kompiuteruli qselebi, interneti

Transkript

kompiuteruli qselebi, interneti
saqarTvelos ganaTlebisa da mecnierebis saministro
Sida qarTlis saero universiteti
ciuri nozaZe, zurab TeTruaSvili, soso nozaZe
kompiuteruli qselebi
interneti
kompiuteruli usafrTxoeba
Tbilisi
2007
Tanamedrove
msoflioSi
savaWro
Tu
sawarmoo
urTierTobebSi Cabmulia uamravi kerZo Tu saxelmwifo subieqti.
qveynebs Soris ekonomikuri urTierTobebis gaRrmavebis sul ufro
mzardi moTxovnilebis dakmayofileba SeuZlebelia Sesabamisi
sakomunikacio momsaxurebis gareSe.
Tanamedrove
sakomunikacio
saSualebebidan
yvelaze
popularuli
samsaxuri
–
interneti,
dReisaTvis
nebismier
kontinentze ara marto adamianebis piradi komunikaciis saSualebaa, aramed firmebis ekonomikuri urTierTobebis ganxorcielebis swrafi da moqnili saSualebac.
wignSi ganxilulia Tanamedrove komunikaciis saSualebebis
agebisa da gamoyenebis sakiTxebi. igi gankuTvnilia maTTvis, vinc
gadawyvita damoukideblad Cawvdes Tanamedrove sakomunikacio
saSualebebis arssa da samsaxurebs, internetis muSaobis zogad
principebsa da programul uzrunvelyofas.
mkiTxvels vTxovT SeniSvnebi da mosazrebebi gamoagzavnoT
misamarTze: gori 1400, saqarTvelo, cxinvalis gzatkecili 9/2, Sida
qarTlis saero universiteti.
E-mail:
[email protected]
[email protected]
redaqtori:
giorgi ubiria, bar-ilanis universitetis
doqtori;
teqnikuri redaqtori: ilia muradeli.
wigni ibeWdeba Sida qarTlis saero universitetis samecniero
sabWos
gadawyvetilebiT
da
amave
mxardaWeriT.
ISBN 978-99940-68-68-5
2
universitetis
finansuri
Sinaarsi
Tavi 1. kompiuteruli qselebi, interneti ................................................ 5
1.1
kompiuteruli qselebis arsi da mniSvneloba. ............... 5
1.2
lokaluri da globaluri qselebi. .................................... 7
1.3
internetis ganviTarebis istoria. ...................................... 10
1.4
internetis ZiriTadi cnebebi. ............................................... 13
1.5
internetis samsaxurebi. .......................................................... 17
1.6
internetTan SeerTeba............................................................... 33
Tavi 2. informaciis miReba internetidan. .............................................. 38
_ ZiriTadi cnebebi ..................................... 38
2.1
World Wide Web
2.2
Iinternet Exproler programasTan muSaoba. ............................... 42
2.3
Web
2.4
brauzeris marTvis meTodebi. ............................................... 46
2.5
failebis miReba internetidan ............................................. 52
2.6
informaciis Zebna internetSi. ............................................. 54
2.7
Tanamedrove saZiebo mimTiTeblebis ZiriTadi
problemebi. ................................................................................... 64
2.8
uaxlesi saZiebo teqnologiebi. ........................................... 66
2.9
efeqturi Zebnis xerxebi. ......................................................... 70
gverdis daTvaliereba .................................................. 44
2.10 saZiebo sistemebis gamoyenebis rekomendaciebi. ........... 71
Tavi 3. eleqtronuli fosta. ............................................................................74
3.1
zogadi mimoxilva ...................................................................... 74
3.2
eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi wesebi ...... 76
3.3
WWW-ze dafuZnebuli eleqtronuli fosta .................. 78
3
3.4
eleqtronuli fostis Setyobinebebis struqtura. ..... 81
3.5
safosto klientebis funqciebi da Tvisebebi. ............... 82
3.6
safosto klientebis damatebiTi funqciebi ................... 86
3.7
eleqtronuli fostis saSualebebis specialuri
funqciebi. ....................................................................................... 94
3.8
eleqtronuli fostis eTika .................................................. 98
3.9
eleqtronuli fostis usafrTxoeba. ............................... 104
Tavi 4. kompiuteruli usafrTxoeba ........................................................ 108
4.1
kompiuteruli usafrTxoebis cneba.................................. 108
4.2
kompiuteruli virusebisagan dacvis meTodebi. .......... 112
4.3
informaciis dacva internetSi. .......................................... 116
4.4
informaciuli usafrTxoeba ................................................ 118
4.5
qseluri usafrTxoebis reJimis darRvevis ZiriTadi
saxeebi............................................................................................ 123
4.6
internetis zogierTi sasargeblo gverdebi ................ 140
4
Tavi 1. kompiuteruli qselebi, interneti
1.1
kompiuteruli qselebis arsi da mniSvneloba.
kompiuteruli
qseli
ori
an
meti
kompiuteris
fizikuri SeerTebiiT warmoiqmneba. saerTod, kompiuteruli
qselebis Sesaqmnelad aucilebelia specialuri aparatuli
(qselis mowyobilobebi) da specialuri programuli ( qselis
programebi)
saSualebebi.
ori
kompiuteris
umartives
SeearTebas monacemebis gacvlisaTvis pirdapiri SeerTeba
ewodeba. kompiuterebis pirdapiri SeerTebis Sesaqmnelad,
romlebic Windows operaciul sistemaSi muSaoben, saWiro
araa specialuri aparatuli da programuli saSualebebi. am
SemTxvevaSi
gamotanis
aparatul
saSualebebs
standartuli
portebi
warmoadgenen
(mimdevrobiTi
Setanaan
para-
leluri), xolo programuli uzrunvelyofis saxiT gamoiyeneba
operaciuli
sistemis
standartuli
saSualebebi.
StartProgrammAccesories Communications Network Connections.
ganurCevlad yvela kompiuterul qselebs aqvT erTi
daniSnuleba
-
saerTo
resursebTan erToblivi SeRwevis
uzrunvelyofa. Asityva resursi aq moxerxebulia radgan
qselis daniSnulebis mixedviT masSi SeiZleba CavdoT esa
Tu is azri. resursebi sami tipisaa: aparatuli, programuli
da
informaciuli.
magaliTad,
beWvdis
mowyobiloba
(printeri) - aparatuli resursia. xisti diskis (vinCesteri)
tevadoba
agreTve
kompiuteruli
aparatuli
qselis
yvela
5
resursia.
rodesac
momxmarebeli
iyenebs
mcire
erT
saerTo
printers,
maSasadame
isini
iyeneben
saerTo
apa-
raturul resurs. igive SeiZleba iTqvas qselze, romelsac
aqvs gazrdili tevadobis xisti diski (failebis serveri),
romelzec
qselis
yvela
momxmarebeli
inaxavs
Tavis
arqivebs da muSaobis Sedegebs.
garda
qselebi
aparaturuli
iZlevian
gamoyenebis
xangrZlivi
kavSirdeT
resursebisa,
programuli
saSualebasac.
gamoTvlebis
daSorebul,
ase
resursebis
magaliTad,
Sesasruleblad
did
kompiuteruli
kompiuters
erToblive
rTuli
SeiZleba
da
da
davu-
gavagzavnoT
masze gamoTvlevis davaleba, xolo gamoTvlebis damTavrebis Semdeg amave gziT miviRoT Sedegebi.
monacemebi,
romlebic
inaxeba
daSorebul
kom-
piuterze qmnian informaciul resurs. am resursebis roli
naTlad
Cans
internetis
magaliTze,
romelic
aRiqmeba
rogorc giganturi informaciul-sacnobaro sistema.
resursebis aparatul, programul da informaciul
resursebad
dayofis
es
magaliTebi
sakmaod
pirobiTia.
sinamdvvileSi, nebismieri tipis kompiuterul qselSi muSaobisas xdeba yvela tipis resursebis erToblivi gamoyeneba.
ase
magaliTad,
mivmarTavT
ra
internets
cnobe-
bisaTvis saRamos telegadacemebis Sesaxeb, Cven aucileblad
viyenebT aparatul saSualebas, romlebSic muSaoben viRacis
programebi,
romlebic
uzrunvelyofen
cemebis mowodebas.
6
moTxovnili
mona-
1.2
lokaluri da globaluri qselebi.
kompiuterul qselebSi, rogorc aparaturis, aseve
programebis
Tavsebadobis
specialuri
standartebi,
uwodeben.
protikolebi
uzrunvelsayofad
protokolebs
romlebsac
gansazRvraven,
moqmedebs
rogorc
qselis
aparatuli komponentebis urTierTqmedebis xasiaTs da maT
aparatuli protokolebs uwodeben, aseve programebis da
monacemebis urTierTqmedebis xasiaTs, romlebsac
mul
protokolebs
dacvis
funqciebs
progra-
uwodeben.
fizikurad
protokolebis
asruleben
aparatuli
mowyobilobebi
(interfeisi)
da
momsaxurebis
programebi).
programuli
(protokolis
saSualebebi
programebs,
romlebic
uzrun-
velyofen protokolis momsaxurebas xSirad protokolebsac
uwodeben.
ase magaliTad, Tu ori kompiuteri erTmaneTTan
pirdapiri
doneze
SeerTebiTaa
maTi
fizikuri
urTierTqmedebis
portis
konkretuli
dakavSirebulia,
(CamrTvelebi,
kabeli
protokols
(paraleluri
mowyobilobebi
da
da
an
ufro
fizikur
gansazRvraven
mimdevrobiTi)
meqanikuri
sxva).
kompiuterebis urTierTqmedebas
maSin
komponentebi
maRal
doneze
gansazRvraven monacemebis
gadacemis marTvis programuli saSualebebi. yvelaze maRal
doneze
urTierTqmedebis
operaciuli
sistemis
Windows-isaTvis
esaa
protokols
danarTi
programebi.
standartuli
sakabelo SeerTeba  Network Connections.
7
uzrunvelyofen
magaliTad,
programa-pirdapiri
gamoyenebuli protokolebis Sesabamisad miRebulia
kompiuteruli
qselebis
dayofa
lokalur
(LAN-Local Area
Network) da globalur (WAN -Wide Area Network) qselebad.
lokaluri
qselis
kompiuterebi
protokolebis
erTian
kompleqts
teritoriuli
niSnis
mixedviT
umetesad
yvela
gamoiyeneben
monawilisaTvis.
lokaluri
qselebi
gansxvavdebian kompaqturobiT. isini SeiZleba aerTianebdnen
erTi Senobis, sarTulis, oTaxis, kompaqturad ganlagebuli
nagebobebis
rogorc
kompiuterebis
wesi
SeuZliaT
aqvT
jgufs.
gazrdili
gaaerTianon
globalur
geografiuli
rogorc
cakleuli
qselebs,
zomebi.
maT
kompiuterebi,
aseve cakleuli lokaluri qselebi, maT Soris iseTebic,
romlebic sxvadasxva protokolebs iyeneben.
TanamSromelTa
jgufs,
romlebic
lokaluri
qselis farglebSi erT proeqtze muSaoben muSa jgufebs
uwodeben.
erTi
lokaluri
qselis
farglebSi
SeiZleba
muSaobdes ramodenime muSa jgufi. muSa jgufis monawileebs
SeiZleba qondeT qselis saerTo resursebiT sargeblobis
sxvadasxvanairi ufleba. kompiuteruli qselis monawileebis
uflebebis ganawilebisa da SezRudvis wesebis erTobliobas
qselis politikas uwodeben. qselis politikis (is SeiZleba
oyos
ramodenime
erT
qselSi)
marTvas
administrirebas
uwodeben. pirs, romelic lokaluri kompiuteruli qselis
muSaobis organizacias marTavs sistemur administrators
uwodeben.
lokaluri
calkeuli
qselebis
sawarmoebisa
an
Seqmna
sawarmoebis
8
damaxasiaTebelia
calkeuli
qve-
ganyofilebebisaTvis. Tu sawarmos (an dargs) ukavia didi
teritiria, maSin cakleuli lokaluri qselebi SeiZleba
gaerTiandnen globalur qselSi. aseT SemTxvevaSi lokalur
qselebs
erTmaneTs
ukavSireben
nebismieri,
tradiciuli
kavSiris arxebiT (sakabelo, Tanamgzavri, radiosareleo da
sxva). rogorc SemdegSi vnaxavT am miznisaTvis specialuri
pirobebis dacviT SeiZleba gamoyenebuli iqnas satelefono
arxebi,
Tumca
isini
yvelaze
naklebad
akmayofileben
cifruli kavSiris pirobebs.
sxvadasxva
protokolebiT
momuSave
ramodenime
lokaluri qselis urTierTkavSirs emsaxureba specialuri
saSualebebi-Sliuzebi..
Sliuzebi
SeiZleba
iyos
rogorc
aparatuli, aseve programuli. magaliTad, igi SeiZleba iyos
specialuri
(Sliuzeruli
kompiuteri
kompiuteruli
programa
SemTxvevaSi
kompiuters
Sliuzeris
funqcia
-
Sliuzeruli
serveri),
danarTi.
SeuZlia
Seasrulos
aramed
muSa
ara
an
bolo
marto
sadgurebisaTvis
damaxasiaTebeli sxva romelime tipiuri funqcia.
sawarmos
mierTebisas
lokaluri
qselis
qselis
mniSvnelovania
globalur
qselTan
usafrTxoebis
dacva.
kerZod, SezRuduli unda iqnas lokalur qselSi garedan
ucxo pirebis daSveba, aseve SezRudulia lokaluri qselis
farglebs gareT gasvla sawarmos im TanamSromlebisaTvis,
romlebsac
ara
aqvT
Sesabamisi
ufleba.
qseluri
usafrTxoebis uzrunvelsayofad lokalur da globalur
qselebs
Soris
brandmaueri
ayeneben
SeiZleba
egreTwodebul
iyos
specialuri
9
brandmauerebs.
kompiuteri
an
kompiuteruli programa, romelic ewinaaRmdegeba qselebs
Soris monacemebis arasanqcirebul gadaadgilebas.
1.3
internetis ganviTarebis istoria.
kompiuteris
saSualebiT
informaciis
miReba-
gadacemis adreuli eqsperimentebi daiwyo jer kidev *^*
saukunis 50-an wlebSi da laboratoriuli xasiaTi hqonda.
amerikis
SeerTebul
masStabis
StatebSi
globaluri
pirveli
qselis
Seqmnis
nacionaluri
gadawyvetileba
miRebuli iyo 1958 wels, romelic gaxldaT reaqcia yofil
sabWoTa
kavSirSi
dedamiwis
pirveli
xelovnuri
Tanamgzavris gaSvebaze.
globaluri kompiuteruli qselis Seqmnis sababi
pentagonis
mier
Setyobinebebis
Aerospace
raketebis
globaluri
Defance
Command)
gaSvebis
sistemis
Sesaxeb
(NORAD-North American
damuSaveba
sadgurebi
ganlagebuli
iyo
aliaskidan
grenlandiamde,
xolo
adreuli
gaxda.
kanadis
sistemis
CrdiloeTiT
miwisqveSa
sabrZanebo
punqti qalaq kolorado-springis maxloblad, mTa Seinis
wiaRSi. marTvis centri moqmedebaSi Sevida 1964 wels da
swored
am
droidan
daedo
saTave
pirveli
globaluri
sauwyebo kompiuteruli qselis muSaobas. 60-iani wlebis Sua
periodidan mas SeuerTdnen saaviacio, meteorologiuri da
sxva samxedro da samoqalaqo samsaxurebi.
qselis
organizacia,
damuSavebebis
muSaobas
aSS-s
kurirebda
Tavdacvis
sammarTvelo
saministros
specialuri
perspeqtiuli
(DARPA-Defense Advansed Research
10
Project Agcncy). centralizebuli qselis ZiriTadi nakli iyo
arasakmarisi
imasTan,
mdgradoba,
rom
raime
romelic
kvanZis
dakavSirebuli
mwyobridan
iyo
gamosvlisas,
mwyobridan gamodioda misi mTeli momdevno seqtori, xolo
marTvis centris mwyobridan gamosvlisas ki mTeli qseli.
zesaxelmwifoebis birTvuli dapirispirebis xanaSi es nakli
metad kritikuli iyo.
qselis
mdgradobisa
da
saimedobis
problemebis
gadawyveta daevala samarTvelos DARPA. kvlevis ZiriTadi
mimarTulebebi qselis momsaxurebis axali principebis Zieba
gaxda. axali principebis gamocdis poligonebi gaxdnen aSSis
msxvili
romelTa
xazebi.
universitetebi
Soris
gayvanili
Tavdacvis
da
iyo
samecniero
centrebi,
kompiuteruli
kavSiris
saministros
mxridan
samuSaoebs
kurirebda igive samarTvelo DARPA da pirvelma arasauwyebo
nacionalurma kompiuterulma qselma, romelic 1969 wels
dainerga miiRo saxelwodeba ARPANET.
qseli
ganviTareba
xarjze
ARPANET 70-an
ZiriTadad
xdeboda,
wlebSi
regionaluri
romlebic
qmnidnen
nela
viTardeboda.
qselebis
mierTebis
ARPANET-is
saerTo
struqturas regionalur an lokalur masStabSi. ARPANET-is
ZiriTad gacxadebul amocanad erTian mecnierul-teqnikur
proeqtebze
gaxda,
momuSave
xolo
koleqtivTa
ZiriTad
saproeqto-sakonstruqtoro
jgufebis
daniSnulebas
dokumentebis
koordinacia
mecnieruli
da
failebis
da
eleqtruli fostis gacvla warmoadgenda. Amave dros ar
wydeboda muSaoba gaucxadebel amocanaze - axali qseluri
11
protokolebis
globaluri
damuSavebaze,
qselis
romlebic
uzrunvelyofda
sicocxlisunarianobas
birTvuli
konfliqtebis drosac.
internetis dabadebis meore TariRad 1983w. iTvleba,
rodesac
kompiuteruli
lyofaSi
revoluciuri
qselebis
programul
cvlilebebi
moxda.
uzrunve-
globaluri
qselebis mdgradobis problema gadawyda TCPIP protokolis
danergviT, romelic dResac safuZvlad udevs saerTaSoriso
qselis
muSaobas.
am
amocanis
gadawyvetis
Semdeg
sammarTvelom DARPA Sewyvita Tavisi monawileoba proeqtSi
da qselis marTva gadasca nacionalur samecniero fonds
(NSF), romelic aSS-Si igive rols asrulebs, rasac CvenSi
mecnierebaTa
akademia.
amgvarad,
1983
wels
warmoiqmna
globaluri qseli NSFNET. 80-iani wlebis Sua periodSi
masTan aqtiurad daiwyes mierTeba sxva qveynebis akademiurma
da
samecniero
qselebma,
magaliTad
didi
britaneTis
akademiurma qselma JANET (Joined Academic Network).
wlebi, rodesac globalur qsels xelmZRvanelobda
aSS-s
nacionaluri
rogorc
qseli
qselebis
samecniero
komercializaciis
finansdeboda
samecniero
fondi
materialurad
Semosavlebi
protokolis
mniSvnelovnad
samTavrobo
anawilebda
sjida
qonoda
fondi
maT,
daCqarda,
mas
vinc
Semdeg
NSF
12
mcdelobis
saxsrebiT.
qselidan.
danergvis
istoriaSi
cdilobda
Soris
veRar
da
gverdiTi
erTad,
qselis
ukve
epoqa.
nacionaluri
kvanZebs
amasTan
Sevida,
TCPIP
gnviTareba
aswrebda
TviToeuli kvanZis saqmianobis Tvalyuris devnebas, xolo
ucxouri seqtorebis mierTebiT misi roli simboluri gaxda.
qselis
80-iani
wlebis
dayofa
moxda
meore
naxevarSi
domenebad
saerTaSoriso
kuTvnilebis
principis
mixedviT. domeni gov - finansdeboda mTavrobis saxsrebiT,
domeni SCI - samecniero wreebis saxsrebiT, domeni edu ganaTlebis
sistemis
saxsrebiT,
xolo
domeni
com
-
(komerciuli) ar finansdeboda aravisgan, anu misi kvanZebi
unda ganviTarebuliyo sakuTari resursebis xarjze. sxva
qveynebis
nacionaluri
calkeuli
domenebi.
qselebi
ganixilebodnen,
magaliTad,
-
uk
rogorc
didi
britaneTis
meore
naxevarSi
domeni, ru - ruseTis domeni.
rodesac
80-iani
wlebis
Camoyalibda da amuSavda domenebis saxelebis sistema (DNS,
Domain Name Sistem), aSS-s nacionalurma samecniero fondma
dakarga kontroli qselis ganviTarebaze. am dros gaCnda
internetis, rogorc TviTganviTarebadi, decentralizebuli
ierarqiuli
struqturis
cneba.
Tu
da
ARPENET
NSNET
qselebis dros qseli finansdeboda zemodan qvemoT, axla ki
igi finansdeba periferiebidan, qvemodan zeviT - saboloo
momxmareblidan qselebis ZiriTadi mflobelebisaken.
1.4
internetis ZiriTadi cnebebi.
zogadad,
interneti
aris
qselebis
gaerTianeba.
magram, bolo xans am sityvam ufro farTo azri SeiZina -
saerTaSoriso
gagebiT
kompiuteruli
SeiZleba
qseli.
ganvixiloT
13
interneti
rogorc
yvela
fizikuri
SesaZlo
kavSiris arxebiT erTmaneTTan dakavSirebuli milionobiT
kompiuteri, magram internetis aseTi `fizikuri~ xedva Zalze
viwroa,
umjobesia
ganvixiloT
igi
rogorc
raime
informaciuli sivrce.
interneti ar aris kompiuterebs Soris pirdapiri
SeerTebebis
erToblioba.
kontinentze
magaliTad,
ganlagebuli
ori
Tu
sxvadasxva
kompiuteri
cvlian
monacemebs internetSi sulac ar niSnavs, rom maT Soris
arsebobs erTi pirdapiri SeerTeba. monacemebi, romlebsac
isini ugzavnian erTmaneTs iyofa calkeul paketebaT da
ufro
metic,
erTi
Setyobinebis
sxvadasxva
paketebma
kavSiris erTi seansis dros SeiZleba gaiaron sxvadasxva
marSuti.
ra
paketebma,
marSutiTac
miaRweven
gaerTiandebian
ra
mTlian
ar
unda
isini
imoZraon
monacemTa
daniSnulebis
dokumentad.
amasTan,
adgils
gvian
gagzavnili monacemTa paketebi SeiZleba mivides ufro adre,
magram es xels ar SeuSlis sworad aikinZos dokumenti,
radganac TviToeul pakets aqvs Tavisi specialuri niSani
(markeri).
amgvarad, interneti warmoadgens TiTqos `sivrces~,
romlis
SigniTac
xorcieldeba
monacemebis
uwyveti
cirkulacia. am gagebiT igi SeiZleba SevadaroT tele da
radio eTers, Tumca aris arsebiTi gansxvaveba, romelic
mdgomareobs imaSi, rom eTerSi araviTari informacia ar
SeiZleba
Seinaxos,
xolo
internetSi
informacia
gadaadgildeba qselis kvanZebis Semadgenel kompiuterebs
14
Soris
da
inaxeba
maT
xist
diskebze
mocemuli
drois
ganmavlobaSi.
TCPIP
protokolebis
steki.
TCPIP
protokolma
mniSvnelovani roli daimkvidra internetis CamoyalibebaSi.
TCPIP
protokoli
teqnikuri
gagebiT
aris
ara
erTi
qseluri protokoli, aramed ori sxvadasxva doneze myofi
protokoli
(e.w.
protokolebis
steki).
protokoli
TCP-
satransporto donis protokolia, is marTavs monacemebis
gadacemis
process.
protokoli
IP
samisamarToa.
-
is
miekuTvneba qselur dones da gansazRvravs Tu sad xdeba
gadagzavna.
protokoli
gadasagzavni
TCP.
protokolis
TCP
monacemebi
`iWreba~
Tanaxmad
mcire
paketebad,
TviToeuli paketi moiniSneba iseTnairad, rom masSi iyos
mimRebis
kompiuterze
dokumentis
swori
awyobisaTvis
saWiro monacemebi.
erTi
fizikuri
SeerTebiT
dakavSirebul
or
kompiuters SeuZlia erTdroulad ramodenime TCP-SeerTebis
momsaxureba. ase magaliTad, or Sualedur qselur servers
erTdroulad
erTmaneTs
SeuZlia
orive
erTi
kavSiris
mimarTulebiT
arxiT,
gadasces
TCP-
mravali
paketebi
mravalricxovani klientebisagan.
rodesac
vmuSaobT
satelefono
xaziT
SegviZlia
dokumentebi
amerikidan,
internetSi,
erTdroulad
avstraliidan
da
erTaderTi
miviRoT
evropidan.
TviToeuli dokumentis paketebi miiReba calcalke, droSi
15
ganawilebuli
da
miRebisTanave
erTiandebian
sxvadasxva
dokumentebSi.
IP-protokoli.
protokolia
da
(Internet
IP
misi
arsi
samisamarTo
Protokol)
mdgomareobs
imaSi,
rom
saerTaSoriso qselis TviToeul monawiles unda qondes
Tavisi unikaluri misamararTi (IP-misamarTi). amis gareSe
SeuZlebelia TCP - paketebis zustad daniSnulebis adgilze
mitana. es misamarTi martivad oTxi baitiT gamoixateba,
magaliTad: 195384611.
rom
TviToeul
romelime
IP - misamarTi organizebulia ise,
kompiuters,
-
TCP
paketi,
romlis
gavliTac
SeuZlia
am
gadaecema
oTxi
ricxviT
gansazRvros romel uaxloes `mezobels~ unda gadaegzavnos
paketi, rom is moxvdes `axlos~ mimRebTan bolo gadagzavnis
Semdeg TCP - paketi aRwevs adresatamde.
sityva
`axlo~.
`axlo~-Si
mxedvelobaSia
gamtarunarianoba.
ar
igulisxmeba
kavSiris
sxvadasxva
maRalmwarmoebluri
pirobebi
kontinentze
kosmosuri
geografiuli
kavSiris
da
xazis
ganTavsebuli,
arxiT
dakavSi-
rebuli ori kompiuteri iTvleba ufro `axlo~ erTmaneTTan,
vidre
ubralo
telefonis
xaziT
dakavSirebuli
ori
mezobeli dasaxlebis kompiuterebi. sakiTxs ra CaiTvalos
`axlo~
da
ra
marSutizatori.
`Sors~
qselSi
wyvets
specialuri
marSutizatoris
saSualeba-
rols
Cveuleb-
rivad asrulebs specializirebuli kompiuteri an kvanZis
serverebSi momuSave specialuri programebi. vinaidan erTi
baiti moicavs 256 sxvadasxva mniSvnelobas, Teoriulad oTxi
baitiT SeiZleba gamovsaxoT oTx miliardze meti unikaluri
16
(2564
IP-misamarTi.
gamoklebiT).
qselebis
-
ramodenime
praqtikaSi,
sasamsaxuro
zogierTi
Taviseburebebis
tipis
misamarTis
lokaluri
gaTvaliswinebiT
SesaZlo
misamarTebis raodenoba or miliards Seadgens. es sakmaod
didi ricxvia, magram misi SemosazRvruloba sul ufro
SesamCnevi xdeba. rogorc ki internetSi farTod Semova
kavSiris mobilur saSualebebTan (fiWuri radio-telefonebiT) urTierTqmedebis samsaxurebi, Tavs iCens IP-samisamarTo velebis simcire.
1.5
internetis samsaxurebi.
internetSi muSaobaze an internetis gamoyenabaze
saubrisas laparakia ara mTlianobaSi internetze aramed
misi mravalricxovani samsaxurebidan erTerTze. konkretuli
miznebisa da amocanebidan gamomdinare qselis klientebi
iyeneben
im samsaxurebs, romlebic maTTvisaa aucilebeli.
martivi gagebiT samsaxuri aris programebis wyvili,
romlebic
erTmaneTTan
wesebiT-protokolebiT.
urTierTqmedeben
am
wyvilis
gansazRvruli
erT-erT
programas
ewodeba serveri, xolo meores-klienti. Sesabamisad rodesac
saubroben internetis samsaxurebis muSaobaze, saqme exeba
serveruli mowyobilobebisa da programuli uzrunvelyofis
urTierTqmedebas klientis mowyobilobasa da programul
uzrunvelyofasTan.
sxvadasxva
aqvT.
internetis
protokolebs
samsaxurebs
samsaxurebis
uwodeben.
maTi
17
sxvadasxva
protokolebi
protokolebs
dacva
da
danarT
momsaxureba
xorcieldeba specialuri programebis muSaobiT. maSasadame,
imisaTvis
rom
visargebloT
internetis
romelime
samsaxuriT, aucilebelia davayenoT kompiuterze klientis
programa,
romelic
protokoliT
programas.
uzrunvelyofs
muSaobas
magaliTad,
da
mocemuli
davukavSiroT
failebis
samsaxuris
igi
gadasacemad
serveris
internetSi
gamoiyeneba specialuri protokoli FTP (File Transler Protocol).
Sesabamisad internetidan failis misaRebad aucilebelia:
 gvqondes kompiuterze programa, romelic warmoadgens
FTP-is klients (FTP-klienti);
 davamyaroT kavSiri serverTan, romelic uzrunvelyofs
FTP-is momsaxurebas (FTP-serveri).
eleqtronuli fostiT sargeblobisaTvis ki, aucilebelia
Setyobinebebis miRebisa da gagzavnis protokolis dacva.
amisaTvis
unda gvqondes
( fostis klienti)
programa
da
ganvaxorcieloT kavSiri safosto serverTan. aseve myardeba
kavSiri sxva samsaxurebTanac.
terminalis reJimi. istoriulad erT-erT yvelaze
adreul samsaxurs warmoadgens
kompiuteris
daSorebuli
marTva Telnet. mivuerTdebiT ra daSorebul kompiuters am
samsaxuris
marTva.
protokoliT,
aseT
warsulSi
am
marTvas
samsaxurs
SesaZlebelia
agreTve
farTod
misi
muSaobis
terminalurs
uwodeben.
iyenebdnen
daSorebul
gamoTvliT centrebSi rTuli gamoTvlebis Casatareblad.
Tu
erTi
rTuli
kviris
daSorebul
gamoTvlebisaTvis
ganuwyveteli
super
personaluri
muSaoba
kompiuterebze
18
iyo
sul
kompiuteris
saWiro,
ramodenime
xolo
wuTi,
maSin
personalur
daSorebul
kompiuters
kompiuterebSi
iyenebdnen
monacemebis
mxolod
Sesatanad
da
gamoTvlebis Sedegebis misaRebad.
amJamad, personaluri kompiuterebis simZlavreebis
swrafi
zrdis
gamo,
msgavs
momsaxurebaze
moTxovna
Semcirda, Tumca Telnet samsaxuri agrZelbs internetSi Tavis
arsebobas. xSirad Telnet protokolebs iyeneben daSorebuli
teqnikuri obieqtebis samarTavad, magaliTad: teleskopebi,
videokamerebi,
sawarmoo
robotebi,
avtomatizirebuli
sawyobebi, agreTve savaWro avtomatebic.
yoveli serveri, romelic asrulebs Telnet-samsaxurs,
Cveulebrivad
miiRoT
Tqvens
Tavazobs
qseliT
Tavis
(magaliTad
kompiuterze,
klient-danarTs.
FTP-protokoliT),
daukavSirdeT
servers
da
is
unda
daayenoT
imuSaoT
daSorebuli mowyobilobiT. umartivesi klienti-Telnet Sedis
operaciuli sistemis Windows -is SemadgenlobaSi (faili
Telnet.exe).
eleqtronuli fosta (E-Mail). es samsaxuric erT-erT
adreul
samsaxurs
uzrunvelyofs
specialuri
serveris
qveS
funqciebs
samuSaos,
kompiuteri.
internetSi
mas
serveri
ara
aq
da
SeiZleba
igulisxmebodes
amgvarad,
internetis
SeiZleba
da
safosto
specialuri
gamoyofili
uzrunvelyofa.
kompiuteri
warmoadgens.
asrulebdes
uzrunvelyofdes
amasTanave
igi
19
da
SemdegSic
programuli
erTi
sakvanZo
ramodenime
serveris
sxvadasxva
rCebodes
samsaxurebis
universalur
kompiuterad, romelzedac SeiZleba Sesruldes gamoTvliTi
teqnikisaTvis damaxasiaTebeli sxva amocanebi.
safosto
tebisagan
da
serverebi
gadascemen
Setyobinebebs
maT
iReben
adresatebis
klien-
safosto
ser-
verebs, sadac es Setyobinebebi grovdeba. adresatisa da misi
safosto
serveris dakavSirebis Semdeg Semosuli Setyo-
binebebi avtomaturad gadaecema adresatis kompiuters.
safosto samsaxuri damyarebulia ori protokolidanarTis gamoyenebaze: SMTP da POP3. pirveli protokoliT
xdeba korespondenciebis gagzavna kompiuteridan serverze,
xolo meoreTi - Semosuli Setyobinebebis miReba. arsebobs
klientis
Express,
mravali
programa,
romelic
Sedis
magaliTad
operaculi
Microsoft Outlook
sistemis
Windows-is
standartul kompleqtSi. ufro mZlavri programaa Microsoft
Outlook 2000, 2003, romelic Windows 2000, 2003-is standartuli
danarTia. maTSi garda eleqtruli fostisa integrirebulia
saqmeTwarmoebis
sxva
saSualebebi.
specializirebuli
safosto programebidan kargi popularoba aqvT programebs
The Bat!, Eudora, Pegasus mail.
dagzavnis
siebi
(Mailing List).
Cveulebrivi
eleq-
tronuli fosta gulisxmobs mimoweraSi ori partnioris
arsebobas. Tu partniorebi ar arian, maSin Cvens misamarTze
informaciis
velyoT
Tematuri
sakmarisad
dagzavnis
siebze
serverebia,
gansazRvrul
didi
Temebze
nakadi
SeiZleba
xelmoweriT.
romlebic
da
es
agroveben
gadagzavnian
vuzrun-
specialuri
informacias
xelmomweris
kompiuterze eleqtronuli fostis Setyobinebebis saxiT.
20
dagzavnis
siebis Tema SeiZleba nebismieri
iyos,
magaliTad, ucxo enebis Seswavlis sakiTxebi, komerciuli
da
finansuri
mimoxilvebi,
gamoTvliTi
teqnikis
axali
programuli da aparatuli saSualebebis prezentacia da
sxva.
mravali
telekompaniebi
qmnian
Tavis
kvanZebze
dagzavnis siebs, romlis saSualebiTac ugzavnian klientebs
teleprogramebis anotirebul mimoxilvas. dagzavnis siebi
saSualebas iZlevian efeqturad gadavwyvitoT monacemebis
regularuli miwodebis sakiTxebi.
telekomferenciebis samsaxuri (Usnet). es samsaxuri
eleqtronuli
romlis
aramed
fostis
drosac
cirkularuli
erTi
Setyobineba
korespondentebis
mraval
dagzavnis
gaegzavneba
jgufs
msgavsia,
ara
(aseT
erT
jgufebs
telekomferenciebs an siaxleebis jgufs uwodeben).
eleqtronuli
fostis
Cveulebrivi
Setyobineba
gamgzavnidan mimRebs daegzavneba serverebis viwro wrediT.
amasTan
Sualed
siaxleTa
gaigzavneba
serverebze
jgufis
masTan
misi
serverze
Senaxva
ar
mimarTuli
dakavSirebul
yvela
ivaraudeba.
Setyobineba
serverze
Tu
mocemuli Setyobineba maTze jer kidev ar aris miRebuli.
SemdegSi procesi meordeba.
TviToeul
serverze
misuli
Setyobineba
inaxeba
SezRuduli drois ganmavlobaSi (Cveulebrivad kvira) da
yvela
msurvels
SeuZlia
gaecnos
mas
am
drois
ganmavlobaSi. vrceldeba ra yovel mxares Setyobineba dReRameze
nakleb
droSi
moivlis
mTel
dedamiwas.
Semdeg
gavrceleba neldeba, vinaidan serverze, romelsac miRebuli
21
aqvs mocemuli
Setyobineba ganmeorebiT
gadagzavna aRar
xdeba.
yoveldRiurad msoflioSi milionibiT Setyobineba
iqmneba
siaxleTa
jgufisaTvis.
namdvilad
sasrgeblo
informaciis amorCeva am masivSi praqtikulad SeuZlebelia.
amitom
telekomferenciebis
mTeli
sistema
dayofilia
Tematur jgufebad. dRes msoflioSi 50 000-mde siaxleebis
Tematur
jgufs
metnaklebad
iTvlian.
saintereso
isini
Temebs.
moicaven
masebisaTvis
gansakuTrebuli
popula-
robiT sargeblobs gamoTvliTi teqnikis siaxleTa jgufi.
siaxleTa
mdgomareobs
jgufis
imaSi,
rom
gamoyenebis
mivmarTavT
ZiriTadi
ra
mTel
wesi
msoflios
davsvaT CvenTvis mniSvnelovani sakiTxi da miviRoT pasuxi
an rCeva maTgan vinc ukve gaerkva am sakiTxSi. amasTan
mniSvnelovania Tvalyuri vadevnoT, rom sakiTxis Sinaarsi
Seesabamebodes
mocemuli
telekomferenciis
Temas.
msoflios mravali kvalificiuri specialistebi (mecnierebi,
eqimebi,
pedagogebi,
programistebi
da
telekomferencis
Sesabamis
iuristebi,
sxva)
monitorings
monitoringi
regularulad
Setyobinebebs
jgufebidan.
aseT
uwodeben.
saSualebas
mwerlebi,
maTi
aTvaliereben
saqmianobis
daTvalierebas
informaciis
aZlevs
ekonomistebi,
sferos
informaciis
regularuli
specialistebs
zustad
icodnen Tu ra siaxleebia msoflioSi maTi specialobiT, ra
problemebi
awuxebs
adamianebis
did
gaamaxvilon Tavis saqmianobaSi yuradReba.
22
jgufs
da
raze
Setyobinebis
miRebulia
gagzavnisas
adresatis
telekomferenciaSi
eleqtronuli
fostis
misamarTis
miTiTeba pasuxis misaRebad. im SemTxvevaSi, rodesac aris
eleqtronuli `fostis yuTis~ korespondenciebiT gadavsebis
saSiSroeba, romelic uSualod sawarmoo
saqmianobas ar
miekuTvneba, saqmiani mimowerisaTvis gankuTvnili ZiriTadi
misamarTis
rogorc
nacvlad
wesi,
anonimuri
aseT
miuTiTeben
misamarTs
safosto
damatebiT
qiraoben
samsaxuris
misamarTs.
erTerT
serverze.
ufaso
magaliTad:
www.hotmail.com.
didi moculobis Setyobinebebi siaxleTa jgufSi
mniSvnelovnad
amitom
aZnelebs
zogierT
maT
jgufSi
mizanmimarTul
winaswar
xdeba
monitorings,
im
usargeblo
informaciis `gacxrilva~, romelic ar exeba konferenciis
Temas.
aseT
moderirebuls
komferenciebs
uwoedben.
moderatoriis funqcias SeiZleba asrulebdes ara mxolod
adamiani,
aramed
Setyobinebebs
programac,
gasaRebi
romelic
sityvis
mixedviT.
filtravs
am
SemTxvevaSi
samsaxurebTan
samuSaod
saubroben avtomatur moderaciaze.
telekomferenciebis
arseboben
danarTi
klientis
dasawyisSi
programebi.
romelic
Microsoft Outlook Express,
telekomferenciebis
iZleva.
specialuri
samsaxurTan
aucilebelia
magaliTad
garda
muSaobis
fostisa
saSualebasac
programis
gamarTva
siaxleTa jgufis serverTan samuSaod, kerZod formdeba
`xelmowera~ garkveul jgufebze da periodulad miiRebT
Setyobinebebs
am
jgufis
23
Temebis
Sesaxeb.
sityva
`xelSekruleba~
araviTar
klientis
valdebulebebs
Setyobinebaa
mxridan
an
serverisaTvis,
ar
iTvaliswinebs
gadasaxads.
rom
es
mxolod
miTiTebul
Temaze
Setyobinebebi unda gaugzavnos miTiTebul klients da ara
sxvas. xelmoweris gauqmeba an Temis Secvla SesaZlebelia
nebismier dros.
World Wide Web (WWW)
samsaxuri. WWW samsaxuri
yvelaze popularulia Tanamedrove internetSi. mas xSirad
aigiveben
internetTan,
Tumca
is
internetis
erTerTi
samsaxuria.
World
Wide
eleqtronuli
aris
Web
urTierTdakavSirebuli
dokumentebisagan
Semdgari
erTiani
informaciuli sivrce, romelic inaxeba Web-serverze. Websivrcis
Semadgenel
uwodeben.
am
calkeul
droisaTvis
dokumentebs
unikaluri
Web-gverdebs
Web-gverdebis
raodenoba or miliardze metia, amasTan zrdis tempi iseTia,
rom es monacemebi Zalze swrafad Zveldeba.
Tematurad gaerTianebul Web-gverdebs Web-kvanZebs
uwodeben. erTi fizikuri Web-serveri SeiZleba Seicavdes
sakmarisad
bevr
Web-kvanZebs,
romelTagan
TviToeuls,
rogorc wesi, gamoyofili aqvs calke katalogi serveris
xist
diskze.
Web-gverdi
Cveulebrivi
teqsturi
dokumentebisagan imiT gansxvavdeba, rom isini gaformebulia
romelime
konkretul
magaliTad,
qaRaldze
matarebelze
dabeWdili
damoukideblad.
dokumentis
gaformeba
damokidebulia sabeWdi qaRaldis parametrebze, romelsac
aqvs
gansazRvruli
sigane,
simaRle
24
da
velebis
zomebi.
eleqtronuli Web-dokumentebi ki gankuTvnilia kompiuteris
ekranze dasaTvaliereblad, amasTan winaswar araa cnobili
romel kompiuterze,
grafikuli
klientis
amitom,
ucnobia ekranis zomebi, ferisa da
gamtarianobis
kompiuterze
parametrebi,
dayenebuli
ar
Web-dokuments
ucnobia
agreTve
operaciuli
sistema.
SeiZleba
qondes
`xisti~
daformateba. dokumentis gaformeba klientis kompiuterze
uSualod misi gamotanisas xdeba im programis Sesabamisad
romelic asrulebs daTvalierebis operacias.
dasaTvalierebel
Web-gverdebis
brauzerebs
agreTve
uwodeben.
ar
literaturaSi
Semdgar
termins
programebs
SeiZleba
SevxvdeT
`mimomxilveli~.
yvela
SemTxvevaSi saubaria Web-dokumentis daTvalierebis raime
saSualebaze (programaze).
brauzeri asrulebs dokumentis ekranze gamosaxvas
im brZanebebis mixedviT romelic dokumentis avtorma Cado
teqstSi,
(Tu
avtomatur
avtomaturad
avtori
iyenebs
saSualebebs,
ideba
Web-dokumentis
gaformebis
aucilebeli
teqstSi).
aseT
brZanebebi
brZanebebs
`tegebs~
(niSnulebs) uwodeben. Cveulebrivi teqstisagan isini imiT
gansxvavdebian,
rom
moTavsebulia
kuTxur
frCxilebSi.
tegebis umravlesoba wyvilad gamoiyenebian: gamRebi tegi da
damxuravi tegi. damxuravi tegi iwyeba `~ simboloTi.
mag: <CENTER> es teqsti ganTavsdeba ekranis centrSi <CENTER>
<P ALIGN = `LEFT~> es teqsti ganTavsdeba ekranis marcxena
sazRvarze <P>.
25
<P ALIG = `RIGHT~> es teqsti ganTavsdeba ekranis marjvena
sazRvarze <P>.
rTul
tegebs
gasaRebi
garda
sityvisa
aqvT
damatebiTi parametrebi da atributebi, romlebic azusteben
maTi gamoyenebis wesebs. tegebis Caweris wesebi Setanilia
daprogramebis
enebis
msgavs,
gansakuTrebuli
moniSvnis
enis specifikaciaSi. am enas hiperteqstis moniSvnis enas
HTML (Hiper Text Markup Language) uwodeben da igi gankuTvnilia
hiperteqsturi dokumentebis mosamzadeblad. maSasadame Webdokumenti
warmoadgens
Cveulebriv
teqstur
dokuments,
romelic moniSnulia HTML tegebiT. aseT dokumentebs HTMLdokumentebs an dokumentebs HTML formatSi uwodeben.
brauzeris
gamosaxvisas
saSualebiT
ekranze
tegebi
HTML-dokumentis
ar
Canan,
vxedavT
ekranze
mxolod
dokumentis Semadgenel teqsts. magram am teqstis gaformeba
(ganTavseba, feri, zomebi, Sriftis moxazuloba da sxva)
sruldeba teqstSi Cadebuli tegebis Sesabamisad.
arseboben
obeqtebis
teqstSi
ganTavsebis
grafikuli
(musika,
da
xmebi,
multimediis
videoklipebi)
specialuri tegebi. Sexvdeba ra brauzeri aseT tegs, tegTan
dakavSirebul
failis
misaRebad
miakiTxavs
servers
da
warmoadgens mas tegis mocemuli parametrebisa da atributebis Sesabamisad, ris Sedegadac vxedavT ilustraciebs
an vismenT xmebs.
bolo wlebSi, Web-dokumentebSi farTo gamoyeneba
moipoves egreT wodebulma aqtiurma komponentebma. es igive
dokumentebia, magram isini Seicaveen ara marto teqsts, an
26
grafikul da multimediur monacemebs, aramed programul
kodebsac
da
kompiuteris
SeuZliaT
ara
ubralod
ekranze,
aramed
aisaxon
Seasrulon
klientis
programaSi
Cadebuli samuSao.
HTML-is tegebis saSualebiT teqstSi grafikuli an
sxva obieqtebis CarTvis SesaZlebloba yvelaze efeqturia
Web-gverdebis gaformebis TvalsazrisiT, magram ara yvelaze
mniSvnelovani TviTon World Wide Web ideis TvalsazrisiT.
tegebis
HTML-is
gverdebis
saSualebiT
yvelaze
ganxorcielebuli
mniSvnelovani
Tviseba
Web-
hiperteqsturi
mimarTvebia. teqstis nebismier fragmentTan an magaliTad
suraTTan tegebis saSualebiT SeiZleba davukavSiroT sxva
Web-dokumenti, anu davamyaroT hipermimarTva. am SemTxvevaSi
im
teqstze
warmoadgens,
igzavneba
an
suraTze,
mausis
axali
romelic
marcxena
dokumentis
Rilakis
miRebis
hipermimarTvas
dawkapunebiT
moTxovna
Sesabamis
serverze. am dokuments ki Tavis mxriv, SeiZleba qondes
hipermimarTva sxva dokumentze da a.S..
amrigad, WWW serverze Senaxuli didi raodenobis
hiperteqsturi
eleqtronuli
dokumentebis
erToblioba
warmoqmnian dokumentebis Tavisebur hipersivrces, romelTa
Soris SesaZlebelia gadaadgileba. Web-sivrcis dokumentebs
Soris
Tavisuflal
daTvalierebis
gadaadgilebas
mizniT
Web-serfings
gacnobiTi
uwodeben,
xasiaTis
xolo
miznobriv gadaadgilebas informaciis moZebnis mizniT Web-
navigacias uwodeben.
27
internetis fizikur serverebze Senaxul miliardobiT dokumentebs Soris hiperteqsturi
adgens
logikuri
World Wide Web-is
safuZvels.
magram
aseTi
kavSiri
ver
kavSiri warmo-
sivrcis
arsebobis
iarsebebda
Tu
am
sivrcis yovel dokuments ar eqneboda unikaluri misamarTi.
nebismieri failis saxeli saerTaSoriso qselis masStabiT
ganisazRvreba resursis unificirebuli maCvenebliT - URL
(Iniform Resourse Lokator).
URL misamarTi Sedgeba sami nawilisagan.
1.
samsaxuris miTiTeba, romelic axorcielebs mocemul
resursTan miRwevas (mocemuli samsaxuris Sesabamisi
gamoyenebiTi
protokolis
saxeli).
magaliTad
www
samsaxurisaTvis gamoyenebiTs warmoadgens HTTP (Hyper
Text
Transler
Protokol
-
hiperteqstis
gadacemis
protokoli). protokolis saxelis Semdeg ismeba ori
wertili (:) da ori niSani `~ (daxrili xazi):
http: . . .
domenuri saxelis miTiTeba,
2. kompiuteris (serveris)
romelzec
inaxeba
mocemuli
resursi.
http:www.pcworld.com ...
3. mocemul kompiuterze failTan SeRwevis sruli gzis
miTiTeba.
gamyof
niSnad
gamoiyeneba
simbolo
`/~
(daxrili xazi)
http:www.psworld.com/software_lib/index.html
URL
misamarTis
Cawerisas
mniSvnelovania
simboloebis registrebis zusti dacva. MS DOS-Si da Windows-
28
Si muSaobis wesebisagan gansxvavebiT, internetSi xelnaweri
da beWduri asoebi sxvadasxvad iTvlebian.
swored
misamarTs
URL
formiT
hiperteqstur
hipermimarTvaze
mausis
ukavSireben
mimarTvebTan
dawkapunebiT
resursis
Web-gverdebze.
brauzeri
servers
ugzavnis moTxovnas im resursis moZebnisa da gadmogzavnis
Sesaxeb, romelic miTiTebulia mimarTvaSi. Tu raime mizezis
gamo resursi ver moiZebna, gaicema Setyobineba imaze, rom
resursi miuRwevelia (SesaZlebelia rom serveria gaTiSuli
an Secvlilia resursis misamarTi).
domenebis (DNS) saxelebis samsaxuri.
vsaubrobdiT
nebismieri
internetis
kompiuteris
protokolebze,
an
lokaluri
rodesac
avRniSneT,
qselis
rom,
misamarTi
internetSi SeiZleba aRiniSnos oTxi baitiT, magaliTad ase:
1952813297
aseve ganvacxadeT, rom TviToeul kompiuters aqvs
unikaluri
domenuri
saxeli,
ar
aq
magaliTad
aseTi
www.pcworld.com
xom
aris
winaaRmdegoba?
araviTari
winaaRmdegoba aq ar aris, radganac es qselis erTi da igive
kompiuteris
misamarTis
adamianisaTvis
Caweris
mouxerxebulia
ori
sxvadasxva
ricxviT
formaa.
warmodgenil IP-
misamarTTan muSaoba, samagierod domenuri saxeli advilad
dasamaxsovrebelia,
miviRebT
rom,
matarebelia.
saxelia
gansakuTrebiT
rogorc
wesi
magaliTad,
Microsoft
www.microsoft.com,
xolo
29
Tu
es
mxedvelobaSi
saxeli
kompaniis
Sinaarsis
Web-serveris
www.internet.ge domeni
ge
miuTiTebs
imaze,
rom
serveri
ekuTvnis
internetis
saqarTvelos seqtors.
meore mxriv, qselis serverebis avtomaturi muSoaba
organizebulia oTxniSna ricxviTi misamarTis gamoyenebiT.
misi saSualebiT Sualeduri serverebi asruleben saTanado
mimarTulebiT moTxovnebisa da pasuxebis gadagzavnas ise,
rom ucnobia Tu sad imyofoba konkretulad gamgzavni an
mimRebi. amitom aucilebelia domenuri saxelebis gadayvana
maTTan dakavSirebul IP-misamarTebSi. am saqmes emsaxurebian
serveris domenis saxelebis samsaxurebi DNS. Cveni moTxovna
www.pcworld.com
gverdis
miRebaze
jer
damuSavdeba
DNS-
serverSi, xolo Semdeg is miemarTeba IP-misamarTiT da ara
domenis saxeliT.
failebis
gadacemis
samsaxuri
(FTP).
failebis
miReba da gadacema internetis sxva samsaxurebTan SedarebiT
mniSvnelovan
procents
Seadgens.
failis
gadacemis
aucilebloba warmoiSoba magaliTad programis failebis
miRebisas,
didi
moculobis
dokumentebis
gadagzavnisas,
agreTve arqivebis gadacemisas, romlebSic didi moculobis
informaciaa Tavmoyrili.
-
FTP
gadagzavnis
samsaxurs
(File
protokoli)
Translate
aqvs
Protocol-failebis
Tavisi
serverebi
saerTaSorisi qselSi, romlebSic inaxeba monacemebis arqivi.
klientis
mxridan
FTP-serverTan
samuSaod
SeiZleba
dayenebuli iyos specialuri programuli uzrunvelyofa,
Tumca umetes SemTvxexaSi www brauzerebs aqvT CarTuli
saSualebebi,
romlebic
asruleben
30
FTP-protokolis
umartives
operaciebs,
magaliTad
failebis
CatvirTvas
muSaobs
erTdroulad
serverebidan.
FTP protokoli
or
TCP-
SeerTebasTan serversa da klients Soris. erTi SeerTebiT
xdeba
monacemebis
gamoiyeneba,
gadacema,
rogorc
xolo
mmarTveli.
meore
SeerTeba
protokoli
FTP
aseve
warudgens servers im klientis identifikaciis saSualebebs,
romelmac
servers
mimarTa.
amiT
xSirad
sargebloben
komerciuli serverebi da SezRuduli SeRwevis serverebi,
romlebic informacias mxolod registrirebul klientebs
awvdian, isini moiTxoven momxmareblis saxelisa da masTan
dakavSirebuli
arseboben
parolis
aTi
aTasobiT
miTiTebas.
magram,
FTP-serverebi
amas
yvela
garda,
msurve-
lisaTvis anonimuri mimarTviT. am SemTxvevaSi momxmareblis
saxelis magier uTiTeben sityvas anonymous, xolo parolis
nacvlad
eleqtronuli
SemTxvevaSi
FTP-is
fostis
misamarTs.
programa-klientebi
amas
umetes
avtomaturad
akeTeben.
IRC - samsaxuri. samsaxuri IRC (Internet Relay Chat)
gankuTvnilia ramodenime adamianis pirdapiri dakavSirebisaTvis
realur
komferenciebs
an
telekomferenciis
droSi.
zogjer
ubralod
Cats
sistemebisagan
IRC-samsaxurs
Cat-
(layboba)
uwodeben.
gansxvavebiT,
romelSic
monawileebs Soris kavSiri Temis ganxilvisas Riaa mTeli
samyarosaTvis, IRC-sistemaSi kavSiri sruldeba mxolod erT
arxSi, romlis muSaobaSi mxolod ramodenime adamiani iRebs
monawleobas.
TviToeul
momxmarebels
31
SeuZlia
Seqmnas
sakuTari arxi da moiwvios masSi `saubris~ monawileebi an
SeuerTdes mocemul momentSi erTerT romelime Ria arxs.
arseboben
ramodenime
popularuli
programa-
klientebi im serverebsa da qselebTan samuSaod, romlebic
Tavazoben
aseT
IRC-samsaxurs.
erT
erT
popularul
programas warmoadgens Mirc.exe
ICQ -
samsaxuri.
adamianis
IP
momentSi
mierTebulia
arsebobis
mraval
misamarTis
es
mosaZebnad,
internetTan.
aucilebloba
momxmarebels
samsaxuri
gankuTvnilia
romelic
msgavsi
dakavSirebulia
ara
aqvT
mudmivi
im
mocemul
samsaxuris
imasTan,
rom
IP-misamarTi.
samsaxuris dasaxeleba aris gamoTqmis I seek you-me Sen geZeb
akronimi.
am
samsaxuriT
sargeblobisaTvis
saWiroa
daregistrireba mis centralur serverze (http://www.icq.com)
da
personaluri
saidentifikacio
nomeris
UIN (Universal
Internet Number) miReba. es nomeri SeiZleba acnoboT Tqvens
partniorebs kavSirSi da maSin ICQ samsaxuri iZens internet-
peijeris xasiaTs. iciT ra partnioris UIN nomeri, magram ar
iciT
misi
mimdinare
IP-misamarTi,
SesaZlebelia
ICQ
samsaxuris centraluri serveris saSualebiT gaugzavnoT
mas Setyobineba dakavSirebis winadadebiT.
rogorc zemoT iyo naTqvami internetTan mierTebul
TviToeul kompiuters unda qondes oTxniSna IP-misamarTi. es
misamarTi SeiZleba iyos mudmivi an dinamiuri (droebiTi). is
kompiuterebi, romlebic mierTebulia qselSi mudmivad aqvT
mudmivi IP-misamarTi. mravali momxmarebeli ki mierTebulia
internetTan seansis ganmavlobaSi. maT eZlevaT dinamiuri IP32
misamarTi, romelic ZalaSia mxolod seansis ganmavlobaSi.
am misamarTs iZleva is serveri, romlis saSualebiTac xdeba
dakavSireba.
sxvadasxva
seansebis
dros
dinamiuri
IP-
misamarTi SeiZleba iyos gansxvavebuli, amasTan igi winaswar
ucnobia.
internetTan
kompiuterze
misamarTs
yoveli
dayenebuli
da
acnobebs
mierTebis
Tqvens
gansazRvravs
ICQ-programa
centralur
dros
samsaxurs,
IP-
romelic,
Tavis mxriv acnobebs mas Tqvens sakontaqto partniorebs,
Semdeg
Tqven
partniorebs
mocemuli
samsaxuris
pirdapiri
kavSiri
(Tu
isinic
klientebi)
TqvenTan.
arian
SeuZliaT
programa
agreTve
daamyaron
iZleva
reJimis
amorCevis saSualebas (`mzada var kontaqtisaTvis~, gTxovT
ar
SemawuxoT,
magram
mzad
var
miviRo
saswrafo
Setyobineba~ da a.S). kontaqtis damyarebis Semdeg kavSiri
sruldeba IRC serveris analogiur reJimSi.
1.6
internetTan SeerTeba.
internetSi samuSaod aucilebelia:
 fizikurad miuerToT kompiuteri saerTaSoriso qselis
erT erT romelime kvanZs.
 miiRoT mudmivi an drobeTi IP-misamarTi.
daayenoT da gamarToT internetis im samsaxurebis
programuli uzrunvelyofa - programa-klientebi, romlis
momsaxurebiTac apirebT isargebloT.
organizaciebs, romlebic gTavazoben Tavis kvanZTan
mierTebis
SesaZleblobas
da
33
giyofen
IP-misamarTs,
internetis
momsaxurebis
provaiderebs
momwodeblebs
uwodeben.
msgavs
–
servis
momsaxurebas
servis
provaiderebi axorcieleben xelSekrulebis safuZvelze.
fizikuri mierTeba SeiZleba iyos gamoyofili an
komutirebuli. gamoyofili mierTebisaTvis aucilebelia an
axali
xazis
gayvana
an
mza
fizikuri
kavSiris
xazis
daqiraveba (sakabelo, optikuri, radio arxi, Tanamgzavris
arxi da a.S). aseT mierTebas iyeneben is organizaciebi an
sawarmoebi,
romlebsac
esaWiroebaT
didi
moculobis
monacemebis gadacema. kavSiris xazis tipzea damokidebuli
misi gamtarianoba (izomeba erTeulebSi biti-wamSi). amJamad
mZlavri
kavSiris
xazebis
gamtarianoba
(optikuri
da
Tanamgzavruli) Seadgens aseul megabaits wamSi.
satelefono (komutirebuli) xazebiT kavSirisaTvis
damaxasiaTebelia dabali gamtarianoba. imis mixedviT Tu
rogori
mowyobiloba
gamoiyeneba
signalis
gacvlisaTvis
avtomatur satelefono sadgurebSi, ganasxvaveben analogiur
da
cifrul
satelefono
xazebs.
satelefono
xazebis
ZiriTad nawils yofili sabWoTa kavSiris respublikebis
qalaqebSi
Seadgens
ZiriTadad
moZvelebuli
analogiuri
xazebi. maTi zRvruli gamtarianoba 31 k.biti/wm-ze cota
metia
(teqstis
erTi-ori
gverdi
an
standartuli
zomis
erTi-ori fotosuraTi wamSi). cifruli satelefono xazebis
gamtarianoba
maRalia.
Seadgens
analogiuri
videoinformaciis
ferenciebSi),
60-120
satelefono
gadacemac
magram
k.bit/wm-Si,
fanjris
34
(rac
rac
2-4
jer
xazebiT
SeiZleba
gamoiyeneba
videokom-
zoma,
romelSic
aisaxaba
videomonacemebi Cveulebrivad mcirea da mcirea kadrebis
cvlis sixSirec xarisxiani videofiris misaRebad (1-2 kadri
wamSi).
SedarebisaTvis
Cveulebrivi
telexedvis
kadrebis
sixSire - 25 kadria wamSi. kavSiris satelefono xazebi
arasodes ar iyo gankuTvnili cifruli signalebis gadasacemad.
maTi
maxasiaTeblebi
mxolod
xmebis
gadacemi-
saTvisaa vargisi. amasTan sixSiris sakmaod viwro - 3000
herci
diapazonSi.
matarebeli
amitom
cifruli
bgeriTi
sixSiris
informaciis
signalebis
gadacemisaTvis
maT
gardaqmnian (modulacia) amplitudsa, fazasa da droSi. aseT
gardaqmnas
specialuri
mowyobiloba
-
modemi
asrulebs
(saxelwodeba modemi warmoqmnilia sityvebisagan modulatori da demodulatori).
modemis dayeneba.
mierTebis wesebis mixedviT ganasxvaveben gare da
Sida modemebs. gare modems aerTeben sistemuri blokis
ukana mxares gamotanil mimdevrobiTi portis CamrTvelSi.
Sida
modems
ki
ayeneben
deda
(Mother
board)
platis
gamafarToeblis erT-erT CamrTvelSi.
modemSi
gamavali
monacemebis
nakadi
gacilebiT
mcirea vidre kompiuteris sxva mowyobilobebSi gamavali
nakadebi.
amitom
bolo
dromde
modemebs
uerTebdnen
moZvelebul, mcire warmadobis mqone salteebis ISA (Industry
Standart Architecture) CamrTvelebs (slotebs). amJamad iwarmoeba
modemebi, romelTa mierTeba gaTvlilia PCI (Peripherial Control
Interface) salteze.
35
rogorc kompiuteris sxva mowyobilobebi, modemic
saWiroebs ara marto aparatul dayenebas aramed programul
gamarTvasac.
SevasruliT
operaciul
sistemaSi
standartuli
Windows
saSualebebiT.
igi
SeiZleba
StartSetting
ControlPanelAdd Hardware. Tumca modemisaTvis aris specialuri
programuli
saSualeba
StartSettingControlPanel
Phone And Modem.
PCI saltesTan mierTebul modemisaTvis dayenebis problema
ar
warmoiqmneba,
radganac
isini
Seesabamebian
TviTdaye-
nebadi mowyobilobebis (plung-and-play) standarts. ISA saltesTan
mierTebuli
modemebi
yovelTvis
ar
arian
TviTdayenebadi (iseve, rogorc am saltesTan mierTebuli
kompiuteris sxva mowyobilobebi) da operaciulma sistemam
SeiZleba arakoreqtulad Seasrulos avtomaturi programuli dayeneba da gamarTva. Tu amasTan erTad, warmoiSveba
aparatuli komfliqti, maT xSirad mivyevarT modemisa da
mausis araswor muSaobasTan. komfliqtis aRmosafxvrelad
modemisa da mausis mimdevrobiT portebs ucvlian daniSnulebas da xelaxla asruleben dayenebas.
servis-provaideris kompiuterTan dakavSireba.
servis-provaideris
anu
internetis
momsaxurebis
momwodeblis kompiuterTan dasakavSireblad saWiroa sworad gavmarToT qselTan daSorebuli SeRwevis parametrebi
(Deal-Up Setting).
programis
gamarTvisas
aucilebeli
cemebi, romelic provaiderma unda mogawodoT Semdegia:
 telefonis nomeri romliTac xdeba dakavSireba;
 momxmareblis saxeli (Login)
36
mona-
 paroli (password)
 DNS-serveris IP-misamarTi
ori
misamarTi:
(yovel
ZiriTadi
da
SemTxvevaSi
dametebiTi,
SeaqvT
romelic
gamoiyeneba Tu raime mizeziT ZiriTadi DNS-serveri
droebiT ar muSaobs).
es monacemebi sakmarisia internetTan misaerTeblad, Tumca
provaiderTan
xelSekrulebis
dadebisas
SeiZleba
dama-
tebiTi informaciis miReba, magaliTad, samsaxuris telefonebis
nomrebi.
programis
gasamarTavad
sakuTari
IP-misa-
marTis Setana saWiro ar aris. momsaxurebis momwodeblis
serveri
atomaturad
gamoyofs
ganmavlobaSi.
37
mas
muSaobis
seansis
Tavi 2. informaciis miReba internetidan.
2.1
World Wide Web
_ ZiriTadi cnebebi
interneti gamoiyeneba, rogorc codnis sxvadasxva
sferoebSi
mravalmxrivi
dokumentebis
informaciis
umravlesobas,
romelic
miRebis
wyaro.
xelmisawvdomia
internetis sxvadasxva serverebze, hiperteqsturi formati
aqvT.
internetis
samsaxurs,
romelic
marTavs
aseTi
dokumentebis gadacemas World Wide Web (Web, WWW) _ msoflio
ablabudas uwodeben. amave terminiT an
WWW
iwodeba
romelTa
Webdokumentebis
erToblioba,
garemoTi
Soris
arsebobs hiperteqsturi kavSiri.
WWW garemos ara aqvs centralizebuli struqtura.
igi ivseba maT mier, visac surs ganaTavsos internetSi
Tavisi masalebi da SeiZleba ganixilos rogorc informaciuli
sivrce.
internetTan
rogorc
mudmivad
serverze.
Cveulebrivad,
calkeul
dokumentebs,
wesi
WWWdokumentebi
mierTebul
aramed

