler ve ç›kar›lan ürünler say›lamayacak kadar çeflitlidir. Bu sebeple yap›lan her ürün için de¤iflik aletler kullan›lmaktad›r. Üretimde kolye, küpe, yüzük gibi kad›n tak›lar›n›n yan›nda tepsiler, tablolar, dekoratif amaçl› biblolar, nazarl›klar gibi daha pek çok ürün yer almaktad›r.
Kalaylanacak kab› düzeltirken tokmak ve pardek çekici kullan›l›r. Kab›n taban› tokmakla düzeltilir çünkü tokmak bak›r›n taban›n› sertlefltirmez. Pardek çekici
ise taban›n sertleflmesine neden olur. Kalaylanacak bak›r kab›n e¤ri yerleri düzeltildikten sonra kalay ifllemine geçilir. Bak›ra sulanmas› için n›flad›r dökülür. Kab›n
iç k›sm› atefle tutulur, edrenç ve k›skaç yard›m›yla kap çevrilerek ateflin her yerine ulaflmas› sa¤lan›r. Avurtlu k›skaçla ateflten al›n›p pamukla silinir ve tekrar atefle tutulur. Avurtlu k›skaç bak›r›n a¤›z k›sm›nda iz b›rakmaz. Bir f›rça yard›m›yla
kalaylanacak kap temizlenir. N›flad›r dökülür ve atefle tutulur. Sonra bak›r kap so¤umaya b›rak›l›r. Çinko ile sönmüfl tuz ruhunun kar›fl›m› olan s›v› içinde k›sa bir
süre bekletilir. So¤uma ifllemi bittikten sonra pamukla son bir defa daha silinir.
Böylece kalaylama ifllemi son bulur.
Gümüflçüler çarfl›s›nda bulunan “Tak› Tasar›m ve ‹malathane Sat›fl Yeri” sahibi Aleaddin Peflken Usta ç›rak yetifltirmektedir. Onlar bu geleneksel mesle¤i
gelecek kuflaklara aktarmak için çabal›yorlar. Telkari ile bafllayan bu sanat› tak›
tasar›m›na dönüfltürerek flu anda yurt d›fl›nda birçok ülke ile yar›flabilecek hale
gelmifllerdir.
Kalayc›l›kta ›s›, kok ve mefle kömürü ile sa¤lan›r.
Kalayc›l›kta önemli ifllemlerden biri de lehimlemedir. K›r›k ya da delik kaplar
lehim denilen bir maddeyle kapat›l›r.
Müflteri kalaylanm›fl bir ürünü ald›ktan sonra ilk olarak kab› unlu suyla y›kamal›d›r. Ustaya göre, kapta kalabilecek kalay fazlas› bu flekilde al›nmaktad›r.
5.7.2. BOLU-GEREDE’DE KALAYCILIK
Derleyen: Serdar Alkol
Derleme yeri ve tarihi: Gerede/ Bolu, 2004
Kaynak kifli: Yusuf Tül
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: A¤abeyi Hüseyin Tül’den ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: O¤luna ö¤retmektedir. O¤lu yan›nda ç›rak
olarak çal›flmaktad›r.
99
100
temsilcileri taraf›ndan yaflat›lmaktad›r. Gerede’de, bundan 40-50 y›l önce kalay ve
bak›r ifliyle u¤raflan 25-30 kifli varken bu say› günümüzde 5 kifliye kadar düflmüfltür. Art›k ocaklar sürekli de¤il sadece müflteri oldu¤unda yak›lmaya bafllanm›flt›r.
Kalay Yap›m›nda Kullan›lan Araçlar
Kalay Madeni: Bak›r›n tekrar parlak ve temiz hale getirilmesi için kullan›lan
madendir.
Bak›r: Kalay, bak›ra yap›lan bir ifllemdir. Bak›r ya eskilerle de¤ifltirilerek temin edilmekte ya da tabaka halinde ‹stanbul’dan gelen toptanc›lardan temin
edilmektedir.
5.7.3. ELAZI⁄’DA KALAYCILIK
Derleyen: Ümit Akagündüz
N›flad›r Tozu: Kab›n temizlenmesi ve kalay yaymada kullan›l›r. Kalaylanacak kab›n ›s›t›lmas›ndan sonra kab›n içine serpilmektedir ve bir pamuk yard›m›yla kab›n içi silinerek parlamas› sa¤lanmaktad›r. N›flad›r tozu da ‹stanbul’dan temin edilmektedir.
Derleme yeri ve tarihi: Elaz›¤, 2004
Kaynak kifli: Baki A¤a, 1955 Elaz›¤ do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
K›skaç: Kalay yap›lacak kab› veya nesneyi tutmaya yarayan araçt›r. Demirden yap›lm›flt›r. Kalay ifllemi yo¤un bir flekilde ›s›t›lm›fl oca¤›n üzerinde yap›ld›¤›
için k›skaçlar›n kullan›m› da k›sa olmakta ve ateflte erimektedir.
Kalaylanacak bak›r kap önce örs, tokmak ve aya aletlerinin yard›m›yla vurularak düzeltilir. Tokmak a¤açtan yap›l›r ve kab›n düzeltilmesinde kullan›lan bafll›ca alettir. Biçimi düzeltilen kap, toprak ve kül yard›m›yla silinir. Bu iflleme “silme”
ad› verilir. (F: 40) Sonra yumuflamas› için atefle verilir. Bu iflleme de “hafllama”
denilmektedir. Bu atefl oca¤› bir dinamo yard›m›yla çal›flmaktad›r. Dinamo, atefle
alttan hava üfleyerek ateflin sönmemesini sa¤lar. Düzeltmede kullan›lan di¤er
aletlerden biri de örstür. Aya ise üzerinde oturularak ifl yap›lan demir oturakt›r.
‹nce Nari: Bir çekiç ad›d›r. Kapaklar› düzeltmede kullan›l›r. ‹nce ustal›k isteyen ifllerde kullan›l›r.
Yass› Nari: Yine kaplar› düzeltmeye yarayan bir çekiç ad›d›r.
Çukurlama Çekici: Gelen bak›rlar bu çekiçle çukurlaflt›r›l›r. Tencere, tabak
yap›m›nda ve kalayda, düzleme iflleminde kullan›l›r.
Ürünü kalaylamada kullan›lan aletler ise n›flad›r, k›skaç, pamuk, dinamo ve
maflad›r.
Destegül Çekici: Büyük tahta çekiç. Düzleme iflleminde kullan›l›r.
Örs Tak›mlar›: Orak, almabafl, e¤ri örs, sayamuklu (tencere do¤rultmak
için kullan›l›yor.) aletlerinden oluflur.
5.7.4. KIRfiEH‹R-KAMAN’DA KALAYCILIK
Kalay ‹fllemi
Derleyen: Yasemen Öztürk
Öncelikle kalay yap›lacak olan kap, çekiç ve örs tak›mlar›n›n yard›m›yla düzeltilir. Bu ifllem için yukar›da verilen aletler ve tak›mlar kullan›lmaktad›r. Daha
sonra kalay, k›skaç yard›m›yla oca¤›n içinde ›s›t›l›r ve kalay yap›lacak yere kalay
madeni sürülür. Üzerine n›flad›r tozu dökülerek pamuk yard›m›yla parlat›l›r. Kalaylanan kap ateflten al›nd›ktan sonra tekrar silinerek iyice parlat›l›r.
Derleme yeri ve tarihi: Kaman/K›rflehir, 30.04.2004
Kaynak kifli: Yusuf Tez, 1948 Kaman/K›rflehir do¤umlu, ilkokul mezunu,
kalayc›.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: 40 y›ld›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Mesle¤i ustas›ndan ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: 2 tane ç›rak yetifltirmifltir, fakat ç›raklar› mesle¤i yapmamaktad›r.
Kaynak kifli, meslekle ilgili en büyük problemlerden birinin, yok olmayla karfl› karfl›ya olan bu mesle¤e devlet taraf›ndan veya yerel yöneticiler taraf›ndan gereken ilginin gösterilmiyor olmas›n› belirtmifltir. Ayr›ca hammaddenin önemli bir
bölümünün yurt d›fl›ndan temin edilmesi ve bu yüzden kalayc›l›k ve bak›rc›l›k iflinin dövize endeksli olmas› da önemli problemlerden biridir.
Kalaylama ‹flleminde Kullan›lan Araçlar
Bak›r Eflya: Kalay, bak›r kaplara yap›l›r, bak›r le¤en, tepsi, kazan, tencere v.b.
Tokmak: Bak›r kab›n e¤rilerini düzeltmeye yarar. Tokmak, a¤açtan yap›l›r.
Tokma¤›n a¤açtan yap›lmas›n›n sebebi bak›r› ezmemesi içindir.
Çok önemli bir kazanca sahip olmayan ama büyük bir emek ve beceri isteyen bu meslekte ç›rak yetifltirme ve ç›raklar›n sosyal güvencelerini sa¤laman›n da
çok zor olmas› bu mesle¤in sorunlar›ndand›r.
Pamuk: Kalaylama ifllemi s›ras›nda kalay yapan kiflinin elinin yanmamas›
için ve kalay ve n›flad›r› kab›n her yerine sürmek için kullan›l›r.
Bunlardan baflka örs, mafla, çekiç, kalay, n›flad›r tozu kullan›lmaktad›r.
Bak›r madeninin y›llarca kullan›lmas›na olanak sa¤layan kalay ifllemi art›k son
101
102
Kalay Yap›m Tekni¤i
Kalaylama ifllemi üç aflamada gerçekleflir:
Kalaylama s›ras›nda kullan›lan araçlar kalay, n›flad›r, k›skaç, pamuk, kum,
tuzruhu, a¤aç tokmak, çekiç ve örstür. Bak›r›n kalaylanmas› için gerekli ifllemleri
ise flu flekilde s›ralayabiliriz: Öncelikle kalaylanacak bak›r eflyalar›n e¤rilikleri varsa, örs özerinde çekiç vas›tas›yla flekillendirilir. Bak›r “kalay oca¤›” ad› verilen
ocaklarda “k›skaç” yard›m› ile tutularak ›s›t›l›r. Bu ifllemin amac› kalaylanacak
malzemenin ön temizli¤ini yapmakt›r. Bu ocaklar›n ›s›nmas› için genellikle odun
kömürü kullan›lmaktad›r. Bak›r›n ocaktaki ilk ›s›t›lmas›n›n ard›ndan tuz ruhu ve
pamuk yard›m›yla silinmesi ifllemine geçilir. Tuz ruhunun ard›ndan bak›r kaplar
bu kez de kum ile ovulmak suretiyle bir kere daha temizlenir. Bu ifllemin sona ermesi ile esas kalaylama ifllemi bafllar. Ocakta eritilen kalay, n›flad›r ile birlikte bak›r kaplar›n içine ve d›fl›na sürülür. (F:41) Böylece, kalaylama ifllemi gerçekleflmifl
olur.
Y›kama: Bu ilk aflamada bak›r kaplar le¤enlerde su ve kum ile y›kan›r ve temizlenir.
Do¤rultma: Bak›r kaplar, örs üzerinde tokmak ve yerine göre çekiç ile do¤rultma ifllemine tabi tutularak e¤ri yerleri düzeltilir.
Kalaylama: Do¤rultulan bak›r kap veya eflya haz›rlanan ocak üzerinde gezdirilir ve mesle¤in terimiyle tava getirilir. Usta, mafla yard›m›yla bak›r kab› atefl
üzerinde tutar. Önce n›flad›r› kab›n içine serper. Daha sonra döküm halindeki kalaydan bir parça kab›n içine al›r. Büyük bir pamuk yard›m›yla n›flad›r ve kalay› kab›n iç yüzeyine sürer ve kalay› yuvarlak hareketlerle yayar. Artan kalay› s›y›r›r. Bir
kaç dakika daha kab› ateflin üstünde tutar. Böylece kap kalaylanm›fl olur.
Kalayc›l›k Mesle¤inin Sorunlar›
Karfl›lafl›lan Sorunlar
Kaynak kiflinin verdi¤i bilgilere göre mesle¤in sorunlar›ndan biri bak›rdan
yap›lan eflyalara talebin azalmas›yla kalay yapt›ranlar›n say›s›n›n da azalmas› ve
böylelikle mesle¤in gelirinin düflmesidir. Bir baflka sorun da ç›rak bulma, yetifltirme ve elde tutmada yaflanmaktad›r. Kalayc›l›k, geliri az olan bir meslek oldu¤u
için ç›rak bulunamamaktad›r.
Kalayc›l›k mesle¤inin günümüzde de¤erini yitirmesinin, hatta yok olma aflamas›na gelmesinin en önemli sebebi bak›r kullan›m›n›n azalmas›, bak›r›n mutfaklardaki yerini çelik, alüminyum, krom ve plastikten yap›lm›fl eflyalara b›rakmas›d›r. Teknolojinin geliflmesi ile seri üretimde fabrikasyona dayal› bu eflyalar bak›rdan daha kullan›fll› ve sa¤lam olmalar› nedeniyle tercih edilmeye bafllanm›flt›r.
Bak›r›n önemini ve kullan›l›rl›¤›n› yitirmesi, bak›rc›l›¤a ba¤l› olan kalayc›l›k mesle¤inin de sonunu haz›rlam›flt›r.
Kalayc›l›k mesle¤ini bir atölyede icra edenler için bir sorun da gezici kalayc›lard›r. Gezici kalayc›lar, bak›r kaplar› kalay yerine kurflunla kalay yapmaktad›r. Bu
da, kaynak kiflinin verdi¤i bilgilere göre, bu kaplar› bir daha kalay yapman›n
mümkün olmamas› ve kurflunun zehirleyici olmas› gibi sorunlara yol açmaktad›r.
Günümüzde kalayc›l›k, ç›rak yetifltirmeyen bir meslek dal› haline gelmifltir.
Bak›r›n ihtiflam›n› korudu¤u dönemlerde gözde bir meslek dal› iken, art›k bir geçim kayna¤› olarak görülmemektedir. Bu nedenle de bu mesle¤i ö¤renmek isteyen ç›rak bulunmamaktad›r.
Ayr›ca kalayc›l›ktan elde edilen gelirin düflük olmas› nedeniyle atelyelerin
özensiz ve yer alt›nda olmas› çal›flanlar›n sa¤l›¤› aç›s›ndan olumsuz bir durumdur.
Günümüzde bak›r eflyalar yerini çelik veya teflon gibi maddelerle yap›lan
malzemelere b›rakm›flt›r. Bu durum bak›ra olan talebi ve do¤al olarak da kalaya
olan ihtiyac› azaltm›flt›r.
Kalaylanm›fl eflyalar günümüzde mutfaktaki yerini kaybetmifl olsalar da turistler taraf›ndan büyük ilgi görmektedir.
Türkiye’de yok olmaya yüz tutan kalayc›l›k mesle¤i, Malatya’da da ayn› sorunla karfl› karfl›yad›r. Malatya’da “bak›rc›lar pazar›” olarak bilinen yerde bu mesle¤i icra eden sadece befl usta kalm›flt›r. Günümüzde kalaylanm›fl bak›r eflyalar
genellikle ata yad›gar› veya geleneksel bir süs eflyas› olarak saklanmaktad›r.
5.7.5. MALATYA’DA KALAYCILIK
Derleyen: Alper Al›c›
Derleme yeri ve tarihi: Malatya, 2004
Kaynak kifli: Zeynal Çelik, 1956 Malatya do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
5.7.6. SAMSUN’DA KALAYCILIK
Derleyen: Fuat Özbek
Kalayc›l›k, bilindi¤i üzere, bak›r kaplar›n zamanla afl›narak renklerini kaybetmesi ve oksitlenerek sa¤l›¤a zarar vermesi nedeniyle ortaya ç›km›fl bir meslektir.
Bunu önlemek için bak›r kaplar y›lda iki kez kalaylanmak suretiyle eski görünüm
ve sa¤l›kl›l›¤›na kavuflturulur. Aksi halde, Anadolu a¤›zlar›nda “bak›r çalmas›” denilen oksit zehirlenmelerine yol açabilir.
Derleme yeri ve tarihi: Samsun, 2004
Kaynak kifli: Mustafa Usta, 1966 Samsun do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
103
104
Mustafa Usta, Samsun’da kalayc›l›k yapan 3-4 ustadan biridir. Bak›r mutfak
eflyas› kullananlar›n azalmas›yla kalayc›lara pek ifl kalmam›flt›r.
5.8. NALBANTLIK
Burada da kalaylama aflamas›nda bak›r kaplar önce tuz ruhuyla ard›ndan da
kumla temizlenir. Sonra n›flad›r ve eritilmifl kalayla birlikte odun kömürü ateflinde
›s›t›l›r. Daha sonra pamukla silinerek kalay ifllemi tamamlanm›fl olur. Sürekli kullan›lan bir bak›r kab›n “bak›r çalmas›” denilen oksit zehirlenmesine yol açmamas›
için y›lda en az bir kez kalaylanmas› gerekir.
5.8.1 KIRfiEH‹R’DE NALBANTLIK
Derleyen: Süleyman Özcan.
Derleme yeri ve tarihi: K›rflehir, Nisan-2004
Kaynak kifli: Hasan K›l›ç
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i:Babas›ndan ö¤renmifltir.
Kalayc› örslerinin de¤iflik çeflitleri kullan›lmaktad›r. Bunlar: Kazan dibi örsü,
yuvarlak tencere örsü, normal örs, sabit örs, gü¤üm dibi örsü, gü¤üm yan örsü,
tencere, kazan yan örsüdür. Bunlar tencere, kazan, gü¤üm gibi mutfak eflyalar›n›n kalaydan önce ve sonra düzeltilmesinde kullan›lmaktad›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kaynak kifli ç›rak yetifltirmifltir fakat onlar
mesle¤e devam etmemifllerdir.
K›rflehir yöresinde nalbantl›k günümüzde de yap›lmaktad›r. Fakat eskiye göre çok azalm›flt›r. Günden güne makineleflen köy ve kasabalarda hayvanlar›n yerini makinelerin almas›yla nalbantl›k git gide önemini yitirmektedir.
Bunlar›n haricinde çekiç, körük, makas, k›skaç, çeflitli el demirleri ve perçin
yapma aleti kullan›lmaktad›r.
Nal Yap›m›nda Kullan›lan Hammadde ve Araçlar
Nal yap›m›nda kullan›lan malzemeler demir atölyelerinde üretilmektedir.
Nal: Nallanacak hayvan›n (At, kat›r, eflek, öküz) aya¤›na çak›lan demirden
yap›lm›fl malzemedir.
M›h: Nal, nallanacak hayvan›n aya¤›na oturtulduktan sonra nal›n üstünde
bulunan deliklere çak›lan çivilerdir.
Kerpeten: Nallanacak hayvan›n aya¤›ndaki nal› ç›karmak için kullan›l›r.
Çekiç: Nala m›h› çakmak için kullan›l›r.
Yontacak: Nal ç›kar›ld›ktan sonra nallanacak hayvan›n t›rna¤›n› temizlemek ve yontmak için kullan›l›r.
E¤e: Naldaki pürüzleri temizlemek için kullan›l›r.
Nalbantlar›n kulland›klar› malzemeler her yerde ayn› olmakla birlikte kimi
yerlerde bu malzemelerin çeflitlendi¤i görülmektedir.
At Nallama Aflamalar›
Nal Ç›karma: At›n aya¤›ndaki nal› ç›karma. Bu ifllemde at›n aya¤›ndaki eski
nal kerpeten sayesinde sökülür. M›hlar ç›kart›l›r.
T›rna¤› (Toyna¤›) Yontmak: Bu ifllemde ise ç›km›fl nal›n alt›nda birikmifl
pislikler yontacak ile temizlenir.
Nal› Oturtmak: At›n t›rna¤›n› temizledikten sonra nal, at›n t›rna¤›na oturtulup nal› t›rna¤a yerlefltirme ifllemidir.
Nal› T›rna¤a Çakma: Nal aya¤a oturtulduktan sonra sekiz tane m›h (çivi)
nala çak›l›r.
105
106
ya efle¤in) aya¤›n›n alt›na nal yerlefltirilir. Yerlefltirilen nal›n deliklerinden m›h çekiç ile çak›l›r. (F: 42) E¤er nal, at›n aya¤›na uygun gelmiyorsa büyük çekiç ile at›n
aya¤›na göre bükülür. At›n aya¤›na çak›lan m›h›n at›n t›rna¤›ndan d›flar› ç›kan
ucu kerpeten ile kesilir. Daha sonra m›h, t›rna¤›n üzerine do¤ru bükülür ve at
nallama ifllemi sona erer.
Törpüleme: Nal çak›ld›ktan sonra nal›n taban›n›n düz olmas›n› sa¤lamak
için e¤e ile törpülenir.
Bu ifllemler s›ras›nda ustan›n yan›nda bir ç›rak, at›n nallanacak aya¤›n› kald›r›r. Usta bu ifllemleri yaparken bu s›ray› izlemek zorundad›r.
Karfl›lafl›lan Sorunlar
At›n aya¤›ndaki nal ne zaman düflerse o zaman nallan›r. At›n aya¤›ndaki nal
yaklafl›k olarak bir y›l kal›r. Bu süre at›n a¤›r ifllerde kullan›l›p kullan›lmad›¤›na da
ba¤l›d›r.
Nalbantlar önceden belli bir mekanda çal›fl›rken flimdi gezici olarak çal›flmaktad›r. Çünkü dükkan maliyetinin çok gelirinin az olmas› nedeniyle belli bir
mekana sahip olamamaktad›rlar.
Karfl›lafl›lan Sorunlar ve Kazanç Durumu
Ç›rak bulman›n zorlaflmas› ve ustadan sonra bu mesle¤i yapacak kimsenin
olmamas› bu mesle¤in gelece¤i için büyük bir tehlike oluflturmaktad›r.
Kaynak kifli at nallamak için cumartesi günü Ayvatlar Köyünde kurulan pazara gitmekte, oraya getirilen at veya efle¤i nallamaktad›r. Hüseyin Telli ifllerin eskisi kadar iyi gitmedi¤inden yak›nmaktad›r. Bundan dolay› ek ifllerde çal›flt›¤›n›
söylemektedir. Ayr›ca Hüseyin Telli nalbantl›kta kulland›¤› araç-gereçleri temin
etmede herhangi bir güçlük çekmedi¤ini belirtmifltir.
5.8.2. ZONGULDAK-ERE⁄L‹’DE NALBANTLIK
Derleyen: Nuri Çak›r
Derleme yeri ve tarihi: Ere¤li/Zonguldak- Madenler Köyü, 2004
Günümüzde at›n ve efle¤in tafl›mac›l›kta ve tar›mda kullan›m›n›n azalmas› ile
birlikte nalbantl›kla u¤raflan insanlarda azalma olmufltur. Nalbantl›kla u¤raflan
yeni kuflak yetiflmedi¤inden meslek son dönemlerini yaflamaktad›r.
