Untitled - THBMER - Gazi Üniversitesi

Transkript

Gazi Üniversitesi
Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi (THBMER) Yayınları: 16
© Bu kitabın bütün hakları Gazi Üniversitesi THBMER’ne aittir.
Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
Ankara 2011
ISBN: 978-975-507-252-4
Kapak ve Sayfa Tasarımı
Grafik-Ofset Matbaacılık Reklamcılık
Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti.
1. Cadde 1396. Sokak No: 6
06520 (Oğuzlar Mahallesi)
Balgat-ANKARA
Tel
: 0 312. 284 16 39 Pbx
Faks : 0 312. 284 37 27
E-mail : [email protected]
Web : grafiker.com.tr
Baskı, Cilt
Ofset Yayıncılık Ltd. Şti.
Kazım Karabekir Caddesi
Ali Kabakçı İşhanı 85/3
İskitler-ANKARA
Tel
: 0 312. 384 00 18
Faks : 0 312. 342 16 52
Gazi Üniversitesi
Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi (THBMER) Yayınları: 16
© Bu kitabın bütün hakları Gazi Üniversitesi THBMER’ne aittir.
Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
Ankara 2011
ISBN: 978-975-507-252-4
Kapak ve Sayfa Tasarımı
Grafik-Ofset Matbaacılık Reklamcılık
Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti.
1. Cadde 1396. Sokak No: 6
06520 (Oğuzlar Mahallesi)
Balgat-ANKARA
Tel
: 0 312. 284 16 39 Pbx
Faks : 0 312. 284 37 27
E-mail : [email protected]
Web : grafiker.com.tr
Baskı, Cilt
Ofset Yayıncılık Ltd. Şti.
Kazım Karabekir Caddesi
Ali Kabakçı İşhanı 85/3
İskitler-ANKARA
Tel
: 0 312. 384 00 18
Faks : 0 312. 342 16 52
İÇİNDEKİLER
I. ÖNSÖZ.................................................................................................................................................................................... 5
II. GİRİŞ
....................................................................................................................................................................................
III. SİNEMA FİLMLERİ
................................................................................................................................................
9
13
1. Üç Tekerlekli Bisiklet........................................................................................................................... 13
2. Bir Dağ Masalı ......................................................................................................................................... 14
......................................................................................................................................................
15
................................................................................................................................................................
17
3. Boş Beşik
4. Umut
5. Şalvar Davası
............................................................................................................................................
6. Sezercik Arslan Parçası
....................................................................................................................
17
19
7. Azad Kuşu ..................................................................................................................................................... 19
8. Gelin ................................................................................................................................................................. 20
9. Diyet................................................................................................................................................................... 22
10. Canım Kardeşim
....................................................................................................................................
22
11. Gülşah ............................................................................................................................................................. 24
12. İbo ile Güllüşah ...................................................................................................................................... 25
13. Selvi Boylum Al Yazmalım ............................................................................................................ 26
14. Yusuf ile Kenan ........................................................................................................................................ 27
15. Umudumuz Şaban ................................................................................................................................ 27
16. Kuduz-Çocuklar Çiçektir
...............................................................................................................
29
17. Körebe ............................................................................................................................................................. 30
18. Kurbağalar
...................................................................................................................................................
19. Şaban Pabucu Yarım
...........................................................................................................................
31
32
20. Garip
................................................................................................................................................................
33
21. Fazilet
..............................................................................................................................................................
34
22. Uçurtmayı Vurmasınlar .................................................................................................................... 35
..................................................................................................................
36
.........................................................................................................................................
37
............................................................................................................................................
38
23. Piyano Piyano Bacaksız
24. Zıkkımın Kökü
25. Eylül Fırtınası
26. O da Beni Seviyor
................................................................................................................................
39
27. Sır Çocukları .............................................................................................................................................. 40
28. Büyü .................................................................................................................................................................. 42
29. İmam
................................................................................................................................................................
30. İlk Aşk
..............................................................................................................................................................
44
....................................................................................................................................
45
........................................................................................................................................
45
.....................................................................................................................................................................
46
31. Adem’in Trenleri
32. Recep İvedik-1
33. 120
43
.........................................................................................................................................
47
...........................................................................................................................................
48
34. O… Çocukları
35. 2 Dil 1 Bavul
36. Deli Deli Olma
.......................................................................................................................................
37. Pandora’nın Kutusu
.............................................................................................................................
50
.....................................................................................................................
51
................................................................................................................................................................
52
38. Mommo Kız Kardeşim
39. Umut
49
40. Yüreğine Sor
............................................................................................................................................
53
IV. SONUÇ.............................................................................................................................................................................. 55
V. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................................... 59
VI. FOTOĞRAFLAR ........................................................................................................................................................ 61
4
1960'LARDAN GÜNÜMÜZE TÜRK SİNEMASININ GELENEKSEL ÇOCUK OYUNLARI
I. ÖNSÖZ
1960’lardan Günümüze Türk Sinemasının Geleneksel Çocuk Oyunları
adlı bu kitap, Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi bölümünde okuttuğum “Halkbilimi ve Medya İlişkileri” ile “Çocuk Oyunları ve
Oyuncakları” dersleri kapsamında lisans öğrencilerine verdiğim ve Türk sinemasında çocuk oyun ve oyuncaklarının nasıl yer aldığını araştırmaya yönelik olan ödevlerden yola çıkılarak hazırlanmıştır ve 1962-2009 yılları arasında çekilen 40 sinema filmindeki geleneksel çocuk oyunlarını ele almaktadır. Bu araştırmaya katılan öğrencilerin çok sayıda filmi izleyerek ve inceleyerek oluşturdukları veriler içinden burada yer alan 40 film, çocuk oyunları ve oyuncakları konusundaki çalışmalarımı birlikte yürüttüğüm Türk
Halkbilimi Bölümü Araştırma Görevlisi Petek Ersoy’un eklemeleriyle geliştirilmiş ve elde edilen sonuçlar bir kitabın anlamlı ve gerekli bölümleri hâline
getirilmiştir. Böylece bir yandan Türk sinemasında geleneksel çocuk oyunlarının hangilerine ne şekilde yer verildiği tespit edilirken diğer yandan da sinema ve geleneksel çocuk oyunu ilişkisinin birçok açıdan sorgulanabilmesine zemin hazırlayacak belgeler üretilmiştir.
Bu çalışmadan çıkarılacak sonuçlardan biri olarak söylenebilir ki, gerek
Türk temel eğitim kurumları gerekse sinema eğitimi veren yüksek okullar,
çocuk oyunlarının gelecek kuşaklara aktarımı konusunda farkındalık yaratacak bir içeriğe sahip değildir. Yaptığımız çalışmada bizi bu tespite götüren
en önemli veriler arasında sözlü kültür içinde yetişen yönetmenlerin filmlerinde çocuk oyunlarından yararlanma oranlarının yakın dönemde ve çağdaş
kentin yazılı kültür alanında yetişen yönetmenlere göre daha fazla olmasını sayabiliriz. Özellikle son yıllarda çekilen filmlerin büyük çoğunluğunda
5
birden fazla çocuğun yan yana getirilemediğini, birlikte geleneksel oyunlar
oynatılamadığını gördük. Bu tespitten hareketle çağdaş kentin yazılı kültür
aktarım ve eğitim alanlarının geleneksel çocuk oyunlarının öğrenilmesi ve
icrası bakımından yetersizliği üzerinde durulabileceği gibi, yazılı ve elektronik kültür ortamlarının geleneksel kültürün aktarımına imkân ve fırsat tanımadığı da değerlendirilebilir.
Kültürün geleneksel ortamlarda kuşaktan kuşağa törenler, gösterimler, uygulamalar ve paylaşımlarla aktarıldığı dönemlerde çocuklar da vakitlerinin
büyük bir bölümünü kardeşleriyle, akranlarıyla veya arkadaşlarıyla sokaklarda geçiriyorlardı. Geleneksel oyunlar bağlamında sokaklar, çocuklar için bir
anlamda “uygulamalı okul” gibiydi. Herkes bildiği oyunları birbirine öğretir
ve böylece bu oyunların yaşamasını ve gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlardı. Sokaklar çocuklar için parklardan, “iki salıncaklı, bir kaydıraklı” çocuk bahçelerinden daha etkin birer oyun yaratım, tasarım ve aktarım yerleriydi. Daha 25-30 yıl öncesine kadar bütün kentler ve bütün sokaklar çocukların onlarcasının bir araya geldiği ve oyunlar oynadığı mekânlardı. Oyunlara
dalıp giderek evi, dersleri veya yemek saatlerini unutmak çocukların en çok
azar işittikleri konulardı. Hatta aile büyükleri böyle durumlarda onlara “sokak
çocuğu” diye seslenirlerdi. Bugün sokaklarda birkaç çocuğu birlikte görmek,
hele ki bu çocukların geleneksel oyunlar oynadığına tanık olmak imkânsız
hâle gelmiştir. Bugünün çocukları oyunlarını odalarında, bilgisayar başında
ve yalnız oynuyorlar. Şimdi aile büyükleri çocuklarına bilgisayarın başından
kalkmadıkları, evden dışarı çıkmadıkları için kızıyorlar. Eskinin anne-babaları
çocuklarına “sokak çocuğu” diye kızarlarken bugünküler “ev çocuğu” diye
kızıyorlar. Oysaki sokaklarda arkadaşlarla oynanan geleneksel oyunların gelişme çağındaki çocukların hem beden hem de ruh sağlığı için son derece
önemli olduğu çocuk gelişim uzmanlarınca da onlarca kez doğrulanmıştır.
Bu nedenle birçok gelişmiş ülkede çocukları toplu hâlde ve sokaklarda oynamaya özendirmek için “çocuk sokağı” adlı uygulamalar başlatılmıştır.
Herhangi bir spor dalında uzmanlaşan bir çocuğun sadece bu spor dalı
için gerekli organları gelişirken, çocuk oyunlarının her birindeki birbirinden
son derece farklı hareketler çocuğun bedensel gelişimini bütünlüklü, dengeli ve düzenli hâle getirmektedir. Diğer yandan çocuk oyunlarındaki sayışmacalar ve sözel bölümler, ezber yeteneğinden muhakemeye, toplum için-
6
de konuşma becerisinden inandıkları bir tezi savunmaya kadar birçok alanda nitelik kazandırma işlevine sahiptir.
Geleneksel çocuk oyunlarının eğitim kurumlarında kuşaktan kuşağa aktarılamaması, çocukların her türlü oyun yeteneklerini birlikte kazandıkları
sokaklardan çekilmeleri, kadın uygulamaları ve cenaze ritüellerinden sonra kültürün en zor değişen üçüncü alanını oluşturan çocuk folklorunda ciddi kayıplara neden olmuştur. Bu kayıplar nedeniyle de günümüz kültür aktarımında oldukça önemli ve büyük bir role sahip olan medya, çocuk oyunlarına ilgisiz kalmıştır. Sinema filmlerinden dizilere, çizgi filmlerden çocuk
programlarına, bilgisayar animasyonlarından reklam filmlerine kadar birçok
teknolojik alan geleneksel çocuk oyunlarına ilgi göstermemiş ve büyük bir
zenginliğin yok olmasına seyirci kalmıştır.
Bizim bu çalışmada yer verdiğimiz filmlerdeki durum, gelecek açısından hiç de cesaret verici değildir. Türkiye’nin her yöresinde farklı adlar ve
farklı kurallar altında oynanan binlerce geleneksel oyun günden güne unutulmaktadır. Örneğin çember veya topaç çevirmek, çelik çomak veya mangala bilmek, aşık veya misket atmak, tel araba veya tornet yapmak, birdirbir veya arakesti oynamak artık bugünün yönetmelerinin, senaristlerinin ve
oyuncularının bilgi ve uygulama alanından çıkmıştır. Kitaplardan araştırılarak oyunlar öğrenilse ve senaryolaştırılsa bile, bunları ustalıkla oynayabilecek oyuncu bulmak zorlaşmıştır. Topaç çevirmek veya aşık oynamak acemilikten ustalığa doğru bir zaman istemektedir. Saniyelerin hesap edildiği
bugünkü tüketim toplumunda hangi yapımcı önemsiz bulduğu ayrıntılar (!)
için zaman harcamak ister?
Bütün bu nedenlerle, UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Mirasın
Korunması Sözleşmesi’nin kültürün kuşaktan kuşağa kendi doğal ortamlarında ve eğitim süreçlerinde aktarımını öngören yaklaşımlarının önemi bir
kez daha ortaya çıkmaktadır. Anılan sözleşmenin korunması gereken somut
olmayan kültürel miras varlıklarını belirleyen beş maddesinden üçüncüsünü oluşturan “Toplumsal Uygulamalar, Ritüeller ve Şölenler” içinde yer alan
çocuk oyunlarının gelecek kuşaklara aktarımı hem Türkiye’nin kabul ettiği
uluslararası bir sözleşmenin hükmü hem de UNESCO çatısı altında bir araya gelen dünya kültürbilim belleğinin bir öngörüsü olarak önem kazanmaktadır.
7
Türk sinemasında çocuk oyunlarına yer verilme biçimlerini ele alan bu
çalışmanın amaçlarından birinin de sinemadan dizi filmlere, çizgi filmlerden bilgisayar oyunlarına kadar kültür endüstrisinin birçok alanında çocuk
oyun ve oyuncaklarının yeterince değerlendirilmemiş olmasına dikkat çekmek ve bu alandaki boşluğun medya aktörlerince yeniden ele alınmasına
katkı sağlamak olduğu söylenebilir.
Çalışmamızda 40 film yapım yıllarına göre sıralanarak incelenmiş; incelenen filmlerin yapım yılları, yapımcıları, yönetmenleri, senaristleri ve
önemli rollerdeki oyuncularının adları ve konu özetleri verildikten sonra
filmdeki geleneksel çocuk oyunlarının hangileri olduğu ve nasıl yer verildiği üzerinde durulmuştur. İncelenen 40 filmde 33 geleneksel çocuk oyunun
bulunduğu görülmüştür. Bunların dışında çocuk parkları, lunaparklar ve buralardaki salıncak veya kaydırak gibi modernleşme döneminin oyun araçları da filmlerde sıkça yer almakta ise de bu alan çalışmamızın dışında tutulmuştur.
Burada yer verilen her belge, Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi arşivine konulmuş, bu arada öğrenciler tarafından derlenen kimi oyuncaklar ise aynı merkezin Somut Olmayan Kültürel
Miras Müzesi’nin Çocuk Oyun ve Oyuncakları bölümünde sergilenmeye
başlanmıştır.
Yukarıda da belirtildiği üzere, bu kitabın asıl sahipleri geleneksel çocuk
oyunlarına yer veren filmleri bulan ve verilen ölçütlere göre bu filmleri inceleyen öğrencilerimizdir. Bu nedenle ilk teşekkür onların hakkıdır. İkinci teşekkürüm, Giriş ve Sonuç kısımlarını yazan, öğrencilerin farklı zaman
dilimlerinde ve farklı üslup özelikleriyle yazdıklarını bir kitabın bölümleri hâline getiren Petek Ersoy’adır. Son olarak, Rektörümüz Prof. Dr. Rıza
Ayhan’ın şahsında Gazi Üniversitesi’nin Bilimsel Araştırma Projeleri kapsamında sağlamış olduğu desteğe teşekkür ederim.
Öcal OĞUZ
Ankara 2011
8
II. GİRİŞ
SİNEMA VE ÇOCUK İLİŞKİSİNİN TÜRK SİNEMASINA YANSIMASI
Sinema ve çocuk ilişkisi hem sinema eleştirmenlerinin hem de çocuk gelişim uzmanlarının dikkatini çeken önemli konulardan biridir. Bununla birlikte sinemanın veya dizi film, çizgi film, bilgisayar animasyonları gibi hareketlendirilmiş fotoğraflar ve resimler dünyasının çocuk üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri yeterince tartışılmış ve bu alanda ortak sonuçlara
ulaşılmış ve uygulanabilir kararlar oluşturulmuş değildir. Diğer yandan
Türkiye’de geleneğin, çocuğun ve geleneksel çocuk oyunlarının gerek uygulamalı halkbilimi gerekse kültür endüstrisi kapsamında sinemada yeterince yer bulamadığı ve bu anlamda da kuramsal altyapıyı oluşturamadığı ortaya çıkmıştır.
Türk sineması, Batı’ya paralel olarak bir gelişim göstermemiştir. Özellikle savaşlar ve onları takip eden yoksulluk yıllarında Türk sineması genel olarak hem nicelik hem de nitelik açısından yetersiz kalmıştır. Bu açıdan Türk
sinemasına genel olarak bakıldığında ülkemizde ilk film gösteriminin, II.
Abdülhamit zamanında Betrand isimli bir Fransız sayesinde olduğu, Fuat
Uzkınay’ın “Ayestefanos’taki Rus Abidesi’nin Yıkılışı” isimli belgeselin de
ilk Türk filmi olarak kabul edildiği, 1960’lı yıllardan günümüze gelindiğinde aslında her dönemin kendine has bir yapısı olduğu ortaya çıkmıştır. Sinema örneklerinin bu denli az oluşu ortada iken geleneğin, çocuğun ve geleneksel çocuk oyunlarının durumu çok geç dönemlerde ortaya çıkmış bir
tartışma alanı olmuştur.
Türk ve Dünya Sinemasında Çocuk İmgesi adlı çalışmasında bu konuyu ele alan Nilüfer Öcel, dünya sinema tarihine bakıldığında özellikle ba-
9
tıda çocuğun filmlerde mutlaka yer aldığını, konulaştırıldığını, buna karşın
Türkiye film tarihinin başlangıcında çocuğa pek rastlanmadığını söylemekte bunun nedenlerini ise şöyle tespit etmektedir:
1. Sinemanın ülkemize girişi, savaş zamanı olduğundan izleyici ve yönetmen açısından heves ve zaman darlığı vardır.
2. Türk film tarihinin başlangıcında doğal ya da günlük olaylar değil, tarihî
konular işlenmiştir.
3. “Türk film tarihinin yazılmaya başlandığı yıllar, toplumun yeni kimlikler kazandığı, yeniden yapılanma içinde olduğu yıllardır. Bu açıdan, henüz yetişkinlerin kimliklerinin belirlenmediği bu yeni ortamda çocukların hangi kimlikle yansıtılacakları sorunu onların ekrana getirilmesini engellemiş olabilir.” (Öcel 2001: 33).
Günümüz Türk sinemasındaki gelişim düzeyi başlangıçtan ileri olsa da,
hem teknolojik hem de tematik açıdan Avrupa ve özellikle Amerika sineması ile karşılaştırılacak noktaya henüz gelememiştir. Türk sinemasında çocuk;
sosyal, kültürel ve psikolojik derinlikleriyle bir başrol oyuncusu olarak karşımıza çıkmamıştır. Dolayısıyla oyun ve oyuncak kavramı da hep geri planda kalmıştır. Bunun en başta “Türkiye’de Çocukluk Algısı” ile ilgili ciddi bir
bağı vardır. “Çocukluğun Dünü ve Bugünü” başlıklı yazısında Bekir Onur,
bilimsel anlamda Türkiye’de “çocukluk” kavramının yerleşmesinin 19.yüzyılında gerçekleştiğini savunur. (Onur 2005: 99-112). Bu algının güçlenip
sinema sektörüne geçişi ise görece daha yavaş olmuştur. Yine de sözlü kültürden beslenip (büyüklerinden hikâyeler dinleyen, oyuncağını kendi yapan
ya da yaptırırken izleyen, tekerleme bilen,vb), sokakta oynayıp yetişen ve
kültürünü unutmayıp filmlerinde işleyen yönetmenler de yok değildir. 1960,
70 ve 80’li yıllarda çekilen pek çok Türk filminde çocuk ve etrafında gelişen
kültürün ciddi anlamda yansıtıldığı görülmektedir.
Batıda daha doğrusu Amerikan sinema sanayinde Walt Disney dünya
film pazarına hükmetmekte ve sinema endüstrisini çocuk ve gençlerin de
beklentilerine göre şekillendirmektedir. Çocuklar için çizgi sinemanın çeşitliliği kadar, başrollerinde çocuk oyuncuların bulunduğu çok sayıda yapım
da bulunmaktadır. Batı sinemasında dikkat çekici bir başka özellikse, sinemanın oyuncak ve müzik sektörünü de canlı ve üretken kılan tavrıdır. Tita-
10
nik filmi vizyondayken filmin ünlü kadın oyuncusu Kate Winslet’in barbie
bebek şeklinde oyuncağının yapılması (Öcel 2001: 361) ya da “Güzel ve
Çirkin” isimli çizgi filmin soundtrack albümünün milyonlar satması durumu anlatmaya yeterlidir.
Sonuç olarak tüm dünyada her ne kadar “Çocukların ve gençlerin izledikleri filmler, yetişkinlerin söz sahibi olduğu bir endüstrinin ürünleri ve
onların hayal gücüyle gerçekleşen yapımlar” (Ulusoy 1999: 201) olsa da,
“Türk Çocuk Sineması” kavramının oluşabilmesi için öncelikle çocukların filmlerde “araç” değil, “amaç” olarak görülmesi şarttır. Aslında “izleyici” olarak batıdaki çocuk ile Türkiye’deki çocuk aynı yapımı izlemektedir.
Buradaki temel fark ve sorun teşkil eden nokta, özellikle 90’lı yıllardan itibaren batı kaynaklı kültürel kodlara âşinâ olmayan Türkiye’deki çocuğun,
kendi kültürünün yansıması olan bir seçenekle de karşılaşamayarak alternatifsiz kalması ve kolayca “yabancı”yı kabul etme yolunu seçmesidir. İşte
bu nedenle kendi geleneksel çocuk oyunlarını bilen ve bunlardan yola çıkarak film üreten senarist, yapımcı ve yönetmenlere ihtiyaç vardır.
Sinema ve çocuk ilişkisinde değinilmesi gerekli bir başka konu da çocuk oyunculardır. Zeynep Değirmencioğlu, Parla Şenol, İlker İnanoğlu, Sezer İnanoğlu, Kahraman Kıral ve Gülşah Soydan 1960 ve 70’li yılların ünlü
çocuk oyuncularıdır. Bu oyuncuların özelliğini Nejat Ulusoy şöyle değerlendirmektedir: “Adı geçen küçük yıldızların birçoğunun babası ya da annesi endüstrinin içinden kişilerdi. Örneğin “Ayşecik” serisiyle ünlenen, çocuk
filmlerinde çığır açan ve gençlik yıllarında da oyunculuğu sürdüren Zeynep Değirmencioğlu’nun babası Hamdi Değirmencioğlu, Yeşilçam’ın senaryo yazarlarındandır ve kızının birçok filminin senaryosunda imzası bulunmaktadır. İlker İnanoğlu, oyuncu Filiz Akın ile yapımcı-yönetmen Türker
İnanoğlu’nun oğlu; Gülşah Soydan da, oyuncu Hülya Koçyiğit ile yapımcı
Selim Soydan’ın kızıdır.” (Ulusoy 1999:204). Türk sinemasında çocuk oyuncu listesine 80’li yıllarda arabesk kültürün etkisiyle Küçük Emrah ve Küçük
Ceylan da eklenmiştir. Nilüfer Öcel, dünya sinemasından çocuk oyuncu
kavramına ABD’den örnek vermeyi tercih etmiş ve Macculay Culkin, Eliah
Wood, Christina Ricci ve Anna Chlumsky sıraladığı isimler olmuştur.
Günümüz Türk filmlerine bakıldığında özellikle çocuk masumiyetinin
başarılı bir şekilde gösterildiği ortaya çıkmaktadır. Bu da yönetmen, yapım-
11
cı ve senaristlerin titiz çalışmalarının bir göstergesidir. Artık Türk filmlerinde “yönetmenin ya da yapımcının çocuğu” olduğu için değil, “cast ajansının seçtiği ve uygun gördüğü” için çocuklar filmlerde oynatılmaktadır. Bu
açıdan bakıldığında özelikle son dönem Türk filmlerinde Zeynep Deniz Özbay, oynadığı karakterlerin hakkını verebilmiş nadir çocuk oyunculardan birisidir.
Sonuç olarak “Türk Sineması” ve “Geleneksel Çocuk Oyun ve Oyuncakları” kavramlarının biraya getirildiği bu çalışma şu iki amaca hizmet etmek
istemiştir: İlki, geleneksel öğelerin doğru bir şekilde Türk sinemasına aktarımı sayesinde sinemanın kendine has bir kimliğinin olması gerekliliğidir.
İkincisi de “Türk Çocuk Sineması” kavramının oluşması, bunun oluşumunda da Türk geleneksel kimliğinin çocuk oyuncular yoluyla aktarımının ve
devamlılığının sağlanmasıdır.
12
1960-1970 yılları arasındaki dönemi, Türk sinemasında Batı kent hayatını olumlayan ve ona göre hayat modellendiren modernist bakış açısının
yanı sıra çeşitli akımların (yeni gerçekçilik veya millî sinema, vb.) oluştuğu
ve ilk örneklerini verdiği bir zaman aralığı olarak değerlendirmek mümkündür. Özellikle, toplumcu gerçekçilik, halkçılık, köycülük gibi akımların etkisiyle yönetmenler köy hayatına dikkat çekmiş, geleneksel alanda âşık edebiyatında ve halk hikâyelerinin yanı sıra klasik şiirde ve mesnevilerde yüzyıllardır var olan aşk teması, bu dönemin filmlerinde köy ve kasaba dekorlarında yeniden üretilmiştir. Geleneğe ve köye olan bu tür yönelişlerin bir
uzantısı olarak 60 dönemi, Türk sinemasında çocuk oyunlarının konu edilmeye başladığı bir dönem olma özelliğini de taşımaktadır.
Bu dönemde çekilen üç film araştırmaya dâhil edilmiştir.
1. ÜÇ TEKERLEKLİ BİSİKLET
Araştıran
Yapım yılı
Yönetmen
Senaryo
: Doğan AYDIN
: 1962
: Ömer Lütfi AKAD ve Memduh ÜN
: Vedat TÜRKALİ (Orhan Kemal’in aynı adlı
eserinden hareketle yazılmıştır.)
Oyuncular : Ayhan IŞIK, Sezin SEZER, Reha YURDAKUL ve Küçük Kenan
Filmin Konusu: Gurbette çalışmaya giden kocası Reşat’ı uzun süredir
görmeyen ve çamaşırcılık yaparak geçinen Hacer, oğlu Hasan ile yaşamaktadır. Cinayet suçuyla aranan Ali, Hacer’in evine sığınır. Hasan, zaman geç-
13
tikçe Ali’yi gurbetteki babası olarak kabul eder ve Reşat yıllar sonra evine
döndüğünde bu gerçekle yüz yüze kalır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen geleneksel çocuk
oyunları yumurta tokuşturmaca (F:1) ve uçurtmadır. (F:2) Yumurta Tokuşturmaca, istenilen her zaman oynanabildiği gibi Nevruz, Hıdırellez gibi kutlama günlerinde de tercih edilir. Bu oyunun bu özel günlerde oynanmasının
nedeni, yumurtanın baharın gelişi ile bereketi temsil ediyor olmasıdır. Dolayısıyla sadece çocuklar arasında değil, yetişkinler arasında da sıkça rastlanan bir oyundur. Yumurta Tokuşturmaca oyununun oynanışı kısaca şöyledir:
“İki kişiyle oynanan Yumurta Tokuşturma oyununda her oyuncunun elinde
birer yumurta bulunur. Bu yumurtalar hızla birbirlerine yaklaştırılır. Tokuşturulan yumurtalardan hangisi ilk önce kırılırsa, o yumurtanın sahibi oyunu
kaybetmiş olur.” (Oğuz- Ersoy 2005: 142). Filmde bu iki oyun sadece oynanan oyun çeşitliğini göstermek açısından kısa süreli olarak gösterilmiştir.
Üç Tekerlekli Bisiklet filmini halkbilimsel açıdan zengin kılan bir başka
unsur, sünnet eğlenceleridir. Gerekli operasyonu geçirdikten sonra Hasan,
sünnet yatağında hediyeleriyle beraber yatarken, onu eğlendirmek ve acısını unutturmak için kukla gösterisi yapılır. Filme adını veren üç tekerlekli bisiklet de Hasan’a Ali tarafından sünnet hediyesi olarak verilmiştir.
2. BİR DAĞ MASALI
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Yasemin DENİZ
: 1967
: Turgut DEMİRAĞ
: Turgut DEMİRAĞ (Reşat Nuri Güntekin’in
aynı adlı eserinden hareketle yazılmıştır.)
Oyuncular : Türkân ŞORAY, Murat SOYDAN
Filmin konusu: İstanbul’da tıp okuyan ve zengin bir hayat süren Lâle, dayısının iflâs etmesi nedeniyle okulu bırakmak zorunda kalır ve bir Anadolu
köyünde öğretmen olur. Bir öğrencisinin kaza geçirmesi sonucu Lâle, doktor Murat’la tanışır ve kısa sürede ikisi birbirine âşık olur. Çeşitli yanlış anlamalar ve olumsuzluklar yaşansa da iki âşığın birbirlerine kavuşmalarıyla
film sona erer.
14
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Yönetmen Turgut Demirağ,
her fırsatta köyü hiçbir diyaloğun geçmediği çeşitli karelerle tanıtmaya çalışmıştır. Bu karelerden birkaçı da, çocuk oyunlarına ayrılmıştır.
“Bir Dağ Masalı” filminde geçen çocuk oyunları, “Birdirbir” ve “Güvercin taklası”dır. Oyunların oynanışı kısaca şöyledir: Birdirdir, oyuncuları bol olan ve başlangıçta ebe seçimi yapılan bir oyundur. Ebe, öne eğilerek ellerini dizlerine dayar, diğer oyuncular da birkaç metre arayla sıralanırlar. Ardından teker teker koşarak eğilmiş duran ebenin üzerinden
ellerini sırtına bastırıp atlarlar. (F:3) Güvercin taklasında ise öncelikle iki
takım oluşturulur ve oyuncular şu şekilde bir duruş alırlar: Ebe takımından iki kişi birbirlerine arkaları dönük olarak dururken diğer ikisinden
biri ön tarafa diğeri arka tarafa olmak üzere kafalarını ayakta duran arkadaşlarının bacaklarının arasına sokarlar. Diğer takımın oyuncuları önde
yarı yatık duran oyuncunun sırtına ellerini koyarak, ayakta duran bellerini aralamış oyuncuların arasından takla atarak arkadaki oyuncunun üzerinden yere inerler. (F:4) Yatan ve ayakta duran oyuncular, atlama yapan
oyuncuları engelleyici harekette bulunamazlar. Bulunurlarsa, atlayış yinelenir. Oyunculardan biri taklayı atamazsa tüm takım olarak, diğer takımın yerine geçer.
3. BOŞ BEŞİK
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Mete İsa KARAÇÖR
: 1969
: Orhan ELMAS
: Turgut DEMİRAĞ (Yazar Necati Cumalı’nın
Oyuncular : Fatma GİRİK, Tugay TOKGÖZ
Filmin konusu: Genç yörük beyi Ali, uzun süre gönlünün sultanını bulamamış, ne var ki bir göç sırasında köylü kızı Fatma’yı görmüş ve ona âşık olmuştur. Her ne kadar yörüklerde dışarıdan kız alma olmasa da, obanın izni
sonucu Fatma ile Ali evlenirler. Ancak 7 yıl sonra çocukları olur ve bir gün
Yörükler göç ederken Fatma’nın çocuğunu kartal kapar. Bunun üzerine kartalla boğuşmaya başlayan Fatma, yavrusunu kurtarsa da kendi kartalla beraber kayalıklardan yuvarlanarak ölür.
15
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Boş Beşik” filmi senaryosuyla olduğu kadar türküsüyle de ünlü bir filmdir. Filmde yapılan “çocuksuzluk” vurgusu Dede Korkut Hikâyeleri’ndeki “Dirse Han Oğlu Boğaç Han”
hikâyesine çok benzemektedir. Hikâyede de çocuğu olmadığı için Dirse Han
tüm Oğuz beyleri tarafından “Oğlu, kızı olmayana Tanrı Taâla kargamıştır, biz
de kargarız beddua ederiz, belli bil.” (Ergin 1971:11) şeklinde dışlanmış, bunun nedenini karısına “Beri gel başımın bahtı, evimin tahtı, senden midir,
benden midir, Tanrı Taâla bize bir topaç gibi oğul vermez nedendir? (Ergin
1971:11) diye sormuştur. Bunun üzerine karısından “Aç görsen doyur, çıplak
görsen donat, borçluyu borcundan kurtar, tepe gibi et yığ, göl gibi kımız sağdır, büyük ziyafet ver, dilek dile, olur ki bir ağzı dualının hayır duası ile Tanrı bize bir topaç gibi çocuk verir.” (Ergin 1971: 11-12) şeklinde bir cevap alan
Dirse Han onun sözünü dinler ve kısa bir süre sonra çocukları olur. Boş Beşik filmindeki çocuksuzluğa isyan ilk olarak Fatma gelinden gelmiştir: “Ağaçlar çiçeğe durdu. Bütün hayvanlar, köpekler bilem yavruluyor. Çevremiz çocuk sesleriyle cıvıl cıvıl, bizim çadırımız sessiz, ölü evi gibi kaldı. 7 yıldır bir
çocuğum olsun diye yanar tutuşurum. Yetti gayrı bu acım yetti.” Bunun üzerine Ali, “Sevdiceğim neden böyle üzersin tatlı canını? Anası sen, babası ben
oldukça, elbet bir gün oğlumuz olacak!” der. Görüldüğü gibi hikâye ile film
arasındaki ortak tema çocuksuzluktur. Farklı olan durum birisinde erkeğin, diğerinde ise kadının feryâdının ön plânda oluşudur.
“Boş Beşik” filminde geçen çocuk oyunları “Kutu Kutu Pense” ve
“Sapan”dır. İlk oyunu kızlar kendi aralarında oynarlarken, sapanı tek bir erkek çocuğu oynamaktadır. Filmde daha çok yer verilen oyun sapandır. Filmde kullanılan sapan, içine taş konup döndürülerek fırlatılan ve bu sayede
güçlü bir hamleyle hedefin vurulmasını sağlayan bir oyuncaktır. Çocuğun
ileride iyi bir atıcı olması için sapanla oynaması bir hazırlık aşamasıdır. Yörük beyi Ali’nin de böyle bir çocuğu olmasını istediğini bilen Fatma, çocuğa yaklaşıp yakınlık kurmak ister. Ne var ki çocuk, büyüklerinden duyup öğrendiği sözlerin etkisiyle Fatma’dan uzaklaşır, gider.
Türk sinemasında 1970-1980 yılları arasındaki dönem, 60’lı yılların sonunda başlayan renkli film gösterileri, televizyonun ortaya çıkışı, ekonomik
daralma, “sanat dışı” olan yapımlar ve sansür nedenlerinden ötürü yozlaşma ortamı içinde başlamıştır. Kitapta, bu dönemde çekilen 12 Türk filmine
yer verilecektir.
16
4. UMUT
Araştıran : Miyase GÜZEL
Yapım Yılı : 1970
Yönetmen : Yılmaz GÜNEY
Senaryo : Yılmaz GÜNEY
Oyuncular : Yılmaz GÜNEY, Tuncel KURTİZ
Filmin konusu: Beş çocuğu, yaşlı anası ve karısı ile Adana’nın bir köyünden Ankara’ya taşınan Cabbar, gece gündüz at arabacılığı yaparak geçinmeye çalışan birisidir. İşleri iyi gitmez, pek çok kişiye borçlanır, üstüne üstlük
bir kaza sonucu arabasını kaybeder. Nefesi güçlü bir hocaya danışarak define aramayı telkin eden arkadaşının fikrine kapılır; fakat hiçbir şey elde edemez. Film, define uğruna ailesini bırakıp giden Cabbar’ın aklını kaybetmesiyle sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Umut” filminde sadece “Elim
Sende” oyunu (F:5) yer almıştır. Bu oyun için birkaç tane oyuncu seçiminin
ardından tekerleme söylenir ve ebe seçilir. Ardından ebe, ona kadar sayar
ve diğer oyuncular bu süre zarfında ebeden uzaklaşırlar. Saymanın bitmesiyle ebe, herkesi kovalamaya başlar. Yakalanan oyuncu, yeni ebe olur. Kovalanan oyunculardan biri eğer yakalanacağını anlarsa, o anda bir başka arkadaşının ismini söyler. Bu defa ismi söylenen kişi ebe olur ve o da en yakınındaki oyuncunun peşine düşer. Elim Sende, bu şekilde oynanmaya ve
yeni biri yakalanıncaya dek sürer. Yılmaz Güney’in “Umut” filminde geçen
elim sende oyununda ebe seçimi, ebenin ona kadar sayması, ebe değişimi
gibi unsurlar bulunmamaktadır. Filmde sadece Cabbar’ın iki çocuğu tuz almak için dışarı çıkmışlar ve eve dönerken elim sende oyununu oynamışlardır. Oyuncunun yakalandığı bölüm bile filmde verilmemiştir.
5. ŞALVAR DAVASI
Araştıran : Yalçın DAĞ
Yönetmen : Kartal TİBET
Senaryo : Başar SABUNCU
Oyuncular : Şener ŞEN, Müjde AR, Halil ERGÜN
17
Filmin konusu: Bir köyün kadınları tarlalarda köle gibi çalıştırılmakta, erkekler de kahvehanede oturup ağanın buyruğu altında yaşamaktadırlar. Evlenip kocasıyla İstanbul’a yerleşen Elif, bir talihsizlik sonucu kocasını kaybeder ve köyüne döner. Kadınların bu halini görür, çok sinirlenir ve kadınlarla birlik olup erkeklere karşı dururlar. Film, imam nikâhı ile kocalarıyla
beraber olan tüm köylü kadınların resmî nikâh ile evlenmeleri ve tarlada erkeklere yardım etmeleriyle sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Şalvar Davası” filminde geçen
çocuk oyunu, “Yağ Satarım Bal Satarım”dır. Oyunun oynanışı şöyledir: Bir
ebe seçilir ve eline mendil alır. O, oyunculardan oluşan dairenin etrafında
dönerken, oturanlar şu tekerlemeyi söylerler:
Yağ satarım
Bal satarım
Ustam ölmüş,
Ben satarım.