Web
ganaTavseben
ara
kompiuterze
Webserevrze
urTierTdakavSirebul
dokumentebis jgufs. aseTi jgufi warmoadgens Web
Web_kvanZebze
momzadebuli
inaxeba
dokumentebis
kvanZs.
ganTavsebas
Web_gamomcemlobas an Web _ publikaciebs uwodeben.
Web_arxebi.
Cveulebrivi
Web_kvanZi
informacias
mxolod klientis mimarTvis pasuxad gascems. Tvalyuri rom
adevnos gamoqveynebuli masalebis ganaxlebas, momxmarebeli
38
iZulebulia
regularulad
Web_kvanZis
Tanamedrove
miakiTxos
modeli
mocemul
kvanZs.
saSualebas
iZleva
mocemul droSi gadasces ganaxlebuli informacia registrirebuli klientis kompiuterze. iseT Web_kvanZebs, romlebsac unari aqvT damoukideblad Seasrulon informaciis
miwodeba - arxebs uwodeben. arxebis koncefciis mxardaWeras
axorcielebs operaciuli sistema Windows. kerZod, maszea
dafuZnebuli
samuSao
magidis
-
dinamiuri
Active Desktop
ganaxleba.
Web _ gverdi. World Wide Web_is calkeul dokuments
Web_gverdebs uwodeben (Web
kombinirebuli
teqsts,
CarTul
dokumenti,
grafikul
obieqtebs.
Site). Cveulebridad igi aris
romelic
ilustraciebs,
SeiZleba
multimediur
Sesaqmnelad
Web_gverdis
Seicavdes
da
sxva
gamoiyeneba
HTML (Hyper Text Markup Language) _ hiperteqstis moniSvnis ena,
romelic dokumentSi CarTuli tegebis - specialuri niSnebis saSualebiT aRweren dokumentis logikur struqturas,
marTaven
teqstis
ganlagebas.
daformatebas
interaqtiuli
da
CarTuli
Web_kvanZebi
obieqtebis
momxmareblisagan
informacias iReben formebiT da axdenen moTxovnili Web
gverdis generacias specialuri programebis (scenari CGI),
dinamiuri HTML da sxva saSualebebiT.
hiperteqsturi mimarTvebi. World Wide Web
ganmasxvavebel
Taviseburebebs
misamarTis
miTiTebis
gareSe,
Tematurad
dakavSirebul
warmoadgenen,
erTi
meore
39
garemos
yovelgvari
dokumentidan,
dokumentze
masTan
gadasvlis
saSualebebis arseboba. dokumentebs Soris kavSiri xorcieldeba
hiperteqsturi
mimarTvebis
(an
ubralod
hipermimarTvebis - Hiper Link) saSualebiT. hipermimarTva aris
dokumentis gamoyofili fragmenti (teqsti an ilustracia),
romelTanac asocirebulia sxva Web_dokumentis misamarTi.
hipermimarTvis
gamoyenebisas
(masze
mausis
mimTiTeblis
mitana da erTxel dawkapuneba) sruldeba hipermimarTvaze
gadasvla, anu im Web_gverdis gaxsna, romelzec miuTiTebs
mimarTva.
hipermimarTvebis
gamoyenaba
saSualebas
iZleva
World Wide Web_garemoSi vawarmooT Tematuri mogzaurobebis
organizacia
konkretuli
gverdebis
misamarTebis
codnis
gareSe.
dokumentebis misamarTebi. internetis dokumentebis
misamarTebis Casawerad gamoiyeneba forma, romelsac URL
misamarTs uwodeben (Uniform Recourse Locator). URL misamarTi
Seicavs miTiTebebs protokolis, kompiuteris misamarTisa
da am kompiuterze dokumentis moZebnis gzis Sesaxeb. kompiuteris misamarTi Sedgeba ramodenime, erTmaneTisagan wertilebiT gamoyofili nawilisagan. magaliTad, www.internet.ge.
misamarTis elementebi, ganlagebuli marjvniv, gansazRvraven
kompiuteris mikuTvnebas qselisadmi, xolo marcxena elementebi miuTiTeben mocemuli qselis konkretul kompiuterze.
URL misamarTis IP_misamarTis cifrul formaSi gardaqmnas
awarmoebs domenebis saxelebis samasxuri (Domain Name Servise,
DNS). internetis dokumentis moZebnis gzaSi ganmamxoloebel
niSnad gamoiyeneba daxrili xazi `~.
40
internetis gverdebis daTvalierebis saSualebebi.
internetis dokumentebi gankuTvnilia eleqtronul formaSi
gamosasaxavad, amasTan dokumentis avtorisaTvis ucnobia im
kompiuteris SesaZleblobebi, romelzec aisaxeba dokumenti.
amitom, ena HTML uzrunvelyofs ara imdenad dokumentis
formatirebas, aramed misi logikuri struqturis aRweras.
dokumentis
formatireba
da
sruldeba specialuri programiT
gamosaxva
kompiuterebze
brauzeriT (Browser).
brauzeris ZiriTadi funqciebia:
 Web - serverTan kavSiris damyareba, romelzec inaxeba
dokumenti da kombinurebuli dokumentis yvela komponentebis CatvirTva;
 HTML enis tegebis interpretacia, Web - gverdis formatireba da asaxva im kompiuteris SesaZleblobebis
Sesabamisad, romelzec muSaobs brauzeri;
 Web - gverdSi Semavali multimediis da sxva obieqtebis
asaxvis
saSualebebis
miwodeba,
agreTve
im
saSua-
lebebis miwodeba, romelic momarTavs programas axali
tipis obieqtTan samuSaod;
 Web - gverdis moZebnis avtomatizaciis uzrunvelyofa
da im Web - gverdebTan miRwevis gamartiveba, romlebTanac adrec iyo mimarTvebi;
 internetis
sxva
samsaxurebTan
saSualebebis miwodeba.
41
samuSaod
Sesabamisi
Iinternet Exproler programasTan muSaoba.
2.2
internetis
uzrunvelyofen
momxmareblis
mxridan
serveruli
mxridan
WWW
samsaxuris
programebi,
muSaobas
muSaobas
serverebi.
Web
uzrunvelyofs
klientis
programebi, Web - brauzerebi. ufro metad cnobili brauzerebia: Internet Exproler (kompania Microsoft), Netscape Navigator
(kompania
Netscape Communications)
Software).
principSi,
funqciebs
yvela
asruleben,
da
Opera (kompania
brauzerebi
xolo
ama
erTi
Tu
im
da
Opera
igive
konkretuli
brauzeris amorCeva gemovnebisa da Cvevebis saqmea. magram,
brauzers Microsoft Internet Exproler (internetis megzuri) yvela
sxva danarCenebTan
is upiratesoba aqvs,
rom igi
Sedis
operaciuli sistemis SemadgenlobaSi da warmoadgens mis
ganuyofel komponents.
Windows 98 operciuli sistemis bolo versiidan
moyolebuli
momxmarebels
miewodeba
brauzeris
Internet
Exproler 5.0 da Semdgomi versiebi. programa uzrunvelyofs
kompiuteris
lokalur
dokumentebTan,
korporaciuli
qselis - Internet resursebTan da internetiT xelmisawvdom
informaciasTan SeRwevis erTian meTods. igi uzruyvelyofs
World Wide Web is muSaobas, gvaZlevs kompiuteris lokalur
saqaRaldebTan (Folder) da FTP failebis arqivebTan muSaobis
identur saSualebebs. programebi (Outlook Express da Microsoft
Netmeeting) avtonomiuria, magram ganixilebian, rogorc Internet
Exproler paketis nawili. Internet Exproler saSualebiT internetis
gamoyenebis sqema mocemulia naxazze 1.
42
nax 1 internetis resursebTan SeRwevis organizacia
Internet Exproler brauzeris gasaSvebad SeiZleba gamoviyenoT
Internet Exproler-is piktograma samuSao magidaze an swrafi
gaSvebis panelze. agreTve mTavari meniu (Start
Programm
Internet Exproler). garda amisa programa avtomaturad eSveba
internetis
dokumentis
dokumentis
gaxsnis
an
HTML
mcdelobisas.
formatSi
am
lokaluri
mizniT
SeiZleba
gamoviyenoT Web gverdis iarliyi an punqti Favorites (rCeuli)
programa Internet Exproler-is menius striqonidan an Setanis
veli dialogur fanjaraSi Start
Internet
Exproler-is
Run (programis gaSveba).
parametrebis
garemos dayeneba) xorcieldeba
fanjaraSi,
romlis
gaaqtiureba
gamarTva
Internet Options dialogur
SesaZlebelia,
Internet Exproler-is meniudan brZanebiT Tool
marTvis panelidan Start
(momxmareblis
rogorc
Internet Options ise
SettingControl PanelInternet Options.
Tu internetTan kavSiri araa damyarebuli SenarCunebulia
adre CatvirTvuli Web dokumentebis avtonomiur reJimSi
daTvalierebis SesaZlebloba. kavSiris arsebobisas, prog43
ramis gaSvebis Semdeg ekranze gamodis e.w. sawyisi gverdi,
romelic miTiTebulia programis gamarTvisas.
2.3
Web
gverdis daTvaliereba
dasaTvalierebeli
muSa areSi. gaCumebiT
Semadgenloba
Webgverdi
aisaxeba
fanjris
ekranze warmoCndeba mTeli misi
grafikuli
ilustraciebis
da
CarTuli
multimediuri obieqtebis CaTvliT. daTvalierebis marTva
xorcieldeba menius striqonidan, instrumentis panelidan,
agreTve
Ria
dokumentSi
arsebuli
aqtiuri
elementebis
saSuelebiT, kerZod hipermimarTvebiT.
Tu
Webgverdis
URL
misamarTi
cnobilia,
igi
Seitaneba misamarTis - Adress velSi da aqtiurdeba Rilaki –
Go (gadadi).
ekranze
misamarTis velSi miTiTebuli gverdi aisaxeba
ukve
ganmeorebiT
gamosaxuli
Setanas
gverdis
amartivebs
nacvlad.
striqonis
misamarTis
avtoSevsebis
SesaZleblobis arseboba. Sesatani misamarTi avtomaturad
dardeba adre daTvalierebuli Web
yvela
Sesaferisi
gaxsnil
siaSi.
Tu
misamarTi
siaSi
gverdis misamarTebs.
aisaxeba
aris
misamarTis
saWiro
misamarTi,
velSi
misi
amorCeva xdeba klaviSebiT `zeviT~ da `qveviT~ da masze
dawkapunebiT, ris Sedegadac dawkapundeba Rilakze gadadi
(Go). siaSi misamarTis ar arsebobos SemTxvevaSi misamarTis
Setana xdeba Cveulebrivad xeliT.
hipermimarTvebTan
muSaoba.
xSirad
internetSi
navigacia ara URL misamarTis SetaniT xdeba, aramed hipermimarTvebis gamoyenebiT. Web
gverdis ekranze gamosaxvisas
44
hipermimarTvebi Cveulebrivad lurjiT feriT an xazgasmiT
gamoirCevian.
Cveulebrivad
hipermimarTvebis
warmoadgens
xazgasma
gamosayofad.
mausis
gamoiyeneba
ufro
mimTiTeblis
mxolod
saimedo
forma.
niSans
hipermimarTvaze
moxvedrisas is iRebs xelis mtevnis formas, xolo TviTon
hipermimarTva,
fers.
URL
brauzeris
misamarTi,
Sesabamisi
romelzedac
gamarTvisas
miuTiTebs
icvlis
mimarTva,
aisaxeba mdgomareobis striqonSi. hipermimarTveaze dawkapunebisas,
CaitvirTveba
Sesabamisi
mimdinaris
Webgverdi
nacvlad. Tu hipermimarTva miuTiTebs nebismier fails, misi
CatvirTva xdeba FTP protokoliT.
Webgverdebze SeiZleba agreTve Segvxvdes grafikuli
mimarTvebi
anu
naxatebiT
warmodgenili
hipermi-
marTvebi da gamosaxuleba-niSnebiT, romlebic aerTianeben
ramodenime mimarTvas erTi gamosaxulebis CarCoebSi. Ria
Webgverdze mimarTvebis dasaTvaliereblad moxerxebulia
Tab klaviSis
Seyvanis
gamoyeneba.
fokusi
am
klaviSze
(wyvetilxaziani
xelis
CarCo)
daWerisas
gadaadgildeba
momdevno mimTiTebelze. mimTiTebelze gadasvla SeiZleba
Enter Rilakze xelis daWeriTac. aseTi midgomiT, TandaTanobiT
gadairCeva
teqsturi
da
grafikuli
mimarTvebi,
agreTve gamosaxuleba-niSnebis calkeuli sferoebi.
hipermimarTvebis
gamoyenebis
damatebiT
saSuale-
bebs iZleba maTi konteqsturi meniu. axali gverdis gasaxsnelad Zvelis daxurvis gareSe iyeneben brZanebas Open New
Window (gaxseni axal fanjaraSi). Sedegad gaixsneba brauzeris axali fanjara. URL mimarTviT miTiTebuli misamarTi
45
SeiZleba movaTavsoT gacvlis buferSi (Clipboard) brZanebiT
– Create Shortcut (iarliyis asli). igi SeiZleba CavsvaT misamarTis velSi (Adress) an sxva nebismier dokumentSi Semdgomi
gamoyenebis mizniT.
aseve moxerxebulia konteqsturi menius gamoyeneba
mimdinare gverdsa da
mis elementebze
sxva operaciebis
gansaxorcieleblad. ase magaliTad, gverdze moTavsebuli
suraTi SeiZleba:
 SevinaxoT, rogorc faili (Save Picture As);
 gamoviyenoT,
gorc
rogorc
samuSao
fonuri
magidis
suraTi
suraTi)
an
(gavxadoT,
rogorc
ro-
aqtiuri
elementi (SevinaxoT, rogorc samuSao magidis elementi).
Tu
naxati
asrulebs
grafikuli
mimarTvis
fun-
qciebs, masze SeiZleba gamoviyenoT brZanebebi, romlebic
exebian rogorc gamosaxulebas, aseve mimarTvebs.
2.4
brauzeris marTvis meTodebi.
WWW dokumentebis daTvalierebis dros garkveuli
moqmedebebis
aucilebloba
TviT
muSaobis
msvlelobiTaa
nakarnaxevi. aseT SemTxvevebSi moxerxebulia instrumentebis
panelis Rilakebis, (Standard Buttons) gamoyeneba. imisaTvis, rom
davubrundeT ramodenime xnis win daTvalierebul gverds,
gamoiyeneba Rilaki `Back~ (ukan). ramodenime gverdiT ukan
dasabruneblad
dakavSirebuli
SeiZleba,
agreTve
CamosaSleli
siis
gamoviyenoT
Rilaki.
masTan
Sesrulebuli
moqmedebis gasauqmeblad gamoiyeneba Rilaki Forward (win). Tu
gverdis CatvirTvis procesi gaWianurda an aRaraa aucile46
beli, iyeneben Rilaks Stop (SeCerdi). Web
gverdis xelaxla
CatvirTva, Tu misi CatvirTva Sewyda an dokumentis Sinaarsi
Seicvala,
sruldeba
RilakiT
Update (ganaxleba).
sawyisi
gverdis dauyonebliv CatvirTvisaTvis, romliTac Cveulebrivad
brauzeri
iwyebs
muSaobas,
iyeneben
Rilaks
home
(sawyisi gverdi).
axali fanjris Seqmna, gaxsnili dokumentis Senaxva
kompiuterze, dabeWvda, avtonomiuri reJimis CarTvagamorTva,
agreTve programasTan muSaobis damTavreba sruldeba File
menius brZanebebiT.
gacvlis buferSi dokumentis fragmentebis aslis
Senaxva da Web
gverdze teqstis Zebna sruldeba Edit menius
brZanebebiT.
fanjris momsaxure elementebis gamotanis CarTva
da gamorTva (instrumentebis paneli, damatebiTi panelebi,
mdgomareobis striqoni), simboloebis Sriftisa da kodirebis SerCeva, sruldeba Wiev menius brZanebebiT.
regularulad
dasaTvalierebeli
gverdebis
siis
warmoeba da maTTan swrafi SeRweva xorcieldeba menius
Favorite brZanebebiT. internetis sxva samsaxurebTan samuSao
programebis gamoyenebaze gadasvla, agreTve brauzeris gamarTva (parametrebis da reJimebis gamarTva) xorcieldeba
menius Tools Sesabamisi brZanebebiT.
ramodenime fanjarasTan muSaoba. arc Tu iSviaTad
warmoiqmneba axali Web
dokumentis gaxsnis aucilebloba
mimdinare dokumentis dauxuravad. magaliTad, im SemTxvevebSi,
rodesac
mimdinare
dokumenti
47
Seicavs
saintereso
mimTiTeblebs.
programis
Internet Exproler
gasaxsnelad iyeneben brZanebas File
axali
fanjaris
New Window. TviToeuli
fanjara asaxavs Tavis Web dokuments da SeiZleba gamoyenebuli iqnas damoukideblad. kerZod, RilakebiT Back da
Forward siebi TviToeul fanjaraSi individualurad ganaxldeba.
Internet
Exproler
nebismieri
programis
fanjrebis
TanmimdevrobiT
da
ara
daxurva
SeiZleba
mxolod
im
Tan-
mimdevrobiT, romliTac isini gaixsna. magram, bolo fanjris
daxurvisas kompiuterze, SeiZleba aRar darCes Ria programebi, romlebic gamoiyeneba internetis mier. am SemTxvevaSi ekranze gamoitaneba gamafrTxilebeli Setyobineba,
romelic
Tuki
kavSiri
sinamdvileSi
saWiro
aRar
aris
SeerTebis gaTiSvis (Disconnect) SesaZleblobas iZleva.
brauzeris parametrebis gamarTva. internetSi komfortuli da efeqturi muSaobisaTvis aucilebelia brauzeris parametrebis gamarTva. optimaluri gamarTvis parametrebi damokidebulia mraval faqtorze:
 kompiuteris videosistemis parametrebi;
 internetTan moqmedi SerTebis warmadoba;
 mimdinare Web
dokumentis Semadgenloba;
 individualuri momxmareblis piradi upiratesobebi.
Internet
Exproler
programis
gamarTva
SeiZleba
daviwyoT, rogorc TviT am programidan ToolsInternet Options,
aseve zogad sistemuri meniudan Start Setting Control Panel
Internet Options gaxsnili dailoguri fanjara am SemTxveveSi
48
mxolod
saxeliT
gansxvavdeba
(Internet Options da
Internet
Property). sxvadasxva parametrebis jgufis gasamarTavad igi
Seicavs 6 CanarTs (suraTi 2). brauzeris muSaobis saerTo
parametrebs ayeneben CanarTidan saerTo (General). aq SeiZleba
mivuTiToT, romeli
gverdi
gamoviyenoT
rogorc
sawyisi
CatvirTvis gverdi, mivuTiToT diskuri sivrcis moculoba
internetidan
miRebuli
droebiTi
droebiTi failebis waSla,
failebis
Sesanaxad,
agreTve gverdebi, romlebic
momzadebuli iyo avtonomiur reJimSi wasakiTxad. droebiTi
failebis
Senaxvis
wesis
miTiTeba
xdeba
RilakiT Setting
(parametrebi). rac ufro iSviaTad amowmebs programa adre
CatvirTuli
gverdis
da
realuri
dokumentis
versiis
Sesabamisobas, miT metia gverdis CatvirTvis drois ekonomia,
magram
izrdeba
maTi
moZvelebis
riski.
standartuli
instrumentebis panelze moTavsebuli Rilaki Update iZleva
dokumentis yvelaze bolo versiis miRebis saSualebas.
gamosasaxi Webgverdebis gaformebis marTvac sruldeba CanarTis Genaral marTvis elementebiT. gamosayenebeli
ferebis dayeneba xdeba RilakiT Color, xolo Sriftebisa –
RilakiT
Font.
es
parametrebi
eqvemdebarebian
WebdokumentSi miTiTebul parametrebs.
49
TviT
sur. 2 Web-gverdis gamosaxvis ZiriTadi parametrebis gamarTvis marTva.
internetTan
sruldeba
CanarTidan
SeerTebis
Connect.
parametrebis
aq
gamarTva
xelmisawvdomia
igive
operaciebi, rac uSualod qselTan daSorebuli SeRwevis
saqaRaldis (Networc Connections) uSualo gamoyebebisas. garda
amisa SeiZleba mivuTiToT, Tu zustad romeli SeerTeba
gamoiyeneba
brauzeris
muSaobis
50
dros.
gadamrTvelebis
saSualebiT SeiZleba mieTiTos uari avtomaturi SeerTebis
gamoyenebaze da sxva.
internetSi samuSaod programebis amorCeva sruldeba CanarTidan - Programm. yvela saxis programebi, garda
kalendarisa,
(saqmeTa
warmoebis,
Sexvedrebis,
dResaswau-
lebis da sxva) Sedian uSualod Internet Exproler-is distributul paketSi.
Webdokumentebis potencialurad saSiSi Semadgenlobisagan
dacvis
(usafrTxoeba).
saSualebas
igi
saSualebas
gvaZlevs
iZleva
CanarTi Cecurity
mivuTiToT
is
WebkvanZebi, romlebTanac urTierToba SeiZleba saSiSad
CaiTvalos da aukrZaloT maTgan informaciis miReba.
sxva
parametrebi
Tavmoyrilia
CanarTSi
Advansed
(damatebiTi), maTi saSualebiT SesaZlebelia:
 muSaobis konfidencialobis dacva daSifriT, eleqtruli serTipikatis gamoyenebiT da droebiTi failebis
drouli ganadgurebiT;
 enis – Java (java) gamoyenebis kontroli;
 multimediis obieqtebis gamosaxvis marTva;
 gaformebis damatebiTi gamarTvebis gamoyeneba;
 saWiro
informaciis
Semcveli
reJimebis marTva.
51
Webgverdebis
Zebnis
2.5
failebis miReba internetidan
Webgverdze
arsebuli
hipermimarTvebi
SeiZleba
miuTiTebdnen sxvadasxva tipis dokumentebze. Tu brauzers
ar SeuZlia asaxos gansazRvruli tipis failebi (magaliTad, programis failebi gafarToebiT .Exe, arqivebi .Zip da
sxva) inicirdeba mocemuli failis kompiuterSi CatvirTvis
procesi.
programa Internet Exproler uSvebs failis CatvirTvis
ostats (Wizard), romlis muSaobis pirvel etepze saWiroa
mieTiTos unda giaxsnas faili Tu Seinaxos diskze. failis
`gaxsna~-Si
igulisxmeba misi
katalogSi
da
failia)
an
dauyoneblivi
gaxsna
im
Senaxva droebiTi
gaSveba
programis
(Tu
es
failebis
programis
saSualebiT,
romelic
gankuTvnilia am tipis failebTan samuSaod. aseTi midgoba
gzas uxsnis kompiuterze safrTxis Semcvel informacias.
ufro
saimedoa
failis
Senaxva
diskze.
am
SemTxvevaSi
saWiroa im saqaRaldis amorCeva, romelSic Seinaxeba faili
da failze saxelis darqmeva.
failis CatvirTvis msvleloba aisaxeba specialur
fanjaraSi (suraTi 3).
suraTi 3. FTP -kvanZidan failis CatvirTva.
52
muSaobis msvlelobis procesi gamoCndeba mxolod
im SemTxvevaSi, rodesac CatvirTvis marTvis ostats SeuZlia
miiRos informacia failis srul moculobaze, es ki SesaZlebelia
mxolod
maSin
Tu
faili
itvirTeba
uSualod
WebkvenZidan.
failis
kvenZidan
FTP
CatvirTvis
msvlelobas
SeiZleba Tvali vadevnoT fanjris saTauris striqoniT, an
Tu fanjara daxurulia an dafaruli sxva fanjrebiT maSin
amocanebis panelze Rilakis warweriT. failis CatvirTvis
procesi
xels
ar
uSlis
paralelurad
Webgverdis
daTvalierebas an internetis sxva operaciebis Sesrulebas.
CatvirTvis
dayenebulia
virTvis
Semdeg
fanjara