Kaynak kifli: Hüseyin Telli, Zonguldak/Ere¤li- Madenler Köyü do¤umlu,
50 yafl›nda, ilkokul mezunu, nalbant.
Kullan›lan Araç ve Gereçler
Nal, at›n veya efle¤in aya¤›na tak›lan yass› demir parças›d›r. Hayvan›n aya¤›n› sert cisimlerden korumaya yarar.
Keski, at›n-efle¤in t›rna¤›n› yontmada yani at-eflek aya¤›n›n yüzeyindeki sert
k›s›mlar› kesmede ve temizlemede kullan›l›r. B›ça¤a benzeyen biraz e¤ri ucu olan
keskin bir alettir.
Kerpeten, at›n veya efle¤in t›rna¤›n›n kenar›ndan ç›kan m›h› kesmek için kullan›l›r.
Ayr›ca at›n nal›ndan d›flar› ç›kan t›rna¤›n fazlal›¤›n› kesmede kullan›l›r.
Törpü, at›n veya efle¤in t›rna¤›n›n pürüzlü yerlerini düzeltmede kullan›l›r.
E¤e, tak›m çantas›nda yer alan keski bilemekte kullan›l›r.
Bunlardan baflka m›h ve çekiç kullan›l›r.
At Nallama Aflamalar›
At, nallanmadan önce herhangi bir yere s›k›ca ba¤lan›r. Bunun sebebi de
kaçmas›n› önlemektir. At›n nallanmas›nda en az iki kifli olmal›d›r. ‹ki kifliden biri
at›n aya¤›n› bükerek yukar› kald›r›r. Yukar› kald›r›lan at›n aya¤›n›n yüzeyi keski ile
temizlenir.Temizleme iflleminden önce keski, e¤e ile bilenir. Temizlenen at›n (ve-
107
108
5.9. SEMAVERC‹L‹K
Düz makaslar sac› düz keserken burnu e¤imli makaslar sac›n yuvarlak kesilmesini
sa¤larlar. Düz makaslar›n küçük olanlar›na ise “leylek” ad› verilir.
5.9.1. SAMSUN-VEZ‹RKÖPRÜ’DE SEMAVERC‹L‹K
Daire Makas›: Daire makas› elle çal›flan bir alettir. Makineye ba¤lanan kare
ya da dikdörtgen parçalar istenilen çaplardaki dairelere dönüflür. Semaverin çaydanl›k konulan yeriyle gövde aras›nda kalan yuvarlak saclar daire makas›nda kesilir.
Derleyen: Abdullah Çelik
Derleme Yeri ve Tarihi: Vezirköprü/Samsun, 20.04.2004
Kaynak kifli 1: Salih Demir, 36 yafl›nda, meslek lisesi mezunu.
Cetvel: Metal ve bir metrelik cetveldir. Hem ölçmek için kullan›l›r hem de
saclar› çizmede mastar görevi yapar.
Silindir: Silindir, kesilen parçalardan gerekli olanlar›n›n daire biçimine getirilmesinde kullan›lan, elle çal›flan bir alettir. Üst üste iki silindir ve bu iki silindirin
arkas›ndaki bir üçüncü silindirden oluflur. Silindirlerin boyu bir metredir ve bafllar›nda birer diflli çark vard›r. Bu aletin de hem elektriklisi hem de elle çal›flan› vard›r.
Kaynak kifli 2: Mustafa Erdo¤an, 37 yafl›nda, meslek lisesi mezunu.
Semaver temel olarak, bir kaide üzerine monte edilmifl iki bölmeden oluflan,
bir gövde ve bu gövde üzerine konulan bir çaydanl›ktan oluflur. Bu bölmelerden
birine mefle kömürü konulur ve yak›l›r, di¤er bölümde ise su bulunur. Suyun oldu¤u bölüm ateflin oldu¤u bölümü kuflat›r ve böylece su kaynar, çay demlenir.
Semaverin özelli¤i çay›n hem çok az ateflle çabuk, hem de do¤al olarak demlenmesini sa¤lamakt›r. Ayr›ca demlenen çay, semaverin üzerinde durdu¤u müddetçe so¤umaz.
Punta: Punta, kesilen parçalar›n birlefltirilmesinde kullan›l›r. Sanayi elektri¤i
(380 W) ile çal›flan bir alettir. Bak›r iki ucun aras›nda kalan iki sac parças› elektrik
marifetiyle birbirine kaynat›l›r. Her sac› punta kayna¤› tutmaz. Galvaniz ve kromu punta kayna¤› tutarken bak›r, kalayl› teneke ve pirinci punta tutmaz.
Semaverin hammaddesi çeflitlilik arz eder. Semaver; kalayl› teneke, galvanizli sac, krom nikel, pirinç, bak›r gibi maddelerden imal edilir. Semaverin kullan›m
ömrü de yap›m›nda kullan›lan malzemeye göre de¤iflir. Kalayl› tenekeden imal
edilen bir semaver suyla çabuk tepkimeye girip oksitlenmesi nedeniyle hem sa¤l›kl› de¤ildir hem de iki ay gibi k›sa bir sürede çürümektedir. Galvanizli saçtan yap›lan semaver de fazla dayanmaz. Fakat pirinç, krom-nikel ve bak›rdan üretilen
semaverler hem estetik hem de sa¤l›kl› ve dayan›kl›d›r. Semaverlerin fiyatlar› da
üretildikleri maddeye göre de¤iflmektedir.
El Presi: Semaverin ayaklar›ndaki flekiller el preslerinde yap›l›r. Preslerin a¤z›na hangi flekil yap›lacaksa onun kal›b› ba¤lan›r. Pres indirilip kald›r›ld›kça sac›n
üzerinde istenilen flekil aç›l›r.
Kordon: Kordon, kesilip k›vr›lan ve daha sonra kaynat›lan parçalara hem
dayan›kl›l›k hem de güzel bir görüntü vermek amac›yla aç›lan oluklar›n yap›ld›¤›
alettir. Kordonun ucundaki parçalar›n de¤ifltirilmesiyle çok say›da farkl› flekiller
elde edilir. Bu aletin hem elle çal›flan› hem de elektriklisi vard›r.
S›vama Makinesi: Elde flekil verilemeyen bombeli saclar s›vama tezgah›nda s›van›r. Elektrikle çal›fl›l›r.
Küçük Tak›mlar: Yukar›daki aletlerin d›fl›nda kalan küçük aletlerdir. Bunlar; pense, çekiç, tokmak, iye, havya, n›flad›r ve küçük örslerdir.
Vezirköprü semaverlerinin yap›m›nda kullan›lan hammadde flunlard›r: Kalayl› teneke, galvaniz sac, krom-nikel, pirinç, bak›r. Semaver ortalama olarak yirmi
beflten fazla parçadan oluflur ve bu yüzden yap›m› çok çeflitli aletleri gerektirir.
Semaver yap›m›nda çok basit aletler kullan›ld›¤› gibi tezgahl›, elektrikli aletler de
kullan›lmaktad›r. Semaver yap›m›nda kullan›lan bafll›ca araçlar flunlard›r:
Parçalar›n Kesilmesi: Semaver yap›m›n›n ilk aflamas› semaverin parçalar›n›n kesilmesidir. ‹leride k›vr›lacak, bükülecek, kaynat›lacak, lehimlenecek olan
parçalar önce ölçülerine göre kesilirler. Semaverin parçalar› flunlard›r: Gövde, baca, dip, ayaklar, temkefl (demli¤in konuldu¤u yer), kapaklar, kulplar, musluk, ›zgara, düdük. Bu parçalar›n kesilmesi belli bir flablona göre yap›lmaktad›r. Deneme yan›lma yöntemiyle haz›rlanan flablonlar ustadan ç›ra¤a, babadan o¤la aktar›l›r. Yukar›da say›lan her bir parçan›n kendine has bir ölçüsü vard›r. Bu parçalar
kesilirken her parça yap›m s›ras›na göre kesilir. Önce gövde sonra di¤er parçalar
ve en son kulplar kesilir.
Giyotin: Semaverin gövde, ayak gibi büyük parçalar› giyotinde kesilir. 100200 cm ebad›ndaki sac tabakalar halinde gelir ve ölçüsüne göre giyotinde kesilir. Giyotinin çok basit, elle çal›flanlar› oldu¤u gibi çok geliflmifl, elektrikle çal›flanlar› da vard›r.
El Makas›: Semaverin gövde ve ayaklar› d›fl›nda kalan kulp, musluk ete¤i
gibi parçalar› el makas›yla kesilir. El makaslar›n›n da temel olarak iki çeflidi vard›r.
109
110
Parçalar›n Bükülmesi: Parçalar›n kesilmesinden sonraki ikinci aflama parçalar›n bükülmesidir. 65-20 cm ebad›nda kesilen gövde ve koni biçimindeki baca, silindirde bükülür. Kulplar ise örs üzerinde bükülerek flekillendirilir.
5.10. TENEKEC‹L‹K
5.10.1 ANKARA’DA TENEKEC‹L‹K
Parçalar›n Kaynat›lmas›: Kesilip büküldükten sonra flekillendirilen parçalar bundan sonraki aflamada birlefltirilir. S›ras›yla gövde ve ayak, gövde ve baca
birlefltirilir. Bu birlefltirme iflleminde kurflun ve kalay›n birlefltirilmesiyle oluflan lehim kullan›l›r. Bu sayede gövdeden su s›zmas›n›n da önüne geçilmifl olur. Lehim
yapmadan önce lehim yap›lacak yüzey tuz ruhuyla temizlenir. Tüp vas›tas›yla ›s›t›lan havya ile lehimden ufak bir parça eritilerek yüzeye sürülür. Daha sonra su
s›z›p s›zmad›¤›n› anlamak için gövdeye su doldurularak test edilir.
Derleyen: Özlem P›nar
Kaynak kifli: Abdullah Kaynak, 1955 Ankara do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Tenekeci ustas› geçmifl y›llarda yan›nda ç›rak
ve kalfayla birlikte çal›flm›fl fakat bugün için tenekecili¤i tek bafl›na icra etmektedir.
Bitirme ‹fllemleri: Tüm bu say›lan ifllemler yap›ld›ktan sonra kulplar ve
musluk da lehimlenerek semaver kullan›ma haz›r hale gelir.
Tenekecilikte ham maddeye çeflitli aletler yard›m›yla flekil verilmesi, parçalar›n birlefltirilmesi sonucu ürünler ortaya ç›kar. Genellikle hammadde olarak teneke, dekave sac ve galveni sac kullan›l›r. Malzeme bunlar› satan ifl yerlerinden temin edilir.
Mesle¤in Sorunlar›, Ürünlerin Pazarlanmas›
ve Kazanç Durumu
Vezirköprü’deki semaver ustalar›n›n en önemli sorunu ürettikleri mallar›n tan›t›lamamas›d›r. Vezirköprü semaverlerini di¤er semaverlerden ay›ran en önemli
fark semaverlerin yuvarlak de¤il yass› olmalar›d›r. Bu özellikleri sayesinde su di¤er semaverlere nispeten daha çabuk kaynar. Semaver hakk›nda bilinenin aksine
makbul olan› kal›n semaver de¤il ince sacdan yap›lan semaverdir. Ustalar tüketicinin bunu bilmemesinden yak›nmaktad›r.
Kullan›lan Araç-Gereçler
Tenekecilikte çeflitli araçlar kullan›larak tenekeye flekil verilir. Bunlar el aletleri ve sabit aletler diye ayr›l›r. El aletlerinden çekiç serisi; büyük, orta ve küçük diye ayr›l›r. Yap›lan iflin, kullan›lan hammaddenin büyüklük ve küçüklü¤üne göre
uygun boyda çekiç kullan›l›r. Makas çeflitleri de küçük, orta ve büyük diye boylar›na göre ayr›l›r. Tenekecilikte kullan›lan bu makaslara “teneke makas›” denilir.
Tenekecilikte dört-befl çeflit makas kullan›l›r. Bunlar oyma makas›, yuvarlak oyma, düz oyma, düz t›rnak makas›d›r. Oyma makas›, düz makas›n giremedi¤i yerleri kesmeye yarar. Yuvarlak oyma ve düz oyma makaslar› yine düz makas›n giremedi¤i yerleri keser ve yuvarlak veya düz k›s›mlar› keser. Düz t›rnak makas› da
daha çok teneke levhalar›n kesilmesinde kullan›l›r. Bir baflka el aleti de kerpetendir. Kerpeten tel kesmek için kullan›l›r. E¤e aleti ise e¤imli küçük parçalar› ve pürüzlü parçalar› düzeltme iflinde kullan›l›r. Kargaburnu ise küçük parçalar› bükme
ve kesme iflinde kullan›l›r. Tokmak ad› verilen, tahta bir sap ve tahta bir bafl bölümünden oluflan alet, çekicin iz yapt›¤› yerlerde kullan›l›r ve çekiç görevi görür.
Tornavida olarak büyük, küçük, orta ve y›ld›z tornavida kullan›l›r. Ayr›ca Abdullah Kaynak, s›cak demircilerin sivrilterek yapm›fl olduklar› z›mba çeflitlerini kulland›¤›n› söylemifltir. Bu z›mba çeflitleri de küçükten büyü¤e do¤ru bir seri flekildedir. Bu z›mbalar tenekede delik delerken kullan›l›r.
Vezirköprü’deki semaverlerin gövdelerine var›ncaya kadar musluk d›fl›ndaki
parçalar elde yap›lmaktad›r. Dolay›s›yla seri üretimin yap›lmas› çok güçtür. Ayr›ca bölgenin co¤rafi konumu nedeniyle hem üretilen mallar›n tüketiciye ulaflmas›
hem de baflka yerlerde tan›t›lmas› büyük bir sorun oluflturmaktad›r.
Halk aras›ndaki genel kabüle göre, semaver çok az bir yak›tla (yaklafl›k iki
avuç mefle kömürü) suyu kaynatmakta ve semaverde demlenen çay›n lezzeti
baflka çaylarda bulunmamaktad›r. Bu nedenle Vezirköprü’de çay ocaklar› da dahil pek çok ev ve iflyerinde semaverden çay içilmektedir.
Vezirköprü’de semavercilik önemli geçim kaynaklar› aras›nda yer almaktad›r.
‹lçenin “Bedesten” ad› verilen çarfl›s›nda yaklafl›k iki metrekarelik dükkanlarda bu
ifli yapan onlarca kifli çal›flmaktad›r.
Sabit aletler ise yerinde duran, hareket ettirilemeyecek kadar büyük olan
aletlerdir. Kenet ad› verilen alet köfleli aksamlar› k›v›rma iflinde kullan›l›r. Örne¤in
köfleli kumbara, banyo depolar› köfleli oldu¤undan yap›m›nda kenet kullan›l›r.
Bir di¤er alet silindir ad› verilen ve genellikle yuvarlak türde ürünler yap›lan alettir. (F: 43) Silindir, bir kol yard›m›yla hareket ettirilir ve hammaddeye silindir flek-
111
112
li verir. Örne¤in soba bacalar›na tak›lan kapaklar›n yap›m›nda bu alet kullan›l›r.
Giyotin denilen alet ise büyük aksamlar› kesme iflinde kullan›l›r. Bu aletin sa¤ taraf›nda yukar›dan afla¤›ya do¤ru hareket ettirilebilen kolu, afla¤›ya do¤ru indirilince kesme ifllemi yapar. Bir di¤er alet punta kayna¤›, nokta kayna¤› ad› da verilen alettir. Abdullah Kaynak, nokta kayna¤›n› mecburi kald›¤› yerlerde kulland›¤›n› ve bu aletin birbirine birlefltirme ifllemi s›ras›nda iki ucu bir araya getirirken
kaynak yapt›¤›n› belirtir. Kordon ad› verilen alet ise içe ve d›fla bükmeleri, kabartmalar›, birbirine geçmeleri s›n›rlayan, bükme yapan bir alettir. Kordonun ucuna
tak›lan bir tak›m toplar› vard›r. Bu toplar de¤ifltirilebilir. Huni, boru yap›m›nda
kullan›lan alet ise örstür. Hunilerin bo¤azlar›n› k›v›rmak için küçük örs, biraz büyü¤ünü k›v›rmak için büyük örs kullan›l›r. Ayr›ca kulp yap›m›nda da örs kullan›l›r.
Yani örs bo¤azlar› k›v›rmada, küçük ve büyük aksamlar› kendi etraf›nda bükmede kullan›l›r. Örsün küçük ve büyük çeflitleri vard›r.
6. HAMMADDE OLARAK DER‹ VE HAYVANSAL
ARTIK KULLANILAN GELENEKSEL MESLEKLER
6.1. DAVUL YAPIMI
6.1.1. ANKARA’DA DAVUL YAPIMI
Derleyen: Ömer Özbey
Derleme yeri ve tarihi: Hamamönü/Ankara, 2004
Kaynak kifli: Yasin Tatl›bal, Ankara do¤umlu, 22 yafl›nda, lise mezunu.
Abdullah Kaynak, tenekecilikte genellikle kenet usulünün kullan›ld›¤›n›, malzemeyi birbiri üstüne katlayarak, k›v›rarak ürünleri meydana getirdi¤ini söylüyor.
Mesle¤in günümüzde az kifli taraf›ndan icra edilmesini ise teneke ve teneke mamullerinin kullan›m alan›n›n daralmas›na ve plastik sanayinin baz› fleyleri ellerinden almas›na ba¤l›yor. Teknolojik geliflmeler sonucu makinenin insan gücünün
yerini almas› da bunun sebeplerinden biridir. Teknolojik geliflmelerin yaflanmas›na ra¤men bugün hala Ankara Sobac›lar çarfl›s›nda tenekecilik mesle¤ini sürdüren esnaflar bulunmaktad›r. Bugün için bu meslek yaflamaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: A¤abeyinden ö¤renmifltir. A¤abeyi mesle¤i
5-6 sene yapm›fl daha sonra b›rakm›flt›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Arkadafl›na ö¤retmektedir.
Davul Yap›m›nda Kullan›lan Hammadde ve Araçlar
Kasnak: Davulun teknesi (gövdesi) olan kasnaklar›n; gürgen, ceviz, kavak,
çam a¤açlar›ndan ve kontrplaktan yap›lan çeflitleri aras›nda piyasada en çok tercih edilen birinci kalite olan çeflidi ceviz a¤ac›ndan yap›lan›d›r. Ceviz kasna¤›n
tercih edilme sebebi sert ve dayan›kl› olmas›n›n yan›nda sesi de iyi vermesidir.
Ceviz a¤ac›ndan kesilen kasnaklar makinelerde e¤ildikten sonra haz›r olarak Bursa’dan getirilir.
Deri: Davul yap›m›nda cam deri ve hayvan derisi olmak üzere iki çeflit deri
kullan›l›r.
Hayvan derisi: Koyun ve keçi derisidir. Genellikle Tokat’tan gelen deriler
yaklafl›k yar›m saat suda bekletilerek yumuflat›ld›ktan sonra çembere sar›l›r ve
kasna¤›n bir taraf›na gerdirilir.
Cam Deri: Davulun ince çubukla vurulan k›sm›na gerilen deridir. Sesi ince
verir. Kare parçalar halinde gelen cam deri kasna¤›n büyüklü¤üne göre kesilir,
z›mba ile çembere tutturulur ve kasna¤›n bir taraf›na gerdirilir.
‹p: Alt ve üst deri aras›nda zikzak çizerek kasna¤›n etraf›nda dolan›lmas›n›
ve davulun çektirilerek derilerin gerilmesini sa¤layan 15 metre standart uzunluktaki paraflüt ipidir.
Çember: Davulun derilerinin sar›ld›¤› ve derilerin kasna¤a gerdirilmesini
sa¤layan halka fleklindeki a¤aç çerçevedir.
113
114
‹flkence: Davulu pres yapmak ve kasna¤›n iki ucunu birlefltirmek amac›yla,
çivileri çakarken kasna¤›n iki ucunu tutturup sabitlemek için kullan›lan araçt›r.
Ç›talar›n (Çemberlerin) Tak›lmas›: Çemberlerin boyu kasna¤› çevreleyecek flekilde ayarlan›r ve uçlar› z›mparalanarak inceltildikten sonra kasna¤a çak›larak birlefltirilir. Sudan ç›kar›lan yumuflam›fl haldeki hayvan derisi, çemberlerden
birine sar›l›r. Di¤er çember, cam derinin üzerine konulur ve cam derinin çembere sar›lacak fazlal›klar› 2 cm aral›klarla kesildikten sonra bu parçalar kenarlar›ndan
çembere z›mbalan›r.
Dekobafl: Kasna¤›n boyunun ayarlanmas› ve fazlal›klar›n kesilmesi için kullan›lan elektrikli, ufak b›çakl› testeredir.
Törpü: Davul kasna¤›n›n kenarlar›n›n deriye zarar vermemesi için yuvarlanmas›nda kullan›lan araçt›r. Kasna¤›n uçlar› birbirine eflit de¤ilse törpülenerek düzeltilir.
Davulun Çekilmesi (Gerdirilmesi): Deriler çemberlere tak›ld›ktan sonra
kasna¤›n alt›na hayvan derili çember, üst k›sm›na da cam derili çember konulur.
Çuvald›za geçirilen davul ipi, alt ve üst çemberler yani hayvan deri ile cam deri
aras›nda zikzak çizilerek davulun etraf›na iple dolan›r. ‹pler sert bir flekilde çekilerek deriler gerdirilir. ‹pin kalan k›sm› zikzak halindeki ipleri gerdirecek ve tutturacak biçimde davulun etraf›na dolanarak ba¤lan›r ve davul tamamlanm›fl olur. (F:
45)
Z›mba: Derilerin çemberlere tutturulmas› için kullan›lan a¤aç z›mbas›d›r.
F›rça: Davulun kasna¤›n› boyamak ve verniklemek için kullan›lan ufak boya
f›rças›d›r.
Boya: Ceviz rengi ahflap koruyucu boyad›r.
Vernik: Davulun kasna¤›na parlakl›k vermek için kullan›lan renksiz parlat›c›d›r.
Ürünün Pazarlanmas› ve Kazanç Durumu
Testere: Kasna¤a geçen ve deriyi gerdiren çemberin fazlal›klar›n› kesmeye
yarayan a¤aç testeresidir.
Yap›lan ürünler esnafa verilmektedir. Ulafl›m›n kolaylaflmas› sebebiyle baflka
flehirlere de ürünler götürülmektedir. Fakat teknolojinin geliflmesiyle birlikte
elektronik müzik aletlerinin yayg›nlaflmas› sonucu davul önemini yitirmeye bafllam›flt›r. Kaynak kifli geçimini az çok sa¤lamaktad›r. Fakat gelecekte mesle¤i b›rakmay› düflünmektedir.
