Vadeli İşlemler Piyasalarına Giriş

Transkript

Copyright © Okan Aybar, CTA
www.anatolia-capital.com
VADELİ İŞLEMLER PİYASALARINA GİRİŞ
Hazırlayan
Okan Aybar, CTA
Anatolia Capital
Asset Management, Speculative Trading & Hedging Services
Çınar 03-02, D: 4, B–15, Bahçeşehir 34538 İstanbul Turkey
[email protected]
Tel: 0532 354 59 38
Fax: 0212 669 44 27
Nisan 2003
1
VADELİ İŞLEMLER PİYASALARINA GİRİŞ
Giriş:
Türk finansal sistemi son 15 yıl içerisinde planlanan kalkınma
programlarını desteklemek amacıyla önemli yapılanmalara girdi.
Sermaye piyasaları, bu dönem içerisinde süre gelen yapılanmaya
paralel olarak gün geçtikçe daha etkin hale geldi. Önce kurumsal
ve bireysel bazda katılımcıların artmasıyla likidite arttı. Bu
oluşumu takiben dış sermayelerin piyasalarımıza olan ilgisi
zamanla arttı ve sonuç olarak Türkiye gelişen piyasalar içerisinde
yerini almış oldu.
Geçtigimiz bir kaç yıl içerisinde İMKB gelişen piyasalar arasında
en iyi performans gösteren borsalar sıralamasında ön sıralarda
olmasına rağmen, Türkiye’ye giren yabancı fonlar diğer gelişen
piyasalara oranla oldukça düşük seviyede kalmıştır. Bunun başlıca
nedeni yabancı yatırımcının piyasamıza olan güveninin az
olmasıyla ilgilidir. Bu güven az olduğu için yabancı yatırımcılar
piyasalarımıza aralıklı girip çıkmakta ve belli dönemlerde talebin
aşırı artıp azalması sonucu dalgalanmaların artmasına sebebiyet
vermektedir. Şu bilinen bir gerçektir ki yabancılar piyasada
talep yarattıklarında berberinde artan borsa endeksiyle
deneyimsiz küçük yatırımcıyı önce kendisine çekip, sonra küçük
yatırımcıdan gelen talebi iyi bir satış fırsatı olarak
değerlendirerek hızlı bir şekilde piyasadan kar realizasyonu
yaparak çıkmaktadır. Bu durumda kazanan genelde yabancı
yatırımcı olup kaybedense küçük yatırımcı ve kurumlarımız,
kısacası ulusal sermayemiz olmaktadır. Hisse senedi piyasamızın
yeterince derin olmaması ve vadeli işlemler piyasalarının eksikliği
nedeniyle yabancı yatırımcıyı ağırlamanın bedelini bugüne kadar
ağır ödedi ve var olan şartlar iyileştirilmediği sürece ağır
ödemeye devam edecektir.
2
Türk sermaye piyasasını gelişen diğer ülkelerin piyasalarıyla
karşılaştırdığımızda çok önemli bir enstürmanın piyasamızda
bulunmadığını görmekteyiz. Bu enstürman yıllardır faaliyete
geçemeyen ve İMKB bünyesinde kurulmuş olan Vadeli İşlemler
Piyasasıdır. Şu anda kurulu ve aktif görünen İstanbul Vadeli Altın
Borsası’nda yapılan işlemler ise dikkate alınmayacak ölçüde az
olduğu için de piyasaların var olma nedenine hizmet
etmemektedir. İzmir Vadeli İşlemler Borsası’nda bir takım
politik nedenlere bağlı olarak kuruluşu gerçekleşmemiştir. Eğer
1997 yılının Şubat ayında faaliyete geçeceği söylenen İMKB
bünyesindeki vadeli işlemler piyasası bugün çalışıyor olsaydı
yabancı yatırımcılar aldıkları hisse nedi pozisyonlarını olumsuz
fiyat hareketlerine karşı koruyabilecek (hedge) edebilecek
mekanizmaları kullanabilecek ve yerli – yabancı yatırımcılar
İMKB’yi “vur-kaç” piyasası olarak görüp aşırı dalgalanmalara
sebebiyet vermeyecekti.
Vadeli işlemler piyasalarının Türkiye’de çok yakında hayat
bulacağı Vadeli Opsiyon Borsası A.Ş. şu an kuruluş aşamasında
olup 2003 yılı itibariyla işlemlere başlaması beklenmektedir. Bu
gelişmeye paralel olarak, vadeli işlemlerini kolay bir dille anlatan
kaynak yetersizliği ile karşı karşı olan yatırımcılarımız, bu
kitapta ülkemizde daha benimsenmeyen vadeli piyasaların ne
olduğu, nasıl çalıştığı ve bu piyasaları nasıl kullanacağı ile ilgili
bilgileri bulabileceklerdir. Bunun yanında, yatırımcılarımız, bu
piyasaların ekonominin her kesimine nasıl yararlar sağladığını ve
bugüne kadar bu piyasaları kullanmamanın maliyetini hem makro
hem de mikro bazda gözünüzde canlandırma imkanına sahip
olacaklardır.
Bu çalışma sadece finansal kesimi değil pamukçusundan
kuyumcusuna, tüm sanayici ve iş adamlarımızı yakınan ilgilendiren
piyasa risklerini nasıl kontrol altına alacağımızı açıklayan
bilgilerle donatılmıştır. Son olarak elinizdeki bu kitap, Amerika
3
Birleşik Devletleri’ndeki vadeli piyasaların işleyişini ve bu
piyasalarda kullanılan enstürmanları baz alarak tanıtıp, hisse
senedi
yatırımlarının
alternatifsizliği
içinde
sıkışmış
spekülatörlere çok farklı özelliklere sahip vadeli işlemler
piyasalarını açıklayarak yeni ufuklar açmaktadır.
Vadeli İşlemler Piyasaları Nedir?
Vadeli işlemler piyasaları, bazı malların ve finansal ürünlerin
üzerine hazırlanmış, vadesi, miktar büyüklüğü ve işlem saatleri
önceden belirlenmiş standart sözleşmelerin alınıp satıldığı
piyasalardır. Bu piyasalarda piyasa katılımcısı bir mal veya
finansal ürün üzerine hazırlanmış sözleşmeyi alırsa o mala veya
finansal ürüne sahip oluyor demek değildir. Bu sözleşme, belli
miktardaki malı yada finansal ürünü, gelecekteki belli bir vadede,
o vadenin spot fiyatı üzerinden alabilmesi için alıcı ve satıcıyı
karşı karşıya getireceğini taahut eden sözleşmedir. Sözleşmenin
ne olduğu hakkındaki detaylı açıklamayı aşağıdaki “Vadeli
Sözleşme (Futures) Nedir?” başlıklı paragrafta göreceksiniz.
ABD’deki vadeli işlemler piyasaları, aynen İMKB sisteminde
olduğu gibi bir takas kurumu, takas üyesi olan aracı kurumlar,
takas üyesi olmayan aracı kurumlar ve onları denetleyen bir
komisyonu içerir. Borsaların ve Vadeli Emtia Piyasası
Komisyonu’nun belirlediği esaslar ve kanunlar çerçevesinde belli
saatlerde açılır, piyasaya kote edilen belli sözleşmeler alınıp
satılır ve müşteri hesapları takas üyeleri tarafından
muhasebelendirilir.
Vadeli Sözleşme (Futures Contract) Nedir?
Vadeli sözleşme, belli bir ürünün alımının veya satımının
gelecekteki bir vadede gerçekleştirilmesi üzere tarafları
bağlayan bir anlaşma olduğunu söylemiştik. Tüccarlar, bu
sözleşmelerin gereği olarak, borsanın belirlediği son işlem günü
4
geldiğinde o gün sonu itibarıyla alıcı ve satıcı pozisyonlarını
korudukları
sürece
teslimatı
almak
yada
teslimatı
gerçekleştirmek zorundadır. Bir başka deyişle, vade sonu
geldiğinde sözleşmede alıcı olan tücccar borsanın belirlediği son
işlem gününde veya son işlem gününden önce pozisyonunu
kapatmamışsa (yani geri satmamışsa), vadedeki spot fiyatından
vadeli işlem sözleşmesinin konu olduğu malı veya finansal ürünü
satın almakla yükümlüdür. Bunun tersine, sözleşmeyi satan tüccar
borsanın belirlediği son işlem günü geldiğinde veya son işlem
gününden
önce
pozisyonunu
kapatmamışsa
(yani
geri
almamışsa) sözleşmenin vadesi geldiğinde, vadedeki spot
fiyatından vadeli işlem sözleşmesinin konu olduğu malı veya
finansal ürünü, vadedeki spot fiyatı üzerinden satmak üzere
malın teslimatını gerçekleştirmek zorundadır. Buna bir örnek
verecek olursak, Haziran vadeli pamuk sözleşmesini satın almış
bir tüccar, sözleşmenin son işlem günü geldiğinde sözleşmesini
satmazsa, teslimatın yapılacağı günün spot fiyatı baz alınarak
borsa tarafından eşleştirilen alıcı ve satıcının borsanın teslimatla
ilgili ihtilaf kuralları ve ışığı altında kendi aralarında yaptığı
anlaşmaya göre, alıcının pamuğu alma zorunluluğu vardır. Bunun
tersi olarak da Haziran vadeli pamuk sözleşmesini satmış bir
tüccar, eğer son işlem günü geldiğinde satmış olduğu pamuk
sözleşmesini geri alarak pozisyonunu tasviye etmezse, teslimatın
yapılacağı günün spot fiyatı baz alınarak, borsa tarafından
eşleştirilen alıcı ve satıcının, teslimat komitesinin belirlediği
prim–iskonto oranı kurallarının ışığı altında, kendi aralarında
hazırladığı yaptığı anlaşmaya göre, satıcının pamuk teslimatını
yapma zorunluluğu vardır. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki
piyasadaki açık pozisyonların tamamına yakın bir bölümü (yüzde
99’luk bir kısımı), yukarıda açıklanan teslimat prosedürlerini
izlemek zorunda kalmamak için, vade gelmeden son işlem gününde
yada son işlem gününden birkaç gün önce var olan pozisyonlarına
ters bir pozisyon alarak teslimat yapma yada teslimatı
gerçekleştirme zorunluluğunu üzerine almaz. Bunu yapabilmek
5
için, piyasa katılımcıları, en geç, borsanın belirlediği son işlem
gününde o vadedeki pozisyonunu daha ilerideki başka bir vadeye
taşımak için elinde bulundurduğu sözleşmeyi satarak pozisyonunu
kapatır ve aktif olan daha uzak bir vadede yeni bir pozisyon açar
yada pozisyonunu devam ettirmek itemiyorsa ters pozisyon
alarak pozisyonunu tasviye eder ve piyasadan çekilir.
Vadeli sözleşmeler belli mallar ve finansal ürünler üzerine belli
vadelere işlem görür demiştik. Genellikle birbirini takip eden her
4 aya sözleşmeler işlem görür. Örneğin altın sözleşmeleri New
York Mal Borsası’nda her ay için işlem görse de en çok işlem
gören vadeler Eylül, Aralık, Mart, Haziran sözleşmelerdir. Bu
aylar,
sözleşmelerin
spesifikasyonlarına
göre
değişiklik
gösterirler. Sözleşmelerin borsalarca belirlenen standart
spesifikasyonlarını kitabın arkasındaki ekte bulabiliriniz.
Normal şartlarda her bir sonraki ay için işlem gören sözleşme,
ondan bir ay öncekine oranla daha pahalı olmalıdır. Bunun nedeni
tamamıyla vadeli sözleşmelerin fiyatlamsıyla alakalıdır. Vadeli
sözleşmelerin fiyatlanmasını ileriki paragraflarda göreceksiniz.