alami
ixureba
Tu
dialoguri
fanjara
Cat-
"daxure
damTavrebis
CatvirTvis
avtomaturad
Semdeg".
damTavrebis
winaaRmdeg
Semdeg
SemTxvevaSi,
gaaqtiurdeba
Rilakebi
gaxsna an saqaRaldis gaxsna, romlebic saSualebas gvaZleven, Sesabamisad gavxsnaT axlaxan CatvirTvuli faili an am
fails Semcveli folderi.
failebis
CatvirTva
nebismier
dros
SeiZleba
Sewydes RilakiT Cansel. momxmareblis mier CatvirTvis an
kavSiris gawyvetiT es operacia saWiroa Tavidan daiwyos.
Windows
operaciul
Sewyvetili
sistemas
CatvirTvis
ara
aqvs
ganaxlebis
raime
mizeziT
saSualebebi.
es
SesaZlebelia mxolod specialuri programebis gamoyenebiT.
failebi, romlebic misawvdomia CasatvirTad nebismieri momxmareblisaTvis, umeteswilad inaxebian FTP kvanZebze. FTP kvanZze SesaRwevad saWiroa misamarTis velSi misi
53
URL misamarTis miTiTeba. gaCumebiT (Default) brauzeri (Internet
Exproler) uzrunvelyofs FTP - kvanZTan anonimur mierTebas,
romlis
drosac
daSvebulia
mxolid
folderebis
daTvaliereba da failebis CatvirTva, Tu anonimuri SeRweva
nebadarTuli ar aris, ekranze gamoCndeba dialoguri fanjara saxelisa da parolis moTxovniT. FTP-kvanZis fanjara
iseve gamoiyureba, rogorc Cveulebrivi saqaRaldis fanjara,
magram
daSorebuli
saqaRaldis
niSnis
gamoyenebiT.
failis CasatvirTvad saWiroa mis niSanze mausis marjvena
Rilakis dawkapuneba da konteqstur meniuSi aslis gadatanis brZanebis (Cory Folder) amorCeva. Tu FTP protokolis
mocemuli
saqaRaldisaTvis
daSvebulia
yvela
failuri
operaciebi, maSin maTTan SeiZleba iseve muSaoba, rogorc
saqaRaldis
kvanZidan
fanjarasTan.
meoreze
SeuZlebelia
failebis
pirdapiri
mxolod
erTi
gadatana.
aseTi
operaciebis Sesasruleblad saWiroa failis gadatana jer
kompiuteris lokalur saqaRaldeSi, xolo Semdeg failis
gagzavna aqedan sxva FTP - kvanZze an igive FTP kvanZis sxva
saqaRaldeSi. vinaidan Setyobinebebi Semodian da igzavnebian
serveris saSualebiT, programaSi moiTxoveba serveris Sesaxeb informaciis miTiTeba. es informacia inaxeba saaRricxvo
Canaweris saxiT.
2.6
internets
informaciis Zebna internetSi.
sami
funqcia
aqvs:
sakomunikacio,
sainformacio da marTviTi. sxvadasxva samsaxurebs SeuZliaT
uzrunvelyon sxvadasxva funqciebi. Tumca WWW samsaxuris
54
farglebSi arian servisebi, romlebic asruleben sakomunikacio da marTvis funqciebs, magram am samsaxuris ZiriTadi
daniSnuleba sainformacioa. rodesac gvinda raime cnobebis
moZieba,
monacemebisaTvis
pirvel
rigSi
vakiTxavT
Web
zomebiT,
masSi
sainformacio sivrces.
es
sivrce
gamoirCeva
giganturi
warmodgenilia uamravi Webdokumenti. movnaxoT maT Soris
saWiro gverdi gansakuTrebuli, arc Tu martivi amocanaa. ra
Tqma unda, SeiZleba visargebloT nacnobebis rCeviT, masiuri informaciis saSualebebSi gamoqveynebuli URLmisamarTebiT, magram WWWsamsaxurisaTvis aucilebelia Tavisi
saZiebo servisebi, da isini arseboben kidec. es servisebi
ufasod muSaoben. maTi saqmianobis ekonomikur safuZvels
uzrunvelyofs klientebis Zalze maRali ukugebis koeficienti.
saZiebo
sistema
warmoadgens
specializirebul
WebkvanZs. momxmarebeli saZiebo sistemas atyobinebs monacemebs saZebni Webgverdis Sinaarsze, xolo sistema warudgens mas im gverdebis hipermimarTvebis sias, romlebic
Sesabamebian moiTxovnas. arsebobs ramodenime modeli, romelzedac damyarebulia saZiebo sistemebis muSaoba, magram
istoriulad meti popularoba orma modelma moipova. esenia:
saZiebo katalogebi da Ziebis mimTiTeblebi.
saZiebo katalogebi. saZiebo katalogebi awyobilia
igve principze, rogorc msxvili biblioTekebis Tematuri
katalogebi. saZiebo katalogebze mimarTvisas, mis ZiriTad
gverdze vnaxulobT msxili Tematuri kategoriebis sias,
55
magaliTad iseTi, rogoricaa ekonomika da mewarmeoba (Busines
Economika), romelic naCvenebia saZiebo katalogebis yahoo!
magaliTze (sur. 5).
katalogebis
siis
TviToeuli
Canaweri
hipermi-
marTvaa. masze dawkapunebiT ixsneba saZiebo katalogis Semdegi gverdi, romelzec dawvrilebiTaa warmodgenili mocemuli Tema, magaliTad, Temebze: samewarmeo samarTali, momxmareblis uflebebis dacva,
sur. 5 saZiebo katalogebis yahoo! mTavari gverdi
ekonomikuri maCvebeblebi da bazris indikatorebi, reklama
da marketingi, eleqtronuli komercia da sxva mravali.
Temis dasaxelebaze dawkapunebiT (mag. eleqtronuli komercia)
ixsneba
eleqtronuli
axali
gverdi
sagadasaxado
ganyofilebebis
sistemebi,
siiT
-
internet-maRaziebi,
eleqtronuli komerciis sawarmoebis dabegvra, programuli
56
uzrunvelyofa
da
sxva.
TemaSi
CaRrmavebis
gagrZelebiT,
SeiZleba mivaRwioT konkretuli Webgvedebis siasTan da
amovirCioT is resursebi, romelic ukeT Seesabameba amocanis gadawyvetas. saZiebo sistemebTan muSaoba intuiciurad
martivia. maTSi informaciis Zieba cota Tu bevrad praqtikulad yovelTvis nayofierad mTavrdeba. Tumca am simartivis
miRma katalogebis Seqmnisa da warmoebis metismeti sirTule
imaleba. maRalkvakificiuri redaqtorebi piradad aTvaliereben WWW sainformaciio sivrces, arCeven imas, rac maTi
TvalsazrisiT
sazogadoebis
SeaqvT
misamarTebi
saZiebo
katalogia
interess
katalogSi.
Yahoo!
warmoadgens
msoflios
(www.yahoo.com).
da
umsxvilesi
mas
emsaxureba
daaxloebiT 150 redaqtori, amis miuxedavad katalogizirebuli Web
resursebis saerTo moculoba Seadgens milion
Webgverdze
mets,
rac
mTeli
WWW
resursebis
10%ze
naklebia.
miuxedavad
katalogebi
didi
aseTi
dabali
popularobiT
koeficientisa
sargebloban.
saZiebo
miRebulia
maTi gamoyeneba mocemul Temaze informaciis pirveladi,
referatuli ZebnisaTvis. Tu Tema momxmareblisaTvis axalia
da gamoukvlevi, maSin is albaT ar saWiroebs Zebnis farTo
Sedegebs.
umetesad
is
saWiroebs
cotad
Tu
bevrad
Sinaarsiani resursebis mimTiTeblebs, rasac uzrunvelyofen
swored saZiebo katalogebi. gamomdinare iqidan, rom katalogis Sedgenaze muSaoben adamianebi da ara programebi
uzrunvelyofs
TviToeul
Temaze
resursebis SerCevas.
57
ufro
mniSvnelovani
saZiebo katalogebis ricxvi msoflioSi SedarebiT
mcirea. rac dakavSirebulia maTi Senaxvisa da momsaxurebis
maRal SromatevadobasTan da kvalificiuri redaqtorebis
simciresTan. msoflios umsxvilesi saZiebo katalogi ukve
davasaxeleT, ruseTis udidesi saZiebo katalogia
Atrus-i
(atrus.aport.ru). zogierTi Tanamedrove saZiebo katalogebis sia
motanilia wignis boloSi.
saZiebo mimTiTeblebi. saZiebo katalogebis ZiriTad
problemas
mocvis
WWWresursebis
dabali
koeficienti
warmoadgens. Tumca referatuli ZebnisaTvis igi kritikulad
ar
gamoiyureba,
magram
mainc
arseboben
aqtualur,
unikalur, specialur informaciaze moTxovnebi, romelsac
ar moicavs da arc SeiZleba moicavdes saZiebo katalogebi.
imisaTvis, rom mravaljer gaizardos Webresursebis mocvis koeficienti, saZiebo sistemis manacemTa bazis
Sevsebis
procesidan
aucilebelia
gamoricxva, samuSao unda
adamianis
faqtoris
iyos avtomatizirebuli, amasTan
erTad mniSvnelovnad ecema sistemis mier Ziebis Sedegad
mowodebuli
mimarTvebis
xarisxi,
magram
imavdroulad
izrdeba maTi raodenoba. Webresursebis avtomatur katalogizacias
da
klientebis
moTxovnebis
dakmayofilebas
axorcieleben e.w. saZiebo mimTiTeblebi.
saZiebo mimTiTeblebis muSaobis principi Webresursebis `gasaRebi sityviT~ ZebnaSi mdgomareobs. momxmarebeli
lebebiT
aRwers
da
saZebn
aZlevs
resurs
Zebnis
"gasaRebi
davalebas.
58
sityvis"
saZiebo
saSuasistema
aanalizebs Tavis bazaSi Senaxul monacemebs da gascems
moTxovnis Sesabamis Webgverdebis sias. hipermimarTvebTan
erTad gaicema mokle cnobebi mopovebul resursebze, ris
safuZvelzec momxmarebels SeuZlia SearCios misTvis saWiro resursebi.
dRes msoflioSi arsebobs daaxloebiT 10 aTasi
saZiebo mimTiTeblebi. siis TavSi adgils ikavebs ori aTeuli sazRvargareTuli sistemebi: Alta Vista (WWW. altavista.com);
Excite (WWW.excite .com) da sxva.
ruseTSic arsebobs ramodenime Zebnis maCveneblebi,
romelTa Soris udidesi da popularulia www.aport.ru, www.
yandex.ru da www.rambler.ru, amJamad saqarTveloSi popularulia
saZiebo sistema google.com.
sxvadasxva
saZiebo
mimTiTeblebma
momxmarebelTa
moTxovnebis damuSavebisaTvis SeiZleba gamoiyenon sxvadasxva informaciuli teqnologiebi. efeqturad rom SevasruloT
WWWSi
informaciis
Zieba,
unda
warmovidginoT
TviToeuli sistemis Rirsebebi da nakli da zogadad mainc
CavwvdeT maTi muSaobis princips.
saZiebo mimTiTeblebis muSaobis sami etapi . saZiebo
mimTiTeblis muSaoba SeiZleba sam etapad davyoT. maT Soris
ori etapi mosamzadebelia da SeumCnevelia klientisaTvis,
mxolod mesame etapze xdeba momxmarebelTan urTierToba,
magram TviToeul am etapzea damokidebuli saZiebo sistemis
funqcionaluri Tvisebebi da masTan muSaobis efeqturoba.
pirveladi
monacemTa
bazis
Segroveba.
pirvel
etapze saZiebo sistema axdens WWW informaciuli sivrcis
59
skanirebas.
am
mizniT
iyeneben
specialur
agentur
programebs - `Wiayela~. saZiebo sistemis agentebi ar unda
avurioT
qselis
romlebsac
kompiuteruli
agreTve
`Wiayelebi~
`Wiayelebi~
sruliad
klientebisaTvis.
virusebis
Tavisi
hqviaT.
uvnebelia
SinaarsiT
saxesxvaobaSi,
saZiebo
sistemis
serverebisa
is
Zalian
da
efeqturi,
mcire zomis brauzeria. maTi amocanaa mxolod moZebnon
avtomaturad qselSi Webresursebi hipermimarTvebis TanmimdevrobiT,
da
darwmundebian
ra,
rom
es
resursi
sis-
temisaTvis ucnobia, gaakeTon asli monacemTa bazaSi. aseve
xdeba adre miRebuli dokumentebis ganaxleba, romlebmac
ganicades cvlilebebi winamdebare aslis gadaRebis Semdeg.
samZebro
radaa
nawili.
`Wiayelas~
muSaobis
damokidebuli
saZiebo
TviToeuli
sistema
efeqturobaze
mimTiTeblis
iyenebs
bev-
Sinaarsobrivi
sakuTar
saZiebo
programas da konkurentebisagan saidumlod inaxavs misi
muSaobis algoriTms.
monacemTa bazis indeqsacia. qselis Webresursebisagan
Sekrebili
monacemTa
baza
kargi,
magram
saZiebo
sistemis funqcionirebisaTvis arasakmarisi safuZvelia. misi
saSualebiT SeiZleba ukve movemsaxuroT klientebis moTxovnebs, magram SeuZlebelia amis swrafad gakeTeba. momxmareblis mier miTiTebuli gasaRebi sityvis Zebna farTo
monacemTa bazaSi metad xangrZlivi operaciaa. arasasurvelia klientis dayovneba wamis nawilze meti xaniT. amitom
Sekrebili monacemTa baza gadis winaswar damuSavebas, e.w.
indeqsacias. indeqsaciis etapze iqmnebian specializirebuli
60
dokumentebi - saZiebo mimTiTeblebi. umartives mimTiTebels
vicnobT
saswavlo
saxelmZrvanelosTan
muSaobidan.
ara
iSviaTad wignis boloSi moyvanilia sagnobrivi mimTiTebeli, romlis saSualebiTac, terminis mixedviT, swrafad
SeiZleba moiZebnos gverdi, romlebzec es terminia ganmartebuli. analogiuradaa mowyobili saZiebo mimTiTeblebi.
saZiebo mimTiTeblis umartives tips `uku fails~ uwodeben.
es ubralod sityvaria, romlebSiac Sedian Webresursis
daTvalierebis dros Sexvedrili yvela sityva. TviToeuli
sityvis gaswvriv miTiTebulia mimarTvaTa sia, romlebic
uCveneben monacemTa bazaSi Sesabamisi resursis adgils.
momxmareblisagan
saZiebo
mimTiTeblebis
gasaRebi
sityvebis
gadaTvaliereba
miRebisas
Zalian
swrafad
xdeba, radgan is winaswaraa anbanis mixedviT mowesrigebuli.
Sedegad klienti sakmarisad swrafad iRebs miTiTebaTa sias
misTvis saintereso WebserverebiT.
saSedego siis rafinireba. es mesame etapia, romlis
drosac xorcieldeba momxmarebelTan urTierTqmedeba. am
etapze iqmneba miTiTebaTa sia, romelic gadaecema momxmarebels saSedego siis
saxiT. momxmareblis warmodgena saZi-
ebo sistemis muSaobis xarisxze pirdapiraa damokidebuli am
etapze gamoyenebul saZiebo teqnologiebze.
saSedego
siis
rafinireba
mdgomareobs
Zebnis
Sedegebis gafiltvrasa da ranJirebaSi. gafiltvraSi igulisxmeba im miTiTebebisagan gacxrilva, romlis miwodeba
momxmareblisaTvis mizanSewonili araa, uwinares yovlisa
mowmdeba aslebis arseboba. Tu sistema erT siaSi erTi da
61
igive
Web
resursebze
mraval
miTiTebas
Seicavs,
es
miuTiTebs imaze, rom misma saSualebebma keTilsindisierad
imuSaves, pirvel or etapze, magram araferi gaakeTes mesame
etapze. ganmeorebadi mimTiTebebiT gadatvirTvuli saSedego
siebi,
arTuleben
namdvilad
sasargeblo
resursebis
SerCevas.
raJinireba mdgomareobs saSedego siis warmodgenis
specialuri wesrigis SeqmnaSi, romlis drosac ufro metad
`sasargeblo~ (saZiebo sistemis TvalsazrisiT) miTiTebebi
gadaitaneba siis TavSi, xolo naklebad sasargeblo siis
boloSi. ama Tu im miTiTebebis `sargeblianobis~ kriteriumis
gageba
klientisaTvis
SeiZleba
sruliad
sxvadasxvagvari iyos. swored amitom, erT bazasTan momuSave
sxvadasxva
Sedegs.
saZiebo
sistemebi
upirvelesad,
iZlevian
raJinirebisas
Zebnis
sxvadasxva
gaiTvaliswineba
Web
dokumentSi gasaRebi sityvis gamoCenis raodenoba. principi
`rac metia-miT ukeTesia~ sakmaod naTelia magram ara mTlad
koreqtuli.
namdvilad
kargia,
roca
saZebni
sityva
sakmarisad xSirad dokumentis pirvel 5-10 abzacSi gvxvdeba,
xolo dokumentis danarCeni nawilebi naklebad gaiTvaliswineba. Zalian kargia, rodesac gasaRebi sityva gvxvdeba
dokumentis saTaurSi an naxatis qveSa warwerebSi.
inteleqtualur
sistemebs
SeuZlia
agreTve
Tan-
mdevi sityvebis arsebobis Semowmeba. ase magaliTad, mravali
Webgverdis
Sinaarsis
analizis
Sedegad,
romelic
jer
kidev indeqsaciis etapze Sesruldnen, SeiZleba dadgindes,
rom sityvebs `eleqtronuli komercia~ Zalian xSirad Tan
62
sdevs
sityvebi`
cifruli
xelmowera~
da
`sagadasaxado
sistemebi~. Tu saZiebo sistemam amis Sesaxeb icis, maSin
miiRebs ra klientisagan sityvebiT-`eleqtronuli komercia~
Zebnis
davalebas,
igi
siis
TavSi
ganaTavsebs
im
Webgverdebsac, romlebSic agreTve moixsenieba cifruli
xelmowera
SeiZleba,
da
sagadasaxado
avtomaturi
sistema.
sistemebi
yvelgan,
iswrafian
sadac
daeyrdnon
`adamianur faqtors~. avtomaturi sistemisTvis amis gakeTeba
martivi araa, magram arseboben specialuri teqnologiebi.
ase
magaliTad,
jer
kidev
indeqsaciis
etapze
maRali
reitingi SeiZleba miiRon im gverdebma, romlebzedac meti
miTiTebebia sxva Webgverdebidan. ramdenadac hipermimarTvebs adamianebi qmnian, da ara manqanebi, es faqti SeiZleba
gamoviyenoT rogorc subieqturi Sefaseba im dokumentebis
`sargeblianobaze~, romlebic xSiradaa citirebuli.
am wignis farglebSi ar SegviZlia movicvaT yvela
is
meTodebi,
romlebsac
iyebeben
saZiebo
sistemebi
mim-
TiTebeli siis formirebisaTvis, magram am etapis roli
Znelad
Sesafasebelia.
sistemasTan
Sedegebis
namdvilad,
muSaoba
SeafaseT
filtraciis
SeamCnevT,
moSinjeT
da
rom
Tu
ramodenime
rogoraa
raJinirebis
gulmodgine
saZiebo
aqvT
saqme.
maT
Tqven,
filtracia
da
gonivruli raJinireba aRiTqmeba momxmareblis mier, rogorc
sistemis muSaobis xarisxis maCvenebeli.
63
Tanamedrove saZiebo mimTiTeblebis ZiriTadi
2.7
problemebi.
msoflios
umravlesoba
sistemis
udidesi
amJamad
saerTo
krizisul
kriziss
aqvs
saZiebo
mimTiTeblebis
mdgomareobaSia.
mTeli
rigi
saZiebo
obieqturi
mizezebi. yvela isini dakavSirebulia obieqtur winaaRmdegobasTan,
romlebic
internetis
ganviTarebis
procesSi
warmoiqmnebian. sxvadasxva qveynebSi es krizisuli movlenebi
sxvadasxvagvarad gamovlindebian.
saZiebo
Rvrul
ZiriTad
sistemebSi
krizisuli
winaaRmdegobas
situaciis
warmoadgens
gansaz-
Webinfor-
maciuli sivrcis da TviT saZiebo sistemebis ganviTarebis
dinamikis
Seusabamoba.
adreul
etapze,
rodesac
saZiebo
sistemebi jer kidev yalibdebodnen Web resursebis mocvis
koeficienti 50%-s aRwevda. 1994 wlisaTvis Webresursebis
raodenoba
100
milion
Webgverdze
mets
Seadgenda,
romelTaganac aTobiT milioni indeqsirebuli iyo.
arsebuli informaciuli sivrcis mocvis koeficienti
2000
wlisTvis
20%
ar
aRemateboda,
amasTan
igi
yoveldRiurad ganagrZobs dacemas. Websivrce viTardeba
aTobiTi milioni adamianis ZalisxmeviT, xolo ramodenime
saZiebo sistema ver aswrebs maT indeqsirebas.
meore winaaRmdegoba wmindad ekonomikuria. 1997-2006
wlebis
mijnaze
Webinformaciuli
sivrcis
ganviTarebam
iseT masStabebs miaRwia, rom misi indeqsaciisaTvis saWiro
gaxda bevrad ufro mZlavri aparaturuli, programuli da
64
sakadro
resursebis
investorebis
mozidva.
interesebi
amave
periodSi
mimarTuli
iyo
msxvili
internetis
sainformacio samsaxurebisken, ris Sedegadac moxda rigi
sainformacio sistemebis investireba. aman ki imoqmeda maTi
muSaobis xasiaTze, radganac saZiebo
tracia
iZulebuli
iyo
yuradReba
sistemebis adminis-
miepyro
ara
imdenad
swrafad mzardi Webgverdis indeqsaciaze, aramed aqcionerebis
interesebis
dakmayofilebaze.
mTelma
rigma
msxvilma saZiebo sistemebma daiwyes indeqsaciis xelovnuri
damuxruWeba da yuradReba saqmianobis komerciul mxareze
gaamaxviles. warsulSi Sinaarsobrivad popularuli mravali saZiebo sistemebi dRes gardaiqmnen mosaxerxebel da
lamaz Webportalebad (Sesasvlelebad), magram mecnieruli
Ziebis amocanebs Tavs aradamakmayofileblad arTmeven.
internetis
gafarToebasTan
erTad,
ikveTeba
klientis interesebTan dakavSirebuli winaaRmdegoba. maT
ukve aRar awyobT hipermimarTvebis amomwuravi siebi, romlebsac saWiro WebresurebTan mivyavarT. rodesac saZiebo
sistemebi iZlevian Zalian bevr mimarTvebs, maTi gamoyeneba
iseve Znelia, rogorc Zalian cotasi. klients unda imdeni
`hipermimarTva~
ramdensac
SesZlebs
aiTvisos,
amasTan
misTvis sasurvelia `yvelaze saukeTeso~ mimarTvebi. amanac
mniSvnelovnad daamuxruWa Webis indeqsaciis samuSaoebi.
mravalma saZiebo sistemebma saerTod Sewyvites informaciis
Segroveba da misi analizi. amis nacvlad isini klientis
moTxovnebs
aRWurvil
gadaamisamarTeben
saZiebo
sistemebze,
65
teqnikurad
xolo
ufro
TviTon
kargad
yuradRebas
amaxvileben mesame etapze miRebuli Sedegebis filtraciasa
da ranJirebaze. ase magaliTad, mravali saZiebo sistemebi
eyrdnobian saZiebo sistemas Inktomi (www.Inktomi.com), romelic asrulebs saZiebo operaciebs sxva saZiebo sistemebis
SekveTiT.
uaxlesi saZiebo teqnologiebi.
2.8
avtomaturi
vleul
da
katalogizacia.
gamoukvlevel
Websivrcis
moculobebs
Soris
gamoksaZiebo
katalogebisaTvis winaaRmdegoba ufro mwvavea vidre saZiebo
mimTiTeblebisaTvis. miuxedavad amisa, aq aris perspeqtiuli
ganviTarebis mimarTuleba. isini dafuZnebulia avtomaturi
katalogizaciis
Teoriuli
SMARTteqnologiaze.
gamokvlevebi
arsebobs
SMARTteqnologiebis
mravali
sferoSi,
magram ufro metad perspeqtiulia veqtoruli informaciuli
sivrcis modeli. warmovidginoT eqsperti raime sferoSi
magaliTad, iurisprudenciaSi Tu mas davusaxavT amocanas,
mas
SeeZleba
Seadginos
iseTi
sferoebisaTvis
damaxasi-
aTebeli leqsikoni, rogoricaa saavtoro ufleba, samoqalaqo
samarTali,
sisxlis
samarTali
da
a.S..
mravali
dokumentebis gaanalizebiT am sferodan is SeZlebs ara
marto miuTiTos am sferosaTvis damaxasiaTebeli terminebi
da cnebebi, aramed misces maT mniSvnelobiTi Sefasebebi. ase
magaliTad, naTelia, rom sityvas `xelSekruleba~ aqvs ufro
didi mniSvneloba samoqalaqo samarTlis dokumentSi, vidre
sisxlis samarTlis. terminebisa da mniSvnelobiTi koeficientebis
kombinaciiT,
SeiZleba
66
aigos
mravalganzomi-
lebiani
koordinatTa
sistema,
romlebSic
SeiZleba
aRi-
weros codnis sxvadasxva sferoebi sxvadasxvagvari, mravalganzomilebiani veqtorebiT.
miiRebs
ra
axal
Webgverds,
saZiebo
sistemas
SeuZlia misTvis avtomaturad aagos Sinaarsis formalur
analizze dafuZvnebuli maTematikuri veqtori. Seadarebs ra
am veqtors codnis sxvadasxva sferoSi ukve gaangariSebul
veqtorebTan,
sistemas
adamianis
monawileobis
gareSe
SeuZlia ivaraudos romel kategorias, Temas da ganyofilebas miekuTvneba esa Ti is dokumenti.
aseTi midgomisas aucilebeli araa yvela cnobili
Webgverdis aslis Senaxva, aseve saWiro araa maTi saZiebo
mimTiTeblebis
Senaxvac.
sruliad
sakmarisia
TviToeuli
WebdokumentisaTvis Seinaxos mxolod misi URL misamarTi
da veqtoris Sesabamisi ricxvi. amJamad SMART teqnologiis
konkretuli algoriTmebi ar qveyndebian, vinaidan siaxles
warmoadgenen, magram SegviZlia vivaraudoT, rom isini ukve
muSaoben
magaliTad
realuri
drois saZiebo
sistemebSi,
iseTebSi rogoricaa, Alexa (www.alexa.com).
realuri
drois
sistemebi.
informaciis
Zebnis
teqnologiaSi am axal mimarTulebas ganvixilavT saZiebo
samsaxuris Alexa (www.alexa.com) magaliTze. am samsaxurTan
samuSaod momxmarebeli unda daukavSirdes mis centralur
servers,
miiRos
misgan
da
daayenos
Tavis
kompiuterze
klientis programa. es programa miuerTdeba brauzers da
muSaobs, rogorc damatebiTi paneli Microsoft Internet Exproler-is
an Netscape Navigator-is fanjaraSi.
67
brauzeris yoveli
gaSvebisas klientis programa
kavSirs amyarebs Tavis centralur serverTan da SemdegSi
muSaobs masTan wyvilSi. igi servers gadaugzavnis yvela im
Webgverdebis aslebs, romelsac momxmarebeli mimarTavs,
e.i. asrulebs igive funqcias, rasac avtomaturi `Wiayela~,
romelsac
gadahqonda
Webresursis
asli
tradiciuli
saZiebo sistemis serverze. magram amasTan aris ori arsebiTi
gansxvaveba:
 jer
erTi,
adamiani
internetSi
navigaciis
dros
ar
xelmZRvanelobs igive principiT, riTac avtomaturi
programa,
amitom
serveri
iRebs
ara
yvela
Webresursebis aslebs, aramed mxolod imas ramac
daainteresa romelime misi klientebidan.
 meores vxriv gasagebia, rom rodesac Webresursebis
miwodebas axdenen ramodenime milioni mudmivi klienti,
maSin
Websivrcis
indeqsacia
ramdenadme
ufro
swrafad xdeba.
Tavis mxriv, agreTve momxmarebelsac aqvs mniSvnelovani upiratesoba. romel Webgverdzec ar unda iyos igi,
sistema
yovelTvis
mzadaa
SesTavazos
mas
sxva
Web
gverdebis sia, romlebsac aqvT msgavsi Sinaarsis Tematika.
igi amzadebs am sias sxva adamianebTan muSaobiT miRebuli
gamocdilebis safuZvelze. ase SeiZleba miviRoT
68
sur. 7 realuri drois saZiebo sistema Aport mTavari gverdi gTavazobT
mimarTvebs Web- gverdebze
rekomendaciebi,
(zogjer
romelTa
SeuZlebelic)
moZebna
Zalian
tradiciuli
Zneli
saZiebo
iqneboda
sistemebiT.
realuri drois saZiebo sistemebTan muSaoba Cveulebriv
navigacias WWWresursebSi gadaaqcevs momxiblav interaqtiul
kvlevad.
saZiebo
sistemis
suraTze
mTavari
7,
naCvenebia
gverdi
tisaTvis.
69
wignis
realuri
drois
daweris
momen-
efeqturi Zebnis xerxebi.
2.9
referatuli
Zebnis
Casatareblad,
maSin
rodesac
saZiebo Tema farTodaa mocemuli, rekomendirebulia iseTi
saZiebo
katalogebis
(www.yahoo.com)
an
Atrus
gamoyeneba,
rogoricaa
(atrus.aport.ru).
isini
Yahoo
saSualebas
gvaZleven swrafad davadginoT pirvelwyaroebis adgilmdebareoba. pirvelwyaroebis gacnobisas saWiroa, pirvel rigSi,
yuradReba gavamaxviloT cnebebis bazaze. ZiriTadi cnebebis
da terminebis codna mogvcems saZiebo mimTiTeblebSi gasaRebi sityvebis gamoyenebiT CaRrmavebuli Zebnis saSualebas.
saZebn
dokumentebi
amasTan
Temaze
SeiZleba
unda
pirveladi
moiZebnos
ganvasxvaoT
cnobebis
saZiebo
martivi,
arsebobisas,
mimTiTeblebSi.
gafarToebuli,
konteqsturi da specialuri Zebnis xerxebi.
martivi
Zebnis
qveS
igulisxmeba
Webresursebis
moZebna erTi an ramodenime gasaRebi sityviT. martivi Zebnis
nakls
warmoadgens
is,
rom
igi
iZleva
Zalian
bevr
dokuments, romelTa Soris Znelia xelsayreli dokumentis
amorCeva.
gafarToebuli Zebnis gamoyenebisas gasaReb sityvebs
erTmaneTs ukavSireben logikuri damokidebulobebis operatorebiT. gafarToebul Zebnas iyeneben im SemTxvevaSi, roca
martivi Zebna Zalian bevr dokumentebs iZleva. logikuri
damokidebulobebis saSualebiT Zebnis davalebas iseTnairad ayalibeben, rom ufro detalurad aRiweros davaleba
70
da
SeizRudos
SerCevis
sfero,
magaliTad,
gamoqveynebis
TariRiT an monacemebis tipiT.
konteqsturi
moxerxebulia
Zebna
informaciis
zusti
fraziT
referatuli
Zebnaa.
Zebnisas,
is
magram
xelmisawvdomi araa yvela saZiebo sistemebisaTvis. aseTi
SesaZleblobebis uzrunvelsayofad sistema upirveles yovlisa unda muSaobdes ara marto indeqsirebul failebTan,
aramed Web gverdebis srulfasovan gamosaxulebasTan. es
sakmarisad neli operaciaa da mas yvela saZiebo sistema ver
axorcielebs.
specialuri
mosaZebnad,
Zebna
romlebic
misamarTebze,
gamoiyeneba
Seicaven
agreTve
im
Webgverdebis
mimarTvebs
micemul URL
samsaxurebriv
velebSi,
magaliTad,
saTauris velSi miwodebul monacemebs.
saZiebo sistemebis gamoyenebis rekomendaciebi.
2.10
mecnieruli Zebnis Casatareblad, kerZod samarTlis
da ekonomikis Temaze, rekomendirebulia saZiebo sistemis
Norther Light (www. norther light.com) gamoyeneba. am sistemas aqvs
Websivrcis mocvis erTerTi saukeTeso koeficienti da misi
administracia
mimTiTeblebis
mimarTavs
specialur
aqtualobis
Zalisxmevas
mxardasaWerad.
amas
Tavisi
garda
sistema warmatebiT uTavsebs erTmaneTs saZiebo mimTiTeblisa da katalogis Tvisebebs. ufro popularul Temebze
SeiZleba
movnaxoT
ganyofilebebi,
mzaddebian.
maT
masSi
katalogis
Special Editions
damatebiT
sistema
71
tipis
uwodeben
gvTavazobs
specialuri
da
xeliT
aqtualuri
mecnieruli dokumentebis mowodebis fasian momsaxurebas.
isini ganTavsebulia ganyofilebaSi Special Collection.
yvelaze
didi
saZiebo
mimTiTebeli
aqvs
saZiebo
sistemas Fast Search (www. alltheWeb .com). am droisaTvis is
moicavs
400
milion
unikalur
da
Webgverds
Zalian
swrafad viTardeba. saZiebo sistema, gaSvebis Semdeg sul
erT welSi, indeqsirebuli sivrcis moculobis mixedviT
msoflioSi pirvel adgilze gavida da rogorc varaudoben,
2005 wlisaTvis pirveli miaRwevs fsiqologiur zRvars-erT
miliard unikalur Webgverds.
istoriulad, metad popilarulia saZiebo sistema
Alta Vista (www.altavista.com), magram 1997 wlidan moyolebuli
igi ganviTarebis dinamikaSi CamorCeba da orientacias iRebs
komerciul amocanebze. miuxedavad amisa, is kvlavindeburad
iTvleba erTerT saukeTeso saSualebad konteqsturi Zebnis
operaciebisaTvis, Tumca, sistemamac Fast Serach bolo dros
agreTve daiwyo konteqsturi ZebniT momsaxureba.
amJamad ruseTSi moqmedebs sami, simZlavriT TiTqmis
erTnairi,
saZiebo
mimTiTebeli:
`rambler~
(www.rambler.ru)
floben
TiTqmis
seqtoris
da
"yandex"
erTnair
resursebze
da
`Aport 2000~
(www.yandex.ru).
`codnas~
muSaoben
(www.aport.ru),
isini
internetis rusuli
sakmarisad
swrafad.
sistemis `Aport 2000~ gamoyeneba moxerxebulia martivi Zebnis
operaciebSi,
midgoma
mas
gamoarCevs
filtraciisa
da
gansakuTrebiT
ranJirebis
yuradRebiani
Sedegebisadmi.
am
sistemaSi miRebulia Zebnis specialuri zomebi Sedegebis
72
TvalsaCino warmodgenisaTvis, dublikatebis gamosaricxavad
da araaqtualuri mimarTvebis mosacileblad.
sistema
mxolod
`Rambler~
saZiebos,
Tavisi
aramed
arsiT
asrulebs
warmoadgens
moxerxebuli
ara
Web
portalis (mTavari Sesasvlelis) funqciebsac.
sistema
saZiebo
`Yandex~
davalebebis
gamoyeneba
moxerxebulia
formirebisaTvis,
rTuli
ramdenadac
igi
flobs ufro metad moqnil enas gafarToebuli ZebnisaTvis.
73
Tavi 3. eleqtronuli fosta.
zogadi mimoxilva
eleqtronuli fosta erTerTi adreuli qseluri
samsaxuria. misi Tavdapirveli daniSnuleba mokle teqsturi
Setyobinebebis
gamgzavnisagan
adresatamde
Sualeduri
safosto serverebiT gadacemaSi mdgomareobda. dReisaTvis
eleqtronuli fostis saSualebiT gadaicema ara mxolod
teqsturi
Setyobinebebi,
aramed
nebismieri
monacemTa
failebi grafikis, xmis Canawerebis elementebiTa da sxva
multimediuri komponentebiT. arsebobs agreTve saSualebebi.
romlebiTac iqmneba, redaqtirdeba, gadaicema, miiReba da
aRdgeba
xmovani
da
video
Setyobinebebi.
dReisaTvis
eleqtronuli fostis funqcionaluri gaumjobesebis erTerTi mimarTulebaa mobiluri da faqsimiluri kavSirebis
saSualebebTan integracia. amJamad eleqtronul fostasTan
muSaobis teqnikuri saSualebebi ar Semoifargleba mxolod
kompiuterebiT,
teqsturi
gagzavnisa
miRebisaTvis
da
da
xmovani
SeiZleba
saSualebebis gamoyeneba, rogoricaa
Setyobinebebis
kavSiris
iseTi
fiWuri telefonebi,
peijerebi, mobiluri gamoTvliTi mowyobilobebi (Personal
Digital Assistant).
Semavali
da
gamomavali
fostis
protokolebi.
rogorc yvela qseluri samsaxuris, eleqtronuli fostis
realizaciac
xdeba
urTierTqmedebis
programaTa
protokolebis
74
wyvilisa
da
daxmarebiT.
maT
Soris
internetis
mxridan
muSaobs
mxridan
programa-klienti.
xasiaTebeli
programa-serveri,
xolo
eleqtronuli
Tavisebureba,
riTac
momxmareblis
fostis
igi
dama-
gansxvavdeba
internetis sxva samsaxurebisagan, mdgomareobs imaSi, rom
misi muSaoba dafuZnebulia ori protokolis gamoyenebaze.
erTi
gamoiyeneba
gamomavali
Setyobinebebis
gasagzavnaT,
meore ki Semavali korespondenciebis misaRebad. Sesabamisad,
internetis
mxridan
eleqtronuli
fostis
muSaoba
uzrunvelyofilia ori serveriT: gamomavali Setyobinebebis
serveriT da Semavali Setyobinebebis serveriT. Semavali
Setyobinebebis servers xSirad ubralod `safosto yuTs~
uwodeben.
ori
ganmasxvavebeli
protokolis
arsebobis
aucilebloba dakavSirebulia usafrTxoebis moTxovnebTan.
magaliTad, Setyobinebebis gadacemisas Cveulebriv saWiro
ar
aris
gamgzavnis
identifikaciis
mkacri
procedura.
analogiur movlenasTan gvaqvs saqme Cveulebriv fostaSi,
roca werilis gagzavnisaTvis sakmarisia konvertis Cagdeba
nebismier
safosto
yuTSi.
gamomavali
Setyobinebebis
samsaxuri dafuZnebulia protokolze SMTP (Simple Mail Transler
Protokol-fostis
gadacemis
umartivesi
protokoli)
da
internetis mxridan uzrunvelyofilia SMTP serverebiT.
Semavali
Setyobinebebisas
saqme
sxvagvaradaa.
Setyobinebebis miRebisaTvis klientma unda warmoadginos
garkveuli
uflebebi.
korespondenciebis
dokuments safosto
Cveulebriv
miRebisas
fostaSi
klienti
ganyofilebaSi
an
an
mas
SekveTili
warmoadgens
unda hqondes
sakuTari safosto yuTis gasaRebi (gasaRebi aris pirovnebis
75
identifikacis meqanikuri saSualeba). eleqtronuli fostis
Semavali
Setyobinebebis
safosto
ganyofilebebis
uflebebs
misi
samsaxuri
rols.
saregistracio
faqtiurad
igi
asrulebs
amowmebs
saxelisa
klientis
da
parolis
meSveobiT, ris Semdegac miawodebs mas `safosto yuTSi~
dagrovil
korespondencias.
gavrcelebul
protokols
am
samsaxuris
warmoadgens
SedarebiT
POP3 (Post Offise
Protocol 3 - safosto ganyofilebis oqmi, versia 3).
eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi wesebi
eleqtronul
fostasTan
muSaobisaTvis
momxmare-
belma unda Seasrulos Semdegi moqmedebebi:
1.
daregistrirdes eleqtronuli fostis erT-erT serverze, romelic emsaxureba rogorc SPTP, ise POP3
protokols.
Canaweris
registracia
miRebas.
ewodeba
registraciis
saaRricxvo
Sedegad
klienti
Rebulobs saaRricxvo Canawers SMTP da saaRricxvo
Canawers POP3. Teoriulad es Canawerebi SeiZleba miRebuli
iqnas
sxvadasxva
serverebze,
magram
es
mouxerxebelia da Cveulebriv maT Rebuloben servis-
provaiderTan.
2.
daayenos sakuTar kompiuterze programa-eleqtronuli
fostis klienti. rogorc wesi, Semavali da gamomavali eleqtronul fostasTan muSaoba xdeba erTi da
igive programiT, Tumca es aucilebeli araa.
3.
gamarTos safosto klienti saaRricxvo CanawerebTan
SMTP da POP3 samuSaod. gamarTvis dros programaSi
76
Seitaneba
momxmareblis
saregistracio
monacemebi
(saregistracio saxeli da paroli), romlebic miiReba
eleqtronuli
fostis
momsaxurebis
mimwodebelTan
xelSekrulebis dadebisas. es mosaxexrxebelia, raTa
POP3
serverTan
mierTebisas
programas
SeeZlos
servers avtomaturad warudginos uflebebi da yovelTvis ar iyos aucilebeli monacemebis xeliT Setana.
klientis
Semdeg
programuli
momxmarebels
Setyobinebebi,
uzrunvelyofis
SeuZlia
Seitanos
misi
mimRebis
gamarTvis
saSualebiT
Seqmnas
eleqtronuli
fostis
misamarTi da gasces gagzavnis brZaneba.
SemdegSi Setyobineba moZraobs safosto serverebis
gavliT gamgzavnis SMTP-serveridan mimRebis POP3-serveramde,
sadac
grovdeba
miRebuli
Setyobinebebi
im
momentamde,
vidre adresati moaxdens serverTan dakavSirebas.
Tavis `safosto yuTTan~ dakavSirebis momentSi adresats
SeuZlia miiRos:
 Setyobineba safosto gzavnilebis arsebobis Sesaxeb;
 samsaxurebrivi informacia, romelic miiReba Setyobinebis saTauris velidan (gamgzavnis saxeli, gagzavnis
TariRi, Setyobinebis zoma da Tema da a.S.);
 Setyobinebis sruli teqsti.
kerZod ras miiRebs adresati, damokidebulia imaze,
Tu rogoraa momarTuli misi klientis programa. mas ar
SeuZlia
marTos
informaciis
serverze
moculoba
`safosto
da
77
yuTSi~
Semadgenloba,
miRebuli
magram
mas
SeuZlia
marTos
ra
moculobiT
moxdes
am
informaciis
transportireba mis kompiuterSi. es SesaZlebelia, Tu misi
programa-klienti aRWurvilia
saTanado funqciebiT.
WWW-ze dafuZnebuli eleqtronuli fosta
SMTP da
POP3
oqmebze
dafuZnebul
`Cveulebriv~
eleqtronul fostas E-Mail ewodeba. masTan erTad bolo
wlebSi Seiqmna da ganviTarda WWW samsaxurze dafuZnebuli
internetis eleqtronuli fostis sistemac, romelsac WebMail ewodeba. es aris ara damoukidebeli samsaxuri, aramed
World
Wide
Web
samsaxuris
saSualebebiT
realizebuli
servisi, Cvens mier ganxiluli oqmis HTTP-s safuZvelze.
internetis mxridan es servisi warimarTeba Cveulebrivi WebserveriT, xolo klientis mxridan masTan samuSaod sakmarisia Cveulebrivi Web-brauzeris qona. es mosaxerxebelia
maTTvis, vinc kargad aiTvisa Web-brauzerTan muSaoba da ar
surs drois dakargva eleqtronuli fostis specifikuri
programuli saSualebebis asaTviseblad.
Web-Mail
aris
Zveli,
damoukidebeli
samsaxuris
E-Mail-is muSaobis Web-teqnologiiT warmarTva misi funqciebis sruli nakrebis SenarCunebiT, ise, rom momxmareblisaTvis gansxvaveba gamovlindeba mxolod imaSi, romeli
programebi gamoiyeneba muSaobisaTvis, da imaSic Tu rogor
sruldeba samsaxurTan CarTva.
Web -Mail eleqtronul fostasTan muSaobis zogadi
wesebi Mdgomareobs SemdegSi:
78
1.
Web-Mail eleqtronuli fostis saaRricxvo Canaweri
iqmneba samsaxuris Web-kvanZSi. masTan CarTva xdeba
brauzeris daxmarebiT Cveulebrivad URL-misamarTze
gadasvliT.
registracia
sruldeba
erT-erT
Web-
gverdze HTML - formis Sevsebis gziT.
2.
safosto Setyobinebis momzadeba da gagzavna sruldeba
Web-formis
velebis
Sevsebis
gziT.
SemdegSi
Setyobineba gadaecema miTiTebuli misamarTiT. Seqmnili Setyobinebebi faqtiurad
3.
sur 1. `safosto yuTis~ registracia Hotmail.com
samsaxurSi
warmoadgens HTML dokumentebs da maTi daTvaliereba
xdeba nebismieri brauzeriT. rogorc HTML dokumentebs, maT SeiZleba hqondeT Sriftuli da feradi
79
formatireba, fonuri gamosaxuleba, grafika da sxva
obieqtebi. Soreuli aRmosavleTisa da samxreT-aRmosavleT
aziis
qveynebisaTvis
Web-ze
dafuZnebuli
eleqtronuli fostis upiratesobaa is, rom SetyobinebebSi
SeiZleba
nakrebi,
romelSic
gamoyenebuli
iqnas
simboloTa
TiToeuli
simbolos
kodireba
xdeba ori baitiT. es niSnavs, rom HTML formatSi
SeiZleba gadaigzavnos Setyobineba Cinur, iaponur,
koreul da sxva ieroglifuri simboloebis enaze. Tu
daiSveba, rom adresats ara aqvs saaRricxvo Canaweri
Web-serverze da iyenebs `Cveulebriv~ eleqtronul
fostas saaRricxvo CanaweriT POP3 serverze, maSin
Setyobinebis formati avtomaturad gardaiqmneba Cveulebriv teqstad. Tumca dReisaTvis POP3 saasRricxvo
CanaweriT
momuSave
bevr
safosto
klientsac
aqvs
SesaZlebloba aRadginos Setyobineba HTML formatSi.
4.
Web-Mail-is misamarTze miRebuli Setyobinebebi inaxeba
serverze da maTi daTvaliereba SeiZleba brauzeris
saSualebiT,
rogorc
Cveulebrivi
aucileblobis SemTxvevaSi
xist
diskze,
sakuTari
amis
`safosto
Web-gverdebisa.
SeiZleba maTi
gakeTeba
aucilebeli
yuTi~
Web-serverze
kopireba
ar
aris.
SeiZleba
ganixilebodes rogorc daSorebuli Web-papkebi da
saerTod ar moxdes informaciis Senaxva kompiuterSi.
80
eleqtronuli fostis Setyobinebebis struqtura.
eleqtronul fostasTan muSaobisas miRebuli ar
aris yoveli cakleuli Setyobinebis (`werilis~) , rogorc
damoukidebeli
failis
funqcia,
dokumentis
gamoyofa,
Tumca
romelic
eleqtronuli
amis
fostis
ganxilva
safosto
da
misTvis
klientebSi
saSualebas
iZleva.
Setyobinebebis
cakle
arsebobs
miRebulia
monacemTa
bazis
cakleuli Canawerebad ganxilva. am azriT `safosto yuTi~
POP3
warmoadgens
daSorebul
monacemTa
bazas,
xolo
kompiuterze miRebuli Setyobinebebi qmnian lokalur monacemTa bazas. Setyobinebebis miReba da gagzavna eqvivalenturia erTi bazidan meoreSi Canawerebis kopirebis operaciisa, xolo eleqtronul fostasTan muSaobis programaklienti Tavisi bunebiT warmoadgens monacemTa ganawilebul
bazasTan muSaobis saSualebas.
maSasadame, TiToeuli Setyobineba - monacemTa bazis
calkeuli Canaweria. rogorc yvela Canawers, masac aqvs
velebi. calkeuli velebis Canawerebis Semadgenlobaze SeiZleba vimuSaod calcalke sxva Semadgenlobisagan damoukideblad. eleqtronuli fostis es Tavisebureba aqtiurad
gamoiyeneba
fostis
klientebis
mier,
rasac
SemdgomSi
davinaxavT.
Setyobinebis
eleqtronuli
Sedgeba:
fostis
Setyobinebis
saTauri.
yvelaze
Setyobineba
saTauri
da
ori
martivi
gagebiT
ganyofilebisagan
Setyobinebis
`tani~.
saTaurs aqvs velebi: To (vis-adresatis saxeli); CC (asli-aq
moicema im adresatebis saxelebi, visTvisac gankuTvnilia
81
mocemuli werilis asli), Subject (Tema-aq mokled moicema
Setyobinebis Tema) da sxva. saTauris velebs Soris aris
TariRis veli, agreTve veli, romelSic Seitaneba informacia SetyobinebaSi Calagebuli failebis arsebobis Sesaxeb.
safosto
Calagebebis
meqanizmi
saSualebas
iZleva
teqstur SetyobinebebTan erTad gadaigzavnos arateqsturi
bunebis
dokumentebi,
magaliTad,
multimediis,
arqivis,
programuli da sxva failebi.
Setyobinebis
ganyofilebaSi,
ZiriTadi
romelsac
uwodeben,
mocemulia
pirobiTad
masSi
agreTve
ZiriTadi
SeiZleba
ganyofileba.
ZiriTad
Setyobinebis
Sinaarsobrivi
gamoiyos
iseTi
`tans~
teqsti.
komponentebi,
rogoricaa mimarTva da xelmowera. Tumca isini warmodgenili ar aris cakleuli velebiT da ganlagebulia iqve,
sadac Setyobinebis teqstia, maT xandaxan ganixilaven calke, ramdenadac eleqtronuli fostis bevri klienti iZleva
maTi Seqmnis avtomatizebis SesaZleblobas.
safosto klientebis funqciebi da Tvisebebi.
amJamad msoflioSi gavrcelebulia eleqtronuli
fostis
klientebis
ramodenime
aseuli
programa.
isini
erTmaneTisagan gansxvavdebian aparatul-programuli platformiT,
momxmareblis
funqciebis
SedarebiT
interfeisis
SemadgenlobiT.
popularul
da
Windows-is
safosto
sistemebi:
82
Sesasrulebeli
platformisaTvis
klientebs
warmoadgenen