Çekiç: Kasna¤›n ve çemberlerin iki ucunu birlefltirmek için çivilerin çak›lmas› için kullan›lmaktad›r.
Çivi: Kasna¤›n ve çemberlerin sabitlenmesi için çak›lan 1,5 cm boyunda
cam çivisidir.
Kerpeten: Çak›lan çiviler e¤ildi¤inde, e¤ilen çivileri geri çekmek için kullan›l›r.
Z›mpara: Haz›r gelen kasnaktaki ç›k›nt›lar›, pürüzleri gidermek ve yüzeyleri
temizlemek için kullan›lan el z›mparas› veya balon z›mpara.
Ceviz Macunu: Haz›r gelen kasnaklar›n üzerindeki çatlaklar›, budaklar› ve
a¤ac›n özürlerini kapatmak için kullan›lan ceviz renginde bir çeflit macundur.
Kasna¤›n Haz›rlanmas›: Fabrikada belirli flekilde kesilip makinelerde silindir flekli verilen ve ceviz a¤ac›ndan yap›lan kasnaklar Bursa Kemal Pafla’dan haz›r
olarak getirilir. Kasnak, yap›lacak davulun büyüklü¤üne göre belli ölçüde ayarlanarak “dekobafl” ad› verilen elektrikli testere ile kesilir. ‹flkencelerle s›k›flt›r›larak
küçük cam çivileriyle çak›l›r ve iki ucu birbirine tutturulur. (F: 44) Kasnakta çatlak
veya özür varsa ceviz macunu ile doldurulur. Macunlu yerler balon z›mpara veya
el z›mparas›yla z›mparalan›r ve kasnaktaki ç›k›nt›l› yerler törpülenir. Pürüzleri giderilen kasnak, boyan›p verniklendikten sonra kurumaya b›rak›l›r.
Derilerin Haz›rlanmas›: Deriler, davul ölçüsüne göre çemberlerin geniflli¤inden 6-7 cm daha genifl olarak kesilir. Hayvan derisinin yumuflamas› ve çembere rahat sar›lmas› için yaklafl›k yar›m saat suda bekletilir.
115
116
6.2. MEST YAPIMI
Balmumu: ‹pi kuvvetlendirmede kullan›l›r.
Mumlanm›fl ‹p: Dikmede kullan›l›r.
6.2.1. ANKARA-GÜDÜL’DE MEST YAPIMI
Kal›p: Ölçüsüne göre derinin kesilmesi ve flekillendirilmesinde kullan›l›r.
Derleyen: Gözde Göçmen
Örs: Kenarlar›ndaki ipleri dövmede kullan›l›r.
Derleme yeri ve tarihi: Güdül/Ankara, 2004
Çekiç: Kenarlar›ndaki ipleri dövmede kullan›l›r.
Kaynak kifli: Halil ‹brahim Karao¤lan, 1957 Güdül do¤umlu.
Fermuar: Mestin kolay giyilip ç›kar›lmas› için kullan›l›r.
Raptiye: Fermuar›n aç›lmamas› için kullan›l›r.
Kerata: Kal›b›n kolay ç›kar›lmas›nda kullan›l›r.
Mest, üzerine ayakkab› giyilen k›sa konçlu, hafif ve yumuflak bir tür ayakkab›d›r. Deriden yap›l›r, üzerinde fermuar ve mest raptiyesi bulunur. ‹ste¤e göre
mestler pullarla süslenebilmektedir.
A¤aç Çivileri: Topu¤un mefline tutturulmas›nda kullan›l›r.
Kerpeten: A¤aç çivilerinin sökülmesinde kullan›l›r.
F›rça: Meflinin parlat›lmas›nda kullan›l›r.
Ankara’n›n Güdül ilçesinde mest diken tek bir dükkan bulunmaktad›r. Mesle¤i icra eden Mehmet Nuri Karao¤lan, 1999 y›l›nda geçirdi¤i rahats›zl›ktan sonra mesle¤ini b›rakmak zorunda kalm›flt›r. O¤lu, gençli¤inde baba mesle¤ine merak salm›fl kendisi de mest dikmifltir. Ancak gelir elde edemedikleri için ayakkab›c› dükkan› açm›flt›r. Art›k siparifle göre mest dikmektedir.
Ayr›ca boya ve cila, beyaz ip, i¤ne ve topuk kullan›l›r.
Mest yap›m› günümüzde yayg›nl›¤›n› yitirmeye bafllam›flt›r. Bunun nedenleri ç›rak yetifltirilememesi, bu mesle¤e ilginin azalmas› ve mest giyiminin gençler
aras›nda ra¤bet görmemesidir.
Mestin Yap›m Aflamalar›
Deri ve astar, kal›ba göre önce falçatayla ya da makasla kesilir. Astar, deriye
çirifl gibi yap›flt›r›c›larla yap›flt›r›ld›ktan sonra sayas› geçirilir. Sayas› vurulan deri,
bizle delinip i¤nenin kolay geçmesi sa¤land›ktan sonra, önceden mumlanm›fl iple el dikifli yap›l›r. Kal›pta iki ya da üç gün bekletilir sonra örsle ve çekiçle dikifl
yerlerine vurularak ipleri dövülür. Kal›ptan ç›kar›ld›ktan sonra fermuar› dikilir ve
raptiyesi bas›l›r. Bu raptiyenin görevi, fermuar›n aç›lmamas›n› sa¤lamakt›r. Son
olarak da boyas› ve cilas› yap›l›p parlat›l›r. Süslü mest istenirse, k›rm›z›l› yeflilli
pullar deriye yap›flt›r›l›r ya da dikilir. Topuklu ya da tabanl› mest istenirse, a¤aç
çivileriyle meflinin taban›na köselesi ve topu¤u çak›l›r.
Mest Dikiminde Kullan›lan Araç Gereçler
Deri(Meflin): Mestin d›fl yüzeyinin yap›m›nda kullan›l›r.
Mifyon, Astar: Meflinin içine kaplanan bir tür keçe. Aya¤› s›cak tutmaya
yarar.
Makas: Meflin,astar ve ipi kesmede kullan›l›r.
Falçata: Meflini kesmede kullan›l›r.
E¤e: Kesme araçlar›n› daha da keskinlefltirmek için kullan›l›r.
Çirifl: Yap›flt›rmada kullan›l›r.
Bali: Yap›flt›rmada kullan›l›r.
Biz: Meflini delmede, i¤nenin geçiflini kolaylaflt›rmak için kullan›l›r.
117
118
6.3. KARAGÖZ SANATI
Derinin ‹fllenmesi: ‹lk olarak deriler tabaklan›r. Böylece derinin üzerindeki
tüyler al›n›r.
6.3.1. ANKARA’DA KARAGÖZ TASV‹RC‹L‹⁄‹
Kal›plar›n Deriye ‹fllenmesi: Karagöz tasvirlerinin kal›plar› vard›r. Deri ve
kal›p aras›na karbon ka¤›t konulur. Sabit kalemlerle çizilir. ‹flaret yerlerinden makasla kesilir. Sonra ›hlamur a¤ac›n›n üzerinde nevregan ismi verilen keskin b›çaklarla ifllenir. Tasvirler üzerine delikler aç›l›r. Deliklerin aç›lmas›, ›fl›¤›n deliklerden
rahatl›kla geçmesi içindir. ‹fllenen derinin arka k›sm›ndan taflan k›s›mlar yass› bir
b›çakla düzeltilir.
Derleyen: Ezgi Metin
Kaynak kifli: Mustafa Mutlu, 1942 Ankara do¤umlu, Tiyatro bölümü mezunu, devlet sanatç›s›.
Tasvirlerin Boyanmas›: Çift tarafl› ifllenen tasvirler, ustalar›n ellerinde bulunan renklere göre boyan›r. Boyamak için çeflitli kal›nl›kta boya f›rçalar› kullan›l›r.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: O¤luna ö¤retmifltir.
Karagöz oyunu, renkli ve saydam figürlerin gölgelerinin yans›t›larak perdeye
aktar›lmas› ile meydana gelen bir gölge, bir ›fl›k oyunudur. Perdenin arkas›ndan
›fl›k kayna¤› önüne konulan; deri, karton ve asetat malzemeleri kullan›larak yap›lm›fl flekillerin hareket etmesi ve seslendirilmesi sanat›d›r.
Ba¤lama ‹fllemi: Boyanan tasvirlerin kol, bacak, gövde k›s›mlar› misina,
naylon veya kat- küt ad› verilen ipliklerden biriyle ba¤lan›r.
Tasvirlerin elbiselerinin üzerine çiçek z›mbas› ile ay, çiçek ve y›ld›z fleklinde
süsler yap›l›r. Oynatma çubuklar›n›n yerleri z›mbalarla aç›l›r.
Tasvirlerin Yap›m›nda Kullan›lan Araçlar
Ya¤lama ‹fllemi: En son olarak tasvirlerin her iki taraf› boyalar›n üzerine cila yapmak amac›yla saf zeytin ya¤›yla cilalan›r.
Deri: Tasvirler deve, manda, s›¤›r derisinden yap›l›r.
Tasvir Kal›plar›: Karagöz tasvirinin kal›b›d›r.
Hayal ustas›n›n yard›mc›s›na ç›rak ya da yardak ismi verilir. Usta ç›ra¤›na bir
taraftan tasvir yap›m›n› di¤er taraftan da oynat›m›n› ö¤retir.
Sabit Kalem veya Keçe Uçlu Kalem: Kal›plar derinin üzerine konulunca
sabit kalemle veya keçe uçlu kalemle çizilir.
Karagöz tasvirlerinin oynat›lmas› için 50 cm boyunda, gürgen a¤ac›ndan elde edilen çubuklar kullan›l›r. Bu çubuklarla tasvirlerin dengede kalmas› sa¤lan›r.
Çini Mürekkep, Anilin, Kök Boya, Ekolin, Kumafl Boya: Tasvirleri boyamak için kullan›l›r. Ayr›ca so¤an kabu¤u, ceviz yapra¤›, ard›ç a¤ac› ve di¤er
otlardan elde edilen kök boya kullan›l›r.
Karagöz tasvirleri, küçük tasvirler ve büyük tasvirler olarak ikiye ayr›l›r. Normal boyutlar› 32-33 cm olan tasvirler 50-60 kiflilik salonlarda, 50cm’lik tasvirler
ise 400 kiflilik salonlarda oynat›lmak üzere haz›rlanmaktad›r. (F: 47)
Karbon Ka¤›d›: Deri ve kal›p aras›na konularak tasvirlerin deri üzerine aktar›lmas› sa¤lan›r.
Karagöz tasvirleri günümüzde patiskadan ya da Amerikan bezinden yap›lan,
ölçüleri 80 veya 90 cm, 120 cm veya 130 cm olan perdede oynat›lmaktad›r.
Perdenin arkas›nda 200-250 vat bir spot lamba 20-30 cm mesafeden görülmeyecek flekilde perdeye yans›t›l›r. Araya mesafe konularak lamban›n perdeye zarar
vermesi engellenir.
Kat-Küt(Ba¤›rsaktan elde edilen ipliktir), Misina veya Naylon ‹plik: ‹ki parçay› birbirine ba¤lamak için kullan›l›r.
Nevregan: Tasvirleri ifllemeye yarayan, çeflitli uçlar› olan b›çaklara verilen
add›r. Gövdeleri flimflir a¤ac›ndan, metal k›sm› ise su verilmifl çelikten yap›l›r.
Çiçek Z›mbas›: Demir z›mba ad› da verilen bu z›mbalar elbise süslemelerinde kullan›l›r. Çiçek, y›ld›z, ay flekilleri vard›r.
Geleneksel Türk Tiyatrosu’nun en önemli dallar›ndan biri olan Karagöz sanat› çok eski dönemlerden günümüze kadar gelmeyi baflarm›flt›r. Fakat televizyonun, sineman›n ilgi görmesiyle Karagöz oyunu unutulmaya yüz tutmufltur ve
Hayâli Mustafa Mutlu’nun da dedi¤i gibi Türkiye’de yaln›zca 4- 5 tane Hayâli
kalm›flt›r.
Ihlamur A¤ac›: B›ça¤› bat›r›nca, b›ça¤›n deriye zarar vermesini engeller.
Ayr›ca 20-30 cm ebad›nda bir sunta parças›, e¤e, pençe, dosya, karton, kurflun kalem, silgi, diz bezi, makas, çekiç, z›mpara tafl›, biley tafl›, eski cam parçalar›, çeflitli kal›nl›klarda sulu boya f›rçalar› kullan›l›r. (F: 46)
Karagöz Tasvirlerinin Yap›m Aflamas›
Derinin Seçimi: Karagöz tasvirleri genellikle deve, s›¤›r veya manda derisinden yap›l›r. Deve derisinin tercih edilmesinin nedeni ifllendi¤i zaman fleffaf
hale gelmesi, ›fl›¤› iyi yans›tmas› ve dayan›kl› olmas›d›r.
119
120
6.4. SARAÇLIK
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›rak yetifltirmifltir fakat flimdi ç›rak bulamamaktad›r.
6.4.1. KÜTAHYA’DA SARAÇLIK
Nevflehir’de koflumculuk olarak da bilinen, ömrünü neredeyse tamamlamak
üzere olan bu meslek, kimi zaman ihtiyaçlar› karfl›lamakta, kimi zaman da estetik
zevke hitap etmektedir. Saraçlar; hayvanlar, özellikle de atlar için gerekli koflum
araçlar›n›, süs eflyalar›n› üretmektedirler.
Derleyen: Burçak Kaya
Derleme yeri ve tarihi: Kütahya, 2004
Kaynak kifli: Mehmet Saraço¤lu, 1923 Kütahya do¤umlu, saraç.
Teknolojik geliflme ve hayvan gücünün yerini makine gücüne b›rakmas› ile
bu mesle¤e olan ilgi azalm›flt›r. Günümüzde bu meslekle u¤raflmayan ancak hayat›n›n bir döneminde saraçl›k yapm›fl kiflilere rastlamakla birlikte, Nevflehir’in
merkezinde tek bir saraç dükkan› kalm›flt›r.
K›sa sürede say›lar› h›zla artan motorlu tafl›tlar, at arabalar›n›n yerini alm›flt›r.
Böylece azalan ihtiyaç karfl›s›nda koflum ve süs tak›mlar› yapan saraçlar›n da iflleri
giderek bitme noktas›na gelmifltir. Eskiden saraçl›k kent içi ulafl›m›nda önemli rol
oynayan binek hayvanlar› için gerekli koflumlar› yapan gözde meslekler aras›nda
yer almaktayken günümüzde bu mesle¤in önemi azalm›flt›r.
Koflum Tak›m›nda Kullan›lan Aletler
Dikifl Makinesi: Elle dikifl yap›lamayacaksa dikifl makinesi kullan›l›r.
Saraçlar; hayvan eyerleri, yük ve binek arabalar› için koflumlar, kamç›, fifleklik gibi malzemeler yapmaktad›r. (F:48)
Cilde: Dikilecek ürün cildeye s›k›flt›r›larak elle dikilir.
B›çk›: Deriyi kesmek için kullan›l›r.
Koflum; paldum, bafll›k, gem, çeki kay›fl›, yan kay›fl›, ok kay›fl›, yular, dizgin
gibi parçalardan oluflmaktad›r. Koflumculukta genellikle kullan›lan malzeme
manda derisidir. Deri, sepici b›ça¤› ile kesildikten sonra t›rafllanmakta, mumlu iplik ve s›r›m i¤nesiyle dikilmektedir.
Çengelli Biz: Dikifl dikmede kullan›l›r.
Hadde: Kay›fllara oluk açmada yani kordon çekmede kullan›l›r.
S›y›rg›: Derinin damarlar›n› k›rar, yumuflat›r.
Muflta: Pres vazifesi görür, yap›flt›rma iflini yapar.
At›n boynuna geçirilen gö¤üs kay›fl›, yan kay›fl›, ok kay›fl›, sedemka gibi parçalar› hamuta ba¤lanarak at›n arabay› çekmesi sa¤lanmaktad›r. Hamut; iki a¤aç
parças›n›n birlefltirilerek s›rayla üzerine simit fitil dolma, kapak gibi bölümlerin
yap›lmas›yla oluflmaktad›r. Saraçlar deri kesmek için “teber”, derileri tesviye etmek için “s›y›rg› b›ça¤›”, eyer a¤açlar›n› ve kamç› çubuklar›n› delmek için “matkap”, çivi kesmek için “keski” gibi aletler kullanmaktad›rlar. Saraçlar yaln›zca eflya yapmakla kalmazlar, ayn› zamanda eski saraciye eflyas›n› tamir ederler.
Z›mpara Tafl›: Sararm›fl metalleri parlatmada kullan›l›r.
Yan Alaca¤›: Kay›fl kenar› düzeltmek için kullan›l›r.
Bunlar›n yan› s›ra kerpeten, çekiç ve makas kullan›l›r.
Yap›lan Ürünler
Belleme: Hayvan› so¤uktan, s›caktan korur.
Hamut: Hayvan›n boynuna tak›l›r. Yükü boynuyla dengeli bir biçimde çekmesini sa¤lar.
Mehmet Saraço¤lu verdi¤i eme¤in karfl›l›¤›n› alamad›¤›ndan flikayetçi ve bu
mesle¤e daha çok sahip ç›k›lmas›n›, yeni ç›raklar yetifltirilip mesle¤in devam ettirilmesini istemektedir. Fakat h›zla geliflen teknolojiyle birlikte bu meslek de yok
olmak üzeredir.
Paldum: At›n vücudunu sarar ve hamutun ç›kmas›n› engeller.
Bafll›k: At›n gemini tutturmak için gereklidir.At›n bafl›na geçirilir.
Dizgin: Ata yön verir. At› durdurmaya, yürütmeye yarar.
Sadanga(Kulak kay›fl›): ‹ki tanedir. Araba oklar›yla hamut aras›na ba¤lan›r. Boyundaki yükü azalt›r.Yokufl afla¤› inerken h›z› keser.
6.4.2. NEVfiEH‹R’DE SARAÇLIK
Derleyen: Gülsen Kay›fll›
Yular: Hayvanlar›n kaçmamalar› için kullan›lan ba¤lama arac›d›r.
Derleme yeri ve tarihi: Nevflehir, 2004
Yan Kay›fllar: At›n iki yan›ndan hamuta ve at arabas›na ba¤lan›r.Yükü çekmeye yard›mc› olur.
Kaynak kifli: Osman Taksu, 1936 Nevflehir do¤umlu, ilkokul mezunu, saraç.
E¤ri A¤aç: Araba oklar›n› düzgün tutar.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Nevflehir’de bulunan baflka ustalar›n yan›nda ç›rakl›k yaparak bu mesle¤i ö¤renmifltir.
Yem Torbas›: At›n boynuna tak›l›r ve beslenmesi sa¤lan›r.
121
122
‹p olarak derinin ince ince dilimlenmesiyle elde edilen s›r›m kullan›l›r. Ayr›ca
boncuklar, nazarl›klar gibi süs amaçl› ürünler de vard›r.Köpekler için a¤›zl›k yap›l›r. Hayvanlara yap›lan ürünlerin d›fl›nda fifleklik, b›çakl›k gibi ürünler de yap›l›r.
6.5. SEDEF KAKMACILI⁄I
6.5.1. ANKARA’DA SEDEF KAKMACILI⁄I
Koflum Tak›m›n›n Yap›l›fl›
Derleyen: Gönenç ‹kinci
Tabaklanm›fl (ifllenmifl) deri al›n›r. 5-6 veya 7 cm eninde (iste¤e göre) kesilerek kay›fl haline getirilir. Kay›fl›n damarlar›, s›y›rg›dan geçirilerek k›r›l›r. Daha sonra haddeden geçirilir ve kay›fla kordon aç›l›r.
Derleme yeri ve tarihi: Ulus/Ankara, 2004
Kaynak kifli: Besim ‹rida¤, 1964 ‹stanbul do¤umlu, evli, iki çocuk babas›,
lise mezunu.
Bu ifllemlerle belli ölçülerde birkaç tane kay›fl yap›l›r ve bunlar gerekli yerlerden tutturularak dikilir. Böylece paldum, yan kay›fllar, dizginler birlefltirilmifl olur.
Daha sonra yan›k ya¤ ile boyan›r ve siyah bir renk al›r. Son olarak da süsleme ifllemine geçilir. Kulak kay›fllar› da bu ifllemlerden geçirildikten sonra at arabas›n›n
oklar› ile hamutu birlefltirir.
Sedef kakmac›l›¤› bugün sanayileflmifl olmakla beraber geçmiflten günümüze gelen bir el sanat›d›r. Süsleme için kullan›lan ve emek isteyen bu mesle¤i günümüzde icra edenler az say›da kalm›flt›r.
Hamutun yap›l›fl› ise daha farkl›d›r. Bursa’dan hamut a¤ac› getirilir. Bu a¤aç
oval flekildedir. At›n boynuna zarar vermemesi için hamut a¤ac›n›n atla temas
eden k›sm› keçe ile kaplan›r. Onun üzeri de deri ile kaplan›r. Hamut a¤ac›n›n kullan›lmas›n›n amac› hamutun e¤ilmemesidir.
Torna makinesi, flerit gibi aletlerin ceviz a¤ac›na flekil vermesi için kullan›lmas›na karfl›n sedef kakmac›l›¤›, oymac›l›k ve marangozluktan ayr›lan bir meslektir. Çünkü sedefin en uygun ifllenebildi¤i ve damarl›, do¤al bir görünümün elde
edildi¤i ceviz arac›l›¤›yla sedefi her fley için kullanmak mümkündür. Kap› süslemesinden sehpaya, bastondan flamdana kadar pek çok alanda kullan›lmaktad›r.
Gem, demirden yap›l›r. At› istenilen yöne çevirebilmek için at›n a¤z›na tak›l›r ve gem bafll›kla birlefltirilir.
Sedef Kakmac›l›¤›nda Kullan›lan Hammadde ve Araçlar
Eyer, at›n s›rt›na konulan ve insanlar›n ata daha rahat oturabilmelerini sa¤layan bir araçt›r. Keçe ise eyerin alt›na serilir. At çulu eyerin üzerine at›lmas› için
yap›l›r.
Midye: Sedefçilikte kullan›lan hammadde tatl› su midyeleridir. Sedefin ifllenebilmesi için midyenin kal›n olmas› gereklidir.
Torna ve fierit: Ceviz a¤ac›na istenilen flekli vermekte kullan›l›r.
Kerpeten: Midyenin küçük k›r›klar halinde parçalanmas› için kullan›l›r.