Bu tekerleme söylenirken, ebe de mendili hangi oyuncunun arkasına koyacağını düşünür. Nihayet mendili fark ettirmeden birinin arkasına bırakır
ve hızla koşmaya başlar. Bunu fark eden diğer oyuncular, şu tekerlemeyi
söylerler:
Zambak zumbak
Dön arkana iyi bak.
Ebe bir tur dolaşır, bu süre zarfında arkasına mendil konan oyuncu bu
durumu fark etmezse, mendil ile oyuncuya vurur, cezalandırır, bu sayede
ebelikten kurtulur. Oyunun filmde yer alışı, köy yaşantısının bir parçasını
göstermek içindir. Tüm köyün çocukları yuvarlak oluşturacak şekilde sıralanmış, ağa ile beraber oyun oynamaktadırlar. Bir oyuncu ağanın arkasına
mendili koymuş; ancak ağa bunu fark etmemiştir. Bunun üzerine ebe bir tur
attıktan sonra mendili ile ağaya vurmaya başlar. (F:6) Buna sinirlenen ağa,
“Yeter!” diyerek mendili ebenin elinden alır ve çocukların tekerleme söyleyişlerini taklit ederek dairenin içine girer. Çeşitli komik hareketler yaptıktan
sonra çocukların gülmesi üzerine “Rezil olduk yav, çabuk ula dağılın” diyerek çocukları ve oyun alanını dağıtır.
18
6. SEZERCİK ARSLAN PARÇASI
Araştıran : Emel İÇİN
Yönetmen : Memduh ÜN
Senaryo : Safa ÖNAL
Oyuncular : Hülya KOÇYİĞİT, Ediz HUN, Sezer İNANOĞLU
Filmin konusu: Bir yanlış anlaşılma sonucu Sezercik’in annesi hapse düşer ve babası karısına ne inanır ne de ona yardım eder. Hapishanede hamile olduğunu anlayan Hülya Koçyiğit, Sezer’i doğurur ve beş yıl sonra hapisten çıkan en yakın arkadaşının yanına Sezer’i de verir. Dış dünya ile ilk kez
karşılaşan Sezercik, teyze olarak tanıdığı kadının mahallesinde ilk kez yaşıtlarıyla karşılaşır ve oyun oynama fırsatını elde eder.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Sezercik Arslan Parçası” filmi,
incelemeye dâhil edilen diğer 39 filmden en fazla çocuk oyunu barındıran
film olma özelliği ile ayrılmaktadır. Ancak sayı her ne kadar fazla olsa da,
filmde oyunlara ayrılan zaman her filmde olduğu gibi kısıtlı olmuştur. Öncelikle şunu söylemek gerekir ki, filmde yer alan tüm oyunlar, mahalle yaşantısının önemli bir parçasıdır. Büyük, toprak bir alanda çocuklar hep çok çeşitli oyunlar oynamaktadırlar. Bunlardan ilki, uçurtmadır. Dikkate değer bir başka oyun miskettir. Misket oyununun Anadolu’da çok türlü oynanış şekilleri
vardır. Filmde sadece bir atış gösterilmiş, Sezercik oyunda kazanan olsa da,
hak ettiği misketleri alamamıştır. (F:7) Bunun nedeni, mahalleye yeni gelen
ve güçsüz olarak kabul edilen “öteki” oluşudur. Üstelik babasının kim olduğu
belli olmayan, annesi de hapiste olan bir çocuktur. Filmde birdirbir ve istop
oyunları misket oynayanların arkasında ayrıntılı görüntüsü ve sesi olmayan bir
şekilde, yani bir nevi fon olarak fonksiyon göstermiştir. Filmde fon olarak gösterilen bir başka oyun ise sadece kızların oynadığı ip atlamadır.
7. AZAD KUŞU
Araştırmacı: Cihan ERDEN
Yönetmen : Orhan ELMAS
Senaryo : Vural PAKEL
Oyuncular : Hülya KOÇYİĞİT, Tarık AKAN, Ömer DÖNMEZ (Ömercik)
19
Filmin konusu: Melek, eşini uzun bir zaman önce kaybetmiş, bir taraftan fabrikada çalışan, bir taraftan da oğlu Tayfun‘u büyütmeye çalışan genç
bir kadındır. Bir gün Tayfun, okul bahçesinde arkadaşlarıyla oynarken bayılır. Neticede çocuğun beyninde tümör olduğu anlaşılır. Zengin bir iş adamı
olan Hakan, Tayfun’un Avrupa’da tedavi görüp iyileşmesini sağlar ve filmin
sonunda Melek ile evlenir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Azad Kuşu” filminde geçen
çocuk oyunları, “İstop” (F:8) ve “Kutu Kutu Pense”dir. (F:9) İstop, her ne kadar Türkiye’de çok fazla türü olan bir oyun olsa da, genel anlamda oyunun
oynanışı şu şekildedir: Birkaç oyuncu toplanır ve bir ebe seçilir. Ebe istediği
bir oyuncunun adını bağırarak elinde tuttuğu topu havaya fırlatır. Adı geçen
oyuncu artık yeni ebedir ve oyun böyle devam eder. “Azad Kuşu” filminde
“Kutu Kutu Pense” oyunu ise fon olarak yer almıştır.
Kutu Kutu Pense oyunun oynanışı kısaca şöyledir: “Oyuncular el ele tutuşarak daire oluştururlar. Şarkıyla birlikte ellerini sallayarak dönmeye başlarlar. Şarkının sonunda ismi söylenen oyuncu yüzü dairenin dışına gelecek
şekilde ters döner.
Kutu kutu pense
Elmamı yense
Arkadaşım Ayşe
Arkasını dönse
Ayşe arkasını dönünce dörtlük tekrarlanır ve başka bir oyuncunun adı
söylenir. Aynı şekilde bütün oyuncuların adı söylenir. Bütün oyuncular arkalarını döndükten sonra dörtlüğün son mısrası “önünü dönse” şeklinde değiştirilerek yeniden söylenir. İsmi söylenen oyuncular dönerek oyuna başladıkları şekli alırlar.” (Özhan 1997: 195).
8. GELİN
Araştıran : Emine BİÇER
Yönetmen : Ömer Lütfi AKAD
Senaryo : Ömer Lütfi AKAD
Oyuncular : Hülye KOÇYİĞİT, Kerem YILMAZER, Kahraman KIRAL, Ali
ŞEN, Aliye RONA, Kâmuran USLUER
20
Filmin konusu: Hacı İlyas ve karısı Yozgat’taki tüm topraklarını satarak İstanbul’a zengin olma hayâlleriyle gelmiştir. Kısa bir süre sonra oğulları, gelinleri ve torunları ile beraber aynı gecekonduda yaşamaya başlarlar. Küçük gelin Meryem’in oğlu Osman’ın kalbinin delik olduğu anlaşılır.
Bu durumda tek çare ameliyattır; ama Osman’ın tedavisi için gerekli olan
para Hacı İlyas’ın market kurma hayâllerini suya düşüreceğinden Meryem’e
hep biraz daha beklemesi şart koşulur. Günler su gibi akıp gider ve Kurban Bayramı’nın ilk günü, Osman ölür. Meryem, üzüntü ve kızgınlıkla Hacı
İlyas’ın bakkalını yakar ve evini terk eder. Çok pişman olan Veli, Meryem’le
birlikte işe girerek yeni bir hayata başlar.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Gelin” filminde geçen çocuk
oyunları “elim sende” (F:10) ve “çaktırma”dır. (F:11) İlk oyun daha önce anlatıldığı için, burada çaktırma hakkında bilgi verilecektir. Her oyuncuya ait
bir tane kalın sopanın olduğu çaktırma oyununda amaç, çamur bir zemin
üzerinde sopayı dik durdurmak ve yapılan atışla başka oyuncuların sopalarını devirmektir. Filmde çocuk oyunlarının geçtiği yer, gecekondu mahallesidir. Bu mahallelerin sokak araları ise çocukların oyun alanlarıdır.
Yönetmen Ömer Lütfi Akad’ın ünlü üçlemesinin (Gelin-Düğün-Diyet) ilk
halkasını oluşturan bu film, Türk sinema tarihi açısından önemli bir yer teşkil etmektedir. 1970’li yıllar, Türkiye’nin ekonomik krizlerden geçtiği bir zaman dilimi olmuştur. 1950’lerde başlayan köyden kente göç bu dönemde
hızla artmış, büyük kentler âdetâ gecekondu yığınına dönüşmüştür. İşsizlik, ekonomik sancılar ve kente uyum sağlayamama durumu pek çok filme
konu olmuştur. Bu durumun nedenini film eleştirmeni Atilla Dorsay şu şekilde açıklar: “Yozgat’ta tasını tarağını satmış, büyük kente zengin olmaya
gelmiş Hacı İlyas’ın toplumdaki değişimin yönünü çok iyi kavradığı görülür:
Feodal geri kalmışlıktan kapitalizme geçişin toplumsal sancısı, Hacı İlyas’ta
somutlaşmıştır sanki… Hacı’nın para ve dükkân tutkusu, sırasında aile bireylerinin hayatını bile ezip geçecek güçtedir. Ama bu çizgi dışı bir zâlimlik
değildir, kapitalistleşmenin mantığına uygundur. Dünyanın her yerinde nice
gözyaşı, nice kan, nice emek sömürüsü, nice insan hayatı üstüne kurulmuştur kapitalizm. Büyük oğul, küçük oğul Veli’ye bunu bir yerde ne güzel açıklar: “İş göz yaşı dinlemez, iş beklemez. Çark bir kere yürümeye başladı mı,
dönmelidir.” (Dorsay 1989:39).
21
9. DİYET
Araştıran: Petek ERSOY
Yapım Yılı: 1974
Yönetmen: Ömer Lütfi AKAD
Senaryo: Ömer Lütfi AKAD (Yazar Ömer Seyfettin’in aynı adlı eserinden
hareketle yazılmıştır.)
Oyuncular: Hülya KOÇYİĞİT, Erol TAŞ, Hakan BALAMİR
Filmin konusu: İstanbul’da bir fabrikada çoğu köyden kente göç etmiş insanlar çalışmaktadır. İşçilerden Mustafa bir gün makinaya bacağını kaptırır ve
sakat kalır. Sendikalı olmadığı için ne hakkını arayabilir, ne de tazminat talebinde bulunabilir. Fabrika yönetimi hem bu olaylara kayıtsız kalır, hem de işçilerin sendikal haklarını aramalarına sıcak bakmaz. Hacer ve Hasan bu fabrikada tanışıp evlenirler. Başından beri fabrika yönetiminin yanında olan Hasan, filmin sonunda bacağını kaybeder ve tıpkı Mustafa gibi sakat kalır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde öne çıkan karakterlerin
hepsi bir gecekondu mahallesinde birbirlerine yakın evlerde oturmaktadırlar. Bacağını kaybeden işçi olan Mustafa, evin geçimini sağlayan tek kişidir
ve hayat şartları gereği sakat kalsa da bunu yapmaya devam etmelidir. Bu
yüzden çocuk parklarında satılması için rüzgâr gülü yapmaya başlar. (F:12)
Bu, onun hayata tutunma konusundaki tek şansıdır. Hazırlanan rüzgâr güllerini satan çocuk ise fakirlikten ötürü okuyamayan ve çalışmak zorunda kalan birini canlandırmıştır. (F:13)
10. CANIM KARDEŞİM
Araştıran : Serkan KÖSE ve Serap ODABAŞI
Yönetmen : Ertem EĞİLMEZ
Senaryo : Sadık ŞENDİL
Oyuncular : Tarık AKAN, Halit AKÇATEPE, Kahraman KIRAL
Filmin konusu: İstanbul’da bir gecekonduda iki kardeş yaşamaktadır.
Ağabey işsizdir ve her gününü kendi gibi olan bir arkadaşı ile geçirmektedir. Bir zaman sonra küçüğün kan kanseri olduğu anlaşılır. İşte bu noktadan
22
sonra iki arkadaş, birkaç aylık ömrü kalan çocuğa güzel vakitler geçirebilmesi için büyük çaba göstereceklerdir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Canım Kardeşim” filminde geçen geleneksel çocuk oyunu, onlarca çeşidi olan misket oyunudur. (F:14) Bu
çeşitlerden biri de “Üçgen”dir. Oyunun oynanışı şu şekildedir: “En fazla 4 kişi
ile oynanır. Toprak zemin üzerine bir üçgen çizip, yaklaşık 2-2,5 metre ilerisine de bir çizgi çekilir. Önceden karar verildiği şekilde üçgenin içine kişi başı
kadar gülle (misket) yerleştirilir. Ardından baş olarak seçilen gülleler, çekilen
çizgiye doğru atılır. Oyuna ilk başlama hakkını kazanan, çizgiye güllesini en
yakın atan oyuncudur. (F:15) Sıralama bitince oyuna geçilir. Tüm oyuncuların yapması gereken, çizilen çizginin içinden tek atışa mahsus olmak kaydıyla çıkardığı tüm güllelerin sahibi olmaktır. Burada dikkat edilmesi gereken bir
nokta vardır: Eğer oyuncuların baş olarak seçtiği gülleler, çizilen üçgenin içinde kalırsa, oyundan çıkarılırlar. Bu durumda oyun, diğer oyuncular arasında
devam eder ve üçgenin içinden çıkarılan gülleler, çıkaran oyuncunun olur.
Eğer oyuncu, başka birinin baş seçtiği gülleyi vurursa, hem onu oyun dışı bırakır, hem de onun güllelerine sahip olur.” (Oğuz-Ersoy 2007:112).
Tüm bu bilgiler bir yana, “Canım Kardeşim” filminde oyunun geçtiği sırada iki çocuk arasında (Kahraman Kıral ve bir mahalle arkadaşı) geçen diyalog filmde oyundan çok çocuğun saflığına yönelik yapılan bir vurgudur:
-Kahraman Kıral: Bana bak sana bir şey söyleyeyim mi?
-Arkadaşı: Söyle.
-K.K: Kimseye söylemek yok ama.
-A: İyi ya söylemem.
- K.K: Yemin et bakayım.
- A: Valla billa söylemem.
- K.K: Ben ölecekmişim.
- A: Ne var oğlum bunda yemin ettirecek?
- K.K: Hiç. Ama ağabeyimle Halit ağabeyim bağırdılar bana,
duydun mu diye akşam. Ben de korkumdan duymadım dedim.
- A: Sahi sen ölünce bilyalar ne olacak?
- K.K: Ne bileyim ben?
- A: Bana versene…
- K.K: İyi ya, ölünce ağabeyimden alırsın.
- A: Yaşa ulan!
23
11. GÜLŞAH
Araştıran : Tuğba GÜLEÇ
Yönetmen : Orhan AKSOY
Senaryo : Ahmet ÜSTEL
Oyuncular : Gülşah SOYDAN, Hülya KOÇYİĞİT, Münir ÖZKUL.
Filmin konusu: Gülşah, annesini kaybettiğinden beri babası ve dedesiyle beraber yaşayan yalnız bir çocuktur. Tutulan hiçbir dadıyı sevmemekte,
hattâ onları hızlı bir şekilde evden kaçırmak için her türlü yolu denemektedir. Yeni dadı olarak Zeynep eve gelir. Zamanla Zeynep’i seven Gülşah, çeşitli yollara başvurarak babası ile Zeynep’in yakınlaşmasını sağlar. Film, ikilinin evlenmesiyle sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Gülşah filmi, çocuk oyun ve
oyuncakları açısından incelenmek istendiğinde öncelikle Gülşah’ın odasını betimlemek gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeni, Gülşah’ın
zengin bir baba sayesinde her türlü oyuncağa sahip ve şımarık olduğu gerçeğidir. Dağınık odasında bebekler, oyuncak arabalar, bebek arabası, ipli
araba vb. pek çok oyuncağı görmek mümkündür. Gülşah, oyuncaklarının
yanı sıra tam bir çizgi roman tutkunudur. Red Kit, Zagor, Tombrak, Süper
Man ve Kızıl Maske en sevdiği kahramanlardır ve odası onların posterleriyle döşenmiştir. Gülşah’ın odasına ilk girdiğinde duvarlarda boy boy silahlı adamların resmini görünce çok şaşıran Zeynep hemen bu görüntüyü değiştirir ve yerine 7 Cüceler ve Pamuk Prenses, balerin bebek, bir çizgi film kahramanı olan Donald Duck, Mickey Mouse gibi kahramanların
posterlerini asar. Zeynep ayrıca Gülşah’ı Pinokyo gibi dünyaca ünlü bir
kahramanla da tanıştırır.
Filmde geçen tek çocuk oyunu çember oyunudur. Çember, çok çeşitli şekillerde oynanan bir oyundur. Gülşah filminde geçen şekli ise, tahtadan yuvarlak çemberlerin belirli bir mesafeden dik tahta çubuklara denk
getirilmeye çalışılmasıdır. (F:16) Bunun Samsun, Sinop gibi yörelerdeki adı
Çemberbaz’dır.
24
12. İBO İLE GÜLLÜŞAH
Araştıran : Gamze YILDIZ
Yönetmen : Atıf YILMAZ
Senaryo : İhsan BİLSEV
Oyuncular : Kemal SUNAL, Gülşah SOYDAN, Ayşen GRUDA
Filmin konusu: İbrahim ile Nazlı birbirlerine sevdalı iki gençtir fakat
Nazlı’nın babası paragöz olduğundan evlenmeleri mümkün değildir. İbrahim, İstanbul’da istenilen başlık parasını bulmak için Nazlı’nın babasının
peşinde dolaşırken tesadüfen zengin kızı Gülşah ile tanışır. Gülşah, anne ve
babasının ilgisinden yoksun, dadıların elinde büyüyen, içi sevgi dolu, küçük
bir kızdır ve İbrahim’i de çok sevmiştir. Gülşah, Nazlı hakkında İbrahim’e
yardım etmek için işleri karıştırsa da, sonunda İbrahim ve Nazlı evlenerek
mutlu olurlar.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “İbo ile Güllüşah”, incelemeye
dâhil edilen pek çok filmden “oyun ve oyuncaklar”, “mutlu çocuk-mutsuz
çocuk” kavramlarına göndermeler yapması açısından ayrılmıştır. Özette de
bahsedildiği gibi Gülşah, zengin bir kızdır ve pek çok çocuğun sahip olmak
bir yana, hayâl bile edemediği oyuncaklara sahiptir. Ne var ki o hiç mutlu değildir. Bunu zorba Alman dadısı tarafından bir seferinde odasına kapatıldığında her bir oyuncağına bakarak “Hiçbirinizle oynamak istemiyorum,
hepinizden nefret ediyorum.” sözleriyle açıklamıştır. İşte o anda penceresinden dışarı bakmış ve oyun oynamaya giden çocukları görmüştür. O çocuklarla beraber uçurtma uçurmuş (F:17) ve ip atlamıştır. (F:18) Bu sayede yalnızlıktan kurtulmuş, grup oyunlarına dâhil olarak paylaşmayı öğrenmiştir.
Evinde onlarca bebeği olmasına rağmen sokakta karşılaştığı küçük bir kızın
iplikten yapılmış, üstünde elbisesi bile olmayan bez bebeğini çekici ve otantik bulmuş, kızın kendi dünyasında yarattığı mutluluğa imrenmiştir. (F:19)
“İbo ile Güllüşah” filminde geçen diğer bir çocuk oyunu sek sektir. (F:20)
Yine dadısı tarafından ceza olarak banyoya kapatılan Gülşah, her zaman en
iyi yapabildiği şeyi yani oyunu çaresizlikler içinde bile olsa gerçekleştirebilmeyi başarmış ve daracık olan banyoda kendi yaratıcılığıyla oyun ve diş
macununu birleştirerek kendine bir çıkış yolu üretmiştir.
25
13. SELVİ BOYLUM AL YAZMALIM
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Çiğdem SARIKAYA
: 1977
: Âtıf YILMAZ
: Ali ÖZGENTÜRK (Cengiz Aytmatov’un
aynı adlı romanından uyarlanmıştır.)
Oyuncular : Türkân ŞORAY, Kadir İNANIR, Ahmet MEKİN
Filmin konusu: Asya, annesi ve erkek kardeşi ile beraber oturan bir köylü kızıdır. İstanbul’dan bu köye gelip şoförlük yapan İlyas ile birbirlerini severler ve evlenirler. Eşinin kendini aldattığını anlayan Asya, çocuğuyla evi
terk eder. Ona yardım eden, evine alan, çocuğuna babalık eden Cemşit’le
evlenir. Kader onu eşiyle tekrar karşılaştıracak ve bir seçim yapmak zorunda bırakacaktır…
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen ilk oyuncak, tahta kamyondur (F:21) ve Asya’nın erkek kardeşi ucuna ip bağlayarak bununla
oynamaktadır. Kamyonun filmde ikinci geçişi, İlyas’ın Samet’e aldığı oyuncaktır. Kamyon, aslında filmin tamamına etki eden bir unsurdur. Çocukların
oyuncağı ve İlyas’ın en önemli varlığının kamyon olmasının yanı sıra aynı
zamanda bir iş kaynağıdır. Kamyon, Türkiye’nin sanayileşmesinin bir imgesi olarak filmde derinlemesine bir imge oluşturmuştur. Bu nedenden ötürü
iş insan hayatından daha önemlidir.
Filmde geçen ikinci oyuncak, Cemşit’in Samet için yaptığı salıncak iken,
üçüncü ve son oyuncak plastikten yapılmış bir tüfektir. Ne var ki bu çalışma
sadece geleneksel oyun ve oyuncaklarla sınırlandırıldığından, bunlar değerlendirmeye tâbi tutulmayacaktır.
Selvi Boylum Al Yazmalım filmi, Türk çocuk tarihi açısından oyuncaklar ve yan unsurlar bir tarafa konulduğunda “erkek çocuk/kız çocuk” ikilemi açısından da gönderme yapmış bir filmdir. Asya, İlyas’ı ne kadar sevdiğini bir seferinde söylediği şu sözlerle açıklamıştır: “Bir oğlan doğurmak istiyordum İlyas’ıma. Beni daha çok sevsin istiyordum.”
Filmde çocuk kültürüne ilişkin geçen bir başka halkbilimsel unsur, beşiktir. Pek çok filmde yer alan tahta beşiğin aksine bu beşik, dört tarafı iplerle
sarılmış ve birini çektikçe sallanan türdendir.
26
Selvi Boylum Al Yazmalım, bunların yanı sıra halkbilimsel anlamda çok
zengin bir yapımdır. Kamyona yazılan yazılar, (“Malkoçoğlu”, “Aldırma Gönül”, “Al Yazmalım”), türküler, Asya’nın kilim dokuması bunlara verilebilecek başka örneklerdir.
14. YUSUF İLE KENAN
Araştıran: Belgin MEYDAN
Yapım Yılı: 1979
Yönetmen: Ömer KAVUR
Senaryo: Ömer KAVUR, Onat KUTLAR
Oyuncular: Cem DAVRAN, Cemal ÇELİKER
Filmin konusu: Kan davası nedeniyle yetim kalan ve İstanbul’a amcalarını bulmaya gelen Yusuf ile Kenan bir türlü amcalarına ulaşamazlar ve film
boyunca çok çeşitli sıkıntılar çekerler. Büyük oğlan Yusuf, küçük kardeşine kol kanat germekle görevlidir; ama yanlış kişilerle tanışarak yanlış yollara sapar ve hapishaneye girer. Küçük Kenan ise bir marangoz çırağı olur ve
film sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Yusuf ile Kenan” filminde geçen geleneksel çocuk oyunları, sek sek (F: 22) ve ip atlamadır. Filmde yer
alan sek sek oyunu, taşın ayakla sürttürülerek oynanmasına dayanmaktadır.
Bunun yanı sıra kaydıraktan kayan ve salıncakta sallanan çocuklar da filmde
tek sahne şeklinde gösterilmiştir. Aslında bu oyunlar sayesinde şehir hayatında çocukların yegâne oyun alanları olan çocuk bahçelerinin içeriği hakkında da bilgi sahibi olmak mümkündür. Filmde geçen tüm bu oyunları başka çocuklar oynamakta, Yusuf ile Kenan onların yanından geçerek amaçsızca amcalarını aramaya devam etmektedirler. Sonuç olarak bu film, yaşama
tutunmaya çalışan çocuklar için oyun ve oyuncağın ne kadar uzak olduğunu göstermesi açısından dikkate değerdir.
15. UMUDUMUZ ŞABAN
Araştıran : Zehra SUNGUR
Senaryo : Suphi TEKNİKER
Oyuncular : Kemal SUNAL, Turgut ÖZATAY
27
Filmin konusu: Kendi halinde yaşayan Şaban, bir gün amcasının öldüğünü öğrenir ve İstanbul’a gider. Bir gecekondu mahallesinde amcasından kalan kahvehanenin sahibi olur. Bu gecekonduları yıkıp yerine apartman dikmek isteyen adama karşı verilen mücadeleyi Şaban kazanır ve film mutlu
bir sonla biter.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Umudumuz Şaban” filminde geçen çocuk oyunları sek sek (F:23) ve kutu kutu pensedir. Söz konusu oyunlar filmde gecekondunun bir parçası olarak gösterilmiştir. Bu kanıya varılmasının nedeni, çocuk oyunlarının yer aldığı sahnelerde gecekonduları yıkıp yerine apartman dikmek isteyen zengin iş adamının şu sözleridir: “Burası benim tapulu malım. Defolup gitsinler. Ben mi çağırdım onları köylerinden? Ne işleri var İstanbul’da? Şehrin tüm güzelliğini bozdular. Bunların eline 2 kuruş sıkıştırdık mı, nasıl olsa sevine sevine çeker giderler. Benim yaptıracağım blok apartmanlarla buralar cennet olacak cennet.”
Kemal Sunal ve filmleri hakkında pek çok bilimsel çalışma yapılmıştır.
Bunlardan biri de Osman Özsoy’a ait Kemal Sunal Fenomenidir. Söz konusu
çalışmada Şaban karakterinin yer aldığı pek çok filmdeki sosyal durum şöyledir: “Şaban filmleri, köy kent arasındaki çatışmaya bağlı olarak kırsal kesim insanının çelişkilerine dayanıyor. Kente göç ettikten sonra daha üst kültür ve gelir seviyesine sahip kent insanı karşısında alt tabakayı oluşturuyor
ve pek çok çelişki yaşıyor kırsal kesim insanı. İşte Kemal Sunal da, her bir
filmde onları oynuyor.” (Özsoy 2002:108).
Türk sinemasında 1980-1990 yılları arasındaki dönemde kuşkusuz en
etkili olay 12 Eylül 1980 askerî harekatıdır. Liberal ekonominin canlanması ve dengelerin değişmesi kendini sinemada da göstermiş, kişi psikolojisi ve kadın sorunları filmlerde işlenen başlıca temalar olmuştur. 70’lerin seks furyasını bu dönemde arabesk ve bu yolla şöhret basamaklarını
tırmanan şarkı söyleyen oyuncular almıştır. (Scognamillo 1988: 9-14). Bu
dönemde 70’li yılların mirası olan televizyon, etkisini daha da arttırmış,
insanların eve kapanmasına neden olan bir başka unsuru da beraberinde getirmiştir: Video. Kitapta, bu dönemde çekilen 7 Türk filmine yer verilecektir.
28
16. KUDUZ-ÇOCUKLAR ÇİÇEKTİR
Araştıran : Seher ÇATIK
Yönetmen : Yaşar SERİNER
Oyuncular : Necla NAZIR, Tarık AKAN
Filmin konusu: Bir ağanın Almanya’dan getirdiği kurt köpeği, aralarında
ağanın da oğlu olmak üzere köyün çocuklarını ısırır. Köylüler köpeği öldürmek istese de ağa, köpeğin kuduz olduğunu kabul etmez ve bunu engeller. Çocukları dispansere götürme işi ağanın kızına âşık olan topal gence düşer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyunu,
aynı zamanda geleneksel köy seyirlik oyunları içinde de yer alan “Çömçe Gelin”dir. (F:24) Filmde yer alan ismiyle “Çomçalı Gelin”, kuraklık
döneminde oynanır. Ağaçtan yapılan kepçeye “çömçe, çomça” vb. isimler verilir ve ucuna da ağaçtan bir kol takılır. “Daha sonra bu ağaç iskelete entâri giydirilip duvak takılarak gelin edilir. Çocuklardan ikisi çomçalı gelinin kollarından tutarak yürümeye başlarlar. (F:25) Onları da diğer çocuklar takip ederler. Her evin önünde durularak topluca şu dörtlük
söylenir: (F:26)
Çomçalı gelin çom ister,
Allah’tan yağmur ister;
Yağ verenin oğlu olsun,
Bulgur verenin kızı olsun.
Ev halkından biri çocuklara yağ, bulgur, (F:27) vb. verirken diğeri de
çomçalı gelinin üzerine bir kova su döker. Bütün evler dolaşıldıktan sonra,
toplanan malzemelerle bulgur pilavı pişirilip hep birlikte yenir.” (F:28) (Özdemir 2006:272-273).
“Kuduz-Çocuklar Çiçektir” filmi, söz konusu çocuk oyununa tam 2.5 dakika kesintisiz yer vermesi açısından incelemeye dâhil edilen diğer filmlerden ayrılmaktadır. Bu da yönetmenin köy yaşantısının bir parçası olan çocuk oyunlarına, halk inançlarına duyarlı olduğunun göstergesidir.
29
17. KÖREBE
Araştıran : Yavuz ERTÜRK
Yönetmen : Ömer KAVUR
Senaryo : Barış PİRHASAN, Ömer KAVUR
Oyuncular : Türkan ŞORAY, Cihan ÜNAL
Filmin konusu: Meral, kızı Elif’le yaşamını sürdüren dul bir kadındır. Bir gün Elif, ortadan kaybolur ve tüm aramalara rağmen bulunamaz.
Meral’in eski kocası Hâlis ve avukatı Turgay da aramalara katılırlar. Filmin sonunda Turgay, Elif’i kendi özel çabalarıyla bulur ve annesine teslim eder.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Körebe” filminde geçen çocuk
oyunu, adından da anlaşılacağı üzere körebedir ve Anadolu’da çeşit çeşit
oynanış şekilleri mevcuttur. Film, Elif’in arkadaşlarıyla beraber körebe oynamasıyla başlar ve bu oyun 3 dakikaya yakın bir süre devam eder. Gözleri kapalı olan bir küçük kız, bir oraya bir buraya gitmekte ve arkadaşları da
ona “Hadi yakalasana!” demektedir. Oyuncular arasından söylenen şöyle
bir tekerleme de vardır:
Körebe körebe
Gel sesime sesime
Karga da çıksın fesime
Oyunun oynanışı bir yana aslında filmin bir çocuk oyunundan hareketle isim almasının iki nedeni vardır. İlki, filmde Elif’in son kez körebe oynarken görülmüş olması, (F:29 ve F:30) ikincisi de Meral’in körebe oyunundaki ebe gibi çaresizce kızını aramasıdır. Meral kör değildir; ama kızının yokluğunda ışıksız ve karanlık kalmıştır. Gün geçtikçe umudu tükenmekte, kızından bir haber alamamaktadır. Yani artık onun da gözleri ebe
misali kapalıdır; ağır ağır ve korkak bir şekilde nereye gideceğini, ne yapacağını bilemez haldedir. Hattâ kızını kaçırdığını sandığı adamlarla buluşup, onlara istedikleri parayı verdikten sonra körebe oyunundaki ebe yerine konur, gözleri kapatılır, hiçbir şey elde edemeden evine geri dönmek
zorunda kalır.
30
18. KURBAĞALAR
Araştıran : Bilgen BİLGENOĞLU
Yönetmen : Şerif GÖREN
Senaryo : Özden ÇANKAYA
Oyuncular : Hülya KOÇYİĞİT, Talât BULUT
Filmin konusu: Edirne’nin Sultaniçe köyünde çekilen film, kurbağa
toplayarak geçinen dul bir köylü kadının yaşam mücadelesini ve aşkını anlatır. Elmas, kocası öldürülünce genç yaşta dul kalan bir köylü kadındır. Hayatına devam etmek için o da diğer köylü erkekler gibi kurbağa toplama işine girer. O günlerde Balkanlı Ali de köyüne geri döner. Beraber olmayı deneseler de, kaderlerine boyun eğmek zorunda kalırlar ve
yolları ayrılır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Kurbağalar” filminde çocuklar
bayram sahnelerinde, köy meydanında ve mahallede oyun oynarken gösterilmiştir. Oyun sahneleri filmin geçtiği mekâna ve filmin içindeki olay örgüsüne uygun ve doğru bir şekilde verilmiştir. Filmde geçen çocuk oyunları “at
oyunu” ve “salıncak”tır. Bu da köy yaşamında çocukların ne tür eğlencelerle vakit geçirdiklerini göstermektedir.
Filmde, iki erkek çocuk sokakta at oyunu oynarken gösterilmiştir. Çocuklardan kısa boylu ve önde olanının gövdesine ip geçirilmiş, arkadaki uzun boylu olansa ipi yere düşmemesi için gerdirmiştir. Ardından iki
oyuncu koşarak ve “dıgıdık dıgıdık” diyerek at oyununu oynamışlardır. (F:
31 ve 32) Bu sahnenin aynısı filmde iki kere daha tekrar edilmiş, böylelikle çocuk oyunu bazı sahneler arasında “bağlayıcı” bir niteliğe bürünmüştür.
Filmin sonlarına doğru Kurban Bayramı işlenmiştir. Burada da bayram
günü misafir bekleyen bir ailenin evinin bahçesinde, ağaca ip bağlanarak
yapılmış olan bir salıncakta kız çocuğu sallanmaktadır. (F:33) Filmde bayram gününün heyecanı ve sıkıntısı çocuklar aracılığıyla oyun şeklinde verilmiştir.
31
19. ŞABAN PABUCU YARIM
Araştıran : Döndü ZOBALAK
Senaryo : Halit AKÇATEPE
Oyuncular : Adile NAŞİT, Kemal SUNAL, Hâlit AKÇATEPE
Filmin konusu: Şaban, halası Âdile ile birlikte yaşayan bir gençtir. Adile, çocukları çok seven birisidir ve vaktinin çoğunu yaşadıkları evin önünde
bulunan parka gelen çocuklarla geçirmektedir. Öte yandan Haydar adlı bir
müteahhit de bu arsayı satın alıp lüks apartman daireleri yapmak istemektedir. Bunun üzerine Şaban, halası Adile ve diğer arkadaşları bu müteahhide karşı gelirler. Sonunda Haydar’ın oğlu Ahmet’in araya girmesi ile müteahhit, çocuk parkını ve evi yıkmaktan vazgeçer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Tıpkı “Körebe” filminde olduğu
gibi, “Şaban Pabucu Yarım”da da daha filmin ismiyle çocuk oyunları kavramına gönderme yaptığı ortadadır. Tek fark, ilkindeki mesajın oyun, bundakinin ise tekerleme oluşudur. Film jenerik müziğini, gelenekte çocuklar arasında oyuna davet anlamı taşıyan ve oyuncular tarafından belli bir ezgi ile
söylenen “….. pabucu yarım, çık dışarıya oynayalım” tekerlemesinden almıştır. Söz konusu yapımın adının “Şaban Pabucu Yarım” olmasının nedeni
de yine bu tekerlemedir.
Filmde geçen geleneksel çocuk oyunları, “ip atlama”, “yağ satarım bal
satarım” ve “sapan”dır. “İp atlama” oyununda iki oyuncu ipi çevirmekte, diğer oyuncular da sırayla atlamaktadır. Şaban, Ali, Adile hala ve tüm mahalle
çocuklarının “Yağ Satarım Bal Satarım” oyunu oynadıkları gören Ahmet, onlara imrenir. Bunu gören Adile hala dayanamaz ve onu da oyuna dâhil eder.
Mendil, Şaban’ın elindedir (F:34) ve oyuna yeni katıldığı için Ahmet’in arkasına mendili atıverir. (F:35) İşte bu noktadan sonra Adile hala ile Ahmet
arasında geçen şu diyalog dikkat çekicidir: (F:36)
-Ahmet: Ne var?
-Adile hala: Mendili al.
- Ahmet: Ne yapayım?
- Adile hala: Al mendili koş.
32
- Ahmet: Aa! Niye?
- Adile hala: E koş döv onu.
- Ahmet: Olur mu teyzeciğim? Koskoca adam, ayıp olur!
- Adile hala: (Güler) Oyun bu oyun. Sen onu dövmezsen,
o seni dövecek. Hadi koş hadi…
Sonuç olarak süresini iyi kullanamayan Ahmet, Şaban tarafından mendille sırtına vurularak cezalandırılır. (F:37)
Diyalogtan da anlaşılacağı üzere, Ahmet kendi evindeki oyuncaklarla
oynamanın dışında oyuna ilişkin başka hiçbir şey bilmemektedir. Uzaktan
kumandalı trenleri, arabaları ve robotu ile aslında “İbo ile Güllüşah”taki
Gülşah’tan çok farklı olarak Ahmet mutlu bir çocuk portresi çizmektedir.
Belki güzel de bir çocukluk dönemi geçirmektedir; ama paylaşmayı bilmemektedir. Bunu ilk kez yağ satarım bal satarım oyunu sayesinde öğrenebilmiştir. Fırsat kollamayı, rakibin tuzaklarına düşmemeyi ilk kez Adile halanın
parkında öğrenen Ahmet, bu nedenle oranın yıkılmasına karşıdır.