Microsoft Outlook, romelic Sedis Microsoft Offise paketis
SemadgenlobaSi;

Microsoft Outlook Express, romelic
Sedis
operaciuli
sistema Microsoft Windows-is SemadgenlobaSi standartuli danarTis uflebiT);

Eudora (www.eudora.com);

Pegasus Mail (www.pegasus .usa.com)

The Bat! (www.ritlabs.com)
safosto klientebis ganxilvisas SeiZleba gamoiyos:

sabazo, ZiriTadi funqciebi;

damatebiTi, gafarToebuli funqciebi;

specialuri funqciebi.
safosto klientebis sabazo funqciebi. safosto
klientebis sabazo funqciebis daniSnulebaa eleqtronuli
fostis Setyobinebebis gagzavnisa da miRebis umartivesi
funqciebis Sesruleba.
Setyobinebebis miReba da avtometuri daTvaliereba
yvela safosto klientis ZiriTadi funqciaa. POP3 serverze
CarTvis SemTxvevaSi warmoebs yvela miRebuli Setyobinebebis
avtomaturi
kopireba
safosti
klientis
monacemTa
bazaSi, ris Sedegadac SeiZleba maTi wakiTxva avtomatur
reJimSi (an qselidan gamorTvisas).
83
sur 2. safosto klientis fanjris struqtura Outlook Express
axali
meore
Setyobinebebis
mniSvnelova
Seqmna
funqciaa.
misi
safosto
klientis
realizaciisaTvis
programas SeuZlia hqondes CaSenebuli teqsturi redaqtori.
redaqtoris
funqcionaloba
damokidebulia
konkretuli
programis Tvisebebze. Windows operaciul sistemaSi momuSave
safosto klientebisaTvis miRebulad iTvleba operaciebis
warmarTva buferis gamoyenebiT (fragmentebis gadatana sxva
dokumentebidan kopirebiTa da CasmiT) da teqstis kodirebis
arCevis SesaZleblobiT.
Setyobinebebis mowesrigeba. Semavali da gamomavali
Setyobinebebis
mowesrigeba
daxarisxebis
gziT.
ganawilebiT
logikur
warmoebs
dajgufeba
dajgufebisa
sruldeba
saqaRaldeebSi.
da
Setyobinebebis
SegaxsenebT,
rom
fizikurad yvela Setyobinebeba inaxeba saerTo monacemTa
bazis erT failSi. maTi gadanawileba saqaRaldeebSi bazis
84
Canawerebis gafiltvris eqvivalenturi logikuri operaciaa.
yoveli saqaRalde-filtria, rogorc magaliTad, saqaRaldeSi Inbox (Semavali) aisaxeba mxolod miRebuli Setyobinebebi, saqaRaldeebSi – Sent (gagzavnili) gagzavneli Outbox gasagzavnaT momzadebuli Setyobinebebi, magram jer-jerobiT
raime mizeziT gaugzavneli. bevri safosto klienti qmnis
specialur saqaRaldes Drafts (Savi piri) iseTi Setyobinebebis Sesanaxad, romlebic ar aris mzad gasagzavnad. daxarisxeba filtraciis Semdeg gamoiyeneba saqaRaldeebs SigniT Setyobinebebis mowesrigebisaTvis. daxarisxebis Cveulebrivi Tanmimdevrobaa - TariRis mixedviT, Tumca igi SeiZleba
Seicvalos, Tu safosto klients aqvs Sesabamisi funqciebi.
sapasuxo Setyobinebebis momzadebis avtomatizacia.
sapasuxo
Setyobinebebis
momzadebisas
safosto
klients
SeuZlia gamoiyenos sawyisi Setyobinebis saTauris velidan
aRebuli monacemebi. es amartivebs velebis, vis - To, Tema Object da a.S. Sevsebas. aRar aris aucilebeli aseve mimRebis
misamarTis xeliT Setana.
mosaxerxeblad
citirebis
funqcia.
momzadebisas
igi
iTvleba
sawyisi
SesaZleblobas
gamoyenebuli
iqnas
sawyisi
Setyobinebebis
iZleva
pasuxis
Setyobinebidan
arCeuli fragmentebi da Seiqmnas sapasuxo teqsti.
operaciebi Calagebuli failebiT. Tavisi bunebiT
eleqtronuli fosta gankuTvnilia wminda teqsturi Setyobinebebis gadasagzavnad, romlebic upiratesad inglisur
enazea Sesrulebuli, anu simboloebiT, romlebic Sedis
ASCII standartSi. am simboloebis ganmasxvavebeli Tavisebu85
reba mdgomareobs imaSi, rom maTi kodebi ar aRemateba 127-s.
amave dros nebismier failSi (programul, saarqivo, multimediur, formalizebuli dokumentebis failebSi da sxva)
SeiZleba iyos baiti kodiT 128-idan 255-mde mniSvnelobiT.
maTi gadagzavnisaTvis eleqtronuli fostis SetyobinebasTan erTad saWiroa specialuri gardaqmna, ris Sedegadac
simboloebi kodebiT 128-dan 255-mde icvleba simboloebis
kombinaciiT kodebiT 0-dan 127-mde. adresatis mxares safosto klienti asrulebs Sebrunebul gardaqmnas.
Tavisufali failebis gadagzavnis aseT meqanizms
safosto Calagebebs uwodeben. eleqtronuli fostis Setyobinebis momzadebisas gamgzavni miuTiTebs misaerTebeli
failis
ganlagebis
adgils.
amasTan
safosto
klienti
asrulebs Sesabamis Canawers Setyobinebis saTauris erT-erT
velSi, sadac miuTiTebs failis saxelsa da gamoyenebuli
kodirebis
BinHex
da
meTods.
kodirebis
UUEncode.
ZiriTadi
Tanamedrove
meTodebia: MIME,
safosto
klientebis
umravlesobas SeuZlia gaigos yvela es meTodi.
Setyobinebis miRebisas safosto klienti saSualebas iZleva gamocalkevdes safosto Calagebebi da moxdes
misi Senaxva avtonomiuri failis saxiT miTiTebul adgilze.
safosto klientebis damatebiTi funqciebi
eleqtronuli
fostis
klientebis
(programebis)
damatebiTi funqciebis daniSnulebaa momsaxurebis operaciebis avtomatizaciis uzrunvelyofa an mocemul samsaxurTan
muSaobis gaumjobeseba.
86
saidentifikacio Canawerebis uzrunvelyofa. saidentifikacio
Canaweri
ewodeba
konkretul
momxmarebelze
orientirebuli programebis gamarTvebis erTobliobas. Tu
programasTan muSaobs ramodenime adamiani, maSin zogierTi
safosto
klienti
sakuTari
TiToeuls
saidentifikacio
saSualebas
Canaweri
da
aZlevs
Seqmnas
amiT
miiRos
logikuri saqaRaldeebis sakuTari kompleqti. mxedvelobaSi
miiReba rom safosto serverTan mierTebisas xdeba mxolod
im Setyobinebebis CatvirTva, romlebic gankuTvnilia mimdinare saidentifikacio Canaweris mflobelisaTvis. momxmareblis Secvlisas xdeba saidentifikacio Canaweris Secvlac
da maSin SesaZlebelia sxva miRebuli Setyobinebebis kopireba. usafrTxoebis dacvis mizniT saidentifikacio Canaweris
Secvlis
operacias
SeiZleba
Tan
axldes
parolis
moTxovna.
saaRricxvo Canawerebis uzrunvelyofa.
saaRricxvo
Canaweri ewodeba konkretul mimwodebelze eleqtronuli
fostis momsaxurebis gamarTvebis erTobliobas. Tu momxmarebels
aqvs
sxvadasxva
serverze
gaxsnili
ramodenime
`safosto yuTi~, maSin zogierTi safosto klienti saSualebas iZleva airCios mimdinare saaRricxvo Canaweri da
martivad moxdes maT Soris gadarTva.
WWW-s saaRricxo Canawerebis uzrunvelyofa. Tu
safosto klienti iyenebs Web-Mail saaRricxo CanawerebTan
muSaobas,
maSin
misi
gamoyeneba
SesaZlebelia,
rogorc
`Cveulebriv~ eleqtronul fostasTan samuSaod aseve internetze dafuZnebuli eleqtronuli fostis samsaxuris `sa87
fosto yuTebze~ misamarTavad. es funqcia damaxasiaTebelia
Web-brauzeris
funqciebiT
aRWurvili
an
Web-brauzeran
integrirebuli safosto klientebisaTvis.
HTML-formatTan
muSaoba.
Tu
safosto
klienti
iyenebs dokumentebis HTML-formats, es saSualebas qmnis
momzaddes, gaigzavnos, miiRos da daTvalierdes Setyobinebebi, romlelbSic aris gaformebis iseTi elementebi, rogoricaa Sriftuli da feradi gaformeba, Calagebuli multimediuri obieqtebi da sxva.
samisamarTo wignTan muSaoba. safosto programaSi
samisamarTo wigni aris safosto misamarTebis monacemTa
bazis marTvis saSualeba, romlic emsaxureba kontaqtebis
aRricxvas. kontaqtebi ewodeba samisamarTo wignis Canawerebs,
romelsac
qmnis
regularuli
korespondenti
da
Seicavs monacemebs adamianebsa da maTi eleqtronuli fostis misamarTebze. samisamarTo wignTan muSaobis standartuli funqciebia:
 kontaqtis avtomatizirebuli Seqmna miRebuli Setyobinebebis saTauris velidan aRebuli monacemebis safuZvelze.
 axali Setyobinebebis Sablonis avtomatizebuli Seqmna
saWiro
kontaqtis arCevis Semdeg;
 kontaqtebis siis mowesrigeba dajgufebisa da daxarisxebis gziT.
Cadgmuli
texsturi
funqciebi.
88
redaqtoris
gafarToebuli
teqsturi redaqtoris Tvisebebidan yvelaze sasurvel
funqcias
warmoadgens
gansakuTrebiT
mravalenovani
marTlweris Semowmebis saSualebebis arseboba. damatebiT
funqciebSi SeiZleba Sediodes mikrobrZanebebi mimarTvebisa
da xelmowerebis Sesatanad, aseve xelmowerebis generaciis
saSualebebi, maT Soris, SemTxveviTi amorCevis gziT winaswar momzadebuli gare teqsturi failebidan. am xerxebiT
sargebloben safosto Setyobinebebis `gasaformeblad~ maTSi
damamTavrebeli
citatebis,
aforizmebis,
andazebis
CarTvisaTvis.
Setyobinebebis funqciebi. Cveulebriv am funqciebis
realizacia xdeba damatebiTi sistemiT, romelic gankuTvnilia POP3 da Web-Mail serverebze saaRricxvo Canawerebis
mdgomareobis
Sesamowmeblad.
ganasxvaveben
Setyobinebis
qselur da avtonomiur saSualebebs. qseluri saSualebebi
muSaoben internetTan kavSiris seansebis dros da axorcieleben
saaRricxvo
Canawerebis
periodul
gamokiTxvas.
Setyobinebebis avtonomiuri saSualebebi muSaoben dadgenili ganawesiT, amasTan maT SeuZliaT damoukideblad daamyaron
daSorebuli
SeRwevis
kavSiri
da
saaRricxvo
Canawerebis Semowmebis Semdeg gawyviton igi. Setyobinebebis
SedarebiT ganviTarebul saSualebebs SeuZliaT gaanalizon
miRebuli Setyobinebis saTauri da moaxdinon Setyobinebis
gadamisamarTeba eleqtronuli fostis sxva misamarTze (iq,
sadac
mocemul
momentSi
imyofeba
saaRricxvo
Canaweris
mflobeli) an kavSiris sxva saSualebebze (Cveulebrivi an
89
qseluri telefoni, peijeri, faqsmanqana). amasTan zogierT
programas SeuZlia miRebuli teqstis gaxmovanebac.
Setyobinebis signalis saxiT SeiZleba gamoyenebuli
iqnes xmovani an vizualuri signali (dialoguri fanjara).
axali fostis miRebis Sesaxeb Setyobinebebis saSualebaTa
umravlesobas SeuZlia signalis micema mocemuli programis
gaSvebisas,
zogierTs
ki
friad
egzotikuri
saSualebiT,
magaliTad klaviaturis Suqdiodebis cimcimiT.
`safosto yuTebis~ marTvis saSualebebi. saTauris
velSi
mocemuli
monacemebis
damaxasiaebeli
gansxvaveba
Setyobinebis `tanis~ monacemebisagan maTi mcire zomebia. im
SemTxvevaSi, roca yoveldRiurad miRebuli Setyobinebebis
moculoba
klientis
mniSvnelovania,
gamoyeneba,
Setyobinebis
mizanSewonilia
romelic
CatvirTvamde
im
aRWurvilia
saTauris
velebis
safosto
serveridan
winaswari
daTvalierebis funqciebiT. es saSualebas iZleva ar moxdes
iseTi korespondenciebis CatvirTva, romelic ar iyo moTxovnili, Tavidan iqnas acilebuli safosto CalagebebiT
arasasurveli failebis miReba, waSlili iqnas Seuvsebel
velebiani Setyobinebebi. SerCevisa da waSlis yvela operacia sruldeba uSualod serverze, rac amcirebs kavSiris
arxebis datvirTvas da maTi eqspluataciis xarjebs.
Setyobinebebis gafiltvra. saTauris velebis zemoT
aRwerili analizi SeiZleba Catardes avtomaturad programuli
filtrebis daxmarebiT. ase magaliTad, safosto
klientebi, romelTac aqvT filtraciis saSualebebi arasasurvel Setyobinebes avtomaturad Slian da adresati maT
90
arasodes naxavs, xolo gamgzavni ar miiRebs cnobas imis
Sesaxeb, rom misi Setyobineba miRebulia da wakiTxulia.
gafiltvra gamoiyeneba "spamis" negatiur movlenasTan sabrZolvelad. spami - esaa mouTxovneli korespondenciis
dagzavna.
arsebobs
sxvadasxva
Sexeduleba
spamis
kvalifikaciisadmi. kerZod, pirveli mimarTva, rogorc wesi,
spamad
ar
iTvleba
eleqtronuli
-
vaWrobis
mas
arc
Tu
sareklamo
iSviaTad
samsaxurebi,
iyeneben
magram
aramotivirebuli ganmeorebiTi mimarTva ukve iTvleba eleqtronuli fostiT sargeblobis wesebis darRvevad da SeiZleba gasaCivrdes.
gafiltvris kidev erTi sasargeblo funqciaa miRebuli
Setyobinebebis
personalur
Sinaarsis
avtomaturi
dajgufeba
Tematur
folderebSi. ase magaliTad, velis To
gaanalizebisas
programas
SeuZlia
an
(vis)
gaanawilos
miRebuli fosta sxvadasxva momxmareblis Sesabamis folderebSi. am funqcias iyeneben mcire dawesebulebebSi, roca
ramodenime TanamSromeli iyenebs eleqtronuli fostis erT
saerTo saaRricxvo Canawers.
`Savi~ da `TeTri~ siebis uzrunvelyofa. gafiltvris saSualebebs SeuZliaT imuSaon safosto misamarTebis
winaswar momzadebul siebTan. `Savi~ ewodeba eleqtronuli
fostis misamarTebis sias, romelTagan miRebuli Setyobinebebic avtomaturad daiblokeba da nadgurdeba uSualod
serverze lokalur kompiuterSi CatvirTvis gareSe. `TeTri~
sia ki gamoiyeneba arCeuli Setyobinebebis gasaSvebad im
91
SemTxvevebSi, roca
safosto
klienti
momarTulia
yvela
miRebuli Setyobinebis blokirebaze.
dReisaTvis internetSi aris samsaxurebi, romlebic
aRricxaven eleqtronuli fostis etiketis damrRvev cnobil
spamerebs
da
sareklamo
samsaxurebs.
safosto
klients
SeuZlia avtomaturad Seadaros Semomavali Setyobinebebis
gamomgzavnebis misamarTebi qseluri samsaxurebis monacemebs
da maTi rekomendaciebis safuZvelze dablokos miRebuli
korespondenciebi.
samuSaos Sesrulebaze TvaTvalisa da kontrolis
funqciebi. organizaciebisaTvis, romlebic moqalaqeebisagan
an sxva organizaciebisagan
eleqtronuli
fostis saSua-
lebiT iReben Setyobinebebis (mimarTvebis) did nakads, mniSvnelovania Semomavali dokumentebis moZraobisa da Sesrulebis efeqturi kontroli. did organizaciebSi, romlebic
weliwadSi aTasobiT mimarTvas amuSaveben am mizniT gamoiyeneba saqmiswarmoebis marTvis specialuri sistemebi. mcire
da saSualo organizaciebSi xSir SemTxvevaSi xerxdeba im
safosto klientiT dakmayofileba, romelsac aqvs Semsruleblebis adgilebis mixedviT Semomavali Setyobinebebis
moZraobis kontrolis Sesabamisi funqciebi.
rezervirebisa da arqivaciis funqciebi. im SemTxvevebSi, roca organizaciis eleqtronuli fosta gamoirCeva
gansakuTrebiT mniSvnelovani dokumentaciiT, maSin iyeneben
eleqtronuli fostasTan muSaobis im saSualebebs, romelTac aqvT monacemebis SemWidroebul formatSi avtomaturi
rezervirebisa da arqivaciis funqciebi. aseTi funqciebis
92
arseboba mniSvnelovnad amaRlebs safosto programis saimedobasa da mdgradobas. ase magaliTad, safosto programis
mwyobridan gamosvlis SemTxvevaSi saSualeba iqmneba mTlianad aRdgenili iqnas mTeli mimowera samisamarTi wignis
monacemebis CaTvliT.
pasuxebis avtomaturi generaciisa da gadamisamarTebis funqciebi. miRebul safosto Setyobinebaze pasuxis
avtomaturi
generacia
saSualebas
iZleva
daculi
iqnes
eleqtronuli fostis eTika da operatiulad gaeces pasuxi
miRebul Setyobinebas xangrZlivad aryofnis SemTxvevaSic
ki. Cveulebriv, yvela miRebul Setyobinebaze gaicema standartuli
pasuxi
kavSiris
droebiTi
Seferxebis
mizezis
miTiTebiT. Tu am SemTxvevaSi gamoyenebuli iqneba filtraciis funqcia, SesaZlebelia Semavali Setyobinebebis klasifikacia gamgzavnis saxelis an Setyobinebis Temis mixedviT da Sesabamisad gansxvavebul Setyobinebebze gansxvavebuli avtopasuxebis generacia. isini vinc xangrZlivad ar
imyofebian adgilze, avtopasuxis funqciasTan erTad iyeneben avtomaturi gadamisamarTebis funqciasac. sayovelTaod
miRebuli praqtikaa Web-Mail-is samsaxuris erTerT serverze
droebiTi `safosto yuTis~ Seqmna da masze im korespondenciebis
gadamisamarTeba,
CanawerebiT
romelic
POP3 serverze.
miRebulia
vinaidan
Web-ze
saaRricxvo
dafuZnebul
eleqtronul fostasTan muSaobisaTvis ar aris saWiro arc
safosto klientis arseboba, arc misi gamarTva, droebiT
`safosto
yuTTan~
muSaoben
Cveulebrivi
brauzeriT
kav-
Siris nebismieri adgilidan. sadac ar unda imyofebodes
93
momxmarebeli mas yovelTvis aqvs saSualeba gadaaTvalieros
miRebuli eleqtronuli fosta erTerT xelmisawvdom WebkvanZze.
eqsport-importis funqciebi. formatebi, romlebSic
sxvadasxva safosto klientebi inaxaven eleqtronuli fostis Setyobinebebs, SeiZleba gansxvavdebodnen. gansxvavebulia
aseve
logikuri
samisamarTo
fostasTan
folderebis
wignebis
muSaobis
monacemTa
mZlavri
struqtura
formatebi.
programebi
da
Sida
eleqtronul
iZlevian
sxva
programebis formatSi monacenebis eqsportirebis an piriqiT, importirebis saSualebas.
eleqtronuli fostis saSualebebis specialuri
funqciebi.
safosto saSualebebis specialuri funqciebi upirveles yovlisa uzrunvelyofen didi informaciuli nakadebis momsaxurebasTan dakavSirebul operaciebis avtomatizacias da ZiriTadad gamoiyenebian biznesSi.
masobrivi
fostis
dagzavnebis
Cvveulebrivi
funqciebi.
saSualebebi
eleqtronuli
SesaZlebels
xdian
gaigzavnos erTi Setyobineba ramodenime misamarTze aslis
(CC) velSi damatebiTi misamarTebis
ar
aris
Tuki
saWiroa
gagzavna,
amasTan
klientma
gaigos
aTasobiT
yovelTvis
sxva
Canawerebis
mixedviT.
programis
integracia
safosto
sasurveli
adresatis
aseT
miTiTebiT. es sakmarisi
94
ar
aris,
misamarTebi
SemTxvevebSi
dagzavnis
gzavnilebis
siebis
xdeba
am
rom
velis
safosto
samsaxurebTan..
dagzavnis siebi aris teqsturi faili, romelic warmoadgens
Cveulebriv monacemTa bazas, romelSic calkeuli Canawerebi
gamoyofilia standartul gamyofebiT " : " an tabulaciis
simboloTi. Setyobinebebis dagzavna xdeba siaSi mocemul
yvela misamarTze. programis damatebiTi saSualebebi aseve
SesaZlebels xdian:
 miRebuli Setyobinebebis analizis safuZvelze avtomaturad Seitanos dagzavnis siaSi misamarTi (magaliTad, klientis Txovnis mixedviT xelmowera sainfirmacio biuletenze, eleqtronul katalogze da a.S.);
 avtomaturad amoiRos misamarTi dagzavnis siidan (magaliTad, klientis TxovniT misi misamarTiT reklamis
gagzavnis Sewyvetis SemTxvevaSi);
 dajgufdes dagzavnis siebSi Canawerebi; mravali firma
ugzavnis axal klientebs erTi da imave Sinaarsis
werilebs
xolo
(yuradRebisaTvis
mudmiv
klientebs
madlobas
sxva
gadagixdiT),
Sinaarsis
werilebs
(axali winadadebebiT);
 moZebnos
erTnairi
Canawerebi
dagzavnis
siebSi
da
gaanadguros;
 daadginos da gaauqmos ara aqtualuri Canawerebi (magaliTad, eleqtronuli fostis klientis misamarTis
Secvlis SemTxvevaSi).
saWiroa ganvasxvavoT masobrivi dagzavna da `safosto dabombva~. safosto dabombva aris masobrivi dagzavnebis gziT mouTxovneli korespondenciebiT `safosto
95
yuTis" gadavsebis mizanmimarTuli, borotuli aqcia. es aris
internetis sargeblobis wesebis uxeSi darRveva, romelTa
winaaRmdeg servisis provaiders SeuZlia administraciuli
zomebis miReba. zogierT SemTxvevaSi, sistemis funqcionirebis ganzrax darRveva SeiZleba dakvalificirdes rogorc
samarTlebrivi danaSauli. aseT kvalifikacias mimarTaven
Tuki SesaZl;ebelia pirdapiri zianis arsebobis damtkiceba.
masobrivi dagzavna gamoirCeva imiT, rom Setyobinebebi igzavneba sxvadasxva misamarTze. is ar warmoadgens
kanondarRvevas,
Tumca
yovelTvis
ar
Seesabameba
servis-
provaiderTan dadebul xelSekrulebas. Cveulebriv praqtika
iTvaliswinebs, rom masobrivi dagzavnebis warmoebisaTvis
saWiroa xelSekrulebaSi Sesabamisi punqtis gaTvaliswineba
da finansuri mxaris ganxilva.
lokaluri SMTP-serveris funqciebi. korespondenciebis masobrivi dagzavna servisis mimwodeblis
mier SMTP-
serveris gamoyenebiT did dros moiTxovs, vinaidan serverze
iqmneba
sxvadasxva
klientisgan
miRebuli
Setyobinebebis
rigi. specialur SemTxvevebSi iyeneben safosto sistemebs,
romlebic iTavseben safosto klientisa da SMTP-serveris
funqciebs. isini saSualebas iZlevian gaigzavnos korespondenciebi
SMTP serveris gverdis avliT da uzrunvelyofen
maRal warmadobas (ramodenime aTasi gzavnili saaTSi).
personalizaciis funqciebi. masobrivi dagzavnisas
mniSvnelovania
calkeuli
Setyobinebebis
personalizacia.
igi mdgomareobs imaSi, rom TiToeul Setyobinebas aqvs
individualuri
elementebi,
magaliTad
96
mimarTva
(batono,
qalbatono, batonebo da a.S), adresatis saxeli da raime
personaluri cnobebi mis Sesaxeb. personalizacia sruldeba safosto programis monacemTa bazasTan da dagzavnis
siebTan urTierTqmedebis gziT. Setyobineba mzaddeba paketis saxiT, romelsac aqvs Serwymis velebi.. monacemebi Serwymis velebSi Caismeba monacemTa bazidan dagzavnis siebSi
miTiTebuli parametrebis Sesabamisad. personalizaciis teqnologiis
wyalobiT
SesaZlebeli
xdeba
mniSvnelovnad
gaizardos sareklamo-marketingul kompaniebSi gamoxmaurebebi, klientebis anketirebis warmoebisa da SemkveTTan ndobis
damyarebisaTvis. mocemul magaliTSi, suraTze 3,
pativcemulo <batono> <kikviZe>!
<21.04.00> Tqven SeukveTeT Cvens maRazias wigni
<i. WavWavaZe. tomi 2.>. vimedobnebT, igi miiReT
droulad da SesaZlebelad CaTvliT SemdgomSic
isargebloT Cveni momsaxurebiT.
gatyobinebT, rom dawyebuli <15.12.00>-dan gayidvaSi
iqneba axali wigni analogiuri TematikiT <i. WavWavaZe
tomi 3.>. rogorc mudmiv klients, Tqven mogecemaT
damatebiTi SeRavaTi <15> procenti fasdaklebiT.
viRebT SekveTebs.
didi pativiscemiT:
"sasargeblo wigni"-is samsaxuri administracia
sainformacio samsaxuris Setyobinebebi gaegzavneba
mxolod im klientebs, visac surT regularulad
Seityon gayidvaSi miRebuli wignebis Sesaxeb. Tu Tqven
gsurT uari TqvaT regularuli Setyobinebis miRebaze,
gTxovT gamogzavnoT Cvens misamarTze nebismieri
.
Setyobineba TemiT Unsubscribe.
sur. 3 Setyobinebis personalizacia Serwymis velebis gamoyenebiT
97
Serwymis velebi Casmulia kuTxur frCxilebSi. Setyobinebis
mom-zadebisas monacemebi maTTvis monacemTa bazidan aiReba.
daSorebuli administrirebis funqciebi. zogierT
safosto
klients
Setyobinebis
SeuZlia
signali
ara
daSorebuli
mxolod
kavSiris
gaugzavnos
saSualebebs,
aramed miiRos kidec maTgan mmarTveli signalebi. safosto
sistemebis daSorebuli marTva xdeba telefonis aparatebis
daxmarebiT, romelTac aqvT nomrebis
reJimi.
kavSiris
damyarebis
tonaluri akrefis
Semdeg
sistema
aRiqvams
cifruli nakrebis signalebs, rogorc brZanebebs. msgavsi
sistemebi saSualebas iZlevian gadamisamarTdes miRebuli
Setyobineba
debuli
an
pasuxis
xmovani
avtomaturad
erT-erTi
Setyobinebis
gaigzavnos
varianti.
gagzavna,
winaswar
momza-
SesaZlebelia
romelic
aseve
nakarnaxevia
daSorebuli satelefono aparatidan.
eleqtronuli fostis eTika
etiketis moTxovnebis mixedviT eleqtronul fostas ukavia Sualeduri mdgomareoba Cveulebrvi fostasa da
satelefono kavSirs Soris. es moTxovnebi ufro mkacria,
vidre
Cveulebrivi
mimowerisas,
magram
arc
ise
mkacri,
rogorc satelefono urTierTobisas. eleqtronuli fosta
SeiZleba
ganvixiloT
rogorc
`gadadebuli
satelefono
zari~, amitom ar aris aucilebeli mimarTvis drois gaTvaliswineba.
eleqtronuli
calke
ganixileba
fostis
eTikis
samsaxurebrivi
98
da
ganxilvisas
piradi
cal-
mimowera.
samsaxurebrivSi igulisxmeba mimowera organizaciebs Soris
an organizaciebsa da kerZo pirebs Soris.
samsaxurebrivi mimoweris eTika.