Bu ürünlerin afla¤› yukar› on y›ll›k ömrü vard›r. Beflinci y›ldan sonra tadilat
gerekebilir. Mevsimlere göre ürünlerin sat›fl grafi¤inde de¤ifliklikler görülmektedir. Tar›m›n daha çok bahar ve yaz mevsimlerinde yap›lmas›ndan dolay› kofluma
da bu dönemde daha çok ihtiyaç vard›r. Bu nedenle sat›fllar belirtilen mevsimlerde art›fl gösterir.
El Tafl›: Bu tafl›n, çevirince oluflturdu¤u sürtünme ile malzeme istenilen
düzgünlü¤e ve flekle getirilmektedir.
Biz: Sedefi yerlefltirmek için kullan›l›r.
Pergel: Sedefi daire flekline getirmek için kullan›l›r.
Yap›flt›r›c›: Sedefi tutturmak için kullan›l›r.
Pirinç Tel: Sedefin etraf›na biz yard›m› ile aç›lan noktalara yerlefltirilen sar›
renkli tel. Süsleme için kullan›l›r.
Mesle¤i ö¤retebilmek için ç›rak bulunamamaktad›r. Bunun nedeni de koflum tak›mlar›na olan ihtiyac›n ve buna ba¤l› olarak da sat›fllar›n azalm›fl olmas›d›r. Ayr›ca hammadde bulmakta oldukça zorluk çekilmektedir. Çünkü hammadde s›¤›r veya manda derisidir ve genel olarak Bursa’dan temin edilmekte bu da
maliyeti art›rmaktad›r.
Kadife veya Bez: Yap›lan aksesuar›n alt›n› kaplamada kullan›l›r.
Lama Törpü: Sedef ile a¤ac› ayn› seviyeye getirmek için kullan›l›r.
Z›mpara: Cilalamadan önce son aflama olarak 220 z›mpara ile yüzey uygunlu¤u sa¤lanmas› için kullan›l›r.
fiekil, süsleme ve cila aflamas›yla birlikte yaklafl›k üç günlük bir sürede imal
edilir.
123
124
Sedef kakmac›l›¤› için kullan›lan a¤aç ceviz a¤ac›d›r. Ceviz tercih edilmesinin nedeni a¤ac›n damarlar›n›n ortaya ç›kmas›d›r. Bu cevizle, sedef ve pirinç süslemeleri yap›labilmektedir. Sedefin 1 cm-5 cm olan kal›nl›klar› vard›r. ‹fllemede
en kal›n noktas› kullan›lmaktad›r. Kaynak kifli sedefleri yuvarlak yerlefltirmeyi tercih etmektedir. Öncelikle midyeyi kesmek için kerpeten, yerlerine yerlefltirmek
için biz kullan›l›r. Sedefi daire flekline getirmek için pergel kullan›l›r. Bunlar› yap›flt›rmak için de tutkal veya baflka tür bir yap›flt›r›c› kullan›l›r. Daha sonra tel kesilerek pirinç yerlefltirilir. ‹nce törpü (lama törpü) ile bunlar› a¤açla ayn› seviyeye
indirdikten sonra 220 z›mparayla z›mparalan›r. Üzerine lila yap›l›r. Daha sonra
alt›na kadife veya bir bez parças› yap›flt›r›l›r.
6.6. SEMERC‹L‹K
6.6.1. AKSARAY-GÜZELYURT’TA SEMERC‹L‹K
Derleyen: Aykut Koyun
Derleme yeri ve tarihi: Güzelyurt/Aksaray, 2004
Kaynak kifli 1: Mustafa Hül, 1955 Aksaray/Güzelyurt do¤umlu, ilkokul
mezunu, semerci ve nalbant
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir. Bu meslek Selanik’ten Güzelyurt’a dedesi yoluyla gelmifltir.
Kaynak kifli 2: Veysi Hül, 1925 do¤umlu.
Pazar imkan›n›n k›s›tl› olmas› sebebiyle verilen siparifl üzerine üretim yap›l›r.
Teknolojik geliflmeler, yorucu ve uzun sedef ifllemesinin yerine plastik sanayi
ürünleriyle elde edilen sedef ifllemecili¤ini öne ç›karm›flt›r. Çünkü bu yöntem daha kolay ve daha az maliyetli olmaktad›r. Bu sebeple günümüzde bu iflle u¤raflan ustalar›n say›s› azalm›flt›r.
Kaynak kifli 3: Mevlüt Karaer, 48 yafl›nda.
Halen ulafl›m›n motorlu tafl›tlarla güçlükle yap›ld›¤› yerlerde kullan›lmakta
olan kat›r, eflek ve at için semer yap›lmaktad›r. Binek hayvanlar›n s›rt›na konulmak üzere çul, saman, kam›fl ve meflin kullan›larak yap›lan bu semerler çeflitli
motiflerle süslenmifltir.
Seri imalat› yap›lamayan, özel bir beceri ve emek gerektiren bu mesle¤i Besim Bey talep oran›nda icra etmektedir. Küçük atölyesinde antika onar›m› yapmakta ve antika görünümü verdi¤i mobilyalarla geçimini sa¤lamaktad›r. Bu sebeple sedefi genellikle masa üstü kalemlik, isimlik, flamdan gibi aksesuarlar üzerine ifllemektedir.
Semercilikte kullan›lan hammaddenin ve araç gereçlerin yast›kç›l›kta da kullan›labilmesi uzun y›llar bu iki zanaat›n bir arada yürütülmesini sa¤lam›flt›r; semer ustalar› günümüzde kullan›lan ve önemli say›labilecek bir pazar› olan berdi
yast›k yap›mc›l›¤›na yönelmifllerdir.
Toplam 16 parçadan oluflan semerde 1 adet ön tahta bulunur. Bu tahta takribi 35x60 cm çap›nda s›rlan sö¤üt diye tabir edilen a¤açtan yap›lm›flt›r. Yanlar›nda 4 adet ba¤lant› deli¤i, 2 adet urgan yata¤› kerti¤i olan parça vard›r. 2 adet arka çapraz tahta, mefle a¤ac›ndan oval olarak yap›lm›flt›r. Ayr›ca ayn› oval tahtalara
monte edilen 2 adet kuflluk parças› ve ön tahtay› (al›n tahtas›n› ) oval arka tahtalara ba¤layan ahflap iskelet bulunmaktad›r. Bir tane de döflek (Kar›n) bölgesi vard›r. Bu döfle¤in d›fl bezi keçi derisinden, iç bezi kaput bezinden oluflur. Bu döflek
15 cm kal›nl›¤›nda içine çavdar saz› doldurularak “göbleme” sistemiyle s›k›flt›r›l›r.
Göbleme sistemi, astar›n içine konulan malzemenin bir noktaya toplamas›n› önlemek yani eflit flekilde kalmas›n› sa¤lamak için çuvald›zla belirli noktalardan gelifligüzel dikilmesidir. Daha sonra döflek flekillendirilerek ahflaptan oluflan iskelete yerlefltirilir. Ahflap iskeleye sicim denilen 4 mm kal›nl›¤›ndaki iplerle tutturulur ve son
flekli verilir. Bu bir dokumad›r. Semer sadece eflekler için kullan›l›r.
Bu semerin efle¤in üzerinde durmas› için kar›n alt› kolonuyla ba¤lanmas› gerekir. Kolon; 7 cm eninde, 3 mm kal›nl›¤›nda ve 2 metre uzunlu¤unda bir dokumad›r. Ayr›ca kar›n alt› kolonunun malzemesinden yap›lm›fl kuskun, semerin yan
oval ve yan tahtalar›na ba¤lanarak efle¤in arka ayak üstü çat›s›ndan, kuyruk alt›ndan geçer. Kuskun efle¤in üzerinde bulunan, özellikle rampa afla¤› yük ve insan tafl›rken, semerin kayarak bofla ç›kmas›n› önler.
125
126
Semerin arka oval tahtalar›n›n üstüne monte edilen kuflluk denilen tahta
parçalar› ve ön al›n tahtas›ndaki kertiklere yerleflen tafl›y›c› tahtalar yük tafl›mak
için urgan ba¤lama yeri olarak kullan›l›r. Ayr›ca semerin her iki taraf›nda bulunan
üzengi denilen 12 mm kal›nl›¤›ndaki ipler ve arka k›s›mlar›nda 14 mm çap›nda
mefle a¤ac›ndan halka haline getirilmifl urgan›n rahat kaymas›n› sa¤layan “do¤unuk” denilen 2 adet ahflap malzeme mevcuttur.
6.6.2. ANKARA-BEYPAZARI’NDA SEMERC‹L‹K
Semerin ahflap birleflimleri, arka oval tahtalara ve ön tahtaya aç›lan deliklere
ba¤lant› tahtalar› yerlefltirilmesiyle olur. Ç›kmamas› için demir çiviyle keser yard›m›yla tutturulur. Yükü yüklemek için de 8 metre uzunlu¤unda 12 mm çap›nda
kendir urgan kullan›l›r.
Derleyen: Rakibe Girgin
Kaynak kifli: ‹brahim At›c›, 1960 Beypazar› do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ç›ra¤›na ö¤retmektedir.
Semer; at, eflek, kat›r gibi hayvanlar›n s›rt›na yerlefltirilen, üzerine yük ba¤lanan veya binilen, iskeleti a¤açtan bir çeflit minderdir.
Kam›fl: Çavdar sap› veya kam›fllar kal›plar halinde temin edilir.
Öncelikle kullan›lacak malzemeler temin edilir. Bunlar kam›fl, teliz, ip, keçe,
deri ve tahta iskelettir.
Teliz ya da Çuval: Döflek k›sm› meydana getirilirken kam›fllar önce teliz ya
da çuvala doldurulur. Bu koruyucu bir iç bezidir.
Bu ifllemlerde kullan›lan aletlerin bafl›nda çuvald›z gelir. Bunlar çelikten yap›lm›fl i¤neye benzer aletlerdir. Bunlar›n yan›nda makas, el demiri ve hafla demiri de
kullan›lmaktad›r. Bunlar da yine çelikten yap›lm›flt›r. Kal›b› al›flt›rmada kullan›l›r.
Ayr›ca Adapazar›’ndan elde edilen kam›fllar, telizle birleflerek semer kal›b› oluflur.
Keçi Derisi ve Kaput Bezi: Semerin döflek k›sm›n›n d›fl› keçi derisinden,
içi kaput bezindendir. Malzemenin hayvana zarar vermemesi için, yani s›rt›nda
yara açmamas› için, yumuflak olmas›na özellikle dikkat edilir. Semerin kaliteli olmas› bu özelli¤inden anlafl›l›r.
‹lk olarak kam›fllar telizle kaplan›r. Hafla demirinin ve ç›raklar›n yard›m›yla semer flekli verilir. Sa¤lam ipler oluflturulur. Daha sonra bunun üzerine derileme
yap›l›r. Deri olarak da keçi derisi kullan›l›r. Semerin s›rt›na çukur oluflturmak için
bir parça teliz top yap›larak derinin alt›na konur. Deri iyice gerdirilerek kal›b›n
üzerine kaplan›r. ‹plerle semerin kal›b› ve deri birbirine dikilir. Ayr›ca sa¤lam olmas› için ortadan bir kez daha dikilir. Bu flekilde derileme ifllemi tamamlan›r.
Tahta: Semerin iskeletini oluflturmada kullan›l›r.
Kendir ve Sicim: Semeri baz› noktalardan tutturmaya ve yük tafl›mada
yükleri ba¤lamaya yarar.
Keser: Kam›fllar›n fazla taraflar›n› kesmeye ve büyük çivileri çakmaya yarar.
Törpü: Semerin tahta k›s›mlar›n› yontarak düzeltmeye ve döflek k›sm›nda
fazla ç›kan deri k›sm›n› törpüleyerek düzeltmeye yarar.
Bundan sonraki aflamada keçeleme ifllemi yap›l›r. Keçe, koyun yününden yap›lm›fl bir malzemedir. Koyun keçesi, kal›b›n alt›na iyice yerlefltirilerek, gerdirilerek dikilir. Bu ifllemde de yine çuvald›z, yün ip ve ç›raklar kullan›l›r. Derileme ve
keçeleme bittikten sonra el demiriyle, oluflan kal›b›n kenarlar› dövülür. Daha
sonra marangoza yapt›r›lm›fl olan tahta iskelet semerin üstüne s›k›ca, al›flt›rarak
yerlefltirilir. ‹plerle iskelet kal›ba dikilir. Sonra iskeletin üstüne bir parça deri konur
ve kal›ba dikilir. Bütün bu aflamalar›n sonunda semer kullan›lacak hale gelir.
Nalbant Çekici: ‹pleri, çuval›, deriyi, kaput bezini kesmeye yarar.
Testere: Kam›fllar› kesmeye yarayan diflli bir alettir.
4 no’lu Delgi fiifli: Döfle¤i baz› yerlerinden delerek çuvald›z›n geçiflini kolaylaflt›rmak için kullan›l›r.
Çuvald›z: Döflek k›sm›nda göbleme yapmak için kullan›lan yorgan i¤nesinin daha kal›n ve büyük olan çeflididir.
Bundan sonraki aflamada süslemesi yap›l›r. Bu bölümde semerin keçeli olan
ön taraf›na renkli yünlerle dikifl teknikleri uygulanarak süsleme yap›l›r. Usta bu iflleme makyajlama ve süsleme demektedir.
Kerpeten: Semerin arka taraf›n› ön tarafa yani kuflluk ya da üzengi denilen
bölümü telle ya da vidayla kerpeten yard›m›yla tutturmaya yarar.
Son olarak da gülleme ifllemi yap›l›r ve semer biter. Güllemede sar›, mavi,
yeflil, k›rm›z› gibi göz al›c› renklerden yünlerle çiçe¤e benzer flekiller yap›l›r. Makas yard›m›yla flekil verilir.
Ürünün Pazarlamas› ve Kazanç Durumu
Güzelyurt’ta eflek, az say›da kifli taraf›ndan ba¤ bozumu s›ras›nda üzüm ve
çubuklar› tafl›mak için kullan›lmaktad›r.
Kazanç Durumu ve Meslekle ‹lgili Sorunlar
Güzelyurt’ta semercilikle u¤raflan tek bir usta kalm›flt›r. O da oldukça yafllanm›flt›r. O¤lu her ne kadar semer yap›m›n› bilse de talebin olmamas› sebebiyle bu
iflle u¤raflmamaktad›r. Güzelyurt’ta semer talep üzerine yap›lmaktad›r.
‹brahim Usta, teknolojiye yenik düflen mesle¤iyle geçinememektedir. Bunun
yan›nda h›rdavatç›l›kla da u¤raflmaktad›r. Semerlerini satt›¤› kesim; çobanlar ve
127
128
sürü sahipleridir. Ancak hayvanc›l›¤›n gerilemesi nedeniyle sat›fllar, geçimini sa¤layacak kadar iyi de¤ildir. Bunun için kaynak kifli kullan›m amaçl› semerlerin yan›nda turistik amaçl› minyatür, süs semerler de yapmaktad›r.
7. HAMMADDE OLARAK ‹NCE DALLAR-SAPLAR
6.6.3. KARABÜK-SAFRANBOLU’DA SEMERC‹L‹K
VE A⁄AÇ fiER‹TLER‹ KULLANILAN
Derleyen: Sezgin Karagül
Derleme yeri ve tarihi: Safranbolu/Karabük, 2004
Kaynak kifli: Mustafa Kemel A¤yaro¤lu, 1922 Safranbolu do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
7.1. NEY YAPIMI
7.1.1. ANKARA’DA NEY YAPIMI
Derleyen: Emine Beyaz›to¤lu
Yap›m Aflamalar› ve Kullan›lan Malzemeler
Kemal Usta’n›n dükkân› tarihî Safranbolu evlerinin ve çarfl›s›n›n ortas›ndad›r.
Kaynak kifli: Ertu¤rul Menekfle, 1975 Çank›r› do¤umlu, lise mezunu, evli
ve 3 çocuk sahibi, ney yap›mc›s›.
Kemal Usta ifle önce kam›fllarla bafllamaktad›r. Kam›fllar› yumuflatmak, esneklik kazand›rmak, at veya efleklere batmas›n› önlemek için tokmakla iyice dövülür. Ezilen bu kam›fllar uzunlamas›na kivis denilen çuvala yerlefltirilir. Çuvala
kam›fllar yerlefltirildikten sonra tekrar üstünün da¤›lmas›n› önlemek için siyaha
boyanan branda ile kaplan›r. Etraf› da sa¤lam bir flekilde orlon iplikle dikilir. Eskiden orlon ip yerine kazug denilen ipler branda yerine de sedyen denilen malzeme kullan›l›rm›fl. Bu meslek önemini kaybettikçe kullan›lan as›l malzemeler de
kaybolup gitmektedir. Dikme ifli, hayvan›n s›rt›na yerleflecek biçimde flekil verildikten sonra yap›lmaktad›r.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Ankara Üniversitesi Din Musikisi Ana Bilim
Dal› Baflkan› Bayram Akdo¤an’dan ö¤renmifltir.
Hammadde ve Kullan›lan Araçlar
Kam›fl: Neyin hammaddesi kam›flt›r. Kam›fl›n farkl› cinsleri bulunur. Ney yap›m›na uygun olan kam›fllar ince etli ve k›sa bo¤umlu olanlard›r. Kam›fl›n d›fl yüzeyinin sert s›rçal› olmas› neyin sesinin arzu edilen t›n›da olmas›n› sa¤lar. Ülkemizde ney yap›m›na uygun kam›fllar Antakya, Samanda¤› ve Asi nehri k›y›lar›nda
bulunur.
Da¤›lmas›n› önlemek, yük tafl›nmas›n› sa¤lamak ve gerekti¤inde at veya efle¤in üzerinde gidebilmek için branda ile kaplanm›fl çuval›n etraf›, kay›n a¤ac›ndan yap›lm›fl tahtalarla özel bir flekil verilerek tutturulur. Semerin tahtadan yap›lm›fl ön taraf›na kafl, arka taraf›na da semer tahtas› denilir.
Ney yap›m›nda kullan›lacak olan kam›fl mutlaka 9 bo¤umlu olmal›, bo¤um
aral›klar› ve kal›nl›klar› mümkün oldu¤unca birbirine yak›n olmal›d›r. Do¤adaki
kam›fl›n bo¤umlar› do¤al olarak kökten uca do¤ru k›salmakta ve daralmaktad›r.
Bu k›salma ve daralman›n mümkün olabildi¤ince az olmas› tercih edilmelidir.
Ney yap›labilecek kam›fllar sonbaharda hava s›cakl›¤›na göre Eylül, Ekim, Kas›m
aylar›nda kesilmelidir. Püskül sürgüsü sararmam›fl, yaprak sap› kurumam›fl kam›fllar henüz olgunlaflmam›fl oldu¤undan kesilmemelidir. Erken kesilen kam›fllardan
yap›lan neyler olgunlaflma sürecini tamamlamad›¤› için k›sa bir süre sonra buruflacakt›r. Ayr›ca kam›fl›n d›fl yüzeyini kaplayan ve kam›fl› koruyan cidar› (mine tabakas›), ancak olgunlaflma sürecinin sonunda istenilen özelli¤e kavuflmaktad›r.
Bunlar tamamland›ktan sonra alt k›s›m keçe ile kaplan›r. Yumuflak oldu¤u
için keçe tercih edilir. Böylece hayvan›n ya¤›r olmamas› ve rahat etmesi sa¤lan›r.
Bu ifllem de tamamland›ktan sonra hem semere süs vermek hem de semeri
daha sa¤lamlaflt›rmak için renkli ipliklerle semerin d›fl›ndan do¤ru dikifller at›l›r.
Sonra semer kullan›ma haz›r hale gelir.
Yukar›da söylenenlerden baflka araç ve gereçler de vard›r. Tahtada delik açmak için kullan›lan burgus, kam›fllar› kesmek için kullan›lan b›çk›, çuval ve keçeyi
kesmek için makas, çivi sa¤mak için kullan›lan kerpeten, dikifl yaparken ipleri
gerdirmek için kullan›lan paland›z, tahtalar› düzlemek için kullan›lan alet, bir de
ç›rak denilen bende¤il vard›r. Bende¤iller semer üzerinde çal›fl›rken semere saplan›r ve bunlar yard›m›yla semer sa¤a sola çevrilir.
Parazvane: Neyin alt ve üst k›sm›na, çatlamay› önlemek için tak›lan metalden yap›lm›fl bileziktir. Bu metaller alt›n, gümüfl, bak›r olabilir.
Baflpare: Neyin üflenilen k›sm›na (ses kutusunun bulundu¤u yere) sesin
daha net ç›kmas› ve dudaklar›n tahrip olmamas› için tak›lan parçad›r. Baflpare asl›nda manda boynuzundan yap›l›r. Fildifli, abanoz veya flimflir gibi sert a¤açlar-
129
130
dan yap›lan baflpareler de vard›r.Günümüzde ise baflpare yap›m›nda sanayide
kullan›lan teflon ve fiberglass gibi malzemeler kullan›l›r.
Ney; Türk müzi¤inde kullan›lan, dokuz bo¤umu ve yedi deli¤i olan, t›n›s›
kendine has bir enstrümand›r. Ney genellikle kam›fltan yap›l›r. Ancak plastikten
yap›lan neyler de mevcuttur. En do¤ru ses ve en güzel t›n› kam›fltan yap›lma
neylerden al›n›r.
E¤e: Neyin içini boflaltmada kullan›l›r.
Açk›: Neyin deliklerini açmak için kullan›l›r.
Mustafa Usta, kam›fl› Hatay’›n Samanda¤› ilçesinden getirtmektedir. Kam›fl›n
tuzlu suda yetifleni makbuldür. Çünkü tatl› su kam›fllar› kötü kokmakla birlikte
çabuk kurumaz.
Metre: Neyin uzunlu¤unu ölçmede kullan›l›r.
Kumpas: Neyin delikleri aras›ndaki mesafeyi ayarlar.
‹nce Testere: Neyi düzeltmek için alt›ndan ve üstünden kesmede kullan›l›r.
Ses Cihaz›: Neyin sesinin uygun tonda olup olmad›¤›n› ölçen elektronik cihazd›r.
Ney yap›l›rken önce kam›fl›n d›fl›ndaki pürüzlü yerler elle veya bir b›çak yard›m›yla temizlenir. Kam›fl çabuk zarar gören bir madde oldu¤u için dikkatli olmak gerekir. Kam›fl›n içi bofltur. Ancak bo¤um yerleri kapal›d›r. Uzun demir bir
çubukla dokuz bo¤um yerinden sekizi aç›l›r. Kam›fl›n içi temizlenir. Fakat son bo¤um aç›lmaz. Son bo¤umun aç›lmamas›n›n sebebi, o bo¤um üzerine neyin perdelerinin yani deliklerinin aç›lacak olmas›d›r. O son bo¤um üzerinde delik yerleri
ölçülerek iflaretlenir. Daha sonra bir piknik tüpü yard›m›yla küçük bir demir çubuk ›s›t›l›r. ‹flaretlenen delik yerleri s›cak demirle delinir. Delme ifllemi b›çak vb.
malzemelerle yap›lamaz çünkü kam›fl zay›f bir malzemedir, burgu yöntemi kullan›l›rsa çatlar. Ard›ndan delinmifl yerler bir z›mpara ile istenilen ölçüde geniflletilir.
