Patara`dan Terrakotta bir Portre-büst

Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na
65. Yaş Armağanı
EUERGETES
Festschrift für
Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu
zum 65. Geburtstag
Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü
Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na
65. Yaş Armağanı
EUERGETES
Festschrift für
Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu
zum 65. Geburtstag
I. Cilt
Yayına Hazırlayanlar
İnci DELEMEN
Sedef ÇOKAY-KEPÇE
Aşkım ÖZDİZBAY
Özgür TURAK
Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü
Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
SUNA - İNAN KIRAÇ AKDENİZ MEDENİYETLERİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
SUNA & İNAN KIRAÇ RESEARCH INSTITUTE ON MEDITERRANEAN CIVILIZATIONS
Armağan Kitaplar Dizisi: 1
Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı
EUERGETES
Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag
I. Cilt
Yayına Hazırlayanlar
İnci DELEMEN
Sedef ÇOK AY-KEPÇE
Aşkım ÖZDİZBAY
Özgür TUR AK
ISBN 978-605-4018-00-0
© Suna - ‹nan K›raç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2008
Bu kitapta yayınlanan bildirilerin yayım hakkı saklıdır. AKMED ve yazarlarının yazılı izni olmaksızın
hiçbir yolla çoğaltılamaz, basılamaz, yayınlanamaz.
All rights reserved. No part of this book may be used or reproduced in any manner without written
permission from the AKMED and the authors.
Yaz›ma Adresi / Mailing Address
Barbaros Mah. Kocatepe Sok. No. 25
Kaleiçi 07100 ANTALYA – TÜRKİY E
Tel: 0 (242) 243 42 74 • Fax: 0 (242) 243 80 13
[email protected]
www.akmed.org.tr
Yap›m / Production
Zero Prodüksiyon Ltd.
İçindekiler
I. Cilt
Suna - İnan Kıraç
SUNUŞ ............................................................................................................................................................................................................................................. XIII
İnci Delemen – Sedef Çokay-Kepçe – Aşkım Özdizbay – Özgür Turak
Pergeli bir Euergetes’e .................................................................................................................................................................................................... XV
M. Taner Tarhan
Anılar .......................................................................................................................................................................................................................................................... 1
Özgen Acar
Perge’de Pandora’nın Kutusu .................................................................................................................................................................................. 17
Mustafa Adak
Winde am Pamphylischen Golf ............................................................................................................................................................................... 45
Hüsamettin Aksu
“Satrap Lahdi”nin Transkripsiyonu ................................................................................................................................................................... 55
Yıldız Akyay Meriçboyu
Akhaemenid’lerden Osmanlı’ya Üç Benek Motifi .......................................................................................................................... 61
N. Eda Akyürek Şahin
Eine neue Ehrung für den Kaiser Domitian aus Bursa ............................................................................................................. 79
Güven Arsebük
~ M.S. 1492 Yılı Öncesi Dönemde Kuzey Amerika’da Tarihöncesi Toplumlar
(Kızılderililer) ............................................................................................................................................................................................................................... 83
Sümer Atasoy
Zonguldak - Filyos (Tios/Tieion/Tion/Tianos/Tieum) Kurtarma Kazısı ....................................................... 91
İ. Akan Atila
1993 Yılı Aksu Anadolu Öğretmen Lisesi Kazısı Ön Raporu .............................................................................................. 99
M. Nezih Aytaçlar
The Collaboration of the Painters on Some South Ionian Orientalizing Vases ..................................... 109
Martin Bachmann
Lichtvolle Perspektiven. Ein Fensterglasfund aus Bau Z in Pergamon ............................................................. 117
Nur Balkan-Atlı
Obsidiyenin Geçmişten Günümüze Yolcuğu. Yarı Bilimsel Yarı İçrek (Ezoterik) bir Yazı ........ 127
Cevat Başaran
Parion’dan Persia’ya Yol Gider ............................................................................................................................................................................ 133
VI Daniş Baykan
Assos Athena Tapınağı’nın Herakles-Kentauroslar Frizi için Yeni bir Tümleme Önerisi .......... 139
Oktay Belli
Doğu Anadolu Bölgesi’nin En Eski ve Özgün Banyo Odası:
Van-Yoncatepe Saray Banyosu ve Küveti .................................................................................................................................................. 145
Handan Bilici – Binnur Gürler
Kaystros Ovasında Roma İmparatorluk İmajı:
Buluntularla Kültür ve Kimliği Tanımlamak ...................................................................................................................................... 159
Jürgen Borchhardt – Erika Bleibtreu
Von der Pferdedecke zum Sattel: Antike Reitkunst zwischen Ost und West .............................................. 167
Christine Bruns-Özgan
„Notre âme est heureuse et notre coeur en joie!“
Zu einer neuen Stockwerkstele aus Harran ......................................................................................................................................... 217
Selma Bulgurlu Gün
Die Nischen der Plancia Magna an der Aussenmauer
der Palästra der Südthermen in Perge ....................................................................................................................................................... 233
Mustafa Büyükkolancı
Side Dionysos Tapınağı’na ilişkin Yeni Bulgular ........................................................................................................................... 259
Hüseyin Cevizoğlu
İonia’da Arınma Gereçleri: Louterion, Perirrhanterion, Asamynthos / Pyelos ..................................... 283
Ayşe Çalık Ross
Bir Kadın Portresi: Agrippina Maior (?) .................................................................................................................................................. 309
A. Vedat Çelgin
Termessos’tan Sorunlu bir Agon’a Işık Tutan bir Agonistik Yazıt Fragmenti . ........................................... 315
Nevzat Çevik
Kitanaura: Doğu Likya’da bir Kent ................................................................................................................................................................. 327
Altan Çilingiroğlu
Urartu Tapınakları Kutsal Odalarında Taht Var Mıdır? ...................................................................................................... 341
Sedef Çokay-Kepçe
Saç İğnesi? Maryonet? Öreke?
Perge’de Bulunmuş Aphrodite Betimli bir Eser üzerine Tanımlama Denemesi .................................. 347
Özgü Çömezoğlu
Demre (Myra) Aziz Nikolaos Kilisesi’nde Bulunan Cam Hacı Şişeleri .............................................................. 351
Natalie de Chaisemartin
Heros cavaliers et Eros chasseurs sur un sarcophage d’Aphrodisias .................................................................... 359
İnci Delemen
Perge’den bir Yemek Sahnesinde Batı Yankıları ........................................................................................................................... 371
Ali Dinçol – Belkıs Dinçol
Neue hethitische Siegelabdrücke aus den Ausgrabungen
von Soli und aus der Privatsammlung Halûk Perk . .................................................................................................................... 383
Meltem Doğan-Alparslan
Hititçe Metinlerde “Reverans Yapmak”: aruwai- ve hink- Fiilleri üzerine bir Deneme .................... 389
VII
Şevket Dönmez
Halûk Perk Müzesi’nden Orta-Kuzey Anadolu Kökenli bir Grup Metal Eser ........................................... 405
Turan Efe
Demircihüyük ve Küllüoba İTÇ I-II Katlarında Ele Geçirilmiş Olan
bir Grup Boyunlu Çömlek ......................................................................................................................................................................................... 413
Yılmaz Selim Erdal
Perge’den bir Trepanasyon: Olası Nedenleri .................................................................................................................................... 421
Rifat Ergeç
Gaziantep’te Geçmişten Bugüne Ölü Gömme Gelenekleri ............................................................................................ 435
Gürkan Ergin
Geography-Human Relationships in Ancient Sources:
Some Remarks on Geopolitics and Environmental Determinism ........................................................................... 449
Norbert Eschbach
Eine ungewöhnliche Hydria von der Akropolis in Perge ................................................................................................... 463
Axel Filges
Die Münzbilder der Artemis Pergaia
Bemerkungen zu Tradierung und Wandel von Motiven .................................................................................................... 479
Turan Gökyıldırım
Etenna Definesi (1991) ................................................................................................................................................................................................. 505
Emre Güldoğan
Aşıklı Höyük Sürtmetaş Endüstrisi Kesiciler ve Diğer Araç, Silah ve Aletler Grubu ......................... 521
Ahmet Güleç
İ.Ü. Rektörlüğü Mercan Kapısı Çeşmelerinde Koruma Uygulamaları . ............................................................. 531
Reha Günay
Side Antik Tiyatrosu Sahne Binası 1992-2006 Yılları Çalışmaları Sonucu Ön Rapor . ..................... 541
Bilge Hürmüzlü
Remarks on Local Imitations of Import Pottery in the Sixth Century B.C.:
Clazomenian Chalices ..................................................................................................................................................................................................... 557
Fahri Işık
Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerçekler: Perge ve Karatepe’nin Kuruluşu üzerine ................................. 571
Gül Işın
Patara’dan Terrakotta bir Portre-Büst ........................................................................................................................................................ 587
Zühre İndirkaş
Gustave Moreau
Tarihselci Resim ve “Oidipus ve Sfenks” üzerine İkonografik Yorumlar ......................................................... 601
II. Cilt
Kaan İren
The Necropolis of Kyme Unveiled:
Some Observations on the New Finds ........................................................................................................................................................ 613
Havva İşkan