uris
Setyobinebis momzadebisas aucilebelia saTa-
yvela
velis
Sevseba.
Setyobinebaze
Seuvsebeli
velebiT pasuxi SesaZlebelia ar movides, vinaidan avtomaturi
filtraciis
saSualebebs
SeuZliaT
ar
dauSvan
miRebuli Setyobineba adresatamde.

Setyobinebis Sinaarsi (tani) unda iyos mokle.
masSi unda iyos aRwerili mimarTvis mizezebi da mkafiod
gamoxatuli konkretuli Txovna (moTxovna). swored Txovna
(moTxovna) warmoadgens gadawyvetilebis miRebis safuZvels
sapasuxo Setyobinebis SesrulebisaTvis. moTxovnis mkafiod
formulirebis gareSe pasuxi ar aris garantirebuli.

tuli
eleqtronuli fostis SetyobinebaSi gamoxa-
Txovna
an
moTxovna,
ar
unda
moiTxovdes
adre-
satisagan eleqtronuli fostis garda sxva kavSiris saSualebebis
gamoyenebas.
rogorc
wesi,
upasuxod
rCeba
romelime Web-kvanZze stumrobis, faqsis gagzavnis an miTiTebul
nomerze
telefoniT
darekvis
Sesaxeb
TxovniT
mimarTva.

vadaa
24
eleqtronuli fostis Setyobinebebze pasuxis
saaTi.
pasuxis
Sinaarsi
unda
Seesabamebodes
moTxovnis Sinaarss. Tu srulfasovani pasuxis gacema am
droSi
ar
xerxdeba,
saWiroa
gaices
formaluri
pasuxi
gadawyvetilebis miRebis mosalodneli vadis miTiTebiT.
99

pasuxis
Semowmdes
sworad
formaluri
miuReblobis
iyo
moTxovnebi
Tu
SemTxvevaSi
saWiroa
ara
daculi
Setyobinebaze
(velebis
Sevseba,
mosalodneli
reaqciis mkafio miTiTeba, Setyobinebis avtoris xelmowera).
samsaxurebrivi mimowerisas ganmeorebiTi mimarTvebi dasaSvebia mxolod drois garkveuli intervalis Semdeg, ara
naklebi erTi kvirisa (Tu garemoebebi saSualebas iZleva
ukeTesia Setyobinebebs Soris orkviriani intervalis dacva).
ufro xSiri mimarTvebi ganxilul iqnas rogorc spam-i, ris
Semdegac mimarTvis wyaros blokireba moxdeba filtraciis
saSualebebiT.

samsaxurebriv
sagzavnad
safosto
mimoweraSi
Calagebebis
failebis
meqanizmis
gada-
gamoyeneba
dasaSvebia mxolod partnioris pirdapiri TxovniT. ar unda
moxdes araviTari safosto Calagebebis gagzavna sakuTari
iniciativiT.

mouTxovneli
Calagebebi
bevri
eleqtronuli
fostiT
Setyobinebis
miRebis
unda
safosto
safosto
ganadgurdes
klientis
Calagebebis
sisusteebs
xSirad
arakoreqtul
failiT
SemTxvevaSi,
gauxsnelad,
susti
iyeneben
Calagebuli
mxare
safosto
waukiTxavad.
dakavSirebulia
damuSavebasTan.
borotmzraxvelebi
aseT
kompiute-
ruli sistemebis funqcionirebis darRvevis mizniT.

Tu
safosto
Calagebebis
gagzavna
SeTan-
xmebulia orive mxaris mier, saWiroa Sefasdes gadasagzavni
failis zoma. dasaSvebad iTvleba zoma 100 k.baitamde. Tu
realuri zoma metia, saWiroa amis Sesaxeb winaswar ecnobos
100
partniors
(kavSiris
nebismieri
winaswari
gafrTxilebis
saSualebis
aucilebloba
gamoyenebiT).
dakavSirebulia
imasTan, rom adresatis safosto klienti SeiZleba momarTuli iyos didi zomis Calagebebis mqone Setyobinebebis
dablokvaze. zogierTi safosto programa saSualebas iZleva
`daiWras~ grZeli safosto Calagebebi mokle fragmentebad,
romlebic ramdenime jerze gadaigzavneba. am SemTxvevaSi
winaswaraa saWiroa imaSi darwmuneba, rom adresatis safosto klients (safosto programas) SeuZlia maTi sworad
awyoba.
piradi mimoweris eTika.

uris
Setyobinebis momzadebisas aucilebelia saTa-
yvela
velebiT
velis
pasuxi
Sevseba.
SeiZleba
Setyobinebaze
ar
movides
Seuvsebeli
zemoT
aRniSnuli
pirebTan
mimarTva,
mizezebis gamo.

aramarTebulia
ucnob
romlebic ar aqveyneben Tavis misamarTs qselSi an masobrivi
informaciis
saSualebebSi.
ukiduresi
aucileblobis
SemTxvevaSi saWiroa Setyobinebis pirvel striqonebSi wardgena da axsna Tu saidan gaxda cnobili misamarTi.

pirad
mimarTvaze
pasuxis
vada
ar
aris
reglamentirebuli. misi dadgena xdeba or partniors Soris
urTierTobis arsebuli praqtikiT. Tu aseTi praqtika ar
arsebobs
(pirveli
mimarTvisas),
saaTis ganmavlobaSi.
101
pasuxi
unda
gaeces
24

pasuxis momzadebisas saWiroa gamoyenebul iq-
nas originaluri Setyobinebis ena da kodirebis simboloebi.

pasuxis
ucnobi
pirisaTvis
miuReblobis
gagzavnil
SemTxvevaSi
Setyobinebaze
ganmeorebiTi
mimarTva
dauSvebelia da ganixileba rogorc spam-i.

miRebis
ucnobi
SemTxvevaSi
wyarodan
ar
mouTxovneli
aris
Setyobinebis
rekomendirebuli
pasuxis
gacema mimarTvis Sewyvetis TxovniTac ki. internetSi aris
samsaxurebi, romlebic axdenen eleqtronuli fostis misamarTebis Segrovebas sareklamo kompaniebisaTvis miyidvis
mizniT.
klientisagan
nebismieri
pasuxis
miRebis
faqti
amtkicebs misamarTis arsebobas, mniSvnelovnad amaRlebs mis
komerciul faseulobas sareklamo samsaxurebisaTvis, xels
uwyobs misamarTis axal gadayidvas da Sesabamisad, mxolod
zrdis arasasurveli Setyobinebebis moculobas.

Calagebuli failebis mqone mouTxovneli Set-
yobinebebis miRebisas isini gauxsnelad unda ganadgurdes.
es moTxovna kategoriulia, igi vrceldeba iseT failebzec
ki romlebic miRebulia axlobeli adamianebisagan, megobrebisa da nacnobebisagan.

SemTxvevaSi
calke
Calagebuli failis gagzavnis aucileblobis
saWiroa
SetyobinebebiT,
winaswar
partnioris
winaaRmdeg
gafrTxileba
SemTxvevaSi
es
faili
ganadgurdeba. Tu Calagebuli faili didi zomisaa (100 k
baitze
meti),
saWiroa
ara
mxolod
adresatis
winaswar
gafrTxileba, aramed misi Tanxmobis miReba - gadagzavnaze.
102
eleqtronuli fostis SeTanxmebebi.
samsaxurebrivi mimowerisaTvis gamoiyeneba is ena da
simboloebis kodirebis is meTodi, romelic damtkicebulia
mocemul organizaciaSi, imisgan damoukideblad Tu romel
enaze
da
romeli
korespondentisagan.
mimarTva
kodirebiT
miiReba
gaurkvevlobis
uflebamosil
pirze,
Setyobinebebi
SemTxvevaSi
magaliTad
saWiroa
sistemur
administratorze.
piradi
mimowerisas
sapasuxo
Setyobinebebis
momzadebisas saWiroa imave enisa da kodirebis meTodis
gamoyeneba, romelic gamoyenebulia sawyis SetyobinebaSi.
eleqtronuli fostis Setyobinebebis momzadebisas
gamoiyeneba egreT wodebuli emotikonebi da abreviaturebi.
emotikoni aris avtoris emociebis gadmosacemad gankuTvnili simboloebis kombinacia. abreviatura aris sayovelTaod
miRebuli
sityvis
Semokleba,
romelic
gamoiyeneba
klaviaturidan informaciis Setanis gamartivebisaTvis. rogorc
wesi,
emotikonebisa
da
abreviaturebis
gamoyeneba
Semoifargleba piradi mimoweriT. samsaxurebriv mimoweraSi
maTi gamoyeneba arasasurvelia. emotikonebs qmnian simboloebis klaviaturuli kombinaciis gamoyenebiT. gamosaxulebebi
unda aRviqvaT warmosaxviT 90-iT mobrunebuli saaTis isris
mimarTulebiT.
mag:
:-)-Rimili;
:-/ ironia;
:-(- dardi; da sxva
SesaZlo emotikonebis raodenoba aseulobiT izomeba. maTi gamoyeneba SesaZlebels xdis gamococxldes araformaluri mimowera, magram amasTan saWiroa zomierebis
103
dacva.
emotikonebis
daniSnulebaa
martivi
da
gasagebi
grZnobebis gadacema da ara partnioris dayeneba gamocanis
winaSe.
yvelaze farTod gamoyenebuli abreviaturebidan ki
unda avRniSnoT Semdegi:
BTW - by the way - sxvaTaSoris......
IMNO - in my humble opinion - Cemi mokrZalebuli azriT.......
AFAIK - as for as I know - ramdenadac CemTvis cnobilia.........
FYEO - for you eyes only - mkacrad Cvens Soris..........
FYI - for your information - cnobisaTvis...........
abreviaturebi
axali
ambebis
jgufze
gansakuTrebiT
mimarTuli
xSirad
gamoiyeneba
eleqtronuli
fostis
SetyobinebebSi (telekomferenciebi). Cveulebriv maT iyeneben
mxolod maSin, roca partniorTan eleqtronuli urTierTobebis praqtika ukve Camoyalibebulia.
eleqtronuli fostis usafrTxoeba.
usafrTxoebis TvalsazrisiT, eleqtronul fostasTan muSaobisas arsebobs Semdegi saxis saSiSroebebi:

konfidencialuri informaciis gaJonva;

momsaxurebaze uaris Tqma;

kompiuteruli virusiT dazianeba;