Delikler oluflturulduktan sonra z›mparayla deliklerin üstü de z›mparalan›r. Böylece delikler düzeltilir, sesin kötü ç›kmas› önlenir. Z›mparalama iflleminden sonra
ney yap›m› tamamlanm›fl olur.
Kam›fll›klardan uygun kam›fllar toplan›r. Toplanan kam›fllar kurumaya b›rak›l›r. Kuruyup yap›ma haz›r hale gelen kam›fllar›n içi e¤e ile temizlenir. Bu temizleme aflamas›nda bo¤umlardaki delikler yukar›dan afla¤›ya yani ses kutusu denilen
yerden en alttaki bo¤uma kadar geniflletilerek aç›l›r. En üstteki 1. bo¤um en dar,
8.bo¤um en genifl flekilde aç›l›r. Metre ile kam›fl›n üzerinden gerekle ölçümler
yap›l›r ve kam›fl, gerekti¤i uzunlukta kesilir.
Boyu haz›rlanan kam›fl›n üzerindeki delik mesafeleri kumpas’la ayarlan›r. Delikleri açmak için neyin toplam boyunun 26’da biri ölçü olarak al›n›r. Sonra kam›fl üzerine açk› yard›m›yla alt›s› ön yüzde, biri arka yüzde olan yedi perde aç›l›r.
(F: 49) Ön delikler üçerli iki grup halindedir. Neyin çatlamas›n› önleyen parazvaneler kam›fl›n alt›na ve üstüne neyin ölçüsüne göre gayet ince bir metalden yap›larak tak›l›r.
Neyin a¤z›na iste¤e göre “baflpare” ad› verilen demir bir halka tak›labilir.
Baflparen›n tak›l›p tak›lmamas› tercihe ba¤l›d›r.
Parazvanelerden sonra neyin en üst k›sm›na yani ses kutusunun oldu¤u bölüme baflpare tak›l›r. Baflparelerin duda¤a temas eden aç›kl›klar›, iç yüzeye verilen derinlikleri (hazne derinli¤i) ve d›fl çaplar› neyzenlerin istek ve al›flkanl›klar›na
göre de¤iflebilmektedir. A¤›z aç›kl›k çaplar› 16-17 mm, hazne derinlikleri 1-3
mm, d›fl çaplar› da 35-50 mm olabilmektedir. Her neyin baflpare ve parazvane
ölçüsü farkl›d›r. Çünkü her kam›fl birbirini tutmamaktad›r.
Ses kadar görüntünün de güzel olmas›n› isteyenler düflünülerek neylerin bo¤um yerleri simli iplerle sar›larak süslenir.
On yedi çeflit ney vard›r. En büyük sesi veren “davud ney”dir. Mansur ney,
k›z ney gibi pek çok çeflidi olan neyde en küçük sesi “flah ney” verir. Mustafa Usta atölyesinde ney d›fl›nda kaval, mey, otantik dilli kaval, otantik yan flüt ve sipsi
de yapmaktad›r.
Son aflama olarak da neyin, ses ayg›t› ile sesinin tonu ölçülür. Ney üflenmeye haz›r hale gelir.
7.1.2. KAYSER‹’DE NEY YAPIMI
Derleyen: Arzu Uçar
Derleme yeri ve tarihi: Kayseri, 2004
Kaynak kifli: Mustafa Koçak, 1961 Kayseri do¤umlu, evli ve 5 çocuk sahibi, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kaç senedir yapt›¤›: 25 senedir yapmaktad›r.
131
132
bir caminin arka taraf›nda Münire Medresesi El Sanatlar› Çarfl›s›nda icra edilen
geleneksel bir meslektir.
7.2. SEPETÇ‹L‹K
7.2.1. ÇANAKKALE-EVREfiE’DE SEPETÇ‹L‹K
Derleyen: Zühre Bosnal›
Küçük çivileri (alt›l›k, sekizlik) çekmek için m›knat›sl› çekiç, kerpeten, gönye,
anahtar, makas gibi aletler kullan›l›r. Bunlar›n yan› s›ra flerit, pulanya, kaplama
makinesi, çubuk çekme makinesi gibi büyük makineler de mevcuttur. Pulanya,
kontrplaklar› kesmede kullan›l›r. fierit adl› makinede sepet kal›plar›n›n altl›klar›
yuvarlak bir biçimde kesilir. Sepet kal›plar›n›n üst k›sm› “papel” ad›ndaki kaplamalardan oluflur. Kaplanma makinesinde kaplamalar (papeller) kesilir. Bu aletler
sepetlerin kal›plar›n› oluflturmak için kullan›lmaktad›r.
Derleme yeri ve tarihi: Evrefle/Çanakkale, 2004
Kaynak kifli: Fahri Sümük, 1949 do¤umlu, evli.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Çocuklar›na ö¤retmektedir.
Sepetleri örmek için kullan›lan ana malzeme sö¤üt çubuklar›d›r. ‹brahim Usta bunlar› “Alman sö¤üdü” olarak nitelendiriyor. Bu sö¤üt çubuklar›, kabuklar›n›n soyulmas› için yaklafl›k on saat kazanda kaynat›l›r. Sö¤üt çubuklar› kaynad›ktan sonra kad›nlar taraf›ndan kabuklar› soyulur. Kabuklar› soyulan bu çubuklar
çubuk yarma aletiyle üçe yar›l›r. Üçe yar›lan bu çubuklar ustan›n “çubuk çekme
makinesi” ad›n› verdi¤i makine ile talafllar›, s›rçalar› al›n›r. Bu ifllemlerden sonra
çubuklar, sepetleri örmek için kullan›lmaya haz›r hale gelir. Örme ifllemi kal›plar›n alt k›sm›ndan bafllar üst k›sma do¤ru ç›kar. Üst k›sm› da örüldükten sonra sepet meydana gelir.
Sepet yap›m›nda malzeme olarak ay›t, arg›ç, kam›fl, yaracak, b›çak kullan›l›r.
‹lk olarak ay›t ad› verilen yar›m metre kadar olan çubuklar yaracakla çubu¤un
ucundan bafllayarak di¤er ucuna kadar yar›l›r. Çubuk böylece ucundan üçe ayr›lm›fl olur. Di¤er ay›tlar da ayn› flekilde ayr›larak yan yana konur. Ay›tlar›n ifli bitti¤inde uzunlu¤u 20-25 cm olan arg›ç ad› verilen kal›n sopa b›çakla dörde ayr›l›r.
Sonra ucu dörde ayr›lan arg›ç›n etraf› ay›tla doland›r›larak örülür. Arg›ç›n etraf›
ay›tla her dolan›ld›¤›nda ayr›lmam›fl, ucu sivriltilmifl bir ay›t örgünün içine sokularak tekrar arg›ç›n etraf›nda doland›r›l›r. Ay›tla sepetin ucu örüldükten sonra kam›flla üzeri örülür. (F: 50) Kam›flla örmek için kam›fllar b›çakla uçlar›ndan üçe ayr›l›r. Sepetin ucunun ay›tla örülmesinin nedeni ise ay›t›n kam›fltan daha sa¤lam
olmas›d›r. Örülen bu kam›fllar ise fiarköy’de özel yetiflmektedir. Usta kam›flla
örüp sepetin ortas›na geldi¤inde dört s›ra ay›tla örmektedir. Her doland›¤›nda
örerken soktu¤u her ay›t ise sepetin geniflli¤ini biraz daha artt›rarak sepeti sa¤lamlaflt›rmaktad›r. Dört s›ra ay›tla örüldükten sonra üzeri tekrar kam›flla örülür ve
sepetin en üst k›sm›na gelindi¤inde tekrar ay›tla örülerek sepet bitirilmektedir.
(F: 51) Sepet suyla ›slat›larak sa¤lam olmas› ve örerken malzemenin daha kolay
flekil almas› sa¤lanmaktad›r.
Sepetçilik mesle¤inin çok çeflitli ürünleri mevcuttur. Bu ürünler: Çamafl›r sepeti, makyaj kutusu ve dikifl kutusu, kaynak kiflinin “tuvalet kutusu” olarak nitelendirdi¤i sabunluk, gazetelik, ekmek sepetlerinin tüm çeflitleri, “kay›k yemifllik”
ad› verilen kay›k fleklinde içine yemifl konulan ürün, içine flifle konulan fliflelik iç
k›sm› çeflitli desenlerle süslenmifl kahve tepsisi ve di¤er sepet çeflitleridir.
Sepetçilik mesle¤inin günümüzde yeni ç›raklar yetifltirememesi, pazarlama
sorunlar›, sepetlerin ev eflyas› niteli¤inden ziyade süs eflyas› olarak al›c› bulmas›
mesle¤in gelece¤ini etkileyen olumsuz etkenler aras›nda gösterilebilir. ‹brahim
Ustaya göre meslek bitme noktas›na gelmifltir.
Kaynak kifliden ö¤renildi¤ine göre sepetçili¤e mevsimin etkisi olmaktad›r.
Mesela ay›tlar A¤ustos ay›nda yetiflti¤inden bu dönemde sepet daha fazla yap›lmaktad›r. Ancak sepetçilik mesle¤i fazla gelir getirmemektedir. Çocuklar on alt›on yedi yafllar›na gelince sepetçilik mesle¤i onlara da ö¤retilmektedir.
7.2.3. MERS‹N-TECE’DE SEPETÇ‹L‹K
Derleyen: Bilal Tezcan
Derleme yeri ve tarihi: Tece/Mersin, 2004
7.2.2. KASTAMONU’DA SEPETÇ‹L‹K
Kaynak kifli: Ali Durmaz, 1965 Mersin do¤umlu, 5 çocuk sahibi, sepet us-
Derleyen: Umut Azakl›
tas›.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›: Çocuklu¤undan beri yapmaktad›r.
Kaynak kifli: ‹brahim Tabak, 1928 Kastamonu do¤umlu, evli.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Çocuklar›na ö¤retmifltir.
Sepetçilik mesle¤i, Kastamonu’nun merkezinde Nasrullah Camii adl› tarihi
133
134
Mersin yöresinde unutulmaya yüz tutmufl el sanatlar›ndan biri sepetçiliktir.
Anne babadan çocuklar›na aktar›lan bu sanat yeterli ilgi göremedi¤inden yok olma aflamas›ndad›r. Fakat bu iflle u¤raflanlar›n baflka meslek icra edememeleri
mesle¤i flimdilik sürdürmelerini sa¤lamaktad›r.
Sepetçilik Mesle¤inin Sorunlar›
Mersin ilinin Tece beldesinde sepetçilik mesle¤i, bu belde s›n›rlar› içerisinde
birbirine yak›n iki mahallede devam ettirilmektedir. Anne, baba ve çocuklar bu
mesle¤i icra etmektedir. Görüflülen sepet ustas› çocuklu¤undan bu güne bu meslekle u¤raflt›¤›n›, ayr›ca 5 çocu¤una da mesle¤ini ö¤retti¤ini, fakat yeterince gelir
sa¤layamad›¤› için çocuklar›n›n bu meslekle u¤raflmalar›n› istemedi¤ini belirtmektedir. Ayr›ca sepet ustas›, son y›llarda Mersin ilinde yaflanan sel felaketleri nedeniyle sepet yap›m›nda kullan›lan malzemeleri bulmakta güçlük çekti¤ini belirtmifltir. Zor flartlar alt›nda elde edilen bu malzemelerin yeterli miktarda bulunamamas› bu mesle¤in önemli sorunlar› aras›ndad›r. Ayr›ca plastik sepetlerin ve metal eflyalar›n yayg›nlafl›p ucuzlamas›yla karg› sepetler eski önemini kaybetmifltir.
Karg› Sepetçilik Yap›m›nda Kullan›lan Hammadde ve Araçlar
Sepet yap›m›nda karg› ve sö¤üt çubu¤u ad› verilen malzemeler kullan›lmaktad›r. Karg›, su kenar› ve dere boylar›nda yetiflen bir bitkidir. Bu bitki yaz›n ve k›fl›n elde edilebilmektedir. Bu bitkinin hafif oluflu ve kolay ifllenebilirli¤i sepet yap›m›nda tercih edilmesine neden olmufltur. Sö¤üt çubu¤u ise sö¤üt a¤ac›n›n ince dallar›ndan elde edilmektedir. B›çak ise, karg›lar›n istenilen uzunlukta veya kal›nl›kta ayarlanmas› için gereklidir.
Sepetlerin Pazarlanmas› ve Kazanç Durumu
Karg› Sepetinin Yap›m Tekni¤i
Sepetler genelde hediyelik veya turistik eflya olarak al›c› bulmaktad›r. ‹fllek
bir yol kenar›na yerleflmifl olan sepet ustalar› yoldan geçen insanlara bu ürünleri
satabilmektedir.
Malzemenin Toplanmas›: Karg› ve sö¤üt çubu¤u Mersin’in Tece beldesi
ile Erdemli ve Silifke gibi yak›n ilçelerinden toplanmaktad›r. Bu malzemeler genel
olarak sepet ustalar›nca toplanmakta olup ihtiyaca göre sat›n da al›nabilmektedir. Toplanan karg› ve çubuklar kurumadan ifllenmektedir. Topland›¤› anda esnek olan bu malzemeler kuruduktan sonra esnekli¤ini kaybetmektedir. Karg› çubuklar›n›n boylar› 2-3 metre olabilmektedir. Sö¤üt çubuklar›n›n boylar› ise yaklafl›k 1 metredir.
Sepet ustas› yeterli al›c›n›n olmas› durumunda sepet fiyatlar›n›n yar› yar›ya
düflece¤ini belirtmifltir. Yeterli al›c›n›n olmamas› sepet fiyatlar›n›n yükselmesine
sebep olmufltur. Sepet ustas› yirmiye yak›n modelde sepet üretti¤ini söyledikten
sonra iste¤e göre de¤iflik boy ve büyüklükte sepet imal edebilece¤ini belirtmifltir.
Mersin ilinde hala devam ettirilmekte olan sepetçilik mesle¤i kaybolmaya
yüz tutmufl bunda yeterli gelir sa¤lanamamas›n›n ve pazar eksikli¤inin büyük etkisi olmufltur. Babadan o¤ula geçen bir meslek oldu¤undan flu anda bu mesle¤i
devam ettirecek az da olsa usta yetiflmektedir.
Malzemenin Haz›rlanmas›: Günlük olarak toplanan malzemeler kurumadan ifllenmektedir. Öncelikle boylar› 2-3 metre olan karg› çubuklar› b›çak yard›m›yla uzunlamas›na ince fleritler halinde ayr›lmaktad›r. Daha sonra bu karg› çubuklar›n›n boylar›, sepetin büyüklü¤üne, sö¤üt çubuklar› da sepetin çeflidine göre ayarlanmaktad›r.
Sepetin Örülmesi: Malzemeler gereken flekilde haz›rland›ktan sonra sepetin örülmesi ifllemine geçilir. Sepetin örülmesi ifllemine önce taban k›sm›ndan
bafllanmaktad›r. Taban, sepetin üst k›sm›ndan ayr› olarak örülmektedir. Taban,
sa¤lam olmas› için sö¤üt çubuklar› yard›m›yla desteklenmektedir. Taban›n üst
k›sma ba¤lant›s›nda da sö¤üt çubuklar› kullan›lmaktad›r. fieritler halindeki karg›lar bu sö¤üt çubuklar›n›n etraf›na örülmektedir. Taban›n örülmesinde üst k›sm›n
örülmesine göre farkl› bir yöntem uygulanmaktad›r. Bu yöntem farkl›l›¤› karg›
çubuklar›n›n de¤iflik flekilde örülmesinden kaynaklanmaktad›r. Sepetin taban k›sm› tamamland›ktan sonra sepetin üst k›sm›n›n örülmesi ifllemine geçilmektedir.
Tavana sokulmufl olan uzun sö¤üt çubuklar› yukar› do¤ru bükülür. Bu çubuklar›n
etraf›na, taban›n örülmesi iflleminde uyguland›¤› gibi, ince olarak haz›rlanm›fl
karg› çubuklar örülür. Sepetin çeflidine göre farkl› yüksekliklerde örülen karg› çubuklar›n›n üzerine tabandan ç›kan sö¤üt çubuklar› örülmektedir. Bu ifllem sepetin karg›dan örülmüfl k›sm›n›n çözülmesini engellemek ve sepetin daha dayan›kl›
olmas›n› sa¤lamak için yap›lmaktad›r. Kulplu sepetlerin kulp k›s›mlar› da sö¤üt
çubuklar›ndan yap›lmaktad›r.
7.2.4. ORDU-ÜNYE’DE FINDIK SEPETÇ‹L‹⁄‹
Derleyen: Hüseyin S›tk› K›l›ç
Derleme yeri ve tarihi: Ünye/Ordu, 18.04.2004
Kaynak kifli: fiakir Atefl, 50 yafl›nda, ilkokul mezunu.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: O¤ullar›na ö¤retmifltir. Bu mesle¤i o¤ullar›
devam ettirmektedir.
Tamamen do¤al malzeme ile üretilen f›nd›k sepetlerinin yap›m› büyük ölçüde el becerisine ba¤l›d›r. Sepetçilik bölgede bir geçim kayna¤›ndan çok as›l meslek yan›nda yap›lan ikinci bir ifl durumundad›r. Bunda en önemli sebep sepetlerin maddi olarak pazar alan›n›n çok dar olmas› ve kazanç getirmemesidir.
F›nd›k sepetinin temel hammaddesi olan f›nd›k ve kestane ülkemizde en çok
Karadeniz bölgesinde yetiflmektedir. F›nd›k hasad›nda hem pratik hem de eko-
135
136
nomik olmas›ndan dolay› halk, sepetleri tercih etmektedir. Bu sepetler de yöre
halk› taraf›ndan yap›lmaktad›r.
sinde yap›lan sepetlerin pazar› yine ayn› yöredir. Ustalar taraf›ndan Ünye’nin
köylerinde yap›lan sepetler Ünye’nin merkezinde kurulan pazarlarda sat›l›r.
F›nd›k sepetinin maliyeti çok azd›r. F›nd›k sepetlerinin hammaddesi bir para
ödenmeden elde edilir. Çok basit aletlerle tamamen el eme¤ine dayal› olarak sepetlerin üretimi yap›l›r.
F›nd›k Sepeti Yap›m›nda Kullan›lan Hammadde ve Araçlar
F›nd›k sepeti yap›m›nda kullan›lan hammadde kestane ve f›nd›k a¤açlar›n›n
ince dallar› ve bu türden genç fidanlar›d›r. Hammadde d›fl›nda kullan›lan temel
araçlar b›çak ve ucu sivri demirdir.
F›nd›k sepetlerinin fiyatlar›, boylar›na göre de¤iflir. En küçük ve süs amaçl›
kullan›lan sepetler daha ucuza sat›l›rken boyut büyüdükçe fiyat da artar. F›nd›k
sepetçili¤i insanlar›n geçimlerini sa¤lad›klar› birinci meslek de¤ildir. Sepetler s›n›rl› say›da üretilir ve s›n›rl› say›da tüketici kitlesine ulafl›r.
F›nd›k sepeti yap›m›nda kullan›lan en önemli alet b›çakt›r. B›ça¤›n keskin ve
sa¤lam çelikten olmas›na dikkat edilir. Bunun d›fl›nda f›nd›k sepetçili¤inde kullan›lan b›çaklar›n normal b›çaklardan fark› yoktur. Ayr›ca f›nd›k sepetçili¤inde ucu
sivri bir demir kullan›l›r. Bu demirin ucu k›zd›r›larak kullan›l›r.
Bu sepetler yörede yaln›z f›nd›k toplamakta de¤il günlük hayat›n hemen her
alan›nda kullan›lmaktad›r. fiehirde, pofletlerin kullan›lmas› sepetlere ilgiyi azaltm›flken k›rsal kesimde hala f›nd›k sepetleri tercih edilmektedir. F›nd›k sepetlerinin
yap›m›n› yöre halk› nesilden nesle aktarmaktad›r. Fakat yeni neslin köy yerine
flehri kendine yaflam alan› seçmesi ile köyden kente göç, sepet ustalar›n›n ve
üretimlerine ilginin azalmas› sonucunu getirmifltir.
F›nd›k Sepeti Yap›m Tekni¤i
F›nd›k sepetinin hammaddesi olan a¤açlar yine bu bölgeden elde edilir. Burada önemli olan husus kesilecek fidan›n düzgünlü¤ü, budaks›z olmas› ve ne çok büyük ne de çok küçük olmas›d›r. Ayr›ca kesilen her fidandan da sepet olmaz. Sepet
yap›lacak fidanlar›n kabuklar› soyulmadan önce ya¤mur alt›nda uzun süre kalmalar›, ya¤mur suyunu yeterince özümsemifl olmalar› gerekir. Ba¤ ve bahçelerden kesilen fidanlar›n sepet haline getirilifl aflamalar› bundan sonra flöyle s›ralanabilir:
7.2.5. ZONGULDAK-ÇAYCUMA’DA KÜFEC‹L‹K
Derleyen: ‹lkem Aslan
Fidanlar›n fiekillendirilmesi: Kestane ya da f›nd›k a¤açlar›n›n kabuklar›
soyulduktan sonra beklenilmeden fidanlar flekillendirilir. Kesilen fidanlar›n boyu,
yap›lacak sepetin büyüklü¤üne göre bir-bir buçuk metre aras›nda de¤iflir. Fidanlar kesildikten sonra kal›nl›klar› birkaç milimi geçmez. Kesilen parçalar›n genifllikleri ise sepetin modeline göre bir-befl santim aras›nda de¤iflir. Fidanlar›n bu flekle
getirilmesinde de yaln›zca b›çak kullan›l›r.
Derleme yeri ve tarihi: Çaycuma/Zonguldak, 2004
Kaynak kifli 1: Dursun Canbaz, Zonguldak do¤umlu, 54 yafl›nda, ilkokul
mezunu, 5 çocuk babas›, küfe ustas›.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Babas›ndan ö¤renmifltir. Bu meslek dedelerinden beri sürmektedir.