Patara’dan bir “Demos” Kabartması .............................................................................................................................................................. 639
Ülkü İzmirligil
Tarihi Süreç içinde Koruma ve Güncel Sorunlar ......................................................................................................................... 649
Deniz Kaptan
Sketches on the Archaeology of the Achaemenid Empire in Western Turkey . ...................................... 653
Şehrazat Karagöz
Travma Tarihi (Travmalogos) .............................................................................................................................................................................. 661
Ute Kelp
„Darüber wachen Verderben und Schrecken und Todeslos“ Erinyen als Grabwächter:
Zum Eunuchengrab in Anazarbos (Kilikien) .................................................................................................................................... 675
Zeynep Koçel Erdem
İmparator Hadrianus Dönemi Mimari Süslemeleri:
Sütun Yivleri arasındaki Vazo Benzeri Motifler ............................................................................................................................... 699
Wolf Koenigs
Die Erscheinung des Bauwerks. Aspekte klassischer und hellenistischer Oberflächen . .............. 711
Taner Korkut
Adak Sunaklar Işığında Likya’da Artemis Kültü . ........................................................................................................................... 727
R. Eser Kortanoğlu
Phrygia’da Makedonia Kalkan Bezemeleri ile Süslenmiş bir Kaya Mezarı ve
Mezar Sahibinin Kökeni Üzerine ...................................................................................................................................................................... 735
Veli Köse
Dionysos – Felicitas – Bereket
Küçük Asya Taş Ustalarının Roma Mimarlık Süslemelerine Katkısına bir Örnek:
Kıvrımlı Sarmaşık Dalı .................................................................................................................................................................................................... 747
Hasan Kuruyazıcı
İstanbul’da Beyazıt Meydanı: Oluşumu – Gelişimi – Değişimi ..................................................................................... 759
Ingrid Laube
Eine frühkaiserzeitliche Büste in Tübingen ........................................................................................................................................ 773
Wolfram Martini
Perge und seine Akropolis:
Zur Funktion der Akropolis in der frühen und mittleren Kaiserzeit . ................................................................. 779
Friederike Naumann-Steckner
Eine glückbringende Pressblechfibel im Römisch-Germanischen Museum
der Stadt Köln ........................................................................................................................................................................................................................... 799
E. Emine Naza-Dönmez
İznik Yeşil Camii ve Türk Mimarisindeki Yeri . .................................................................................................................................. 807
Mihriban Özbaşaran
9000 Yıllık Bezemeli Kireçtaşları ........................................................................................................................................................................ 833
Aşkım Özdizbay
Pamphylia - Perge Tarihi ve Roma İmparatorluk Dönemi Öncesi Perge’nin Gelişimi:
Güncel Araştırmalar Işığında Genel bir Değerlendirme ..................................................................................................... 839
Eylem Özdoğan
Trakya’da bir Tümülüs Mezarlığı: Dokuzhöyük ............................................................................................................................. 873
Mehmet Özdoğan
Kırklareli Aşağı Pınar Kazısında Bulunan Arkaik Döneme ait bir Zar ............................................................... 883
Ramazan Özgan
Adana Arkeoloji Müzesi’nde Bulunan Klasik Çağ Sonlarına ait bir Mezar Taşı . ................................... 891
Hüseyin Murat Özgen
Latmos Dağları’nda bir Sınır Yerleşimi: Güzeltepe .................................................................................................................... 899
Mehmet Özhanlı
Alanya Müzesi’ndeki Kilikya Kaynaklı Tunç Çağı Pişmiş Toprak Figürinleri ............................................ 911
Mehmet Özsait – Nesrin Özsait – H. Işıl Özsait Kocabaş
Senitli Stelleri . ........................................................................................................................................................................................................................... 923
Hatice Pamir
Antakya (Antiocheia ad Orontes)’daki Bazı Hamam Yapılarının Yeniden Değerlendirilmesi
F Hamamı, Narlıca Hamamı ve Çekmece Hamamı . ................................................................................................................. 945
David Parrish
A Selection of Late Roman and Early Byzantine Mosaics from Constantinople-Istanbul:
A Prelude to the Corpus of the Mosaics of Turkey ..................................................................................................................... 963
Urs Peschlow
Das Südtor von Perge ...................................................................................................................................................................................................... 971
Felix Pirson
Akzidentelle Unfertigkeit oder Bossen-Stil?
Überlegungen zur siebten Basis der Ostfront des Apollontempels von Didyma .................................. 989
Jeroen Poblome – Markku Corremans – Philip Bes – Kerlijne Romanus – Patrick Degryse
It is never too late…
The Late Roman Initiation of Amphora Production in the Territory of Sagalassos . .................... 1001
Richard Posamentir
Ohne Mass und Ziel?
Bemerkungen zur Säulenstrasse von Anazarbos im Ebenen Kilikien .............................................................. 1013
Friedhelm Prayon
Ein Felsdenkmal in Kappadokien ................................................................................................................................................................. 1035
Wolfgang Radt
Ein ungewöhnliches Pfeilerkapitell in Pergamon ..................................................................................................................... 1045
Wulf Raeck
Ein attischer Skyphos mit Perserdarstellung ................................................................................................................................... 1051
Matthias Recke
Zwei parische Sphingen aus Kleinasien:
Eine archaische Doppelweihung an Artemis Pergaia ........................................................................................................... 1057
Frank Rumscheid
Ein in situ entdecktes Kohlenbecken aus dem Haus des Lampon in Priene:
Neues zur Verwendung, Chronologie, Typologie und technischen Entwicklung
hellenistischer Kohlenbecken ............................................................................................................................................................................ 1077
Turgut Saner
Karaman-Başdağ’da Hellenistik(?) Yapı Grubu II .................................................................................................................... 1091
Mustafa H. Sayar
Karasis Kalesi’nin (Kozan, Adana) Tarihlenmesi ve İşlevi üzerine Düşünceler . ................................. 1097
Hakan Sivas
Eskişehir Karatuzla Nekropolü ......................................................................................................................................................................... 1105
M. Baha Tanman
Anadolu Türk Mimarlığında Kullanılmış bir Silme Türünün Kökeni
ve Gelişimi hakkında ..................................................................................................................................................................................................... 1123
Mete Tapan
Yapı Boyutunda Koruma ve Uygarlık İlişkisi üzerine ............................................................................................................ 1135
Oğuz Tekin
A Small Hoard of Drachms of Ariobarzanes I and II from Tire Museum ................................................... 1137
Recai Tekoğlu
On the Epichoric Inscription from Perge ........................................................................................................................................... 1143
Veysel Tolun
Assos Nekropolü’nden Tahtta Oturan Kadın Heykelcikleri ........................................................................................ 1147
Özgür Turak
Perge Batı Nekropolisi’nden bir Mezar: Artemon’un Kenotaphionu ............................................................. 1157
Taciser Tüfekçi Sivas
Karakaya Frig Kaya Mezarı . .................................................................................................................................................................................... 1169
Füsun Tülek
Kilikya Aşk Öyküleri: Mozaikte İmgelenmiş Antik Yazın .................................................................................................. 1177
Müjde Türkmen
Perge Aşağı Şehir Surları . ........................................................................................................................................................................................ 1187
Mükerrem Usman Anabolu
Tokat Müzesi’ndeki Mermer Trophaion Tasviri . ....................................................................................................................... 1201
Burhan Varkıvanç
Antalya Kaleiçi’nde Taş Mimarideki Teknik Sürekliliğe ilişkin bir Gözlem ............................................. 1205
Remzi Yağcı
A Grave at Soli Höyük from the Hittite Imperial Period .................................................................................................. 1217
Oya Yağız
Tekirdağ Arkeoloji Müzesi’ndeki Ainos ve Maroneia Sikkeleri ............................................................................... 1227
Levent Zoroğlu
Kelenderis ve Karaçallı Nekropolleri:
Klasik Çağa ait İki Mezarlık hakkında Düşünceler . ................................................................................................................. 1235
Patara’dan Terrakotta bir Portre-Büst
Gül Işın*
2000 yılı Patara kazılarında Bodrum Tepe güney yamacı, Ambaryanı mevkiinde konumlanan
OG 48 kodlu mezarın buluntuları arasında biri oldukça sağlam, diğeri yoğun tahrip olmuş iki
terrakotta büst bu çalışmanın konusunu oluşturur (res. 1)1. Aynı kalıptan üretildiklerine şüphe
olmayan bu iki erkek büstü ikonografileriyle ölü hediyelerinin yorumu açısından oldukça ilginç
bir grup sunar. Bugüne kadar ne doktora çalışmam kapsamında incelediğim Patara terrakottaları2, ne de mevcut yayınlar üzerine ve çeşitli müze depolarında yapmış olduğum araştırmalarda karşılaştığım Anadolu terrakottaları arasında yakın benzerine rastladığım bu eserleri, Sayın
Hocamız Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na armağan olarak hazırlanan bu yayında tanıtmayı uygun
gördüm (res. 2).