Filmde sapanın yer alışı ise bir çocuk oyuncağı şeklinde değil, bir savunma mekanizması türündedir. Adile halanın evini ve parkın olduğu araziyi yıkmak isteyen ekibe karşı tüm mahalleli ellerine sapanı alır ve üstlerine gelen belediyecilere, zabıtalara sapanla fırlattıkları taşlarla karşı koyarlar.
20. GARİP
Araştıran : Osman TEPE
Senaryo : Fatma GİRİK
Oyuncular : Kemal SUNAL, Ece ALTON
Filmin konusu: Kemal, futbol tutkunu, günlük işler yapan, kirasını bile
ödeyemeyen çulsuz bir insandır; ama iyi yüreklidir. Bir gün bir kayığın içinde ağlayan bir bebek görür ve ona sahip çıkar. Adını da Fatoş koyar. Fatoş
büyüyünce bir rejisör tarafından keşfedilir, çok yüksek paralar karşılığında
bir film yıldızı oluverir. Vaktinde Fatoş’u sokağa bırakanlar, ona sahip çıkmaya çalışsa da, küçük kız Kemal’i seçer.
33
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tek çocuk oyuncağı seyyar salıncaktır. (F:38) 10-12 adet salıncağı bir odak noktasında birleştiren bu oyuncak, Kemal ve Fatoş’un fakir hayatı yaşadıkları mahalleye
uğramış ve daha oyuncak mahallenin başında göründüğü andan itibaren
çocukların yoğun ilgisiyle karşılaşmıştır. (F:39) Mahalle çocuklarının tek isteği, ufak bir ücret karşılığında bu mutluluğu tadabilmektir. Bunun uğruna
âdetâ yarışan çocuklardan biri de Fatoş olmuştur.
21. FAZİLET
Araştıran : Petek ERSOY
Yönetmen : İrfan TÖZÜM
Senaryo : Gülin TOKAT, Gökay ÖZGÜÇ
Oyuncular : Hülya AVŞAR, Yaman OKAY, İhsan YÜCE,
Merih AKALIN, Engin İNAL
Filmin konusu: Fazilet, köyden kente amcasının aracılığıyla göç etmiş ve
Alev isimli zengin bir kadının evine besleme olarak verilmiştir. Büyüyünce
kendi köylüsü olan biriyle de evlendirilmiştir. Fazilet mutsuzdur; çünkü hayallerinde hep “Alev hanım” olmak vardır. Alev ne yapsa, ne giyse, ne söylese Fazilet bunu kopya etmektedir. Film, Fazilet’in Alev hanım ve ailesi karşısında mutsuzluğunun ve kişilik bölünmüşlüğünün açıkça ortaya çıkmasıyla sona ermiştir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Film, Fazilet’in küçüklüğünün
geçtiği köy hakkında çeşitli karelerin verilmesiyle başlar. Yaklaşık yarım dakika boyunca Fazilet ve kardeşlerinin oyunları ve oyuncakları bu görüntüler
arasında yer alır. (F:40) Örneğin Fazilet’in erkek kardeşlerinden biri, sapanını yontmakta, (F:41) 3 kız kardeşi de çatlak patlak (F:42) oynamaktadırlar.
Fazilet de bez bir bebekle vakit geçirmektedir. (F:43) O anda Fazilet’i annesi çağırır; zira yeni doğan bebeği uyutmak onun görevidir. İşte tam bu noktada Fazilet’in daha çocukluğunu gönlünce yaşayamadan yetişkinlik düzeyine eriştiği görülmektedir. Bu durumu “minyatür yetişkin” terimiyle ilişkilendirmek mümkündür. Prof. Dr. Bekir ONUR söz konusu terimi şöyle açıklar:
“Aries’e göre ortaçağda çocukluk duygusu eksikti, çocuğu yetişkinlerden
34
ayıran özellikler hakkında hiçbir şey bilinmiyordu. Bu nedenle ortaçağda
çocukların kendilerine özgü giysileri, besinleri, oyunları, oyuncakları yoktu.
Yetişkinlerin dilinde çocuğu anlatacak özel sözcükler bile yoktu. Çocuğun
yedi yaşına kadar süren bir bebeklik dönemi vardı, çocuk bu yaştan itibaren
doğrudan yetişkinlerin dünyasına giriyordu. Dolayısıyla ortaçağda çocuklar
minyatür yetişkinler olarak görülüyorlardı.” (Onur 2005: 26).
Öte yandan filmde Fazilet’in köyden kente göçünün ardından hiç oyun
oynamaması, köydeki geleneksel olan oyun ve oyuncağın şehre taşınamadığının açık bir göstergesidir.
22. UÇURTMAYI VURMASINLAR
Araştıran : Aydın TÜRK
Yönetmen : Tunç BAŞARAN
Senaryo : Feride ÇİÇEKOĞLU
Oyuncular : Nur SÜRER, Ozan BİLEN, Füsun DEMİREL
Filmin konusu: Barış, hapishanede doğmuş bir çocuktur. İnci, koğuşta onunla ilgilenen tek kadındır. Film, İnci’nin hapishaneden çıkması ve
Barış’a bir umut olsun diye uçurtma uçurması ile sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Uçurtmayı Vurmasınlar” isimli
yapımda geçen tek çocuk oyunu, uçurtmadır. Film, zaten daha başlangıcında bir yandan İnci’nin özgürce sokaklarda dolaşmasıyla, bir yandan da hapishanedeki avluda uçurtma çizilmesiyle başlamıştır. Aslında bu filmde uçurtma
bir oyuncaktan ziyade hapishanede kilitli olan kadınların özgürlük sembolü ve
umut ışığıdır. Öte yandan Barış için durum farklıdır; çünkü o İnci ile yere uçurtma çizmiş (F:44) ama gerçeğini avluda uçurmak istese de, başaramamıştır.
Uçurtmanın yanı sıra filmde bir de salıncak yer almıştır. Belirli bir mesafe arasına gerilen iki sıra ipin üzerine oturma yeri hazırlanır ve Barış bunun
üzerinde sallanarak oyalanır. (F:45) Salıncak aynı zamanda beşik işlevini
de üstlenmiştir.
Filmde Barış’ın sünnet oluşunun yanı sıra yer alan bir başka halkbilimsel
öge, koğuştaki kadınlardan birinin doğum yapması üzerine şerbet içilmesidir.
35
1990-2000 yılları arasındaki dönemde Türk sineması konu yelpazesi açısından hayli geniştir. 12 Eylül 1980 darbesi ve dönemine ilişkin film çekmek
bu dönemde başlamıştır ve “film, seyirciden bağımsız bir sanat eseri haline
gelirken, yönetmenler de 12 Eylül’ün etkisiyle kapalı bir anlatımı tercih etmişlerdir. “ (Pösteki 2004: 31). Dünyada kapitalizmin yükselişiyle beraber
sistem eleştirisi de bu dönemde kendini göstermiştir. Sinemalarda ağırlıklı olarak aksiyon filmleri yer almış, Türk yönetmenler ise çektikleri pek çok
filmde, hedef kitle olarak yerli seyirciyi baz almamıştır. Kitapta, bu dönemde çekilen 3 Türk filmine yer verilecektir.
23. PİYANO PİYANO BACAKSIZ
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Kezban GÜNGÖR
: 1992
: Tunç BAŞARAN
: Tunç BAŞARAN, Kemal DEMİREL (Kemal Demirel’in
“Evimiz İnsanları” isimli romanından uyarlanmıştır.)
Oyuncular : Serap AKSOY, Rutkay AZİZ, Yaman OKAY, Emin SİVAS
Filmin konusu: Piyano Piyano Bacaksız, küçük bir çocuk olan Kemal’in
gözüyle metruk bir konakta yaşayan ve çok fakir bir hayat süren insanların
öyküsünü anlatır. Kemal’in tek derdi, çalışıp harçlığını çıkartmaktır. Film,
herkesin bir yerlere dağılmasıyla sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tek oyun sahnesi,
çocukların konağın bahçesinde oynadıkları top oyunudur. Çocuklar, el yapımı bezden bir topun yardımıyla küçücük bir yeri oyun alanına çevirebilmişlerdir. (F:46) Onlar oyuna dalmışken, yanlarından geçen başka bir çocuk ise simit satmaya gitmektedir.
“Piyano Piyano Bacaksız”’da oyundan çok çocuk masumiyetine vurgu
yapılmıştır. Tüm film boyunca bunu görmek mümkündür; ancak filmin bir
sahnesi tam da bu görüşü açıklayacak mahiyettedir: Kemal’in babası Hasan
bir kavga sonucu evi terk ederken Kemal’i öper. Aynı zamanda filmin anlatıcısı olan yetişkin Kemal, düşüncelerini o anda şöyle aktarır: “Kim çocukların avunmaya ihtiyaçları yok der de, onları hafife alırsa yanılır. O minik yüreklerinin yalnız oyunla avunabileceğini sanmak ne büyük bir yanılgı. Yaşamım boyunca babamın beni bir kez daha öptüğünü anımsamıyorum.”
36
Görüldüğü gibi burada çocuğun asıl ihtiyacı olan sevgi ve ilginin altı çizilmektedir. Ayrıca burada bir Türkiye gerçekliğinden de bahsedilmektedir:
Babası tarafından şımartılmamak gerekçesiyle az; hattâ hiç öpülmeyen çocuk. Prof. Dr. Bekir Onur’un Türkiye’de Çocukluğun Tarihi isimli kitabı, bu
saptamanın sayısız örnekleri ile doludur. Bu da şunun göstergesidir: “Çocukluğun masumluğu kavramı, çocuğun doğuştan saf ve masum –aynı zamanda zayıf- olduğu inancını dile getirir; ancak çocuk, hiçbir çağda tam
olarak masum sayılmamıştır; ne kadar sevilirse sevilsin denetim altında tutulmak istenmesinin nedeni de budur.” (Onur 2005: 108)
24. ZIKKIMIN KÖKÜ
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Ayla GEDİK
: 1992
: Memduh ÜN
: Macit KOPER (Yazar Muzaffer İzgü’nün
aynı adlı eserinden uyarlanmıştır.)
Oyuncular : Meriç BAŞARAN, Menderes SAMANCILAR, Emre AKYILDIZ
Filmin konusu: 1949 Adana’sında geçen film, yazar Muzaffer İzgü’nün
çocukluğunu anlatmaktadır. Küçük Muzo (Muzaffer) yoksul ailesiyle beraber yaşamaktadır. Muzo, aile geçimine katkı sağlamak adına sokaklarda
darı, yazlık sinemada ise gazoz satar. Balonları çok sevmesine rağmen parasızlıktan bir tane bile balon satın alamaz; ama balonların peşinden koşarak
kurduğu düş gerçek olur: Öğretmen olmak.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Zıkkımın Kökü” filminde pek
çok çocuk oyunu geçmektedir. Bunlardan ilki, okulun düzenlediği piknikte çocukların oynadıkları saklambaç (F:47), ip atlama (F:48) ve birdirdirdir.
(F:49) Bunların yanı sıra filmin kimi yerlerine yönetmen tarafından bilinçli
olarak serpiştirilmiş geleneksel çocuk oyun ve oyuncaklarına rastlanmaktadır. Dönen salıncak bunlardan biridir. (F:50) Eskiden kimi mahallere dönen
salıncak getiren kişilerin varlığı filmde uzunca bir süre gösterilmiştir. Merkezinde bulunan bir demir sütûnuna bağlı olarak 8-10 adet salıncak barındıran bu büyük oyuncak, “Zıkkımın Kökü” filminde balonlarla süslenmiştir. Öyle ki her salıncağa binen çocuğun salıncağının üzerinde balon vardır
37
ve çocuklar bir taraftan dönerken, bir taraftan da balonlarla oynamaktadır.
(F:51) Ne var ki Küçük Muzo, darı satıp para kazanmak zorunda olduğundan, bu oyuna katılamaz…
Filmde geçen bir başka oyun da Çömçe Gelin’dir. Muzo, babası ve ağabeyi ile oturdukları evin sahibine kirayı götürmeye giderlerken bir ara sokaktan geçerler ve Çömçe Gelin oyununu oynayan ve sokak sokak gezen
çocukları görürler. Çocuklar ellerinde tuttukları gelinle (F:52) şu mâniyi
söylemektedirler:
Dodi dodi
Neden oldi?
Bir kaşıcık sudan oldi
Hacı Bayram uyusun da,
Çiftçilerin tarlasında
Çocuklar bunu söylemeye devam ederlerken, bir evden bir kadın içi suyla dolu teneke kovadan çocukların üzerine boşaltır. Bunun üzerine çocuklar hemen kaçışır.
25. EYLÜL FIRTINASI
Araştıran : Arife KARAYAZI
Senaryo : Gaye BORALIOĞLU
Oyuncular : Tarık AKAN, Zara, Kutay ÖZCAN, Deniz TÜRKALİ
Filmin konusu: Film, annesi ve babası siyasi suçlu olan Metin’in dedesi ve
anneannesi yanında geçirdiği özlem dolu çocukluk yıllarını ele almaktadır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Eylül Fırtınası” filmi, Kutay’ın
şu tekerlemeyi söylemesiyle başlamıştır:
Bir gün bir gün bir çocuk
Evine gelmiş kimse yok
Açmış bakmış dolabı
Şeker de sanmış ilacı.
Yemiş yemiş bitirmiş,
Akşama başlamış bir sancı
38
Kutay’ın bu tekerlemeyi söylemesi son derece anlamlıdır; zira evde ne
annesi, ne de babası vardır. Kutay, tekerleme söyleyerek yalnızlığını gidermeye çalışmaktadır.
Filmde geçen tek çocuk oyunu, ip atlamadır. (F:53) Oyunun geçtiği sahne, Metin’in dedesi Efe ile beraber Bozcaada’ya gittiği gündür. Sokak arasında kızlar tarafından oynanan bu oyunda, iki oyuncu ayak bileklerine lastik bir ipi geçirmiş ve gerdirmiştir. Diğer oyuncular da oyunun kuralları çerçevesinde ipin üzerinden atlamakta ve her bir hareketi yapan oyuncu, sırayı ardından gelen arkadaşına vermektedir. (F:54)
2000’li yıllar, Türk Sineması’nda yine konu çeşitliliğinin bolca yaşandığı bir dönem olmuştur. Aşk, 1980 darbesi, kahramanlık bu dönem filmlerinde sayılabilecek başlıca temalardır. Kitapta bu dönemde çekilen 15 Türk filmine yer verilmiştir.
26. O DA BENİ SEVİYOR
Araştıran : Nuriye SEKMEN
Yönetmen : Barış PİRHASAN
Senaryo : Gül DİRİCAN
Oyuncular : Lâle MANSUR, Ece EKŞİOĞLU, Luk PİYES
Filmin konusu: 13 yaşındaki Esma, kırıklarla dolu karnesi yüzünden babasının askerlik arkadaşı Kemal’in Malatya/Arguvan yakınlarındaki evine
sürgün edilir. Aynı gün, yıllar önce sözlüsünü terk edip sevdiği adama kaçmış olan Kemal’in kız kardeşi Saliha da evine döner. Film, Esma’nın Saliha
ile olan yakın ilişkisi kadar, Hüseyin isimli bir gence duyduğu ilgiyi de anlatır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyununun
ismi yoktur. Ne filmde söylenmektedir, ne de çocuk oyunları ile ilgili herhangi bir kaynakta geçmektedir. Buna rağmen “çelik-çomak”, “süpürtmeç”
ve “met” oyunlarının özelliklerini taşımaktadır.
Söz konusu geleneksel çocuk oyununa başlanmadan önce oyunculardan biri, arkadaşlarını oyuna davet etmek için “ Sürü değnek kuruldu, haydi
39
oyuna ” der. Yaklaşık 7-8 kişiyle oynanan oyuna başlanmadan önce iki gruba ayrılınır. Ardından gruplar arasındaki mesafenin ortasına iki büyük taşın
üzerinde duran çelik konur. (F:55) Her oyuncuda bulunan çomakla yerdeki çeliğe vurularak havaya kalkması sağlanır ve son bir vuruşla da karşı tarafa yollanır. (F:56) Rakip tarafın oyuncularından tutan olursa, atışı diğer grup
yapar. Tutan olmadığı takdirde çeliğin düştüğü mesafe ile atış yapılan yer
arası çomak yardımıyla “bir, iki, üç, dört, beş…” diyerek ölçülür. (F:57) Bu
karşılıklı atışmalar, 4-5 kere tekrarlanır ve oyun sona erer.
“O da Beni Seviyor” isimli filmde geçen bu oyunun çelik-çomak oyununa benzemesinin nedeni, sopalarla fırlatma esasına göre oynanmasıdır. “Süpürtmeç” oyununda da çomak yardımıyla atış yapılan yer ile çeliğin düştüğü mesafenin ölçülmesi söz konusudur. “Met” oyununda ise amaç, ilk atış
yapan tarafın çeliği (meti) olabildiğince uzağa göndermesidir.
Filmdeki oyun esnasında 4-5 defa oyuncular arasında tekrarlanan “Gönlüme yan baktın. Mellu me, şellu şe”, “Son kalan, son sünnet” şeklinde anlamı anlaşılmayan sözler aracılığıyla iletişim kurulmuştur. Bu tarz sözleri Prof.
Dr. Nebi Özdemir şöyle değerlendirir: “Oyunun sözlü formülleri, atasözleri ve bilmeceler gibi, günlük konuşmadan farklı ifade ve anlamlandırma biçimlerine sahiptir. Bu formüller, çocukların oyun geleneğinde bilinir ve anlamlandırılır.” (Özdemir 2006: 413) Yazar, kitabının devamında bu anlamı
bilinmeyen çeşitli sözlerin çocukların oyunlarında yarattıkları “gizli diller”
olduğunu, çocuk oyunun da “belirli bir geleneğin yaratması ve taşıyıcısı”
olarak değerlendirilebileceğini söylemiştir.
27. SIR ÇOCUKLARI
Araştıran : Gonca KARACA
Yönetmen : Aydın SAYMAN ve Ümit Cin GÜVEN
Senaryo : Aydın SAYMAN ve Ümit Cin GÜVEN
Oyuncular : Halil İbrahim ARAS, Fırat TANIŞ,
Özgü NAMAL, Mehmet Ali ALABORA
Filmin konusu: 10 yaşındaki Cemil daha küçük yaşta üvey babası tarafından şiddete mâruz kalmıştır. Cemil evden kaçarak Adana’dan İstanbul’a
gelir. İstanbul’da sokak çocuklarıyla karşılaşır ve onların yanında yaşamaya
40
başlar. Başrol ve pek çok yardımcı rolde çocukların olduğu film, sokakta yaşayan kimsesiz çocukları ve dramlarını anlatmıştır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Sır Çocukları”, kitapta yer alan
diğer yapımlardan pek çok konu başlığı açısından ayrılmaktadır. Film; çocuk, oyun, oyuncak gibi kavramların yanı sıra “çalışan çocuk”, “çocuk- ebeveyn ilişkisi”, “sokak çocuğu” kavramlarının içinin doldurulmasından ötürü
zengin bir konu çeşitliliğine sahiptir.
“Sosyoekonomik konumları gereği herhangi bir faaliyette bulunan 18 yaş
ve altındaki çocuklar “çalışan çocuklar” olarak tanımlanmaktadır. Aileye
gelir, işverene ucuz maliyet sağladıklarından sayıları tüm dünyada ve ülkemizde hızla artmaktadır. Çalışan çocuklar,çocuk haklarından mahrum edilmekte, yaşadıkları ortamlarda birçok olumsuzluklarla (fiziksel ortam yetersizlikleri, dayak,vb.) karşılaşabilmektedir.” (Görak-Gülçiçek 2000: 329).
“Sır Çocukları” filminde sokakta darbuka çalmak, ayakkabı boyamak gibi
işlerle uğraşan çocukların görüntüsü defalarca tekrar edilmiştir.
Filmde geçen oyuncak bir palyaçodur. Cemil evden kaçarken en değerli varlığı olarak gördüğü palyaçosunu alır. Bu oyuncağını hiç yanından ayırmaz. İstanbul’a ilk geldiği gece, sabaha kadar onun yanında yatar. Rüyasında palyaço canlanır, onunla konuşur ve dertleşir.
Mevlüt Özhan, “oyuncak” ile “oyun nesnesi” arasındaki farkı şöyle açıklamıştır: “Oyuncak, çocukların bizzat onunla oynadıkları, oynarken duygu
alışverişi kurdukları, özdeşleştikleri şeylerdir. Oyun nesneleri ise, o oyunu
oynamak için olması gereken şeylerdir. Örneğin bebek bir oyuncak. Çocuk
onunla oynamaya başladığı andan itibaren onunla bütünleşiyor, özdeşleşiyor. O yok olduğu zaman her şey bitiyor, yenisi bile eskisinin yerini tutmuyor. Çünkü çocuğun dünyasında önceki bebekle sonraki bebeğin yeri ayrı.
Oyun nesnelerinde böyle bir durum söz konusu değil. Aşık oyununda kullanılan aşık kaybedilebilir, karşı oyuncu tarafından ütülür ama yerine bir başka aşık geçebilir. Bu durum oyuncu tarafından da önceden kabullenilmiştir.”
(Özhan 2005: 232).
Oyuncak ve oyun nesnesi arasındaki bu ayırım “Sır Çocukları” filminde
de kendini göstermiştir. Cemil, sokak çocuklarıyla beraber yaşarken, yanındaki çocuklardan biri “Yanında değerli neyin varsa ver.”demiş, o da ona pal-
41
yaçosunu uzatmıştır. Cemil’in oyuncağı olan palyaço, onun için tek ve en
değerli varlık, diğerleri için ise alay konusu olmuştur.
Çocuğun oyuncağı ile sıkı bir duygusal ilişki içinde olduğu yadsınmaz
bir gerçektir. “Sır Çocukları” filminde çocuğun elinde bebeğini sallayarak
uyutması (F:58) bebeğiyle bir duygu paylaşımı içinde olduğunun göstergesidir. Ayrıca bu durum kız çocuğunun gelecekteki annelik statüsüne hazırlık olarak değerlendirilebilir.
Filmde yumurta tokuşturma oyunu kısa süre de olsa gösterilmektedir.
(F:59) İki kardeş kahvaltı sofrasında birbirlerinin yumurtalarını tokuşturmuşlardır. Film sahnesinde dikkatler çocukların üstünde değildir. Çocuklar sadece karenin içersinde aile kavramının boşluğunu doldurmuşlardır.
“Sır Çocukları”, ana kahramanları çocuk oyunculardan oluşan bir yapımdır. Bu nedenle filmde belirgin bir çocuk folklorunun oluşumundan da bahsetmek gerekmektedir. Tekerlemeler bu anlamda çocuk folklorunun temel taşlarından biridir. Cemil’in annesi oğlunu öncelikle Kimsesizler Yurdu’nda arar.
Yurdun kapısından içeri girerken, çocukların tekerleme eşliğinde el kızartmaca (çatlak patlak) oynadıklarını görür. Halka oluşturarak birbirlerinin ellerini üst üste koyarak oyun oynayan çocukların söyledikleri tekerleme şöyledir:
Çatlak patlak yus yuvarlak
Kremalı börek
Sütlü çörek
Çek dostum çek
Arabanı yoldan çek
Filmde geçen bu tekerleme, izleyicinin çocukla ilgili bir mekâna ilgisini
çekmeye yönelik etkili bir araç olmuştur.
28. BÜYÜ
Araştıran : Muhammed Ali AKÇAY
Yönetmen : Orhan OĞUZ
Senaryo : Şafak GÜÇLÜ ve Servet AKSOY
Oyuncular : İpek TUZCUOĞLU, Özgü NAMAL,
Okan YALABIK, Ece USLU
42
Filmin konusu: Film, 700 yıl önce geçen bir hikâye ile başlar. Artuklular zamanında bir köyde bir adam, karısının ona yaptığı bir büyüden etkilenerek kızını öldürür. Bu olayın ardından bölge lânetlenir. Günümüzde
Mardin’in bir köyü olan bu yere İstanbul’dan bir arkeoloji ekibi, kazıya gitmeye karar verir ve yıllar önce toprak altında kalan büyü ile beraber cinler
de harekete geçer. Ekipteki herkes teker teker cinler tarafından öldürülür ve
sadece bir kişi bu lânetli yerden kurtulabilir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Büyü” filminde geçen çocuk
oyunu, çemberdir. (F:60) Film, elindeki ucu kıvrak olan sopası yardımıyla
çember çeviren küçük bir kız çocuğu ile başlamaktadır. Aynı kız çocuğu,
daha sonra büyünün etkisiyle babası tarafından öldürülecektir. Çemberin
filmde ikinci ve son kez yer alışı ise arkeologlar bölgeye gittiklerinde olur.
Ekipteki bir kişi, çevreyi dolaşırken bir eve takılıp kalır. Derken kulağına çocuk sesleri ve bebek haykırışları gelir. Arkasına dönüp baktığında, evin kapılarının açıldığını ve içinden bir çemberin yuvarlanıp kendine doğru geldiğini görür.
29. İMAM
Araştıran : Berkan BORAN
Yönetmen : İsmail GÜNEŞ
Senaryo : Ömer Lütfi METE
Oyuncular : Emin GÜRSOY, Ahmet YENİLMEZ, Burak YENİLMEZ
Filmin konusu: Uzun saçı ve motorsikletiyle alışılmışın dışında bir imam
olan Emre, arkadaşının yerine bir ay görev yapmak için bir köye gider. Ne
var ki, köylülerle çok iyi anlaşamaz; bunun nedeni Hacı Feyzullah’tır. Kendisine aykırı olan herkesi ötekileştiren Hacı Feyzullah, oğlu Tarık’a da çok
kötü davranmaktadır. Onu hep hor görmekte, zorla ona Kur’an dersi vermekte ve imam olmasını dayatmaktadır. Film, baba zulmüne dayanamayan
Tarık’ın kaçması, Emre’nin yardımlarıyla bulunması ve Feyzullah’ın değişmeye karar vermesiyle sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tek çocuk oyunu,
miskettir. Tarık, babasının dükkânda olmadığı bir an misket oynar. (F:61) Ne
43
var ki bu mutluluğu çok uzun sürmez ve hemen babasının kızmasıyla işine
geri dönmek zorunda kalır.
Prof. Dr. Bekir Onur, Türkiye’de çocukluğun tarihine ilişkin üç tane veriden bahsetmiştir. Çocuk sevgisi, dayak ve ezbercilik. (Onur 2005: 107)
İmam filmi, bu üç olguya yönelik yapılan göndermeler ile doludur. Tarık, sürekli babasından dayak yemektedir ve sürekli ezbere dayalı bir eğitim görmektedir. Ezbercilik, babasının en önemli dayatmalarından biridir. Eşine de
iyi davranmayan Hacı Feyzullah, Tarık kaybolduktan sonra eve gelir ve karısı Şâdiye ona ”Katil” der ve şöyle devam eder: “Oğlana gün göstermedin,
döve döve kafasında ağıl bırakmadın. Kızı da öyle ettin, 14 yaşında kocaya verdin. Çocuk olmadan karı oldu garibim. Ömrümü yedin, canımı aldın,
şimdi de Tarık’a kıydın.” Bu lafları duydukça hırslanan Hacı Feyzullah, soluğu köy meydanında duran motosikletin yanında alır. Motora biner, ev ev
gezerek oğlunun nerede olduğu sorar. Yaptıklarından pişman olduğu çaresizliğinde ortaya çıkar. İşte o anda Tarık’ı ne kadar çok sevdiğini anlar.
30. İLK AŞK
Araştıran : Meltem SÖNMEZ
Yönetmen : Nihat DURAK
Senaryo : Filiz Üstün DURAK, Emre ÖZDÜR, Volkan SÜMBÜL
Oyuncular : Vahide GÖRDÜM, Çetin TEKİNDOR,
Tarık PABUÇÇUOĞLU, Raffaele ÇEDOLİNİ
Filmin konusu: Film, 1990’ların başında Ege’de bir sahil kasabasında geçmektedir. Ağabeyi Asaf’ın nişanlısı Nevin’le evlenen Azmi; oğlu, gelini ve
torunuyla bir hayat kurmuştur. Her şey Asaf’ın 40 yıl sonra dönmesiyle sona
erer. Bu arada ailenin en küçüğü Arif Ege, ilk aşk sancılarını çekmektedir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyunları, halka çevirme (holohop), ip atlama ve el vurmacadır. Hepsinin geçtiği mekân, plajdır; çünkü filmin tamamı bir yaz mevsiminde geçmektedir.
Filmde çocuk oyunlarına uzun süreli yer verilmemiş, geri plânda birkaç saniye içinde gösterilmiştir. Bütün oyunların oyuncuları kızlardır. “İp atlama”
(F:62) ve “Halka çevirme” (F:63) tek oyuncu, “el vurmaca” ise üç oyuncu
tarafından oynanmıştır.
44
31. ÂDEM’İN TRENLERİ
Araştıran : Nesrin SIVACI
Senaryo : İsmail DORUK
Oyuncular : Nurgül YEŞİLÇAY, Cem ÖZER, Fırak Can AYDIN,
Zeynep Deniz ÖZBAY, Derya ALABORA
Filmin konusu: Hasan hoca, karısı Hacer ve kızları Fatmacık ile beraber Manisa’nın tren istasyonuna yakın bir köyüne Ramazan boyunca kalmak için gelirler. Hocanın karısına soğuk tavrı tüm köylünün merakına neden olur. Hacer ne zaman köyün çaycısını görür, o zaman tüm köy bu ailenin sırrını çözer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Film, ismini Fırat Can Aydın’ın
canlandırdığı Âdem’den almıştır. Âdem’in annesi Şükran ile babası Necip’in
aslında çocukları olmamış, Âdem’i bir yakınlarının tavsiyesiyle evlat edinmişlerdir. Filmde geçen geleneksel çocuk oyunu istoptur. İstop köy ve köyde
yaşayan çocukların hayatının önemli bir parçasıdır. “Âdem Trenleri” hem
istop oynayan çocuklarla başlamış, hem de filmin bir bölümünde uzunca
bir süre gösterilmiştir. (F:64) Filmde gösterilen ikinci çocuk oyunu, “Uzun
Eşek”tir. (F:65) Söz konusu oyun şöyle oynanmaktadır: “Sadece erkek çocuklar tarafından oynanır. En az 5 kişi tarafından oynanan bir oyundur. Bir
çocuk duvara yaslanır. 3 kişi de arkaya gelerek, kafalarını aşağıya eğerler.
Tek kalan çocuk 3 kişiden birinin üzerine atlayarak biner. Eli ile bir sayı gösterir (duvara yaslanan hakemlik yapar) ve sonra altındaki sayıyı doğru bilirse yer değiştirirler.” (Onur-Güney 2002: 207).
32. RECEP İVEDİK-1
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Battal UĞURLU
: 2007
: Togan GÖKBAKAR
: Şahan GÖKBAKAR, Serkan ALTUNİĞNE,
Ayşe GERMEN, Raif İNAN
Oyuncular: Şahan GÖKBAKAR, Fatma TOPTAŞ, Tulûğ ÇİZGEN
45
Filmin konusu: Recep İvedik işsiz, güçsüz, vurdumduymaz; ama iyi kalpli bir insandır. Günün birinde yolda giderken bir adamın cüzdanını düşürdüğünü görür. Ona cüzdanını vermek için Antalya’ya gitmeye karar verir.
Sonunda amacına ulaşır; ama ne zaman ki otelden ayrılır, çocukluk aşkı
Sibel’i görür. Film komik olaylarla devam eder.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyunu miskettir. (F:66) Küçükken mahallede arkadaş olan Recep ve Sibel misket oynarlarken gösterilmiş, (F:67) her ne kadar oyunu kurallara bağlı olarak oynamasalar da, oyuna has atış şekillerinden birini gerçekleştirmişlerdir. Filmde misket oyunun gösterimi sistemli bir şekilde değildir; ancak çocuk oyununa ayrılan süre bir buçuk dakika kadardır ve bu, incelemeye dâhil edilen
pek çok filme göre daha uzun bir zaman dilimidir.
33. 120
Araştıran : Mehmet KÖSEMEK
Yönetmen : Özhan EREN ve Murat SARAÇOĞLU
Senaryo : Özhan EREN
Oyuncular : Özge ÖZBERK, Emin OLCAY, Cansel ELÇİN, Burak SERGEN
Filmin konusu: 1914 kışında Van’da oturan 12-17 yaşlarında 120 çocuk
eski bir asker eşliğinde Sarıkamış’a cephane götürmek için yaya olarak yola
çıkarlar. Ne var ki bu büyük yolculuk çocuklara çok ağır gelecek, geriye sadece 40 kadarı dönebilecektir…
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “120” filminde tespit edilen çocuk oyunu “ip atlama”dır. İki küçük kızın ipi çevirmesiyle diğerlerinin atladığı bir sahneden ibaret olan oyunun filmde geçtiği sahne, Birinci Dünya
savaşında ilân edilen seferberlik dönemidir. Bu dönemde erkek çocuklara
atış tâlimi yaptırılmakta, kız çocuklar ise onların biraz uzağında ip atlamaktadırlar. (F:68) Bu tablo şunun göstergesidir: Savaş zamanında çocuk olsa
bile erkeğe ihtiyaç vardır ve eğitilmesi gereklidir. Böyle bir dönemde erkeğin oyun oynamaya bile hakkı yoktur. Filmde dikkat çekici bir başka nokta,
çocuk oyunun arka plânda, belli belirsiz verilmesidir. Filmde savaş, ölüm,
hasret gibi temalar o kadar öndedir ki, oyun sadece o dönemde kız çocuklarının ne yaptıklarına ilişkin ufak bir göstergedir.
46
34. O… ÇOCUKLARI
Araştıran : Meltem DEĞDELEN ve Müge GÖKKURT
Yönetmen : Murat SARAÇOĞLU
Senaryo : Sırrı Süreyya ÖNDER
Oyuncular : Demet AKBAĞ, Özgü NAMAL, Sarp APAK,
Zeynep Deniz ÖZBAY
Filmin konusu: Film, 1981’de Türkiye’de askerî rejimin olduğu bir dönemde geçmektedir. İhtilâlden sonra siyasi suçlu olarak aranan Meryem
İtalya’ya kaçmak zorunda kalır. Kızı Hazan’ı da “Mehtap Anne” olarak bilinen bir kadının evine bırakır. Mehtap anne, hayat kadınlarının çocuklarına
bakan bir kadındır. Mülteci ofisinde çalışanlar, Hazan’ın da İtalya’ya gelmesi için Donatella adında yarı Türk yarı İtalyan birini görevlendirirler.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Baştan sona gösterilmese de,
filmde geçen geleneksel çocuk oyunları şunlardır: Sek sek, (F:69) çatlak patlak (F:70) ve ip atlama. Sek sek oyununu üçer kişilik gruplara ayrılan kızlar
oynamaktadır. Çatlak patlak ise, yine üç kızın daire şeklinde durup birbirlerinin eline vurmaları şeklinde oynanan bir oyundur. İp atlama ise filmde
iki türlü yer almıştır. İlkinde iki oyuncu lastik ipi gerdirir, araya giren bir başka oyuncu kız ise her bir aşamayı (birler, ikiler, üçler, dörtler, beller,vb) geçmek için kuralları yerine getirir. İkincisinde ise iki kız karşılıklı kendilerine
ait olan iple atlarlar. (F:71) Bunun yanı sıra, mahallenin erkek çocukları sokak aralarında top oynarken gösterilmiştir. Filmde geçen tüm çocuk oyunu
figürleri arka plânı süslemek için kullanılmıştır.
Filmde aslında oyundan ziyade “çocuk masumluğu” üzerinde durulmuştur. Küçücük yaşında annesinden ve babasından uzakta kalan Hazan’ın dramının yanı sıra, Mehtap Anne’nin yanındaki çocuklar da baba kavramını
öğrenmeden ve annelerinin yaptığı işi bilerek hayata başlamışlardır. Çocukların büyüdükleri yer, yani filmin geçtiği atmosfer hep dar sokakların olduğu, günde onlarca çeşit insanın geçtiği, tehlikenin hep kol gezdiği bir
mekânlar bütünüdür. Çocukların böyle bir ortamda yetişmesine başından
beri karşı olan Donatella bir seferinde bunu Mehtap’la tartışırken ondan şu
cevabı alır: “Onlar her şeyi görüp başa çıkmayı bilerek büyüyorlar. Onla-
47
rın hayatı bu. Başka başka şeyler anlatıp da kafalarını bulandırma. Bak ben
sana bir şey söyleyeyim mi? Çocuk kısmı kurnaz olur. Hepsi biliyor analarının ne iş yaptığını. Bırak bu hayata hazırlanarak büyüsünler. Ağlama, bu çocuklara da ağlamayı öğretme!”
35. 2 DİL 1 BAVUL
Araştıran : Züleyha GÜDEN ve Caner İYİGÜNLER
Yönetmen : Orhan ESKİKÖY ve Özgür DOĞAN
Senaryo : Orhan ESKİKÖY
Oyuncular : Emre AYDIN
Filmin konusu: Emre Aydın, Doğu Anadolu’nun uzak bir köyüne sınıf öğretmeni olarak atanır. Köy, fakir ve çocuk nüfusu açısından son derece kalabalıktır. İlk hafta okula kimse gelmeyince tek tek evleri dolaşan Emre öğretmen, sonunda tüm öğrencileri okula toplar. Okulun sadece bir sınıfı olduğu için, farklı sınıfta olan öğrenciler de mecburen aynı mekânda kalırlar. Ne
var ki Emre öğretmen için asıl sorun Türkçe bilmeyen ve sadece Kürtçe konuşan çocuklar olacaktır…
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Neredeyse her karesi çaresizlik, bilinçsizlik ve yokluğa göndermeyle süren filmde geçen ilk çocuk oyunu 9 kiremittir. (F:72) Oyunun oynanışı kısaca şöyledir:
“Dokuz Kiremit oyununa başlamadan önce yere bir çember çizilerek, ortaya 9 tane kiremit konur ve bunlar büyükten küçüğe doğru dizilir. Oyunda
kullanılan bir başka nesne olan top ise dizilen kiremitlerin yıkılmasında kullanılır. Oyuncular, iki grup oluşturacak şekilde ayrılırlar; ancak gruplardaki
oyuncu sayısının eşit olmasına dikkat edilir. Çemberin içine yerleştirilen kiremitlerin arkasına birinci grup geçer. İkinci grup ise kiremitlerden 12-13 adım
ileriye gider ve oraya bir çizgi çizer. Çizilen bu çizgi, topun atış yerini gösterir.