Sepetin Örülmesi: Kesilen parçalar altl› üstlü birbirinin üzerine geçirilir. Fidanlar›n henüz yafl olmas› burada önemlidir. Yafl fidan kolayca flekil al›p e¤ilebilirken kuru fidan flekil almakta zorlan›r ve k›r›labilir. Kal›n ve genifl parçalar sepetin temelini teflkil eder. Önce genifl olanlar örülüp taban oluflturulduktan sonra
ince ve dar olan parçalarla sepetin etraf› kuflat›l›r. Sepet örülür ve fidanlar›n ucu
k›zg›n telle delinir. Oluflan deliklerden kuru sarmafl›klar geçirilerek örülür. En son
sepetin sap› da tak›larak sepet tamamlan›r. F›nd›k sepetlerinin küçük olanlar›na
sepet ad› verilirken büyüklerinin ad› “hayme”dir.
Kaynak kifli 2: Halime Canbaz, Zonguldak do¤umlu, 50 yafl›nda, ilkokul
mezunu, ev han›m›.
Ustalar›n çal›flma mekanlar›, genelde kendi evlerinin alt›nda bulunan küçük
atölyelerdir. Burada a¤açlar› yakmak için ocaklar›, tezgah› ve küfe yap›m›nda kullan›lan di¤er aletleri bulunmaktad›r.
‹klime ba¤l› olarak malzemenin kolay bulunmas› insanlar›n bu baba mesle¤ine devam etmelerini sa¤lam›flt›r. ‹fl probleminin olmas› da küfecilik mesle¤inin
devam›n› sa¤layan sebeplerden biridir.
Sepetin Süslenmesi: Sepet örülüp bitirildikten sonra süslenir. Bu süsler,
delik delmede kullan›lan sivri demirin iyice k›zd›r›lmas›yla yap›l›r. Sepetin daha
çok sap› süslenir. Bazen sepetlerin gövdelerinde, fidanlar›n kabu¤u soyulmadan
örülmesiyle iki renkli bir görünüm sa¤lan›r. Ayr›ca f›nd›k ve kestane a¤ac›n›n bir
arada kullan›lmas›, iki a¤aç aras›ndaki ton farkl›l›¤› nedeniyle süs özelli¤i gösterir.
Küfe Yap›m›nda Kullan›lan Malzemeler
B›çak: Ocakta piflirilen a¤açlar› kesmek, ay›rmak için kullan›l›r.
Tezgah: Ocakta piflirilen a¤açlar› b›çak yard›m›yla ay›rd›ktan sonra yontma
iflleminin yap›ld›¤› tezgah ahflaptan yap›lm›flt›r.
B›çk›: Sepet tahtas›n› tezgah üzerinde yontmak için kullan›l›r.
F›nd›k sepetçili¤i bir ailenin geçimini tek bafl›na sa¤layacak bir meslek de¤ildir ama aile geçimine katk›s› da küçümsenecek kadar az de¤ildir. Ünye ve yöreTürkiye’de 2004 Y›l›nda Yaflayan Geleneksel Meslekler
E¤ri Demir: Sepeti örme aflamas›nda tahtalar› s›k›flt›rmak için kullan›lan
araçt›r.
137
138
Küfe Yap›m›ndaki Aflamalar
7.3. SÜPÜRGEC‹L‹K
A¤açlar›n Ocakta Piflirilmesi: Belirli cins a¤açlar›n ormandan toplanmas›yla küfe yap›m›nda kullan›lacak malzeme sa¤lanm›fl olur. Toplanan a¤açlar›n
ayn› boy ve kal›nl›kta olmalar› önemlidir. Ayn› boy de¤ilse kesilerek ayn› boya
getirilir. Ard›ndan a¤açlar oca¤a konup piflirilir. A¤açlar›n yanmamas› için flifl yard›m›yla atefl da¤›t›l›r. Bu ifllem yaklafl›k bir saat sürer. A¤açlar ocakta piflirilirken
ateflin fazla olmamas› önemlidir.
7.3.1. ÇANKIRI’DA SÜPÜRGEC‹L‹K
Derleyen: Burçin Köknel
Derleme yeri ve tarihi: Çank›r›, 2004
Kaynak kifli: Osman Özdemir, 1976 Çank›r› do¤umlu, ortaokul mezunu.
Mesle¤i kaç y›ld›r yapt›¤›:10 y›ld›r yapmaktad›r.
A¤açlar›n B›çak Yard›m›yla Ayr›lmas›: Bir saat boyunca ocakta piflirilen a¤açlar b›çak yard›m›yla ayr›l›r. Burada a¤ac›n türü çok önemlidir. A¤ac›n
cinsine ba¤l› olarak ifllem zor ya da kolay olur. A¤açta budaklar›n çok olmas› ifllemi zorlaflt›r›r.
Yeflilimsi çiçekli fundalar›n kurutulmas›yla süpürgenin ana malzemesi elde
edilir. Fundalar kurak yerlerde yetiflen çal› a¤açç›klard›r.
Tahtalar›n Yontulmas›: Parçalara ayr›lan a¤açlar›n yontulmas› aflamas›d›r. Tahtalar tezgah›n üzerine konur ve b›çk› yard›m›yla yontulur. Tahtalar küfeyi
örmeye haz›r hale getirilir.
Süpürge yap›m›nda kullan›lan makas, süpürgenin uçlar›n› düzetmek için;
çuvald›z, çuvald›za geçirilen iple birlikte süpürge otlar›n›n aras›ndan geçerek dikmek; çal› keskisi ise uzun gelen çal›lar›n süpürge için uygun bir boya getirilmesi
için kullan›l›r. Gerekirse yan keski ve pense kullan›l›r. Yan keski ve pense; süpürgede, ipe at›lan dü¤ümleri s›k›laflt›rmak için kullan›l›r.
Küfenin Örülmesi: Küfenin yap›m›nda son aflamad›r. Bu aflamada yontulan tahtalar›n alt› tanesi yan yana dizilir. Bunlar›n boyutlar›n›n ayn› olmas› önemlidir. Bu tahtalara “boyluk” denir. Üzerine, yap›lacak küfenin büyüklü¤üne göre
yontulan di¤er tahtalardan konur. Bu tahtalara da “cible” denir. Bu ifllem esnas›nda tahtalar›n birbirine olan oranlar› önemlidir. Tahtalar›n kesiflti¤i yer küfenin
taban›n› oluflturur. Sonra boyluk denilen tahtalar yukar›ya do¤ru bükülerek küfenin iskeleti meydana getirilir. Daha sonra di¤er yontulan tahtalarla küfe örülür.
Süpürge, çal›lardan yap›lmas› ve ele uygunluk aç›s›ndan “çal› süpürgesi”,
“ot süpürge”, “el süpürgesi” olarak adland›r›l›r.
Süpürgenin sap›n›n yap›m›nda çuvald›za ip geçirilip arkas›na bir dü¤üm at›l›r. Kam›fltan saplayarak karfl›ya geçirilir. ‹ki tur doland›ktan sonra ayn› ifllem iki
parmak alt›ndan da ayn› flekilde tekrarlan›r. Süpürgenin sap›n›n yap›m› bittikten
sonra çal›lar ikiye ayr›l›p ip geçirilir. Bunun sebebi, süpürgenin da¤›lmas›n› engelleyip dengelenmesini sa¤lamak içindir.
K›ylama: Küfenin a¤z›n›n örülmesidir.
Bitirme ‹fllemi: Küfenin örülmesinin ard›ndan k›ym›klar›n›n temizlenmesi
aflamas›d›r. Böylece küfe kullan›ma haz›r hale getirilir.
Süpürgenin sap› ile alt k›s›mlar›n›n renginin de¤iflik olmas› ve çizgi say›s›n›n
farkl› olmas› süpürgeyi yapan kifliye ba¤l›d›r. ‹yi bir çal› süpürgesinin ifllevini yerine getirebilmesi için flu hususlar önemlidir:
Küfenin malzemesi olan a¤açlar› ustalar ormandan temin etmektedirler. Bu
ifllemin yasal olmamas› bu meslekle geçimini sa¤layan aileleri zor duruma düflürmektedir. Aletler ise demircilere özel olarak yapt›r›lmaktad›r.
-Çal›lar› keserken ayn› hizada olmas›.
-Kam›fllar› yerlefltirirken, kam›fllar›n etraf›ndaki çal›lar›n kam›fllar› s›k› bir flekilde çevrelemesi.
Kaynak kifliler, ç›rak ve yard›mc› bulman›n zor oldu¤unu, art›k gençlerin
okumaya ya da daha kazançl› ifllerde çal›flmaya e¤ilimli oldu¤unu belirtmifllerdir.
Bir küfenin tüm ifllemlerden geçerek tamamlanmas›n›n ard›ndan küfeler sat›lmak
üzere halk pazarlar›na götürülür. Pazarda al›c›lar› daha çok çiftçiler ya da meyvecilik, bahçecilikle u¤raflanlard›r. Fiyatlar›n›n düflük olmas›na ra¤men çok fazla al›c› bulunamamas› pazarlamadaki problemlerden biridir.
-Çal›lar aras›ndan geçen ipi ne çok sert, ne de çok gevflek flekilde çekmek.
Her iki flekilde de süpürge da¤›l›r. (F: 52)
-Çuvald›za geçirilen ipin arkas›na aç›lmayacak flekilde s›k› bir dü¤üm atmak.
-Süpürge tamamlan›rken en son ifllemde, uzun kalan çal›lar› keserek ayn› hizaya getirmek.
Çal›lar›n hizas› ayn› olmayan süpürgeler halk›n tabiriyle “süpürdü¤ün tozu
geri getir” manas›nda tozlar›n iyi süpürülmesine engel olur.
139
140
7.3.2. ED‹RNE-KEfiAN’DA SÜPÜRGEC‹L‹K
Derleyen: Zühre Bosnal›
Derleme yeri ve tarihi: Keflan/Edirne, 2004
8. HAMMADDES‹ KA⁄IT VE KUMAfi OLAN
ÜRÜNLER‹N BOYANMASINA YÖNEL‹K MESLEKLER
Kaynak kifli: Ahmet Oksak, 1945 do¤umlu, evli, ilkokul mezunu.
8.1. BASKICILIK (IHLAMUR BASKI)
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ye¤enlerine ö¤retmektedir.
Süpürge yap›m›nda kullan›lan malzemeler; ba¤lant›, i¤ne, tokmak, tel, iplik,
lapa ve makast›r. Usta ilk olarak ayaklar›yla dayand›¤› tahta ve beline dolad›¤›
zincir aras›na geçirilmifl ip ile kendine destek al›r. Bu iple birlikte zincire ba¤lanan
tel ile süpürgenin elle tutulan yeri yap›l›r. (F:53) Bunun için ilk olarak ba¤lant›
ad› verilen zincir, tahta, ip yard›m›yla süpürgenin teli, önce bafl›n›n en alt›ndan
bafllayarak, s›k›ca doland›r›l›r. Sonra yukar›ya do¤ru üç defa daha ayn› ifllem yap›l›r ve tornavidayla süpürgenin bafl› düzeltildikten sonra b›çakla süpürgenin bafl›ndan ç›kan fazlal›klar› kesilir. Sonra süpürgenin geri kalan k›sm› ikiye ayr›l›r.
(F:54) Bunlar kar›flmas›n diye iple ba¤lan›r. Daha sonra ba¤lant› yard›m›yla ikiye
ayr›lan taraflar›n üst k›sm› da tel ile ba¤lan›r. Lapa ile süpürgeyi s›k›flt›r›p düzlefltirerek, lapan›n bulundu¤u yerin üst k›sm› tokmakla vurularak süpürgenin düzgün
olmas› sa¤lan›r. Kal›n ve uzun bir i¤neyle lapan›n üst k›sm›ndan süpürge dikilir.
Lapa biraz afla¤› indirilerek dikilen yerin afla¤› k›sm›ndan bir kez daha dikilir. Bu
sefer lapa daha fazla afla¤› indirilir ve lapan›n üzerinden iki defa daha yak›n hizada dikilir. Sonunda ise makasla süpürgenin alt› kesilerek düzeltilir.
8.1.1. ANKARA-BEYPAZARI’NDA BASKICILIK (IHLAMUR BASKI)
Derleyen: Derya Eskimen
Derleme yeri ve tarihi: Ankara/Beypazar›, 2004
Kaynak kifli: Özden Sar›çam
Ustalar›ndan ö¤renilerek bask›c›l›k sanat›n›n yaflat›ld›¤› yörelerden biri Ankara’n›n Beypazar› ‹lçesidir. Beypazar› han›mlar›n›n çarfl›ya giderken bafllar›na örttükleri bürgüler, bürgülerinin içine örttükleri yazmalar, k›zlar›n›n çeyiz sand›klar›nda özenle saklad›klar› bafl örtüleri, masa, sehpa örtüleri, yemek yerken yere
serdikleri sofra örtülerinde bask›c›l›¤› görmek mümkündür.
Bask› çal›flmas›nda kullan›lan hammadde, kök boyas› ad› verilen çeflitli bitkilerin kök k›s›mlar›ndan elde edilmifl boyalard›r. Kullan›lan araçlar; çeflitli motifler
ifllenmifl olan kal›plar, kal›b›n bas›lmak için üzerine vuruldu¤u ›slampa, ›slampan›n üzerine kök boyan›n sürülmesinde yard›mc› olan f›rçad›r.
Süpürge yap›l›rken suyla ›slat›lmal›d›r. Böylece ›slanan süpürge yumuflamakta, tel ile daha kolay çevrilebilmektedir.
Kal›plar ana ve yard›mc› desenler olarak grupland›r›lm›flt›r. Ana desenler yazmaya, bürgüye ya da sofra örtüsüne ismini vermifl olan saatli, geyikli, çiçek dal›,
Hitit günefli, horoz kuyru¤u gibi ana motiflerdir. Yard›mc› desenler ise dolgu motifler ve kenar süslerinden oluflur. Kal›plar dokuma kumafl›n ortas›na, kenar›na,
yanlar›na k›saca iste¤e ba¤l› olarak kumafl›n çeflitli yerlerine uygulanabilir.
Mevsimin süpürgecili¤e etkisi yoktur. Her mevsimde yap›labilmektedir.
Günde ortalama 20 tane süpürge yap›lmakta ancak meslek fazla gelir getirmemektedir. Çocuklara da 10-15 yafl civar›nda bu meslek ö¤retilmektedir.
Ihlamur a¤ac›ndan yap›lm›fl kal›plar iste¤e göre renkli kök boyalarla renklendirilerek kumafl üzerine uygulan›r. Sofra örtülerinde genellikle siyah beyaz tercih
edilir.
Bask› Uygulama Tekni¤i: Kal›p Haz›rlama
Bitki köklerinden elde edilen kök boyalar bir kaba konulur. ‹stenilen kal›plardan biri al›narak ›slampa üzerine s›k›ca bast›r›l›r. Islampaya s›k›ca bast›r›ld›ktan
sonra çekilen kal›p dokuma kumafl üzerine bask› yap›lmak üzere haz›rlan›r. Kumafl›n hangi bölgesine uygulanaca¤›na karar verildikten sonra kumafla uygulan›r. Üzerine s›k›ca bast›r›ld›ktan bir müddet sonra kal›p kald›r›l›r. Bir gün kurumas›, havaland›r›lmas› yap›ld›ktan sonra ertesi gün arkas›ndan s›cak bir ütü ile sabitlendikten sonra bask› haz›r duruma getirilmifl olur.
141
142
8.2. EBRU SANATI
Bask› ürünleri yerli halk taraf›ndan kullan›lmas› yan›nda toplumun çeflitli kesimleri taraf›ndan da al›c› bulmaktad›r. Sadece bürgü sofra örtüsü, masa, sehpa
örtüsü de¤il mesle¤i icra edenlerin yarat›c›l›klar›n› da ortaya koyarak minder,
perde, çeflitli k›yafetler üzerine uygulad›klar› bask› ile kullan›m ve ilgiyi art›rm›fllard›r.
8.2.1. ‹ZM‹R’DE EBRU SANATI
Derleyen: Hilal Ayd›n
Derleme yeri ve tarihi:‹zmir, 2004
Kaynak kifli: Güler Elhan, 1957 Kilis do¤umlu, ortaokul mezunu, evli ve 3
çocuk sahibi.
Beypazar›’na düzenlenen turlarla ve yöre halk›n›n zaten hiç eksilmeyen al›m
iste¤i ile bugün meslekten elde edilen gelir yads›nmayacak kadar yüksektir. Tabii
bu etki ilçeyi ziyaret eden turist say›s›yla paralellik gösterir.
Mesle¤i kimden ö¤rendi¤i: Eflinden ö¤renmifltir.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Kendi atölyesinde kurs vermektedir.
Derleyen: Yakup Güler
Derleme yeri ve tarihi: Kemeralt›/‹zmir, 2004
Kaynak kifli: Savafl Durmaz, doktor, ebru sanat› üzerine kurs vermektedir.
Kitrenin su içerisinde boyan›n dibe batmamas› için çeflitli kimyasal maddeler
(s›¤›r ödü Arap zamk› vb.) yard›m›yla serpilmesi ve serpilen boyalar›n su yüzünde flekillendirilmesi ile oluflan sanatsal de¤erdeki eserlere “ebru” denir.
Ebru sanat›, su üstünde gerçeklefltirilen renklerin dans› olarak ifade edilebilir.
Ebruda renklerin kompozisyonu çok önemlidir. Usta-ç›rak terbiyesi içinde ö¤renilen, fazlas›yla sab›r ve titizlik gerektiren bu geleneksel sanat, eskiden sadece el
yazmas› kitaplar›n kapaklar›n›, iç ve yan ka¤›tlar›n› süslerken; bugün kumafl, ahflap, cam, seramik gibi pek çok farkl› yerde ve farkl› nesneler üzerinde uygulanmakta ve duvarlar›m›z› süslemektedir. (F: 55)
Bu sanat›n ürünleri battal ebru, gelgit ebru, taramal› ebru, bülbül yuvas›,
serpme, ‹spanyol ebrusu, flal ebrusu, tarakl› ebru ve çiçekli ebru gibi pek çok çeflit içerir. Bugün birçok çiçek çeflidi içinde (gül,karanfil,papatya,sümbül vs…) lalenin yeri ayr›d›r. Çünkü lale ebrunun sembolüdür.
Ebru sanat›na özelli¤ini veren kitre, toprak boya, gül dal›, at k›l›, öd gibi
malzemeler do¤al yollardan elde edilir. Bugün bu malzemelerin haz›rlanmas›ndaki zorluklar sebebiyle birçok kifli geleneksel yöntemlerden kimi noktalarda sapmakta, farkl› alternatifleri kullanmaktad›rlar. Toprak boya yerine haz›r boyan›n
kullan›lmas› gibi.
Ebru yap›m›nda kullan›lan araçlar tekne, f›rça, tarak, biz, el tafl› (desteseng),
spatula, ka¤›t, kurutma teli vs.dir. Ayr›ca ebru yap›m›nda kitre k›vam›,öd miktar›,
ka¤›d›n do¤ru flekilde yerlefltirilmesi ve çekilmesi, kurutma gibi ifllemlere dikkat
etmek gerekir. Örne¤in; ebruyu bitirdikten sonra parmak uçlar›yla hava kabarc›klar› ve elektriklenme olup olmad›¤›na bak›l›r. Ebru tekneden çekilmeden önce
143
144
teknenin kenar› silinir. Bu gibi ayr›nt›lar önemlidir. Ebrunun yap›m›nda oluflan
hatalar› gidermek için ka¤›t kullan›l›r. Baflka bir deyiflle ebrunun silgisi ka¤›tt›r.
b›rak›l›r. So¤uduktan sonra da süzülüp fliflelere aktararak dolaba konulur. Öd piflirilmeden de kullan›labilir.
Ebru yap›m›nda ödün ifllevi, boyalar›n birbirine kar›flmamas›n›, dibe çökmeden kitrenin yüzeyinde kalmas›n› sa¤lamas› ve parlakl›k vermesidir. Bu nedenle
öd olmadan ebru yap›lmaz. Ayr›ca öd kitrenin de¤il boyalar›n içine konulur.
Tekne: Ebru yap›m›nda kullan›lan temel araçlardan biridir. Tekne; sac,
cam, tahta, çelik ya da emaye gibi maddelerden yap›labilir ama ideal olan› çeliktir. Çünkü her an suyla temas halinde olan teknenin paslanmamas› ve k›r›lmamas› gerekir. Kaynak kifli bu nedenle çelik tekneyi tercih ettiklerini, teknenin ideal boyutlar›n›n ise 35 cm- 50 cm oldu¤unu belirtiyor. Bu boyutlar, yap›m› tasarlanan ebrunun boyutlar›na göre de¤ifltirilebilir. Burada kaynak kiflinin önemle
vurgulad›¤› nokta, ebrunun kesilmemesi gerekti¤idir. Yani hangi boyutlarda bir
ebru isteniyorsa ona göre bir tekne kullan›lmal›d›r.
Boya içine konulan öd miktar› istenilen boya aç›l›m›na göre de¤iflir. Boyan›n
çok aç›lmas› isteniyorsa çok, az aç›lmas› isteniyorsa az öd konulur. E¤er boyan›n
ödü az olursa boya aç›lmaz, dibine çöker ve akar. ‹lk at›lan boyaya az; ikinci,
üçüncü at›lan boyalara daha çok öd katmak gereklidir.
Toprak Boya: Toprak boya do¤ald›r. Sar›, k›rm›z› gibi parlak renkler pigment boyad›r. Parlak olmayan, pastel renklere de oksit boya denir. Bunlar›n içinde kimyasallar vard›r ama do¤al topraktan elde edilir. Ayr›ca bir de kaynak kiflinin
belirtti¤i gibi bahçedeki topra¤› y›kayarak da boya elde edilebilir. Ancak bu oldukça zor bir yöntemdir. Toprak y›kan›p suyu al›n›r. Toprak, di¤er boyalar gibi
ezilmez. Di¤er toprak boyalar desteseng ya da el tafl› denilen aletle mermer yüzey
üzerinde ezilir. ‹ki yemek kafl›¤› pigment boya 25 dakikada, oksit boya ise 45 dakikada ezilir. Ezilen boyalar spatula ile mermerden al›n›p ana kavanoza konulur.
Üzerine biraz su konularak bir hafta dinlendirilir. Daha sonra suyu bofl bir kavanoza konulur, üzerine de dipte kalan boyadan bir miktar ilave edilir. Sonra su tekrar
geri ana kavanoza konulur ve a¤z› kapat›l›r. Sonra boyan›n içine öd ilave edilir.