Bu çalışmada boyun ve sırt kısmındaki çatlaklar dışında iyi korunmuş olan eser tipolojik,
ikonografik ve stilistik açıdan incelenecek; aynı kalıptan çıkmış fakat iyi korunamamış ikinci
örnekse ikonografik açıdan ve ölü gömme geleneğiyle ilişkili bir mezar armağanı olarak anlamlandırılmaya çalışılacaktır (res. 3).
Tanım (res. 2, 4-5)
18 cm yüksekliğinde ve eksiksiz korunmuş eser, göğüs hizasından karna kadar inen, yüksekçe
çalışılmış bir erkek büstüdür3. Başında, iki yandan boyna yapışık olarak omuzlara uzanan taeniasıyla defne (veya mersin, zeytin) yapraklı bir çelenk; üzerinde ise sağ omuzdan büyük bir broşla
tutturulmuş, sağ üst kolu kısmen açıkta bırakan bir khlamys/lacerna taşır. Sağ kol serbestçe aşağıya
doğru sarkarken, dirsekten bükülerek sağ göğüs üzerine yaslanmış sol kol giysi altından kendini
belli eder. Baş yuvarlak hatlıdır. Düz ve yüksekçe olan alın, kompakt bir yapı göstermeyen yarım
ay biçimli pek çok ince saç telinden bir araya gelmiş kalın saç perçemleriyle çevrelenmiştir. Bu
perçemler yaklaşık olarak alnın ortasından itibaren ters yönlere ayrılır. Küçük badem biçimli
* Doç.Dr. Gül Işın, Akdeniz Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü 07058 Antalya - Türkiye.
1 Eserin burada yayınlanması için beni destekleyen Prof.Dr. Havva İşkan’a, fotoğraflamasına yardımcı olan Akdeniz Üniver-
sitesi Likya Araştırma Merkezi Uzmanı Şevket Aktaş’a içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, fotoğraf çalışmasında Antalya
Müze Müdürlüğü’nün göstermiş olduğu anlayış ve kolaylıklara da teşekkür ederim.
Eser Antalya Müzesinde 29.31.2000 envanter numarasıyla sergilenmektedir. Mezar, sikkeler ve diğer buluntular ışığında
Yüksek Hellenistik - Erken Roma dönemlerine tarihlenmiştir. Ş. Özüdoğru, “Ambaryanı Yeraltı Oda Mezarı” bkz. Işık 2001:
399. Mezar, mimarisi ve buluntularıyla Prof. Dr. Havva İşkan tarafından hazırlanmakta olan “Patara Tepecik Nekropolü ve
Odamezarları” yayınında ayrıntılıca ele alınacaktır.
2 Işın 1998: 2002.
3 Patara’dan daha önce bulunmuş olan büst tipi terrakottaların her ikisi de kadın büstleridir ve her ikisi de Aphrodite ikonog-
rafisi içinde değerlendirilmiştir. Bkz. Işın 2002: 109.
588 Gül Işın
gözlerin üst kapakları keskin bir yapıya sahiptir. Sola göre biraz daha küçük ve kısık işlenmiş sağ
göz dikkat çekicidir. Düz burun kanatlarda etli bir yapı gösterir. Küçük, dar ve etlice olan dudaklar hafif aralık verilmiştir. Boyut olarak yüzün diğer uzuvlarıyla uyumlu olan kulaklar ise cepheden bakıldığında kolaylıkla fark edilen bir dışa açılmayla “kepçe” bir özellik gösterir. Yüz, dolgun
tok çenesi, şişkin yanaklarıyla genelde etli bir yapıya sahiptir. Bu yapı boynun üst kısmındaki
“Venüs halkası” olarak da yorumlanabilecek boyun çizgisiyle kendini belli eder. Başta uzunca
olan alın perçemlerinin hemen üstündeki defne (mersin, zeytin) yapraklı çelenk-taç, antithetik
olarak kulakların arkasından başın üstüne doğru yükseltilerek yerleştirilmiştir. Ancak iki yönden
birbirine kavuşacak biçimde düzenlenmiş çelengin ortadaki buluşma noktasında dairesel çukur
şeklinde bir boşluk vardır. Bu çukur aplike olarak eklenmiş bir süslemeye işaret eder. Başın arkası eserin arka yüzünün tamamında olduğu gibi işlenmemiş ve düz bir kalıptan çıkarılmıştır.
Ensenin hemen altında 2,5 cm çapında bir pişirme deliği açılmıştır. Her iki yüzünün de kalıptan
çıkarıldığı anlaşılan eserin masif olan başı dışında genel cidar kalınlığı 0,5 cm’dir. Eserin alt kısmının tamamen açık bırakılmış olmasına rağmen fırınlanma sırasındaki buharlaşma için sırtta
bu genişçe açıklığın bırakılması, ustanın pişirme sırasında çatlama riskini göze alamayışından
kaynaklanmış olmalıdır4.
Tipolojik Köken Araştırması
Yüz ve giysi özelliklerine göre büst 13-15 yaşlarında bir erkek çocuğuna aittir. Göz, kulak,
boyun ve yüz tanımlarında da ortaya konulduğu gibi eser, kişiye özgün hatlarıyla portresel karakterlidir. Roma İmparatorluk Çağı’yla birlikte kent Roma dışında eyaletlerde de portrecilik sanatına ilginin giderek arttığı bilinen bir olgudur5. İtalya’da ölü kültüyle ilişkili köklü bir gelenek
olan portre sanatı, kent Roma’da İmparatorluk Dönemi’yle birlikte imparator ailesi ve seçkin
yöneticilerin resmi portre tiplerinin yaratıcısı olarak ön plana çıkar. Bu resmi tiplerin takipçisi
konumundaki eyaletlerdeyse daha çok onurlandırma heykelleri, ya da ölü kültüyle ilişkili mezar
stelleri ile lahit kapak ve teknelerine işlenen portreler bu sanatın gelişmesini desteklemiştir6. Çok
iyi bilindiği gibi bu özel portrelerde de dönemin resmi tiplerinde karşılaşılan stilistik ve tipolojik
özellikler moda haline getirilerek taklit edilmiştir7. Portre çalışmalarının yürütüldüğü alan ve
malzeme –sikke, yüzük taşı vb.– çok çeşitlidir. Heykel sanatında ise kalıcılığı nedeniyle mermer
en çok tercih edilenidir. Taş malzemenin yanı sıra çoğu iyi korunamamış olmakla birlikte tunç
döküm portre ve heykellerin de üretiminin çok olduğu bilinir.
Patara eseri bir yandan malzemesinin pişmiş toprak oluşuyla, diğer yandan da karın hizasına kadar uzanan oldukça yüksek büst biçimiyle Hellenistik ve Roma Çağı Anadolu portre sanatı
için oldukça sıra dışı bir örnek sunar. Eser form olarak incelendiğinde Güney İtalya’da Arkaik
Dönem’den itibaren başlayan ve Roma İmparatorluk Dönemi’ne kadar kesintisiz uzanan; nadiren
karın, çoğunlukla omuz, göğüs hizasında sonlanan yerleşik terrakotta büst geleneğiyle ilişkili görünür8. İtalya dışında varlığı bilinmekle birlikte çok yaygın olmayan bu tür büstlerin tipolojik kökeni
4 Masif olmayıp içi boş bırakılan hemen tüm terrakotta figürinlerde eserin arka tarafında açılan delik genelde pişirme deliği
olarak tanımlanmakla birlikte, Patara büstündeki gibi bu delikle beraber eserin aynı zamanda alt kısmının da açık bırakıldığı örnekler oldukça fazladır. Konuyla ilgili son tartışma Rumscheid (2006: 378-381) tarafından mevcut görüşler tekrar ele
alınarak yapılmıştır.
5 Vermeule 1968: 39-45.
6 Pollini 1987: 2-3.
7 Ölü kültü bağlamında terrakotta ya da çeşitli malzemeden portre-büstlerin yorumlaması için bkz. Wrede 1981: 184-185.