İkinci gruptaki oyuncular bulundukları yerden sırasıyla topla kiremitleri yıkmaya çalışırlar. Eğer bu gruptaki oyuncular kiremitleri yıkmayı başaramazlarsa, sıra diğer gruba geçer. Eğer kiremitleri yıkmayı başarırlarsa, birinci gruptaki oyuncular ikinci gruptaki oyuncuları topla vurmaya çalışırlar. Bu oyuncular
bir taraftan kaçarken, bir taraftan da yıkılan kiremitleri tekrar dizmeye çalışırlar. Eğer içlerinden birisi vurulursa, oyundan çıkar.”(Oğuz-Ersoy 2007: 104).
48
Filmde ise oyunun oynanışı bu kadar ayrıntılı gösterilmemiştir. Ne var ki
yarım dakika boyunca kiremitlerin dizilişi, topla kiremitlerin yıkılması, bir
grubun diğer grubu vurmaya çalışması yer alan sahneler olmuştur.
Filmde geçen ikinci oyun, üç taştır. (F:73) Oyunun oynanışı Mevlüt Özhan şöyle açıklamıştır:
“Oyuncular birbirlerinin taşını karıştırmamak için üçer tane ayrı taş seçerler. Yere bir dikdörtgen çizip kenarlarını birleştirirler. Oyuna ilk başlayan
oyuncu ellerindeki taşın birini köşeye veya orta çizgilerin birleştiği noktaya
koyar. Öteki oyuncu da, aynı şekilde ilk taşını koyar. Diğer taşlar da sırasıyla
aynı şekilde konur. Oyunda amaç taşların üçünü aynı doğru üzerinde sıralayabilmektir. Oyuncular hem kendi taşlarını bir doğru üzerinde sıralamaya
çalışırken, hem de diğer oyuncunun sıralamasına engel olacak şekilde oynarlar. Hangi oyuncu ilk önce üç taşını bir doğru üzerinde sıralarsa o oyuncu kazanmış olur.” (Özhan 1997: 200-201). Söz konu oyun, kimi yörelerde
“Riz”, “Cüz”, “Çiz” gibi isimler de alır.
Filmde ip atlamanın (F:74) yanı sıra çuval yarışı oyunu da oynanmıştır.
Emre öğretmen, 23 Nisan Milli Egemenlik ve Çocuk Bayramı kutlaması kapsamında çocuklar arasında çeşitli yarışmalar düzenlemiştir. Bunlardan biri
de kızların kendi aralarında oynadığı çuval yarışıdır. Ne var ki bu çalışma
sadece geleneksel çocuk oyun ve oyuncaklarını ele aldığından, bu oyunun
sadece ismi verilmekle yetinilmiştir.
36. DELİ DELİ OLMA
Araştıran : Gülşen Dilara TOKSARI
Senaryo : Hazel Sevim ÜNSAL
Oyuncular : Tarık AKAN, Şerif SEZER, Cemile Nihat TARLAN
Filmin konusu: Film, tarihî bir olaya gönderme ile başlar: 93 Harbi olarak
bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda Ruslar Kars’ı ele geçirmiş,
Rus Çarı da Malakanlar’ı Kars’a göç etmeye zorlamıştır. Kars’ın bir köyünde
geçen filmde Popuş; oğlu, gelini ve torunu ile beraber hayat süren yaşlı bir
49
kadını canlandırmaktadır. Torunu Alma, müziğe çok yatkındır ve sık sık değirmenci Mişka’nın piyanosunu çalmaktadır. Filmin sonunda Alma, konservatuar sınavlarını kazanır ve ailesiyle beraber Kars’a taşınır. Popuş da ölmek
üzere olan Mişka’ya gider, onu gömer ve piyanoyu Kars’a gönderir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tüm geleneksel
çocuk oyunları erkekler arasında oynanmıştır. Bunlardan ilki birdirbirdir.
(F:75) İkincisi de aşık oyunudur. (F:76) Filmde geçen son oyuncak soğuk
şehirlerin vazgeçilemezlerinden olan kızaktır. (F:77) Kızak oyunu için öncelikle yokuş bir yer seçilir ve çocuklar tahta kızaklarının üzerine oturarak
hızla kayarlar. Filmde kızak bu bilenen şekliyle değil, buz tutmuş düz ve genişçe bir alana çocukların toplanıp kızaklarıyla buzun üzerinde kaymaları
şeklinde oynanmıştır.
37. PANDORA’NIN KUTUSU
Araştıran : Onur YALÇIN
Yönetmen : Yeşim USTAOĞLU
Senaryo : Yeşim USTAOĞLU ve Sema KAYGUSUZ
Oyuncular : Derya ALABORA, Tsila CHELTON, Onur ÜNSAL
Filmin konusu: Ailesiyle anlaşamayan Murat, evi terk eder. Annesi Nesrin
bu duruma üzülürken, telefondan gelen haberle köyde tek başına yaşayan
annesinin kaybolduğu haberini alır. Bunun üzerine Nesrin, 2 kardeşini alıp
köyün yolunu tutar. Anneleri Nusret hanımı aramak için buluşan üç kardeşin köylerine istemeyerek yaptıkları yolculuk, saklı kalan pek çok sorunun,
tıpkı Pandora’nın kutusundaki gibi ortaya çıkmasına neden olur: Anneleri
alzeihimer hastası olmuştur ve bakıma muhtaç hale gelmiştir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tek oyuncak, tornettir. Filmin sonlarına doğru Murat, Nusret hanımı köye götürdüğünde evin
deposunda bir tornet bulur. Yeşil çimenlerle dolu olan annesinin bahçesinde yüksekçe bir yerden tornetin üzerine oturarak kayar (F:78) ve çok mutlu
olur. Filmin tamamına etki eden kasvetli şehir havası, kişinin doğal yaşamda
bulduğu huzur tornetin varlığıyla daha da somutlaşmıştır. Bir başka deyişle
tornet, filmde “doğal hayatın bir parçası” olarak gösterilmiştir.
50
38. MOMMO KIZ KARDEŞİM
Araştıran : Sevtap BAYRAM
Yönetmen : Atalay TAŞDİKEN
Senaryo : Atalay TAŞDİKEN
Oyuncular : Elif BÜLBÜL, Mehmet BÜLBÜL, Mustafa UZUNYILMAZ
Filmin konusu: İki kardeş olan Ayşe ve Ahmet’in annesi ölmüş, babası
Kâzım da çocukları istemeyen dul bir kadına varmıştır. Çocuklar da yaşlı ve
tek kolu felçli olan dedeleri Hasan tarafından bakılmaya muhtaç edilmiştir.
Film boyunca Ahmet, Ayşe’ye karşı hem ağabey, hem de ebeveyn olmaya
çalışmıştır. Köyün insanlarını, kardeşlerin dayanışma dolu ilişkisini anlatan
film, Ayşe’nin ağabeyinden habersiz bir şekilde besleme olarak varlıklı bir
aileye verilmesi ve iki kardeşin yollarının ayrılmasıyla sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyunlarının başında salıncak gelmektedir. Ayşe’yi mutlu etmeyi kendine görev addeden Ahmet ona halat ve yastık sayesinde bir salıncak yapar. Salıncağı yapabilmek için kalın dalı olan bir ağacın üzerine halatın yarısını dolandırarak
geçirir ve düğüm atar. (F:79) Böylelikle oturulacak sağlam bir yer hazır olur.
Ardından düğümün atıldığı yerin üzerine de yastık konur. (F:80)
Filmde geçen ikinci çocuk oyunu, tahtadan yapılmış oyuncak bir kayıktır. Filmin ilk dakikalarında bir tahtayı küçük bir çakı yardımıyla yontan Ahmet, (F:81) kardeşi Ayşe’yi suya götürür ve kayığı birbirlerine doğru sürerek
oyun oynarlar. (F:82)
“Mommo Kız Kardeşim” filminde geçen bir başka oyun da sek sektir.
Ayşe, evlerinin bahçesindeki toprak zeminin üzerine testiden azar azar su
döker (F:83) ve sek sek için gerekli olan kareleri oluşturarak oyun oynar.
(F:84)
Hasan Dede’nin elinden iş gelmediği için yemek yapmak dahil evdeki
tüm işleri Ahmet üstlenmiştir. Çeşitli getir-götür işlerinin yanı sıra yatak toplamak, bulaşık yıkamak ve yemek yapmak kısa zamanda Ahmet’in başlıca
görevleri haline gelmiştir. Bu durum, “minyatür yetişkin” kavramını akla getirmektedir.
51
39. UMUT
Araştıran : Nevin ÖZKAN
Yönetmen : Murat ASLAN
Senaryo : Murat ASLAN
Oyuncular : Selim ERDOĞAN, Zafer ALGÖZ, Fikret HAKAN,
Bertan CEYLAN
Filmin konusu: Çalışmak için Avusturya’ya giden Yılmaz, köyüne döndüğünde hiçbir şeyin eskisi gibi olmadığını görür. Bir süre sonra karısını
kaybeder ve oğlunun da kan kanseri olduğunu öğrenir. Hemen tedavi için
İstanbul’a yakın bir arkadaşının yanına gider. Günün birinde ünlü bir iş adamından bir teklif alır: Eğer ki Yılmaz kendi kalbini işadamının oğlu yaşasın
diye verirse, o da Umut için her şeyi yapacaktır. Film, işadamının oğlu ve
Umut’un manevi kardeşliklerinin vurgulanması ile sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyuncağı
fırıldak (rüzgâr gülü) tır. Yılmaz köyüne geldiğinde trenden inerken Umut’a
vermek üzere elinde o oyuncağı tutar. Film boyunca fırıldak, hep Umut’un
yanında olur. (F:85) Filmde ayrıca lunaparka da yer verilmiştir. Ameliyat öncesi Yılmaz, oğluyla güzel vakit geçirmek için lunaparka gitmiş ve çeşitli
oyuncaklara onu bindirmiştir. Bunlardan biri de atlı karıncadır.
“Umut” filminde Dede Korkut Hikâyeleri’ne de gönderme yapılmış, bu
sayede söz konusu yapımın halkbilimsel açıdan zengin olduğu ortaya çıkmıştır. İlyas, Yılmaz ile tanışmasının ardından onu baş başa konuşabilecekleri ayrı bir yere götürür ve şunları söyler: “Deli Dumrul destanını bilir misin? Ben yıllarca Deli Dumrul gibi yaşadım. Hiçbir şeyden korkmadım. Hayatımın köprüsünden kim gelip geçtiyse hepsinden payıma düşeni
aldım. Vermeyenin canını aldım. Gel gör ki Azrail oğlumun boğazına çökünce, ne kadar âciz ve zavallı olduğumu anladım. Bir babanın âciz kalması kadar kötü, yıkıcı bir şey olamaz. Bunu da ancak bir baba anlayabilir. Bu kadar mala mülke rağmen âcizim. Sen de âcizsin. İkimizin de ortak noktası bu galiba. Babayız ve âciziz. Oğlun Umut için ne gerekiyorsa
karşılayacağım. Bunun maddi karşılığı ne olursa olsun. Bütün servetim de
olsa karşılayacağım.”
52
40. YÜREĞİNE SOR
Araştıran : Ayşegül KOÇ ve Kâzım KESKİN
Yapım yılı : 2009
Yönetmen : Yusuf KURÇENLİ
Senaryo : Yusuf KURÇENLİ
Oyuncular : Tuba BÜYÜKÜSTÜN, Kenan ECE, Hakan ERATİK,
Ayla ALGAN
Filmin konusu: Film, Rize’nin Çamlıhemşin ilçesinde Osmanlı İmparatorluğu döneminde geçmektedir. Esma ve Mustafa birbirlerini çok seven
iki gençtir. Esma, Müslüman bir ailenin kızıyken, Mustafa Hıristiyan kökenli bir aileye mensuptur. Durum böyle olsa da, Mustafa ve ailesi yıllardır bir Müslüman gibi yaşamışlardır. Ne var ki bir gün gerçekler açığa çıkar ve ailelerin baskısıyla iki genç ayrılmak zorunda kalır. Esma kendini yakar ve film, bu olayın günümüzde bir efsane şeklinde anlatılmasıyla sona ermiştir.
ismi mettir. Erkeklerin oynadığı bu oyunun oynanışı şöyledir: Üçerli olmak
üzere iki gruba ayrılınır. Yere konan çelik, çomak yardımıyla havaya fırlatılır.
Oyunda amaç, çeliği fırlatanın karşısındaki oyuncunun eliyle bu çeliği yere
düşürmeden almasıdır.
Söz konusu oyun, filmde iki kere yer almıştır. İlkinde Mustafa’nın kardeşi Lütfü, kendi başına atış yapmaya çalışırken gösterilmiştir. (F:86 ve 87)
O sırada Mustafa gelir, çelikleri birbirine paralel gelecek şekilde yere koyar. (F:88) ve bir atış yapar. Oyun iki kardeş arasında tatlı bir itişme vesilesi olur. Hatta aralarında “Kendi değneğinle oyna!” restleşmesi bile yaşanır. ..
Oyunun filmde ikinci geçişi Mustafa ve Mehmet’in aynı takımda oldukları oyunun baştan sona oynandığı sahnelerdir. Önce Mehmet çomağıyla
çeliği havaya kaldırır (F:89) ve atışını yapar. Karşı taraf çeliği yakalayamadığı için kaybeder. Aynı durumu takım arkadaşlarıyla beraber sopalarıyla bekleyen Mustafa da yaşar. (F: 90)
53
54
IV. SONUÇ
İncelenen filmlerde, 33 ayrı geleneksel çocuk oyunu tespit edilmiştir. Bu
geleneksel oyunlardan filmlerde en çok yer verilenler; ip atlama, seksek,
misket, uçurtma, birdirbir, çatlak patlak, ip salıncak, yumurta tokuşturmaca, elim sende, yağ satarım bal satarım, istop, rüzgâr gülü (fırıldak), bez bebek, çömçe gelin, seyyar salıncak ve çelik çomak olmuş; güvercin taklası,
kutu kutu pense, çaktırma, çember, körebe, tahtadan oyuncaklar (kamyon
ve kayık), sapan, bez top, saklambaç, uzun eşek, tornet, aşık, kızak, üç taş ,
9 kiremit ve at oyunu bunları izlemiştir. Bu 33 geleneksel çocuk oyununun
yanında, çocuk parklarındaki kaydırak ve salıncaklar da filmlerde kendilerine sıkça yer bulmuşlar ise de “geleneksel” olmadıkları için bu çalışmada
ele alınmamıştır.
Filmlerde yer alan bazı oyun ve oyuncakların farklı biçimleri görülmüştür. Örneğin çember, filmlerde 3 türlü olarak yer almıştır. İlk türü “Gülşah”
filminde görmek mümkündür. Burada oyuncak bir simit büyüklüğündedir ve
belirli bir hedefe bu çemberler geçirilmek zorundadır. Bu oyuna Anadolu’da
“çemberbaz”, “halka oyunu” ya da “uçan halka” isimleri de verilmektedir.
İkinci tür, “Büyü” filminde geçen tahta bir sopa yardımıyla çevrilen çemberdir. Üçüncü ve son tür ise “İlk Aşk” filminde geçen holohoptur.
Filmlerde oyun ve oyuncak bazında görülen ikinci çeşitlilik ip atlama
oyununda da söz konusudur. Bu 40 film içinde 7 kere ip atlama oyunu gerçekleştirilmiş, bunlardan dördü (“İbo ile Güllüşah”, “Zıkkımın Kökü”, “2 Dil
1 Bavul”, “120”) iki kişinin aynı yöne doğru çevirdiği ipin içinden geçilerek
atlama esasına dayalı olan oyun olmuştur. Bu oyunda daima halat kullanılmıştır. İki kişinin ayak bileklerine lastik bir ipi gererek oynadıkları ip atlama
55
oyunu ise sadece bir filmde (“Eylül Fırtınası”) yer almıştır. İki filmde (“O…
Çocukları” ve “İlk Aşk”) ise ip atlama oyunu tek oyuncu tarafından gerçekleştirilmiştir.
Filmlerde oyun ve oyuncak çeşitliliğine verilebilecek üçüncü ve son örnek salıncak hakkındadır. İncelenen filmler arasında üçünde (“Kurbağalar”,
Uçurtmayı Vurmasınlar”, Mommo Kız Kardeşim”) kalın bir ip ya da halat
yardımıyla salıncak kurulurken, ikisinde (“Garip”, Zıkkımın Kökü”) seyyar
salıncak olduğu fark edilmiştir. Seyyar salıncak, daha önceden de bahsedildiği gibi, merkezinde bulunan bir demir sütûnuna bağlı olarak 8-10 adet salıncak barındıran büyük bir oyuncak türüdür.
Bunun yanı sıra filmlerde tespit edilen bir başka özellik ise şudur: Zengin
ailelerin çocukları (“İbo ile Güllüşah”, “Şaban Pabucu Yarım”), elektronik
oyuncaklarla bolca vakit geçirirken, dar gelirli ailelerin çocukları (“Diyet”,
“Mommo Kız Kardeşim”) kendi imkânları ile yaptıkları oyuncaklarla (kamyon, kayık, rüzgâr gülü,vb.) oynamışlardır. Öte yandan özellikle 1960’lı yıllarda çekilen filmlerde çocukların eğlenmesi için kuklaya uzunca bir süre
yer verilmesi, çocuk oyunları ve halk tiyatrosunun arasındaki sıkı bağın bir
başka göstergesi olmuştur.
Filmlerde çocuk oyunlarına ayrılan zaman dikkate alındığında, “Körebe”
filmi körebe oyununa yaklaşık 3 dakika yer vermesi açısından çocuk oyunlarına en fazla sürenin verildiği film olma özelliğiyle ilk sıradadır. İkinci olarak, “Kuduz-Çocuklar Bir Çiçektir” filmi “Çömçe Gelin” oyununa baştan
sona yer vermesi ve bunun 2.5 dakika sürmesi açısından dikkate değerdir.
Üçüncü sırada 2 dakika ile “Şaban Pabucu Yarım” filminde yer alan “Yağ Satarım Bal Satarım” oyunu, dördüncü sırada ise “Recep İvedik 1”’deki 1.5 dakika süren “Misket” oyunudur.
Bu rakamsal veriler bir tarafa konulduğunda Türk filmlerinde yer alan
çocuk oyunlarının şehirde “gecekondu”nun, köyde ise “doğal hayatın” bir
parçası olarak gösterildiği sonucuna varılmıştır. Bunun bir nedeni, köyden
kente göçtür. İkinci nedeni ise, Türkiye’de hem kamuoyu, hem de medya tarafından bilinmeyen Somut Olmayan Kültürel Miras konusuyla bağlantılıdır. Prof. Dr. M. Öcal Oğuz, bu durumu şöyle açıklamaktadır: “ Türkiye’de
çağdaş kentin öteki kültürlere göre formatlanmasına en çarpıcı örneklerden
56
birini de oyun ve spor alanları oluşturmaktadır. Türkiye’nin en fakir veya
en küçük kentinin dahi belediye başkanının gururla anlatacağı icraatlarından birisi, ne kadar çok futbol, voleybol, basketbol, beyzbol veya golf sahası açtığı olmaktadır. Hiçbir seçmen, hiçbir veli veya hiçbir çocuk, benim
somut olmayan kültürel mirasım olan çelik-çomak oyunu için de bir saha
istiyorum demez. Belediye başkanları da bu ihtiyacı düşünmez. Çünkü çelik çomak, taşrayı, ötekini anımsatmaktadır ve onun çağdaş kentte yeri yoktur. Beyzbol ve golf sopasının modern imgesi yanında çomak, çağdaş kentte
hiç kimsenin tutmak istemediği çoban değneğini çağrıştırmaktadır.”(Oğuz
2008: 24). Buradan da şu sonuç çıkmaktadır: Günümüzde hiçbir yönetmen,
yapımcı veya senarist Türk kültürünü özü itibariyle öğrenememiş ve dolayısıyla da bu konuda donanımlı bir bilgi dağarcığı edinememiştir. Bunun sonucu olarak da özellikle dizi senarist ve yönetmenlerinde geleneksele dair
hiçbir duyarlılık yoktur. Hattâ kendi mitolojisini, kendi masalını, kendi çocuk oyunları kültürünü bilmeyen dizi ve film sektörü çalışanları türemiştir.
Söz konusu kişiler, yapımlarında kullanacakları kültürel boşlukları batı kaynaklarından gidermişler, ortaya da çok çeşitli kopyalar çıkmıştır.
Hâlbuki çok da uzak olmayan 1970 ve 80 dönemi Türk sinemasına bakıldığında sözlü gelenekten yetişmiş yönetmenlerin duyarlılığının yanı sıra
Kemal Sunal ve Adile Naşit gibi oyuncuların gelenek taşıyıcılığı açısından
önemli birer faktör oldukları görülmektedir. Adile Naşit, Türk toplumunda
“Anne” kimliğini üstlenmiş bir karakter olmasının yanı sıra her kesim ve her
yaştan insanın sevdiği bir oyuncu olmasıyla da ünlenmiştir. Hatta bu durum, onun yer aldığı pek çok filmde isminin bile değiştirilmemesine neden
olmuştur. “Şaban Pabucu Yarım” filminde Adile hala rolünde gördüğümüz
sanatçı, tüm film boyunca bütün çocuklara kol kanat geren, hepsinin oyun
oynayarak büyümesini isteyen, hiçbir çocuğun dışlanmasına izin vermeyen
ve bunu içinden geldiği için hiçbir karşılık beklemeden yapan sevgi dolu
bir kadındır. Aynı filmde Kemal Sunal da çocuklarla beraber çocuk olan,
oyun oynayan, tekerleme söyleyen bir insanı canlandırmıştır. Hakkında sayısız araştırma yapılıp yayımlanan Kemal Sunal da tıpkı Adile Naşit’in üstlendiği “anne” rolüne benzer şekilde ilk olarak Hababam Sınıfı’nda çizdiği
“Şaban” karakteriyle Türk toplumunca sevilmiş ve bu da onun “Şaban” ismiyle bütünleşmesini sağlamıştır. Hande Birkalan, “İnek Şaban”ın Türk toplumunca neden bu kadar sevildiğini ve kabul gördüğünü şu şekilde açık-
57
lar: “İnek Şaban karakterinde, geleneksel halk kahramanlarının ve halk felsefesinin günümüzdeki izlerini, bir başka deyişle, modern yorumlarını görürüz. İnek Şaban, kimi zaman Keloğlan edasıyla masalımsı bir anlatının saf
ve temiz kahramanı; kimi zaman Nasreddin Hoca’nın nüktedanlığıyla modern bir komedyen; kimi zaman da Köroğlu’nun sosyal düzene başkaldırısında kişileştirilen “sosyal eşkıya” olarak görüntülenir. İnek Şaban; Keloğlan,
Nasreddin Hoca ve Köroğlu’nda çarpıcı bir şekilde betimlenen geleneksel
halk kahramanları ve felsefeleri ışığında modern zamanda vücut bulmuştur
artık.”(Birkalan 2000: 47).
Sonuç olarak eğer Türk kültürünün ve onu oluşturan geleneğin sinema ve
televizyon ekranından doğru bir şekilde yansıtılmasını istiyorsak, somut olmayan kültürel mirasımızı iyi öğrenmeli, bunu bilen senarist, yapımcı, yönetmen ve oyuncular yetiştirebilmeliyiz.
58
V. KAYNAKLAR
ABİSEL, Nilgün, Türk Sineması Üzerine Yazılar, İmge Kitabevi, Ankara, 1994.
BİRKALAN, Hande, “Gelenek, Halk Kahramanları, Popüler Medya ve İnek Şaban.”, Folklor/Edebiyat, 2000, 6. cilt, 23.sayı, 47-53.
DORSAY, Atillâ, Sinemamızın Umut Yılları 1970-80 Arası Türk Sinemasına Bakışlar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1989.
ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,
1971.
GÖRAK, Prof. Dr. Gülay-Arş. Gör. Sakine GÜLÇİÇEK, “Çalışan Çocukların Sorunları ve Benlik Saygıları.”, 1. İstanbul Çocuk Kurultayı Araştırmalar Kitabı, İstanbul Çocukları Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000.
OĞUZ, Prof. Dr. M. Öcal- Petek ERSOY, Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Çocuk Oyunları, Gazi Üniversitesi THBMER Yayını, Ankara,
2005.
OĞUZ, Prof. Dr. M. Öcal, Türkiye’nin Somut Olmayan Kültürel Mirası (Giriş),
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2008.
ONUR, Bekir, Türkiye’de Çocukluğun Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara, 2005.
ONUR, Bekir, “Çocukluğun Dünü ve Bugünü.”, Kebikeç, 2005, 19. sayı, 99112.
ONUR, Bekir-Neslihan GÜNEY, Türkiye’de Çocuk Oyunları: Derlemeler, Ankara Üniversitesi Çocuk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Ankara, 2002.
59
ÖCEL, Nilüfer, Türk ve Dünya Sinemasında Çocuk İmgesi, İstanbul Üniversitesi
İletişim Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2001.
ÖZDEMİR, Prof. Dr. Nebi, Türk Çocuk Oyunları I-II, Akçağ Yayınları, Ankara,
2006.
ÖZHAN, Mevlüt, Türkiye’de Çocuk Oyunları Kültürü, Feryal Matbaası, Ankara, 1997.
ÖZHAN, Mevlüt, “Çocuk Folkloru”, Kebikeç, 2005, 19. sayı, 225-243.
ÖZSOY, Osman, Kemal Sunal Fenomeni, İyiadam Yayınları, İstanbul, 2002.
PÖSTEKİ, Nigâr, 1990 Sonrası Türk Sineması, Es Yayınları, İstanbul, 2004.
SCOGNAMİLLO, Giovanni, Türk Sinema Tarihi, 2. cilt (1960-1986), Metis Yayınları, İstanbul, 1988.
ULUSOY, Nejat, “Türk Sinemasında Çocuk.”, Cumhuriyet ve Çocuk 2. Ulusal
Çocuk Kültürü Kongresi, Ankara, 1999, 201-210.
60
FOTOĞRAFLAR
Fotoğraf 1:
Üç Tekerlekli
Bisiklet: Yumurta
tokuşturmaca oyunu.
Fotoğraf 2:
Üç Tekerlekli Bisiklet:
Uçurtmayı tutan
oyuncu
Fotoğraf 3:
Bir Dağ Masalı:
Birdirbir oyununda,
diğer oyuncu ebenin
sırtına ellerini bastırıp
bacaklarını açarak
üzerinden atlar.
63
Fotoğraf 4:
Bir Dağ Masalı:
Güvercin taklasını
atarken rakip takımın
üzerinde olan
oyuncu.
Fotoğraf 5:
Umut:
Elim Sende oyununu
oynayan çocuklar.
Fotoğraf 6:
Şalvar Davası:
Oyuncunun ağayı
mendille kovaladığı
sahne.
64
Fotoğraf 7:
Sezercik Arslan Parçası:
Sezercik arkadaş
olmaya çalıştığı
çocuklarla misket
oynarken.
Fotoğraf 8:
Azad Kuşu:
İstop oyununda topun
havaya fırlatılması.
Fotoğraf 9:
Azad Kuşu:
Arka planda
çocukların kutu kutu
pense oynayışı.
65
Fotoğraf 10:
Gelin:
Elim Sende oyunu
oynanırken
çocukların koştukları
sahne.
Fotoğraf 11:
Gelin:
Solda çocuklar
çaktırma oyunu
oynarken.
Fotoğraf 12:
Diyet:
Sakat kalan Mustafa,
rüzgâr gülü yapıyor.
66
Fotoğraf 13:
Diyet:
Rüzgâr gülü satan
çocuk
Fotoğraf 14:
Canım Kardeşim:
Bir misket oyunu
türü olan “Üçgen”in
oynanışı.
Fotoğraf 15:
Canım Kardeşim:
Misket oyununda bir
vuruş şekli.
67
Fotoğraf 16:
Gülşah:
Zeynep ve Gülşah
beraber çember
oyunu oynarken.
Fotoğraf 17:
İbo ile Güllüşah:
Gülşah, uçurtma
uçururken.
Fotoğraf 18:
Gülşah ip atlarken.
68
Fotoğraf 19:
Gülşah’ın bez bebeğe
imrenişi.
Fotoğraf 20:
Gülşah dadısı
tarafından ceza
olarak tuvalette
tutulduğunda diş
macunuyla kendine
oyun yaratmış ve sek
sek oynamıştır.
Fotoğraf 21:
Selvi Boylum Al Yazmalım:
Asya’nın kardeşi
tahta kamyonu ile
oynarken.
69
Fotoğraf 22:
Yusuf ile Kenan:
Taşın ayakla
sürttürülerek
oynanmasına dayanan
sek sek oyunu.
Fotoğraf 23:
Umudumuz Şaban:
Sek sek oynayan
kızlar.
Fotoğraf 24:
Kuduz-Çocuklar Çiçektir:
Çömçe Gelin.
70
Fotoğraf 25:
İki çocuğun çömçe
gelini kollarından
tutarak yürümeye
başlaması.
Fotoğraf 26:
Her evin önünde
çocuklar dörtlük
söylerken.
Fotoğraf 27:
Çocuklara bulgur
veren kadın. (Necla
Nazır)
71
Fotoğraf 28:
Bulgur pilavının
pişirilip yenmesi.
Fotoğraf 29:
Körebe:
Elif, arkadaşlarıyla
körebe oynarken.
Fotoğraf 30:
Körebe:
körebe oynarken.
72
Fotoğraf 31:
Kurbağalar:
İki erkek oyuncu
koşarak ve “dıgıdık
dıgıdık” diyerek
at oyununu
oynamışlardır.
Fotoğraf 32:
Kurbağalar:
İki erkek oyuncu
at oyununu
oynamışlardır.
Fotoğraf 33:
Kurbağalar:
Salıncakta
sallanan kız.
73
Fotoğraf 34:
Şaban Pabucu Yarım:
Şaban, yağ satarım
bal satarım oyununda
çocukların etrafında
dönerken.
Fotoğraf 35:
Şaban, oyuna yeni
katılan Ahmet’in
arkasına mendili
koyarken.
Fotoğraf 36:
Ahmet ve Adile
hala arasında geçen
diyalog.
74
Fotoğraf 37:
Şaban, Ahmet’i
mendille kovalarken.
Fotoğraf 38:
Garip:
Seyyar salıncak.
Fotoğraf 39:
Garip:
Mahalleye gelen
seyyar salıncağa
çocukların yoğun
ilgisi.
75
Fotoğraf 40:
Fazilet:
Köy ortamı ve
çocuklar.
Fotoğraf 41:
Fazilet:
Fazilet’in erkek
kardeşi sapan
yontuyor.
Fotoğraf 42:
Fazilet:
Fazilet’in kız
kardeşleri çatlak
patlak oynuyorlar.
76
Fotoğraf 43:
Fazilet:
Fazilet bez bebeğiyle
oynuyor.
Fotoğraf 44:
Uçurtmayı Vurmasınlar:
İnci’nin çizdiği
uçurtma.
Fotoğraf 45:
Salıncak.
77
Fotoğraf 46:
Piyano Piyano Bacaksız:
Bezden topla
oynanan oyun.
Fotoğraf 47:
Zıkkımın Kökü:
Saklambaç.
Fotoğraf 48:
Zıkkımın Kökü:
İp atlama.
78
Fotoğraf 49:
Zıkkımın Kökü:
Birdirbir.
Fotoğraf 50:
Zıkkımın Kökü:
Seyyar salıncak.
Fotoğraf 51:
Zıkkımın Kökü:
Seyyar salıncakta
dönerken, balonlarla
oynayan çocuklar.
79
Fotoğraf 52:
Zıkkımın Kökü:
Çömçe Gelin
oynayan çocuklar.
Fotoğraf 53:
Eylül Fırtınası:
Metin, dedesi
Efe ile beraber
Bozcaada’daki
evlerine giderken
sokak arasında
kızların ip atladığını
görür.
Fotoğraf 54:
İp atlama.
80
Fotoğraf 55:
O da Beni Seviyor:
İki büyük taşın
üzerine çelik konur.
Fotoğraf 56:
O da Beni Seviyor:
Çomakla çeliğe
vurulur ve çelik
havaya kaldırıldıktan
sonra karşı tarafa
yollanır.
Fotoğraf 57:
O da Beni Seviyor:
Tutan olmadığı çeliğin
düştüğü mesafe ile
atış yapılan yer arası
çomak yardımıyla
“bir, iki, üç, dört,
beş…” diyerek
ölçülür.
81
Fotoğraf 58:
Sır Çocukları:
Kız çocuğun bebeğini
sallaması.
Fotoğraf 59:
Sır Çocukları:
Yumurta tokuşturmaca
oyunu.
Fotoğraf 60:
Büyü:
Çember çeviren kız.
82
Fotoğraf 61:
İmam:
Tarık’ın babasından
habersiz misket
oynaması.
Fotoğraf 62:
İlk Aşk:
Arka planda kendi
başına ip atlayan kız.
Fotoğraf 63:
İlk Aşk:
Arka planda kendi
başlarına halka
(holohop) çeviren
kızlar.
83
Fotoğraf 64:
Âdem’in Trenleri:
İstop oynayan
çocukların görüntüsü.
Fotoğraf 65:
Uzun Eşek oynayan
çocuklar.
Fotoğraf 66:
Recep İvedik-1:
Misket.
84
Fotoğraf 67:
Recep İvedik-1:
Recep ve Sibel
misket oynarlarken.
Fotoğraf 68:
120:
Arka planda ip
atlayan kızlar.
Fotoğraf 69:
O… Çocukları:
Sek Sek.
85
Fotoğraf 70:
O… Çocukları:
Çatlak patlak oyunu.
Fotoğraf 71:
O… Çocukları:
Sağda ip atlayan
kızlar.
Fotoğraf 72:
2 Dil 1 Bavul:
9 Kiremit.
86
Fotoğraf 73:
2 Dil 1 Bavul:
Üç Taş.
Fotoğraf 74:
2 Dil 1 Bavul:
İp atlama.
Fotoğraf 75:
Deli Deli Olma:
Birdirbir.
87
Fotoğraf 76:
Deli Deli Olma:
Aşık oyunu.
Fotoğraf 77:
Deli Deli Olma:
Kızak.
Fotoğraf 78:
Pandora’nın Kutusu:
Murat’ın tornetle
kayması.
88
Fotoğraf 79:
Mommo Kız Kardeşim:
Ahmet’in Ayşe için
salıncak yapması.
Fotoğraf 80:
Salıncağın bitişi.
Fotoğraf 81:
Filmin başlangıcında
Ahmet’in çakı ile
oyarak yaptığı kayık.
89
Fotoğraf 82:
Ahmet’in yaptığı
kayıkla Ahmet ve
Ayşe’nin oynaması.
Fotoğraf 83:
Ayşe’nin toprak
zeminde testiden azar
azar su dökerek sek
sek oyunu için alan
oluşturması.
Fotoğraf 84:
Ayşe’nin sek sek
oynaması.
90
Fotoğraf 85:
Umut:
Umut’un fırıldak
(rüzgâr gülü)
çevirmesi.
Fotoğraf 86:
Yüreğine Sor:
Lütfü, atış yapmadan
önce çeliklerini
koyarken.
Fotoğraf 87:
Yüreğine Sor:
Lütfü, çelikleri havaya
kaldırıp atış yapmaya
çalışırken.
91
Fotoğraf 88:
Yüreğine Sor:
Mustafa, çelikleri
birbirine paralel
gelecek şekilde koyar.
Fotoğraf 89:
Yüreğine Sor:
Mehmet, çeliği
havaya kaldırıp vuruş
yapmak üzere.
Fotoğraf 90:
Yüreğine Sor:
Mustafa, karşı tarafın
attığı çeliği yakalamak
için uğraşıyor.
92
ÖZGEÇMİŞLER
94
M. Öcal Oğuz
Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü Öğretim
Üyesi. Lisans öğrenimini KTÜ Fatih Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü’nde (1984), Yüksek Lisans (1987) ve Doktorasını (1991) Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yaptı. 1992 yılında Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’na Yardımcı olarak atandı. 1995 yılında Doçent , 2002 yılında profesör oldu. Profesör olarak atandığı Gazi Üniversitesi’nde Müdürlüğünü yürüttüğü Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi (2003) ve Başkanı olduğu Türk Halkbilimi Bölümü’nün (2005) kuruluş çalışmalarını gerçekleştirdi. Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi bünyesinde içinde çocuk oyun ve oyuncakları sergilerinin önemli bir yer tuttuğu Somut Olmayan Kültürel Miras
Müzesi’ni kurdu. Kısa adı UNESCO olan Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve
Kültür Kurumu tarafından hazırlanan Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması (2003) ve Kültürel İfadelerin Çeşitliliğinin Korunması (2005) sözleşmelerinin hazırlık çalışmalarına ve diğer toplantılarına Türkiye adına katıldı. Bu sözleşmeler kapsamında somut olmayan kültürel mirasın başta sinema olmak üzere kültür endüstrisi alanında yer almasına yönelik çalışmalar yürüttü ve “ kültürel animasyon”, “halkbilimi ve medya ilişkileri”, halkbilimi ve kültür turizmi” gibi derslerinde çocuk oyun ve oyuncaklarının çağdaş kent yaşamında yer almasına yönelik bakış açıları oluşturmaya çalıştı.