Kitre: Kitre, geven dikeni denilen dikenli do¤al bir bitkiden elde edilir. K›rsal bölgelerde özellikle a¤açl›k olmayan, günefle daha çok maruz kalan bölgelerde bulunan bu yabani bitki, haziran temmuz aylar›nda yetiflir. Siklamen renginde ya da beyaz olur. Çok dikenli bir bitkidir. Bitkinin sap› çapayla havaya kald›r›l›p dallar› çizilir ve çizilen yerden beyaz bir s›v› ç›kar. Ç›kan bu s›v› havayla temas
eder etmez donarak plaka haline gelir. S›v›n›n yere düflmemesi, kirlenmemesi
için bitkinin alt›na bir bez ya da ka¤›t konulur. Kesilir kesilmez ilk ç›kan s›v› beyaz, sonraki krem, daha sonraki fil difli, sonuncusu ise siyah renktedir. Ebru yap›m›nda kullan›lan, ilk ç›kan beyaz renkteki saf s›v›d›r.
F›rça: F›rça, boyalar› tekne üzerine damlatmaya yarar. Ebru yap›m›nda kullan›lan f›rçan›n sap› sürekli boya içinde kald›¤› için küflenmemesi için gül dal›ndan, ucu ise at k›l›ndan yap›l›r. Ayn› zamanda esnek olan gül sayesinde f›rçaya
vuruldu¤u zaman boyalar istenildi¤i gibi yumuflak flekilde tekneye düfler. Di¤er
a¤açlardan yap›lanlar çürür ve küflenir. Ancak gül dal› ucu k›r›lmad›¤› sürece her
zaman kullan›labilir. Gül dal› kopar›ld›ktan sonra hemen kullan›lmaz. Dikenleri ›slakken yontulur.Gül dallar› kesildikten sonra bir iple birbirlerine ba¤lan›p demet
yap›l›r. Yaklafl›k dört ay beklendikten sonra çözülüp f›rça yap›l›r.
Islat›lan kitrenin üstü ka¤›tla kapat›l›r ve bir gece bekletilir. Ertesi gün su çekip,
fliflen kitre elle yo¤rulur. Bundan sonra üzerine yine iki kar›fl kadar su konulur ve
tekrar bekletilir. Kitre, cinsine göre az ya da çok su çekebilir. Bu nedenle suyu iyi
ayarlamak, fazla koymamak gerekir. Ertesi gün süzdükten sonra tekrar iyice yo¤rulur ve Amerikan bezi ya da ince çorap vas›tas›yla süzdürülür. Bir kaptan bir kaba
aktar›larak her kar›flt›r›flta su ilave edilir. Süzdürme ifllemi en az befl defa uygulan›r.
Daha sonra kitre hemen kullan›lacaksa tekneye konur ya da dolapta dinlenmeye
b›rak›l›r. Tekneye konulan kitrenin üzerinde köpük, toz ve elektriklenme olmamas›
için gazete ka¤›d›yla en az on defa üzeri temizlenir. Kitrenin k›vam› sahlep k›vam›nda olmal›d›r. Boza k›vam›nda da olabilir ancak zor çal›fl›l›r. Bu nedenle sahlep
k›vam› kitre için en uygun olan›d›r. Kitrenin ömrü kullan›ma ba¤l› olarak de¤iflir.
Çok boya at›l›rsa kitre çabuk kirlenir. Ancak esas olarak kitre sulan›ncaya kadar kullan›labilir. E¤er kitre teknede b›rak›l›rsa her gün kullan›lmas› gerekir. Kaynak kiflinin
belirtti¤i üzere e¤er tekneye konulan kitre kullan›lmazsa küser ve sulan›r. Bu nedenle her gün kullan›lmayacaksa kitre buzdolab›nda saklanabilir.
F›rçan›n ucu ise yafll› at›n kuyru¤undan yap›l›r. Çünkü yafll› at›n kuyru¤u
serttir. Ne kadar sert olursa o kadar iyi olur. K›l›n sert olmas› boyan›n tane tane
düflmesini sa¤lar.
Biz: Biz, ebrudaki çiçeklerin, desenlerin yap›m›nda kullan›lan, ucuna de¤iflik
kal›nl›klarda çelik tel tak›l›, sap› ahflaptan yap›lm›fl bir alettir. Ucu kal›n olan biz
ile yap›lan ebruda dalgalanmalar genifl olur, ince ile yap›landa daha dar olur. ‹stenilen ebru çeflidine göre de¤iflik kal›nl›klardaki bizler seçilir. Damlat›lan boyan›n bizle flekillendirilmesi sonucu çiçekler ve desenler oluflur. Kitrede yap›lan her
hareketten sonra biz, kuru bir bezle silinmelidir.
Öd: Büyükbafl hayvanlarda ci¤erin üstünde bulunan bir kesedir. Oldukça
kötü kokan bu madde daha az kokmas› için kaynak kiflinin benmari dedi¤i bir
yöntemle piflirilir. Bu yönteme göre öd, küçük bir tencereye konularak daha büyük bir tencerenin içine yerlefltirilir ve piflirilir. Bu esnada ›s›nan ödün köpürüp
taflmamas› için kald›r›l›p indirilir. Befl dakika süren bu ifllemden sonra so¤umaya
Tarak: Tahta bir ç›tan›n üzerine belli aral›klarla (s›k ya da seyrek) ve belli
kal›nl›klarda çelik teller yerlefltirmek suretiyle yap›lan alete tarak denir. Tarak da
145
146
biz gibi kal›nl›¤›na ve seyrekli¤ine göre ayr›l›r. Tarak, tarakl› ebru denilen ebru
çeflidinde kullan›l›r.
Tarakl› Ebru: Battal ebru ve gelgit ebru yap›ld›ktan sonra tara¤›n kitre
üzerinde kayd›r›lmas›yla yap›lan ebruya tarakl› ebru denir.
Arap Zamk›: Arap zamk› yaz›l› ebruda kullan›lan, yap›flkan bir maddedir.
Bal k›vam›nda eritilip, süzdürülerek kullan›l›r. Arap zamk› boyay› üzerine almaz.
Böylece sulu boya f›rças› ile istenilen flekil ya da yaz› çizilerek o k›sm›n beyaz kalmas› sa¤lan›r. Arap zamk› bofl ka¤›t ya da aç›k bir ebru üstüne uygulan›r.
Hatip Ebrusu: Bir tekne üzerinde yirmi, yirmi dört adet ayn› renkte daire
flekline gelen rengin içerisine di¤er iki renk daha iç içe damlat›l›r. Bu daireler bir
telle sa¤dan sola, soldan sa¤a çekilerek yap›l›r. Hatip ebrusunun birkaç çeflidi
vard›r. Ayr›ca çiçek çal›flmalar› bu ebrudan itibaren bafllam›flt›r.
Ka¤›t: Ebru yap›m›nda birçok de¤iflik ka¤›t kullan›labilir. Ambalaj ka¤›d›,
fotokopi ka¤›d›, saman ka¤›d› vs. Genellikle resim ka¤›d› tercih edilmektedir. Ancak önemli olan gramaj›d›r. E¤er ka¤›t çok kal›n ve gramaj› fazla olursa hava al›r,
ebrunun flekli bozulur ve dibe çökme olas›l›¤› olur. E¤er ince olursa bu kez de
çabuk ›slan›r, çekerken y›rt›labilir. Bu olumsuzluklar›n olmamas› için kaynak kifli
ideal ka¤›t olarak doksan gramaj› önermektedir.
Çiçekli Ebru: Aç›k bir zemin üzerine boya at›l›p, gelgit ya da tarak yap›larak üzerine yeflil boya damlat›l›r ve dallar yap›l›r. Daha sonra dallar›n ucuna
damlat›lan boyalara biz yard›m›yla çiçek flekli verilir. Lale, papatya, gül, sümbül,
menekfle, karanfil gibi çeflitleri vard›r. Özellikle gül ve lale yap›m› zordur. Her çiçe¤in yapra¤› farkl›d›r. Karanfil ince bizle, lale orta bizle yap›l›r. Karanfilin kenarlar› t›rt›kl› yap›l›r.
El Tafl› (Desteseng): El tafl› pigment ve oksit boyalar›n ezilmesi amac›yla
kullan›lan bir taflt›r.
Barut Ebrusu: Hikmet Barutçugil’in buldu¤u bir ebru çeflididir.
A¤açl› Ebru: Salih Elhan taraf›ndan bulunan, do¤a resimlerini an›msatan
bir ebru çeflididir. Çiçekli ebrunun yap›m özelliklerini tafl›r ancak a¤aç yap›l›r.
Spatula: El tafl› ile mermer üzerinde ezilen toprak boyan›n kavanoza konulmas› amac›yla kullan›l›r.
Kurutma Teli: Ebru yap›ld›ktan ve tekneden al›nd›ktan sonra kurumas› için
sineklikten yap›lan kurutma telinin üzerine konulur.
Yaz›l› Ebru: Bofl ya da aç›k renkli bir ebru üzerine Arap zamk› kullan›larak
yaz› yaz›lmas› suretiyle yap›lan ebrudur. Arap zamk›n›n sürüldü¤ü k›sma boya ifllemez böylece yaz›lan yaz› beyaz kal›r.
Mühre Tafl›: Ebru e¤er çerçevelenmeyecekse sabun sürülür ve mühre tafl›yla iyice parlat›l›p sabitlefltirilir. Böylece ele boya bulaflmaz ve ebruda y›pranma
olmaz.
Kumlu Ebru: Kirlenen kitrenin üzerinde kum kum olan boyalar üzerine
tekrar bu kez f›rças›z boya damlat›lmas›yla elde edilen ebruya kumlu ebru denir.
K›lç›kl› Ebru: Kumlu ebrunun yap›m› s›ras›nda meydana gelen noktalar›n
irileflerek “v” harfini almas›yla oluflan ebru çeflididir.
35-50 cm ebatlar›nda galvaniz çelikten bir tekne içinde su bazl› boyalar› k›vam›na getirdikten sonra at k›l› f›rçan›n su üzerinde yüzdürülmesi ile boyalar flekil al›r. Daha sonra 90 graml›k beyaz matbaa ka¤›d› suyun üzerine b›rak›p ç›kar›l›r. Ka¤›t üzerinde oluflan fleklin kurumas› için bir yerde bekletilir.
Bülbül Yuvas›: Tekneye istenilen renkler at›ld›ktan sonra bir tel veya bir
k›lla afla¤›dan yukar›ya, yukar›dan afla¤›ya çekilir ve ayn› telle kenardan merkeze
do¤ru helezoni flekillerin meydana gelmesiyle yap›l›r.
Mesle¤in Ürünleri
Kaynak kifli Güler Elhan’dan derlenen ebru çeflitleri bunlard›r. Ancak baflka
ebru çeflitleri oldu¤unu da belirtmifltir.
Battal Ebru: Kaynak kiflinin belirtti¤ine göre en zor ebru çeflididir. Befl renge kadar boya kullan›labilir. Boyalar hiç hareket vermeden üst üste at›l›r. Hepsinin ayn› boyutlarda olmas› gerekir. Ebru ö¤renmenin bafllang›c› da battal ebrudur. Battal ebruda renkler koyudan aç›¤a do¤ru at›l›r. Renklerin birbiriyle uyumlu olmas› gerekir.
‹zmir’in Kemeralt›’nda ö¤retim amaçl› kurs veren Savafl Durmaz ebru sanat›na sahip ç›k›ld›¤›n› ve sahip ç›kanlar›n say›s›n›n da her geçen gün artt›¤›n› belirtmektedir.
Gelgit: Boyalar›n üst üste damlat›lmas›yla elde edilen battal ebrudan sonra
bir biz ile sa¤dan sola, soldan sa¤a hareket vererek yap›lan ebruya da gelgit ebru denir. Bu hareketten sonra ayn› flekilde bu kez yukar›dan afla¤›ya, afla¤›dan
yukar›ya hareket verilirse bu ebru çeflidine de taramal› gelgit ebrusu denir.
fial Ebrusu: Gelgit ebrusunun üstüne biz yard›m›yla küçük “m” harfi yap›larak oluflturulan ebruya flal ebrusu denir.
Serpme Ebrusu: Battal, gelgit gibi ebrular›n üstüne kar taneleri gibi ufak
ufak boya at›lmas›yla elde edilen ebruya serpme denir.
147
148
Eskiden oldu¤u gibi genellikle bezirya¤›ndan yap›lan is, zamk-› arabî denilen
do¤al bir yap›flt›r›c›, saf su ve pirinç bir havanda dövülerek mürekkep yap›l›r. Bu
mürekkebin siyah, k›rm›z› ve beyaz çeflitleri vard›r. Mürekkepte k›vam›n yakalanmas› önemlidir ve bu biraz da kol gücüne dayal›d›r. Kadir Sako¤lu’nun dedi¤i
üzere, dört gün dört saatte tokmaklama ifllemi yap›larak mürekkep elde edilebilir.
8.3. HÜSN Ü HAT SANATI
8.3.1. ANKARA’DA HÜSN Ü HAT SANATI
Derleyen: Reyhan Gökben Saluk
Kaynak kifli: Kadir Sako¤lu, 1967 Ankara do¤umlu, Gazi Üniversitesi ‹ktisadî ‹darî Bilimler Fakültesi mezunu.
Bir di¤er önemli malzeme de ka¤›tt›r. Ka¤›t bir hattat›n en önemli hazinesidir. Ka¤›t haz›rlan›rken önce boyan›r. Bu metotta en pratik yol çay rengi vermektir. Daha sonra bu¤day veya pirinç niflastas› ile ifllemden geçirilerek gözenekleri
doldurulan ka¤›t mührelenir. Yumurta ak›n›n flapla kar›flt›r›lmas›yla elde edilen
kar›fl›m, ka¤›da tatbik edilir. Böylelikle ka¤›t kalemgir, yaz›n›n tashihine imkanl›
ve dayan›kl› olur.
Mesle¤i kimlere ö¤retti¤i: Ankara Büyükflehir Belediyesi Kültür ‹flleri Daire Baflkanl›¤›na ba¤l› kursta dersler vermektedir.
Hüsn-ü hat, güzel çizgi sanat› anlam›na gelmektedir. Estetik de¤eri olan ‹slâm yaz›lar›, k›ta, meflk, ferman, ilam, levha, yaz›m›nda kullan›lan hüsn-ü hat,
mimarl›kta da bir süs ö¤esi olarak de¤erlendirilmifltir.
Eski hat üstatlar› “Hüsn-ü Hat” yapmak için, kalemin âlâs›, mürekkebin rânâs›, ka¤›d›n zibâs› gerekti¤ini söylerler. Bir usta-ç›rak gelene¤iyle ö¤renilen “Hüsnü Hat” kendine has bünyesindeki de¤iflimi en az yaflayan ve gelece¤e tafl›nan bir
yadigard›r. (F: 56)
Hat sanat›n›n icras›nda kullan›lan ana malzemeler ka¤›t, kalem, mürekkep
bunun yan› s›ra fildifli veya kemikten yap›lan, kalemi üzerine yat›r›p kesim iflleminde kullan›lan maktalar, kalem açmaya yarayan kalemt›rafllar, içine kalem ve
di¤er eflyalar›n konulmas›na yarayan kalemlikler ve yine içine silindir fleklinde ka¤›t sar›l›p koymaya yarayan kuburlar, k›sa tüylü kürklerden (sansar veya yabani
tavflan) yap›lan el altl›klar› kullan›lan önemli araçlardand›r.
Ana malzemelerin ka¤›d›n, mürekkebin ve kalemin önce haz›rlan›fl› vard›r.
Kalemin; kam›fl, metal uçlu, karg›, bambu, tahta gibi çeflitleri vard›r. Lifleri s›k›
olanlar› tercih edilen kalemler eskiden at gübresinde dokuz ay bekletilir ve birkaç
ifllemden sonra terbiyeden geçirilirdi. Yine eskiden günümüze dek süregelen bir
gelenek olan kalem yongalar›n›n saklan›p hattat öldü¤ünde kabrine serpifltirilmesi; kalemin güzel fleyler yazmas› ve bunun için sanat›n özünün kalemde gizli
olmas›n› gösterir. Yirmi, yirmi befl santim uzunlu¤unda olmas› tercih edilen ve
kam›fl›n ince taraf›ndan yaklafl›k iki parmak geriden ve bir bafl parma¤›n oturaca¤› flekilde bir yuva açarak bafllan›r ve makta üzerine konularak düzeltilir. Kalemin
a¤›z k›sm› ortadan ikiye yaklafl›k 1 cm.lik bir mesafeden flak denilen ifllemle çatlat›l›r, buras› mürekkep hazinesi olarak görev yapar. Son ifllem olarak kat denilen
kalemin a¤z›n›n meyilli olarak kesilmesiyle kalem haz›rlanm›fl olur.
149
150
al›nm›fl yaprak, penç gibi motiflerdir. Kullan›c›, tezhip sanat›nda kullan›lan motiflerin üsluplaflt›r›ld›¤›n› yani bir gül ya da lale motifinin do¤adakiyle birebir ayn›
olmad›¤›n›, hayali oldu¤unu söyler. Tezhip sanat›nda kullan›lanlar tam ya da yar›
üsluplaflt›r›lm›fl motiflerdir. (F: 57)
8.4. TEZH‹PÇ‹L‹K
8.4.1. ANKARA’DA TEZH‹PÇ‹L‹K
Derleyen: Hale Nur Akgül
Ürün ve ‹fllevleri
Tezhip ürünlerinin büyük ço¤unlu¤unu tablolar oluflturmaktad›r. (F: 58) Bu
tablolar evlerde, ifl yerlerinde kullan›l›r. Kaynak kifli günümüzde geleneksel sanatlar dedi¤imiz tezhip, hat, minyatür ve ebrunun uygulama alanlar›n›n dar bir çerçevede ve daha çok tablolarla yaflat›lmaya çal›fl›ld›¤›n› söylemektedir. Bu sanatlar
daha önce minyatürde, cami tezyininde bir askerin mi¤ferinde, kalkan›nda oldu¤u gibi hayat›n her alan›ndayd›. fiu anki kullan›m alanlar›n› daha çok tablolar, az
say›da kitap, kumafl tasar›m›, tekstil ve özel seramik çal›flmas› oluflturmaktad›r.
Kaynak kifli 1: Muhsine Akbafl, 1958 do¤umlu, Lise mezunu. (Liseden
sonra 8 sene tezhip sanat› e¤itimi alm›fl. 1986-90 y›llar›nda Kültür Bakanl›¤› Milli
Kütüphane Türk Süsleme Sanatlar› Akademisi’nde, 1989-94’te Kubbealt› Akademisi Kültür ve Sanat Vakf›’nda çal›flmalar› olmufl)
Kaynak kifli 2: Fatma Korkmaz, 1964 do¤umlu, evli, lise mezunu.
Kaynak kifli 3: Hasan Y›lmaz, 1957 do¤umlu, evli, üniversite mezunu.
Alt›n: “Zeheb” kökünden gelen “alt›nlama” bu sanat›n ana malzemesidir.
Burada 18, 16, 22 ayar gibi çeflitli ayarda alt›nlar kullan›labilir. Kullan›c› çeflitli
ayarda alt›nlar›n çeflitli aflamalardan sonra “varak alt›n” haline geldi¤ini söylemektedir. Bunlar yap›flt›rma usulü varak alt›n olarak ya da alt›nlar›n ezilip toz haline getirilmesinden sonra jelatinli suyla ya da süzme balla uygulanmas›yla kullan›labilir.
Tezhip; süsleme sanat›, yald›zlamad›r. El yazmas› eserler ile murakkalar›n
(Hattatlar›n meflknâmesi, bir ka¤›t üzerine kar›fl›k olarak yaz›lan yaz›lar) boya ve
alt›n tozu ile yap›lm›fl çiçek ve nak›fllarla süslenmesidir. Özellikle kitaplar›n ilk sayfalar› ile levha yaz›lar›n tezhiplenmesi âdettir. Tezhiplenmifl esere “müzehheb”,
tezhip ustas›na da “müzehhib” denir.
Tezhip sanat›nda as›l olan motiflerdir. Bu motiflerin kendi içerisindeki bölümleri, kompozisyona uygularken hangisinin hangi do¤rulara göre kullan›laca¤›, renklerin birbiriyle uyumu ve tezhibin de¤iflmez malzemesi alt›n, alt›nla yap›labilecek uygulamalar bu geleneksel mesle¤i tamamlayan di¤er ö¤elerdir ve
bunlar›n bir bütün içerisinde de¤erlendirilmesi gereklidir.
Boyalar: Öncelikle sulu boya olmak üzere guaj boya ve akrilik (toprak) boyalar kullan›l›r. Bunlar›n artistik, kaliteli boyalar olmas›na dikkat edilir.
F›rçalar: Uygulama aflamas›nda çeflitli numaralarda f›rçalar, daha çok samur f›rçalar kullan›l›r.
Tezhip sanat›nda motifler hayvansal kökenli, bitkisel kökenli ve tabiat kökenli motifler olmak üzere üç ana grupta toplan›r. Hayvansal kökenli motifler içerisinde mûmî motifi, bitkisel kökenli motifler karanfiller, güller, nergisler ve tabiat
kökenli motifler içerisinde de bulutlar ana unsurdur.
Rapido Kalemler: Çeflitli numaralarda olan bu kalemler daha çok cetvel
çekmede kullan›l›r. 03 kurflun kalemler desen çiziminde kullan›l›r
Bu geleneksel mesle¤in icras› üç aflamada incelenebilir. Bunlar; a) Desen ç›kar›lmas› b) Boyama c) Alt›nlama.
Mühre: Mühre, alt›n› ka¤›da uygulad›ktan sonra parlatmak için kullan›l›r.
Kullan›c› bu mührenin daha çok akik tafl›ndan veya zümrütten yap›ld›¤›n›, sert
tafltan olmas› gerekti¤ini, mührenin inceli¤inin, kal›nl›¤›n›n kullan›lan yere göre
de¤iflebilece¤ini söylemektedir.
Cetveller, Gönye, Pergel: Bunlar daha çok cetvel çekmek için kullan›l›r
Mercek: Daha çok klasik çal›flmalarda ince ayr›nt›lar› görmek için kullan›l›r.
Birinci aflamada tezhibin yap›laca¤› alana göre de¤iflen çeflitli motifler özel
eskiz ka¤›tlar›na çizilerek desenler oluflturulur ve bu desenler özel karton ka¤›tlara aktar›l›r. ‹kinci aflamada bu motifler çeflitli renklerde kaliteli artistik boyalar ve
de¤iflik incelikteki f›rçalar kullan›larak boyan›r. Üçüncü aflamada varak alt›n yap›flt›rma usulü veya ezilerek toz halinde “Kalbur Zerevflân” kullan›larak uygulanacak karton ka¤›t üzerine serpilir.
F›rça (Büyük F›rça): Desen aflamas›nda hatal› bölümlerdeki karton ka¤›t
üzerindeki pürüzlerin temizlenmesinde kullan›l›r.
Tezhipte kompozisyon ve desen aflamas› çok önemlidir. Zaman zaman müzehhipler hattatlar›n görevlerini üstlenerek hat ve tezhibi bir arada çal›flabilirler.