8 Steingräber 1980: 215-253; Kilmer 1977.
Patara’dan Terrakotta bir Portre-büst
589
üzerine bugüne kadar farklı yaklaşımlar varsa da uzun zaman önce Paola Orsi9 tarafından ortaya
atılan görüş halen güncelliğini korumaktadır10. Orsi ve Bell gibi terrakotta büst tipolojisi üzerine
önemli çalışmaları bulunan araştırmacılara göre, büstler Arkaik Dönem’den itibaren kutsal alanlarda, mezarlarda ya da yerleşim alanlarında karşılaşılan protomların üç boyutlu çeşitlemeleridir.
Ancak bu tür büstler çoğunlukla mezarlarda adak eşyası olarak kullanılan Demeter, Persephone
ve Aphrodite gibi khthonik karakterli tanrıçalara özgüdür11. Kadın büstlerine göre daha az sayıda
bulunmuş erkek büstleri de çoğu zaman bir başka khthonik tanrı, Dionysos ile ilişkidedir12.
Portre karakterli büst tipolojisi ise büyük oranda Olgun Hellenistik Dönem yaratısı olarak kabul
edilir13. Bu tür büstler daha çok boyun ya da omuzda sonlanır; ancak Patara büstünde olduğu gibi
göğüs altı veya karna kadar uzanan örnekler de vardır. Bu tipolojiye uygun terrakotta portre-büstler
yaygın olarak Güney ve Orta İtalya, özellikle Cerveteri Nekropolü’nden ele geçmiş örneklerle tanınır14. Geç Hellenistik Dönem’de Roma Cumhuriyet Dönemi portre sanatı özellikleri gösteren,
Delos’ta bir zengin evinde bulunmuş A 7258 ve A 7259 envanter no.lu iki örnek15 ile yine Delos
Müzesi eserleri arasında bulunan A 70, A 5966 ve A 4269 envanter no.lu eserler16 kireçtaşı ya da
mermer malzemeden de benzer tipolojinin varlığına işaret eden ender örnekler arasında yer alır17
(res. 6). İtalya kökenli olduğuna kuşku duyulmayan kireçtaşı portre-büstlere en iyi tanınan örnek
olarak ise, Geç Hellenistik Dönem içine tarihlendirilen Chicago büstü verilebilir18. Anadolu’da
portre-büstler daha çok mezar kabartmalarında, özellikle Kilikya örnekleriyle tanınır19.
Güney İtalya terrakotta portre-büstleri arasında erken örneklerin başında Salerno büstü gelir.
Eser İ.Ö. 2. yüzyılın ortaları ve belki de biraz sonrasına tarihlenir20. Büst, omuzda sonlandırılarak doğrudan zemine oturtulmuştur. Genel olarak Hellenistik geleneği devam ettiren bu form,
oturduğu yere eklenen profilli ya da düz, hafif bir yükseklikle altlık izlenimi verecek biçimde zenginleştirilerek, Güney ve Orta İtalya portre-büstlerinde Geç Cumhuriyet ile Erken İmparatorluk
Dönemi sonuna kadar kullanılmıştır21. Bu süreç içerisinde taş ve tunç malzemede büst tipolojisi
İtalya’da clipeus gibi kendi içinde çeşitlenen madalyon tipi olarak anılan formların eklenmesiyle
giderek zenginleşir22. Bu büst tipinin altlıklı örnekleri ise oldukça sevilerek yaygın bir kullanım
9 Orsi 1913: 55-114.
10 Bell 1981: 85-86.
11 Kilmer 1977: 5-6.
12 Winter 1903: res. 248.
13 Portre-büstler Mısır’da Vezir Ankh-haf büstüyle 4. Hanedandan itibaren tanınan bir form olmakla beraber (bkz. Malek
1999: 144 res. 78) yaygınlaşması Villanova kültürü etkisinde gelişen Etrüsk sanatıyla olmuştur. Güney İtalya Hellenistik
Dönem’in portre-büstleri de bu geleneğin bir devamı niteliğindedir. Bkz. Kilmer 1977: 6.
14 Kilmer 1977: 288-295.
15 Stewart 1979: 69-72.
16 Marcadé 1969: 141-145, lev. 8-9.
17 Roma egemenliğinin yayıldığı Geç Hellenistik Dönem içerisinde Delos hem ticari hem de kültürel anlamda yoğun olarak
Roma/İtalya etkisi altındaydı. Delos portrelerindeki Roma etkisi için bkz. Bieber 1961: 172-173; Buschor 1971: 48.
18 Kilmer 1977: 294-295 kat. no. 128 (Chicago büstü, göğüste sonlanır).
19 2005 Olba yüzey araştırmasında Yarıktaş Mevkii’nde rastlanmış yazıtlı mezar kabartmasında ailenin sağ kalan üyelerince
taşınan büstün varlığı oldukça ilginçtir. Bilgi için Sayın E. Erten’e teşekkür ederim. Kabartma İtalya Cumhuriyet Dönemi
ata-kültü geleneğiyle ilişkidedir; ancak burada büst formu boyun ya da omuzda biten çoğu İtalya örneğinden farklı olarak
-Patara örneğindeki gibi- karnın hemen üzerinde sonlanır; bkz. Erten 2006: 121-124 res. 2. Ayrıca konuyla ilgili olarak bkz.
Korkut 1999/2000; Durugönül 1989: kat. no. 40 res. 43.
20 Güney İtalya’dan İ.Ö. 130-150 arasına tarihlenen çok sayıdaki terrakotta örnek için bkz. Kilmer 1977: 288-295, res. 144 kat.
no. 82 (Salerno büstü), 85 (kalçaya kadar yarım gövde), 87-95 (göğüs hizasında sonlandırılmış), 107-110 (boyunda sonlandırılmış), 111-112 (göğüste sonlandırılmış), 113 (omuzda sonlandırılmış), 122-125 (omuzda sonlandırılmış), 127 (omuzda
sonlandırılmış).
21 Von Gonzenbach 1995: 149-150; Girns 1930: 183 res. 86.
22 Jucker 1961: 118-119, 143-145.
590 Gül Işın
alanı bulur. Kuzey İtalya ve Orta Galya Bölgesi ise özellikle altlıklı terrakotta portre-büstlerin İ.S.
1. ve 2. yüzyıllarda en yaygın görüldüğü coğrafyadır23.
Anadolu’da ele geçmiş benzer tipteki terrakotta büstler ise Bonn Rheinisches Landesmuse­
um’da Anadolu kökenli olarak belirtilen altlıklı portre-büst24 (res. 7) ile Gréau Koleksiyonu’nda
Smyrna kökenli olarak tanıtılan örnek25 dışında, çoğunlukla khthonik karakterli tanrılarla, özellikle de tanrıça Aphrodite’yle ilişkili betimlemelerdir. Amissos26, Priene27, Myrina28, Patara29 ve
Yalvaç Müzesi’nden30 bir örnek, bu grup içinde sayılabilir. Kireçtaşı ya da mermer kadın ve erkek
portre-büst örneklerinin bulunduğu Delos da terrakotta büst tipolojisi için zengin olmamakla
birlikte birkaç kadın büst örneği sunar31; ancak başları korunmamış bu örneklerin portre-büst
olup olmadıklarını tartışmak mümkün değildir.
Arkeoloji literatürüne Roma İmparatorluk Dönemi’nde özellikle Kuzey İtalya ve Galya bölgesi
örnekleriyle giren portre-büstler; Yunanistan, Adalar ve Anadolu genelinde yukarıda belirtilen birkaç örnek dışında bilinmez. Bu örnekler de dönemin İtalya-Galya örneklerinden doğrudan yere
oturan altlıksız formlarıyla ayrılır. Patara büstünün Anadolu örnekleri içinde Hellenistik gelenekten köklenen ve özde khthonik tanrıçalarda rastlanan büst tipolojisini sürdürdüğü açıktır. Mevcut
örnekler arasında Patara portre-büstü, terrakotta üretiminde tipolojik olarak oldukça sıra dışıdır.
İkonografik Verilerin Genel Değerlendirmesi
Yukarıda tanımlandığı gibi eser 13-15 yaşlarında, ergenlik dönemi içinde bir delikanlı tasviridir. Bir mezar buluntusu olan bu eserin mezar sahiplerinden genç yaşta ölen bir delikanlıyı mı,
bir rahip, agonothet yoksa yüksek rütbeli bir memuru mu32 ya da tüm bunların ötesinde dönemin imparator ailesi prenslerinden birini mi tasvir ettiği sorusu, kuşkusuz küçük boyutta pişmiş
topraktan çalışılmış bir eserde stilistik ayrıntıların belirlenmesindeki güçlük göz önüne alınarak
değerlendirilecektir.