Örneğin bugün Euro’nun spot değerinin 0.8600 olduğunu
varsayarsak fiyatlamada uygulanan faiz oranlarına göre Aralık
vadeli Euro 0.8650; Mart vadeli 0.8700 olabilir. Bu duruma
“Normal Piyasa (Normal Market)” denir. Eğer tam tersi olsaydı
yani yakın vade için olan aşırı talepten dolayı yakın vade fiyatı
artıp uzak vade fiyatlarının üzerine çıksaydı bu duruma da “ters
piyasa” (inverted market) denir. Buna güncel bir örnek verecek
olursak petrol fiyatlarını ele alabiliriz. Normalde petrolün uzak
vadeli fiyatı, yakın vadeli fiyatından yüksek olmalıdır. Ancak son
günlerde Irak toprakları üzerinde cereyan eden İkinci Körfez
Savaşı ve petrol üreticisi Venezuella’daki genel grev, petrolün
spot piyasada kıt olmasına neden olmakta ve bu da yakın vadeli
petrol fiyatlarının uzak vadeli petrol fiyatların üstüne çıkmasına
sebep olmaktadır. Örnek verilecek olursa bu kitabın hazırlandığı
6
tarih olan 1 Nisan 2003 tarihi itibariyle vadeli petrol fiyatlarına
bakıldığında Mayıs vadeli petrolün 28,64 dolar; Haziran vadeli
petrolün 27,16 dolar; Temmuz vadeli petrolün fiyatı 26,43 dolar
ve son olarak Ağustos vadeli petrol fiyatının 26,08 dolar
olduğunu görüyoruz.
Belli bir aya işlem gören sözleşmenin fiyatıyla kendisinden bir ay
sonraki sözleşme fiyatındaki farka “baz puan (“basis point” yada
“ticker”)” denir. Yukarıdaki verilen petrol fiyatlarına baktığımız
zaman Mayıs vadeli petrol ile Haziran vadeli petrol fiyatı
arasında + 148 (28,64 – 27,16) baz puan olduğunu görüyoruz1.
Vadeli sözleşmeler hakkında kısa bir bilgilendirmeden sonra bu
piyasaları yöneten ve çalışmasında etkili olan kurumları teker
teker tanıyalım.
Takas Kurumu:
Takas Kurumu bir işlem gerçekleştiği zaman, alici ve satıcının
pozisyonlarını garanti altına alan kurumdur. Takas Kurumu borsa
ile beraber çalışır ancak tamamen bağımsızdır. Yani borsada
işlemler gerçekleştirilir, gerçekleştirilen işlemler takas üyeleri
tarafından takas kurumuna rapor edilir. Gelen raporlara göre
takas kurumunda alici ve satıcı eşleştirilir ve müşteri hesapları
burada yine takas üyeleri tarafından muhasebelendirilir. Böylece
alici ve satıcı kişisel olarak bir araya gelmek yerine takas
kurumunın aracılığında sözleşmeler ve fonlar hesaplar arasında
gidip gelir. Böylece piyasa daha likit, daha hızlı ve daha hatasız
işler.
1
Baz puan, daha yakin vadeden daha uzak olan vadeyi cikartarak hesaplanir. Eger baz puan artiyorsa
yakin vade uzak vadeye gore daha cok artiyor ya da uzak vade yakin vadeye gore daha cok dusuyor
anlamina gelir. Bazi tuccarlar bu farkliliktan kar etmek amaciyla spekulatif pozisyon alirlar. Bu
spekulatif pozisyonlara “Inter Delivery Spread” denir. “Yayılma” islemleriyle spekulatif pozisyon alma
daha ileride aciklanacaktir.
7
Borsa:
Borsa alım-satımların gerçekleştiği tek ortamdır. Borsada ancak
kote edilen sözleşmeler alınıp satılır. Borsada işlemler “PIT2”
denilen yerde sadece borsaya kayıtlı olan aracı kurumlar
tarafından gerçekleştirilir. Gerçekleştirilen işlemler borsa ve
ayni zamanda takas üyeleri tarafından takas kurumunın bilgisayar
sistemine girilir.
Borsa sözleşmelerin el değiştirdiği tek ortam olma işlevinin
dışında vadeli işlemler piyasalarının en önemli özelliği olan
teminatlandırma işlevini yöneten tek kurumdur. Teminatlar,
ileriki paragraflarda detaylı bir şekilde açıklanacaktır.
Takas üyeleri:
Piyasada işlem yapma lisansı olan aracı kurumlar takas üyeleri
olan ve olmayan olarak ikiye ayrılır. Takas üyeleri takas
kurumunın işlevini gerçekleştiren kurumlardır. Takas üyeleri
piyasa katılımcılarının tümünün hesaplarını tuttukları için çok ağır
sorumlulukları vardır. Bu sorumlulukların en önemlisi sermaye
yeterliliklerini standardın üzerinde tutmaktır. Bunun en önemli
nedeni takas kurumunun sözleşmelerin ve fonların el
değiştirmesinde garantörlük sıfatıyla var olmasıdır. Eğer bir
takas üyesi sorumluluklarının herhangi birini yerine getirmezse
takas kurumu görevini yapmamış anlamına gelir ki bu piyasanın
mekanizmasına olan güvenini direk olarak etkiler.
Takas kurumuna üye olmayan diğer tüm aracı kurumlar takas
kurumu üyelerinin müşterisidir. Örneğin bir yatırımcı takas
2
PIT daire seklinde icinde basamaklari olan ve uzerinde borsa aracı kurumlarinin islemlerini karsilikli el
hareketleri ve sozlerle gerceklestirdigi yere denir. Son yillarda elektronik borsalarin gelismesiyle pitler
yavas yavas ortadan kaldirilmakta ve insan hatasina izin vermeyen sistemler uzerinde gerceklesmeye
baslamistir. Ornegim Amerika’nin en onemli vadeli islemler borsalarindan Chicago Board Of Trade
(CBOT), 1999 yilinda Alman Marki vadeli piyasasinin PIT sistemini iptal edip yine CBOT’ye bagli ve
GLOBEX diye anilan elektronik borsaya aktarmistir.
8
kurumuna üye olmayan bir aracı kurumda hesap açtığı taktirde o
müşterinin hesabi beraberinde çalışacağı takas üyesi olmayan
aracı kurumda açılmaz. Hesap, takas kurumu üyesi nezdinde
hesabi olan aracı kurum adına açılır ve müşteri hesaplarını takas
üyesi olan kurumun aracılığıyla takip eder.
Amerika Birleşik Devletleri’nde Vadeli Emtia Piyasaları
Komisyonu (CFTC) ve Ulusal Vadeli İşlemler Piyasası Birliği
(NFA3):
Vadeli Emtia Piyasaları Komisyonu’nun (Commodity Futures
Trading Commission-(CFTC)) görevi vadeli işlemler piyasalarının
düzenlenmesiyle ilgili kanunları yapmak ve onları uygulamaktır.
Ulusal Vadeli İşlemler Piyasası Birliği (NFA) ise piyasa
katılımcıları arasında bir uyuşmazlık söz konusu olduğunda
komisyonun koyduğu kanunlar çerçevesinde neler yapılacağı ile
ilgili kararlar alır.
NFA aynı zamanda vadeli işlemler
endütrisinde çalışan tüm kişi ve kuruluşları CFTC bünyesinde
kayıtlar ve kamuyla dolaysız olarak çalışacak kişi ve kuruluşların
lisanslamasını gerçekleştirir.
Vadeli Emtia Piyasaları Komisyonu’nun bir başka önemli işlevi de
bir sözleşme çıkarılacağı zaman sözleşmenin piyasaya olan
uygunluğu ve ihtiyacın olup olmadığı konusunda karar verip
önerilen sözleşmenin çıkarılıp çıkarılmama konusunda karar verir.
Genellikle kurulun işlevleri belirlediği önemli bazı kurallar
pozisyon limitleri, aracı kurumların ve onların verecekleri
raporların denetlenmesi gibi konularla ilgilidir.
3
İngilizce adı NFA (Nationl Futures Association) olan Vadeli İşlemler Piyasaları Birliği, Amerika
Birleşik Devletleri’nde vadeli piyasaları piyasa katılımcıları tarafindan kendi kendini denetleyen ve
İngilizce adı CTFC (Commodity Futures Trading Commission) Vadeli Emtia Piyasaları Kurulu
tarafindan bu işlevi üstlenmiş bir kuruluştur. Bu piyasalarda aktif olarak çalışan aracı kurumlar, fon
yöneticileri, aracı kurum çalışanları dahil, yatırımcılarla direk temas halinde olan kişi ve kurumları
denetler. Bu piyasalarda çalışacak olan kişi ve kurumların çalışmaya başlamadan yatırımcıyı korumak
adına önce yeterlilik sınavından geçmeleri ve birliğe üye olma zorunluluğu vardır.
9
Teminatlar ve Kaldıraç Etkisi:
Teminatlar, vadeli işlemler borsalarının işleyiş temelini oluştürür.
Müşteriler, piyasalarda pozisyon almadan önce beraber
çalıştıkları aracı kuruma teminat yatırırlar. Bu teminatlar daha
önceden de belirtildiği gibi borsalar tarafından ilan edilir.
Her sözleşmenin teminatı diğerinden farklı olabilir. Bir
sözleşmenin teminatının diğer bir sözleşmenin teminatından
değişik olması, o sözleşmenin içerdiği mal veya finansal ürün
miktarına ve piyasada geçmişe bakılarak değerlendirilen günlük
dalgalanma oranına (volatiliteye) göre belirlenir.
Teminat kullanılmasının başlıca nedeni vadeli işlemler
piyasalarının bir başka önemli özelliğiyle ilgilidir. Bu özellik
piyasada bulunan kaldıraç etkisidir. Kaldıraç etkisi yatırılan
teminat ile alınan pozisyonun parasal değerinin arasındaki
farktan kaynaklanır. Örneğin New York Mal Borsası’nda işlem
gören altın sözleşmesini ele alacak olursak bugünkü verilere göre
yatırılması gereken teminat miktarının 1350 dolar olduğunu
görürüz. Yine bu piyasadaki işlem gören her sözleşmenin içerdiği
100 onsluk altın miktarını ve ons başına bugünkü piyasa değerini
(330,80 dolar) göz önüne aldığımızda sözleşmenin parasal
değerinin 33080 dolar olduğunu görürüz. Bu da yatırılan her
1350 dolar ile aslında 33080 dolarlık bir pozisyon
yönetebiliyoruz anlamına gelir. Buna göre kaldıraç etkisinin yüzde
kaç olduğunu hesaplayacak olursak yaklaşık yüzde 4.08
(1350/33080)
yada
24,5
katı
(33080/1350)
olarak
hesaplayabiliriz.
Vadeli sözleşmelerin alımı - satımı ne yararlar sağlar?
Vadeli işlemler piyasaları, alıcı veya satıcı durumda olan
sanayicilerin ham madde alım ve satımlarını fiyatların
10
hareketlerinden etkilenmeyerek gerçekleştirmesini sağlar. Yani
fiyatların ters hareketlerine karşı onları korur. Bu sözleşmeler
özellikle döviz ve çapraz kurlara karşı riski olan ve hammadde
alımi yapan sanayicilere koruma sağlar ve karlılıklarını belirgin
ölçüde artırır.
Buna ek olarak vadeli işlemler piyasalarının en önemli 3
özelliğinden bir tanesi belli bir ürünün (pamuk, şeker, petrol…)
alım satımlarının birbirinden değişik vadelerde gerçekleştirilmesi
ve bu sayede o ürünün fiyat değişim oranlarının yani fiyat
dalgalanmalarının (volatilitenin) azalmasıdır. Eğer örnek verecek
olursak, şeker üzerine yazılmış vadeli işlem sözleşmeleri
olmasaydı, şeker üzerinde oluşan arz ve talep tek bir vadede
oluşacağından, bu oluşum fiyat hareketlenmelerini de
artıracaktır. Bir başka deyişle, vadeli piyasalar olmasaydı, şeker
tüccarları spot vadeden başka alım satım gerçekleştirecek vade
bulamayacaklardı. Bu da aynı vade üstünde arz ve talep
dengesinin çok hızlı değişimlere uğramasına, dolayısıyla aşırı
fiyat hareketlenmelerinin oluşmasına sebep olacaktı. Ancak
vadeli piyasalarda örneğin pamuk bir kaç vadede birden işlem
gördüğü için bu ürün üzerine dönen fonlar değişik vadelere
dağılır (Mart, Mayıs, Temmuz, Eylül ve Aralık) ve dolayısıyla
fiyat dalgalanmaları (volatilite) azalır.