Petek Ersoy
Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü Araştırma
Görevlisi. Lisansını Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’nda (2004), Yüksek Lisansını Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’nda (2008) yaptı, Doktorasını aynı Enstitüde sürdürmektedir. İki baskısı yapılan “Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Çocuk Oyunları” adlı kitabın editörlüğünü Prof. Dr.
Öcal Oğuz ile gerçekleştirdi. Kanal B Televizyonu tarafından çekilen “Kaybolan Çocuk Oyunları” adlı belgeselin danışmanlığını yaptı. Gazi Üniversitesi Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi’ndeki çocuk oyun ve oyuncakları ile ilgili sergilemelere katkıda bulundu.
95
96
İÇİNDEKİLER
I. ÖNSÖZ.................................................................................................................................................................................... 5
II. GİRİŞ
....................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................
9
13
1. Üç Tekerlekli Bisiklet........................................................................................................................... 13
2. Bir Dağ Masalı ......................................................................................................................................... 14
......................................................................................................................................................
15
................................................................................................................................................................
17
3. Boş Beşik
4. Umut
5. Şalvar Davası
............................................................................................................................................
6. Sezercik Arslan Parçası
....................................................................................................................
17
19
7. Azad Kuşu ..................................................................................................................................................... 19
8. Gelin ................................................................................................................................................................. 20
9. Diyet................................................................................................................................................................... 22
10. Canım Kardeşim
....................................................................................................................................
22
11. Gülşah ............................................................................................................................................................. 24
12. İbo ile Güllüşah ...................................................................................................................................... 25
13. Selvi Boylum Al Yazmalım ............................................................................................................ 26
14. Yusuf ile Kenan ........................................................................................................................................ 27
15. Umudumuz Şaban ................................................................................................................................ 27
16. Kuduz-Çocuklar Çiçektir
...............................................................................................................
29
17. Körebe ............................................................................................................................................................. 30
18. Kurbağalar
...................................................................................................................................................
19. Şaban Pabucu Yarım
...........................................................................................................................
31
32
20. Garip
................................................................................................................................................................
33
21. Fazilet
..............................................................................................................................................................
34
22. Uçurtmayı Vurmasınlar .................................................................................................................... 35
..................................................................................................................
36
.........................................................................................................................................
37
............................................................................................................................................
38
23. Piyano Piyano Bacaksız
24. Zıkkımın Kökü
25. Eylül Fırtınası
26. O da Beni Seviyor
................................................................................................................................
39
27. Sır Çocukları .............................................................................................................................................. 40
28. Büyü .................................................................................................................................................................. 42
29. İmam
................................................................................................................................................................
30. İlk Aşk
..............................................................................................................................................................
44
....................................................................................................................................
45
........................................................................................................................................
45
.....................................................................................................................................................................
46
31. Adem’in Trenleri
32. Recep İvedik-1
33. 120
43
.........................................................................................................................................
47
...........................................................................................................................................
48
34. O… Çocukları
35. 2 Dil 1 Bavul
36. Deli Deli Olma
.......................................................................................................................................
37. Pandora’nın Kutusu
.............................................................................................................................
50
.....................................................................................................................
51
................................................................................................................................................................
52
38. Mommo Kız Kardeşim
39. Umut
49
40. Yüreğine Sor
............................................................................................................................................
53
IV. SONUÇ.............................................................................................................................................................................. 55
V. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................................... 59
VI. FOTOĞRAFLAR ........................................................................................................................................................ 61
4
I. ÖNSÖZ
1960’lardan Günümüze Türk Sinemasının Geleneksel Çocuk Oyunları
adlı bu kitap, Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi bölümünde okuttuğum “Halkbilimi ve Medya İlişkileri” ile “Çocuk Oyunları ve
Oyuncakları” dersleri kapsamında lisans öğrencilerine verdiğim ve Türk sinemasında çocuk oyun ve oyuncaklarının nasıl yer aldığını araştırmaya yönelik olan ödevlerden yola çıkılarak hazırlanmıştır ve 1962-2009 yılları arasında çekilen 40 sinema filmindeki geleneksel çocuk oyunlarını ele almaktadır. Bu araştırmaya katılan öğrencilerin çok sayıda filmi izleyerek ve inceleyerek oluşturdukları veriler içinden burada yer alan 40 film, çocuk oyunları ve oyuncakları konusundaki çalışmalarımı birlikte yürüttüğüm Türk
Halkbilimi Bölümü Araştırma Görevlisi Petek Ersoy’un eklemeleriyle geliştirilmiş ve elde edilen sonuçlar bir kitabın anlamlı ve gerekli bölümleri hâline
getirilmiştir. Böylece bir yandan Türk sinemasında geleneksel çocuk oyunlarının hangilerine ne şekilde yer verildiği tespit edilirken diğer yandan da sinema ve geleneksel çocuk oyunu ilişkisinin birçok açıdan sorgulanabilmesine zemin hazırlayacak belgeler üretilmiştir.
Bu çalışmadan çıkarılacak sonuçlardan biri olarak söylenebilir ki, gerek
Türk temel eğitim kurumları gerekse sinema eğitimi veren yüksek okullar,
çocuk oyunlarının gelecek kuşaklara aktarımı konusunda farkındalık yaratacak bir içeriğe sahip değildir. Yaptığımız çalışmada bizi bu tespite götüren
en önemli veriler arasında sözlü kültür içinde yetişen yönetmenlerin filmlerinde çocuk oyunlarından yararlanma oranlarının yakın dönemde ve çağdaş
kentin yazılı kültür alanında yetişen yönetmenlere göre daha fazla olmasını sayabiliriz. Özellikle son yıllarda çekilen filmlerin büyük çoğunluğunda
5
birden fazla çocuğun yan yana getirilemediğini, birlikte geleneksel oyunlar
oynatılamadığını gördük. Bu tespitten hareketle çağdaş kentin yazılı kültür
aktarım ve eğitim alanlarının geleneksel çocuk oyunlarının öğrenilmesi ve
icrası bakımından yetersizliği üzerinde durulabileceği gibi, yazılı ve elektronik kültür ortamlarının geleneksel kültürün aktarımına imkân ve fırsat tanımadığı da değerlendirilebilir.
Kültürün geleneksel ortamlarda kuşaktan kuşağa törenler, gösterimler, uygulamalar ve paylaşımlarla aktarıldığı dönemlerde çocuklar da vakitlerinin
büyük bir bölümünü kardeşleriyle, akranlarıyla veya arkadaşlarıyla sokaklarda geçiriyorlardı. Geleneksel oyunlar bağlamında sokaklar, çocuklar için bir
anlamda “uygulamalı okul” gibiydi. Herkes bildiği oyunları birbirine öğretir
ve böylece bu oyunların yaşamasını ve gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlardı. Sokaklar çocuklar için parklardan, “iki salıncaklı, bir kaydıraklı” çocuk bahçelerinden daha etkin birer oyun yaratım, tasarım ve aktarım yerleriydi. Daha 25-30 yıl öncesine kadar bütün kentler ve bütün sokaklar çocukların onlarcasının bir araya geldiği ve oyunlar oynadığı mekânlardı. Oyunlara
dalıp giderek evi, dersleri veya yemek saatlerini unutmak çocukların en çok
azar işittikleri konulardı. Hatta aile büyükleri böyle durumlarda onlara “sokak
çocuğu” diye seslenirlerdi. Bugün sokaklarda birkaç çocuğu birlikte görmek,
hele ki bu çocukların geleneksel oyunlar oynadığına tanık olmak imkânsız
hâle gelmiştir. Bugünün çocukları oyunlarını odalarında, bilgisayar başında
ve yalnız oynuyorlar. Şimdi aile büyükleri çocuklarına bilgisayarın başından
kalkmadıkları, evden dışarı çıkmadıkları için kızıyorlar. Eskinin anne-babaları
çocuklarına “sokak çocuğu” diye kızarlarken bugünküler “ev çocuğu” diye
kızıyorlar. Oysaki sokaklarda arkadaşlarla oynanan geleneksel oyunların gelişme çağındaki çocukların hem beden hem de ruh sağlığı için son derece
önemli olduğu çocuk gelişim uzmanlarınca da onlarca kez doğrulanmıştır.
Bu nedenle birçok gelişmiş ülkede çocukları toplu hâlde ve sokaklarda oynamaya özendirmek için “çocuk sokağı” adlı uygulamalar başlatılmıştır.
Herhangi bir spor dalında uzmanlaşan bir çocuğun sadece bu spor dalı
için gerekli organları gelişirken, çocuk oyunlarının her birindeki birbirinden
son derece farklı hareketler çocuğun bedensel gelişimini bütünlüklü, dengeli ve düzenli hâle getirmektedir. Diğer yandan çocuk oyunlarındaki sayışmacalar ve sözel bölümler, ezber yeteneğinden muhakemeye, toplum için-
6
de konuşma becerisinden inandıkları bir tezi savunmaya kadar birçok alanda nitelik kazandırma işlevine sahiptir.
Geleneksel çocuk oyunlarının eğitim kurumlarında kuşaktan kuşağa aktarılamaması, çocukların her türlü oyun yeteneklerini birlikte kazandıkları
sokaklardan çekilmeleri, kadın uygulamaları ve cenaze ritüellerinden sonra kültürün en zor değişen üçüncü alanını oluşturan çocuk folklorunda ciddi kayıplara neden olmuştur. Bu kayıplar nedeniyle de günümüz kültür aktarımında oldukça önemli ve büyük bir role sahip olan medya, çocuk oyunlarına ilgisiz kalmıştır. Sinema filmlerinden dizilere, çizgi filmlerden çocuk
programlarına, bilgisayar animasyonlarından reklam filmlerine kadar birçok
teknolojik alan geleneksel çocuk oyunlarına ilgi göstermemiş ve büyük bir
zenginliğin yok olmasına seyirci kalmıştır.
Bizim bu çalışmada yer verdiğimiz filmlerdeki durum, gelecek açısından hiç de cesaret verici değildir. Türkiye’nin her yöresinde farklı adlar ve
farklı kurallar altında oynanan binlerce geleneksel oyun günden güne unutulmaktadır. Örneğin çember veya topaç çevirmek, çelik çomak veya mangala bilmek, aşık veya misket atmak, tel araba veya tornet yapmak, birdirbir veya arakesti oynamak artık bugünün yönetmelerinin, senaristlerinin ve
oyuncularının bilgi ve uygulama alanından çıkmıştır. Kitaplardan araştırılarak oyunlar öğrenilse ve senaryolaştırılsa bile, bunları ustalıkla oynayabilecek oyuncu bulmak zorlaşmıştır. Topaç çevirmek veya aşık oynamak acemilikten ustalığa doğru bir zaman istemektedir. Saniyelerin hesap edildiği
bugünkü tüketim toplumunda hangi yapımcı önemsiz bulduğu ayrıntılar (!)
için zaman harcamak ister?
Bütün bu nedenlerle, UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Mirasın
Korunması Sözleşmesi’nin kültürün kuşaktan kuşağa kendi doğal ortamlarında ve eğitim süreçlerinde aktarımını öngören yaklaşımlarının önemi bir
kez daha ortaya çıkmaktadır. Anılan sözleşmenin korunması gereken somut
olmayan kültürel miras varlıklarını belirleyen beş maddesinden üçüncüsünü oluşturan “Toplumsal Uygulamalar, Ritüeller ve Şölenler” içinde yer alan
çocuk oyunlarının gelecek kuşaklara aktarımı hem Türkiye’nin kabul ettiği
uluslararası bir sözleşmenin hükmü hem de UNESCO çatısı altında bir araya gelen dünya kültürbilim belleğinin bir öngörüsü olarak önem kazanmaktadır.
7
Türk sinemasında çocuk oyunlarına yer verilme biçimlerini ele alan bu
çalışmanın amaçlarından birinin de sinemadan dizi filmlere, çizgi filmlerden bilgisayar oyunlarına kadar kültür endüstrisinin birçok alanında çocuk
oyun ve oyuncaklarının yeterince değerlendirilmemiş olmasına dikkat çekmek ve bu alandaki boşluğun medya aktörlerince yeniden ele alınmasına
katkı sağlamak olduğu söylenebilir.
Çalışmamızda 40 film yapım yıllarına göre sıralanarak incelenmiş; incelenen filmlerin yapım yılları, yapımcıları, yönetmenleri, senaristleri ve
önemli rollerdeki oyuncularının adları ve konu özetleri verildikten sonra
filmdeki geleneksel çocuk oyunlarının hangileri olduğu ve nasıl yer verildiği üzerinde durulmuştur. İncelenen 40 filmde 33 geleneksel çocuk oyunun
bulunduğu görülmüştür. Bunların dışında çocuk parkları, lunaparklar ve buralardaki salıncak veya kaydırak gibi modernleşme döneminin oyun araçları da filmlerde sıkça yer almakta ise de bu alan çalışmamızın dışında tutulmuştur.
Burada yer verilen her belge, Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi arşivine konulmuş, bu arada öğrenciler tarafından derlenen kimi oyuncaklar ise aynı merkezin Somut Olmayan Kültürel
Miras Müzesi’nin Çocuk Oyun ve Oyuncakları bölümünde sergilenmeye
başlanmıştır.
Yukarıda da belirtildiği üzere, bu kitabın asıl sahipleri geleneksel çocuk
oyunlarına yer veren filmleri bulan ve verilen ölçütlere göre bu filmleri inceleyen öğrencilerimizdir. Bu nedenle ilk teşekkür onların hakkıdır. İkinci teşekkürüm, Giriş ve Sonuç kısımlarını yazan, öğrencilerin farklı zaman
dilimlerinde ve farklı üslup özelikleriyle yazdıklarını bir kitabın bölümleri hâline getiren Petek Ersoy’adır. Son olarak, Rektörümüz Prof. Dr. Rıza
Ayhan’ın şahsında Gazi Üniversitesi’nin Bilimsel Araştırma Projeleri kapsamında sağlamış olduğu desteğe teşekkür ederim.
Öcal OĞUZ
Ankara 2011
8
II. GİRİŞ
SİNEMA VE ÇOCUK İLİŞKİSİNİN TÜRK SİNEMASINA YANSIMASI
Sinema ve çocuk ilişkisi hem sinema eleştirmenlerinin hem de çocuk gelişim uzmanlarının dikkatini çeken önemli konulardan biridir. Bununla birlikte sinemanın veya dizi film, çizgi film, bilgisayar animasyonları gibi hareketlendirilmiş fotoğraflar ve resimler dünyasının çocuk üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri yeterince tartışılmış ve bu alanda ortak sonuçlara
ulaşılmış ve uygulanabilir kararlar oluşturulmuş değildir. Diğer yandan
Türkiye’de geleneğin, çocuğun ve geleneksel çocuk oyunlarının gerek uygulamalı halkbilimi gerekse kültür endüstrisi kapsamında sinemada yeterince yer bulamadığı ve bu anlamda da kuramsal altyapıyı oluşturamadığı ortaya çıkmıştır.
Türk sineması, Batı’ya paralel olarak bir gelişim göstermemiştir. Özellikle savaşlar ve onları takip eden yoksulluk yıllarında Türk sineması genel olarak hem nicelik hem de nitelik açısından yetersiz kalmıştır. Bu açıdan Türk
sinemasına genel olarak bakıldığında ülkemizde ilk film gösteriminin, II.
Abdülhamit zamanında Betrand isimli bir Fransız sayesinde olduğu, Fuat
Uzkınay’ın “Ayestefanos’taki Rus Abidesi’nin Yıkılışı” isimli belgeselin de
ilk Türk filmi olarak kabul edildiği, 1960’lı yıllardan günümüze gelindiğinde aslında her dönemin kendine has bir yapısı olduğu ortaya çıkmıştır. Sinema örneklerinin bu denli az oluşu ortada iken geleneğin, çocuğun ve geleneksel çocuk oyunlarının durumu çok geç dönemlerde ortaya çıkmış bir
tartışma alanı olmuştur.
Türk ve Dünya Sinemasında Çocuk İmgesi adlı çalışmasında bu konuyu ele alan Nilüfer Öcel, dünya sinema tarihine bakıldığında özellikle ba-
9
tıda çocuğun filmlerde mutlaka yer aldığını, konulaştırıldığını, buna karşın
Türkiye film tarihinin başlangıcında çocuğa pek rastlanmadığını söylemekte bunun nedenlerini ise şöyle tespit etmektedir:
1. Sinemanın ülkemize girişi, savaş zamanı olduğundan izleyici ve yönetmen açısından heves ve zaman darlığı vardır.
2. Türk film tarihinin başlangıcında doğal ya da günlük olaylar değil, tarihî
konular işlenmiştir.
3. “Türk film tarihinin yazılmaya başlandığı yıllar, toplumun yeni kimlikler kazandığı, yeniden yapılanma içinde olduğu yıllardır. Bu açıdan, henüz yetişkinlerin kimliklerinin belirlenmediği bu yeni ortamda çocukların hangi kimlikle yansıtılacakları sorunu onların ekrana getirilmesini engellemiş olabilir.” (Öcel 2001: 33).
Günümüz Türk sinemasındaki gelişim düzeyi başlangıçtan ileri olsa da,
hem teknolojik hem de tematik açıdan Avrupa ve özellikle Amerika sineması ile karşılaştırılacak noktaya henüz gelememiştir. Türk sinemasında çocuk;
sosyal, kültürel ve psikolojik derinlikleriyle bir başrol oyuncusu olarak karşımıza çıkmamıştır. Dolayısıyla oyun ve oyuncak kavramı da hep geri planda kalmıştır. Bunun en başta “Türkiye’de Çocukluk Algısı” ile ilgili ciddi bir
bağı vardır. “Çocukluğun Dünü ve Bugünü” başlıklı yazısında Bekir Onur,
bilimsel anlamda Türkiye’de “çocukluk” kavramının yerleşmesinin 19.yüzyılında gerçekleştiğini savunur. (Onur 2005: 99-112). Bu algının güçlenip
sinema sektörüne geçişi ise görece daha yavaş olmuştur. Yine de sözlü kültürden beslenip (büyüklerinden hikâyeler dinleyen, oyuncağını kendi yapan
ya da yaptırırken izleyen, tekerleme bilen,vb), sokakta oynayıp yetişen ve
kültürünü unutmayıp filmlerinde işleyen yönetmenler de yok değildir. 1960,
70 ve 80’li yıllarda çekilen pek çok Türk filminde çocuk ve etrafında gelişen
kültürün ciddi anlamda yansıtıldığı görülmektedir.
Batıda daha doğrusu Amerikan sinema sanayinde Walt Disney dünya
film pazarına hükmetmekte ve sinema endüstrisini çocuk ve gençlerin de
beklentilerine göre şekillendirmektedir. Çocuklar için çizgi sinemanın çeşitliliği kadar, başrollerinde çocuk oyuncuların bulunduğu çok sayıda yapım
da bulunmaktadır. Batı sinemasında dikkat çekici bir başka özellikse, sinemanın oyuncak ve müzik sektörünü de canlı ve üretken kılan tavrıdır. Tita-
10
nik filmi vizyondayken filmin ünlü kadın oyuncusu Kate Winslet’in barbie
bebek şeklinde oyuncağının yapılması (Öcel 2001: 361) ya da “Güzel ve
Çirkin” isimli çizgi filmin soundtrack albümünün milyonlar satması durumu anlatmaya yeterlidir.
Sonuç olarak tüm dünyada her ne kadar “Çocukların ve gençlerin izledikleri filmler, yetişkinlerin söz sahibi olduğu bir endüstrinin ürünleri ve
onların hayal gücüyle gerçekleşen yapımlar” (Ulusoy 1999: 201) olsa da,
“Türk Çocuk Sineması” kavramının oluşabilmesi için öncelikle çocukların filmlerde “araç” değil, “amaç” olarak görülmesi şarttır. Aslında “izleyici” olarak batıdaki çocuk ile Türkiye’deki çocuk aynı yapımı izlemektedir.
Buradaki temel fark ve sorun teşkil eden nokta, özellikle 90’lı yıllardan itibaren batı kaynaklı kültürel kodlara âşinâ olmayan Türkiye’deki çocuğun,
kendi kültürünün yansıması olan bir seçenekle de karşılaşamayarak alternatifsiz kalması ve kolayca “yabancı”yı kabul etme yolunu seçmesidir. İşte
bu nedenle kendi geleneksel çocuk oyunlarını bilen ve bunlardan yola çıkarak film üreten senarist, yapımcı ve yönetmenlere ihtiyaç vardır.
Sinema ve çocuk ilişkisinde değinilmesi gerekli bir başka konu da çocuk oyunculardır. Zeynep Değirmencioğlu, Parla Şenol, İlker İnanoğlu, Sezer İnanoğlu, Kahraman Kıral ve Gülşah Soydan 1960 ve 70’li yılların ünlü
çocuk oyuncularıdır. Bu oyuncuların özelliğini Nejat Ulusoy şöyle değerlendirmektedir: “Adı geçen küçük yıldızların birçoğunun babası ya da annesi endüstrinin içinden kişilerdi. Örneğin “Ayşecik” serisiyle ünlenen, çocuk
filmlerinde çığır açan ve gençlik yıllarında da oyunculuğu sürdüren Zeynep Değirmencioğlu’nun babası Hamdi Değirmencioğlu, Yeşilçam’ın senaryo yazarlarındandır ve kızının birçok filminin senaryosunda imzası bulunmaktadır. İlker İnanoğlu, oyuncu Filiz Akın ile yapımcı-yönetmen Türker
İnanoğlu’nun oğlu; Gülşah Soydan da, oyuncu Hülya Koçyiğit ile yapımcı
Selim Soydan’ın kızıdır.” (Ulusoy 1999:204). Türk sinemasında çocuk oyuncu listesine 80’li yıllarda arabesk kültürün etkisiyle Küçük Emrah ve Küçük
Ceylan da eklenmiştir. Nilüfer Öcel, dünya sinemasından çocuk oyuncu
kavramına ABD’den örnek vermeyi tercih etmiş ve Macculay Culkin, Eliah
Wood, Christina Ricci ve Anna Chlumsky sıraladığı isimler olmuştur.
Günümüz Türk filmlerine bakıldığında özellikle çocuk masumiyetinin
başarılı bir şekilde gösterildiği ortaya çıkmaktadır. Bu da yönetmen, yapım-
11
cı ve senaristlerin titiz çalışmalarının bir göstergesidir. Artık Türk filmlerinde “yönetmenin ya da yapımcının çocuğu” olduğu için değil, “cast ajansının seçtiği ve uygun gördüğü” için çocuklar filmlerde oynatılmaktadır. Bu
açıdan bakıldığında özelikle son dönem Türk filmlerinde Zeynep Deniz Özbay, oynadığı karakterlerin hakkını verebilmiş nadir çocuk oyunculardan birisidir.
Sonuç olarak “Türk Sineması” ve “Geleneksel Çocuk Oyun ve Oyuncakları” kavramlarının biraya getirildiği bu çalışma şu iki amaca hizmet etmek
istemiştir: İlki, geleneksel öğelerin doğru bir şekilde Türk sinemasına aktarımı sayesinde sinemanın kendine has bir kimliğinin olması gerekliliğidir.
İkincisi de “Türk Çocuk Sineması” kavramının oluşması, bunun oluşumunda da Türk geleneksel kimliğinin çocuk oyuncular yoluyla aktarımının ve
devamlılığının sağlanmasıdır.
12
1960-1970 yılları arasındaki dönemi, Türk sinemasında Batı kent hayatını olumlayan ve ona göre hayat modellendiren modernist bakış açısının
yanı sıra çeşitli akımların (yeni gerçekçilik veya millî sinema, vb.) oluştuğu
ve ilk örneklerini verdiği bir zaman aralığı olarak değerlendirmek mümkündür. Özellikle, toplumcu gerçekçilik, halkçılık, köycülük gibi akımların etkisiyle yönetmenler köy hayatına dikkat çekmiş, geleneksel alanda âşık edebiyatında ve halk hikâyelerinin yanı sıra klasik şiirde ve mesnevilerde yüzyıllardır var olan aşk teması, bu dönemin filmlerinde köy ve kasaba dekorlarında yeniden üretilmiştir. Geleneğe ve köye olan bu tür yönelişlerin bir
uzantısı olarak 60 dönemi, Türk sinemasında çocuk oyunlarının konu edilmeye başladığı bir dönem olma özelliğini de taşımaktadır.
Bu dönemde çekilen üç film araştırmaya dâhil edilmiştir.
1. ÜÇ TEKERLEKLİ BİSİKLET
Araştıran
Yapım yılı
Yönetmen
Senaryo
: Doğan AYDIN
: 1962
: Ömer Lütfi AKAD ve Memduh ÜN
: Vedat TÜRKALİ (Orhan Kemal’in aynı adlı
eserinden hareketle yazılmıştır.)
Oyuncular : Ayhan IŞIK, Sezin SEZER, Reha YURDAKUL ve Küçük Kenan
Filmin Konusu: Gurbette çalışmaya giden kocası Reşat’ı uzun süredir
görmeyen ve çamaşırcılık yaparak geçinen Hacer, oğlu Hasan ile yaşamaktadır. Cinayet suçuyla aranan Ali, Hacer’in evine sığınır. Hasan, zaman geç-
13
tikçe Ali’yi gurbetteki babası olarak kabul eder ve Reşat yıllar sonra evine
döndüğünde bu gerçekle yüz yüze kalır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen geleneksel çocuk
oyunları yumurta tokuşturmaca (F:1) ve uçurtmadır. (F:2) Yumurta Tokuşturmaca, istenilen her zaman oynanabildiği gibi Nevruz, Hıdırellez gibi kutlama günlerinde de tercih edilir. Bu oyunun bu özel günlerde oynanmasının
nedeni, yumurtanın baharın gelişi ile bereketi temsil ediyor olmasıdır. Dolayısıyla sadece çocuklar arasında değil, yetişkinler arasında da sıkça rastlanan bir oyundur. Yumurta Tokuşturmaca oyununun oynanışı kısaca şöyledir:
“İki kişiyle oynanan Yumurta Tokuşturma oyununda her oyuncunun elinde
birer yumurta bulunur. Bu yumurtalar hızla birbirlerine yaklaştırılır. Tokuşturulan yumurtalardan hangisi ilk önce kırılırsa, o yumurtanın sahibi oyunu
kaybetmiş olur.” (Oğuz- Ersoy 2005: 142). Filmde bu iki oyun sadece oynanan oyun çeşitliğini göstermek açısından kısa süreli olarak gösterilmiştir.
Üç Tekerlekli Bisiklet filmini halkbilimsel açıdan zengin kılan bir başka
unsur, sünnet eğlenceleridir. Gerekli operasyonu geçirdikten sonra Hasan,
sünnet yatağında hediyeleriyle beraber yatarken, onu eğlendirmek ve acısını unutturmak için kukla gösterisi yapılır. Filme adını veren üç tekerlekli bisiklet de Hasan’a Ali tarafından sünnet hediyesi olarak verilmiştir.
2. BİR DAĞ MASALI
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Yasemin DENİZ
: 1967
: Turgut DEMİRAĞ
: Turgut DEMİRAĞ (Reşat Nuri Güntekin’in
Oyuncular : Türkân ŞORAY, Murat SOYDAN
Filmin konusu: İstanbul’da tıp okuyan ve zengin bir hayat süren Lâle, dayısının iflâs etmesi nedeniyle okulu bırakmak zorunda kalır ve bir Anadolu
köyünde öğretmen olur. Bir öğrencisinin kaza geçirmesi sonucu Lâle, doktor Murat’la tanışır ve kısa sürede ikisi birbirine âşık olur. Çeşitli yanlış anlamalar ve olumsuzluklar yaşansa da iki âşığın birbirlerine kavuşmalarıyla
film sona erer.
14
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Yönetmen Turgut Demirağ,
her fırsatta köyü hiçbir diyaloğun geçmediği çeşitli karelerle tanıtmaya çalışmıştır. Bu karelerden birkaçı da, çocuk oyunlarına ayrılmıştır.
“Bir Dağ Masalı” filminde geçen çocuk oyunları, “Birdirbir” ve “Güvercin taklası”dır. Oyunların oynanışı kısaca şöyledir: Birdirdir, oyuncuları bol olan ve başlangıçta ebe seçimi yapılan bir oyundur. Ebe, öne eğilerek ellerini dizlerine dayar, diğer oyuncular da birkaç metre arayla sıralanırlar. Ardından teker teker koşarak eğilmiş duran ebenin üzerinden
ellerini sırtına bastırıp atlarlar. (F:3) Güvercin taklasında ise öncelikle iki
takım oluşturulur ve oyuncular şu şekilde bir duruş alırlar: Ebe takımından iki kişi birbirlerine arkaları dönük olarak dururken diğer ikisinden
biri ön tarafa diğeri arka tarafa olmak üzere kafalarını ayakta duran arkadaşlarının bacaklarının arasına sokarlar. Diğer takımın oyuncuları önde
yarı yatık duran oyuncunun sırtına ellerini koyarak, ayakta duran bellerini aralamış oyuncuların arasından takla atarak arkadaki oyuncunun üzerinden yere inerler. (F:4) Yatan ve ayakta duran oyuncular, atlama yapan
oyuncuları engelleyici harekette bulunamazlar. Bulunurlarsa, atlayış yinelenir. Oyunculardan biri taklayı atamazsa tüm takım olarak, diğer takımın yerine geçer.
3. BOŞ BEŞİK
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Mete İsa KARAÇÖR
: 1969
: Orhan ELMAS
: Turgut DEMİRAĞ (Yazar Necati Cumalı’nın
Oyuncular : Fatma GİRİK, Tugay TOKGÖZ
Filmin konusu: Genç yörük beyi Ali, uzun süre gönlünün sultanını bulamamış, ne var ki bir göç sırasında köylü kızı Fatma’yı görmüş ve ona âşık olmuştur. Her ne kadar yörüklerde dışarıdan kız alma olmasa da, obanın izni
sonucu Fatma ile Ali evlenirler. Ancak 7 yıl sonra çocukları olur ve bir gün
Yörükler göç ederken Fatma’nın çocuğunu kartal kapar. Bunun üzerine kartalla boğuşmaya başlayan Fatma, yavrusunu kurtarsa da kendi kartalla beraber kayalıklardan yuvarlanarak ölür.
15
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Boş Beşik” filmi senaryosuyla olduğu kadar türküsüyle de ünlü bir filmdir. Filmde yapılan “çocuksuzluk” vurgusu Dede Korkut Hikâyeleri’ndeki “Dirse Han Oğlu Boğaç Han”
hikâyesine çok benzemektedir. Hikâyede de çocuğu olmadığı için Dirse Han
tüm Oğuz beyleri tarafından “Oğlu, kızı olmayana Tanrı Taâla kargamıştır, biz
de kargarız beddua ederiz, belli bil.” (Ergin 1971:11) şeklinde dışlanmış, bunun nedenini karısına “Beri gel başımın bahtı, evimin tahtı, senden midir,
benden midir, Tanrı Taâla bize bir topaç gibi oğul vermez nedendir? (Ergin
1971:11) diye sormuştur. Bunun üzerine karısından “Aç görsen doyur, çıplak
görsen donat, borçluyu borcundan kurtar, tepe gibi et yığ, göl gibi kımız sağdır, büyük ziyafet ver, dilek dile, olur ki bir ağzı dualının hayır duası ile Tanrı bize bir topaç gibi çocuk verir.” (Ergin 1971: 11-12) şeklinde bir cevap alan
Dirse Han onun sözünü dinler ve kısa bir süre sonra çocukları olur. Boş Beşik filmindeki çocuksuzluğa isyan ilk olarak Fatma gelinden gelmiştir: “Ağaçlar çiçeğe durdu. Bütün hayvanlar, köpekler bilem yavruluyor. Çevremiz çocuk sesleriyle cıvıl cıvıl, bizim çadırımız sessiz, ölü evi gibi kaldı. 7 yıldır bir
çocuğum olsun diye yanar tutuşurum. Yetti gayrı bu acım yetti.” Bunun üzerine Ali, “Sevdiceğim neden böyle üzersin tatlı canını? Anası sen, babası ben
oldukça, elbet bir gün oğlumuz olacak!” der. Görüldüğü gibi hikâye ile film
arasındaki ortak tema çocuksuzluktur. Farklı olan durum birisinde erkeğin, diğerinde ise kadının feryâdının ön plânda oluşudur.
“Boş Beşik” filminde geçen çocuk oyunları “Kutu Kutu Pense” ve
“Sapan”dır. İlk oyunu kızlar kendi aralarında oynarlarken, sapanı tek bir erkek çocuğu oynamaktadır. Filmde daha çok yer verilen oyun sapandır. Filmde kullanılan sapan, içine taş konup döndürülerek fırlatılan ve bu sayede
güçlü bir hamleyle hedefin vurulmasını sağlayan bir oyuncaktır. Çocuğun
ileride iyi bir atıcı olması için sapanla oynaması bir hazırlık aşamasıdır. Yörük beyi Ali’nin de böyle bir çocuğu olmasını istediğini bilen Fatma, çocuğa yaklaşıp yakınlık kurmak ister. Ne var ki çocuk, büyüklerinden duyup öğrendiği sözlerin etkisiyle Fatma’dan uzaklaşır, gider.
Türk sinemasında 1970-1980 yılları arasındaki dönem, 60’lı yılların sonunda başlayan renkli film gösterileri, televizyonun ortaya çıkışı, ekonomik
daralma, “sanat dışı” olan yapımlar ve sansür nedenlerinden ötürü yozlaşma ortamı içinde başlamıştır. Kitapta, bu dönemde çekilen 12 Türk filmine
yer verilecektir.
16
4. UMUT
Araştıran : Miyase GÜZEL
Yönetmen : Yılmaz GÜNEY
Senaryo : Yılmaz GÜNEY
Oyuncular : Yılmaz GÜNEY, Tuncel KURTİZ
Filmin konusu: Beş çocuğu, yaşlı anası ve karısı ile Adana’nın bir köyünden Ankara’ya taşınan Cabbar, gece gündüz at arabacılığı yaparak geçinmeye çalışan birisidir. İşleri iyi gitmez, pek çok kişiye borçlanır, üstüne üstlük
bir kaza sonucu arabasını kaybeder. Nefesi güçlü bir hocaya danışarak define aramayı telkin eden arkadaşının fikrine kapılır; fakat hiçbir şey elde edemez. Film, define uğruna ailesini bırakıp giden Cabbar’ın aklını kaybetmesiyle sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Umut” filminde sadece “Elim
Sende” oyunu (F:5) yer almıştır. Bu oyun için birkaç tane oyuncu seçiminin
ardından tekerleme söylenir ve ebe seçilir. Ardından ebe, ona kadar sayar
ve diğer oyuncular bu süre zarfında ebeden uzaklaşırlar. Saymanın bitmesiyle ebe, herkesi kovalamaya başlar. Yakalanan oyuncu, yeni ebe olur. Kovalanan oyunculardan biri eğer yakalanacağını anlarsa, o anda bir başka arkadaşının ismini söyler. Bu defa ismi söylenen kişi ebe olur ve o da en yakınındaki oyuncunun peşine düşer. Elim Sende, bu şekilde oynanmaya ve
yeni biri yakalanıncaya dek sürer. Yılmaz Güney’in “Umut” filminde geçen
elim sende oyununda ebe seçimi, ebenin ona kadar sayması, ebe değişimi
gibi unsurlar bulunmamaktadır. Filmde sadece Cabbar’ın iki çocuğu tuz almak için dışarı çıkmışlar ve eve dönerken elim sende oyununu oynamışlardır. Oyuncunun yakalandığı bölüm bile filmde verilmemiştir.
5. ŞALVAR DAVASI
Araştıran : Yalçın DAĞ
Senaryo : Başar SABUNCU
Oyuncular : Şener ŞEN, Müjde AR, Halil ERGÜN
17
Filmin konusu: Bir köyün kadınları tarlalarda köle gibi çalıştırılmakta, erkekler de kahvehanede oturup ağanın buyruğu altında yaşamaktadırlar. Evlenip kocasıyla İstanbul’a yerleşen Elif, bir talihsizlik sonucu kocasını kaybeder ve köyüne döner. Kadınların bu halini görür, çok sinirlenir ve kadınlarla birlik olup erkeklere karşı dururlar. Film, imam nikâhı ile kocalarıyla
beraber olan tüm köylü kadınların resmî nikâh ile evlenmeleri ve tarlada erkeklere yardım etmeleriyle sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Şalvar Davası” filminde geçen
çocuk oyunu, “Yağ Satarım Bal Satarım”dır. Oyunun oynanışı şöyledir: Bir
ebe seçilir ve eline mendil alır. O, oyunculardan oluşan dairenin etrafında
dönerken, oturanlar şu tekerlemeyi söylerler:
Yağ satarım
Bal satarım
Ustam ölmüş,
Ben satarım.
Bu tekerleme söylenirken, ebe de mendili hangi oyuncunun arkasına koyacağını düşünür. Nihayet mendili fark ettirmeden birinin arkasına bırakır
ve hızla koşmaya başlar. Bunu fark eden diğer oyuncular, şu tekerlemeyi
söylerler:
Zambak zumbak
Dön arkana iyi bak.