İkonografik olarak öncelikle büstün başında bulunan çelenk-taç dikkat çeker. Çelenk ince
uzun yapraklı bir stephane/corona biçiminde düzenlenmiştir. Patara büstünde kullanılan çelenktacın özelliği omuzlardan aşağıya uzatılarak sarkan taenia ile zenginleştirilmesidir. Bu özel çelenk
biçimli tacın kullanım ve anlamına ilişkin çok sayıda araştırma vardır33. Özellikle son yıllarda
ele geçen plastik ve epigrafik malzeme bu taçların çok çeşitli taşıyıcıları olabileceği kanıtlar34.
23 Von Gonzenbach 1995: 149-163; Jucker 1969: 63, lev. 19.
24 Follmann – Heimberg 1973: kat. no. 292, lev. 134.
25 Winter 1903: 257.8.
26 Amissos eserleri Men, İsis, Tykhe, Hora ve Ariadne gibi diğer merkezlerden çok tanınmayan örnekler sunar, bkz. Summerer
1999: 57-65, 179-181, Ek 2.2 (İsis büstü).
27 Rumscheid 2000: 465-466 kat. no. 179, lev. 72-72; Raeder 1983: kat. no. 32 res. 16, 17a-b; Töpperwein-Hoffmann 1971: 128
lev. 48.1.
28 Mollard-Besques 1963: lev. 38 a, b, e.
29 Işın 2002: 109, 115.
30 Korkut 2005.
31 Laumonier 1956: 192 kat. no. 667, 669-670.
32 Rumscheid 2000: 109-110.
33 Rumscheid 2000: 97-99; Massner 1988: 239-250, lev. 31-35; Van Boekel 1987: 629-684; Blech 1982: 81 vdd.; Von Gonzenbach
1995: 422-423.
34 Neumann 1964. Yeni bulgular arasında Oinoanda yazıtı bölgesel bağ nedeniyle de Patara örneği için ayrı bir önem taşır.
Yazıta göre Oinoanda kenti düzenli müzik yarışmaları tertip edeceğini vaat eden Gaius Iulius Demosthenes’i üzerinde İmparator Nerva’nın da büstü olan bir altın çelenk-taç ile onurlandırmıştır. Bkz. Wörrle 1988: 7-10.
Patara’dan Terrakotta bir Portre-büst
591
İmparatorlar, rahipler, agonothetler, ödül kazanmış sanatçılar (oyuncu, müzisyen), sporcular, magistratlar ya da düğün ikonografisiyle ilgili gelinler bu taçları taşıyabilecek kimlikler arasında
sayılabilir35. Bu taşıyıcıları daha yakından tanımaya yardım edecek bir diğer ipucu ise çelenk
yapraklarıdır. Örneğin meşe yapraklarından oluşan zafer taçları corona civica olarak adlandırılıp
imparator, magistrat ya da yüksek askeri rütbe sahiplerince taşınabiliyordu36. Patara büstündeki
yapraklar ise form olarak doğadaki benzerlikten dolayı tam plastik mermer eserlerde dahi rahatlıkla karıştırılabilen defne, zeytin ya da mersin yapraklarından biri olmalıdır. İkonografik olarak
bu yaprak çeşitlerinin her birine farklı anlamlar yüklenilir. Defne yaprağı sağaltıcı özelliğiyle
tanrı Apollon’un kathartik belirteçlerinden biri ve aynı zamanda ölü kültüyle de ilişkili görülürken37, mersin ve zeytin yaprakları daha çok mezar ikonografisiyle ilişkilidir38.
Eserdeki yaprakların net olarak tanımlanmasındaki güçlüğün yanı sıra bir başka önemli zorluk
da başın üst kısmında bir boşluk bırakarak sonlanan çelengin bu boşluğunun, yukarıda tanımlamada değinildiği gibi, terrakottalarda sıkça uygulan bir teknik olan aplikasyonla doldurulup doldurulmadığı ve eğer doldurulduysa nasıl bir bezeğin yerleştirildiği konusudur. Bu tür ortasına bir
bezeğin yerleştirildiği corona ya da çelenk-taçların başlıca üç tipi Patara eseriyle ilişkili görünür39.
Bu örneklerin tamamında çelenklerin defne, mersin ya da zeytin yapraklarıyla düzenlendiği; yani
bu üç yaprak türünden herhangi birinin bu taç tipi için özel olarak seçilmediği gözlenir. Ancak
yine de ele geçen örneklerin tamamına bakıldığında defne yaprağının daha sık bir kullanım
gördüğü anlaşılır. Bu tiplerden birincisinde madalyon içine yerleştirilmiş tanrı-tanrıça ya da imparator kültüyle ilişkili büst biçimli tasvirler yanı sıra yıldız ve ay gibi kültsel anlamlar taşıyan
simgeler tercih edilmiştir40. İkinci tip daha çok Kuzey Suriye eserlerinde yaygın olan, ancak Klasik
Dönem’den beri Hellen dünyasında da kullanılan, ortalarında tek bir çiçek motifinin yerleştirildiği çelenklerdir. Bu örneklere ilişkin taçlar daha çok mezar kontekstleriyle ilişkili stel ya da loculus
plakaları ya da doğrudan ölülerin başlarına yerleştirilmiş olarak ele geçmiştir41. Üçüncü tip ise
ortasına değerli bir taşın yerleştirildiği örneklerdir. Bu tür taçlar imparator tarafında taşınabildiği
gibi mezar kabartmalarından, rahipler ya da soylu vatandaşlarca taşınan örneklerin olduğu da bilinir42. Çelengin ortasının tamamen boş bırakılma olasılığı mevcut diğer örneklerle uyuşmaması
ve çelengin kullanılırlığı açısından zor olması nedeniyle oldukça düşüktür; ancak yine de burada
değerlendirilecektir. İki ucun başın orta üst tarafında birleştiği basit çelenk-taçların Hellen dünyasında Arkaik Dönem’den itibaren yaygınlaşarak kullanıldığı bilinir. Roma Erken İmparatorluk
Dönemi’nde ise kabartmalı anıt ve tam plastik eserlerde sıkça kullanılmıştır. Bunlar arasında Ara
Pacis en iyi bilinenidir. Patara için bölgesel ilişkisi nedeniyle bir başka önemli örnek ise Limyra
Gaius Iulius Caesar Kenotaphı’dır43. Her iki eserde de defne coronaları-çelenk-taçları imparator,
senatör ve magistratlar gibi yüksek rütbeli memurlarla ilişkilidir.
35 Stephane/taç taşıyanların tarihi üzerine bkz. Blech 1982: 385-421.
36 Massner 1988: 239-250, lev. 31-35; Schmidt-Colinett 1992: 112-118.
37 Ogle 1910; Blech 1982: 59-60, 231.
38 Blech 1982: 93-98.
39 Rumscheid 2000: 4.
40 Rumscheid 2000: 147-153 kat. no. 74, 81.
41 Rumscheid 2000: 98 kat. no. 220-223, 232, 237; Schmidt- Colinet 1992: 112-118.
42 Rumscheid 2000: 99-102 kat. no. 244-247, 248. Ortadaki değerli taş üzerinde imparator simgesi olabilecek bir kartal bezeği
olma durumunda, bu tür taçlar için bkz. Oberleiter 1972: 498-499.
43 Defne ve zeytin yapraklarından oluşan yalın yaprak taçlarının kullanımı, anlamı ve örnekleri için bkz. Borchhardt 2002:
35-36 kat. no. 6, 17. “Seit 27 v. Chr. gehört der Lorbeer zu jenen Ehrungen des Kaisers durch den Senat, die Leitmotive
der augusteischen Kunst werden: ‘Die Türpfosten meines Hauses wurden offiziell mit Lorbeerbäumchen geschmückte,’ dokumentiert
Augustus, der im selben Senatbeschluss diesen Ehrennamen erhielt sowie die corana civica und den clipeus virtutis.”
592 Gül Işın
Yukarıdaki değerlendirmeler sonucunda Patara portre-büstünün büyük olasılıkla defne yapraklı ve ortasında bir aplikasyonun eklenmiş olduğu bir corona taşıdığı anlaşılır. Ancak bu tür
coronalar hem yüksek rütbeli memurlar hem agonothetler hem de imparatorlar tarafından taşınabildiği için eserin kimliğine ait tespiti kolaylaştırmaz.