Vadeli piyasalar teminat usulüyle çalıştığı için küçük birikimlerini
yüksek riskli enstürmanlara koymak isteyen agresif tüccarlar
spekülatif pozisyon taşıyabilirler. Bu tip yatırımcılar kendilerini
korumak amacıyla işlem yapmak isteyen katılımcıların risklerini
üzerlerine alırlar ve piyasada likidite sağlarlar.
Vadeli piyasalar belli mal ve finansal ürünlerin bir merkezde
işlem görülmesini sağladığı için fiyatlamalar daha etkin ve
güvenilir bir şekilde yapılır. O malın gerçek değerinin
belirlenmesinde bu son derece önemlidir.
11
Vadeli piyasalar sayesinde yüksek taşıma maliyetleriyle karşı
karşıya olan bir şirketin taşıma maliyetlerini piyasadaki ortalama
taşıma maliyetine çevirmesine olanak tanıyabilir. Bu noktada şunu
da belirtmek önemlidir: Bazı sanayicilerimiz önündeki 3-4 aylık
dönemde kullanmayı öngördüğü hammaddeyi spot piyasadan nakit
olarak alıp stoklarında bekleterek, o hammaddeye yatırılan
paranın fonlama maliyetini ve hammaddeyi saklama maliyetini
üzerine almış olur. Bu durumda kullanılmak üzere satın alınan
ancak atıl olarak depolanan hammadde yüksek bir maliyet getirir.
Buna karşın vadeli işlemlerde alım yapan sanayici fiziki mali
sadece ihtiyacı olduğu zaman alabilme ve alacağı hammadde
fiyatını ayrıca sabitleme opsiyonunu elde ettiğinden dolayı büyük
ölçüde fonlama maliyetinden kurtulduğu için maliyetlerinde
belirgin bir düşüş gözlenir. Bununla beraber hammaddeyi kullanım
ihtiyacı olduğu zaman fiyat hareketlerinden etkilenmeden satın
alabilen sanayici, hammaddeyi alıp kendi imkanlarıyla depolamak
zorunda kalmayacağı için, saklama maliyetini kendi bünyesinden
çıkarıp piyasaya dağıtılmış ortalama saklama maliyetine
dönüştürür ve bu da toplam maliyette oldukça etkin bir maliyet
düşürücü etken olarak sanayiciye yarar sağlamış olur. Saklama
maliyetinin kendi bünyesinden çıkarılarak piyasanın saklama
maliyetine dönüştürülmesi ayni zamanda sanayicilere yerden de
tasarruf yapmalarını ve kaynaklarını daha etkin kullanma fırsatı
verir. Örneğin hangar olarak kullandığı bos alanı üretim alanına
çevirerek kar merkezi haline getirir ve üretim kapasitesi artisini
daha etkin ve ucuz yolla sağlamak için gerekli ortamı yaratabilir.
Vadeli piyasaların sağlayacağı bir başka yarar da kullanıcısına
sabit fiyattan satış yapabilme imkanını vermesi sayesinde ilgili
ürünün satıcısının satış kabiliyetinde büyük ölçüde artış sağlar .
Piyasa fiyatlarının devamlı dalgalandığı bir ortamda satıcı malıni
sabit fiyattan satabilirse bu durum alıcıların ilgisini o satıcıya
çevireceğinden satıcının satışları büyük ölçüde artar ve diğer
rakiplerine karşı rekabet üstünlüğü kazanır.
12
Son olarak malıni spot piyasada değil de alternatif bir piyasada
satmak isteyen üreticiler yada tüccarlar vadeli işlemler
piyasasını kullanabilirler.
Vadeli Sözleşmelerinin İşlem Mekanizması Nedir?
Pamuğu ele alalım: New York Pamuk Borsası’nın bugünkü standart
verilerine baktığımız zaman 1 pamuk sözleşmesi 50.000 libre
ağırlığında pamuğu içerir ve yine bugün itibarıyla libresi yaklaşık
60 cent olduğu için 1 sözleşme pamuk alan bir tüccarın aslında
30000
dolarlık
bir
pamuk
aldığını
gösterir.
(0.60
cent*50000=30000) Ancak vadeli işlemler piyasaları teminat
esasına göre çalıştığı için tüccar bu sözleşmeye sahip olmak için
30000 doların tamamını ödemek yerine borsa tarafından
belirlenmiş olan 1050 dolarlık teminatı yatırması yeterlidir.
Böylece tüccar 1050 dolar yatırarak aslında 30.000 dolara yakın
bir pozisyon almış olur. Bu durumu kaldıraç etkisi kavramını
tanımlarken açıklamıştık. Buradan yola çıkarak pamuk piyasasına
baktığımızda kaldıraç etkisi yüzde kaç diye sorulduğunda ise
yüzde 3,5 (1050/30000=3,5) yada 60 (100/3,5=28,57) katı
kadar diyebiliriz.
Tüccar almak istediği pozisyon için yeterli başlangıç teminatını
yatırdıktan sonra işlem yapmak üzere aracı kuruma emir verir.
Vadeli işlemler borsalarında standart belli başlı emir türleri
vardır. Bu emirlerin haricinde başka emir kabul edilmez. Aşağıda
emir türlerini ve açıklamalarını görebilirsiniz:
Piyasa Emri (Market Order): Piyasa emri alan aracı kurum,
işlemi hemen gerçekleştirmekle yükümlüdür. Aralık vadeli
pamuğun piyasa alış-satış fiyatının 60.40/42 (60,40 alış – 60,42
satış) olduğunu varsayalım. Aracı kurum piyasa satış emri alırsa
60.40 centten alıcıya satar ve bu işlemin gerçekleşmesi 2-3
saniyeyi geçmez.
13
Fiyat Limitli Emir (Limit Order): Fiyat limitli emir, belli bir
fiyattan yapılması gereken alış yada satış emridir. Tekrar Aralık
vadeli pamuk piyasanın 60.40/42 olduğunu var sayalım. Eğer
tüccar fiyatı 60.30 centten Aralık vadeli pamuk almak isterse
piyasanın 60.30 a düşmesi gerekir. Ancak su da bilinmelidir ki
piyasa 60.30 a gerilese bile bu işlem gerçekleşmeyebilir. Bunun
da nedeni piyasanın hızlı hareket ederek o seviyeye inip hemen
geri çıkması olabilir. Bazı durumlarda ise 60.30 dan verdiğimiz
alış emri bu fiyat yerine daha aşağıdan yani daha iyi bir fiyattan
gerçekleşebilir. Bu durum yine piyasanın çok hızlı bir şekilde
hareket edip almak istediğiniz seviyeyi çok kısa bir zamanda
geçerek daha aşağılara hareket etmesinden kabaklanabilir.
Pozisyon Tasviyesi Emirleri (Stop Order): Stop emirleri fiyat
belli bir seviyeye geldiği anda otomatik olarak piyasa ermine
dönüşüp piyasa fiyatından işlem yaptırma emridir. Örneğin piyasa
60.30 dayken 60.20 den stop alış stop emri verirseniz piyasa
60.20 gördüğü anda verilen emir yukarıda açıklanan piyasa
ermine dönüşür ve piyasa neredeyse o fiyattan işlem gerçekleşir.
Bu yüzden 60.20 den alış stop emri veren bir tüccarın işlemini
gerçekleştireceği fiyat 60.20 olmayabilir. alış stop emirleri
piyasada gecen fiyatların üzerinde bir seviyede verilirken satış
stop emirleri piyasada gecen fiyatların altında bir seviye için
verilir.
Fiyat Limitli Pozisyon Tasviyesi Emirler (Stop Limit Orders):
Bu emir türü stop emriyle limitli emirlerin bir karışımı olarak
düşünülebilir. Stoplu limitli alış emri koyan bir tüccarın emri
piyasa fiyatı belli bir seviyeye geldiğinde limit ermine dönüşür.
Örneğin piyasa fiyatı 60.30 dayken 60.40 dan Stoplu limitli alış
emri koyan bir tüccarın işlemi piyasa 60.40 seviyesine geldiği
zaman 60.40 dan gerçekleşmek üzere limitli emire dönüşür ve
işlem bu fiyattan gerçekleşmek zorundadır. Bazı zamanlar olur ki
Stoplu limitli alış emri veren bir tüccarın emri piyasanın çok hızlı
14
olması nedeniyle 60.40 a çok hızlı bir şekilde gelip işlemi o
fiyattan gerçekleşmeden 60.40 in üzerine gitmesi yüzünden
gerçekleşmez. Bu durumda işlemin gerçekleşmesi için piyasa
fiyatının tekrar 60.40 a gelmesi gereklidir. Stoplu limitli alış
emirleri piyasanın üzerinde bir seviye için, Stoplu limitli satış
emirleri ise piyasanın altında bir seviye için verilir.
Fiyat Limitli Pozisyon Açma Emirleri (MIT Orders): Bu emirin
gerçekleşme mantığı, aslında pozisyon tasviyesi emirlerinin
gerçekleşme mantığından farkı yoktur. Tek farkı, pozisyon
tasviyesi emirlerinin aksine, fiyatlar piyasa belli bir seviyeye
geldiği zaman anında piyasa ermine dönüştüğünde işlemin
gerçekleşmesi için öngörülen fiyattan veya o fiyattan daha iyi bir
fiyattan işlem görmesi gerekir. Hatırlarsanız pozisyon limitli
emirlerde fiyat, belli bir fiyat seviyesine geldiğinde o anki piyasa
fiyatı ne is o fiyattan alış yda satış işlemi gerçekleştirilir. Bu
emir ise öngörülen fiyatın gelmesi durumunda sadece o fiyattan
veya daha iyi bir fiyattan işlemin gerçekleşmesi zorunluluğu
vardır. Bir başka deyişle alış emrinin sadece işlemi yapacak kişi
tarafından belirtilen fiyatta veya o fiyatın daha altında
gerçekleşmek zorunda olması; satış emrinin ise belirtilen fiyatta
veya daha yukarısında işlem olmasını zorunlu kılar. Fiyat limitli
pozisyon açma emirleri, piyasanın hızlı olması nedeniyle
gerçekleşmeme ihtimali vardır. Pamuk piyasasında fiyat limitli
pozisyon açma emri vererek alım yapma örneğini ele alalım.
Fiyatın 60.50 cent olduğu bir anda eğer 60,40 centten alım
yapmak istiyorsak bu emirle sadece 60,40 veya onun altındaki
seviyelerden alım yapabiliriz. Fiyatlar, 60,40 seviyesini
gördükten sonra çok hızlı bir şekilde tekrar yukarı
hareketlenirse alım yapma fırsatı yakalanamayabilir. Fiyat limitli
pozisyon açma emirleri piyasanın altında, satış emirleri ise
piyasanın üstünde bir seviyeye verilir.
15
Devamlı Aktif Emirler (Good Till Cancelled (GTC) Orders):
Vadeli işlemler piyasalarında bazı mallar ve finansal ürünler 24
saat alınıp satılır. Eğer bir tüccar yerel piyasanın işlem saatleri
dışında emrinin çalışmasını istiyorsa veya verdiği emrin bir
sonraki işlem gününde de çalışmasını istiyorsa Devamlı Aktif
Emiri verebilir. Böylece verilen emir, emri verenin kendisi emri
iptal ettirmedikçe devamlı olarak çalışacaktır.
Kapanış Erimi Emirleri (Market On Close Orders): Vadeli
işlemler borsalarında genelde son 1 yada 2 dakika kapanış
erimidir. Bu zaman içerisinde kapanış erimi emirleri
gerçekleştirilmelidir. Eğer 1 sözleşme pamuğu kapanışta satmak
yada almak isterseniz bu işlem seansın son 1 dakikasının içinde
herhangi bir fiyattan gerçekleşebilir.