Tezhip sanat›nda kullan›lan motifler daha çok saraylardan, camilerin çinilerinden
151
152
Ç‹RK‹N KARDEfiLER
Hediyelik Bak›r ve Mutfak Eflyalar› ‹malat›
Mahmut-Mehmet Ç‹RK‹N
Hüseyniye Çarfl›s› Bak›rc› Pazar› No:25 fianl›urfa
EL SANATLARI FEST‹VAL‹
Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Araflt›rma E¤itim Genel Müdürlü¤ü ve Döner Sermaye ‹flletmesi Merkez Müdürlü¤ü taraf›ndan 21-27 Haziran tarihleri aras›nda ‹stanbul
Sultanahmet Meydan›nda “El Sanatlar› Festivali” düzenlenmifltir. Festivalde 23 ayr›
sanat kolundan 87 el sanat› ustas›, kurulan 60 dükkanda sanatlar›n› icra ederek tan›tm›fllard›r. Festivalde Araflt›rma E¤itim Genel Müdürlü¤ü Araflt›rmac›lar› taraf›ndan
çok say›da malzeme derlenerek kayda geçirilmifltir. Festival s›ras›nda Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araflt›rma ve Uygulama Merkezi Müdürü Öcal O⁄UZ da kimi derleme çal›flmalar› yapm›fl, festivale kat›lan ustalarla görüflerek, sanatlar› ve sorunlar›
hakk›nda bilgi toplam›fl ve elde etti¤i belgeleri Merkez Arflivi’ne kazand›rm›flt›r.
“2004 Y›l›nda Türkiye’de Yaflayan Geleneksel Meslekler” kitab›n›n konu ve amac›na
uygun olaca¤› öngörüsüyle, bu festivale kat›lan ustalar›n adlar›, adresleri ve eriflim
bilgileri buraya kaydedilmifltir.
KERVANCIO⁄LU (Turistik Bak›r ve Gümüfl Kaplama ‹flleri)
‹rfan-Burhan-Ayhan-Taner
Eski Hal Arkas› No: 59 Gaziantep
0 342 231 22 60- 232 55 08
Fax: 0 342 232 47 64
BASTONCULUK
IfiIK BASTONCULUK
Tansel IfiIK
Eski mah. Irmak Sok. No: 19 Devrek ZONGULDAK
0 372 556 30 69
Fax: 0 372 556 30 68
ARAS Baston Atölyesi
Ömer KARABULAK
Yukar› Sanayi Çarfl›s› No:48 Ahlat B‹TL‹S
0 434 412 62 59
AHfiAP DEKORASYON
NERG‹Z T‹CARET (Modern Mutfak ve Tarihî Ahflap Dekorasyon)
H. Osman NERG‹Z
Sanayi Sitesi Kavakç›lar Blok 5. cad. No:11 fianl›urfa
0 414 316 15 77
BIÇAKÇILIK
BIÇAKÇI VEL‹ VE O⁄ULLARI (b›çak imalat› ve tamiri)
‹brahim GÖLEBATMAZ
‹smail GÖLEBATMAZ
Sanayi Çarfl›s› 26. Sokak No: 2 S‹VAS
0 346 223 95 36
AHfiAP OYMACILI⁄I
Mehmet ÇAKAR
Ahflap Oyma ve El sanatlar›
0 356 228 28 35 TOKAT
ANTEP ‹fi‹
ALTINEL ÇEY‹Z (Antep ifli-delik ifli- i¤ne oyas›)
Hayriye ve Celal ERDÖNMEZ
Mütercim as›m Cad. Halep Pasaj› Girifl Kat No: P-06 Gaziantep
0 342 231 34 47
BONCUKÇULUK
BONCUK KÖY
Murat KAYAN
Görece Beldesi No:600 Menderes- ‹zmir
0 232 781 12 66
Fax: 0 232 781 13 60
e-mail:[email protected]
BAKIRCILIK
BAKIRTAfi ZÜCCAC‹YE
Ali BAKIRTAfi
Kazanc›lar Cad. Bak›rc›lar Geçidi No:8 Kayseri
0 352 222 79 01
ÇARIKÇILIK
DEDEM OSMANLI ÇARIKLARI
Hüseyin KOPAR
‹smetpafla Mah. Milli egemenlik Cad. Belman Sitesi
No: 18/E KAHRAMANMARAfi
0 344 221 38 69 – 0 344 223 72 21
Fax: 0 344 221 70 85
ENES BAKIRCILIK
Hüseyin ALKIfiÇI
Adres: Menderes Mah. 5. Çarfl› No: 25 KAHRAMANMARAfi
Tel: 0344 231 44 20
KÜLEKÇ‹LER TUR‹ST‹K
Bak›rc› Pazar› Hüseyniye Çarfl. No: 13 fianl›urfa
0 414 216 63 64
[email protected]
Ç‹N‹C‹L‹K
‹ZN‹K Ç‹N‹
Göktu¤ GÜRSOY
Atatürk Bulvar› Deniz Apartman› No:57/A Kütahya
0 274 224 71 07
Fax: 0 274 212 51 02
e-mail: [email protected]
www.iznikcini.com
NUR BAKIRCILIK
M. Nur DEM‹RÖZÜ
Hüsyniye Çarfl›s› Bak›rc› Pazar› No:26 fiANLIURFA
0 414 216 09 80
153
154
YERL‹SAN GÜMÜfiÇÜLÜK
Mardin Gümüfl Telkari
Suphi H‹ND‹YERL‹
1.Cad. eski ‹fl Bankas› Karfl›s› 253. Sok. MARD‹N
0 482 213 22 13
Cumhuriyet Meydan› Sümerbank Alt› MARD‹N
0 482 212 79 79
DER‹C‹L‹K
PARLAK DER‹
fievki PARLAK
Eski Sanayi SitesiNo: 1 YALVAÇ
Tel: 0 246 441 64 28
DOKUMACILIK
REF‹K ‹PEKÇ‹L‹K
Refik ve MeteBÜYÜKAfiIK
Adres: Ça¤layan Mah. Ürgen Cad. No:4/1 Harbiye/ ANTAKYA
Tel: 0 532 421 05 41
0 536 522 60 63
Fax: 0326 231 32 47
e-mail: [email protected]
www.refikipekcilik.com
HALICILIK
SERD‹VAN EL DOKUMA HALI
Muhittin KAYAHAN
Adres: Kültür Cad. No: 4 S›nd›rg›/BALIKES‹R
www.serdivanhali.com
Tel: 0 266 516 72 61
‹HRAM DOKUMACILI⁄I
Yöresel el dokumas› ‹hram Üreticisi
Hatice YÜKSEL
0 224 328 88 39
BURSA
ERSAN TEKST‹L( Yöresel El Dokumalar› ve Fantezi Kumafl ‹malat›)
Ertan YUR
Yukar› Mah. Day›lar Cad. No: 52 K›z›lcabölük DEN‹ZL‹
0 258 626 30 14
0532 474 13 28
EHRAM USTASI
Sevim ATANER
fiingah Mah. Beflikçi Sok. No:27 BAYBURT
EBRU-HAT SANATI
ÇAPA Türk ‹slam El Sanatlar›
Sadettin ÇAPACIO⁄LU
Tel: 0352 231 33 62
Kazanc›lar Çarfl›s› Bak›rc›lar Ç›kmaz› No: 33 KAYSER‹
KABAK KEMANE
ALKUR MÜZ‹K EV‹ (Kabak Kemane ‹malat›)
‹rfan ALKUR
Yeni Mah. Kazazhane Cad. No: 27 Tire ‹zmir
Dr. Süleyman BERK
Türk ‹slam Sanatlar›
Merkezefendi Mah. G 43 Sok. No: 8/6
34780 Zeytinburnu ‹STANBUL
0 212 547 45 78
[email protected]
KARAGÖZ TASV‹RC‹S‹
Orhan KURT
Adres: Mete sokak Simitafl Bloklar› 30
A Blok D.403 Merter ‹STANBUL
Fax: 021? 556 11 13
Fuat BAfiAR
Hat- Ebru
Küçükayasofya Cad. No:86/1 Sultanahmet ‹STANBUL
0 212 517 91 23
[email protected]
KEÇEC‹L‹K
Cemil-Mehmet- Arif CÖN
Yeni Mahalle Belediye Han› Cad. No: 8 Tire ‹ZM‹R
0 232 512 23 91
0 532 776 10 03
www.conkece.com
FAYTON YAPIMI
TAL‹KA -FAYTON
Özcan ABACI
0 284 212 70 19-319 85 05
e-mail:[email protected]
Gencer KONDAL
Keçe ve Kepenek ‹malatç›s›
Eski sanayi 9. Blokm No: 6 Yalvaç ISPARTA
GÜMÜfiÇÜLÜK
TEK‹N GÜMÜfi
H. Remzi DEM‹R
Münifpafla Mah. Korutürk Cad. No: 186 Dünya T›p Merkezi Karfl›s›
fiehitkamil GAZ‹ANTEP
0 342 323 11 58
KOCATAfi KEÇEC‹L‹K
Ahmet Yaflar KOCATAfi
Keçeciler Çarfl›s› K›z›lay Geçidi No:10 Afyonkarahisar
0 272 213 63 68
155
156
Yasemin B‹L‹C‹
EL EME⁄‹ (Keçe, ehram, minder,heybe,patik vb.)
Bal›kl›göl Arkas›Yakubiye
Dedeosman Mah. Okul Sokak No: 21 fianl›urfa
0543 591 67 98
S‹‹RT BATTAN‹YEC‹L‹⁄‹
Battaniye ‹malatç›s›
Vadullah ‹fiÇ‹
Ayd›nlar Cad. No: 13 S‹‹RT
0 484 224 40 53
KEMENÇE
SERMENÇE
El Sanatlar› Müzik Evi
Musa AGUN
Çarfl› Mah. Barbaros sok. No:1Kat:3 R‹ZE
0 464 217 89 02
TAfi BASKI
Cemil KIZILKAYA
Geleneksel Tafl Bask› Ustas›
Saraçlar Mah. Huzurevi Alt› Sok. Maliye Apt. Kat:4 No:13 KASTAMONU
0 366 214 94 92
TELKIRMA
Bart›n ‹li Ulus Kaymakaml›¤›
Halk E¤itim Merkezi
Tel: 0378 416 11 66
www.telkirma .com
[email protected]
KUTNU KUMAfi
Cevdet ELDEM‹R
(‹pekli kutnu kumafl imalatç›s›)
Bak›rhan kat 2 No.108 GAZ‹ANTEP
0 342 231 53 71
TELL‹ YAZMA
Bartn Tel K›rma
Sevgi CAN
Küçük liman Cad. No:11/B AMASRA
KUYUMCULUK
RÖNESANS KUYUMCUSU
Gebro TOKGÖZ
Adres: Kocamano¤lu Cad. No: 39 Midyat
Tel: 0482 464 15 02
TESP‹HÇ‹L‹K
‹STANBUL TESP‹H
‹mdat-Feyzullah KALAYCI
Sinekli Medrese Sok. Duru ‹fl Han›
No:15 Beyaz›t ‹STANBUL
0 212 638 23 39
Fax: 0 212 517 36 58
www.istanbultesbih.com
ÇÖLBAY HASIR (alt›n has›r bilezik)
Süleyman ÇÖLBAY
Gazi Cad. Eski Kuyumcular Çarfl›s›
No:17 Diyarbak›r
0 412 222 44 09
OLTU TAfiI
OLTU STONE
Folk Jewellery
Metin ÇELEB‹
Bak›c›lar Mah. Tarç›n Sok. No: 16 ERZURUM
0 442 235 69 28
Fax: 0 442 233 78 06
0537 680 31 32
YAZMACILIK
BATIK YAZMA
Hüseyin ER
75.Y›l Yazmac›lar Sitesi TOKAT
0 536 232 03 48
0543 615 70 46
YEMEN‹C‹L‹K
USLU YEMEN‹C‹
Orhan AYTU⁄
Odunpazar› Cad. No:33 K‹L‹S
0348 814 60 44
0 536 445 63 35
SEDEFÇ‹L‹K
ENDERÛN EL SANATLARI
Sedefkâr Zafer Usta (Karazeybek)
Adres: Tarihî Irgand› Çarfl›l› köprü No: 12 BURSA
Tel: 0 224 222 05 55
Fax: 0 266 516 47 66
YEMEN‹C‹ HAYR‹ USTA
Orhan ÇAKIRO⁄LU
fiehitler Cad. No:64 GAZ‹ANTEP
0 342 230 22 89
0543 695 39 90
0 555 287 21 63
S‹M-SIRMA
Aysel ATANIR
Kurtulufl Mah. 12. Sok. No:9 KAHRAMANMARAfi
0 344 225 02 74
157
158
19 kitab› ve yüzü aflk›n makale ve ço¤u uluslar aras› toplant›larda sunulmufl
50’nin üzerinde bildirisi bulunan ve UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Somut
Olmayan Kültürel Miras ‹htisas Komitesi Baflkan› olan O¤uz, halen Gazi Üniversi-
AYDO⁄AN, Emine
1999 y›l›nda Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat›
Bölümü Türk Halkbilimi Ana Bilim Dal›nda lisans ö¤renimine bafllad›. 2003 y›l›nda “Rize ‹li Merkez ‹lçesine Ba¤l› Güneflli Köyünde Hekimlik ve Sözlü Edebiyat”
tesi Türk Halkbilimi Araflt›rma ve Uygulama Merkezi Müdürü ve Fen Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü baflkan›d›r.
adl› teziyle mezun oldu. Ayn› y›l Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk
Halkbilimi Ana Bilim Dal›nda yüksek lisans program›na bafllad›. Halen bu programda ö¤renimini sürdürmektedir.
SALTIK ÖZKAN, Tuba
2002 y›l›nda Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Anabilim Dal›ndan "Osmaniye Halkbilimi Monografisi" konulu tezi ile mezun oldu.
Ayn› y›l Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümünde Araflt›rma Görevlisi olarak akademik hayata at›ld›. Halen Gazi Üniversitesi Fen
Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümünde Araflt›rma Görevlisidir ve Gazi
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halkbilimi Bilim Dal›nda Yüksek Lisans
ö¤renimini sürdürmektedir.
AYTUZLAR, Nilgül
1998 y›l›nda Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Co¤rafya Fakültesi Halk Bilimi
Bölümünde lisans ö¤renimine bafllad›. 2003 y›l›nda “Bala (Ankara) ‹lçesinde Evlenme Geleneklerinin Halkbilimsel De¤erlendirilmesi” adl› teziyle mezun oldu.
Ayn› y›l Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halkbilimi Ana Bilim Dal›nda yüksek lisans program›na bafllad›. Halen bu programda ö¤renimini sürdürmektedir.
O⁄UZ. M. Öcal
1984’te Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih E¤itim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümünden mezun oldu. 1985-1988 y›llar›nda Kültür Bakanl›¤› Milli
Folklor Araflt›rma Dairesi Baflkanl›¤›nda Folklor Araflt›rmac›s› olarak görev yapt›.
1988-1992 y›llar›nda Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümüne Araflt›rma Görevlisi olarak çal›flt›. 1987 y›l›nda Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsünde Yüksek Lisans›n›, 1991 y›l›nda da Doktoras›n› tamamlad›. 1992 y›l›nda Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi
Anabilim Dal›na Yard›mc› Doçent olarak atand›. 1995 y›l›nda Halkbilimi Doçenti
unvan›n› ald›. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölüm Baflkan Yard›mc›l›¤› ve Türk Halkbilimi Anabilim Dal› Baflkanl›¤› görevlerinde
bulundu. Hacettepe Türk Halkbilimi Kulübü Kurucu Dan›flmal›¤›n› yapt›. 19982001 y›llar› aras›nda Tunus Bir ve 7 Kas›m Kartaca üniversitelerinde lisans ve lisans üstü dersler verdi. Bu dönemde çeflitli uluslar aras› araflt›rma projelerinde
görev ald›. 2002 y›l›nda Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesine Profesör olarak atand›. Gazi Üniversitesi’nde Rektörlü¤e ba¤l› Türk Halkbilimi Araflt›rma ve
Uygulama Merkezi, Sosyal Bilimler Enstitüsüne ba¤l› Türk Halkbilimi Yüksek Lisans Program›, Fen Edebiyat Fakültesinde ba¤l› Gazi Türk Halkbilimi Toplulu¤u
ve Türk Halkbilimi Bölümü aç›l›fl çal›flmalar›n› yürüttü. Uluslar aras› yedi indeks
taraf›ndan taranan Milli Folklor dergisini 1989 y›l›ndan beri yay›mlamaktad›r.
Yurt içinde ve d›fl›nda kimi folklor kurumlar›n›n üyesidir. Alan›nda yay›mlanm›fl
159
160
FOTO⁄RAFLAR
Foto¤raf 3: Ç›kr›k (Denizli
Buldan’da Buldan Dokumac›l›¤›)
Foto¤raf 4: Tarak (Denizli
Buldan’da, Buldan Dokumac›l›¤›)
Foto¤raf 1: ‹pek Bürgüde Kullan›lan ‹p Yuma¤›
(Ankara-Beypazar›’nda ‹pek Bürgü Dokumac›l›¤›)
Foto¤raf 2: Elbise ve Çanta
(Ankara-Beypazar›’nda ‹pek
Bürgü Dokumac›l›¤›)
Foto¤raf 5: Dem (Denizli
Buldan’da, Buldan Dokumac›l›¤›)
163
164
Foto¤raf 9: Bal›kesirS›nd›rg›’da Hal›c›l›k
Foto¤raf 6: Beledi Dokumas›
(‹zmir-Tire’de Beledi Dokumac›l›¤›)
Foto¤raf 10: Bal›kesirS›nd›rg› Hal›lar›
Foto¤raf 7: Dokuma
Tezgah› (‹zmir-Tire’de
Beledi Dokumac›l›¤›)
Foto¤raf 11: Ankara
Beypazar›’nda Bindall›
‹fllemecili¤i
Foto¤raf 8: Pamuk ‹pli¤ine
Dü¤ümlerin At›lmas›
(Kastamonu’da Çarflaf Ba¤›
Yap›m›)
165
166
Foto¤raf 12: Kapaklama
‹fllemi (Afyon’da Keçecilik)
Foto¤raf 15: Ankara’da Kilimcilik
Foto¤raf 13: Koyunlardan
K›rp›lan Yünlerin
Makineden Geçirilmesi
(Kahramanmarafl’ta
Keçecilik)
Foto¤raf 16: Pamukla
Kumafl›n Rulo Haline
Getirilmesi (Adana’da
Yorganc›l›k)
Foto¤raf 14: Bitmifl Keçe
(Kahramanmarafl’ta Keçecilik)
Foto¤raf 17: Desenleri
çizilmifl yorgan›n
dikilmeye bafllanmas›
(Adana’da Yorganc›l›k)
167
168
Foto¤raf 21: Ankara’da
Ba¤lama Yap›m›
Foto¤raf 18: Yorgan›n Dikim
Aflamas› (Ankara’da Yorganc›l›k)
Foto¤raf 19: A¤›zl›k Çeflitleri
(Sivas’ta A¤›zl›k Yap›m›)
Foto¤raf 22: Baston
Çeflitleri (ZonguldakDevrek’te Baston Yap›m›)
Foto¤raf 20: Oymac›l›k-Kakmac›l›k Örne¤i
Bir Vestiyer (Ankara’da Ahflap Oymac›l›¤›)
Elekçilik
169
170
Foto¤raf 26: DenizliK›z›lhisar Barda¤›
Foto¤raf 24: Konya’da
Kafl›kç›l›k
Foto¤raf 27: Afyon
Sand›kl›’da bak›rc›l›k
Foto¤raf 28: Minber Alemleri
(Ankara’da Alem Yap›m›)
Foto¤raf 25: Tülbent Sand›klar›
(Ankara’da Sand›kç›l›k)
171
172
Foto¤raf 31: Bak›r Le¤enin
Dövülme ‹fllemi (Çorum’da
Bak›rc›l›k)
bak›rc›l›k
Foto¤raf 32: Bak›r Levha
(Gazinantep’te bak›rc›l›k)
Foto¤raf 30: Çorum’da bak›rc›l›k
Foto¤raf 33: Pilavl›¤a
Motif Yap›m› (Gaziantep’te
Bak›rc›l›k)
173
174
Foto¤raf 37: Çorum
‹skilip’te demircilik
Foto¤raf 34: Malatya’da bak›rc›l›k
Foto¤raf 35: Tosya B›çk›s›
(Kastamonu-Tosya B›çk›
Yap›m›)
Foto¤raf 38: Örs, çekiç
(K›rsehir’de Demircilik)
Foto¤raf 39: Ankara
Beypazar›’nda
gümüflçülük
Foto¤raf 36: Çorum ‹skilip’te
demircilik
175
176
Foto¤raf 43: Sac›n Silindirde
Yuvarlanmas› (Ankara’da
Tenekecilik)
Foto¤raf 40: Elaz›¤’da
kalayc›l›k
Foto¤raf 41: Malatya’da
kalayc›l›k
Davul Yap›m›
Foto¤raf 42: At›n Nallanmas›
(Zonguldak-Ere¤li’de Nalbantl›k)
Davul Yap›m›
177
178
Foto¤raf 46: Karagöz
Tasvirlerinin Yap›m›nda
Foto¤raf 49: Açk›
Yard›m›yla Perdelerin
Aç›lmas› (Ankara’da
Ney Yap›m›)
Foto¤raf 47: Mustafa
Mutlu Karagöz ve
Hacivat tasvirleriyle
(Ankara’da Karagöz
Sanat›)
Foto¤raf 50: ÇanakkaleEvrefle’de Sepet Yap›m›
Foto¤raf 51: ÇanakkaleEvrefle Sepet Çeflitleri
Foto¤raf 48: Kütahya’da Saraçl›k
179
180
Foto¤raf 55: ‹zmir’de Ebru
Sanat›
Foto¤raf 52: Süpürgenin Yap›m
Aflamalar› (Çank›r›’da Süpürgecilik)
Foto¤raf 53: Edirne
Keflan’da Süpürgecilik
Foto¤raf 54: Edirne
Keflan’da Süpürgecilik
Hüsn ü Hat Sanat›
181
182
Foto¤raf 57: Boyama
Aflamas› (Ankara’da
Tezhipçilik)
Foto¤raf 58:Klasik Bir
Çal›flma (Ankara’da
Tezhipçilik)
Foto¤raf 59: ‹stanbul’da El
Sanatlar› Festivali (Öcal
O¤uz, Ayflegül Bahazo¤lu
ve Mualla Kahveci ile)
183

geleneksel meslek - THBMER

Transkript

Benzer belgeler

Do¤a ve tarihin bulufltu¤u Bodrum`da, modern yaflam›n

II - Radyo Merhaba