Büstün taşıdığı giysi ise Klasik ve Hellenistik dönemde khlamys/xλαμυσ olarak tanınan ve
omuz üzerinden broşla tutturularak çoğunlukla delikanlılar tarafından giyilen44, Roma Cumhuriyet Dönemi’nden itibaren ise lacerna45 olarak isimlendirilen pelerin türü bir mantodur. Roma
İmparatorluk Dönemi’yle birlikte kent Roma’nın genç soyluları arasında tunica46 ön plana çıksa
da Hellenistik geleneğin ağır bastığı Roma eyaletlerinde prenslerin bile kimi zaman lacerna ya
da khlamys ile betimlendiği örnekler vardır47 (res. 9). Patara büstündeki bu giysinin de aşağıda
yapılan tarihleme gerekçelerine göre lacerna olarak isimlendirilmesi uygundur.
Giysi sağ omuz ve kolun bir kısmını açıkta bırakırken, sol kol giysinin altında dirsekten bükülerek sağ göğüs üzerine yerleştirilmiştir. İkonografik olarak bu duruş Geç Klasik / Erken Hellenistik
Dönem heykeltıraşlığından tanınan onurlandırma heykelleriyle ilişkilidir48. Bu tür eserlerde sadelik ve alçak gönüllülük ön plana çıkartılarak, onurlandırılan kişinin iç dünyası yüceltilmeye çalışılmıştır. Patara eserinin ne tür bir onurlandırmayı anlattığı sorusuna cevap, başında taşıdığı iki ucunda uzunca sarkan taenialı çelenk-taç ve figürün ergenlik çağındaki görüntüsünde aranmalıdır.
Tarihleme, Kimlik ve Mezar Kontekstiyle İlişki
Patara portre-büstünün tarihlemesinde portre özellikleri gösteren yüz ve saç biçimlendirmesinin yanı sıra49, büst formunun tipolojisi ve beraberinde in-situ durumda bulunmuş malzeme de
dikkate alınmıştır.
Yukarıda da belirtildiği gibi eser form olarak terrakotta portre-büst tipolojisinde Olgun Hellenistik geleneğe bağlı kalınarak çalışılmıştır. Bu haliyle eser Roma İmparatorluk Çağı’nda yaygınlaşan ve özellikle İ.S. 50 yıllarından sonra neredeyse tüm örneklerde görülen altlıklı ya da
madalyon formlu tiplere uymaz. Bu da eserin form olarak İ.Ö. 150 –İ.S. 50 yılları arasına verilmesini sağlar.
Mezarda büstlerle beraber in situ durumda ele geçmiş biri cam dört adet unguentaria ve sikkeler ise İ.Ö. 50 - İ.S. 40 arası tarihlemeyi destekler50.
Yüz ve saç biçimlendirmesindeyse özellikle alın saçları ile topluca olan yüz tipi tarihleme için
en belirgin ipuçlarını sunar (res. 8). Alın boşluğunun yarısını açıkta bırakan, yüksekçe kesilerek
öne doğru düz taranmış kaküllerde tercih edilen orak biçimli perçem düzenlemesi, Hellenistik
Dönem’den uzaklaşılarak Erken Roma İmparatorluk Dönemi alın saçı modasıyla ilişki kurmaya
yönlendirir. Özellikle de alnın ortasının hafifçe sağında öne düz inen perçemlerin küçük bir hareketlilikle çatal yaparak iki yana açılması, tarihleme açısından yönlendirici bir kriter sunar. Benzer saç düzenlemeleri, taş eserlerde elbette ki çok daha vurgulu plastik bir anlatımla, Augustus
44 Khlamys, tanrı Hermes gibi yolcu ya da süvari tiplemelerinde de karşımıza çıkar.
45 Pochmarski 1992: 152-154.
46 Borchhardt 2002: 25.
47 Smith 1987: 123-125, lev. 20-21.
48 Lewerentz 1993: 185-187; Hamdorf 1996: 100 res. 128.
49 Wrede 1981: 184-185.
50 KST bildirisinde her ne kadar mezar buluntusu tüm eserlere ayrıntılı olarak yer verilemediyse de Antalya Müzesi’ne sunu-
lan 2000 yılı Patara envanter kayıtları bu bilgileri destekler. Özüdoğru 2002: 399.
Patara’dan Terrakotta bir Portre-büst
593
ve Iulius-Claudiuslar Erken Dönemi çocuk ve yetişkin portrelerinde Augustus modasının bir devamı olarak göze çarpar51.
Genel tarihleyici ölçütlerin açığa çıkmasıyla birlikte son olarak Patara portre-büstünde betimlenen kişi kimdir sorusu ele alınacaktır. Oldukça problemli görünen bu soru iki ayrı olasılığı
düşündürür. Bunlardan birincisi; büstün Augustus ve Iulius-Claudiuslar’ın Erken Dönemi’nden
Pataralı soylu bir (gömüsü Patara’da bir aile mezarlığında olması nedeniyle) delikanlının (Patara ya da başka bir yerde düzenlenmiş) müzik, spor vs. yarışmalarından birinde kazanmış olduğu
ödül gereği çelenk-taçla onurlandırılmış betimlemesiyle karşı karşıya olduğumuzdur. Bu düşünceyi büstle beraber ele geçmiş cista takımı, strigilis gibi buluntular da destekler. Bu olasılık akılcı
olmakla birlikte, eserin aynı kalıptan çıkmış tekrarının mezardaki varlığına bir açıklama getirmez. Eser bir portre olarak bu soylu çocuk için özel olarak çalışıldıysa neden seri üretim ya da
çok sayıda üretimle ilişkilendirilen kalıp tekniği tercih edilmiştir ve neden mezara bir çift olarak
bırakılmışlardır52?
İkinci olasılıksa büstün imparator ailesinden birini temsil etmesidir. Bu olasılık değerlendirilmeden önce H. Philipp’in kantar ağırlığı olarak kullanılan minyatür çalışılmış çoğu bronz imparator büstünün betimlemelerine ilişkin getirdiği yorumu hatırlatmak yerinde olur. Philipp’e
göre, ayrıntıda çoğu özensiz ve individual anlatımdan uzak bu tür betimlemeler imparatorun
gerçek görüntüleri olmaktan çok belirteçleriyle imparatorluk kurumunu karakterize eden idealize anlatımlardır53. Bu düşünceden yola çıkarak benzer bir olgunun Patara büstü için de geçerli
olabileceği saptaması yapılabilir. Eserin genel çocuksu görüntüsü anlatımın bir prensle bağlantılı olabileceğini düşündürürken, saç biçimlendirmesindeki stilistik özellikler bu prensin Augustus
ya da Iulius-Claudiuslar Dönemi içinde aranması gerektiğini gösterir. Bu süreç içinde eserimizle
ilişkili prensler Augustus’un torunları olan Gaius ve Lucius54 ile Tiberius’un öz oğlu Drusus ve
evlatlığı Germanicus ya da Claudius ile Nero olabilir. İlk bakışta Augustus’a bağlanan “yaratılmış”
bir soy tiplemesi içinde birbirlerine çok yakın özellikler gösteren bu prenslerden hangisinin Patara büstüyle ilişkili olduğunun tespiti oldukça zordur. Özellikle de terrakotta türü bir malzemede
ayrıntıların değerlendirilmesinde yaşanacak güçlükler açıktır. Ancak tarihsel veriler aranılan yanıtın bulunmasında yeni ipuçları sağlar. Öncelikle bu prenslerin 13-15 yaşlarına ait portre tiplemelerinin var olup olmadığı sorusu önemlidir. Gaius, Lucius ve Drusus’un bu yaşlarına ait portre
tipleri literatürden tanınır. Buna karşın Germanicus’un ilk resmi portre tipi evlat edinilmesiyle,
yani 19 yaşlarında artık genç ve yetişkin bir delikanlı görüntüsü içindeyken ortaya çıkar55. Aynı şekilde Claudius’un da ilk portre tipinde 18 yaşlarında bir delikanlı yüzü yansıtılır56. Drusus ise, yaş
olarak uygun dönemlerde portre tipine sahip olsa da Iulius sülalesinden çok Claudius sülalesinin
belirgin özellikleri olan geniş kafatası, çıkık üst dudak, ince alt dudak gibi Patara büstünde hiç
51 Massner 1982: 42-60.
52 Bu sorunu belirleyerek beni konu hakkında daha ayrıntılı düşünmeye yönlendiren Hocam H. İşkan Işık’a teşekkürlerimi
sunarım.
53 Philipp 1979: 152.
54 Gaius (İ.Ö. 20 - İ.S. 4) ve Lucius (İ.Ö. 17 - İ.S. 2) İ.Ö. 17’de ikinci çocuğun da doğumu üzerine Augustus tarafından evlat
edinilirler.