Açılış Erimi Emirleri (Market On Opening Orders (MOO)): Bu
emir tipinin de mantığı tıpkı kapanış erimi emrininki gibidir. Tek
farkı kapanış erimi emirlerinde işlem son 1 yada 2 dakika içinde
gerçekleşmesi gerekirken açılış erimi emirleri işlemin piyasa
açılışının ilk 1 yada 2 dakikası içinde gerçekleşir.
Günlük Emir (Day Order): Normal şartlarda bir emir verilirse
ve devamlı aktif emri olduğu söylenmezse, o emir yerel işlem
saatleri için geçerlidir. Seans gün sonunda kapandığı zaman emir
otomatik olarak iptal edilir.
Sınırlı Zaman Emirleri (Limited Time Orders): Bir tüccar gün
içinde belli bir saate kadar emrinin geçerli olmasını istiyorsa
emrin iptal edilmesini istediği zamanı belirterek emir verebilir.
Örneğin saat 12.30 a kadar belli bir fiyattan alış veya satış emri
verilebilir.
Gerçekleştir veya İptal Et Emirleri (Fill or Kill Orders): Eğer
tüccar emrinin gerçekleşmesini istediği emrinin tamamının bir
16
kerede gerçekleşmesini istiyorsa bu emri verebilir. Verilen emrin
tamamı gerçekleşmeyecekse emir otomatik olarak iptal edilir.
Biri Diğerini İptal Etsin Emirleri (One Cancels Other Order
(OCO)): Bu emir ile tüccar iki yöne herhangi bir emir koyarken
eğer biri diğerini iptal etsin derse, verilen iki emrin birisi
gerçekleştiği anda diğerini iptal ettiren emir vermiş olur. Diyelim
ki tüccar 60.30 seviyesinin bir sözleşme Arilik pamuk sözleşmeyi
aldı. Eğer tüccar 60.00 dan ve 60.60 dan satış emri koyarsa ve
bu emirlerden bir tanesi gerçekleştiğinde diğer emir otomatik
olarak iptal olur.
Tüccar almak istediği pozisyonları doğru ve amacına uygun bir
şekilde verdikten sonra verilen emir borsa mekanizması içinde
belli bir sıra takip eder.
Emir/İşlem/Teyit Akışı:
Bu sırayı şu şekilde açıklayabiliriz:
1. Müşteri aracı kurumu arayarak almak istediği pozisyon için
emir verir. Emir verilirken, verilen emrin alış emri mi, satış
emri mi olduğu, malın yada finansal ürünün ne olduğunu ve
vadesini açıkça belirmek zorundadır.
2. Aracı kurum aynı anda emri yazar ve telefon aracılığıyla işlem
salonuna (PIT aracı kurumuna (floor broker)) bağlanır.
3. PIT aracı kurumu emri yazar ve PIT in içinde bulunan kişiye
ulaştırılmak üzere “Runner” diye tanımlanan ve emri PIT e
götüren kişiye verilir. Bu iş genelde uzaktan aracı kurumların
birbirlerine yaptığı el hareketleriyle de daha etkin ve hızlı
yapılır.
4. Emir PIT’e ulaşır ve gerçekleşir.
17
5. Emrin gerçekleştiğine dair teyit önce PIT aracı kurumundan
müşterinin aracı kuruma, ondan da pozisyonu almak isteyen
tüccara ulaşır.
6. Bu arada yapılan emir borsa aracılığıyla muhasebeleştirilmek
ve eşleştirilmek üzere takas kurumunun bilgisayar sistemine
girilir. Takas kurumu, takas üyeleri aracılığıyla ertesi gün bir
önceki günün işlemlerini detaylı gösteren bir ekstre hazırlar
ve tüccarın bağlı olduğu aracı kurumun aracı kurumine
gönderir.
Pozisyon aldıktan sonraki gelişmeler:
Pozisyonlar genelde 2 türlüdür. Sözleşmeyi sattığımız zaman ve
aldığımız zaman pozisyonlarımızın adlandırılması değişir. Eğer
sözleşmede alıcıysak “long”; satıcıysak “short” pozisyon taşıyoruz
demektir.
Aldığımız pozisyon (‘long’ yada ‘short’ pozisyon) gün sonu fiyatı
itibarıyla kara geçerse, yatırmış olduğumuz teminatın üzerine
gün sonunda para akışı olur. Örneğin tuttuğumuz pamuk
pozisyonunda 500 dolar kara geçersek hesaplardaki varlığımız
1498 dolar (998+500=1498) olur. Burada oluşan 500 dolarlık kar,
tuttuğumuz pozisyonu kapatarak kar realizasyonu yapmak
gerekmeksizin hesabımıza çekilebilir nakit olarak aktarılır. Tersi
durumda, örneğin 100 dolar zarara geçerse daha önceden
pozisyonu tutmamız için yatırmış olduğumuz 1050 dolar
üzerinden 100 dolar eksiltilir ve hesabımızdaki miktar 950
(1050-100=950) dolara düşer.
Sürdürme Teminatı (Maintenance Margin):
Bu noktada vadeli işlemler borsalarının belirlediği sürdürme
teminatı kavramını da belirtmek gerekir: Tekrar pamuk
piyasasını ele alalım. New York Board Of Trade’nin pamuk borsası
18
söyle bir direktif sunmuştur: “1 sözleşme vadeli pamuk almış
yada satmış yatırımcının toplam varlığı 750 doların altına
düşerse, hesabındaki diğer pozisyonların (eğer varsa)
teminatları da karşılandığı sürece yatırımcı varlığını tekrar
1050 dolara çıkartmakla yükümlüdür.” Yani 1 sözleşme pamuk
almış yada satmış bir yatırımcı 300 dolar zarara kadar hiç bir
ekstra işlem yapmadan pozisyonunu tutabilir. Ama zararı 301
dolara çıkarsa yani 1050 dolar yatırdıktan sonra 300 dolar zarar
yaparak varlığı borsa tarafından önceden belirlenmiş 750 dolar
olan sürdürme teminatı rakamın altına düşerse, tüccar
hesabındaki varlığını tekrar 1050 dolara çıkartmakla yükümlüdür.
Bu yükümlülük aracı kurum yada kişi tarafından tüccara
zamanında belirtilir ve bu isleme ek teminat talebi ‘margin call’
denir. Ek teminat talebi sınırları sadece borsalar tarafından
belirlenir.
Eğer tüccar yapılan teminat çağrısında üzerine düşen görevi
yerine getirmeyip teminatını 1050 dolara çıkartmak için nakdi bir
değer ile veya nakite kolay çevrilebilen bir finansal varlık ile
(bono, tahvil, hisse senedi gibi) aradaki farkı karşılayamazsa,
ABD’deki piyasanın kanun ve kurallarına göre beraber çalıştığı
aracı kurum yada kişi, tüccarın pozisyonunu kapatmakla
yükümlüdür. Aşağıdaki semada teminat çağrısının nasıl islediği
New York Pamuk borsası başlangıç teminatı ve teminat çağrısı
sınırına göre gösterilmektedir:
19
KAR BOLGESI
New York Pamuk Borsasi Baslangic Teminati = $ 1050
$0
ZARAR BOLGESI
$ - 150
$ - 300
New York Pamuk Borsasi Teminat Cagrisi Siniri = $750
Yukarıda açıkladığım mekanizma, vadeli borsaların üçüncü en
önemli özelliği olan ve piyasaya göre ayarlama (marked to
market) diye adlandırdığımız özelliğe dayanmaktadır.
Piyasaya Göre Ayarlama (Marked To Market):
Oluşan her kar veya zarar günlük kapanış fiyatlarına göre her
gün hesaplanır ve bir önceki güne göre hesabımızda bulunan
teminat üzerine, eğer kar ettiysek alacaklı, zarar ettiysek borçlu
girilir. Örneğin bugün yaptığımız kar sayesinde oluşan çekilebilir
paramız ertesi gün piyasanın hareketine bağlı olarak bir önceki
günden fazla yada az olabilir ve hatta yatırdığımız teminatın
üzerinden de para kaybederek teminat çağrısı sinirinin altına bile
inebilir. Diğer bir deyişle hesabımızdaki teminat ve/veya kar,
eğer pozisyonumuzu tutmaya devam ediyorsak, ertesi günkü
kapanış fiyatına göre her gün azalır yada artar.
Vadeli İşlemler Piyasaları Ne Amaçlarla Kullanılır?
Vadeli işlemler piyasalarının 2 ana kullanım amacı vardır:
Birincisi fiyat farklılıklarından kar etmek için spekülatif amaçlı
alım satım yapmak; ikincisi ise daha önceden belirttiğim gibi
20
bugünden gelecekteki fiyat riskine karşı kendini korumak
(hedge) içindir.
İlk neden oldukça basittir. “Aşağıdan ucuza al yukarıdan
pahallıya sat”; yada “yukarıdan açığa sat-aşağıdan ucuza al”,
yöntemiyle para kazanmadır. Bu piyasalara spekülatif işlem
yapmak için giren yatırımcı, kaldıraç etkisiyle büyük bir
pozisyonu küçük bir miktar ile yönetebildiğinden spekülasyon
yapmak için oldukça uygundur ancak şu da var ki alınan pozisyon
büyüklügü (Örneğin: Pamuk sözleşmesinin sözleşme büyüklüğü
50,000 librenin, libre başına olan fiyatıyla çarpılmasıyla bulunur),
yatırılan teminata göre çok büyük olduğundan fiyat
hareketlerindeki küçük bir değişim, teminatta büyük değişimlere
yol açabilir. Bu yüzdendir ki bu piyasalar her spekülatör için
uygun değildir ve bu kişiler bu tür piyasalarda pozisyon
alacaklarsa piyasanın risklerini çok iyi anlamalıdır.
İkinci söylemiş olduğum neden yani fiyat hareketlenmelerinin
getirdiği fiyat riskinden korunma olarak tanımladığımız korunma
işlemleridir ve yurt dışında bir çok üretici, sanayici yada tüccar
konumunda olan şirket ve kişiler tarafından yapılmaktadır.
Burada alınan her pozisyon gerçek malda bir karşılığı olduğundan
fiyat riski çok değildir4 ve ilgili olduğu malın fiyat hareketine
karşı kendini korumak için bu piyasalarda işlem yapmak hem çok
uygundur hem de ilgili olduğu hammadde fiyatıyla ilgili risk almak
istemeyen sanayici için gereklidir.
4
Korunma işlemleri yapan birisi, vadeli fiyatların dalgalanması ve iligi malın vadeli fiyatlarının
dalgalanmasıyla birebir paralel olmaması nedeniyle tam korunma sağlayamayabilir. Bunun nedeni şudur:
İki fiyat zaman zaman birbirine yaklaşır, zaman zaman da birbirinden uzaklaşır. Kısa pozisyon alarak
korunma işlemi yapmış kişi fiyatların birbirine yaklaşmasından bir miktar kar ederken fiyatların
birbirinden uzaklaşması bir miktar zarar oluştürür. Vadeli kontratta uzun pozisyon taşıyarak korunma
işlemi gerçekleştiren kişi için ise vadeli fiyatlarla spot fiyatın birbirine yaklaşması zarar; birbirinden
uzaklaşması kar getirir. Sonuç olarak korunmayı satış yada alış işlemiyle gerçekleştiren kişi çok olmasa
da bir miktar fiyat riskiyle karşı karşıyadır. Bu riske baz riski denir ki bu konu ileride daha detaylı
açıklanacaktır.
21
Korunma (hedge) işlemleri, kullanılan hammaddenin yada
alınfinansal ürünlerin alımlarının gelecekteki olası fiyat
artışlarına bağlı olarak zarar oluşmaması yada satılmak üzere
stoklarda bulundurulan ürünlerin değerinin korunması için yapılır.
Sadece hammadde alıcısı durumunda olan sanayiciler değil ayni
zamanda o hammaddenin veya finansal ürünun satıcısı durumunda
olan sanayiciler de bu piyasaları korunma amaçlı kullanabilirler.