kompiuterSi aqtiuri Semadgenlobis SeRweva.
konfidencialuri
informaciis
gaJonvis
Tavidan
acilebis mizniT safosto gacvlebisas iyeneben simetriuli
da
arasimetriuli
kriptografiis
104
meTodebs.
simetriuli
kriptografis
dros
gaSifvris
erTnair
gasaRebiT
(paroli)
atyobinebs
orive
mxare
programul
iyenebs
uzrunvelyofas.
Setyobinebis
adresats
gasaRebs
daSifvrisa
daSifvrisas
kavSiris
da
arCeuli
gamgzavni
alternatiuli
saSualebebis, magaliTad telefonis gamoyenebiT. arasimetriuli daSifvris dros Setyobinebas gamgzavni daSifravs
mimRebis serTipikatis daxmarebiT (Ria gasaRebi). Tanamedrove safosto klientebis umravlesoba avtomaturad asrulebs
am operaciebs,
rogorc gamgzavnisaTvis, ise
adre-
satisaTvis SeumCnevlad.
`momsaxurebaze uaris Tqmad~ wodebuli saSiSroeba
dakavSirebulia
adresatis
safosto
serverebis
wyobile-
bidan mizanmimarTul gamosvlasTan, magaliTad SetyobinebebiT fostis gadavsebasTan. sawinaaRmdego
zomad iyeneben
jer erTi, iseT safosto klientebs, romelTac SeuZliaT
serverze miRebuli Setyobinebis gaanalizeba momxmareblis
kompiuterSi
CatvirTvamde
da
meore,
`safosto
yuTis~
gadavsebis Tavidan asacileblad saWiro ar aris sakuTari
eleqtronuli fostis misamarTis farTod afiSireba. Tu ki
aucilebelia
misamarTis
ufaso samsaxurSi
mas
iyeneben.
gamoqveyneba,
Web-Mail-is
erTerT
xsnian saaRricxvo Canawers da droebiT
sakuTari
misamarTis
qselSi
gagzavnisas
saWiroa imis mxedvelobaSi miReba, rom arseboben avtomaturi programuli saSualebebi romelTac SeuZliaT nebismieri tipis failis daTvaliereba maTSi E-Mail-is misamarTebis moZebnis mizniT. Cveulebriv es saSualebebi dokumentSi eZeben `@~ simbolos, amitom mas cvlian raime sxva
105
simboloTi, romelic gasagebia adamianisaTvis, magram ara
programisaTvis, magaliTad ase:
[email protected] nacvlad iyeneben: myname#absd.com ufro
saimedoa meTodi, roca adresatis saxelis nacvlad gamoiyeneba standartuli Sabloni, magaliTad NOSPAM,
[email protected]
iyeneben:
nospammyname#absd.com
nacvlad:
imas
rom
TavsarTi `nospam~ unda Camocildes, momxmarebeli Tavad
unda mixvdes.
eleqtronuli
fostis
saSualebiT
SesaZlebelia
rogorc `klasikuri~ kompiuteruli ise specialuri `safosto~ virusebis miReba. klasikuri virusebi vrceldeba Sesrulebadi failebis (programebi) saxiT, romlebic Calagebulia eleqtronuli fostis SetyobinebaSi. aseTi meTodiT
SeiZleba daziandes nebismieri kompiuteruli sistema, gamoyenebuli safosto klientisagan damoukideblad. eleqtronuli fostis SetyobinebebTan erTad miRebuli yvela Sesrulebadi faili potenciurad saSiSia, maSinac ki, Tu isini
miRebulia nacnobebisagan. saWiroa gvaxsovdes, rom eleqtronuli fosta arasasurveli saSualebaa programebis gacvlisaTvis. Tu aucilebelia vinmesTan sasargeblo programis
gaziareba, saWiroa ara TviT programis gagzavna, aramed
cnobebis
miwodeba
imis
Sesaxebm
Tu
sad
SeiZleba
misi
mopoveba. SedarebiT sasargeblo da Semowmebuli samsaxurebrivi
programebi
qselSi
unda
iyos
gamoqveynebuli.
am
SemTxvevaSi werilis teqstSi sakmarisia moyvanili iqnas
misi URL-misamari
106
`safosto
virusebis~
muSaobis
meqanizmi
emyareba
calkeul safosto programebSi arsebuli "sisusteebis" gamoyenebas. SedarebiT xSirad virusul Tavdasxmas ganicdian
standartuli
kerZod
programuli
programisa
uzrunvelyofis
Outlook
Exproler.
momxmareblebi,
`safosto
virusis~
amoqmedebisaTvis arcaa saWiro im failis Sesruleba, romelic safosto Calagebis saxiTaa miRebuli, sakmarisia misi
mxolod
gaxsna.
swored
amitom,
eleqtronuli
fostis
eTikis ganxilvisas aRniSnuli iyo, rom araa rekomendirebuli safosto Calagebebis gagzavna mimRebis winaswar
gafrTxilebis gareSe, xolo Calagebuli failebis mqone
Setyobinebebis moulodneli miRebisas saWiroa misi ganadgureba daTvalierebis gareSe.
107
Tavi 4. kompiuteruli usafrTxoeba
4.1
kompiuteruli usafrTxoebis cneba.
usafrTxoebis cneba gamoTvliT teqnikaSi gulisxmobs
kompiuteris
saimedo
muSaobas,
mniSvnelovani
monacemebis saimedo Senaxvas, uflebis ar mqone pirebis mier
cvlilebebis Setanisagan informaciis dacvas, eleqtronuli
kavSiriT mimoweris saidumloebis dacvas da sxva. ra Tqma
unda, yovel civilizebul qveyanaSi moqalaqeebis usafrTxoebas kanoni icavs, magram gamoTvliTi teqnikis sferoSi
sakanonmdeblo
praqtika
kanonSemoqmedebiTi
ganviTarebas,
saimedoba
sustadaa
procesi
amitom
ZiriTadad
ver
ganviTarebuli,
uswrebs
kompiuteruli
TviTdacvis
kompiuterisaTvis mTavar
xolo
teqnologiebis
sistemebis
zomebzea
muSaobis
damyarebuli.
safrTxes e.w. programa-virusebi
warmoadgenen.
kompiuteruli virusebi.
kompiuteruli
dokumentSi,
areebSi
an
virusi
monacemebis
CarTuli
programuli
aris
sxva
matareblebis
kodi,
programaSi
gansazRvrul
romelic
asrulebs
arasanqcirebul moqmedebebs mis matarebel kompiuterze.
kompiuteruli virusebebis ZiriTad tipebs warmoadgenen:
 programuli virusebi;
 CamtvirTavi virusebi;
 makrovirusebi.
108
an
programuli virusebi.
programuli virusebi aris gamoyenebiT programebSi
miznobrivad Canergili programuli kodis blokebi. davirusebuli
programebis
amuSavebisas
xdeba
masSi
Cadebuli
virusuli kodis amuSaveba. am kodis muSaoba iwvevs momxmareblisagan SeumCnevel cvlilebebs xisti diskebis failebis sistemaSi an/da sxva programebis SinaarsSi. magaliTad, virusul kods SeuZlia sxva programebis `sxeulSi~
TviTwarmoqmna. am process gamravlebas uwodeben. garkveuli
drois gasvlis Semdeg, Seqmnis ra sakmarisi raodenobis
asls, programuli virusi gadadis damangrevel moqmedebaze:
programisa da operaciuli sistemis muSaobis darRvevaze,
xist diskze Senaxuli informaciis ganadgurebaze da sxva.
am process virusul Setevas uwodeben.
yvelaze damangrevel virusebs SeuZliaT gamoiwvion
xisti diskis gadaformateba. vinaidan diskis gadaformateba
sakmarisad xangrZlivi procesia, romelic ver Sesruldeba
momxmareblis SeumCnevlad, amitom xSir SemTxvevaSi, programuli
virusebi
xisti
diskis
sistemur
seqtorebSi
monacemebis ganadgurebiT Semoifarglebian, rac failebis
sistemis dakargvis tolfasia. aseT SemTxvevaSi xisti diskis
monacemebi xeluxlebelia, magram maTi gamoyeneba specialuri saSualebebis gareSe SeuZlebelia, vinaidan ucnobia
diskis romeli seqtori romel fails ekuTvnis. monacemebis
aRdgena am SemTxvevaSi Teoriulad SesaZlebelia, magram am
samuSaoebis Sromatevadoba Zalze maRalia.
109
iTvleba,
rom
arc
erT
viruss
ar
SeuZlia
mwyobridan gamoiyvanos kompiuteris aparatuli saSualebebi.
magram, aris SemTxvevebi, rodesac kompiuteris aparatuli
da
programuli
dakavSirebuli,
uzrunvelyofa
rom
imdenadaa
programuli
erTmaneTTan
dazianebis
aRmofxvra
mxolod aparatuli saSualebebis SecvliT xerxdeba. ase
magaliTad,
umravles
Tanamedrove
deda plataSi
Setana-
gamotanis sabazo sistema (BIOS) inaxeba mudmiv mexsierebis
mowyobilobaSi (e.w. fleS-mexsiereba). zogierTi programuli
virusebi BIOS-is monacemebis gasanadgureblad iyeneben sworad fleS-mexsierebis mikrosqemaSi informaciis gadaweris
SesaZleblobas.
aseT
SemTxvevaSi
kompiuteris
muSaobis
unarianobis aRsadgenad saWiroa an im mikrosqemebis Secvla,
romelSic
Senaxulia
BIOS,
an
misi
gadaprogrameba
spe-
cialuri programuli saSualebebiT.
programuli
Seumowmebeli
gare
virusebi
kompiuterSi
matareblebis
vrceldebian
gamoyenebiT
(disketebi,
kompaqtdiskebi da a.S) an internetidan miRebuli programebis
gaSvebiT.
gansakuTrebuli
yuradReba
unda
mieqces
sityvas `gaSvebiT~, Cveulebrivad davirusebuli failebis
aslis
gakeTebisas
kompiuteri
ar
SeiZleba
davirusdes.
amitom, internetiT miRebuli yvela faili unda Semowmdes
usafrTxoebaze, xolo
Tu miRebulia mouTxovneli
mona-
cemebi ucnobi wyarodan, igi unda ganadgurdes dauTvaliereblad. virusuli programebis
gavrcelebis Cveulebrivi
xerxia eleqtronuli werili `rekomendaciiT~ amoviRoT da
gavuSvaT TiTqosda sasargeblo programa.
110
CamtvirTavi virusebi.
CamtvirTavi
virusebi
programuli
virusebisagan
gavrcelebis meTodiT gansxvavdebian. isini azianeben ara
programul failebs, aramed, diskuri mexsierebis gansazRvrul sistemur areebs. amas garda CarTul kompiuterSi maT
SeuZliaT droebiT ganTavsdnen operatiul mexsierebaSic.
Cveulebrivad
CatvirTvis
romlis
daviruseba
mcdelobisas
sistemuri
iseTi
xdeba
diskuri
kompiuteris
matareblebidan,
are Seicavs CamtvirTav viruss. maga-
liTad, kompiuteris moqnili magnituri diskidan CatvirTvisas, Tavdapirvelad virusi SeaRwevs operatiul mexsierebaSi,
xolo
Semdeg
xisti
diskis
CamtvirTav
seqtorSi.
SemdegSi, es kompiuteri Tavad xdeba virusis gavrcelebis
wyaro.
makrovirusebi.
es virusebis gansakuTrebuli kategoriaa, romlebic
azianeben iseT dokumentebs, romlebic Sesrulebulia im
programebSi romlebsac aqvT, egreTwodebuli, makrobrZanebebis Sesrulebis saSualebebi. kerZod, aseT dokumentebs
miekuTvnebian teqsturi procesoris Microsoft Word dokumentebi (maT .doc gafarToeba aqvT). daviruseba xdeba dokumentis
gaxsnisas programis fanjaraSi Tu ki masSi gamorTuli ar
aris makrobrZanebebis Sesrulebis SesaZlebloba. ise, rogorc sxva tipis virusebis, am virusis Semotevis Sedegi
SeiZleba iyos rogorc SedarebiT uwyinari aseve damangrevelic.
111
4.2
kompiuteruli virusebisagan dacvis meTodebi.
kompiuteruli
virusebidan
dacvis
sami
xerxi
virusi
mainc
arsebobs.
 virusebis Semotanis acileba;
 virusebis
Semotevis
acileba,
Tu
ki
Semovida;
 damangreveli Sedegebis acileba, Tu ki Semoteva mainc
moxda,
Sesabamisad
dacvis
realizaciis
sami
moTodi
arsebobs:
 dacvis programuli meTodebi;
 dacvis aparatuli meTodebi;
 dacvis organizaciuli meTodebi.
mniSvnelovani informaciis dacvis sakiTxSi xSirad
iyeneben yofiT midgomas: `avadmyofoba ukeTesia aviciliT,
vidre vumkurnaloT~. samwuxarod swored es iwvevs umetesad
damangrevel Sedegebs. SevqmniT ra bastionebs
kompiuterSi
virusebis SeRwevis gzaze, ar SeiZleba daveyrdnoT maT da
davrCeT maTi damangreveli Setevis Semdeg moqmedebisaTvis
moumzadebelni. amasTan erTad, virusuli Seteva ar aris
mniSvnelovani monacemebis dakargvis erTaderTi da yvelaze
gavrcelebuli
romelsac
mizezi.
SeuZlia
arseboben
gamoiyvanon
programuli
mwyobridan
Cavardnebi,
operaciuli
sistema, agreTve aparatuli Cavardnebi, romelsac SeuZlia
gaxados xisti diski muSaobis uunaro. yovelTvis arsebobs
kompiuteris
dakargvis
albaToba
monacemebTan
moparvis, xanZris an sxva stiqiuri ubedurebis gamo.
112
erTad,
amitom usafrTxoebis sistemis Seqmna pirvel rigSi
saWiroa
daiwyos
gamowveuli
iqneba
es
`bolodan~
damangreveli
virusuli
-
nebismieri
Sedegebis
Seteva,
moqmedebiT
Tavidan
gaqurdva
Tu
acilebiT,
xisti
diskis
mwyobridan gamosvla. monacemebTan saimedo da usafrTxo
muSaoba
miiRweva
moulodneli
mxolod
movlena,
maT
maSin,
rodesac
nebismieri
Soris
kompiuteris
sruli
fizikuri ganadgureba ar gamoiwvevs katastroful Sedegebs.
antivirusuli
dacvis
ZiriTad
monacemebis
dacvis
saSualebas
saTadarigo
saSualebebi.
warmoadgens
aslebis
informaciis
mniSvnelovani
gakeTeba.
zemoT
CamoTvlili mizezebiT informaciis dakargvis SemTxvevaSi
xist diskebs gadaaformateben da xelaxali eqsploataciisaTvis amzadeben. `sufTa~ daformatebul diskze ayeneben
distributul kompaqtdiskidan operaciul sistemas, Semdeg
aseve distriburuli matareblidan ayeneben yvela aucilebel
programul
uzrunvelyofas.
kompiuteriis
aRdgena
mTavrdeba saTadarigo aslebidan monacemebis aRdgeniT.
monacemebis
rezervirebisas
mxedvelobaSi
unda
gvqondes is, rom internetis qselis samsaxurebTan mimarTvis
yvela saregistracio da parolis monacemebi calke unda
Seinaxos. mizanSewonili araa maTi kompiuterebze Senaxva.
Cveulebrivad
Senaxvis
adgilia
samsaxurebrivi
dRiuri
ganyofilebis xelmZRvanelis seifSi.
saTadarigo aslebis Seqmnis RonisZiebebis Sedgenisas aucilebelia gaviTvaliswinoT, rom saTadarigo aslebi
inaxebodes kompiuterisagan damoukideblad. magaliTad, igi113
ve kompiuteris sxva xist diskze saTadarigo aslis Senaxva
mxolod usafrTxoebis iluzias qmnis. SedarebiT axals da
sakmarisad saimedo xerxs mniSvnelovani da ara komfidencialuri monacemebis Sesanaxad warmoadgens daSorebuli serverebis Web-papkaSi internetSi maTi Senaxva. aris samsaxurebi,
romlebic
ufasod
sTavazoben
momxmarebels
ramodenime megabaitamde sivrces monacemebis Sesanaxad.
komfidencialuri
inaxaven
gare
monacemebis
matareblebze,
saTadarigo
romlebsac
inaxaven
pirebs
seifSi,
sasurvelia sxva SenobaSi. saTadarigo pirebis momzadebis
saorganizacio
gegmis
damuSavebisas
iTvaliswineben
ara
nakleb ori saTadarigo piris Seqmnas sxvadasxva adgilze
SenaxviT. maT Soris asruleben rotacias. magaliTad, kviris
ganmavlobaSi
yoveldRe
gadaaqvT
monacemebis
aslebi
saTadarigo kompleqtze `A~, xolo erTi kviris Semdeg maT
cvlian kompleqtiT `B~ da a.S.
informaciis dacvis damxmare saSualebas warmoadgens antivirusuli programebi da dacvis aparatuli saSualebebi. magaliTad, mTavar plataze gadamrTvelis ubralo
amorTva ar miscems mudmivi mexsierebis programirebuli
mikrosqemis waSlis saSualebas, imis miuxedavad Tu vin
Seecdeba amis gakeTebas: kompiuteruli virusi, boroti Tu
araswori momxmarebeli.
arseboben sakmarisad bevri antivirusuli dacvis
programebi. isini iZlevian Semdeg SesaZleblobebs:
1.
gare matareblebze (mag. moqnil diskze) xisti diskis
`saxis~
Seqmna.
xisti
114
diskis
sistemuri
aris
monacemebis
dazianebisas
diskis
Senaxuli
`saxe~
iZleva Tu yvela monacemebis ara umetesi nawilis
aRdgenis saSualebas. am saSualebiT SeiZleba daicvaT monacemebis dakargva aparatuli Cavardnebisas da
xisti diskis araswori daformatebisas.
2.
xisti diskebis regularuli skanireba virusebze Cveulebrivad, avromaturad sruldeba kompiuteris yoveli CarTvisas da gare matareblebis wamkiTxav mowyobilobaSi yoveli Cadebisas. skanirebisas mxedvelobaSi misaRebia is, rom antivirusuli programa viruss
eZebs
programis
kodisa
da
monacemTa
bazaSi
ar-
sebuli misTvis cnobili virusebis kodebis SedarebiT. Tu monacemTa baza moZvelebulia, xolo virusi
axali, programis skanireba mas ver aRmoaCens. saimedo
muSaobisaTvis saWiroa antivirusuli programebis ganaxleba. ganaxlebis sasurveli periodia or kviraSi
erTxel; dasaSvebia sam TveSi erTxel. magaliTisaTvis, damangreveli Sedegebi virusis W95.CIH.1075 (Cernobili), romelmac 1999 wlis 26 aprils gamoiwvia asi
aTasobiT kompiuterze informaciis ganadgureba iyo
ara misgan Tavdacvis uqonloba, aramed am saSualebebis (antivirusuli bazis)
3.
ganaxlebis dayovneba.
failis zomebisa da sxva atributebis Semowmeba. ramdenadac zogierTi kompiuteruli virusebi gamravlebis etapze cvlian davirusebuli failebis zomebs,
makontrolebeli programebi aRmoaCenen maT moqmedebas da afrTxileben momxmarebels.
115
4.
xist diskTan mimarTvis kontroli. ramdenadac, kompiuteruli virusebis saSiSi operaciebi ase Tu ise
mimarTulia xist diskze Cawerili monacemebis modifikaciisaken, antivirusul programebs SeuZliaT akontrolon masTan mimarTvebi da gaafrTxilon momxmarebeli saeWvo aqtivobis SemTxvevaSi.
4.3
informaciis dacva internetSi.
internetSi muSaobisas mxedvelobaSi unda viqonioT
is, rom ramdenadac saerTaSoriso qseli Riaa TviToeuli
klientisaTvis, imdenad misi kompiuteruli sistemis resursebi garkveul pirobebSi Riaa yvelasaTvis vinc flobs amis
aucilebel saSualebas.
kerZo momxmareblisaTvis es faqti gansakuTrebul
rols ar TamaSobs, magram amis codna aucilebelia, rom ar
davuSvaT im qveynebis kanonmdeblobis damrRvevi moqmedebebi,
romelTa teritoriazecaa ganlagebuli internetis serverebi. aseT moqmedebebs ganekuTvnebian kompiuteruli sistemis
muSaobis unarianobis
cdebi.
daculi
darRvevis ganzraxuli
sistemebis
`gatexva~,
iseTi
an uneblie
programebis
gamoyeneba da gavrceleba, romlebic arRveven kompiuteruli
sistemebis muSaobis unarianobas (nawilobriv, kompiuteruli
virusebi). saerTaSoriso qselSi muSaobisas unda gvaxsovdes, rom absoluturad yvela
moqmedeba fiqsirdeba da
aRiricxeba specialuri programuli saSualebebiT da informacia, rogorc kanonieri ise ukanono moqmedebaze sadRac aucileblad grovdeba. amgvarad, internetSi informa-
116
ciis
gacvlas
unda
mivudgeT,
rogorc
mimoweras,
Cveulebrivi safosto Ria baraTebis gamoyenebiT. informacia
Tavisuflad
moZraobs
orive
mxares,
magram
sazogadod
xelmisawvdomia informaciuli procesis yvela monawilisaTvis. es exeba masiuri gamoyenebisaTvis Ria internetis yvela
samsaxurs,
magram
Cveulebrivi
safosto
kavSirSic
Ria
baraTebis gverdiT arseboben safosto konvertebi. safosto
konvertebis gamoyeneba mimowerisas ar niSnavs rom partniorebs dasamali aqvT rame. maTi gamoyeneba Seesabameba
didi xniT damkvidrebul istoriul tradiciebs da sazogadoebis moralur-eTikur normebs. informaciis dasacavad
analogiuri `konvertebis~ saWiroeba internetSic arsebobs.
dRes
interneti
saSualebas
moZraobs
da
ar
warmoadgens
universalur
saxelSekrulebo
da
marto
sacnobaro
urTierTobebis
sistemas.
finansuri
masSi
valdebulebebi,
romelTa dacvis aucilebloba saWiroa, rogorc daTvalierebis
ise
falsifikaciisagan.
1999
wlidan
moyolebuli
interneti xdeba eleqtronuli komerciis mZlavri saSualeba,
es
ki
moiTxovs
sagadasaxado
baraTebis
da
sxva
eleqtronuli gadaxdis saSualebebis dacvas.
internetSi informaciis dacvis principebi eyrdnoba
informaciis gansazRvrebas. informacia aris monacemebis da
maTi adeqvaturi meTodebis urTierTqmedebis produqti. Tu
komunikaciis procesSi monacemebi gadaecema Ria sistemiT
(xolo
interneti
ucxo
pirebis
ekuTvnis
SeRwevis
swored
aseTs),
gamoricxva
maSin
maTTan
Teoriuladac
ki
SeuZlebelia. Sesabamisad, dacvis sistemebi organizebulia
117
informaciis meore komponentze - meTodebze. maTi moqmedebis
principi
dafuZnebulia
garTuldes
mainc
imaze,
rom
monacemebis
gamoiricxos
informaciaSi
an
gardaqmnis
adekvaturi meTodis SerCevis SesaZlebloba. erTerT aseT
meTods warmoadgens monacemebis daSifvra.
4.4
informaciuli usafrTxoeba
informaciuli
usafrTxoebis
aucilebloba
gamomdinareobs TviT qselis samsaxurebis, servisebis da
momsaxurebis
bunebidan.
rogorc
ukve
vTqviT,
nebismieri
qseluri samsaxuris safuZvels Seadgens programebis wyvili: serveri da klienti, romlebic muSaoben erToblivad
dadgenili wesis mixedviT. es wesebi dadgenilia qseluri
samsaxurebis protokolebSi. rogorc serveris, ise klientis
programebs, romlebic axorcieleben
qselis protokolebs
gaaCniaT nebadarTuli operaciebis Sesrulebis aucilebeli
saSualebebi. operaciebi, romlebic scildebian protokoliT
dadgenili
operaciebis
farglebs,
iTvlebian
ara
usafrTxod. amasTan erTad, Tu ki isini sruldebian unebarTvod,
mimdinare
mxaresTan
SeuTanxmeblad,
iTvlebian
akrZalulad da qmnian administraciuli samarTaldarRvevebis an sisxlis samarTlis danaSaulis Semadgenlobas.
protokolebi
-
samuSao
standartebia.
axali
protokolebi iSviaTad iqmnebian, xolo Zvelebi moqmedeben
Zalian didxans, aTobiT wlebiT. am drois ganmavlobaSi
informaciuli teqnologiebi uswreben maT da warmoiSoba
SeuTavsebloba imas Soris, rac teqnikuradaa SesaZlebeli
118
Sesruldes
qselSi
da
rac
nebedarTulia
moZvelebuli
protokolebiT. iswrafian ra, gaaumjobeson
serveris da
klientis programebs Soris urTierTqmedeba, programistebi
ganuwyvetliv muSaoben maTi SesaZleblobebis gafarToebaze.
aq warmoiqmneba winaaRmdegoba survilsa da SesaZlebels
Soris.
ase
magaliTad,
imisaTvis,
rom
gverdebi
Web
yoveldRiurad xdebodnen ufro mimzidvelni, programistebs
SeuZliaT SemogvTavazon axali, saintereso meTodebi da
xerxebi, magram SesZlebs programa brauzeri Seasrulos
maTi
mcdelobebi
-
rTuli
sakiTxia.
rCeba
ra
protokoliT nebadarTul mkacr CarCoebSi, Web
mxolod
serveri
uunaroa iTamaSos klientTan `krestiki-noliki~-c ki. amitom,
rom
gaafarTovos
serversa
da
brauzers
Soris
urTierTqmedebis areali, serveris mflobelma raRacnairad
unda `daarwmunos~ anda sxva wesiT `mourigdes~ klients
gaafarTovos Tavisi brauzeris SesaZleblobebi, rasTanac
xSirad gvaqvs saqme. swored am dros warmoiqmneba qselis
usafrTxoebis saSiSroeba. klientis programebis SesaZleblobebis nebismieri gafarToeba iwvevs standartuli protokolidan garkveul gadaxvevas, ramac SeiZleba Seqmnas
garkveuli saSiSroeba.
ase magaliTad, davayeneT ra brauzeris gafarToebuli saSualebebi, romelic saSualebas gvaZlevs viTamaSoT
`krestiki-noliki~ serveris TxovniT, saboloo jamSi, SeiZleba miviRoT agenti, romelic serveris marTviT daiwyebs
`ufrosobas~ klientis operaciul sistamaSi. ra Tqma unda
aq
`krestiki-noliki~
pirobiTi
119
magaliTia.
sinamdvileSi
serverebi brauzerebis mraval sxvadasxva gafarToebebsa da
damatebebs gvTavazoben, romlebic aCqareben Webgverdebis
CatvirTvas, qselSi informaciis Zebnis gamartivebas, da a.S.
ra Tqma unda Sorsa varT im azrisagan rom,
yvela axali
teqnologiebi klientis an serveris sazianodaa mimarTuli.
es magaliTi mogvyavs mxolod imis gasagebad, rom qseluri
usafrTxoebis sakiTxi faqiz balansSia imas Soris Tu risi
ufleba gvinda mivceT Cvens Tavs qselSi da ra dagvijdeba
es usafrTxoebis TvalsazrisiT. zogadi principi aseTia:
rac ufro rTulia sistama miT met SesaZleblobebs iZleva
da miT ufro rTulia masSi usafrTxoebis saTanado donis
kontrolis uzrunvelyofa. aq yuradReba unda gavamaxviloT
sityvebze
`usafrTxoebis
saTanado
doneze~
vinaidan
sxvadasxva kompiuterebisaTvis igi sxvadasxvaa. unda avRniSnoT, rom standartuli qseluri saSualebebi, romlebic
dgeba Windows-is operaciul sistemasTan erTad, ar uzrunvelyofen
usafrTxoebis
aranair
dones,
amitom
saubari
raime saTanado donis usafrTxoebaze masTan mimarTebaSi
sruliad usafuZvloa. am saSualebebis gamoyeneba moxerxebulia saswavlo an sayofacxovrebo doneze magram, roca saqme
exeba samsaxuris kompiuterebis korporaciul dakavSirebas
internetTan, aucilebelia specialuri zomebis miReba: an
unda vuzrunvelyoT mierTebuli kompiuteris `steriluri
sisufTave~ nebismieri saxis samosamsaxuro monacemebisagan,
an gamoviyenoT sxva operaciuli sistemebi, iseTebi rogoricaa UNIX, Linux da a.S.
120
`saTanado~ donis usafrTxoebis cneba. usafrTxoebis done, romelsac unda uzrunvelyofdes konkretuli
kompiuteri, damokidebulia kompiuteris daniSnulebaze. rodesac saubaria saswavlo an sacnobaro kompiuterze, maSin
mis usafrTxoebaze zrunva SeiZleba daviyvanoT kompiuteruli
virusebisa
da
sxva
saxifaTo
programebisagan
regu-
larulad dacvis momsaxurebaze. kompiuterebisaTvis, romlebzec inaxeba konfedencialuri monacemebi, daculi unda
iqnas
usafrTxoebis
monacemebs
miekuTvneba
romlebsac
aqvT
sakmarisi
ara
done.
mxolid
saxelmwifo
konfidencialur
saidumlo
saidumlos
cnobebi,
xasiaTi,
aramed
Cveulebrivi personaluri monacemebic. magaliTad, adamianebis
misamarTebi,
maTi
piradi
aRricxvis
monacemebi
-
sapasporto, samedicino, ganaTlebis da sxva, Tu sawarmoSi
arian specialistebi, romlebic dakavebuli arian qseluri
usafrTxoebis sakiTxebiT, maT SeuZliaT uzrunvelyon konfidencialuri
monacemebis
usafrTxo
Senaxva
qselTan
mierTebul kompiuterze, magram es metad ZviradRirebuli da
rTuli RonisZiebaa. Tu sawarmoSi an organizaciaSi aseTi
specialistebi
ar
arian,
maSin
ar
unda
miuerToT
is
kompiuteri qsels, romelzec konfedencialuri monacemebi
inaxeba.
magaliTisaTvis
saswavlo
ganvixiloT
dawesebuleba.
misi
universitetis
kompiuterebi
tipis
ganlagebulia
laboratoriebSi, biblioTekaSi da administraciul ganyofilebebSi. Tu internetTan kavSiri saswavlo laboratoriis
kompiuterebs
aqvT,
maSin
maTze
121
ar
unda
iyos
aranairi
konfidencialuri monacemebi: arc moswavleebis misamarTebi,
arc cnobebi moswavleebze, arc moswrebis Sesaxeb cnobebi.
meores mxriv, msgavsi cnobebi SeiZleba iyos administraciuli ganyofilebebis kompiuterebze, maSasadame, am kompiuterebis mierTeba internetTan specialuri damcavis saSualebebis gareSe dauSvebelia. igive exeba nebismier saxelmwifo Tu administraciul dawesebulebebs, romlebSic inaxeba
samsaxurebrivi monacemebi an personaluri aRricxvis monacemebi. qselTan samuSaod unda gamoiyos konfedencialuri
monacemebisagan
sterilurad
sufTa
gansakuTrebuli
kom-
piuteri.
saxelmwifo
sawarmoebSi
da
komerciul
struq-
turebSi, usafrTxoebis reJimis uzrunvelyofaze muSaoben
specialurad momzadebuli adamianebi - sistemis administratorebi. maT amocanaSi Sedis qselis regularuli monitoringi usafrTxoebis reJimis darRvevis meTodebze cnobebis Sesagroveblad, dacvis gamocdili programuli da
aparaturuli saSualebebis dayeneba, kontroli imaze, Tu ra
programebs ayeneben da rogor moixmareben maT. komerciuli
organizaciebis
administracia
individualurad
udgeba
sakiTxs imis Sesaxeb, Tu misTvis raa sasargeblo: daiqiravos maRalanazRaurebadi specialisti monacemebis dasacavad da daayenos iafi mowyobiloba Tu gamoyos qselSi
samuSaod iafi kompiuterebi, romlebzec ar inaxeba aranairi
konfidencialuri
monacemebi
da
romlis
SeiZleba Tamamad ugulebelyofili iqnas.
122
usafrTxoebac
reJimul
sawarmoebSi
ama
Tu
im
kompiuteris
qselTan mierTebis sakiTxi TviToeuli samuSao adgilisaTvis individualurad wydeba. ra Tqma unda, aq saubari ar
SeiZleba iyos iseTi tipis standartuli qseluri saSualebebis gamoyenebaze, romlebic Sedian Windows sistemis SemadgenelobaSi. maTi funqcionirebis usafrTxoebis miRweva bevrad ufro Zviri Rirs (Tu saerTod SesaZlebelia) vidre
specialuri saSualebebis gamoyeneba, romlebmac informaciis dacvis sferoSi gaiares sertificireba specialistebTan.
4.5
qseluri usafrTxoebis reJimis darRvevis
ZiriTadi saxeebi
daSorebuli administrirebis safrTxe. daSorebuli
administrirebis qveS igulisxmeba daSorebuli kompiuteriT
arasanqcirebuli marTva. daSorebuli administrireba iZleva
sxvisi kompiuteris Tavisi marTvis qveS moqcevis saSualebas. igi iZleva masze arsebuli monacemebis modificirebisa
da aslis gadaRebis,
nebismieri
programebis, maT
Soris
saziano programebis dayenebis saSualebas, agreTve qselSi
sxvisi kompiuteriT `misi saxeliT~ danaSaulebebrivi qmedebebis Cadenis SesaZleblobas.
aqtiuri Semadgenlobis safrTxe. aqtiuri Semadgenloba WebgverdSi CarTuli aqtiuri obieqtia. pasiuri Semadgenlobasagan gansxvavebiT (teqstebi, naxatebi, audioklipebi da sxva), aqtiuri obieqtebi Tavis TavSi Seicaven ara
marto monacemebs, aramd programul kodebsac. agresiuli
programuli kodi, moxvdeba ra `msxverplis~ kompiuterze,
123
SeuZlia moiqces rogorc kompiuteruli virusi an rogorc
programa-agenti. ase magaliTad, mas SeuZlia ar gaanadguros
monacemebi, magram SeuZlia imoqmedos daSorebul programebTan erTad da imuSaos rogorc daSorebuli administrirebis saSualebam.