Ebe bir tur dolaşır, bu süre zarfında arkasına mendil konan oyuncu bu
durumu fark etmezse, mendil ile oyuncuya vurur, cezalandırır, bu sayede
ebelikten kurtulur. Oyunun filmde yer alışı, köy yaşantısının bir parçasını
göstermek içindir. Tüm köyün çocukları yuvarlak oluşturacak şekilde sıralanmış, ağa ile beraber oyun oynamaktadırlar. Bir oyuncu ağanın arkasına
mendili koymuş; ancak ağa bunu fark etmemiştir. Bunun üzerine ebe bir tur
attıktan sonra mendili ile ağaya vurmaya başlar. (F:6) Buna sinirlenen ağa,
“Yeter!” diyerek mendili ebenin elinden alır ve çocukların tekerleme söyleyişlerini taklit ederek dairenin içine girer. Çeşitli komik hareketler yaptıktan
sonra çocukların gülmesi üzerine “Rezil olduk yav, çabuk ula dağılın” diyerek çocukları ve oyun alanını dağıtır.
18
6. SEZERCİK ARSLAN PARÇASI
Araştıran : Emel İÇİN
Oyuncular : Hülya KOÇYİĞİT, Ediz HUN, Sezer İNANOĞLU
Filmin konusu: Bir yanlış anlaşılma sonucu Sezercik’in annesi hapse düşer ve babası karısına ne inanır ne de ona yardım eder. Hapishanede hamile olduğunu anlayan Hülya Koçyiğit, Sezer’i doğurur ve beş yıl sonra hapisten çıkan en yakın arkadaşının yanına Sezer’i de verir. Dış dünya ile ilk kez
karşılaşan Sezercik, teyze olarak tanıdığı kadının mahallesinde ilk kez yaşıtlarıyla karşılaşır ve oyun oynama fırsatını elde eder.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Sezercik Arslan Parçası” filmi,
incelemeye dâhil edilen diğer 39 filmden en fazla çocuk oyunu barındıran
film olma özelliği ile ayrılmaktadır. Ancak sayı her ne kadar fazla olsa da,
filmde oyunlara ayrılan zaman her filmde olduğu gibi kısıtlı olmuştur. Öncelikle şunu söylemek gerekir ki, filmde yer alan tüm oyunlar, mahalle yaşantısının önemli bir parçasıdır. Büyük, toprak bir alanda çocuklar hep çok çeşitli oyunlar oynamaktadırlar. Bunlardan ilki, uçurtmadır. Dikkate değer bir başka oyun miskettir. Misket oyununun Anadolu’da çok türlü oynanış şekilleri
vardır. Filmde sadece bir atış gösterilmiş, Sezercik oyunda kazanan olsa da,
hak ettiği misketleri alamamıştır. (F:7) Bunun nedeni, mahalleye yeni gelen
ve güçsüz olarak kabul edilen “öteki” oluşudur. Üstelik babasının kim olduğu
belli olmayan, annesi de hapiste olan bir çocuktur. Filmde birdirbir ve istop
oyunları misket oynayanların arkasında ayrıntılı görüntüsü ve sesi olmayan bir
şekilde, yani bir nevi fon olarak fonksiyon göstermiştir. Filmde fon olarak gösterilen bir başka oyun ise sadece kızların oynadığı ip atlamadır.
7. AZAD KUŞU
Araştırmacı: Cihan ERDEN
Yönetmen : Orhan ELMAS
Senaryo : Vural PAKEL
Oyuncular : Hülya KOÇYİĞİT, Tarık AKAN, Ömer DÖNMEZ (Ömercik)
19
Filmin konusu: Melek, eşini uzun bir zaman önce kaybetmiş, bir taraftan fabrikada çalışan, bir taraftan da oğlu Tayfun‘u büyütmeye çalışan genç
bir kadındır. Bir gün Tayfun, okul bahçesinde arkadaşlarıyla oynarken bayılır. Neticede çocuğun beyninde tümör olduğu anlaşılır. Zengin bir iş adamı
olan Hakan, Tayfun’un Avrupa’da tedavi görüp iyileşmesini sağlar ve filmin
sonunda Melek ile evlenir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Azad Kuşu” filminde geçen
çocuk oyunları, “İstop” (F:8) ve “Kutu Kutu Pense”dir. (F:9) İstop, her ne kadar Türkiye’de çok fazla türü olan bir oyun olsa da, genel anlamda oyunun
oynanışı şu şekildedir: Birkaç oyuncu toplanır ve bir ebe seçilir. Ebe istediği
bir oyuncunun adını bağırarak elinde tuttuğu topu havaya fırlatır. Adı geçen
oyuncu artık yeni ebedir ve oyun böyle devam eder. “Azad Kuşu” filminde
“Kutu Kutu Pense” oyunu ise fon olarak yer almıştır.
Kutu Kutu Pense oyunun oynanışı kısaca şöyledir: “Oyuncular el ele tutuşarak daire oluştururlar. Şarkıyla birlikte ellerini sallayarak dönmeye başlarlar. Şarkının sonunda ismi söylenen oyuncu yüzü dairenin dışına gelecek
şekilde ters döner.
Kutu kutu pense
Elmamı yense
Arkadaşım Ayşe
Arkasını dönse
Ayşe arkasını dönünce dörtlük tekrarlanır ve başka bir oyuncunun adı
söylenir. Aynı şekilde bütün oyuncuların adı söylenir. Bütün oyuncular arkalarını döndükten sonra dörtlüğün son mısrası “önünü dönse” şeklinde değiştirilerek yeniden söylenir. İsmi söylenen oyuncular dönerek oyuna başladıkları şekli alırlar.” (Özhan 1997: 195).
8. GELİN
Araştıran : Emine BİÇER
Yönetmen : Ömer Lütfi AKAD
Senaryo : Ömer Lütfi AKAD
Oyuncular : Hülye KOÇYİĞİT, Kerem YILMAZER, Kahraman KIRAL, Ali
ŞEN, Aliye RONA, Kâmuran USLUER
20
Filmin konusu: Hacı İlyas ve karısı Yozgat’taki tüm topraklarını satarak İstanbul’a zengin olma hayâlleriyle gelmiştir. Kısa bir süre sonra oğulları, gelinleri ve torunları ile beraber aynı gecekonduda yaşamaya başlarlar. Küçük gelin Meryem’in oğlu Osman’ın kalbinin delik olduğu anlaşılır.
Bu durumda tek çare ameliyattır; ama Osman’ın tedavisi için gerekli olan
para Hacı İlyas’ın market kurma hayâllerini suya düşüreceğinden Meryem’e
hep biraz daha beklemesi şart koşulur. Günler su gibi akıp gider ve Kurban Bayramı’nın ilk günü, Osman ölür. Meryem, üzüntü ve kızgınlıkla Hacı
İlyas’ın bakkalını yakar ve evini terk eder. Çok pişman olan Veli, Meryem’le
birlikte işe girerek yeni bir hayata başlar.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Gelin” filminde geçen çocuk
oyunları “elim sende” (F:10) ve “çaktırma”dır. (F:11) İlk oyun daha önce anlatıldığı için, burada çaktırma hakkında bilgi verilecektir. Her oyuncuya ait
bir tane kalın sopanın olduğu çaktırma oyununda amaç, çamur bir zemin
üzerinde sopayı dik durdurmak ve yapılan atışla başka oyuncuların sopalarını devirmektir. Filmde çocuk oyunlarının geçtiği yer, gecekondu mahallesidir. Bu mahallelerin sokak araları ise çocukların oyun alanlarıdır.
Yönetmen Ömer Lütfi Akad’ın ünlü üçlemesinin (Gelin-Düğün-Diyet) ilk
halkasını oluşturan bu film, Türk sinema tarihi açısından önemli bir yer teşkil etmektedir. 1970’li yıllar, Türkiye’nin ekonomik krizlerden geçtiği bir zaman dilimi olmuştur. 1950’lerde başlayan köyden kente göç bu dönemde
hızla artmış, büyük kentler âdetâ gecekondu yığınına dönüşmüştür. İşsizlik, ekonomik sancılar ve kente uyum sağlayamama durumu pek çok filme
konu olmuştur. Bu durumun nedenini film eleştirmeni Atilla Dorsay şu şekilde açıklar: “Yozgat’ta tasını tarağını satmış, büyük kente zengin olmaya
gelmiş Hacı İlyas’ın toplumdaki değişimin yönünü çok iyi kavradığı görülür:
Feodal geri kalmışlıktan kapitalizme geçişin toplumsal sancısı, Hacı İlyas’ta
somutlaşmıştır sanki… Hacı’nın para ve dükkân tutkusu, sırasında aile bireylerinin hayatını bile ezip geçecek güçtedir. Ama bu çizgi dışı bir zâlimlik
değildir, kapitalistleşmenin mantığına uygundur. Dünyanın her yerinde nice
gözyaşı, nice kan, nice emek sömürüsü, nice insan hayatı üstüne kurulmuştur kapitalizm. Büyük oğul, küçük oğul Veli’ye bunu bir yerde ne güzel açıklar: “İş göz yaşı dinlemez, iş beklemez. Çark bir kere yürümeye başladı mı,
dönmelidir.” (Dorsay 1989:39).
21
9. DİYET
Araştıran: Petek ERSOY
Yapım Yılı: 1974
Yönetmen: Ömer Lütfi AKAD
Senaryo: Ömer Lütfi AKAD (Yazar Ömer Seyfettin’in aynı adlı eserinden
hareketle yazılmıştır.)
Oyuncular: Hülya KOÇYİĞİT, Erol TAŞ, Hakan BALAMİR
Filmin konusu: İstanbul’da bir fabrikada çoğu köyden kente göç etmiş insanlar çalışmaktadır. İşçilerden Mustafa bir gün makinaya bacağını kaptırır ve
sakat kalır. Sendikalı olmadığı için ne hakkını arayabilir, ne de tazminat talebinde bulunabilir. Fabrika yönetimi hem bu olaylara kayıtsız kalır, hem de işçilerin sendikal haklarını aramalarına sıcak bakmaz. Hacer ve Hasan bu fabrikada tanışıp evlenirler. Başından beri fabrika yönetiminin yanında olan Hasan, filmin sonunda bacağını kaybeder ve tıpkı Mustafa gibi sakat kalır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde öne çıkan karakterlerin
hepsi bir gecekondu mahallesinde birbirlerine yakın evlerde oturmaktadırlar. Bacağını kaybeden işçi olan Mustafa, evin geçimini sağlayan tek kişidir
ve hayat şartları gereği sakat kalsa da bunu yapmaya devam etmelidir. Bu
yüzden çocuk parklarında satılması için rüzgâr gülü yapmaya başlar. (F:12)
Bu, onun hayata tutunma konusundaki tek şansıdır. Hazırlanan rüzgâr güllerini satan çocuk ise fakirlikten ötürü okuyamayan ve çalışmak zorunda kalan birini canlandırmıştır. (F:13)
10. CANIM KARDEŞİM
Araştıran : Serkan KÖSE ve Serap ODABAŞI
Yönetmen : Ertem EĞİLMEZ
Senaryo : Sadık ŞENDİL
Oyuncular : Tarık AKAN, Halit AKÇATEPE, Kahraman KIRAL
Filmin konusu: İstanbul’da bir gecekonduda iki kardeş yaşamaktadır.
Ağabey işsizdir ve her gününü kendi gibi olan bir arkadaşı ile geçirmektedir. Bir zaman sonra küçüğün kan kanseri olduğu anlaşılır. İşte bu noktadan
22
sonra iki arkadaş, birkaç aylık ömrü kalan çocuğa güzel vakitler geçirebilmesi için büyük çaba göstereceklerdir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Canım Kardeşim” filminde geçen geleneksel çocuk oyunu, onlarca çeşidi olan misket oyunudur. (F:14) Bu
çeşitlerden biri de “Üçgen”dir. Oyunun oynanışı şu şekildedir: “En fazla 4 kişi
ile oynanır. Toprak zemin üzerine bir üçgen çizip, yaklaşık 2-2,5 metre ilerisine de bir çizgi çekilir. Önceden karar verildiği şekilde üçgenin içine kişi başı
kadar gülle (misket) yerleştirilir. Ardından baş olarak seçilen gülleler, çekilen
çizgiye doğru atılır. Oyuna ilk başlama hakkını kazanan, çizgiye güllesini en
yakın atan oyuncudur. (F:15) Sıralama bitince oyuna geçilir. Tüm oyuncuların yapması gereken, çizilen çizginin içinden tek atışa mahsus olmak kaydıyla çıkardığı tüm güllelerin sahibi olmaktır. Burada dikkat edilmesi gereken bir
nokta vardır: Eğer oyuncuların baş olarak seçtiği gülleler, çizilen üçgenin içinde kalırsa, oyundan çıkarılırlar. Bu durumda oyun, diğer oyuncular arasında
devam eder ve üçgenin içinden çıkarılan gülleler, çıkaran oyuncunun olur.
Eğer oyuncu, başka birinin baş seçtiği gülleyi vurursa, hem onu oyun dışı bırakır, hem de onun güllelerine sahip olur.” (Oğuz-Ersoy 2007:112).
Tüm bu bilgiler bir yana, “Canım Kardeşim” filminde oyunun geçtiği sırada iki çocuk arasında (Kahraman Kıral ve bir mahalle arkadaşı) geçen diyalog filmde oyundan çok çocuğun saflığına yönelik yapılan bir vurgudur:
-Kahraman Kıral: Bana bak sana bir şey söyleyeyim mi?
-Arkadaşı: Söyle.
-K.K: Kimseye söylemek yok ama.
-A: İyi ya söylemem.
- K.K: Yemin et bakayım.
- A: Valla billa söylemem.
- K.K: Ben ölecekmişim.
- A: Ne var oğlum bunda yemin ettirecek?
- K.K: Hiç. Ama ağabeyimle Halit ağabeyim bağırdılar bana,
duydun mu diye akşam. Ben de korkumdan duymadım dedim.
- A: Sahi sen ölünce bilyalar ne olacak?
- K.K: Ne bileyim ben?
- A: Bana versene…
- K.K: İyi ya, ölünce ağabeyimden alırsın.
- A: Yaşa ulan!
23
11. GÜLŞAH
Araştıran : Tuğba GÜLEÇ
Yönetmen : Orhan AKSOY
Senaryo : Ahmet ÜSTEL
Oyuncular : Gülşah SOYDAN, Hülya KOÇYİĞİT, Münir ÖZKUL.
Filmin konusu: Gülşah, annesini kaybettiğinden beri babası ve dedesiyle beraber yaşayan yalnız bir çocuktur. Tutulan hiçbir dadıyı sevmemekte,
hattâ onları hızlı bir şekilde evden kaçırmak için her türlü yolu denemektedir. Yeni dadı olarak Zeynep eve gelir. Zamanla Zeynep’i seven Gülşah, çeşitli yollara başvurarak babası ile Zeynep’in yakınlaşmasını sağlar. Film, ikilinin evlenmesiyle sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Gülşah filmi, çocuk oyun ve
oyuncakları açısından incelenmek istendiğinde öncelikle Gülşah’ın odasını betimlemek gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeni, Gülşah’ın
zengin bir baba sayesinde her türlü oyuncağa sahip ve şımarık olduğu gerçeğidir. Dağınık odasında bebekler, oyuncak arabalar, bebek arabası, ipli
araba vb. pek çok oyuncağı görmek mümkündür. Gülşah, oyuncaklarının
yanı sıra tam bir çizgi roman tutkunudur. Red Kit, Zagor, Tombrak, Süper
Man ve Kızıl Maske en sevdiği kahramanlardır ve odası onların posterleriyle döşenmiştir. Gülşah’ın odasına ilk girdiğinde duvarlarda boy boy silahlı adamların resmini görünce çok şaşıran Zeynep hemen bu görüntüyü değiştirir ve yerine 7 Cüceler ve Pamuk Prenses, balerin bebek, bir çizgi film kahramanı olan Donald Duck, Mickey Mouse gibi kahramanların
posterlerini asar. Zeynep ayrıca Gülşah’ı Pinokyo gibi dünyaca ünlü bir
kahramanla da tanıştırır.
Filmde geçen tek çocuk oyunu çember oyunudur. Çember, çok çeşitli şekillerde oynanan bir oyundur. Gülşah filminde geçen şekli ise, tahtadan yuvarlak çemberlerin belirli bir mesafeden dik tahta çubuklara denk
getirilmeye çalışılmasıdır. (F:16) Bunun Samsun, Sinop gibi yörelerdeki adı
Çemberbaz’dır.
24
12. İBO İLE GÜLLÜŞAH
Araştıran : Gamze YILDIZ
Senaryo : İhsan BİLSEV
Oyuncular : Kemal SUNAL, Gülşah SOYDAN, Ayşen GRUDA
Filmin konusu: İbrahim ile Nazlı birbirlerine sevdalı iki gençtir fakat
Nazlı’nın babası paragöz olduğundan evlenmeleri mümkün değildir. İbrahim, İstanbul’da istenilen başlık parasını bulmak için Nazlı’nın babasının
peşinde dolaşırken tesadüfen zengin kızı Gülşah ile tanışır. Gülşah, anne ve
babasının ilgisinden yoksun, dadıların elinde büyüyen, içi sevgi dolu, küçük
bir kızdır ve İbrahim’i de çok sevmiştir. Gülşah, Nazlı hakkında İbrahim’e
yardım etmek için işleri karıştırsa da, sonunda İbrahim ve Nazlı evlenerek
mutlu olurlar.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “İbo ile Güllüşah”, incelemeye
dâhil edilen pek çok filmden “oyun ve oyuncaklar”, “mutlu çocuk-mutsuz
çocuk” kavramlarına göndermeler yapması açısından ayrılmıştır. Özette de
bahsedildiği gibi Gülşah, zengin bir kızdır ve pek çok çocuğun sahip olmak
bir yana, hayâl bile edemediği oyuncaklara sahiptir. Ne var ki o hiç mutlu değildir. Bunu zorba Alman dadısı tarafından bir seferinde odasına kapatıldığında her bir oyuncağına bakarak “Hiçbirinizle oynamak istemiyorum,
hepinizden nefret ediyorum.” sözleriyle açıklamıştır. İşte o anda penceresinden dışarı bakmış ve oyun oynamaya giden çocukları görmüştür. O çocuklarla beraber uçurtma uçurmuş (F:17) ve ip atlamıştır. (F:18) Bu sayede yalnızlıktan kurtulmuş, grup oyunlarına dâhil olarak paylaşmayı öğrenmiştir.
Evinde onlarca bebeği olmasına rağmen sokakta karşılaştığı küçük bir kızın
iplikten yapılmış, üstünde elbisesi bile olmayan bez bebeğini çekici ve otantik bulmuş, kızın kendi dünyasında yarattığı mutluluğa imrenmiştir. (F:19)
“İbo ile Güllüşah” filminde geçen diğer bir çocuk oyunu sek sektir. (F:20)
Yine dadısı tarafından ceza olarak banyoya kapatılan Gülşah, her zaman en
iyi yapabildiği şeyi yani oyunu çaresizlikler içinde bile olsa gerçekleştirebilmeyi başarmış ve daracık olan banyoda kendi yaratıcılığıyla oyun ve diş
macununu birleştirerek kendine bir çıkış yolu üretmiştir.
25
13. SELVİ BOYLUM AL YAZMALIM
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Çiğdem SARIKAYA
: 1977
: Âtıf YILMAZ
: Ali ÖZGENTÜRK (Cengiz Aytmatov’un
aynı adlı romanından uyarlanmıştır.)
Oyuncular : Türkân ŞORAY, Kadir İNANIR, Ahmet MEKİN
Filmin konusu: Asya, annesi ve erkek kardeşi ile beraber oturan bir köylü kızıdır. İstanbul’dan bu köye gelip şoförlük yapan İlyas ile birbirlerini severler ve evlenirler. Eşinin kendini aldattığını anlayan Asya, çocuğuyla evi
terk eder. Ona yardım eden, evine alan, çocuğuna babalık eden Cemşit’le
evlenir. Kader onu eşiyle tekrar karşılaştıracak ve bir seçim yapmak zorunda bırakacaktır…
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen ilk oyuncak, tahta kamyondur (F:21) ve Asya’nın erkek kardeşi ucuna ip bağlayarak bununla
oynamaktadır. Kamyonun filmde ikinci geçişi, İlyas’ın Samet’e aldığı oyuncaktır. Kamyon, aslında filmin tamamına etki eden bir unsurdur. Çocukların
oyuncağı ve İlyas’ın en önemli varlığının kamyon olmasının yanı sıra aynı
zamanda bir iş kaynağıdır. Kamyon, Türkiye’nin sanayileşmesinin bir imgesi olarak filmde derinlemesine bir imge oluşturmuştur. Bu nedenden ötürü
iş insan hayatından daha önemlidir.
Filmde geçen ikinci oyuncak, Cemşit’in Samet için yaptığı salıncak iken,
üçüncü ve son oyuncak plastikten yapılmış bir tüfektir. Ne var ki bu çalışma
sadece geleneksel oyun ve oyuncaklarla sınırlandırıldığından, bunlar değerlendirmeye tâbi tutulmayacaktır.
Selvi Boylum Al Yazmalım filmi, Türk çocuk tarihi açısından oyuncaklar ve yan unsurlar bir tarafa konulduğunda “erkek çocuk/kız çocuk” ikilemi açısından da gönderme yapmış bir filmdir. Asya, İlyas’ı ne kadar sevdiğini bir seferinde söylediği şu sözlerle açıklamıştır: “Bir oğlan doğurmak istiyordum İlyas’ıma. Beni daha çok sevsin istiyordum.”
Filmde çocuk kültürüne ilişkin geçen bir başka halkbilimsel unsur, beşiktir. Pek çok filmde yer alan tahta beşiğin aksine bu beşik, dört tarafı iplerle
sarılmış ve birini çektikçe sallanan türdendir.
26
Selvi Boylum Al Yazmalım, bunların yanı sıra halkbilimsel anlamda çok
zengin bir yapımdır. Kamyona yazılan yazılar, (“Malkoçoğlu”, “Aldırma Gönül”, “Al Yazmalım”), türküler, Asya’nın kilim dokuması bunlara verilebilecek başka örneklerdir.
14. YUSUF İLE KENAN
Araştıran: Belgin MEYDAN
Yapım Yılı: 1979
Yönetmen: Ömer KAVUR
Senaryo: Ömer KAVUR, Onat KUTLAR
Oyuncular: Cem DAVRAN, Cemal ÇELİKER
Filmin konusu: Kan davası nedeniyle yetim kalan ve İstanbul’a amcalarını bulmaya gelen Yusuf ile Kenan bir türlü amcalarına ulaşamazlar ve film
boyunca çok çeşitli sıkıntılar çekerler. Büyük oğlan Yusuf, küçük kardeşine kol kanat germekle görevlidir; ama yanlış kişilerle tanışarak yanlış yollara sapar ve hapishaneye girer. Küçük Kenan ise bir marangoz çırağı olur ve
film sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Yusuf ile Kenan” filminde geçen geleneksel çocuk oyunları, sek sek (F: 22) ve ip atlamadır. Filmde yer
alan sek sek oyunu, taşın ayakla sürttürülerek oynanmasına dayanmaktadır.
Bunun yanı sıra kaydıraktan kayan ve salıncakta sallanan çocuklar da filmde
tek sahne şeklinde gösterilmiştir. Aslında bu oyunlar sayesinde şehir hayatında çocukların yegâne oyun alanları olan çocuk bahçelerinin içeriği hakkında da bilgi sahibi olmak mümkündür. Filmde geçen tüm bu oyunları başka çocuklar oynamakta, Yusuf ile Kenan onların yanından geçerek amaçsızca amcalarını aramaya devam etmektedirler. Sonuç olarak bu film, yaşama
tutunmaya çalışan çocuklar için oyun ve oyuncağın ne kadar uzak olduğunu göstermesi açısından dikkate değerdir.
15. UMUDUMUZ ŞABAN
Araştıran : Zehra SUNGUR
Senaryo : Suphi TEKNİKER
Oyuncular : Kemal SUNAL, Turgut ÖZATAY
27
Filmin konusu: Kendi halinde yaşayan Şaban, bir gün amcasının öldüğünü öğrenir ve İstanbul’a gider. Bir gecekondu mahallesinde amcasından kalan kahvehanenin sahibi olur. Bu gecekonduları yıkıp yerine apartman dikmek isteyen adama karşı verilen mücadeleyi Şaban kazanır ve film mutlu
bir sonla biter.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Umudumuz Şaban” filminde geçen çocuk oyunları sek sek (F:23) ve kutu kutu pensedir. Söz konusu oyunlar filmde gecekondunun bir parçası olarak gösterilmiştir. Bu kanıya varılmasının nedeni, çocuk oyunlarının yer aldığı sahnelerde gecekonduları yıkıp yerine apartman dikmek isteyen zengin iş adamının şu sözleridir: “Burası benim tapulu malım. Defolup gitsinler. Ben mi çağırdım onları köylerinden? Ne işleri var İstanbul’da? Şehrin tüm güzelliğini bozdular. Bunların eline 2 kuruş sıkıştırdık mı, nasıl olsa sevine sevine çeker giderler. Benim yaptıracağım blok apartmanlarla buralar cennet olacak cennet.”
Kemal Sunal ve filmleri hakkında pek çok bilimsel çalışma yapılmıştır.
Bunlardan biri de Osman Özsoy’a ait Kemal Sunal Fenomenidir. Söz konusu
çalışmada Şaban karakterinin yer aldığı pek çok filmdeki sosyal durum şöyledir: “Şaban filmleri, köy kent arasındaki çatışmaya bağlı olarak kırsal kesim insanının çelişkilerine dayanıyor. Kente göç ettikten sonra daha üst kültür ve gelir seviyesine sahip kent insanı karşısında alt tabakayı oluşturuyor
ve pek çok çelişki yaşıyor kırsal kesim insanı. İşte Kemal Sunal da, her bir
filmde onları oynuyor.” (Özsoy 2002:108).
Türk sinemasında 1980-1990 yılları arasındaki dönemde kuşkusuz en
etkili olay 12 Eylül 1980 askerî harekatıdır. Liberal ekonominin canlanması ve dengelerin değişmesi kendini sinemada da göstermiş, kişi psikolojisi ve kadın sorunları filmlerde işlenen başlıca temalar olmuştur. 70’lerin seks furyasını bu dönemde arabesk ve bu yolla şöhret basamaklarını
tırmanan şarkı söyleyen oyuncular almıştır. (Scognamillo 1988: 9-14). Bu
dönemde 70’li yılların mirası olan televizyon, etkisini daha da arttırmış,
insanların eve kapanmasına neden olan bir başka unsuru da beraberinde getirmiştir: Video. Kitapta, bu dönemde çekilen 7 Türk filmine yer verilecektir.
28
16. KUDUZ-ÇOCUKLAR ÇİÇEKTİR
Araştıran : Seher ÇATIK
Yönetmen : Yaşar SERİNER
Oyuncular : Necla NAZIR, Tarık AKAN
Filmin konusu: Bir ağanın Almanya’dan getirdiği kurt köpeği, aralarında
ağanın da oğlu olmak üzere köyün çocuklarını ısırır. Köylüler köpeği öldürmek istese de ağa, köpeğin kuduz olduğunu kabul etmez ve bunu engeller. Çocukları dispansere götürme işi ağanın kızına âşık olan topal gence düşer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyunu,
aynı zamanda geleneksel köy seyirlik oyunları içinde de yer alan “Çömçe Gelin”dir. (F:24) Filmde yer alan ismiyle “Çomçalı Gelin”, kuraklık
döneminde oynanır. Ağaçtan yapılan kepçeye “çömçe, çomça” vb. isimler verilir ve ucuna da ağaçtan bir kol takılır. “Daha sonra bu ağaç iskelete entâri giydirilip duvak takılarak gelin edilir. Çocuklardan ikisi çomçalı gelinin kollarından tutarak yürümeye başlarlar. (F:25) Onları da diğer çocuklar takip ederler. Her evin önünde durularak topluca şu dörtlük
söylenir: (F:26)
Çomçalı gelin çom ister,
Allah’tan yağmur ister;
Yağ verenin oğlu olsun,
Bulgur verenin kızı olsun.
Ev halkından biri çocuklara yağ, bulgur, (F:27) vb. verirken diğeri de
çomçalı gelinin üzerine bir kova su döker. Bütün evler dolaşıldıktan sonra,
toplanan malzemelerle bulgur pilavı pişirilip hep birlikte yenir.” (F:28) (Özdemir 2006:272-273).
“Kuduz-Çocuklar Çiçektir” filmi, söz konusu çocuk oyununa tam 2.5 dakika kesintisiz yer vermesi açısından incelemeye dâhil edilen diğer filmlerden ayrılmaktadır. Bu da yönetmenin köy yaşantısının bir parçası olan çocuk oyunlarına, halk inançlarına duyarlı olduğunun göstergesidir.
29
17. KÖREBE
Araştıran : Yavuz ERTÜRK
Yönetmen : Ömer KAVUR
Senaryo : Barış PİRHASAN, Ömer KAVUR
Oyuncular : Türkan ŞORAY, Cihan ÜNAL
Filmin konusu: Meral, kızı Elif’le yaşamını sürdüren dul bir kadındır. Bir gün Elif, ortadan kaybolur ve tüm aramalara rağmen bulunamaz.
Meral’in eski kocası Hâlis ve avukatı Turgay da aramalara katılırlar. Filmin sonunda Turgay, Elif’i kendi özel çabalarıyla bulur ve annesine teslim eder.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Körebe” filminde geçen çocuk
oyunu, adından da anlaşılacağı üzere körebedir ve Anadolu’da çeşit çeşit
oynanış şekilleri mevcuttur. Film, Elif’in arkadaşlarıyla beraber körebe oynamasıyla başlar ve bu oyun 3 dakikaya yakın bir süre devam eder. Gözleri kapalı olan bir küçük kız, bir oraya bir buraya gitmekte ve arkadaşları da
ona “Hadi yakalasana!” demektedir. Oyuncular arasından söylenen şöyle
bir tekerleme de vardır:
Körebe körebe
Gel sesime sesime
Karga da çıksın fesime
Oyunun oynanışı bir yana aslında filmin bir çocuk oyunundan hareketle isim almasının iki nedeni vardır. İlki, filmde Elif’in son kez körebe oynarken görülmüş olması, (F:29 ve F:30) ikincisi de Meral’in körebe oyunundaki ebe gibi çaresizce kızını aramasıdır. Meral kör değildir; ama kızının yokluğunda ışıksız ve karanlık kalmıştır. Gün geçtikçe umudu tükenmekte, kızından bir haber alamamaktadır. Yani artık onun da gözleri ebe
misali kapalıdır; ağır ağır ve korkak bir şekilde nereye gideceğini, ne yapacağını bilemez haldedir. Hattâ kızını kaçırdığını sandığı adamlarla buluşup, onlara istedikleri parayı verdikten sonra körebe oyunundaki ebe yerine konur, gözleri kapatılır, hiçbir şey elde edemeden evine geri dönmek
zorunda kalır.
30
18. KURBAĞALAR
Araştıran : Bilgen BİLGENOĞLU
Yönetmen : Şerif GÖREN
Senaryo : Özden ÇANKAYA
Oyuncular : Hülya KOÇYİĞİT, Talât BULUT
Filmin konusu: Edirne’nin Sultaniçe köyünde çekilen film, kurbağa
toplayarak geçinen dul bir köylü kadının yaşam mücadelesini ve aşkını anlatır. Elmas, kocası öldürülünce genç yaşta dul kalan bir köylü kadındır. Hayatına devam etmek için o da diğer köylü erkekler gibi kurbağa toplama işine girer. O günlerde Balkanlı Ali de köyüne geri döner. Beraber olmayı deneseler de, kaderlerine boyun eğmek zorunda kalırlar ve
yolları ayrılır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Kurbağalar” filminde çocuklar
bayram sahnelerinde, köy meydanında ve mahallede oyun oynarken gösterilmiştir. Oyun sahneleri filmin geçtiği mekâna ve filmin içindeki olay örgüsüne uygun ve doğru bir şekilde verilmiştir. Filmde geçen çocuk oyunları “at
oyunu” ve “salıncak”tır. Bu da köy yaşamında çocukların ne tür eğlencelerle vakit geçirdiklerini göstermektedir.
Filmde, iki erkek çocuk sokakta at oyunu oynarken gösterilmiştir. Çocuklardan kısa boylu ve önde olanının gövdesine ip geçirilmiş, arkadaki uzun boylu olansa ipi yere düşmemesi için gerdirmiştir. Ardından iki
oyuncu koşarak ve “dıgıdık dıgıdık” diyerek at oyununu oynamışlardır. (F:
31 ve 32) Bu sahnenin aynısı filmde iki kere daha tekrar edilmiş, böylelikle çocuk oyunu bazı sahneler arasında “bağlayıcı” bir niteliğe bürünmüştür.
Filmin sonlarına doğru Kurban Bayramı işlenmiştir. Burada da bayram
günü misafir bekleyen bir ailenin evinin bahçesinde, ağaca ip bağlanarak
yapılmış olan bir salıncakta kız çocuğu sallanmaktadır. (F:33) Filmde bayram gününün heyecanı ve sıkıntısı çocuklar aracılığıyla oyun şeklinde verilmiştir.
31
19. ŞABAN PABUCU YARIM
Araştıran : Döndü ZOBALAK
Senaryo : Halit AKÇATEPE
Oyuncular : Adile NAŞİT, Kemal SUNAL, Hâlit AKÇATEPE
Filmin konusu: Şaban, halası Âdile ile birlikte yaşayan bir gençtir. Adile, çocukları çok seven birisidir ve vaktinin çoğunu yaşadıkları evin önünde
bulunan parka gelen çocuklarla geçirmektedir. Öte yandan Haydar adlı bir
müteahhit de bu arsayı satın alıp lüks apartman daireleri yapmak istemektedir. Bunun üzerine Şaban, halası Adile ve diğer arkadaşları bu müteahhide karşı gelirler. Sonunda Haydar’ın oğlu Ahmet’in araya girmesi ile müteahhit, çocuk parkını ve evi yıkmaktan vazgeçer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Tıpkı “Körebe” filminde olduğu
gibi, “Şaban Pabucu Yarım”da da daha filmin ismiyle çocuk oyunları kavramına gönderme yaptığı ortadadır. Tek fark, ilkindeki mesajın oyun, bundakinin ise tekerleme oluşudur. Film jenerik müziğini, gelenekte çocuklar arasında oyuna davet anlamı taşıyan ve oyuncular tarafından belli bir ezgi ile
söylenen “….. pabucu yarım, çık dışarıya oynayalım” tekerlemesinden almıştır. Söz konusu yapımın adının “Şaban Pabucu Yarım” olmasının nedeni
de yine bu tekerlemedir.
Filmde geçen geleneksel çocuk oyunları, “ip atlama”, “yağ satarım bal
satarım” ve “sapan”dır. “İp atlama” oyununda iki oyuncu ipi çevirmekte, diğer oyuncular da sırayla atlamaktadır. Şaban, Ali, Adile hala ve tüm mahalle
çocuklarının “Yağ Satarım Bal Satarım” oyunu oynadıkları gören Ahmet, onlara imrenir. Bunu gören Adile hala dayanamaz ve onu da oyuna dâhil eder.
Mendil, Şaban’ın elindedir (F:34) ve oyuna yeni katıldığı için Ahmet’in arkasına mendili atıverir. (F:35) İşte bu noktadan sonra Adile hala ile Ahmet
arasında geçen şu diyalog dikkat çekicidir: (F:36)
-Ahmet: Ne var?
-Adile hala: Mendili al.
- Ahmet: Ne yapayım?
- Adile hala: Al mendili koş.
32
- Ahmet: Aa! Niye?
- Adile hala: E koş döv onu.
- Ahmet: Olur mu teyzeciğim? Koskoca adam, ayıp olur!
- Adile hala: (Güler) Oyun bu oyun. Sen onu dövmezsen,
o seni dövecek. Hadi koş hadi…
Sonuç olarak süresini iyi kullanamayan Ahmet, Şaban tarafından mendille sırtına vurularak cezalandırılır. (F:37)
Diyalogtan da anlaşılacağı üzere, Ahmet kendi evindeki oyuncaklarla
oynamanın dışında oyuna ilişkin başka hiçbir şey bilmemektedir. Uzaktan
kumandalı trenleri, arabaları ve robotu ile aslında “İbo ile Güllüşah”taki
Gülşah’tan çok farklı olarak Ahmet mutlu bir çocuk portresi çizmektedir.
Belki güzel de bir çocukluk dönemi geçirmektedir; ama paylaşmayı bilmemektedir. Bunu ilk kez yağ satarım bal satarım oyunu sayesinde öğrenebilmiştir. Fırsat kollamayı, rakibin tuzaklarına düşmemeyi ilk kez Adile halanın
parkında öğrenen Ahmet, bu nedenle oranın yıkılmasına karşıdır.
Filmde sapanın yer alışı ise bir çocuk oyuncağı şeklinde değil, bir savunma mekanizması türündedir. Adile halanın evini ve parkın olduğu araziyi yıkmak isteyen ekibe karşı tüm mahalleli ellerine sapanı alır ve üstlerine gelen belediyecilere, zabıtalara sapanla fırlattıkları taşlarla karşı koyarlar.
20. GARİP
Araştıran : Osman TEPE
Senaryo : Fatma GİRİK
Oyuncular : Kemal SUNAL, Ece ALTON
Filmin konusu: Kemal, futbol tutkunu, günlük işler yapan, kirasını bile
ödeyemeyen çulsuz bir insandır; ama iyi yüreklidir. Bir gün bir kayığın içinde ağlayan bir bebek görür ve ona sahip çıkar. Adını da Fatoş koyar. Fatoş
büyüyünce bir rejisör tarafından keşfedilir, çok yüksek paralar karşılığında
bir film yıldızı oluverir. Vaktinde Fatoş’u sokağa bırakanlar, ona sahip çıkmaya çalışsa da, küçük kız Kemal’i seçer.