Bunun yanında gelecekteki bir vadede ödeme yapacak bir şirket
yada kişi ödemenin yapılacağı para biriminde oluşacak olan
güçlenmeye karşı kendini korumak için bu piyasalarda işlem
yapabilir. Bununla beraber gelecekte alacağı paranın diğer para
birimlerine oranla değer kaybedebileceğinden endişelenen bir
şirket yada kişi o para biriminin değer kaybına uğramasına karşı
kendisini korumak amacıyla kullanabilir.
Şimdi vadeli piyasaların kullanımı ile ilgili spekülasyon ve korunma
amaçlı işlemleri daha derinlemesine inceleyelim.
Vadeli Sözleşmelerle Yapılan Spekülatif İşlemler:
Vadeli sözleşmelerle yapılan spekülatif işlemler borsadan hisse
senedi alıp satmaktan farkı yoktur.
Vadeli sözleşmelerin spekülasyonunu, spot emtia veya finansal
ürünlerin (örneğin hisse senedi, bono) spekülasyonundan ayran
tek şey, vadeli sözleşmelerde alım yada satım kararı almadan
önce daha çok değişkene bakılmasıyla ilgilidir. Bunlar öncelikle
sözleşmenin ilgili olduğu mala olan ve değişik vadelerdeki
oluşabilecek arz ve talep, faiz oranları, saklama maliyeti, teknik
analiz göstergeleri, açık pozisyon sayısı “open interest” gibi
değişkenlerdir.
Eğer ‘Teminat ve Kaldıraç Etkisi’ başlığı altında yazılan bilgileri
anımsarsak vadeli sözleşmelerin spekülatif işlemlerini yapmamnın
22
oldukça riskli olduğunu çıkarabiliriz. Örnek verecek olursak
Euro’nun dolara karşı olan değerinde bir pozisyon almak
istediğimizde, Chicago Board of Trade’nin bugünkü teminat
verilerine baktığımızda, yatırılması gereken teminat miktarının
2430 dolar olduğunu ve aldığımız sözleşme spesifikasyonuna göre
taşıyacağımız pozisyonun aslında 1890 dolarlık değil 125.000
Euro olduğunu göreceğiz. Yani tüccar 1890 dolar yatırıp 125.000
dolarlık pozisyon taşıdığı için kar/zarar hesabi 125.000 dolar
üzerinden yapılacağından 1890 dolarlık teminatın üzerine bir
anda yüzlerce dolar eklenebilir bir anda da teminattan yüzlerce
dolar düşülebilir ve hatta ek teminat talebi (margin call) sınırına
kadar yada onun da altına kadar düşebileceği gibi çok aşırı
durumlarda bazen bütün paranın biteceği gibi borçlu duruma bile
düşülebilir.
Bunca riskli piyasalarda daha az risk alarak spekülasyon yapmak
isteyen tüccarlar ise vadeler arası yayılma “Inter Delivery
Spread” işlemlerine başvurabilirler. Daha önceden de belirtildiği
gibi bu tip yayılma işlemleri değişik vadelerdeki sözleşmelerin bir
tanesinde uzun pozisyon “long” bir başkasında ise kısa pozisyon
“short” alarak yapılır.
Daha önceden belirttiğim gibi normal şartlarda uzak vadelerin
sözleşmelerı yakın vadelere göre daha pahallıdır. Bir tüccar yakın
vadedeki fiyatı uzak vadedeki sözleşmeden düşük fiyatlı
sözleşmeyi alıp uzak vadedeki sözleşmeyi satarsa, bu tüccarın
yayılma sattığı (Short Spread) söylenir. Böyle bir işlem yapan
kişi uzak vadenin düşüp yakın vadedeki sözleşmenin fiyatının
artacağı beklentisindedir. Yine daha önceden yayılmanın kısa
tanımında ve hesaplanmasında yapılan açıklamaya bağlı olarak
diyebiliriz ki tüccar, yayılma bazının güçlenmesini beklemektedir.
Yani yayılma hesabında çıkan sayının sayısal büyüklüğünün
artması gerekmektedir. Örneğin pozisyon alınırken Aralık 2003
vadeli Euro 0.8600 ve Mart 2004 vadeli 0.8700 iken yayılmanın
23
baz puanı (0.8600-0.8700= - 0.010 dır). Kısa posizyonlu yayılma
işlemi “Short Inter Delivery Spread” pozisyonu taşıyan tüccar
(yani Mart vadeli Euro’yu satan ve Aralık vadeli Euro’yu alan) 3
gün sonra Aralık vadeli 0.8620 ve Mart vadeli 0.8680 e gelirse
bu kişi pozisyonunda 40 baz puan kar yapmış demektir. Çünkü 3
gün sonra Yayılma – 0.010 dan – 0.006 ye gelerek (0.86200.8680= - 0.006) 40 baz puan güçlenmiştir. Short Yayılma işlemi
yapan tüccarın kar zarar şeması aşağıdaki gibidir:
Zarar
Zarar
Kar
EURO/DOLAR
0.8600
0.8700
Aralik
Vadeli
Mart
Vadeli
Bunun tersine yayılmayı alan tüccar (yani yakın vadeyi satıp uzak
vadedeki sözleşmeyi alan) yayılma bazının zayıflamasını ister.
Yine aynı örneği alacak olursak Aralık vadeli Euro 0.8600 ve
Mart vadeli 0.8700 iken yayılmanın baz puanı –0.010 dur.
(0.8600-0.8700= - 0.010). Long Yayılma pozisyonu alan tüccar
ancak aradaki baz puanın küçülmesiyle yani –0.010 dan daha
küçük bir değere giderek zayıflamasıyla kar eder. Örneğin Aralık
vadeli Euro 0.8600 dan 0.8595 e ve Mart vadeli Euro 0.8700 dan
0.8710’a giderse kar eder. Bu yeni durumdaki baz puanı
hesaplarsak – 0.0115 (0.8595-0.8710= - 0.0115) olarak buluruz ki
bu değer başlangıçtaki – 0.010’luk baz puanın altına giderek
başlangıçtaki baz puanın altına düşmüştür. Uzun pozisyonlu
Yayılma işleminde kar edecek tüccarın kar zarar seması
aşağıdaki gibidir:
24
Kar
Zarar
Kar
EURO/DOLAR
0.8600
0.8700
Aralik
Vadeli
Mart
Vadeli
Şu çok iyi bilinmelidir: Yayılma işlemlerinde uzun veya kısa
pozisyon taşımak yakın ve uzak vadede ne yaptığımıza bağlı
oluyor gözükse de aslında tamamıyla fiyatlara bağlı olduğu
bilinmelidir ki bu da şu demektir: Uzak vadede satıcı olup ve
yakın vadede alıcı olan bir tüccarın yayılma işleminde kısa
pozisyonlu gözükmesinin nedeni aslında uzak vadedeki fiyatın
başta açıklanan normal piyasa şartlarında yakın vadedeki
fiyattan daha yüksek olmasıyla alakalıdır. Yayılma işlemine
girerken eğer aracı kurumunuza yakın vadeli fiyat uzak vadeli
fiyattan daha yüksek iken uzun yayılma pozisyonu al (Long the
Spread) derseniz aracı kurumunuz yukarıda bir önceki örnekte
açıklanan yayılma işleminin tersine size yakın vadedeki
sözleşmeyi alır ve uzak vadedeki sözleşmeyi satar. Bu yüzdendir
ki yayılma işleminin tanımını bilmek çok önemlidir.
Yayılma işlemleri sadece vadeler arasında değil ayni zamanda mal
ve piyasa bazında yapılır.
Mal bazında yapılan yayılmaya genel anlamda “Üretim Yayılması”
denir. Üretim yayılması ilgili olduğu mallara göre değişik isimler
alır. Petrol ve benzin ile ilgili olan üretim yayılması işlemine
“İnceltme Yayılması’’; soya fasulyesi ve soya yağı ile ilgili olan
yayılma işlemine ise “Soya Fasülyesi Sıkma Yayılması” denir.
İleride Vadeli Opsiyon Borsası’nda iplik sözleşmeleri işlem
görmeye başlar ise pamuk ve ipliğin bir ürünü olduğundan pamuk-
25
iplik yayılma işlemleri yapılabilecek. Şu aşamada bununla ilgili bir
çalışma olmadığından bu yayılma işlemine bir terim henüz
kullanılmış olmamakla beraber ‘Dokuma Yayılması’ olarak
adlandırılabilir. Bu işlemde hammadde vadeli piyasalarda alınır
yada satılır ve o hammaddeye bağlı olan ürün vadeli piyasada
satılır yada alınır. Mal bazında yapılan yayılma işlemi genelde
kendini korumak isteyen katılımcılar tarafından yapılır. Bu
işlemleri yapan korunmacılar kendilerini hammadde fiyat
artışlarından ve ürettiği ürünun fiyat düşüşlerinden kendilerini
korumak istedikleri için vadeli piyasalarda hammaddeyi alıp ürünu
satarlar. Bununla ilgili detaylı açıklama “Vadeli Sözleşmelerle
Nasıl Korunma Yapılır?” başlığı altında göreceksiniz.
Spekülasyon yapmak isteyen tüccarlar da hammaddenin ve ona
bağlı olan ürünun arz-talep değişimdeki beklentilerine göre
“Petrol Üürnleri Üretim Yayılması” yada “Soya Fasülyesi Sıkma
Yayılması” işlemi yaparlar. Spekülasyon yapmak isteyen tüccarlar
sadece bununla da kalmayıp bu işlemlerin tersi olan “Petrol
Ürünleri Ters Üretim Yayılması” veya “Soya Fasülyesi Ters
Sıkma
Yayılması’’
işlemlerini
de
beklentilerine
göre
gerçekleştirirler. Eğer bir tüccar belli bir hammaddeyi kullanan
sektörün kar marjlarının düşeceğini ve buna bağlı olarak o
hammaddeyi kullanan sektörün üretimini azaltması sonucu o
hammaddeye olan talebin azalacağını öngörüyorsa “Ters Yayılma’’
işlemlerine girebilir. Örneğin petrol talebinin azalacağını tahmin
eden ve buna bağlı olarak benzin üretiminin düşmesiyle benzin
fiyatlarının yükseleceğini tahmin eden bir tüccar vadeli piyasada
petrol sözleşmeyi satıp vadeli benzin sözleşmesi alabilir.
Vadeli işlemler piyasalarında piyasa bazında da işlemler
yapılabileceğini söylemiştik. Bunu kısaca şöyle tanımlayabiliriz:
Piyasa şartlarına göre bir malın veya finansal ürünun değişik
piyasalarda oluşabilecek fiyat farklılığını öngören spekülatör bir
26
mali bir piyasada alıp başka bir piyasada satabilir ve bu yolla kar
etmeye çalışabilir.
Vadeli Sözleşmelerle Korunma (Hedge) Nasıl Yapılır?
Korunma işlemlerinin nasıl yapılacağı, şirketlerin işlev türlerine
göre değişiklik gösterir. Bu yüzden aşağıdaki paragraflarda
sizlere değişik yapılarda olan şirketler için ayrı ayrı örnekler
göreceksiniz. Bu şirketler hammadde de alici ve satıcı durumda
olmalarına göre değişik korunma stratejileri izlerler. Aşağıdaki
örnek pamuk için ve şeker verilmiş olsa da petrol, altın,
kakao, kereste, kahve, Euro, İsviçre Frangı, Japon Yeni,
bonolar ve vadeli işlemler piyasalarında alınıp satılan diğer tüm
mallar için de ayni mantık geçerlidir. Önemli olan sanayicinin o
hammaddede yada üründe gelecek vadede alıcı mı yoksa satıcı mı
olduğudur.
Hammaddeyi alarak işleyen ve gelecekteki hammadde alım
maliyetinin,
hammadde
fiyatının
artışından
olumsuz
etkilenmemesi için yapılmak istenen korunma örneği:
Bu örneğimizde İplik A.Ş. şirketini ele alalım.
İplik A.Ş. pamuk satın alarak onu isleyip pamuk ipliği üreten bir
şirkettir.