transportirebis gzaze
monacemebis daWerisa da
Secvlis saSiSroeba. ekonomikaSi internetis gamoyenebisas
mwvaved dgas monacemebis transportirebisas maTi xelSi
Cagdebisa da Secvlis safrTxe. magaliTad, eleqtronuli
sagadasaxado saSualebebiT angariSsworeba iTvaliswinebs
myidvelis mier Tavisi baraTis konfidencialuri monacemebis
gadagzavnas
gamyidvelTan.
Tu
am
monacemebs
xelSi
Caigdeben romelime Sualedur serverebze, ar aris imis
garantia, rom mas ar gamoiyenebs damnaSave.
garda
amisa,
internetiT
gadaicema
failebi.
am
failebis Secvlam transportirebis gzaze SeiZleba migviyvanos imasTan, rom nacvlad moTxovnili programisa klienti
miiRebs mis analogs `gafarToebuli~ TvisebebiT.
pirad cxovrebaSi Carevis safrTxe. am safrTxes
safuZvlad
udevs
sareklamo
organizaciebis
komerciuli
interesebi. amJamad, internetis wliuri sareklamo biujeti
Seadgens
ramodenime
reklamidan
aTeul
Semosavlis
miliard
gazrdis
amerikul
surviliT
dolars.
mravali
kompaniebi qmnian WebkvanZebs ara imdenad imisaTvis, rom
klientebs miawodon qselis samsaxurebi, aramed imisaTvis,
rom Seagrovon personaluro monacemebi maTze. es monacemebi
ganzogaddebian, klasificirdebian da miewodebaT sareklamo
124
da
marketingul
Segrovebis
samsaxuerbs.
procesi
personaluri
avtomatizirebulia,
moiTxovs
araviTar
danaxarjebs
klientis
daukiTxavad
gamoiZios
da
misi
informaciis
praqtikulad
ar
saSualebas
iZleva
gemovneba,
midre-
kilebebi, interesis sferoebi da sxva..
miuRebeli
Semadgenlobis
dokumentis
miRebis
safrTxe. internetSi gamoqveynebuli yvela informacia ar
SeiZleba CaiTvalos sazogadoebrivad sasargeblod. arsebobs moralur-eTikuri, religiuri, kulturuli da politikuri xasiaTis mravali mizezebi, rodesac sazogadoebisaTvis usiamovnoa mowodebuli informacia da surs misgan
Tavis dacva.
msoflios mraval qveyanaSi interneti jer kidev ar
iTvleba masiuri informaciis saSualebad. es dakavSirebulia imasTan, rom momwodebeli ar axdens mis gamravlebas da
gavrcelebas, anu is ar asrulebs masiuri informaciis saSualebebis funqciebs. yovelive amas klienti TviTon akeTebs
hipermimarTvebis gamoyenebis momentSi. amitom Cveulebriv,
kanonebi masiuri informaciis saSualebebze, romlebic aregulireben Tu ra SeiZleba gavrceldes da ra ara, internetSi jer ar muSaobs.
rogorc Cans am sakiTxSi samarTlebrivi vakuumi
TandaTanobiT amoifxvreba, magram, mraval adamians dRes
Wirdeba miuRebeli Sinaarsis dokumentebis miwodebisagan
dacvis saSualebebi. Cveulebrivad mowodebuli Semadgenlobis
filtraciis
funqciebs
avaleben
brauzerebs,
mizniT specialurad dayenebul programebs.
125
an
am
daSorebuli administrirebisagan dacva. daSorebuli administrirebisagan efeqturad Tavis dasacavad aucilebelia warmovidginoT is meTodebi, romliTac isini miiRweva. aseTi meTodi oria. pirveli meTodi emyareba `msxverplis~ kompiuterebze im programis dayenebas (serveris analogi), romliTac SeuZlia damnaSaves Seqmnas daSorebuli
SeerTeba im dros, rodesac `msxverpli~ internetSi imyofeba. am mizniT gamoyenebul programebs `troinuls~ uwodeben. TavianTi niSnebis mixedviT isini
mniSvnelovanwilad
mogvagoneben kompiuterul virusebs.
daSorebuli administrirebis meore meTodi emyareba
im
naklis
gamoyenebas,
romelic
aqvs
kavSirSi
myofi
partniorebis kompiuteruli sistemis programul uzrunvelyofas. am meTodis mizania klientis programasTan urTierTobis farglebidan gasvla da operaciul sistemaze pirdapiri zemoqmedeba, rom misi saSualebiT miiRos sxva programebTan da monacemebTan SeRwevis saSualeba. programebs,
romlebic iyeneben kompiuteruli sistemis Secdomebs eqsploitebs uwodeben.
troianuli
programebisagan
dacva.
troianuli
programebiT kompiuteris dasazianeblad saWiroa viRacam an
raRacam gauSvas es programa am kompiuterze.
 saWiroa SeizRudos ucxo piris daSveba qselur kompiuterTan. SeRweva izRudeba Cveulebrivi administraciuli meTodebiT (SeRwevis fizikuri SezRudva, paroliT dacva da sxva).
126
 ucxo kompiuterebze troianuli programebis dayenebis
Cveulebrivi
meTodia
momxmarebelze
fsiqologiuri
zemoqmedeba. principi martivia. Tu raime ar SeiZleba
gavakeToT Cven TviTon, e.i. unda davarwmunoT momxmarebeli es TviTon gaakeTos. Zalian xSirad gamoiyeneba zianis matarebeli programebis dagzavna eleqtronuli fostis SetyobinebasTan erTad danarTis saxiT.
Setyobinebis teqstSi miTiTebulia Tu ramdenad sasargebloa da xelsayrelia es programa.
 arasdros ar gauSvaT is, rac modis eleqtronul fostasTan
erTad,
miuxedavad
imisa
Tu
raa
dawerili
TandarTul SetyobinebaSi. es wesi vrceldeba axloblebis, megobrebis, nacnobebisagan miRebul baraTebzec.
borotmzraxvelebs aqvT gamgzavnis misamarTis mimsgavsebis saSualeba ise, rom maTi baraTi gamoiyurebodes,
rogorc nacnobis baraTi. aris SemTxvevebi rodesac
troianuli programebi vrceldeba cirkularuli baraTebis - `gamoiyene da gadaeci megobars~ - saxiT, es
kidev safrTxis erTi wyaroa, romelic imaleba axlo
megobrebisagan miRebul baraTebSi.
 arasdros ar gaagzavnoT programebi eleqtronuli fostis danarTebis saxiT. Tu saWiroa kolegas gadasceT
sasargeblo programa, umjobesia miuTiToT URL-misamarTi, romelTac TviTon SeZlebs miiRos igi. TviToeul, namdvilad sasargeblo programas internetSi aqvs
Tavisi wyaro. Tu programa qselSi araa warmodgenili,
e.i. aravin ar iRebs pasuxismgeblobas mis muSaobaze.
127
 eleqtronuli fostis garda borotmzraxvelebi troianul programebs kompaqt-diskebiTac avrceleben. principulad ar aris araviTari aucilebloba SeviZinoT
internetis programebi kompaqt-diskebze krebulis saxiT. TviTon internetSi aris mravali aTasi sasargeblo programa, romlebic vrceldeba ufasod an pirobiTad ufasod.
 arasdros ar daayenoT qselis samsaxurebriv kompiuterebze Seumowmebeli programuli uzrunvelyofa, romelic gavrcelebulia kompaqt-diskebze krebulis saxiT.
programuli uzrunvelyofis eqsploataciis Secdomebisagan dacva. safrTxis es saxe iSviaTadaa saSiSi klientisaTvis. programa-eqsploitebis Seteva safrTxes ZiriTadad
serverebs uqmnis. borotmzraxvelebis strategia Cveulebrivad sam eteped xorcieldeba, pirvel etapze isini arkveven
programebisa da mowyobilobebis Semadgenlobas `msxverplis~ lokalur qselSi. meore etepze ikvleven mocemul
programebSi
cnobil
Secdomebs.
mesame
etapze
amzadeben
programa-eqsploitebs (an iyeneben viRacis mier momzadebul
programebs)
aRmoCenili
Secdomebis
eqsploataciisaTvis.
borot mzraxvelebTan brZola SeiZleba moxdes yvela sam
etapze.
upirvelesad,
serverebis
administracia
akontro-
lebs gare mimarTvebs, romelTa mizania serveris aparatulprogramuli konfiguraciis gageba. es saSualebas iZleva
damrRvevis aRricxvaze asayvanad manamde, sanam igi ganaxorcielebs
realur
Setevas.
128
ufro
sapasuxismgeblo
SemTxvevebSi iyeneben gamoyofil kompiuters an programas,
romelic asrulebs qselTaSoris ekranis (faris) funqcias.
aseT
saSualebebs
brandmauerebs
(Firewall)
uwodeben.
dasacavad brandmaierebs Sualeduri mdgomareoba ukaviaT
kompiuterebsa
garedan
da
gare
serveris
samyaros
programuli
Soris.
igi
ar
uzrunvelyofis
iZleva
daTvalie-
rebis saSualebas da ar atarebs arasanqcirebul monacemebsa da brZanebebs.
garda amisa, serveris administraciam yuradRebiT
unda
adevnos
Tvali
iseTi
Setyobinebebis
publikaciebs
qselSi, romlebic exeba mis mier gamoyenebul programebSi
aRmoCenil Secdomebs. Secdomebi dauyonebliv unda gamoasworon maTze gamoqveynebuli cnobebis miRebisTanave. yvelaze metad saSiSia Secdemebis aRmoCenis da misi gamosworebis Sua periodi. miiReben ra Setyobinebas arsebuli
Secdomebis Sesaxeb, borotmzraxvelebi iwyeben im serverebis
mizanmimarTul Zebnas, romelzec Secdomebi ar arian gamosworebuli.
aqtiuri
Semadgenlobis
safrTxe.
rogorc
ukve
avRniSneT, Webgverdebis SemadgenlobaSi SeiZleba Sediodnen CarTuli obieqtebi. iseTi elementebi, rogoricaa suraTebi,
videoklipebi
da
xmovani
obieqtebi
warmoadgenen
pasiur elementebs. es monacemebi SeiZleba davaTvalieroT,
gavaxmovanoT,
SevasworoT,
SevinaxoT
da
sxva.
masze
SeiZleba SevasruloT yvela is operaciebi rac sakuTari
kompiuterebis monacemebze. magram, brauzeris da serveris
SesaZleblobebis
gafarToebis
129
mizniT,
Webgverdebis
Semqmnelebis umetesoba maTSi aqtiur elementebsa da scenarebs rTaven. rogorc erT ise meore SemTxvevaSi saubaria
klientis mier miRebul Web gverdis SemadgenlobaSi programuli kodis arsebobaze.
aqtiuri obieqtebi pasiurisagan gansxvavdebian imiT,
rom monacemebis garda Seicaven kidev programul kods,
romelic muSaobs klientis kompiuterze. yvelaze zogad
SemTxvevaSi servers SeuZlia mogvawodos nebismieri bunebis
aqtiuri elementebi. amisaTvis man mxolod unda `daarwmunos~
momxmarebeli,
rom
man
miiRos
romeliRac
prog-
ramuli kodi, romelic afarToebs misi brauzeris SesaZleblobebs.
Cven
vgulisxmobT,
rom
momxmarebeli
aranair
momxibvlel winadadebaze ar daTanxmdeba, da maSin misTvis
saSiS
obieqtad
da
scenarebad
rCebian
mxolod
java
skriptebi, Active X elementebi, scenarebi JavaScript da VBScript.
masTan samuSaod brauzeri ukve momarTulia.
aqtiuri Semadgenlobadan dacva. mxarem, romelic
Tavs icavs aqtiuri elementebisagan, unda Seafasos Tavisi
kompiuteris safrTxe da Sesabamisad gamarTos brauzeri ise,
rom safrTxe iyos minimaluri. Tu araviTari mniSvnelovani
monacemebi da komfidencialuri cnobebi ar inaxeba kompiuterze SeiZleba amorToT dacva
da daaTvalieroT
Web
gverdi im saxiT, rogorc mogawodaT Semqmnelma. Tu safrTxe
arasasurvelia, maSin java apliotebi, Active X elementebi da
aqtiuri
scenarebi
SeiZleba
amorToT.
kompromisuli
variantia yovel konkretul SemTxvevaSi moviTxovoT ama Tu
im aqtiuri obieqtis miRebaze nebarTva. imis mixedviT Tu
130
romel kvanZTanaa damyarebuli kavSiri (sandoa igi Tu ara)
es sakiTxi yoveljerze sxvadasxvanairad wydeba.
programaSi Internet Exproler aqtiuri elementebisagan
dacvis saSualebebis gamarTva sruldeba dialogur fanjaraSi `usafrTxoebis wesebi~, (Internet PropertySecurety).
transportirebis
saSualebebi.
komerciis
gzebze
SetaniT
monacemebis
internetSi
dacvis
sul
ufro
xSirad warmoiqmneba distanciuri saqmiani molaparakebebis
saWiroeba, qselSi programuli uzrunvelyofis SeZena, mowodebuli saqonlisa da momsaxurebis fuladi angariSgebis
warmoeba. aseT SemTxvevaSi transportirebis gzaze monacemebis
dacvis
moTxovnilebasTan
erTdroulad
warmoiqmneba
partniorebis dadasturebis (identifikaciis) da monacemebis
mTlianobis dadasturebis (autentifikaciis) moTxivnileba.
moviyvanT magaliTs Tu raSi SeiZleba gamoixatos
dacvis uqonloba da monacemebis mTlianobis dadasturebis
aucilebloba.
1.
erTmaneTisagan daSorebuli ori mewarme, romlebic
erTmaneTTs arasdros ar Sexvedrian piradad sdeben
xelSekrulebas erTobliv saqmianobaze. Tu ar iqneba
miRebuli specialuri zomebi ramodenime xnis Semdeg
nebismierma
erTerTma
mxarem
SeiZleba
ganacxados,
rom man xelSekrulebis Sesaxeb araferi icis da
Tu
visTan hqonda molaparakeba meore partniors misTvis
ucnobia.
2.
saqonlisa
internetiT
da
momsaxurebis
Cveulebrivad
131
SeZenis
angariSsworeba
sagadasaxado
baraTiT
xdeba. myidveli gamyidvels atyobinebs konfedencialur monacemebs Tavis sakredito baraTze da mas
SeuZlia Camoweros angariSidan SeTanxmebuli Tanxa.
im SemTxvevaSi Tu es monacemebi `gamoWerili~ iqneba
erT-erT romelime Sualedur serverze, ucnob pirebs
SeuZlia isargeblon sxvisi sakredito baraTiT, gadaixados am baraTiT internetSi SekveTebi saqonelze an
momsaxurebaze.
3.
miviReT,
ra
daSorebuli
serveridan
sasargeblo
programa da davayeneT Cven kompiuterze, SegviZlia
aRmovaCinoT rom igi Seicavs troianul kods, romelic SesaZleblobas aZlevs maT `iufroson~ Cvens kompiuterze. programis avtorTan, romelmac mogvawoda
igi
pretenziebiT
mimarTvisas
SeiZleba
movisminoT
pasuxi, rom araferi amis msgavsi mas ar gauvrcelebia,
xolo Tu sadRac transportirebis gzaze, viRacam
Seitana programaSi arasanqcirebuli cvlilebebi, is
amaze pasuxs ar agebs.
es mxolod sami magaliTia: sinamdvileSi, ekonomikaSi
da
biznesSi
eleqtronuli
komerciis
gaCenidan
yoveldRiurad warmoiqmneba uamravi problemebi. dRiTi dRe
maTi
maTi
komerciaSi
ricxvi
progresulad
dRes icaven
da
gaizrdeba.
eleqtronul
autentificirebas
ukeTeben
monacemebs, agreTve identificirebas ukeTeben daSorebul
partniorebs kriptografuli meTodebiT (Tu rogor xorcieldeba es operaciebi, `eleqtronuli xermoweris reJimis
teqnikuri da iuridiuli uzrunvelyofa~ da `eleqtronuli
132
komerciis informaciuli teqnologiebi~ ar ganixileba am
wignis farglebSi) .
pirad cxovrebaSi Carevisagan dacva.
kompiuterebze,
arsebobs
garda
internetis
dakvirvebis
aqtiuri
zemoqmedebis
monawileebis
saSualebebi.
isini
daSorebul
saSualebisa
saqmianobaze
gamoiyenebian
pasiuri
sareklamo-
marketinguli samsaxuris mier.
nebismieri
sareklamo
miRebisas
Webgverdis
gancxadebebi
brauzeri
(maT
amyarebs
naxvisas
TvalSi
banerebs
kavSirs
gvecema
uwodeben).
maT
maTi
mflobelebTan
(sareklamo sistemasTan) da Cvens SeumCnevlad registrirdeba am sistemaSi. Cven SeiZleba ar mivaqcioT yuradReba am
reklamas da igi arsdros gamoviyenoT, magram gadavdivarT
ra erTi Web gverdidan meoreze vqmniT Cvens fsiqologiu
portrets (mas `profili~ ewodeba). monaxulebuli Webgverdebisa
da
WebkvenZebis
xasiaTis
mixedviT
daSorebul
samsaxurs SeuZlia gansazRvros sqesi, asaki, ganaTlebis
done, saqmianobis saxe, interesebis sfero, keTildReobis
done da agreTve daavadebis xasiaTi da saxec, romelic mas
arasodes unaxavs. sakmarisia, Tundac erTxel daregistrirdeT
sadRac
Tqveni
saxeliT
da
gvariT,
da
adre
Seg-
rovebuli abstraqtuli cnobebi iZlevian sruliad konkretul xasiaTs - amdagvarad internetis monawileebze iqmneba
faruli personaluri monacemTa bazebi.
sxvadasxva adamianebze an erTi da igive adamianze
sxvadasxva dros miRebuli monacemebis SedarebiT moTvalTvale
sistemebi
iReben
profils
133
ara
marto
calkeul
adamianze aramed jgufebze: ojaxebi, muSa jgufebi, sawarmoebi. miRebuli monacemebi SeiZleba gamoiyenon, rogorc
legalurad aseve aralegalurad. magaliTad, aigivebs ra
romelime pirs, rogorc samTo Txilamurebis moyvaruls,
sareklamo
xSirad
sistema
warudgens
mas
momdevno
gancxadebas,
gasvlisas
romelic
internetSi
miekuTvneba
am
saxis sports da ara sxvas. es cnobebis legaluri gamoyenebis magaliTia. magram aris aralegaluri gamoyenebis
magaliTebic. klasificirebuli monacemTa bazebi saqonels
warmoadgens: maT yiduloben da yidian, gadadian xelidan
xelSi da xdeba sruliad sxvadasxva profilis organizaciebis saqmianobis safuZveli.
personaluri informaciis wyaroebi. ufro martiv
da
TvalsaCino
wyaros
internetis
aqtiur
klientebze
cnobebis Sesagroveblad warmoadgens markeri-Cookie; romlis
moqmedebis principsac aq ganvixilavT.
HTTP (Hyper Text Transler Protocol) protokolis Tanaxmad
brauzers
SeuZlia
gaugzavnos
servers
moTxovna
erTi
Webresursis mowodebaze (HTML dokumentis) da amasTan aranairad ar warudginos Tavi servers. e.i. Tavis safuZvelSi,
WWW samsaxuri anonimuria. (yovel SemTxvevaSi aseTi unda
iyos). miuxedavad amisa, xandaxan mizanSewonilia brauzeri
`warudges~ servers. es magaliTad sasargebloa internet
maRaziebisaTvis. Tu wignebis eleqtronul maRaziaSi ekonomikas miZRvnili ramodenime wigni momxmereblis `kalaTSi~
gadavdeT, xolo Semdeg gadavediT sxva Webgverdze,
rome-
lic iurisprudencias eZRvneba, ar iqneboda sasurveli, rom
134
Cveni `kalaTa~ daikargos. anu axal gverdze Sesvlisas sasurvelia
rom
serverma
dagvimaxsovros
da
gaagrZelos
dawyebuli samuSao.
brauzeris serverze wardginebis mizanSewoniloba
warmoiqmneba
yovelTvis,
rodesac
klienti
sargeblobs
WebsamsaxuriT, romelic personalurad maszea momarTuli.
ganWvrites ra es mizanSewoniloba, TiTqmis aTi wlis ukan,
HTTP protokolis dammuSaveblebma gaiTvaliswines martivi
da
rogorc
maSin
maT
eCvenebodaT,
sruliad
uwyinari
meqanizmi brauzeris serverisaTvis warsadgenad e.w. markerebis cookie saSualebiT.
HTTPprotokolis
gadasces
brauzers
Tanaxmad,
monacemebis
mcire
servers
SeuZlia
paketi,
romelSic
daSifrulia serverisaTvis brauzeris identifikaciisa da
masTan
samuSaod
paketi
droebiT
momarTvisaTvis
imaxsovreba
saWiro
informacia.
kompiuteris
es
operaciul
mexsierebaSi da asrulebs serveris funqcias. Tu WWW-Si
muSaobisas brauzeri kvlav mimarTavs igive WebkvanZs, maSin
mimarTvisas
igi
warudgens
adre
miRebul
markers,
da
serveri maSinve aRiTqvams romel klientTan aqvs saqme.
markerebi SeiZleba iyos droebiTi an mudmivi. droebiTi markeri inaxeba operatiul mexsierebaSi sanam brauzeri muSaobs. misi muSaobis damTavrebis Semdeg serverisagan
miRebuli yvela droebiTi markeri nadgurdeba. principSi,
umravles SemTxvevaSi, iseTebSi rogoricaa internet-maRaziebis `stumroba~, SeiZleba SemovifargloT droebiTi markerebiT,
raTa
maRaziam
`ar
daiviwyos~
135
Tavisi
klienti,
rodesac is gadainacvlebs erTi ganyofilebidan meoreSi.
magram
serverebi,
gaugebari
mizezebis
gamo
amjobineben
brauzers gaugzavnon ara droebiTi aramed mudmivi markerebi. mudmivi markerebi sxvanairad muSavdebian. rodesac
brauzeri
amTavrebs
muSaobas,
operatiul
mexsierebaSi
dagrovili yvela mudmivi markeri gadaitaneba xist diskze
Cookiefailebis saxiT. ase xdeba xisti diskis markireba da
SeiZleba iTqvas ara marto xisti diskis, aramed saerTod
klientis kompiuteris. momdevno gasvlisas internetSi, brauzeris gaSvebis momentSi, xdeba dagrovili Cookie-markerebis
wakiTxva operatiul mexsierebaSi, saidanac brauzeri warudgens maT im serverebs, romlebmac isini mogvawodes.
sur 4. Cookie-markerebis daTvaliereba.
Cookie markerebi kompiuterebisaTvis fizikur safrTxes
ar
uqmnian.
es
monacemebis
136
failia,
romlebic
ar
warmoadgenen
programul
arasanqcirebuli
warmoadgenen
kods
moqmedebis
safrTxes
da
amitom
TvalsazrisiT.
pirad
cxovrebaSi
usafrTxoa
magram
Carevis
isini
Tval-
sazrisiT.
kerebi
WWW-Si
navigaciis
inaxebian
papkaSi
dros
Sekrebili
C:\Windows\Cookie.
mar-
Cookie
suraTze
4,
gamoyofilia im Web-kvenZebis markerebi, romlebsac saerTod
ar wvevian. es Web-kvenZebi Cookie markerebs iyeneben WWWs
klientebze faruli dakvirvebisaTvis.
Cookiemerkerebis samarTlebrivi reJimi. klientze
monacemebis arasanqcirebuli SekrebisaTvis Cookie-merkerebis
gamoyenebis
sul
mcire,
ori
meqanizmi
arsebobs.
ufro
TvalsaCinoa aralegaluri meqanizmi, dakavSirebuli imasTan,
rom serverebs SeuZliaT waikiTxon ara marto is markerebi,
romlebic
TviTon
mogvawoda
aramed
sxva
serverebis
markerebic. es meTodi brauzeriT unda daiblokos, magram
istoriam icis mravali SemTxveva, rodesac programistebis
Secdomis gamo, serverebs mainc hqondaT saSualeba mieRoT
es monacemebi. ar aris gamoricxuli, rom aseTi Secdomebi
amJamadac aris xmarebul brauzerebSi an TviT operaciul
sistemaSi.
Secdomebis
am
meTods
da
vuwodeT
kompiuteruli
aralegaluri,
sistemis
radganac
`mtkivneuli~
adgilebis gamoyeneba samarTaldarRvevaa.
klientebze
cnobebis
Segrovebis
meore
meqanizmi
Cookiemerkerebis safuZvelze sruliad legaluria da bolo
dros farTod Sevida praqtikaSi. is damyarebulia imaze,
rom romelime samsaxuri (magaliTad sareklamo) farTod
137
avrcelebs sxvadasxva Tematikuri mimarTulebis Web kvanZebis did raodenobaze Tavis grafikul obieqtebs, magaliTad sareklamo banerebs. WebkvanZis damTvaliereblebi
sareklamo
banerebTan
Cookiemerkerebs.
erTad
sabolood
iReben
miiReba,
maTTan
rom
mibmul
samsaxurebi,
romlebisTvisac klients arasodes ar miumarTavs moniSnaven
maT
kompiuters
SemdgomSi
Tavisi
zustad
merkerebiT,
SeiZleba
romlis
aRadginos
mixedviTac,
internetis
Web
gverdebze klientis moZraobis suraTi. amas akeTeben ara
marto sareklamo kompaniebi, aramed kompaniebic, romlebic
gvTavazoben sxva samsaxurebsac, magaliTad Tavisi damkveTebis Webgverdebis mnaxvelebis mTvlelebis dayeneba.
Cookiemerkerebis
momxmareblebze
cnobebis
gamoyenebis
Sesakrebad,
praqtika
internetis
amJamad
samarTal-
mcodne specialistebis daJinebuli yuradRebis qveSaa. masSi
eWvs
iwvevs
monacemebis
Sekrebis
dafarvis
faqti.
momx-
mareblis winaaRmdegobas am faqtze ZiriTad warmoadgens
brauzeris im funqciebis amorTvis saSualeba, romlebic
dakavSirebulia markerebis mowodebasTan. magram, aqac aris
iuridiuli Seusabamoba. saqme imaSia, rom internetiT sargebloben arasrulwlovani pirebi. arasrulwlovani pirebisagan miRebuli cnobebis samarTlebrivi reJimi saeWvoa.
amJamad, mTel rig qveynebSi muSavdeba SezRudvebi markerebis gamoyenebaze imasTan dakavSirebiT, rom servers unda
hqondes klientis samarTlebrivi statusis identifikaciis
obieqturi saSualebebi, sanam mis kompiuterze ganaTavsebs
markerebs. igulisxmeba, rom man unda gasces aucilebeli
138
gafrTxilebebi da im SemTxvevaSi Tu misi momsaxurebiT
sargebloben arasrulwlobani pirebi, Tavi Seikavon markerebis, rogorc dayenebisagan aseve adre dayenebuli markerebis wakiTxvisagan. aseTi midgoma uTuod xels Seuwyobda
klientebis
Sesaxeb
informaciis
faruli
Segrovebis
Sewyvetas.
personaluri
informaciis
sxva wyaroebi.
Cookie
merkerebis garda qselis klientebze cnobebis Segrovebis
wyaros warmoadgens brauzeris mier legalurad mowodebuli informacia. HTTP protokoliT kavSiris dros brauzeri
atyobinebs Tavis dasaxelebas, versiis nomers, kompiuteriklientis
operaciuli
sistemis
tips
da
im
Webgverdis
URLmisamarTs, romelsac klientma mimarTa bolos.
amas garda, serverebs gaaCniaT meTodebi, romlebic
saSualebas iZlevian zogierT SemTxvevaSi miiRos klientis
eleqtronuli
fostis
misamarTi,
Tumca
es
meTodebi
aralegalurad gamoiyenebian da amitom maTi samarTlebrivi
reJimi saeWvoa.
personaluri informaciis kidev erT wyaros warmoadgens egreT wodebuli aqtiuri scenarebi - Japa Script
(Japa
skriptebi).
maTTan
dakavSirebuli
dacvis
naklis ganxilva scildeba am wignis farglebs).
139
sistemis
4.6
internetis zogierTi sasargeblo gverdebi
internetSi mimarTvebis kompaqturi nakrebis mocema
TiTqmis SeuZlebelia. erTi mxriv SeuZlebelia yvelasaTvis
saintereso mimarTvebis SerCeva, meores mxriv internetSi
gverdebi ganuwyvetliv Cndeba da qreba. ase rom, nebismieri
cnobari maSinve moZvelebuli xdeba.
informaciuli serveris ama Tu im kategoriasTan
mikuTvneba ukiduresad pirobiTia. rogorc wesi, garda ZiriTadi Tematikisa serverze gamoitaneba informacia, romelic
mis Semqmnels saintereso eCveneba. amitom aq ar SevecdebiT
internetis gverdebis raodenobiT gatacebas, aramed mkiTxvels mivcemT saSualebas TiTon gaerkves informaciis
am
okeaneSi.
internetis saZiebo serverebi
http://www.yahoo.com/
yvelaze popularuli saZiebo serveria. statistikis mixedviT mTeli informaciis Zebnis moTxovnebis ori mesamedi
swored am serverze modis. amas garda, serverze warmodgenilia informaciuli resursebis klasifikacia (Yellow Pages).
http://www.altavista.com/
http://www.excite.com/
http://www.hotbot.com/
http://www.infoseek.com/
http://www.excite.com/
http://www.lycos.com/
140
http://www.opentext.com/
http://www.webcravier.com/
http://www.excite.com/
http://www.askjeeves.com/
http://www.dejanews.com/
es serveri Seicavs telekomferenciebis milionobiT werils.
Zebna xorcieldeba am masalebis mixedviT.
FTP Zebna
http:/www.download.com/
Download.com warmaadgens CNET (The Computer Network) qselis
servers. igi Seicavs kategoriebis mixedviT klasificirebul
programebs: komerciuli programebis demo-versiebs, draiverebs, komerciul produqtebSi daSvebuli Secdomebis gamsworebel programebs.
http:/www.filez.com/
am kvanZis saSualebiT xorcieldeba internetSi failebis
Zebna.
http:/www.filez.com/
Seicavs
200
aTasze
met
Tavisuflad
gasavrcelebel
programebs. porogramuli yzrunvelyofa klasificirebulia
kategoriebad: biznesi, TamaSebi, saskolo programebi da a.S.
eleqtruli fostis misamarTebis Zebna
rogorc
WWW
–
serverebis
saZiebo
sistemebis
SemTxvevaSi, saZiebo teqnologiebi dafuZnebulia im informaciaze,
romelsac
momxmarebeli
141
Seitans
am
sistemebSi
registraciis
dros.
amitom
saWiro
momxmareblis
eleq-
tronuli misamarTis moZebna Zalze rTulia.
alternatiuli
Zebnis
meTodaT
rekomendirebulia
eleqtronuli misamarTebis Zebna telekomferenciebis masalebis mixedviT. Tuki SevZlebT saWiro adamianisgan werilis
moZebnas,
maSin
miiRebT
gamomgzavnis
koordinatebsac.
am
principiT moqmedeben zogierTi avtomatizirebuli saZiebo
sistemebi.
http:/www.whowhere.com/
http:/www.emailbook.com/
http:/www.dubna.ru/DB/win/who/who
http:/www.yandex.com/
informacia internetis Sesaxeb
http:/www.w3.org/
am serverze inaxeba internetis oficialuri dokumentebi.
HTML enis moqmedi standartebi da misi axali versiebi,
mimarTvebi komferenciebze internetis muSaobis sakiTxebis
irgvliv da a.S.
http:/www.bouteil.com/
serverze ganTavsebulia xSirad dasmuli SekiTxvebi da
pasuxebi.
http:/web.canlink.com/helpdesk/window.html
HTML redaqtorebis sia kompania-dammuSaveblebis WWWmisamarTebis miTiTebiT.
http:/www.javasoft.com/
WWW-gverdebis ufasod ganTavsebis momsaxurebis
serverebi
142
http:/www.haliava.ru/
http:/www.geosites.com/
http:/www.freeyellow.com/
http:/www.vibor.ru/
http:/www.glasnet.ru/glasweb/rus/chats.html
am gverdze mocemulia Chat-is momsaxurebis serverebis sia.
http:/www.real.com/
serveri miZRvnilia internetiT cocxali musikisa da videos
gadacemis problemebs. Seicavs rekomendaciebs maTTvis visac
surs
qselidan
mousminos
radios
da
ucqiros
videos.
CamotvirTos programebis bolo versiebi.
safosto serverebi
safosto
serverebi,
romlebic
uzrunvelyofen
safosto
yuTis gaxsnis ufaso momsaxurebas:
http:/www.hotmail.com/
http:/www.rambler.ru/
http:/www.posta.ge/
(qarTuli)
http:/www.best.ge/
(qarTuli)
http:/www.mail.ru/
Windows-is programuli uzrunvelyofa
ra Tqma unda pirvel rigSi movitanT korporacia Microsoft
servers.
siaxleebs
masze Tqven ipoviT am firmis produqciis bolo
da
CamotvirTavT
sademonstracio versiebs.
http:/www.microsoft.com/
qarTuli saZiebo gverdebi
http:/www.internet.ge/
143
programuli
produqtebis
http:/www.google.ge/
rasakvirvelia arsebobs uamravi serverebi da internetis gverdebi mag: saTamaSo serverebi, presa, ganaTleba,
da sxva romlebic gvTavazoben sxvadasxva saxis momsaxurebas da informacias, romelTa CamoTvla SeuZlebelia am
wignis farglebSi.
144
gamomcemeli:
Sida qarTlis saero universitetis
kompiuteruli centri
centris xelmZRvaneli: zaur (baCo) TeTruaSvili
kompiuteruli uzrunvelyofa:
tiraJi: 500 egzempliari
145
Tea fxalaZe