33
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tek çocuk oyuncağı seyyar salıncaktır. (F:38) 10-12 adet salıncağı bir odak noktasında birleştiren bu oyuncak, Kemal ve Fatoş’un fakir hayatı yaşadıkları mahalleye
uğramış ve daha oyuncak mahallenin başında göründüğü andan itibaren
çocukların yoğun ilgisiyle karşılaşmıştır. (F:39) Mahalle çocuklarının tek isteği, ufak bir ücret karşılığında bu mutluluğu tadabilmektir. Bunun uğruna
âdetâ yarışan çocuklardan biri de Fatoş olmuştur.
21. FAZİLET
Araştıran : Petek ERSOY
Yönetmen : İrfan TÖZÜM
Senaryo : Gülin TOKAT, Gökay ÖZGÜÇ
Oyuncular : Hülya AVŞAR, Yaman OKAY, İhsan YÜCE,
Merih AKALIN, Engin İNAL
Filmin konusu: Fazilet, köyden kente amcasının aracılığıyla göç etmiş ve
Alev isimli zengin bir kadının evine besleme olarak verilmiştir. Büyüyünce
kendi köylüsü olan biriyle de evlendirilmiştir. Fazilet mutsuzdur; çünkü hayallerinde hep “Alev hanım” olmak vardır. Alev ne yapsa, ne giyse, ne söylese Fazilet bunu kopya etmektedir. Film, Fazilet’in Alev hanım ve ailesi karşısında mutsuzluğunun ve kişilik bölünmüşlüğünün açıkça ortaya çıkmasıyla sona ermiştir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Film, Fazilet’in küçüklüğünün
geçtiği köy hakkında çeşitli karelerin verilmesiyle başlar. Yaklaşık yarım dakika boyunca Fazilet ve kardeşlerinin oyunları ve oyuncakları bu görüntüler
arasında yer alır. (F:40) Örneğin Fazilet’in erkek kardeşlerinden biri, sapanını yontmakta, (F:41) 3 kız kardeşi de çatlak patlak (F:42) oynamaktadırlar.
Fazilet de bez bir bebekle vakit geçirmektedir. (F:43) O anda Fazilet’i annesi çağırır; zira yeni doğan bebeği uyutmak onun görevidir. İşte tam bu noktada Fazilet’in daha çocukluğunu gönlünce yaşayamadan yetişkinlik düzeyine eriştiği görülmektedir. Bu durumu “minyatür yetişkin” terimiyle ilişkilendirmek mümkündür. Prof. Dr. Bekir ONUR söz konusu terimi şöyle açıklar:
“Aries’e göre ortaçağda çocukluk duygusu eksikti, çocuğu yetişkinlerden
34
ayıran özellikler hakkında hiçbir şey bilinmiyordu. Bu nedenle ortaçağda
çocukların kendilerine özgü giysileri, besinleri, oyunları, oyuncakları yoktu.
Yetişkinlerin dilinde çocuğu anlatacak özel sözcükler bile yoktu. Çocuğun
yedi yaşına kadar süren bir bebeklik dönemi vardı, çocuk bu yaştan itibaren
doğrudan yetişkinlerin dünyasına giriyordu. Dolayısıyla ortaçağda çocuklar
minyatür yetişkinler olarak görülüyorlardı.” (Onur 2005: 26).
Öte yandan filmde Fazilet’in köyden kente göçünün ardından hiç oyun
oynamaması, köydeki geleneksel olan oyun ve oyuncağın şehre taşınamadığının açık bir göstergesidir.
22. UÇURTMAYI VURMASINLAR
Araştıran : Aydın TÜRK
Yönetmen : Tunç BAŞARAN
Senaryo : Feride ÇİÇEKOĞLU
Oyuncular : Nur SÜRER, Ozan BİLEN, Füsun DEMİREL
Filmin konusu: Barış, hapishanede doğmuş bir çocuktur. İnci, koğuşta onunla ilgilenen tek kadındır. Film, İnci’nin hapishaneden çıkması ve
Barış’a bir umut olsun diye uçurtma uçurması ile sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Uçurtmayı Vurmasınlar” isimli
yapımda geçen tek çocuk oyunu, uçurtmadır. Film, zaten daha başlangıcında bir yandan İnci’nin özgürce sokaklarda dolaşmasıyla, bir yandan da hapishanedeki avluda uçurtma çizilmesiyle başlamıştır. Aslında bu filmde uçurtma
bir oyuncaktan ziyade hapishanede kilitli olan kadınların özgürlük sembolü ve
umut ışığıdır. Öte yandan Barış için durum farklıdır; çünkü o İnci ile yere uçurtma çizmiş (F:44) ama gerçeğini avluda uçurmak istese de, başaramamıştır.
Uçurtmanın yanı sıra filmde bir de salıncak yer almıştır. Belirli bir mesafe arasına gerilen iki sıra ipin üzerine oturma yeri hazırlanır ve Barış bunun
üzerinde sallanarak oyalanır. (F:45) Salıncak aynı zamanda beşik işlevini
de üstlenmiştir.
Filmde Barış’ın sünnet oluşunun yanı sıra yer alan bir başka halkbilimsel
öge, koğuştaki kadınlardan birinin doğum yapması üzerine şerbet içilmesidir.
35
1990-2000 yılları arasındaki dönemde Türk sineması konu yelpazesi açısından hayli geniştir. 12 Eylül 1980 darbesi ve dönemine ilişkin film çekmek
bu dönemde başlamıştır ve “film, seyirciden bağımsız bir sanat eseri haline
gelirken, yönetmenler de 12 Eylül’ün etkisiyle kapalı bir anlatımı tercih etmişlerdir. “ (Pösteki 2004: 31). Dünyada kapitalizmin yükselişiyle beraber
sistem eleştirisi de bu dönemde kendini göstermiştir. Sinemalarda ağırlıklı olarak aksiyon filmleri yer almış, Türk yönetmenler ise çektikleri pek çok
filmde, hedef kitle olarak yerli seyirciyi baz almamıştır. Kitapta, bu dönemde çekilen 3 Türk filmine yer verilecektir.
23. PİYANO PİYANO BACAKSIZ
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Kezban GÜNGÖR
: 1992
: Tunç BAŞARAN
: Tunç BAŞARAN, Kemal DEMİREL (Kemal Demirel’in
“Evimiz İnsanları” isimli romanından uyarlanmıştır.)
Oyuncular : Serap AKSOY, Rutkay AZİZ, Yaman OKAY, Emin SİVAS
Filmin konusu: Piyano Piyano Bacaksız, küçük bir çocuk olan Kemal’in
gözüyle metruk bir konakta yaşayan ve çok fakir bir hayat süren insanların
öyküsünü anlatır. Kemal’in tek derdi, çalışıp harçlığını çıkartmaktır. Film,
herkesin bir yerlere dağılmasıyla sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tek oyun sahnesi,
çocukların konağın bahçesinde oynadıkları top oyunudur. Çocuklar, el yapımı bezden bir topun yardımıyla küçücük bir yeri oyun alanına çevirebilmişlerdir. (F:46) Onlar oyuna dalmışken, yanlarından geçen başka bir çocuk ise simit satmaya gitmektedir.
“Piyano Piyano Bacaksız”’da oyundan çok çocuk masumiyetine vurgu
yapılmıştır. Tüm film boyunca bunu görmek mümkündür; ancak filmin bir
sahnesi tam da bu görüşü açıklayacak mahiyettedir: Kemal’in babası Hasan
bir kavga sonucu evi terk ederken Kemal’i öper. Aynı zamanda filmin anlatıcısı olan yetişkin Kemal, düşüncelerini o anda şöyle aktarır: “Kim çocukların avunmaya ihtiyaçları yok der de, onları hafife alırsa yanılır. O minik yüreklerinin yalnız oyunla avunabileceğini sanmak ne büyük bir yanılgı. Yaşamım boyunca babamın beni bir kez daha öptüğünü anımsamıyorum.”
36
Görüldüğü gibi burada çocuğun asıl ihtiyacı olan sevgi ve ilginin altı çizilmektedir. Ayrıca burada bir Türkiye gerçekliğinden de bahsedilmektedir:
Babası tarafından şımartılmamak gerekçesiyle az; hattâ hiç öpülmeyen çocuk. Prof. Dr. Bekir Onur’un Türkiye’de Çocukluğun Tarihi isimli kitabı, bu
saptamanın sayısız örnekleri ile doludur. Bu da şunun göstergesidir: “Çocukluğun masumluğu kavramı, çocuğun doğuştan saf ve masum –aynı zamanda zayıf- olduğu inancını dile getirir; ancak çocuk, hiçbir çağda tam
olarak masum sayılmamıştır; ne kadar sevilirse sevilsin denetim altında tutulmak istenmesinin nedeni de budur.” (Onur 2005: 108)
24. ZIKKIMIN KÖKÜ
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Ayla GEDİK
: 1992
: Memduh ÜN
: Macit KOPER (Yazar Muzaffer İzgü’nün
aynı adlı eserinden uyarlanmıştır.)
Oyuncular : Meriç BAŞARAN, Menderes SAMANCILAR, Emre AKYILDIZ
Filmin konusu: 1949 Adana’sında geçen film, yazar Muzaffer İzgü’nün
çocukluğunu anlatmaktadır. Küçük Muzo (Muzaffer) yoksul ailesiyle beraber yaşamaktadır. Muzo, aile geçimine katkı sağlamak adına sokaklarda
darı, yazlık sinemada ise gazoz satar. Balonları çok sevmesine rağmen parasızlıktan bir tane bile balon satın alamaz; ama balonların peşinden koşarak
kurduğu düş gerçek olur: Öğretmen olmak.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Zıkkımın Kökü” filminde pek
çok çocuk oyunu geçmektedir. Bunlardan ilki, okulun düzenlediği piknikte çocukların oynadıkları saklambaç (F:47), ip atlama (F:48) ve birdirdirdir.
(F:49) Bunların yanı sıra filmin kimi yerlerine yönetmen tarafından bilinçli
olarak serpiştirilmiş geleneksel çocuk oyun ve oyuncaklarına rastlanmaktadır. Dönen salıncak bunlardan biridir. (F:50) Eskiden kimi mahallere dönen
salıncak getiren kişilerin varlığı filmde uzunca bir süre gösterilmiştir. Merkezinde bulunan bir demir sütûnuna bağlı olarak 8-10 adet salıncak barındıran bu büyük oyuncak, “Zıkkımın Kökü” filminde balonlarla süslenmiştir. Öyle ki her salıncağa binen çocuğun salıncağının üzerinde balon vardır
37
ve çocuklar bir taraftan dönerken, bir taraftan da balonlarla oynamaktadır.
(F:51) Ne var ki Küçük Muzo, darı satıp para kazanmak zorunda olduğundan, bu oyuna katılamaz…
Filmde geçen bir başka oyun da Çömçe Gelin’dir. Muzo, babası ve ağabeyi ile oturdukları evin sahibine kirayı götürmeye giderlerken bir ara sokaktan geçerler ve Çömçe Gelin oyununu oynayan ve sokak sokak gezen
çocukları görürler. Çocuklar ellerinde tuttukları gelinle (F:52) şu mâniyi
söylemektedirler:
Dodi dodi
Neden oldi?
Bir kaşıcık sudan oldi
Hacı Bayram uyusun da,
Çiftçilerin tarlasında
Çocuklar bunu söylemeye devam ederlerken, bir evden bir kadın içi suyla dolu teneke kovadan çocukların üzerine boşaltır. Bunun üzerine çocuklar hemen kaçışır.
25. EYLÜL FIRTINASI
Araştıran : Arife KARAYAZI
Senaryo : Gaye BORALIOĞLU
Oyuncular : Tarık AKAN, Zara, Kutay ÖZCAN, Deniz TÜRKALİ
Filmin konusu: Film, annesi ve babası siyasi suçlu olan Metin’in dedesi ve
anneannesi yanında geçirdiği özlem dolu çocukluk yıllarını ele almaktadır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Eylül Fırtınası” filmi, Kutay’ın
şu tekerlemeyi söylemesiyle başlamıştır:
Bir gün bir gün bir çocuk
Evine gelmiş kimse yok
Açmış bakmış dolabı
Şeker de sanmış ilacı.
Yemiş yemiş bitirmiş,
Akşama başlamış bir sancı
38
Kutay’ın bu tekerlemeyi söylemesi son derece anlamlıdır; zira evde ne
annesi, ne de babası vardır. Kutay, tekerleme söyleyerek yalnızlığını gidermeye çalışmaktadır.
Filmde geçen tek çocuk oyunu, ip atlamadır. (F:53) Oyunun geçtiği sahne, Metin’in dedesi Efe ile beraber Bozcaada’ya gittiği gündür. Sokak arasında kızlar tarafından oynanan bu oyunda, iki oyuncu ayak bileklerine lastik bir ipi geçirmiş ve gerdirmiştir. Diğer oyuncular da oyunun kuralları çerçevesinde ipin üzerinden atlamakta ve her bir hareketi yapan oyuncu, sırayı ardından gelen arkadaşına vermektedir. (F:54)
2000’li yıllar, Türk Sineması’nda yine konu çeşitliliğinin bolca yaşandığı bir dönem olmuştur. Aşk, 1980 darbesi, kahramanlık bu dönem filmlerinde sayılabilecek başlıca temalardır. Kitapta bu dönemde çekilen 15 Türk filmine yer verilmiştir.
26. O DA BENİ SEVİYOR
Araştıran : Nuriye SEKMEN
Senaryo : Gül DİRİCAN
Oyuncular : Lâle MANSUR, Ece EKŞİOĞLU, Luk PİYES
Filmin konusu: 13 yaşındaki Esma, kırıklarla dolu karnesi yüzünden babasının askerlik arkadaşı Kemal’in Malatya/Arguvan yakınlarındaki evine
sürgün edilir. Aynı gün, yıllar önce sözlüsünü terk edip sevdiği adama kaçmış olan Kemal’in kız kardeşi Saliha da evine döner. Film, Esma’nın Saliha
ile olan yakın ilişkisi kadar, Hüseyin isimli bir gence duyduğu ilgiyi de anlatır.
ismi yoktur. Ne filmde söylenmektedir, ne de çocuk oyunları ile ilgili herhangi bir kaynakta geçmektedir. Buna rağmen “çelik-çomak”, “süpürtmeç”
ve “met” oyunlarının özelliklerini taşımaktadır.
Söz konusu geleneksel çocuk oyununa başlanmadan önce oyunculardan biri, arkadaşlarını oyuna davet etmek için “ Sürü değnek kuruldu, haydi
39
oyuna ” der. Yaklaşık 7-8 kişiyle oynanan oyuna başlanmadan önce iki gruba ayrılınır. Ardından gruplar arasındaki mesafenin ortasına iki büyük taşın
üzerinde duran çelik konur. (F:55) Her oyuncuda bulunan çomakla yerdeki çeliğe vurularak havaya kalkması sağlanır ve son bir vuruşla da karşı tarafa yollanır. (F:56) Rakip tarafın oyuncularından tutan olursa, atışı diğer grup
yapar. Tutan olmadığı takdirde çeliğin düştüğü mesafe ile atış yapılan yer
arası çomak yardımıyla “bir, iki, üç, dört, beş…” diyerek ölçülür. (F:57) Bu
karşılıklı atışmalar, 4-5 kere tekrarlanır ve oyun sona erer.
“O da Beni Seviyor” isimli filmde geçen bu oyunun çelik-çomak oyununa benzemesinin nedeni, sopalarla fırlatma esasına göre oynanmasıdır. “Süpürtmeç” oyununda da çomak yardımıyla atış yapılan yer ile çeliğin düştüğü mesafenin ölçülmesi söz konusudur. “Met” oyununda ise amaç, ilk atış
yapan tarafın çeliği (meti) olabildiğince uzağa göndermesidir.
Filmdeki oyun esnasında 4-5 defa oyuncular arasında tekrarlanan “Gönlüme yan baktın. Mellu me, şellu şe”, “Son kalan, son sünnet” şeklinde anlamı anlaşılmayan sözler aracılığıyla iletişim kurulmuştur. Bu tarz sözleri Prof.
Dr. Nebi Özdemir şöyle değerlendirir: “Oyunun sözlü formülleri, atasözleri ve bilmeceler gibi, günlük konuşmadan farklı ifade ve anlamlandırma biçimlerine sahiptir. Bu formüller, çocukların oyun geleneğinde bilinir ve anlamlandırılır.” (Özdemir 2006: 413) Yazar, kitabının devamında bu anlamı
bilinmeyen çeşitli sözlerin çocukların oyunlarında yarattıkları “gizli diller”
olduğunu, çocuk oyunun da “belirli bir geleneğin yaratması ve taşıyıcısı”
olarak değerlendirilebileceğini söylemiştir.
27. SIR ÇOCUKLARI
Araştıran : Gonca KARACA
Yönetmen : Aydın SAYMAN ve Ümit Cin GÜVEN
Senaryo : Aydın SAYMAN ve Ümit Cin GÜVEN
Oyuncular : Halil İbrahim ARAS, Fırat TANIŞ,
Özgü NAMAL, Mehmet Ali ALABORA
Filmin konusu: 10 yaşındaki Cemil daha küçük yaşta üvey babası tarafından şiddete mâruz kalmıştır. Cemil evden kaçarak Adana’dan İstanbul’a
gelir. İstanbul’da sokak çocuklarıyla karşılaşır ve onların yanında yaşamaya
40
başlar. Başrol ve pek çok yardımcı rolde çocukların olduğu film, sokakta yaşayan kimsesiz çocukları ve dramlarını anlatmıştır.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Sır Çocukları”, kitapta yer alan
diğer yapımlardan pek çok konu başlığı açısından ayrılmaktadır. Film; çocuk, oyun, oyuncak gibi kavramların yanı sıra “çalışan çocuk”, “çocuk- ebeveyn ilişkisi”, “sokak çocuğu” kavramlarının içinin doldurulmasından ötürü
zengin bir konu çeşitliliğine sahiptir.
“Sosyoekonomik konumları gereği herhangi bir faaliyette bulunan 18 yaş
ve altındaki çocuklar “çalışan çocuklar” olarak tanımlanmaktadır. Aileye
gelir, işverene ucuz maliyet sağladıklarından sayıları tüm dünyada ve ülkemizde hızla artmaktadır. Çalışan çocuklar,çocuk haklarından mahrum edilmekte, yaşadıkları ortamlarda birçok olumsuzluklarla (fiziksel ortam yetersizlikleri, dayak,vb.) karşılaşabilmektedir.” (Görak-Gülçiçek 2000: 329).
“Sır Çocukları” filminde sokakta darbuka çalmak, ayakkabı boyamak gibi
işlerle uğraşan çocukların görüntüsü defalarca tekrar edilmiştir.
Filmde geçen oyuncak bir palyaçodur. Cemil evden kaçarken en değerli varlığı olarak gördüğü palyaçosunu alır. Bu oyuncağını hiç yanından ayırmaz. İstanbul’a ilk geldiği gece, sabaha kadar onun yanında yatar. Rüyasında palyaço canlanır, onunla konuşur ve dertleşir.
Mevlüt Özhan, “oyuncak” ile “oyun nesnesi” arasındaki farkı şöyle açıklamıştır: “Oyuncak, çocukların bizzat onunla oynadıkları, oynarken duygu
alışverişi kurdukları, özdeşleştikleri şeylerdir. Oyun nesneleri ise, o oyunu
oynamak için olması gereken şeylerdir. Örneğin bebek bir oyuncak. Çocuk
onunla oynamaya başladığı andan itibaren onunla bütünleşiyor, özdeşleşiyor. O yok olduğu zaman her şey bitiyor, yenisi bile eskisinin yerini tutmuyor. Çünkü çocuğun dünyasında önceki bebekle sonraki bebeğin yeri ayrı.
Oyun nesnelerinde böyle bir durum söz konusu değil. Aşık oyununda kullanılan aşık kaybedilebilir, karşı oyuncu tarafından ütülür ama yerine bir başka aşık geçebilir. Bu durum oyuncu tarafından da önceden kabullenilmiştir.”
(Özhan 2005: 232).
Oyuncak ve oyun nesnesi arasındaki bu ayırım “Sır Çocukları” filminde
de kendini göstermiştir. Cemil, sokak çocuklarıyla beraber yaşarken, yanındaki çocuklardan biri “Yanında değerli neyin varsa ver.”demiş, o da ona pal-
41
yaçosunu uzatmıştır. Cemil’in oyuncağı olan palyaço, onun için tek ve en
değerli varlık, diğerleri için ise alay konusu olmuştur.
Çocuğun oyuncağı ile sıkı bir duygusal ilişki içinde olduğu yadsınmaz
bir gerçektir. “Sır Çocukları” filminde çocuğun elinde bebeğini sallayarak
uyutması (F:58) bebeğiyle bir duygu paylaşımı içinde olduğunun göstergesidir. Ayrıca bu durum kız çocuğunun gelecekteki annelik statüsüne hazırlık olarak değerlendirilebilir.
Filmde yumurta tokuşturma oyunu kısa süre de olsa gösterilmektedir.
(F:59) İki kardeş kahvaltı sofrasında birbirlerinin yumurtalarını tokuşturmuşlardır. Film sahnesinde dikkatler çocukların üstünde değildir. Çocuklar sadece karenin içersinde aile kavramının boşluğunu doldurmuşlardır.
“Sır Çocukları”, ana kahramanları çocuk oyunculardan oluşan bir yapımdır. Bu nedenle filmde belirgin bir çocuk folklorunun oluşumundan da bahsetmek gerekmektedir. Tekerlemeler bu anlamda çocuk folklorunun temel taşlarından biridir. Cemil’in annesi oğlunu öncelikle Kimsesizler Yurdu’nda arar.
Yurdun kapısından içeri girerken, çocukların tekerleme eşliğinde el kızartmaca (çatlak patlak) oynadıklarını görür. Halka oluşturarak birbirlerinin ellerini üst üste koyarak oyun oynayan çocukların söyledikleri tekerleme şöyledir:
Çatlak patlak yus yuvarlak
Kremalı börek
Sütlü çörek
Çek dostum çek
Arabanı yoldan çek
Filmde geçen bu tekerleme, izleyicinin çocukla ilgili bir mekâna ilgisini
çekmeye yönelik etkili bir araç olmuştur.
28. BÜYÜ
Araştıran : Muhammed Ali AKÇAY
Yönetmen : Orhan OĞUZ
Senaryo : Şafak GÜÇLÜ ve Servet AKSOY
Oyuncular : İpek TUZCUOĞLU, Özgü NAMAL,
Okan YALABIK, Ece USLU
42
Filmin konusu: Film, 700 yıl önce geçen bir hikâye ile başlar. Artuklular zamanında bir köyde bir adam, karısının ona yaptığı bir büyüden etkilenerek kızını öldürür. Bu olayın ardından bölge lânetlenir. Günümüzde
Mardin’in bir köyü olan bu yere İstanbul’dan bir arkeoloji ekibi, kazıya gitmeye karar verir ve yıllar önce toprak altında kalan büyü ile beraber cinler
de harekete geçer. Ekipteki herkes teker teker cinler tarafından öldürülür ve
sadece bir kişi bu lânetli yerden kurtulabilir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “Büyü” filminde geçen çocuk
oyunu, çemberdir. (F:60) Film, elindeki ucu kıvrak olan sopası yardımıyla
çember çeviren küçük bir kız çocuğu ile başlamaktadır. Aynı kız çocuğu,
daha sonra büyünün etkisiyle babası tarafından öldürülecektir. Çemberin
filmde ikinci ve son kez yer alışı ise arkeologlar bölgeye gittiklerinde olur.
Ekipteki bir kişi, çevreyi dolaşırken bir eve takılıp kalır. Derken kulağına çocuk sesleri ve bebek haykırışları gelir. Arkasına dönüp baktığında, evin kapılarının açıldığını ve içinden bir çemberin yuvarlanıp kendine doğru geldiğini görür.
29. İMAM
Araştıran : Berkan BORAN
Yönetmen : İsmail GÜNEŞ
Senaryo : Ömer Lütfi METE
Oyuncular : Emin GÜRSOY, Ahmet YENİLMEZ, Burak YENİLMEZ
Filmin konusu: Uzun saçı ve motorsikletiyle alışılmışın dışında bir imam
olan Emre, arkadaşının yerine bir ay görev yapmak için bir köye gider. Ne
var ki, köylülerle çok iyi anlaşamaz; bunun nedeni Hacı Feyzullah’tır. Kendisine aykırı olan herkesi ötekileştiren Hacı Feyzullah, oğlu Tarık’a da çok
kötü davranmaktadır. Onu hep hor görmekte, zorla ona Kur’an dersi vermekte ve imam olmasını dayatmaktadır. Film, baba zulmüne dayanamayan
Tarık’ın kaçması, Emre’nin yardımlarıyla bulunması ve Feyzullah’ın değişmeye karar vermesiyle sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tek çocuk oyunu,
miskettir. Tarık, babasının dükkânda olmadığı bir an misket oynar. (F:61) Ne
43
var ki bu mutluluğu çok uzun sürmez ve hemen babasının kızmasıyla işine
geri dönmek zorunda kalır.
Prof. Dr. Bekir Onur, Türkiye’de çocukluğun tarihine ilişkin üç tane veriden bahsetmiştir. Çocuk sevgisi, dayak ve ezbercilik. (Onur 2005: 107)
İmam filmi, bu üç olguya yönelik yapılan göndermeler ile doludur. Tarık, sürekli babasından dayak yemektedir ve sürekli ezbere dayalı bir eğitim görmektedir. Ezbercilik, babasının en önemli dayatmalarından biridir. Eşine de
iyi davranmayan Hacı Feyzullah, Tarık kaybolduktan sonra eve gelir ve karısı Şâdiye ona ”Katil” der ve şöyle devam eder: “Oğlana gün göstermedin,
döve döve kafasında ağıl bırakmadın. Kızı da öyle ettin, 14 yaşında kocaya verdin. Çocuk olmadan karı oldu garibim. Ömrümü yedin, canımı aldın,
şimdi de Tarık’a kıydın.” Bu lafları duydukça hırslanan Hacı Feyzullah, soluğu köy meydanında duran motosikletin yanında alır. Motora biner, ev ev
gezerek oğlunun nerede olduğu sorar. Yaptıklarından pişman olduğu çaresizliğinde ortaya çıkar. İşte o anda Tarık’ı ne kadar çok sevdiğini anlar.
30. İLK AŞK
Araştıran : Meltem SÖNMEZ
Yönetmen : Nihat DURAK
Senaryo : Filiz Üstün DURAK, Emre ÖZDÜR, Volkan SÜMBÜL
Oyuncular : Vahide GÖRDÜM, Çetin TEKİNDOR,
Tarık PABUÇÇUOĞLU, Raffaele ÇEDOLİNİ
Filmin konusu: Film, 1990’ların başında Ege’de bir sahil kasabasında geçmektedir. Ağabeyi Asaf’ın nişanlısı Nevin’le evlenen Azmi; oğlu, gelini ve
torunuyla bir hayat kurmuştur. Her şey Asaf’ın 40 yıl sonra dönmesiyle sona
erer. Bu arada ailenin en küçüğü Arif Ege, ilk aşk sancılarını çekmektedir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyunları, halka çevirme (holohop), ip atlama ve el vurmacadır. Hepsinin geçtiği mekân, plajdır; çünkü filmin tamamı bir yaz mevsiminde geçmektedir.
Filmde çocuk oyunlarına uzun süreli yer verilmemiş, geri plânda birkaç saniye içinde gösterilmiştir. Bütün oyunların oyuncuları kızlardır. “İp atlama”
(F:62) ve “Halka çevirme” (F:63) tek oyuncu, “el vurmaca” ise üç oyuncu
tarafından oynanmıştır.
44
31. ÂDEM’İN TRENLERİ
Araştıran : Nesrin SIVACI
Senaryo : İsmail DORUK
Oyuncular : Nurgül YEŞİLÇAY, Cem ÖZER, Fırak Can AYDIN,
Zeynep Deniz ÖZBAY, Derya ALABORA
Filmin konusu: Hasan hoca, karısı Hacer ve kızları Fatmacık ile beraber Manisa’nın tren istasyonuna yakın bir köyüne Ramazan boyunca kalmak için gelirler. Hocanın karısına soğuk tavrı tüm köylünün merakına neden olur. Hacer ne zaman köyün çaycısını görür, o zaman tüm köy bu ailenin sırrını çözer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Film, ismini Fırat Can Aydın’ın
canlandırdığı Âdem’den almıştır. Âdem’in annesi Şükran ile babası Necip’in
aslında çocukları olmamış, Âdem’i bir yakınlarının tavsiyesiyle evlat edinmişlerdir. Filmde geçen geleneksel çocuk oyunu istoptur. İstop köy ve köyde
yaşayan çocukların hayatının önemli bir parçasıdır. “Âdem Trenleri” hem
istop oynayan çocuklarla başlamış, hem de filmin bir bölümünde uzunca
bir süre gösterilmiştir. (F:64) Filmde gösterilen ikinci çocuk oyunu, “Uzun
Eşek”tir. (F:65) Söz konusu oyun şöyle oynanmaktadır: “Sadece erkek çocuklar tarafından oynanır. En az 5 kişi tarafından oynanan bir oyundur. Bir
çocuk duvara yaslanır. 3 kişi de arkaya gelerek, kafalarını aşağıya eğerler.
Tek kalan çocuk 3 kişiden birinin üzerine atlayarak biner. Eli ile bir sayı gösterir (duvara yaslanan hakemlik yapar) ve sonra altındaki sayıyı doğru bilirse yer değiştirirler.” (Onur-Güney 2002: 207).
32. RECEP İVEDİK-1
Araştıran
Yapım Yılı
Yönetmen
Senaryo
: Battal UĞURLU
: 2007
: Togan GÖKBAKAR
: Şahan GÖKBAKAR, Serkan ALTUNİĞNE,
Ayşe GERMEN, Raif İNAN
Oyuncular: Şahan GÖKBAKAR, Fatma TOPTAŞ, Tulûğ ÇİZGEN
45
Filmin konusu: Recep İvedik işsiz, güçsüz, vurdumduymaz; ama iyi kalpli bir insandır. Günün birinde yolda giderken bir adamın cüzdanını düşürdüğünü görür. Ona cüzdanını vermek için Antalya’ya gitmeye karar verir.
Sonunda amacına ulaşır; ama ne zaman ki otelden ayrılır, çocukluk aşkı
Sibel’i görür. Film komik olaylarla devam eder.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyunu miskettir. (F:66) Küçükken mahallede arkadaş olan Recep ve Sibel misket oynarlarken gösterilmiş, (F:67) her ne kadar oyunu kurallara bağlı olarak oynamasalar da, oyuna has atış şekillerinden birini gerçekleştirmişlerdir. Filmde misket oyunun gösterimi sistemli bir şekilde değildir; ancak çocuk oyununa ayrılan süre bir buçuk dakika kadardır ve bu, incelemeye dâhil edilen
pek çok filme göre daha uzun bir zaman dilimidir.
33. 120
Araştıran : Mehmet KÖSEMEK
Yönetmen : Özhan EREN ve Murat SARAÇOĞLU
Senaryo : Özhan EREN
Oyuncular : Özge ÖZBERK, Emin OLCAY, Cansel ELÇİN, Burak SERGEN
Filmin konusu: 1914 kışında Van’da oturan 12-17 yaşlarında 120 çocuk
eski bir asker eşliğinde Sarıkamış’a cephane götürmek için yaya olarak yola
çıkarlar. Ne var ki bu büyük yolculuk çocuklara çok ağır gelecek, geriye sadece 40 kadarı dönebilecektir…
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: “120” filminde tespit edilen çocuk oyunu “ip atlama”dır. İki küçük kızın ipi çevirmesiyle diğerlerinin atladığı bir sahneden ibaret olan oyunun filmde geçtiği sahne, Birinci Dünya
savaşında ilân edilen seferberlik dönemidir. Bu dönemde erkek çocuklara
atış tâlimi yaptırılmakta, kız çocuklar ise onların biraz uzağında ip atlamaktadırlar. (F:68) Bu tablo şunun göstergesidir: Savaş zamanında çocuk olsa
bile erkeğe ihtiyaç vardır ve eğitilmesi gereklidir. Böyle bir dönemde erkeğin oyun oynamaya bile hakkı yoktur. Filmde dikkat çekici bir başka nokta,
çocuk oyunun arka plânda, belli belirsiz verilmesidir. Filmde savaş, ölüm,
hasret gibi temalar o kadar öndedir ki, oyun sadece o dönemde kız çocuklarının ne yaptıklarına ilişkin ufak bir göstergedir.
46
34. O… ÇOCUKLARI
Araştıran : Meltem DEĞDELEN ve Müge GÖKKURT
Senaryo : Sırrı Süreyya ÖNDER
Oyuncular : Demet AKBAĞ, Özgü NAMAL, Sarp APAK,
Zeynep Deniz ÖZBAY
Filmin konusu: Film, 1981’de Türkiye’de askerî rejimin olduğu bir dönemde geçmektedir. İhtilâlden sonra siyasi suçlu olarak aranan Meryem
İtalya’ya kaçmak zorunda kalır. Kızı Hazan’ı da “Mehtap Anne” olarak bilinen bir kadının evine bırakır. Mehtap anne, hayat kadınlarının çocuklarına
bakan bir kadındır. Mülteci ofisinde çalışanlar, Hazan’ın da İtalya’ya gelmesi için Donatella adında yarı Türk yarı İtalyan birini görevlendirirler.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Baştan sona gösterilmese de,
filmde geçen geleneksel çocuk oyunları şunlardır: Sek sek, (F:69) çatlak patlak (F:70) ve ip atlama. Sek sek oyununu üçer kişilik gruplara ayrılan kızlar
oynamaktadır. Çatlak patlak ise, yine üç kızın daire şeklinde durup birbirlerinin eline vurmaları şeklinde oynanan bir oyundur. İp atlama ise filmde
iki türlü yer almıştır. İlkinde iki oyuncu lastik ipi gerdirir, araya giren bir başka oyuncu kız ise her bir aşamayı (birler, ikiler, üçler, dörtler, beller,vb) geçmek için kuralları yerine getirir. İkincisinde ise iki kız karşılıklı kendilerine
ait olan iple atlarlar. (F:71) Bunun yanı sıra, mahallenin erkek çocukları sokak aralarında top oynarken gösterilmiştir. Filmde geçen tüm çocuk oyunu
figürleri arka plânı süslemek için kullanılmıştır.
Filmde aslında oyundan ziyade “çocuk masumluğu” üzerinde durulmuştur. Küçücük yaşında annesinden ve babasından uzakta kalan Hazan’ın dramının yanı sıra, Mehtap Anne’nin yanındaki çocuklar da baba kavramını
öğrenmeden ve annelerinin yaptığı işi bilerek hayata başlamışlardır. Çocukların büyüdükleri yer, yani filmin geçtiği atmosfer hep dar sokakların olduğu, günde onlarca çeşit insanın geçtiği, tehlikenin hep kol gezdiği bir
mekânlar bütünüdür. Çocukların böyle bir ortamda yetişmesine başından
beri karşı olan Donatella bir seferinde bunu Mehtap’la tartışırken ondan şu
cevabı alır: “Onlar her şeyi görüp başa çıkmayı bilerek büyüyorlar. Onla-
47
rın hayatı bu. Başka başka şeyler anlatıp da kafalarını bulandırma. Bak ben
sana bir şey söyleyeyim mi? Çocuk kısmı kurnaz olur. Hepsi biliyor analarının ne iş yaptığını. Bırak bu hayata hazırlanarak büyüsünler. Ağlama, bu çocuklara da ağlamayı öğretme!”
35. 2 DİL 1 BAVUL
Araştıran : Züleyha GÜDEN ve Caner İYİGÜNLER
Yönetmen : Orhan ESKİKÖY ve Özgür DOĞAN
Senaryo : Orhan ESKİKÖY
Oyuncular : Emre AYDIN
Filmin konusu: Emre Aydın, Doğu Anadolu’nun uzak bir köyüne sınıf öğretmeni olarak atanır. Köy, fakir ve çocuk nüfusu açısından son derece kalabalıktır. İlk hafta okula kimse gelmeyince tek tek evleri dolaşan Emre öğretmen, sonunda tüm öğrencileri okula toplar. Okulun sadece bir sınıfı olduğu için, farklı sınıfta olan öğrenciler de mecburen aynı mekânda kalırlar. Ne
var ki Emre öğretmen için asıl sorun Türkçe bilmeyen ve sadece Kürtçe konuşan çocuklar olacaktır…
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Neredeyse her karesi çaresizlik, bilinçsizlik ve yokluğa göndermeyle süren filmde geçen ilk çocuk oyunu 9 kiremittir. (F:72) Oyunun oynanışı kısaca şöyledir:
“Dokuz Kiremit oyununa başlamadan önce yere bir çember çizilerek, ortaya 9 tane kiremit konur ve bunlar büyükten küçüğe doğru dizilir. Oyunda
kullanılan bir başka nesne olan top ise dizilen kiremitlerin yıkılmasında kullanılır. Oyuncular, iki grup oluşturacak şekilde ayrılırlar; ancak gruplardaki
oyuncu sayısının eşit olmasına dikkat edilir. Çemberin içine yerleştirilen kiremitlerin arkasına birinci grup geçer. İkinci grup ise kiremitlerden 12-13 adım
ileriye gider ve oraya bir çizgi çizer. Çizilen bu çizgi, topun atış yerini gösterir.
İkinci gruptaki oyuncular bulundukları yerden sırasıyla topla kiremitleri yıkmaya çalışırlar. Eğer bu gruptaki oyuncular kiremitleri yıkmayı başaramazlarsa, sıra diğer gruba geçer. Eğer kiremitleri yıkmayı başarırlarsa, birinci gruptaki oyuncular ikinci gruptaki oyuncuları topla vurmaya çalışırlar. Bu oyuncular
bir taraftan kaçarken, bir taraftan da yıkılan kiremitleri tekrar dizmeye çalışırlar. Eğer içlerinden birisi vurulursa, oyundan çıkar.”(Oğuz-Ersoy 2007: 104).