Şirket fiyat rekabet üstünlüğü sağlayabilmek için kendi
bünyesindeki maliyetleri kısabilir ancak piyasa ortamında bir
başka deyişle kendi kontrolünün dışında oluşan pamuk fiyatlarını
kontrol altında tutaması mümkün değildir. Bunu yapamadığı için
de şirket pamuğun fiyat değişimlerine karşı daha doğrusu pamuk
fiyatlarının çıkmasına karşı bir risk ile karşıkarşıyadır. Eğer
ipliğin hammaddesi olan pamuğun fiyatı artarsa, artan hammadde
fiyatı, şirketin satacağı ipliğin fiyatını da artırmak zorunda
27
kalacak ve önceden korunma işlemi yaparak hammadde alım
maliyetini sabitlemiş rakip şirketlere karşı gerek yurt içi
piyasada gerekse yurt dişi piyasada fiyat rekabet gücünü
kaybedecektir. Bunu engellemek için, İplik A.Ş. gelecekteki
pamuk alımlarını, fiyat artışlarına karşı korumak için önceden
vadeli piyasalarda sözleşme bazında alır. Diyelim ki önümüzdeki 3
ay içerisinde İplik A.Ş. 500.000 libre ağırlığında pamuk alması
gerekecektir. Eğer şirket bugünden gelecek vadelere tanesi
50.000 libre sözleşmeyi bulunduran sözleşmelerden 10 tane
alırsa (50.000*10=500.000) bu alım sonrası pamuk fiyatlarının
olası artışı şirketi etkilemeyecektir. İplik A.Ş., pamuk fiyatının
spot piyasadaki her artışında o dönemki öncelikli hammadde
ihtiyacını karşılayabilmek için, pamuk alımını artan fiyatlardan
yaptından dolayı fazladan nakit çıkışı olacağından görecektir.
Ancak daha önceden alınan vadeli 10 sözleşme, fiyat artışları
sonucu pamuk İplik A.Ş.’ye kar getirecek ve bu karla beraber
İplik A.Ş’nin hesaplarına kar ettiği kadar artı nakit akışı
yaratacaktır. Bu noktada, şirket spot fiyatların artışı sonucu
fiziki alımlarından zarar ediyor gözükse de, daha önceden almış
olduğu vadeli 10 sözleşme sayesinde yaptığı kar ile hesabına artı
nakit akısı sağlayacak ve o nakit akışını spot piyasada artan
fiyatın farkını ödeyerek pamuk alım maliyetini sabitlemiş
olacaktır.
Fiyatların düşme durumunu ele alalım: İplik A.Ş. bu durumda
daha önceden kendini fiyat artışlarına karşı korumak için vadeli
piyasalarda pamuğu satın almış olduğu için vadeli sözleşmeden bir
zarar görecektir. Ancak bu sefer de sunu unutmamak gerekir ki
fiyatların her düşüşü İplik A.Ş’nin fiziki pamuk alımlarını daha
düşük bir maliyetten gerçekleştirmesini sağlayacaktır. Yani bir
yandan fiziki maldan kar ederken diğer yandan elinde tutmuş
olduğu sözleşmeden zarar edecek ve iki etki bir araya geldiğinde
şirket pamuk alımini önceden alımini yapmış olduğu vadeli fiyat
üzerinden gerçekleştirmiş olacaktır.
28
Üretim sonrasında stokta tuttuğu malın ekonomik değerini
korumak için veya ileri bir vadede üretim sonrasında satmayı
öngördüğü ürünün olası aşağı fiyat hareketlenmelerinden
kaynaklanan riskten korunmak amacıyla izlenecek yöntem:
Bu sefer bir şeker üreticisini ele alalım. Şeker üreticisi şekeri
üretir ve satmak üzere malını pazarlamaya çalışır. Bunu yaparken
de fiyatların hep yüksek olmasını ve düşmemesini ister. Bu
durumda şeker üreticisi şekerin gelecekteki fiyatlarının
düşmesine karşı bir fiyat riski ile karşı karsıyadır. Eğer üretici
üreteceği yada stokta tuttuğu şekeri önceden vadeli piyasalarda
satarsa şeker fiyatlarının düşüşü onu etkilemeyecektir. Çünkü
fiyatların düştüğü durumda üretici malıni her fiyat düşüşünde
daha ucuza satmak zorunda kalacaktır ama daha önceden yapmış
olduğu şeker sözleşmesinin açığa satışı fiyatlar düştüğü için bir
kar getirecektir.
Fiyatların çıkması durumunda ise şeker üreticisi malını spot
piyasada daha yüksek fiyattan satarak fiziki satıştan kar edecek
ancak bu sefer de daha önceden ucuzdan satmış olduğu sözleşme
zarara girdiği için elde edilen kar ve zarar birbirini tasviye
edeceğinden sanki şeker üreticisine malıni sabitlemek istediği
fiyattan satmış etkisini ortaya çıkacaktır. Şeker sözleşmesinden
kaynaklanan zarar, fiziki şeker satışlarının artan fiyatlarla
gerçekleşmesinden kaynaklanan artı nakit akışı ile kapatılacaktır.
4 Adımda bu işlemin yapılması:
1- Bugün, şeker üreticisi önündeki 1 ay içinde 10 ton şeker
satacağını bilmektedir. Bugünkü spot fiyat ton başına 190
dolar ve New York’ta 3 ay vadeli şeker sözleşmeyi fiyatı 195
dolardır.
2- Şeker üreticisi bugün, 3 ay vadeli şekeri 195 dolardan satar.
Aradan 1 ay geçer ve piyasada şekerin satış fiyatı 10 dolar
29
birden azalır. Bu arada şeker spot fiyatları 10 dolar
azalmasıyla daha önceden satmış olduğumuz 3 aylık şeker
sözleşmesi de 10 dolar azalarak 185 dolara gerilemiştir.
3- Şekerin spot fiyatı 190 dolardan 180 dolara düştüğü için
şeker satıcısı şekerini daha düşük fiyattan satar. Ancak şu da
var ki daha önceden 3 ay vadeli şeker sözleşme satışı yapılmış
olduğundan her gün şeker fiyatlarının 1 ay sonuna kadar olan
süre zarfında düşmesinden kaynaklan bir kar oluşmuştur.
Çünkü şekerin 1 ay içerisinde 10 dolar birden düşmesi vadeli
sözleşmede de 10 dolarlık bir düşüş yaratacağından satış
sözleşmesi şeker satıcısına 10 dolarlık bir kar getirmiştir.
4- Sonuç: 180 dolarlık spot satıştan gelen nakit para + 10 dolarlık
sözleşme satışından gelen kar = 190 dolarlık nakit girişi
anlamına gelir ki 190 dolar dikkat edilecek olursa şeker
satıcısının 1 ay önce sabitlemek istediği spot fiyata denk gelir.
Sonuç olarak şeker fiyatları geçen 1 ay içerisinde 190
dolardan 180 dolara düşmesine rağmen şeker üreticisi sanki
190 dolardan satmış gibi bir nakit akısı oluşur.
Bazı sanayiciler bu durumda ister istemez ‘Ya fiyatlar yukarı
gitseydi?’ diye bir soru sorabilirler. Bu durumda fiziki mal
satışından karlılık ortaya çıkar ve vadeli sözleşmede bir zarar
oluşurdu. Yine bu kar ve zarar birbirini tasviye edeceği için,
önceden sabitlenmek istenen fiyattan satış gerçekleşmiş olurdu.
Dolayısıyla şu anlaşılmalıdır ki burada önemli olan vadeli
sözleşmeden kar etmek değil, fiziki satışın fiyatını önceden
sabitlemek ve gelecekti belirsizlikleri ortadan kaldırarak
risklerden korunmaktır.
Eğer bu işlem yapılamasaydı ne olurdu?
Eğer şeker üreticisi 1 ay sonra yapacağı satışı korumak
istemeseydi, malını 1 ay sonraki spot fiyat olan 180 dolardan
satmak zorunda olacaktı. Böylece 190 dolardan satma imkanını
30
değerlendiremeyecekti. Bunun yanında 1 ay sonra fiyatların ne
olacağı meçhul olduğu için satış sonrasında ne kadar nakit
geleceğini bilemeyecekti ve hatta borçlarını (eğer varsa) ödemek
için diğer operasyonlarını ne şekilde yönlendirebileceğini
bilemeyecekti.
Görülüyor ki bu piyasalar kullanıcısına fiyat hareketlerinden
koruduğu gibi aynı zamanda gelecekteki belirsizlikleri de ortadan
büyük ölçüde kaldırarak etkin risk kontrolü sağlamaktadır. Çünkü
üretici eline ne kadar para geçeceğini bilecek ve diğer
operasyonlarını da ona göre yönetecektir. Bu, aynı zamanda
toplam kalite yönetiminde de büyük bir avantaj sağlayacak ve
toplam kaliteye giden yolda önemli yapı taslarından biri olan
optimum likiditenin sağlanmasında etkili olacaktır.
Korunma İşlemlerinin Riski: Baz Riski (Basis Risk)
Korunma işlemlerinin felsefesi bir bacakta fiziki işlemlerimizi
gerçekleştirmeden önce diğer bir bacakta vadeli işlem
sözleşmelerine konu olan mal veya finansal ürünleri gelecekte
borçlu muyuz yoksa alacaklımıyız sorusunun cevabına göre ilgili
mal veya finansal ürünlerin vadeli sözleşmelerini almak veya
satmak olduğunu açıkladık. Bunun temelinde yatan fikir de
gelecekteki bir vadede alıp yada satacağımız malın veya finansal
ürünün fiyatı, o mal veya finansal ürün üzerine hazırlanmış vadeli
sözleşmelerinin
fiyatıyla
paralel
gideceği
varsayımına
dayandırdık.
Bazı durumlarda spot ve vadeli fiyatlar birbirine paralel
gitmeyebilir. İki vadede likiditenin farklı olması, gelecek için
beklenen arz ve talep değişikliğinin, spot vadedeki arz ve talep
değişikliğinden farklı oluşması iki vade arasındaki asimetrinin
oluşmasına neden olarak gösterilebilir.
31
Bu durumda, örnegin pamuk alımlarını uzun pozisyonlu koruma
işlemleriyle sabitleyen bir tüccar, spot alımını gerçekleştirene
kadar, spot fiyatlar artış trendindeyken, elinde tuttuğu vadeli
pamuk sözleşmesinin fiyatı düşerse korunma işleminden bir
miktar zarar etmiş olur. Buna karşın aynı dönem içerisinde spot
fiyatları çıkarken vadeli fiyatlar daha hızlı çıkarsa veya spot
fiyatlar düşerken vadeli fiyatlar çıkarsa, tüccar korunma
işleminde bir miktar kar eder. İşte bu kar ve zarar olasılıkları,
korunma işlemlerinde bir miktar risk oluşturabilir.
Örneğin, pamuk satım fiyatını sabitlemek isteyen bir çifçi, vadeli
pamuk satarak kısa pozisyonlu korunma işlemi yaparsa ve bu
işlemi takip eden hasat dönemi sonunda, başka bir deyişle fiziki
pamuğunu satana kadar olan süre içerisinde fiziki pamuk fiyatları
çıkarsa, spot fiyatlar ile vadeli fiyatlar arasındaki fark azalır ve
çifçi kar eder. Tersi durumda, yani spot fiyatlar ile vadeli
fiyatlar arasındaki fark artarsa zara eder.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Kısa pozisyonlu korunma yapan
bir tüccar spot – vadeli fiyat farkının azalmasından; uzun
pozisyonlu korunma işlemi yapan bir tüccar ise spot – vadeli
fiyat farkının artmasından kar eder. Tersi durumda ise zarar
eder.