55 İ.S. 4’te Augustus Tiberius’u evlat edindiğinde, Tiberius da Germanicus’u evlat edinmiş ve kendisinin başa geçtiği ilk yıllar-
da Germanicus’un “Leptis-Tipi”ortaya çıkmıştır; Germanicus: Massner 1982: 88-91 lev. 19a.
56 Ticinum Takı tipi bkz. Kleiner 1992: 139-131. İmparator Claudius Patara özelinde diktirtmiş olduğu “Miliarium Lyciae” yol
kılavuz anıtıyla, Lykia genelinde ise “bölgede çıkan iç çatışmalara son vermek amacıyla” bölgeyi bir Roma eyaleti statüsüne
getirmesiyle çok önemli bir kimliktir. Bu konuda bkz. Işık – İşkan – Çevik 2001. Bu tarihsel veriler imparatorun Patara’da
seri üretilmiş büstlerle onurlandırılabilmiş olacağını akla getirse de yukarıda belirtilen gerekçeyle büstün bir Claudius tipi
olma durumu imkansız görünür.
594 Gül Işın
izlenmeyen özellikler nedeniyle olasılık dışı kalır57. Nero ise çocukluk tiplerinden itibaren alın
açıklığını daraltan uzun kakül düzenlemesiyle yine Patara eserinden farklı bir yapı sunar58.
Roma iç savaşı sırasında Lykia, Iulius Caesar yandaşlığını iki eşit kopya halinde 78 satırlık bir
yazıt olarak hazırlanmış Schøyen yazıtı olarak tanınan bir dostluk anlaşmasıyla belgeler. Yazıtlardan biri kendi başkentine diğeri de Roma Forumu’na dikilmiştir59. Anlaşma sonrasında Lykialı
Caesar düşmanlarından Brutus’a karşı çok önemli bir direnç göstermiş ve Marcus Antonius’un
Caesar karşıtlarını etkisiz hale getirmesinden sonra bağımsızlığını kazanmıştır60. Zaman içinde
Lykia’nın Roma ve Augustus yanlısı politikasını devam ettirdiği, bölge genelinde dikilen imparator heykelleri ve imparatorun tanrı olarak tapınım görmesiyle anlaşılır. Bu durum belki de
Augustus yönetiminde Anadolu’da diğer bölgeler birer birer Roma Eyaleti konumuna getirilirken Lykia’nın bağımsızlığını koruyabilmesindeki en güçlü etkendir. Bu politikanın en görkemli
simgelerinden biri de Limyra’daki Gaius Caesar Kenotaphı’dır61. Gaius Caesar, doğu seferinde
son durağı olarak uğradığı Lykia’daki Ksanthos yazıtından bilindiği gibi, bölgenin hem doğusu ve hem de batısında çok saygı görmüş ve onurlandırmalarla yüceltilmiş bir prenstir62. Gaius
ve Lucius’un yaşadıkları kısa süreçte Augustus’un mirasçıları olarak imparatorluk genelinde ne
denli yaygın saygı ve onurlandırma gördükleri epigrafik verilerle de bilinir. Bu durum Tiberius
Dönemi’nde dahi devam etmiştir63.
Patara portre-büstünün fizyonomisi, Philipp’den alıntı yapılarak açıklık getirilmeye çalışıldığı
gibi, Gaius Caesar’la kesin bir benzerlik göstermese de tarihsel bütünlük açısından oldukça tutarlı bir olasılık sunar. Bütün bunların ötesinde, Patara eserinde bu altı prensten yalnızca Gaius
Caesar’da var olan bir özelliğin bulunması, eserin kimlik yorumlamasına çok önemli bir katkı
sağlar. Gaius’un toga virilis giymesi nedeniyle İ.Ö. 6/5 yıllarına tarihlenen 2. portre tipiyle ilişkili
bu özellik, “Venüs halkası” olarak isimlendirilen boyundaki etli yapıdır64. Gaius’un 2. tipindeki
etli yüz, hafif vurgulu tok çene, küçük badem gözler Patara eserinin yüz biçimlendirmesindeki
genel yapı ile uyumludur. Çok belirgin olmamakla birbirinden ayrıldıkları iki nokta kulak ve
burundur. Gaius’un burnu Augustus geleneğinde hafif kemerlidir; kulak ise 2. tipteki Kartaca
Milli Müzesi’ndeki capitae velatolu bir örnek dışında kepçe değildir. Patara portresinde karşılaşılan, capitae velatoda olduğu gibi, çelenk-tacın önünde gösterilme zorluğundan kaynaklanmış
bir kepçe-kulak görüntüsü olmalıdır. Bu tarihsel ve stilistik bütünlüğün yanı sıra Gaius Caesar
olasılığı Patara portre-büstünün beraberinde bulunmuş aynı kalıptan çıkmış ikinci büst için de
bir açıklama getirebilmesiyle önemlidir. Gaius ve Lucius’un evlat edilişlerinin aynı tarihte gerçekleşmesiyle tahtın çocuk varisleri olarak Dioskuroi/Gemini, Castor ve Pollux benzetmesiyle algılanmaya başlanırlar65. Aphrodisias’da bulunmuş posthumus Gaius ve Lucius kabartmasında da
bu bir çift prens, ikiz gibi yansıtılarak, delikanlılık dönemlerinin başlarında ideal güzellikleriyle
betimlenmişlerdir (res. 9)66.
57 Kleiner 1992: 124-125. Ayrıca mevcut bilgiler ışığında Drusus, tarihsel olarak da Lykia ya da Patara ile ilgili bir bağ sunmaz.
58 Hiesinger 1975.
59 Lykia’nın Iulius Caesar döneminde Roma ile imzaladığı anlaşma için bkz. Mitchell 2005.
60 App. civ. 5.7.
61 Borchhardt 2002.
62 Balland 1981: 48-51.
63 Pollini 1987: 3 dipnot. 12.
64 Sardes’ten ele geçmiş bir yazıt bu süreç içinde Gaius portrelerinin Anadolu genelinde nasıl yaygın bir talep gördüğünü
anlatması açısından ilginçtir; bkz. Sherk 1969: 346-347. Gaius tipindeki “Venüs halkası” için Pollini’nin, Uffizi Atları genci
ile Vatikan Müzesi 714 envanter no.lu eserdeki gözlemlerine bkz. Pollini 1987: 47- 48, 50-52.
65 Ehrenberg 1976: no.115; Fischer 1981: 35-38. Ayrıca Iuliuslar Bazilikası Gaius ve Lucius heykelleri hakkında benzer yorum-
lar için bkz. Ridgway 1981: 432-433.
66 Smith 1987: 125.
Patara’dan Terrakotta bir Portre-büst
595
Sonuç olarak; Roma İmparatorluğu’nun ilk dönemlerinde yoğun Augustus yandaşlığının yaşandığı Lykia topraklarında çok sevilen torun varislerden Gaius’un ölümüne tanık olan Lykialılar arasında prensin yüceltilmesi ve anısının yaşatılması için büyük gayretler gösterildiği açıktır.
Genç varislerden birinin bu topraklarda ölmesiyle bu saygı ve sevgi günlük yaşamın içine kadar
girmiş olmalıdır. Patara 48 no.lu yeraltı oda mezarından ele geçmiş bu iki büst, kanımca gösterilen bu saygı ve sevginin farklı bir kanıtıdır. Mezar eşyası olarak bırakılmış idealize anlatımlı bu
portre-büstler hem Augustus soyuna bağlılığın, hem de Gaius ve Lucius’un yüklenmiş oldukları
Dioskouroi (Zeus’un gençleri Castor ve Pollux) kimliğinin khthonik bir ifade biçimi olmalıdır.
Eser büyük olasılıkla İ.S. 4 yılında, Augustus’a kan bağıyla bağlı son varis Gaius Caesar’ın ölümünün ardından her iki prensi de sembolize edecek şekilde bir çift olarak mezara bırakılmıştır.
Kaynakça
Balland, A.
1981
Inscriptions d’époque impériale du Letoôn,
FdX 7.
Bell, M.
1981
Morgantina Studies 1. The Terracottas, New
Jersey.
Bieber, M.
1961
The Sculpture of Hellenistic Age2, New York.
Blech M.
1982
Studien zum Kranz bei den Griechen,
Berlin.
Borchhardt, J.
2002
Der Fries vom Kenotaph für Gaius Caessar in
Limyra, Wien.
Buschor, E.
1971
Das hellenistische Bildness2, Berlin.
Durugönül, S.
1989
Die Felsreliefs im Rauhen Kilikien, BAR
International Series 511.
Ehrenberg, V. – A.H.M. Jones
1976
Documents Illustrating the Reigns
Augustus and Tiberius, Oxford.
Erten E.
2006
of
“Mersin Olba (Uğurlualanı) Arkeolojik Yüzey
Araştırması 2005”, ANMED 2006.4: 121-124.