Benzer belgeler

leri CaCibaia siaxleebis danergva warmoebis srulyofisa da

leri CaCibaia siaxleebis danergva warmoebis srulyofisa da dros racionalurad iqneba gamoyenebuli satransporto saSualebebSi me-2 da me-3 sarTuli, moZravad, kvebis, nivTierebaTa cvlis, darwyulebis gaTvaliswinebiT, rac 60%-iT Seamcirebs sawvavis, saTadarigo n...

Detaylı

world cup 2010

world cup 2010 qvs, vidre wlebis win iyo. amisTvis opozicias namdvilad, unda gadavuxadoT madloba.

Detaylı

iv.javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti humanitarul

iv.javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti humanitarul terminebis gadmocemisas, sadac ikvleva samyaros xedvis nacionalur kulturuli Taviseburebebi DdaskvnaSi Sejamebulia kvlevis Sedegebi rekomendaciebi

Detaylı

proza - Tbilisi

proza - Tbilisi mere adas Seuyvarda da moxucic meored movida sizmarSi. karTan naRvliani idga da Cumad uyurebda. ramdenime weli uyvarda uimedod da sul is grZnoba hqonda, TiTqos isev fanjarasTan ijda da uyurebda, ro...

Detaylı

rom xma amoeRo... germaniaSi nacistebi rom komunistebs

rom xma amoeRo... germaniaSi nacistebi rom komunistebs wels sul 588 gancxadeba iyo Semosuli da 214 abiturienti studenti gaxda. nugzar Citaia: mimaCnia, rom jerjerobiT statistikuri monacemebis Seswavla naadrevi SeiZleba iyos, radganac sistemaSi Zireuli ...

Detaylı

iv-v lia sturua baTu danelia II IV-V

iv-v lia sturua baTu danelia II IV-V am qalaqs vuyvardi: quCebs, ZaRlebs, telefonebs. rogor vusmendi! simfoniaSi Seyvanili gundiviT. ra jdeba es sigiJe, ki vici, magram Tavidan iseTi elvarea, verc Tvalebs gamoakleb, verc yurTamenas, m...

Detaylı