Petrol Ürünleri Üretim Yayılması “Crack Spread” Yöntemiyle
yapılan “Hedge” örneği:
Bir petrol rafinerisini ele alalım. Petrol rafinerisinde petrol ham
olarak belli işlemlerden geçer ve benzin yapılır. Bu durumda
rafineri petrolde alici ve kurşunsuz benzinde satıcı durumda
olduğu için petrol fiyatlarının çıkışı ve kurşunsuz benzin
fiyatlarının düşüşü rafineriye zarar getirir. Bunu engellemek
amacıyla rafineri petrol ürünleri üretim yayılması “Crack Spread”
olarak tanımladığımız yayılma işlemini yapabilir. Bu da şu şekilde
32
gerçekleşir: Rafineri petrol fiyatlarının artışından endişelendiği
için bu riski büyük ölçüde ortadan kaldırmak için önce vadeli
piyasada ham petrol vadeli sözleşmesini alır ve aynı zamanda
daha sonradan üreteceği ürünün fiyatının düşmesinden zarar
görmemek için vadeli piyasada kurşunsuz benzin satar. Bu yolla
hammedde alarak onu işleyen bir şirket hammadde alım
maliyetini vadeli piyasada korunma altına alır ve aynı anda o
hammaddeden üretilen ürünün satışından gelecek olan geliri
sabitler.
Soya Fasulyesi Sıkma Yayılması “Crush Spread” Yöntemiyle
yapılan “Hedge” örneği:
Yine “Crack Spread” ile hedge yöntemine benzer yayılma işlemi
de Soya Fasulyesi Sıkma Yayılması olarak bilinen ve soya
fasulyesine dayalı ürünler çıkaran sanayicilerin kullandığı
korunma yöntemidir. Bu işlemde de aslında genel mantık aynıdır.
Yani soya yağı üreten bir fabrika doğal olarak soya fasulyesinin
fiyat yükselişine ve soya yağının fiyatının düşüşüne karşı bir risk
içindedir. Bu riski ortadan kaldırmak için sanayici soya
fasulyesini sözleşmesini vadeli piyasada alır ve ayni anda soya
yağı sözleşmesini satar.
Pamuk Büküm Yayılması Yöntemiyle yapılan “Hedge” örneği:
Pamuk büküm yayılması diye bir işlem henüz dünyada vadeli
işlemler literatüründe bulunmamaktadır. Ancak Türkiye’de
pamuğu alarak iplik üreten şirketler bir bacakta pamuk
sözleşmesi alır ve bir bacakta ileride oluşrurulması mümkün olan
iplik sözleşmesini satarak aynı anda hem girdi maliyetini hem de
çıktı getirisini korunma altına alabilir. Bu kitap vesilesi ile pamuk
bükümü yayılması ile ilgili öneri daha sonraki dönemlerde sektör
içinde tartışılabilir.
33
Vadeli Sözleşmeler Üzerine yapılan Opsiyonlar:
Opsiyon, yukarıda detaylı olarak açıkladığım vadeli sözleşmeleri
belli bir vade içerisinde, belli bir fiyattan alma yada satma
hakkını veren bir türev üründür.
Opsiyonlar belli bir ürün ‘underlying instrument’ üzerine
hazırlanır, belli bir vade ‘maturity’ için geçerlidir ve üzerinde
bir kullanım fiyatı “exercise price” bulunur.
Opsiyon, vadeli sözleşmelerin aksine teminat usulüyle çalışmaz.
Opsiyon almak isteyen bir tüccar o opsiyonun değeri olan primi
ödeyerek opsiyona sahip olur.
Opsiyonlar iki türlüdür:
1- Alma hakkı opsiyonu “Call Option”, keşidecisine bir malı
yada finansal ürünü belli bir vadeye kadar piyasa fiyatı
nerede olursa olsun belirli bir prim karşılığı daha önceden
belirlenmiş bir kullanım fiyatından alma hakkını verir.
Örneğin Mart vadeli 0.8500 Euro Call option alan bir tüccar
Mart ayına kadar olan zaman içerisinde Mart vadeli Euro
fiyatı nerede olursa olsun 0.8500’den alma hakkına sahiptir.
Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken 0.8500 kullanım
fiyatlı alma hakkı opsiyonuna kardaki opsiyon asli değerli
alım opsiyonu “in the money call option” denir. Opsiyonun
kullanım fiyatı Mart vadeli Euro’nun fiyatına eşit ise bu
opsiyona başa baş alım opsiyonu “at the money call
option” denir. Kullanım fiyatı 0.8700 olan bir alım opsiyonu
ise baştan zararda olduğu için bu opsiyona asli değersiz
alım opsiyonu denir ”out of the money call option” denir.
34
Alım opsiyonu almış (uzun pozisyonlu alım opsiyonu) bir
tüccar opsiyona konu olan malın fiyatının çıkması beklentisi
içindedir. Üzerine opsiyon yazılan ilgili mal fiyatının
artışından sonra opsiyonu alınması için ödenen primin
maliyeti karşılanmaya başlar ve sonrasında fiyat artışının
devam etmesi sonucu bir noktada net kara geçer. Teorik
olarak alım opsiyonu almış bir tüccarın kar potansiyeli
sınırsızken, zarar potansiyeli ödediği prim ile sınırlıdır.
Alım opsiyonu satmış (kısa pozisyonlu alım opsiyonu) bir
tüccar ise opsiyona konu olan malın fiyatlarının düşmesini
veya vade sonuna kadar belirli bir dar aralıkta
dalgalanmasını bekler. Alım opsiyonu satan tüccar fiyatlar
düştükçe alıcıya (karşı tarafa) sattığı opsiyonun alıcı
tarafından
kullanılmasının
olasılığı
zaman
içinde
azalacağından bu durum bu şekilde devam ettikçe aldığı
primi hak eder. Eğer fiyatlar aynı kalırsa yada çok az
dalgalanırsa vade sonuna kadar olan süre içerisinde,
opsiyon, vadeye yaklaştıkça primi azalır ve asli değerinin
artı olma olasılığı azalacağından önceden alım opsiyonu
satarak, tüccar tahsil ettiği primi bu şekilde de hak eder.
Alım opsiyonu satıcısının kar potansiyeli tahsil ettiği primle
sınırlıylen, teorik olarak zarar potansiyeli sınırsızdır.
Uzun Pozisyonlu Alım Opsiyonu:
Kısa Pozisyonlu Alım Opsiyonu:
2- Satma hakkı opsiyonu “Put Option” ise, keşidecisine bir
malı fiyatı nerede olursa olsun belirli bir zamana kadar belli
35
bir prim karşılığı, belirli bir fiyattan satma hakkını verir.
Satma opsiyonuna bir örnek verecek olursak Mart vadeli
0.8500 Euro Put option alan bir tüccar, Mart vadeli
Euro’nun piyasa fiyatı nerede olursa olsun 0.8500 den
satma hakkına sahiptir.
fiyatlı satma hakkı opsiyonuna asli değerli opsiyon satma
opsiyonu “in the money put option” denir. Opsiyonun
kullanım fiyatı Mart vadeli Euro’nun fiyatına eşit ise bu
opsiyona başa baş opsiyon “at the money put option”
denir. Kullanım fiyatı 0.8500 olan bir put opsiyonu ise
baştan zararda olduğu için bu opsiyona asli değersiz satma
opsiyonu ”out of the money put option” denir.
Satım opsiyonu almış (uzun pozisyonlu satım opsiyonu) bir
tüccar opsiyona konu olan malın fiyatlarının düşmesi
beklentisi içindedir. Üzerine opsiyon yazılan ilgili malın
fiyatının düşüşünden sonra opsiyonu almak için ödediği
primin maliyeti karşılanmaya başlar ve sonrasında fiyat
düşüşünün devamıyla net kara geçmeye başlar. Teorik
olarak alım opsiyonu almış bir tüccarın kar potansiyeli
sınırsızken, zarar potansiyeli ödediği prim ile sınırlıdır.
Satım opsiyonu satmış (kısa pozisyonlu satım opsiyonu) bir
tüccar ise ilgili malı fiyatlarının çıkmasını veya vade sonuna
kadar belirli bir dar aralıkta dalgalanmasını bekler. Satım
opsiyonu satan tüccar fiyatlar çıktıkça alıcıya (karşı
tarafa) sattığı opsiyonun alıcı tarafından kullanılması
mümkün olmayacağından aldığı primi hak eder. Eğer fiyatlar
aynı kalırsa yada çok az dalgalanırsa vade sonuna kadar olan
süre içerisinde opsiyon vadeye yaklaştıkça primi azalır ve
asli değerinin artı olma olasılığı azalacağından önceden
satım opsiyonu satarak tahsil ettiği primi hak eder. Satım
36
opsiyonu satıcısının kar potansiyeli tahsil ettiği primle
sınırlıylen, teorik olarak zarar potansiyeli kullanım fiyatıyla
0 arasındaki fark kadardır.
Uzun Pozisyonlu Satım Opsiyonu:
Kısa Pozisyonlu Satım Opsiyonu:
Opsiyon fiyatlamasıyla ilgili şu ana kadar bir kaç matematiksel
teori üretilmiştir. Bu gün en çok kabul görmüş opsiyon fiyatlama
modeli olan “Black and Scholes” modeli yukarıda belirtilen
değişkenlere ek olarak dalgalanmayı, bir opsiyonun asli değerde
olma ve olmama olasılıklarını bir araya getirerek oluşturduğu
fiyatlama yöntemi sayesinde piyasada fiyatların oluşmasını olanak
tanımaktadır.
Basit olarak açıklamak gerekirse bir opsiyonun primini kullanım
fiyatına, üzerine opsiyon sözleşmesi yazılan mal yada finansal
ürünün fiyatına ve dalgalanmasına (volatilitesine), opsiyonun kalan
vadesine, kullanılan faiz oranlarına ve bütün bunlara bağlı olarak
opsiyonun asli değerde olup olmama riskine bağlıdır.
Opsiyonların (alım yada satım opsiyonu fark etmeksizin) vadesi
ne kadar uzunsa fiyatı (primi) belli bir oranda artış gösterir5.
Aynı şekilde opsiyonun ilgili olduğu mal veya finansal ürünün fiyat
dalgalanması (volatilitesi) ne kadar fazlaysa ve opsiyon
fiyatlamasında kullanılan faiz oranları ne kadar yüksek olursa
5
Opsiyonlar lineer olmayan denklemlerle tanımlandığı için bu değişim oranı (delta seviyesi) her
vadedeki değişik kullanım fiyatlı opsiyonlar için farklıdır. Örneğin kardaki opsiyonun deltası, daha az
karda olan başka bir opsiyonun deltasından daha yüksektir.
37
opsiyona ödenecek olan prim artar. Bunun nedeni de oldukça
açıktır: Dalgalanma ne kadar fazlaysa asli değeri olmayan bir
opsiyonun asli değere sahip olma olasılığı artar. Bu yüzden fiyat
dalgalanmaları arttıkça opsiyona ödenen prim de artar.
Opsiyon fiyatının oluşmasında en belirgin ve önemli faktör o
opsiyonun durumunu gösteren kullanım fiyatıdır. Yukarıda
belirtildiği gibi kullanım fiyatı, bir opsiyonu baştan asli değerli,
başa baş yada asli değersiz yapabilir. Bununla ilgili detaylı
açıklamayı aşağıdaki “Alım Opsiyonu” ve “Satım Opsiyonu” için
verilen örneklerde göreceksiniz:
Alım
Opsiyonunun
hesaplaması:
alabileceği
durumlar
ve
priminin
Bir alım opsiyonun alacağı durum, o opsiyonun kullanım fiyatına ve
o opsiyonla ilgili olan vadeli sözleşmenin fiyatının ne olduğuna
bağlı olarak değişiklik gösterir. Eğer alım opsiyonu kullanım
fiyatı, ilgili olduğu malın yada finansal ürünün piyasa fiyatından
küçükse, bu opsiyon asli değerli alım opsiyonudur “in the money
opsiyon”.