48
Filmde ise oyunun oynanışı bu kadar ayrıntılı gösterilmemiştir. Ne var ki
yarım dakika boyunca kiremitlerin dizilişi, topla kiremitlerin yıkılması, bir
grubun diğer grubu vurmaya çalışması yer alan sahneler olmuştur.
Filmde geçen ikinci oyun, üç taştır. (F:73) Oyunun oynanışı Mevlüt Özhan şöyle açıklamıştır:
“Oyuncular birbirlerinin taşını karıştırmamak için üçer tane ayrı taş seçerler. Yere bir dikdörtgen çizip kenarlarını birleştirirler. Oyuna ilk başlayan
oyuncu ellerindeki taşın birini köşeye veya orta çizgilerin birleştiği noktaya
koyar. Öteki oyuncu da, aynı şekilde ilk taşını koyar. Diğer taşlar da sırasıyla
aynı şekilde konur. Oyunda amaç taşların üçünü aynı doğru üzerinde sıralayabilmektir. Oyuncular hem kendi taşlarını bir doğru üzerinde sıralamaya
çalışırken, hem de diğer oyuncunun sıralamasına engel olacak şekilde oynarlar. Hangi oyuncu ilk önce üç taşını bir doğru üzerinde sıralarsa o oyuncu kazanmış olur.” (Özhan 1997: 200-201). Söz konu oyun, kimi yörelerde
“Riz”, “Cüz”, “Çiz” gibi isimler de alır.
Filmde ip atlamanın (F:74) yanı sıra çuval yarışı oyunu da oynanmıştır.
Emre öğretmen, 23 Nisan Milli Egemenlik ve Çocuk Bayramı kutlaması kapsamında çocuklar arasında çeşitli yarışmalar düzenlemiştir. Bunlardan biri
de kızların kendi aralarında oynadığı çuval yarışıdır. Ne var ki bu çalışma
sadece geleneksel çocuk oyun ve oyuncaklarını ele aldığından, bu oyunun
sadece ismi verilmekle yetinilmiştir.
36. DELİ DELİ OLMA
Araştıran : Gülşen Dilara TOKSARI
Senaryo : Hazel Sevim ÜNSAL
Oyuncular : Tarık AKAN, Şerif SEZER, Cemile Nihat TARLAN
Filmin konusu: Film, tarihî bir olaya gönderme ile başlar: 93 Harbi olarak
bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda Ruslar Kars’ı ele geçirmiş,
Rus Çarı da Malakanlar’ı Kars’a göç etmeye zorlamıştır. Kars’ın bir köyünde
geçen filmde Popuş; oğlu, gelini ve torunu ile beraber hayat süren yaşlı bir
49
kadını canlandırmaktadır. Torunu Alma, müziğe çok yatkındır ve sık sık değirmenci Mişka’nın piyanosunu çalmaktadır. Filmin sonunda Alma, konservatuar sınavlarını kazanır ve ailesiyle beraber Kars’a taşınır. Popuş da ölmek
üzere olan Mişka’ya gider, onu gömer ve piyanoyu Kars’a gönderir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tüm geleneksel
çocuk oyunları erkekler arasında oynanmıştır. Bunlardan ilki birdirbirdir.
(F:75) İkincisi de aşık oyunudur. (F:76) Filmde geçen son oyuncak soğuk
şehirlerin vazgeçilemezlerinden olan kızaktır. (F:77) Kızak oyunu için öncelikle yokuş bir yer seçilir ve çocuklar tahta kızaklarının üzerine oturarak
hızla kayarlar. Filmde kızak bu bilenen şekliyle değil, buz tutmuş düz ve genişçe bir alana çocukların toplanıp kızaklarıyla buzun üzerinde kaymaları
şeklinde oynanmıştır.
37. PANDORA’NIN KUTUSU
Araştıran : Onur YALÇIN
Yönetmen : Yeşim USTAOĞLU
Senaryo : Yeşim USTAOĞLU ve Sema KAYGUSUZ
Oyuncular : Derya ALABORA, Tsila CHELTON, Onur ÜNSAL
Filmin konusu: Ailesiyle anlaşamayan Murat, evi terk eder. Annesi Nesrin
bu duruma üzülürken, telefondan gelen haberle köyde tek başına yaşayan
annesinin kaybolduğu haberini alır. Bunun üzerine Nesrin, 2 kardeşini alıp
köyün yolunu tutar. Anneleri Nusret hanımı aramak için buluşan üç kardeşin köylerine istemeyerek yaptıkları yolculuk, saklı kalan pek çok sorunun,
tıpkı Pandora’nın kutusundaki gibi ortaya çıkmasına neden olur: Anneleri
alzeihimer hastası olmuştur ve bakıma muhtaç hale gelmiştir.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen tek oyuncak, tornettir. Filmin sonlarına doğru Murat, Nusret hanımı köye götürdüğünde evin
deposunda bir tornet bulur. Yeşil çimenlerle dolu olan annesinin bahçesinde yüksekçe bir yerden tornetin üzerine oturarak kayar (F:78) ve çok mutlu
olur. Filmin tamamına etki eden kasvetli şehir havası, kişinin doğal yaşamda
bulduğu huzur tornetin varlığıyla daha da somutlaşmıştır. Bir başka deyişle
tornet, filmde “doğal hayatın bir parçası” olarak gösterilmiştir.
50
38. MOMMO KIZ KARDEŞİM
Araştıran : Sevtap BAYRAM
Yönetmen : Atalay TAŞDİKEN
Senaryo : Atalay TAŞDİKEN
Oyuncular : Elif BÜLBÜL, Mehmet BÜLBÜL, Mustafa UZUNYILMAZ
Filmin konusu: İki kardeş olan Ayşe ve Ahmet’in annesi ölmüş, babası
Kâzım da çocukları istemeyen dul bir kadına varmıştır. Çocuklar da yaşlı ve
tek kolu felçli olan dedeleri Hasan tarafından bakılmaya muhtaç edilmiştir.
Film boyunca Ahmet, Ayşe’ye karşı hem ağabey, hem de ebeveyn olmaya
çalışmıştır. Köyün insanlarını, kardeşlerin dayanışma dolu ilişkisini anlatan
film, Ayşe’nin ağabeyinden habersiz bir şekilde besleme olarak varlıklı bir
aileye verilmesi ve iki kardeşin yollarının ayrılmasıyla sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyunlarının başında salıncak gelmektedir. Ayşe’yi mutlu etmeyi kendine görev addeden Ahmet ona halat ve yastık sayesinde bir salıncak yapar. Salıncağı yapabilmek için kalın dalı olan bir ağacın üzerine halatın yarısını dolandırarak
geçirir ve düğüm atar. (F:79) Böylelikle oturulacak sağlam bir yer hazır olur.
Ardından düğümün atıldığı yerin üzerine de yastık konur. (F:80)
Filmde geçen ikinci çocuk oyunu, tahtadan yapılmış oyuncak bir kayıktır. Filmin ilk dakikalarında bir tahtayı küçük bir çakı yardımıyla yontan Ahmet, (F:81) kardeşi Ayşe’yi suya götürür ve kayığı birbirlerine doğru sürerek
oyun oynarlar. (F:82)
“Mommo Kız Kardeşim” filminde geçen bir başka oyun da sek sektir.
Ayşe, evlerinin bahçesindeki toprak zeminin üzerine testiden azar azar su
döker (F:83) ve sek sek için gerekli olan kareleri oluşturarak oyun oynar.
(F:84)
Hasan Dede’nin elinden iş gelmediği için yemek yapmak dahil evdeki
tüm işleri Ahmet üstlenmiştir. Çeşitli getir-götür işlerinin yanı sıra yatak toplamak, bulaşık yıkamak ve yemek yapmak kısa zamanda Ahmet’in başlıca
görevleri haline gelmiştir. Bu durum, “minyatür yetişkin” kavramını akla getirmektedir.
51
39. UMUT
Araştıran : Nevin ÖZKAN
Yönetmen : Murat ASLAN
Senaryo : Murat ASLAN
Oyuncular : Selim ERDOĞAN, Zafer ALGÖZ, Fikret HAKAN,
Bertan CEYLAN
Filmin konusu: Çalışmak için Avusturya’ya giden Yılmaz, köyüne döndüğünde hiçbir şeyin eskisi gibi olmadığını görür. Bir süre sonra karısını
kaybeder ve oğlunun da kan kanseri olduğunu öğrenir. Hemen tedavi için
İstanbul’a yakın bir arkadaşının yanına gider. Günün birinde ünlü bir iş adamından bir teklif alır: Eğer ki Yılmaz kendi kalbini işadamının oğlu yaşasın
diye verirse, o da Umut için her şeyi yapacaktır. Film, işadamının oğlu ve
Umut’un manevi kardeşliklerinin vurgulanması ile sona erer.
Filmdeki geleneksel oyun ve oyuncaklar: Filmde geçen çocuk oyuncağı
fırıldak (rüzgâr gülü) tır. Yılmaz köyüne geldiğinde trenden inerken Umut’a
vermek üzere elinde o oyuncağı tutar. Film boyunca fırıldak, hep Umut’un
yanında olur. (F:85) Filmde ayrıca lunaparka da yer verilmiştir. Ameliyat öncesi Yılmaz, oğluyla güzel vakit geçirmek için lunaparka gitmiş ve çeşitli
oyuncaklara onu bindirmiştir. Bunlardan biri de atlı karıncadır.
“Umut” filminde Dede Korkut Hikâyeleri’ne de gönderme yapılmış, bu
sayede söz konusu yapımın halkbilimsel açıdan zengin olduğu ortaya çıkmıştır. İlyas, Yılmaz ile tanışmasının ardından onu baş başa konuşabilecekleri ayrı bir yere götürür ve şunları söyler: “Deli Dumrul destanını bilir misin? Ben yıllarca Deli Dumrul gibi yaşadım. Hiçbir şeyden korkmadım. Hayatımın köprüsünden kim gelip geçtiyse hepsinden payıma düşeni
aldım. Vermeyenin canını aldım. Gel gör ki Azrail oğlumun boğazına çökünce, ne kadar âciz ve zavallı olduğumu anladım. Bir babanın âciz kalması kadar kötü, yıkıcı bir şey olamaz. Bunu da ancak bir baba anlayabilir. Bu kadar mala mülke rağmen âcizim. Sen de âcizsin. İkimizin de ortak noktası bu galiba. Babayız ve âciziz. Oğlun Umut için ne gerekiyorsa
karşılayacağım. Bunun maddi karşılığı ne olursa olsun. Bütün servetim de
olsa karşılayacağım.”
52
40. YÜREĞİNE SOR
Araştıran : Ayşegül KOÇ ve Kâzım KESKİN
Yapım yılı : 2009
Yönetmen : Yusuf KURÇENLİ
Senaryo : Yusuf KURÇENLİ
Oyuncular : Tuba BÜYÜKÜSTÜN, Kenan ECE, Hakan ERATİK,
Ayla ALGAN
Filmin konusu: Film, Rize’nin Çamlıhemşin ilçesinde Osmanlı İmparatorluğu döneminde geçmektedir. Esma ve Mustafa birbirlerini çok seven
iki gençtir. Esma, Müslüman bir ailenin kızıyken, Mustafa Hıristiyan kökenli bir aileye mensuptur. Durum böyle olsa da, Mustafa ve ailesi yıllardır bir Müslüman gibi yaşamışlardır. Ne var ki bir gün gerçekler açığa çıkar ve ailelerin baskısıyla iki genç ayrılmak zorunda kalır. Esma kendini yakar ve film, bu olayın günümüzde bir efsane şeklinde anlatılmasıyla sona ermiştir.
ismi mettir. Erkeklerin oynadığı bu oyunun oynanışı şöyledir: Üçerli olmak
üzere iki gruba ayrılınır. Yere konan çelik, çomak yardımıyla havaya fırlatılır.
Oyunda amaç, çeliği fırlatanın karşısındaki oyuncunun eliyle bu çeliği yere
düşürmeden almasıdır.
Söz konusu oyun, filmde iki kere yer almıştır. İlkinde Mustafa’nın kardeşi Lütfü, kendi başına atış yapmaya çalışırken gösterilmiştir. (F:86 ve 87)
O sırada Mustafa gelir, çelikleri birbirine paralel gelecek şekilde yere koyar. (F:88) ve bir atış yapar. Oyun iki kardeş arasında tatlı bir itişme vesilesi olur. Hatta aralarında “Kendi değneğinle oyna!” restleşmesi bile yaşanır. ..
Oyunun filmde ikinci geçişi Mustafa ve Mehmet’in aynı takımda oldukları oyunun baştan sona oynandığı sahnelerdir. Önce Mehmet çomağıyla
çeliği havaya kaldırır (F:89) ve atışını yapar. Karşı taraf çeliği yakalayamadığı için kaybeder. Aynı durumu takım arkadaşlarıyla beraber sopalarıyla bekleyen Mustafa da yaşar. (F: 90)
53
54
IV. SONUÇ
İncelenen filmlerde, 33 ayrı geleneksel çocuk oyunu tespit edilmiştir. Bu
geleneksel oyunlardan filmlerde en çok yer verilenler; ip atlama, seksek,
misket, uçurtma, birdirbir, çatlak patlak, ip salıncak, yumurta tokuşturmaca, elim sende, yağ satarım bal satarım, istop, rüzgâr gülü (fırıldak), bez bebek, çömçe gelin, seyyar salıncak ve çelik çomak olmuş; güvercin taklası,
kutu kutu pense, çaktırma, çember, körebe, tahtadan oyuncaklar (kamyon
ve kayık), sapan, bez top, saklambaç, uzun eşek, tornet, aşık, kızak, üç taş ,
9 kiremit ve at oyunu bunları izlemiştir. Bu 33 geleneksel çocuk oyununun
yanında, çocuk parklarındaki kaydırak ve salıncaklar da filmlerde kendilerine sıkça yer bulmuşlar ise de “geleneksel” olmadıkları için bu çalışmada
ele alınmamıştır.
Filmlerde yer alan bazı oyun ve oyuncakların farklı biçimleri görülmüştür. Örneğin çember, filmlerde 3 türlü olarak yer almıştır. İlk türü “Gülşah”
filminde görmek mümkündür. Burada oyuncak bir simit büyüklüğündedir ve
belirli bir hedefe bu çemberler geçirilmek zorundadır. Bu oyuna Anadolu’da
“çemberbaz”, “halka oyunu” ya da “uçan halka” isimleri de verilmektedir.
İkinci tür, “Büyü” filminde geçen tahta bir sopa yardımıyla çevrilen çemberdir. Üçüncü ve son tür ise “İlk Aşk” filminde geçen holohoptur.
Filmlerde oyun ve oyuncak bazında görülen ikinci çeşitlilik ip atlama
oyununda da söz konusudur. Bu 40 film içinde 7 kere ip atlama oyunu gerçekleştirilmiş, bunlardan dördü (“İbo ile Güllüşah”, “Zıkkımın Kökü”, “2 Dil
1 Bavul”, “120”) iki kişinin aynı yöne doğru çevirdiği ipin içinden geçilerek
atlama esasına dayalı olan oyun olmuştur. Bu oyunda daima halat kullanılmıştır. İki kişinin ayak bileklerine lastik bir ipi gererek oynadıkları ip atlama
55
oyunu ise sadece bir filmde (“Eylül Fırtınası”) yer almıştır. İki filmde (“O…
Çocukları” ve “İlk Aşk”) ise ip atlama oyunu tek oyuncu tarafından gerçekleştirilmiştir.
Filmlerde oyun ve oyuncak çeşitliliğine verilebilecek üçüncü ve son örnek salıncak hakkındadır. İncelenen filmler arasında üçünde (“Kurbağalar”,
Uçurtmayı Vurmasınlar”, Mommo Kız Kardeşim”) kalın bir ip ya da halat
yardımıyla salıncak kurulurken, ikisinde (“Garip”, Zıkkımın Kökü”) seyyar
salıncak olduğu fark edilmiştir. Seyyar salıncak, daha önceden de bahsedildiği gibi, merkezinde bulunan bir demir sütûnuna bağlı olarak 8-10 adet salıncak barındıran büyük bir oyuncak türüdür.
Bunun yanı sıra filmlerde tespit edilen bir başka özellik ise şudur: Zengin
ailelerin çocukları (“İbo ile Güllüşah”, “Şaban Pabucu Yarım”), elektronik
oyuncaklarla bolca vakit geçirirken, dar gelirli ailelerin çocukları (“Diyet”,
“Mommo Kız Kardeşim”) kendi imkânları ile yaptıkları oyuncaklarla (kamyon, kayık, rüzgâr gülü,vb.) oynamışlardır. Öte yandan özellikle 1960’lı yıllarda çekilen filmlerde çocukların eğlenmesi için kuklaya uzunca bir süre
yer verilmesi, çocuk oyunları ve halk tiyatrosunun arasındaki sıkı bağın bir
başka göstergesi olmuştur.
Filmlerde çocuk oyunlarına ayrılan zaman dikkate alındığında, “Körebe”
filmi körebe oyununa yaklaşık 3 dakika yer vermesi açısından çocuk oyunlarına en fazla sürenin verildiği film olma özelliğiyle ilk sıradadır. İkinci olarak, “Kuduz-Çocuklar Bir Çiçektir” filmi “Çömçe Gelin” oyununa baştan
sona yer vermesi ve bunun 2.5 dakika sürmesi açısından dikkate değerdir.
Üçüncü sırada 2 dakika ile “Şaban Pabucu Yarım” filminde yer alan “Yağ Satarım Bal Satarım” oyunu, dördüncü sırada ise “Recep İvedik 1”’deki 1.5 dakika süren “Misket” oyunudur.
Bu rakamsal veriler bir tarafa konulduğunda Türk filmlerinde yer alan
çocuk oyunlarının şehirde “gecekondu”nun, köyde ise “doğal hayatın” bir
parçası olarak gösterildiği sonucuna varılmıştır. Bunun bir nedeni, köyden
kente göçtür. İkinci nedeni ise, Türkiye’de hem kamuoyu, hem de medya tarafından bilinmeyen Somut Olmayan Kültürel Miras konusuyla bağlantılıdır. Prof. Dr. M. Öcal Oğuz, bu durumu şöyle açıklamaktadır: “ Türkiye’de
çağdaş kentin öteki kültürlere göre formatlanmasına en çarpıcı örneklerden
56
birini de oyun ve spor alanları oluşturmaktadır. Türkiye’nin en fakir veya
en küçük kentinin dahi belediye başkanının gururla anlatacağı icraatlarından birisi, ne kadar çok futbol, voleybol, basketbol, beyzbol veya golf sahası açtığı olmaktadır. Hiçbir seçmen, hiçbir veli veya hiçbir çocuk, benim
somut olmayan kültürel mirasım olan çelik-çomak oyunu için de bir saha
istiyorum demez. Belediye başkanları da bu ihtiyacı düşünmez. Çünkü çelik çomak, taşrayı, ötekini anımsatmaktadır ve onun çağdaş kentte yeri yoktur. Beyzbol ve golf sopasının modern imgesi yanında çomak, çağdaş kentte
hiç kimsenin tutmak istemediği çoban değneğini çağrıştırmaktadır.”(Oğuz
2008: 24). Buradan da şu sonuç çıkmaktadır: Günümüzde hiçbir yönetmen,
yapımcı veya senarist Türk kültürünü özü itibariyle öğrenememiş ve dolayısıyla da bu konuda donanımlı bir bilgi dağarcığı edinememiştir. Bunun sonucu olarak da özellikle dizi senarist ve yönetmenlerinde geleneksele dair
hiçbir duyarlılık yoktur. Hattâ kendi mitolojisini, kendi masalını, kendi çocuk oyunları kültürünü bilmeyen dizi ve film sektörü çalışanları türemiştir.
Söz konusu kişiler, yapımlarında kullanacakları kültürel boşlukları batı kaynaklarından gidermişler, ortaya da çok çeşitli kopyalar çıkmıştır.
Hâlbuki çok da uzak olmayan 1970 ve 80 dönemi Türk sinemasına bakıldığında sözlü gelenekten yetişmiş yönetmenlerin duyarlılığının yanı sıra
Kemal Sunal ve Adile Naşit gibi oyuncuların gelenek taşıyıcılığı açısından
önemli birer faktör oldukları görülmektedir. Adile Naşit, Türk toplumunda
“Anne” kimliğini üstlenmiş bir karakter olmasının yanı sıra her kesim ve her
yaştan insanın sevdiği bir oyuncu olmasıyla da ünlenmiştir. Hatta bu durum, onun yer aldığı pek çok filmde isminin bile değiştirilmemesine neden
olmuştur. “Şaban Pabucu Yarım” filminde Adile hala rolünde gördüğümüz
sanatçı, tüm film boyunca bütün çocuklara kol kanat geren, hepsinin oyun
oynayarak büyümesini isteyen, hiçbir çocuğun dışlanmasına izin vermeyen
ve bunu içinden geldiği için hiçbir karşılık beklemeden yapan sevgi dolu
bir kadındır. Aynı filmde Kemal Sunal da çocuklarla beraber çocuk olan,
oyun oynayan, tekerleme söyleyen bir insanı canlandırmıştır. Hakkında sayısız araştırma yapılıp yayımlanan Kemal Sunal da tıpkı Adile Naşit’in üstlendiği “anne” rolüne benzer şekilde ilk olarak Hababam Sınıfı’nda çizdiği
“Şaban” karakteriyle Türk toplumunca sevilmiş ve bu da onun “Şaban” ismiyle bütünleşmesini sağlamıştır. Hande Birkalan, “İnek Şaban”ın Türk toplumunca neden bu kadar sevildiğini ve kabul gördüğünü şu şekilde açık-
57
lar: “İnek Şaban karakterinde, geleneksel halk kahramanlarının ve halk felsefesinin günümüzdeki izlerini, bir başka deyişle, modern yorumlarını görürüz. İnek Şaban, kimi zaman Keloğlan edasıyla masalımsı bir anlatının saf
ve temiz kahramanı; kimi zaman Nasreddin Hoca’nın nüktedanlığıyla modern bir komedyen; kimi zaman da Köroğlu’nun sosyal düzene başkaldırısında kişileştirilen “sosyal eşkıya” olarak görüntülenir. İnek Şaban; Keloğlan,
Nasreddin Hoca ve Köroğlu’nda çarpıcı bir şekilde betimlenen geleneksel
halk kahramanları ve felsefeleri ışığında modern zamanda vücut bulmuştur
artık.”(Birkalan 2000: 47).
Sonuç olarak eğer Türk kültürünün ve onu oluşturan geleneğin sinema ve
televizyon ekranından doğru bir şekilde yansıtılmasını istiyorsak, somut olmayan kültürel mirasımızı iyi öğrenmeli, bunu bilen senarist, yapımcı, yönetmen ve oyuncular yetiştirebilmeliyiz.
58
V. KAYNAKLAR
ABİSEL, Nilgün, Türk Sineması Üzerine Yazılar, İmge Kitabevi, Ankara, 1994.
BİRKALAN, Hande, “Gelenek, Halk Kahramanları, Popüler Medya ve İnek Şaban.”, Folklor/Edebiyat, 2000, 6. cilt, 23.sayı, 47-53.
DORSAY, Atillâ, Sinemamızın Umut Yılları 1970-80 Arası Türk Sinemasına Bakışlar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1989.
ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,
1971.
GÖRAK, Prof. Dr. Gülay-Arş. Gör. Sakine GÜLÇİÇEK, “Çalışan Çocukların Sorunları ve Benlik Saygıları.”, 1. İstanbul Çocuk Kurultayı Araştırmalar Kitabı, İstanbul Çocukları Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000.
OĞUZ, Prof. Dr. M. Öcal- Petek ERSOY, Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Çocuk Oyunları, Gazi Üniversitesi THBMER Yayını, Ankara,
2005.
OĞUZ, Prof. Dr. M. Öcal, Türkiye’nin Somut Olmayan Kültürel Mirası (Giriş),
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2008.
ONUR, Bekir, Türkiye’de Çocukluğun Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara, 2005.
ONUR, Bekir, “Çocukluğun Dünü ve Bugünü.”, Kebikeç, 2005, 19. sayı, 99112.
ONUR, Bekir-Neslihan GÜNEY, Türkiye’de Çocuk Oyunları: Derlemeler, Ankara Üniversitesi Çocuk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Ankara, 2002.
59
ÖCEL, Nilüfer, Türk ve Dünya Sinemasında Çocuk İmgesi, İstanbul Üniversitesi
İletişim Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2001.
ÖZDEMİR, Prof. Dr. Nebi, Türk Çocuk Oyunları I-II, Akçağ Yayınları, Ankara,
2006.
ÖZHAN, Mevlüt, Türkiye’de Çocuk Oyunları Kültürü, Feryal Matbaası, Ankara, 1997.
ÖZHAN, Mevlüt, “Çocuk Folkloru”, Kebikeç, 2005, 19. sayı, 225-243.
ÖZSOY, Osman, Kemal Sunal Fenomeni, İyiadam Yayınları, İstanbul, 2002.
PÖSTEKİ, Nigâr, 1990 Sonrası Türk Sineması, Es Yayınları, İstanbul, 2004.
SCOGNAMİLLO, Giovanni, Türk Sinema Tarihi, 2. cilt (1960-1986), Metis Yayınları, İstanbul, 1988.
ULUSOY, Nejat, “Türk Sinemasında Çocuk.”, Cumhuriyet ve Çocuk 2. Ulusal
Çocuk Kültürü Kongresi, Ankara, 1999, 201-210.
60
FOTOĞRAFLAR
Fotoğraf 1:
Üç Tekerlekli
Bisiklet: Yumurta
tokuşturmaca oyunu.
Fotoğraf 2:
Üç Tekerlekli Bisiklet:
Uçurtmayı tutan
oyuncu
Fotoğraf 3:
Bir Dağ Masalı:
Birdirbir oyununda,
diğer oyuncu ebenin
sırtına ellerini bastırıp
bacaklarını açarak
üzerinden atlar.
63
Fotoğraf 4:
Bir Dağ Masalı:
Güvercin taklasını
atarken rakip takımın
üzerinde olan
oyuncu.
Fotoğraf 5:
Umut:
Elim Sende oyununu
oynayan çocuklar.
Fotoğraf 6:
Şalvar Davası:
Oyuncunun ağayı
mendille kovaladığı
sahne.
64
Fotoğraf 7:
Sezercik Arslan Parçası:
Sezercik arkadaş
olmaya çalıştığı
çocuklarla misket
oynarken.
Fotoğraf 8:
Azad Kuşu:
İstop oyununda topun
havaya fırlatılması.
Fotoğraf 9:
Azad Kuşu:
Arka planda
çocukların kutu kutu
pense oynayışı.
65
Fotoğraf 10:
Gelin:
Elim Sende oyunu
oynanırken
çocukların koştukları
sahne.
Fotoğraf 11:
Gelin:
Solda çocuklar
çaktırma oyunu
oynarken.
Fotoğraf 12:
Diyet:
Sakat kalan Mustafa,
rüzgâr gülü yapıyor.
66
Fotoğraf 13:
Diyet:
Rüzgâr gülü satan
çocuk
Fotoğraf 14:
Canım Kardeşim:
Bir misket oyunu
türü olan “Üçgen”in
oynanışı.
Fotoğraf 15:
Canım Kardeşim:
Misket oyununda bir
vuruş şekli.
67
Fotoğraf 16:
Gülşah:
Zeynep ve Gülşah
beraber çember
oyunu oynarken.
Fotoğraf 17:
Gülşah, uçurtma
uçururken.
Fotoğraf 18:
Gülşah ip atlarken.
68
Fotoğraf 19:
Gülşah’ın bez bebeğe
imrenişi.
Fotoğraf 20:
Gülşah dadısı
tarafından ceza
olarak tuvalette
tutulduğunda diş
macunuyla kendine
oyun yaratmış ve sek
sek oynamıştır.
Fotoğraf 21:
Selvi Boylum Al Yazmalım:
Asya’nın kardeşi
tahta kamyonu ile
oynarken.
69
Fotoğraf 22:
Yusuf ile Kenan:
Taşın ayakla
sürttürülerek
oynanmasına dayanan
sek sek oyunu.
Fotoğraf 23:
Umudumuz Şaban:
Sek sek oynayan
kızlar.
Fotoğraf 24:
Çömçe Gelin.
70
Fotoğraf 25:
İki çocuğun çömçe
gelini kollarından
tutarak yürümeye
başlaması.
Fotoğraf 26:
Her evin önünde
çocuklar dörtlük
söylerken.
Fotoğraf 27:
Çocuklara bulgur
veren kadın. (Necla
Nazır)
71
Fotoğraf 28:
Bulgur pilavının
pişirilip yenmesi.
Fotoğraf 29:
Körebe:
körebe oynarken.
Fotoğraf 30:
Körebe:
körebe oynarken.
72
Fotoğraf 31:
Kurbağalar:
İki erkek oyuncu
at oyununu
oynamışlardır.
Fotoğraf 32:
Kurbağalar:
İki erkek oyuncu
at oyununu
oynamışlardır.
Fotoğraf 33:
Kurbağalar:
Salıncakta
sallanan kız.
73
Fotoğraf 34:
Şaban, yağ satarım
bal satarım oyununda
çocukların etrafında
dönerken.
Fotoğraf 35:
Şaban, oyuna yeni
katılan Ahmet’in
arkasına mendili
koyarken.
Fotoğraf 36:
Ahmet ve Adile
hala arasında geçen
diyalog.
74
Fotoğraf 37:
Şaban, Ahmet’i
mendille kovalarken.
Fotoğraf 38:
Garip:
Seyyar salıncak.
Fotoğraf 39:
Garip:
Mahalleye gelen
seyyar salıncağa
çocukların yoğun
ilgisi.
75
Fotoğraf 40:
Fazilet:
Köy ortamı ve
çocuklar.
Fotoğraf 41:
Fazilet:
Fazilet’in erkek
kardeşi sapan
yontuyor.
Fotoğraf 42:
Fazilet:
Fazilet’in kız
kardeşleri çatlak
patlak oynuyorlar.
76
Fotoğraf 43:
Fazilet:
Fazilet bez bebeğiyle
oynuyor.
Fotoğraf 44:
İnci’nin çizdiği
uçurtma.
Fotoğraf 45:
Salıncak.
77
Fotoğraf 46:
Piyano Piyano Bacaksız:
Bezden topla
oynanan oyun.
Fotoğraf 47:
Zıkkımın Kökü:
Saklambaç.
Fotoğraf 48:
Zıkkımın Kökü:
İp atlama.
78
Fotoğraf 49:
Zıkkımın Kökü:
Birdirbir.
Fotoğraf 50:
Zıkkımın Kökü:
Seyyar salıncak.
Fotoğraf 51:
Zıkkımın Kökü:
Seyyar salıncakta
dönerken, balonlarla
oynayan çocuklar.
79
Fotoğraf 52:
Zıkkımın Kökü:
Çömçe Gelin
oynayan çocuklar.
Fotoğraf 53:
Metin, dedesi
Efe ile beraber
Bozcaada’daki
evlerine giderken
sokak arasında
kızların ip atladığını
görür.
Fotoğraf 54:
İp atlama.
80
Fotoğraf 55:
O da Beni Seviyor:
İki büyük taşın
üzerine çelik konur.
Fotoğraf 56:
O da Beni Seviyor:
Çomakla çeliğe
vurulur ve çelik
havaya kaldırıldıktan
sonra karşı tarafa
yollanır.
Fotoğraf 57:
O da Beni Seviyor:
Tutan olmadığı çeliğin
düştüğü mesafe ile
atış yapılan yer arası
çomak yardımıyla
“bir, iki, üç, dört,
beş…” diyerek
ölçülür.
81
Fotoğraf 58:
Sır Çocukları:
Kız çocuğun bebeğini
sallaması.
Fotoğraf 59:
Sır Çocukları:
Yumurta tokuşturmaca
oyunu.
Fotoğraf 60:
Büyü:
Çember çeviren kız.
82
Fotoğraf 61:
İmam:
Tarık’ın babasından
habersiz misket
oynaması.
Fotoğraf 62:
İlk Aşk:
Arka planda kendi
başına ip atlayan kız.
Fotoğraf 63:
İlk Aşk:
Arka planda kendi
başlarına halka
(holohop) çeviren
kızlar.
83
Fotoğraf 64:
İstop oynayan
çocukların görüntüsü.
Fotoğraf 65:
Uzun Eşek oynayan
çocuklar.
Fotoğraf 66:
Recep İvedik-1:
Misket.
84
Fotoğraf 67:
Recep İvedik-1:
Recep ve Sibel
misket oynarlarken.
Fotoğraf 68:
120:
Arka planda ip
atlayan kızlar.
Fotoğraf 69:
O… Çocukları:
Sek Sek.
85
Fotoğraf 70:
O… Çocukları:
Çatlak patlak oyunu.
Fotoğraf 71:
O… Çocukları:
Sağda ip atlayan
kızlar.
Fotoğraf 72:
2 Dil 1 Bavul:
9 Kiremit.
86
Fotoğraf 73:
2 Dil 1 Bavul:
Üç Taş.
Fotoğraf 74:
2 Dil 1 Bavul:
İp atlama.
Fotoğraf 75:
Deli Deli Olma:
Birdirbir.
87
Fotoğraf 76:
Deli Deli Olma:
Aşık oyunu.
Fotoğraf 77:
Deli Deli Olma:
Kızak.
Fotoğraf 78:
Pandora’nın Kutusu:
Murat’ın tornetle
kayması.
88
Fotoğraf 79:
Ahmet’in Ayşe için
salıncak yapması.
Fotoğraf 80:
Salıncağın bitişi.
Fotoğraf 81:
Filmin başlangıcında
Ahmet’in çakı ile
oyarak yaptığı kayık.
89
Fotoğraf 82:
Ahmet’in yaptığı
kayıkla Ahmet ve
Ayşe’nin oynaması.
Fotoğraf 83:
Ayşe’nin toprak
zeminde testiden azar
azar su dökerek sek
sek oyunu için alan
oluşturması.
Fotoğraf 84:
Ayşe’nin sek sek
oynaması.
90
Fotoğraf 85:
Umut:
Umut’un fırıldak
(rüzgâr gülü)
çevirmesi.
Fotoğraf 86:
Yüreğine Sor:
Lütfü, atış yapmadan
önce çeliklerini
koyarken.
Fotoğraf 87:
Yüreğine Sor:
Lütfü, çelikleri havaya
kaldırıp atış yapmaya
çalışırken.
91
Fotoğraf 88:
Yüreğine Sor:
Mustafa, çelikleri
birbirine paralel
gelecek şekilde koyar.
Fotoğraf 89:
Yüreğine Sor:
Mehmet, çeliği
havaya kaldırıp vuruş
yapmak üzere.
Fotoğraf 90:
Yüreğine Sor:
Mustafa, karşı tarafın
attığı çeliği yakalamak
için uğraşıyor.
92
ÖZGEÇMİŞLER
94
M. Öcal Oğuz
Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü Öğretim
Üyesi. Lisans öğrenimini KTÜ Fatih Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü’nde (1984), Yüksek Lisans (1987) ve Doktorasını (1991) Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yaptı. 1992 yılında Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’na Yardımcı olarak atandı. 1995 yılında Doçent , 2002 yılında profesör oldu. Profesör olarak atandığı Gazi Üniversitesi’nde Müdürlüğünü yürüttüğü Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi (2003) ve Başkanı olduğu Türk Halkbilimi Bölümü’nün (2005) kuruluş çalışmalarını gerçekleştirdi. Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi bünyesinde içinde çocuk oyun ve oyuncakları sergilerinin önemli bir yer tuttuğu Somut Olmayan Kültürel Miras
Müzesi’ni kurdu. Kısa adı UNESCO olan Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve
Kültür Kurumu tarafından hazırlanan Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması (2003) ve Kültürel İfadelerin Çeşitliliğinin Korunması (2005) sözleşmelerinin hazırlık çalışmalarına ve diğer toplantılarına Türkiye adına katıldı. Bu sözleşmeler kapsamında somut olmayan kültürel mirasın başta sinema olmak üzere kültür endüstrisi alanında yer almasına yönelik çalışmalar yürüttü ve “ kültürel animasyon”, “halkbilimi ve medya ilişkileri”, halkbilimi ve kültür turizmi” gibi derslerinde çocuk oyun ve oyuncaklarının çağdaş kent yaşamında yer almasına yönelik bakış açıları oluşturmaya çalıştı.
Petek Ersoy
Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü Araştırma
Görevlisi. Lisansını Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’nda (2004), Yüksek Lisansını Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’nda (2008) yaptı, Doktorasını aynı Enstitüde sürdürmektedir. İki baskısı yapılan “Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Çocuk Oyunları” adlı kitabın editörlüğünü Prof. Dr.
Öcal Oğuz ile gerçekleştirdi. Kanal B Televizyonu tarafından çekilen “Kaybolan Çocuk Oyunları” adlı belgeselin danışmanlığını yaptı. Gazi Üniversitesi Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi’ndeki çocuk oyun ve oyuncakları ile ilgili sergilemelere katkıda bulundu.
95
96

Untitled - THBMER - Gazi Üniversitesi

Transkript

Benzer belgeler

Lonpos Crazy Chain_099

ICT Summit NOW 13 – Oyun Konferansi – E

Oyun Grubu. Dinlence Hakkı

Afrika`da, safaride yabani hayvanlar aracının etrafını çevirdi

Ali Atıf Bir`in yazısı: Reklamcılar hiçbir fırsatı kaçırmıyor

1080p@60 HD Oyunları Yakalayın Çok Düşük CPU

``Eyes Wide Shut`` Filmi Üzerine

EK-3 4-6 YAŞ GRUBU SINIFI FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ Fiziksel