Fischer, T.
1981
“Zur Münzprägung des Augustus für seine beiden Adoptive söhne Gaius und Lucius Caesar”,
Lagom: Festschrift für Peter Berghaus, ed. T.
Fisher, Münster: 3-39.
Follmann, A.B. – U. Heimberg (ed.)
1973
Antiken aus Rheinischem Privatbesitz, Köln.
Hiesinger, U.
1975
“The Portraits of Nero”, AJA 79: 113-124.
Işık, F.
2001
“Patara 2000”, 23. KST 1: 397-412.
Işık, F. – H. İşkan – N. Çevik
2001
Miliarium Lyciae. Ön Rapor, Lykia 4 (1998/
1999) Antalya.
Işın, G.
1998
2002
“Hellenistik ve Erken Roma Dönemleri’nde
Patara Terrakottaları”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Antalya.
“Terrakotten als Grabbeigaben in den
Nekropolen von Patara”, Patris und Imperium,
ed. C. Berns, Koll. Köln 1998, BaBesch Suppl.
8: 107-115.
Jucker, H.
1961
Das Bildnis im Blätterkelch. Geschichte und
Bedeutung einer römischen Porträtform,
Freiburg.
Kilmer, M.F.
1977
The Shoulder Bust in Sicily and South and
Central Italy: A Catalogue and Materials for
Dating, SIMA 51.
Kleiner, D.E.E.
1992
Roman Sculpture, London.
Korkut, T.
1999/2000“Hellenistik ve Roma Dönemi Anadolu
Mezar Stelleri üzerinde Betimlenen Büstlerin
İkonografisi Üzerine Düşünceler”, Adalya 4:
181-194.
2005
“Pisidya’da Chitonik Aphrodite Kültü”, Adalya 8: 151-166.
“Paralipomena aus Istrian und Aquileia”,
ÖJh 26: 181-186.
Kühnel, H.
1992
Bildwörterbuch der Kleidung und Rüstung
vom Alte Orient bis zum ausgehenden Mitte­
lalter, Stuttgart.
Hamdorf, F.W.
1996
“Stifter-Figuren”, Hauch des Prometheus
Meisterwerke in Ton. Ausstellung der griechischen Terrakotten in den Staatlichen Antikensammlungen am Königsplatz in München.
Staatliche Antikensammlungen und Glyptothek, ed. F. W. Hamdorf, München: 97-101.
Lewerentz, A.
1993
Stilgeschichte männliche Gewandstatuen im
Hellenismus. Ein Beitrag zur Stilgeschichte
und Ikonologie hellenistischer Plastik, Hamburg.
Girns, A.
1930
Laumonier, A.
1956
Délos 23. Les figurines de terre cuite.
Gül Işın
596 Lullies, R.
1982
“Zur Deutung des Kranzes von Armento”,
JdI 97: 91-117.
Malek, J.
1999
Egyptian Art, London.
Marcadé, J.
1969
Au Musée de Délos, Paris.
Massner, A.K.
1982
Bildnisangleichung. Untersuchungen zur
Entstehungs- und Wirkungsgeschichte der
Augustusporträts (43 v. Chr. - 68 n. Chr.),
Das römische Herrscherbild IV, ed., W.H.
Gross, Berlin.
1988
“Corona Civica, Priesterkranz oder Ma­gistrats­
insigne?”, AM 103: 239-250.
Michalowski, C.
1932
Délos 13. Les portraits hellénistiques romains.
Mitchell, S.
2005
“Papyri Graecae Schøyen I”, Manuscripts in
The Schøyen Collection 5, ed., R. Pintaudi,
Papyrologica Florentina 35: 163-243.
Mollard-Besques, S.
1963
Musée National du Louvre. Catalogue raisonné des figurines et reliefs en terre-cuite
grécs et romains 2: Myrina, Paris.
Neumann, A.R.
1964
“Corona”, DKP 1: 1322-1323.
Özüdoğru, Ş.
2002
“Ambaryanı Yeraltı Oda Mezarı”, ed. F. Işık,
“Patara 2000”, 23. KST: 399.
Rumscheid, F.
2006
Die figürlichen Terrakotten von Priene.
Priene 1, Deutsches Archäologisches Institut
22, Wiesbaden.
Rumscheid, J.
2000
Kranz und Krone. Zu Insignien, Siegespreisen und Ehrenzeichen der römischen Kaiserzeit, IstForsch 43.
Schmidt-Colinett, A.
1992
Das Tempelgrab Nr. 36 in Palmyra. Studien
zur palmyrenischen Grabarchitektur und ihrer Ausstattung, DaF 4.
Sherk, R.K.
1969
Roman Documents from the Greek East,
Baltimore.
Smith, R.R.R.
1987
“The Imperial Reliefs from the Sebasteion at
Aphrodisias”, JRS 77: 88-139.
Steingräber, S.
1980
“Zur Phänomenen der etruskisch-italischen
Votivköpfe”, RM 87: 215-253.
Stewart, A.
1979
Attika. Studies in Athenian Sculpture of the
Hellenistic Age, London.
Summerer, L.
1999
Hellenistische Terrakotten aus Amissos. Ein
Beitrag Kunstgeschichte des Pontosgebietes,
Stuttgart.
Töpperwein-Hoffmann, E.
1971
“Terrakottan von Priene”, IstMitt 21: 125-160.
Oberleiter, W.
1972
“Ein Adlerkameo in Berlin. Teil einer römischen Kaiserinsignie”, AA: 493-501.
Van Boekel, G.M.E.C.
1987
Roman Terracotta Figurines and Masks from
the Netherlands, Groningen.
Ogle, S.
1910
Von Gonzenbach, V.
1995
Die römischen Terracottan in der Schweiz:
Untersuchungen zu Zeitstellung. Typologie
und Ursprung der mittelgallischen Tonstatuetten, Tübingen- Basel.
Orsi, P. 1913
“Laurel in Ancient Religion and Folklore”,
AJPh 31: 287-311.
“Scavi di Calabria nel 1913”, NSc Suppl. 71:
55-114.
Philipp, H.
1979
“Zur einer Gewichtsbüste aus dem Kerameikos”, AM 94: 137-159.
Pochmarski, E.
1992
“Lacerna”, Kühnel 1992: 152-154.
Pollini, J.
1987
The Portraiture of Gaius and Lucius Caesar,
New York.
Raeder, J.
1983
Priene. Funde aus einer griechischen Stadt,
Berlin.
Ridgway, B.
1981
“Sculpture from Corinth”, Hesperia 50:
422-448.
Vermeule, C.
1968
Roman Imperial Art in Greece and Asia
Minor, London.
Winter, F.
1903
Die Typen der figürlichen Terrakotten 1,
Berlin – Stuttgart.
Wörrle, M.
1988
Stadt und Fest im kaiserzeitlichen Kleinasien,
Mainz.
Wrede, H.
1981
Consecratio in Formam Deorum, Vergött­
lichte Privatpersonen in der römischen Kaiserzeit, Mainz am Rhein.
Patara’dan Terrakotta bir Portre-büst
597
Res. 1 Patara OG 48 yeraltı oda mezarı, in situ durumda ele geçmiş bir çift portre-büst
(Akdeniz Üniversitesi Likya Araştırma Merkezi Arşivi, Foto. Ş. Aktaş)
Res. 2 Patara, portre-büst (Akdeniz Üniversitesi Likya
Araştırma Merkezi Arşivi, Foto. Ş. Aktaş)
Res. 3 Patara, portre-büst, iyi korunamamış ikinci
örnek (Akdeniz Üniversitesi Likya Araştırma Merkezi
Arşivi, Foto. Ş. Aktaş)
598 Gül Işın
Res. 4 Patara, portre-büst (Akdeniz Üniversitesi Likya
Araştırma Merkezi Arşivi, Foto. Ş. Aktaş)
Res. 6 Delos, Skardana Mahallesi A7259,
mermer portre-büst
(Stewart 1979: res. 20b)
Res. 5 Patara, portre-büst (Akdeniz Üniversitesi Likya
Araştırma Merkezi Arşivi, Foto. Ş. Aktaş)
Res. 7 Köln, özel kolleksiyon,
Anadolu kökenli terrakotta portre-büst
(Follmann – Heimberg 1973: lev. 134)
Patara’dan Terrakotta bir Portre-büst
Res. 8 Patara, portre-büst, ayrıntı (Akdeniz Üniversitesi Likya Araştırma Merkezi Arşivi, Foto. Ş. Aktaş)
Res. 9 Afrodisias, Sebasteion, Gaius ve Lucius kabartması (Smith 1987: lev. 20 no 9)
599