Üzerine Opsiyon Sözleşmesi Yazılan Malın Fiyatı: S
Alım Opsiyonu Kullanım Fiyatı: Xc
S > Xc = Asli Değerli
S < Xc = Asli Değersiz
Örnek olarak Aralık vadeli altın sözleşmesinin 279 dolar olduğunu
düşünelim. 274 dolardan kullanım fiyatı olan Mart vadeli alım
opsiyonu almak istersek asli değeri olan en az 5 doları
ödeyeceğimiz kesindir. Çünkü alım opsiyonunun tanımına
baktığımızda almak istediğimiz opsiyonun zaten en az 5 dolar asli
değeri olduğunu görebiliriz.
38
Yine aynı vadeli sözleşmenin piyasa fiyatı 279 dolarsa, 279 dolar
kullanım fiyatlı alma hakkı opsiyonunu için ödeyeceğimiz prim
miktarı sadece paranın zaman değeri ve volatiliteyle belirlenir.
Çünkü bu opsiyonun kullanım fiyatı ve ilgili olduğu malın fiyatı
birbirine eşit olduğu için asli değeri bulunmamaktadır. Bu yüzden
asli değerli alım opsiyonundan daha ucuzdur. Bu durumdaki
opsiyona “at the money call option” bir başka deyişle “başa baş
opsiyon” denir çünkü ilgili olduğu malın piyasa fiyatıyla kullanım
fiyatı aynidir. Bu opsiyonun primi paranın zaman değerini, asli
değerde olma olasılıgını ve volatiliteyi kapsar.
Fiyatı 279 dolar olan Aralık vadeli sözleşme üzerine yazılan 285
dolardan kullanım fiyatlı bir alma hakkı opsiyonunun primini
hesapladığımızda, o opsiyonun hem asli değerli alım opsiyonundan
hem de başa baş alım opsiyondan daha ucuz olduğunu görürüz.
Çünkü bu opsiyonun kara geçmesi için opsiyona konu olan dayanak
mal veya ürünün vadeli fiyatı en az 6 dolar birden yukarı çıkması
gerekir. Dolayısıyla bu opsiyona asli değersiz alım opsiyonu “out
of the money call option” denir. Bu opsiyonun da prim sadece
paranın zaman değerini, asli değerde olma olasılıgını ve
volatiliteyi kapsar.
Put Opsiyonunun alabileceği durumlar ve priminin hesaplaması:
Yine 279 dolar seviyesinde işlem gören Aralık vadeli altın fiyatını
baz alalım.
Kullanım fiyatı 285 dolar olan Aralık vadeli bir altın satım
opsiyonunun değeri en az 6 dolardır. Çünkü piyasa fiyatı 279
dolar seviyesindeyken 285 dolardan satma hakkını veren bir
satım opsiyonuna sahip olmak için o hakkı satmak isteyen kişiyi
razı etmek ancak alıcının satıcıya 6 dolarlık asli değerin
39
transferiyle mümkün olabilir. Bu yüzden, bu opsiyon asli değerli
satım opsiyonudur ’’in the mponey put option’’.
Üzerine Opsiyon Sözleşmesi Yazılan Malın Fiyatı: S
Satım Opsiyonu Kullanım Fiyatı: Xp
S < Xp = Asli Değerli
S > Xp = Asli Değersiz
Aralık vadeli altının piyasa fiyatı 279 dolar seviyesindeyken,
Aralık vadeli 279 dolar kullanım fiyatlı satım opsiyonunu
düşünelim: Aralık vadeli altın sözleşmesi 279 fiyat seviyesinden
işlem gördüğünden bu opsiyonun asli değeri yoktur. Bu yüzden bu
opsiyon başa baş “at the money option” durumundadır. Yine 279
dolar kullanım fiyatlı alım opsiyonunda olduğu gibi bu opsiyonun
da primi sadece paranın zaman değerini, asli değerde olma
olasılıgını ve volatiliteyi kapsar.
275 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli bir put opsiyonu ise Aralık
vadeli altın fiyatı 279 dolar seviyesinde olduğu için alicisi
tarafından herhangi bir şekilde kullanılmayacağı kesindir çünkü
bu opsiyonun asli değeri bulunmamaktadır yani asli değersiz “out
of the money option” durumundadır. Bu durumda olduğu içindir
ki bu opsiyonun primi asli değerli veya başa baş olan satım
opsiyonlarına oranla oldukça düşük seviyede olması beklenir. Bu
opsiyonda da tıpkı başa baş alım opsiyonunda olduğu gibi primini
sadece paranın zaman değeri, asli değerde olma olasılıgının ne
kadar yüksek olduğu ve volatilite değerleri oluşturur.
Opsiyon Almanın ve Satmanın Getirdiği Riskleri
Opsiyon alan ve satan tüccarların
beklentileri birbirinden farklıdır.
40
taşıdıkları
riskler
ve
• Alım Opsiyonu Alımı (Uzun Pozisyonlu Alım Opsiyonu)
Alım opsiyonu alan tüccar, fiyatların yukarı gitmesini bekler.
Bir malı yada finansal ürünü belli bir fiyattan almak istediği
için o malın piyasa değerinin yukarı gitmesi, elde tutulan alma
opsiyonunu daha değerli yapar. Çok basit bir örnek verecek
olursak Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken Mart vadeli
0.8500 den alma hakkına en az 10 cent öderiz. Eğer Euro
0.8700 seviyesine çıkarsa elimizde tuttuğumuz alma hakkı
opsiyonunun değeri en az 20 cente çıkar. Bu durumda daha
önceden 10 cente aldığımız opsiyonun değeri artık 20 cent
olduğundan 10 cent kar etmiş oluruz.
Alım opsiyonu alan tüccarın yapabileceği en yüksek zarar
yukarıdaki örneğe bakacak olursak en fazla 1 dolar yani
ödediği primle sınırlıdır. Örneğin yukarıda açıklanan alım
opsiyonunu aldıktan sonra Euro’nun değeri 0.8400 seviyesine
düşerse elimizde tuttuğumuz call opsiyonunun değeri de belli
bir oranda düşer ve eğer bu durum vade sonuna kadar devam
ederse yani 0.8500 seviyesinin altında kalırsa elimizde
tuttuğumuz opsiyonun değeri 0 olur ve o opsiyonu aldığımız
için yatırdığımız tüm prim yanar.
• Alım Opsiyonu Satımı (Kısa Pozisyonlu Alım Opsiyonu)
Yukarıdaki iki paragrafta alım opsiyonu alan tüccarın risk
durumunu ve beklentisini açıkladık. Şimdi alım opsiyonunu
satan tüccarın risk durumu ve beklentisi ele alalım:
Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken 0.8500’den Mart
vadeli alım opsiyonunu satan tüccar, Euro’nun vade sonuna
kadar olan zaman içerisinde 0.8600 seviyesinin altında
kalacağını ve vade yaklaştıkça 0,8500 seviyesinin altına
gideceğini ve böylece opsiyonu prim karşılığında alan tüccarın
41
o opsiyonu kullanma şansının olmayacağını bekler. Eğer bu
durum gerçekleşirse alım opsiyonu satan opsiyon satışı ile elde
etmiş olduğu primi hak eder kişinin yapacağı en yüksek kar
alıcının ödediği prim kadar olur. Bu noktada şunu belirtmek
önemlidir. Bu alım opsiyonu satan kişi kar edebilmek için vade
sonuna kadar beklemek zorunda değildir. Eğer vade sonuna
kadar beklemeyi düşünüyorsa vade sonundan hemen önce Mart
vadeli Euro’nun 0,8500 seviyesinin altına düşeceğini bekliyor
demektir. Ancak vade gelmeden önce Mart vadeli Euro 0,8600
seviyesindeyken bu alım opsiyonu satıldığı için vadeye kadar
olan süre içinde Mart vadeli Euro 0,8600 seviyesinin altına
düştüğünde opsiyon primi azalır. Bu durumda vade sonu
gelmeden opsiyonu satan tüccar sattığını daha düşük bir
primden geri alarak kar edebilir.
Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken kullanım fiyatı
0.8500 olan alma hakkı satan bir tüccar bu satıştan yukarıdaki
örnekte açıkladığımız gibi en az 0,01 cente satar. Bu durumda
satan tüccarın yapacağı en yüksek zarar, Euro’nun 0.8600
seviyesinin ne kadar üstünde olacağıyla sınırlıdır. Çünkü tüccar
bu opsiyonu sattıktan sonra, örneğin Euro 0.8700 seviyesine
çıkarsa, alici 0,01 cent’ten almış olduğu alma hakkını
kullanabilir. Opsiyonu daha önceden alan kişi bu opsiyonu
kullandığı taktirde opsiyon satıcısı alıcıya opsiyonu piyasa
0.8700 deyken 0.8500 den satmak zorunda kalır. Bunun için
piyasadan 0.8700 den Euro alır ve daha önceden alım
opsiyonunu almış kişiye 0.8500 den satar. Bu durumda
opsiyonun satıcısı bu işlemden 0,01 cent zarar ederken
opsiyonu almış kişi 0,01 cent kar eder.
42
Put opsiyonu alan ve satan taraflar arasında da beklenti ve risk
farklılıkları vardır.
• Satım Opsiyonu Alımı (Uzun Pozisyonlu Satım Opsiyonu)
Satım opsiyonu alan tüccar, fiyatların düşmesini bekler. Bunun
nedeni, bir malı yada finansal ürünü belli bir fiyattan satmak
istediği için, o malın piyasa değerinin düşmesi elinde tuttuğu
opsiyonunu daha değerli yapar. Call opsiyonundaki verilen
örneği baz alacak olursak Mart vadeli Euro 0.8600
seviyesindeyken Mart vadeli 0.8700 den Euro satma hakkına
en az 10 cent öderiz. eğer Euro 0.8500 seviyesine düşerse
elimizde tuttuğumuz alma hakkı opsiyonunun değeri en az 2
dolara çıkar. Bu durumda daha önceden 10 centten aldığımız
opsiyonun değeri artık 2 dolar olduğundan 10 cent kar etmiş
oluruz.
Put opsiyonunu alan tüccarın yapabileceği en yüksek zarar
daha önceki call opsiyon alicisi örneğinde olduğu gibi ödediği
prim ile sınırlıdır. Örneğin yukarıda açıklanan put opsiyonunu
aldıktan sonra Euro’nun değeri 0.8700 seviyesine çıkarsa
elimizde tuttuğumuz put opsiyonunun değeri de belli bir
oranda düşer ve eğer bu durum vade sonuna kadar devam
ederse yani 0.8700 seviyesinin üstünde kalırsa elimizde
tuttuğumuz opsiyonun değeri 0 olur ve o opsiyonu aldığımız
için yatırdığımız tüm prim yanar.
• Satım Opsiyonu Satımı (Kısa Pozisyonlu Satım Opsiyonu)
fiyatlı Mart vadeli put opsiyonunu satan tüccar Euro’nun vade
sonuna kadar olan zaman içerisinde 0.8700 seviyesinin
üstünde kalacağını ve bu yüzden opsiyonu alan tüccarın o
opsiyonu kullanma sansının olmayacağını bekler. Eğer bu durum
43
gerçekleşirse yani Mart vadeli Euro 0.8700 seviyesinin
üstünde kalırsa, opsiyonu satan kişinin yapacağı en yüksek kar
alıcının ödediği prim kadar olur.
Bu opsiyonu satan tüccarın yapacağı en yüksek zarar ise
üzerine satma hakkı opsiyonu yazılan malın yada finansal
ürünün fiyatının bugünkü değeriyle 0 arasındaki farktan alınan
primin düşülmesiyle bulunabilir kadardır. Örneğin Mart vadeli
Euro 0.8600 seviyesindeyken 0.8700’den satma hakkı satan
tüccarın en az 10 cent alacağı kesindir demiştik. Bu duruma
göre eğer Euro fiyatı 0’a düşerse opsiyon satıcısının yapacağı
en büyük zarar 76 cent olur.
Call veya put opsiyonu alan veya satan tüccarın kar, zarar ve başa
baş durumları aşağıdaki tabloda gözükmektedir:
Pozisyon
Başa Baş durum
Azami Kar
Azami Zarar
Uzun Pozisyonlu
Alım Opsiyonu
Kısa Pozisyonlu
Alım Opsiyonu
Uzun Pozisyonlu
Satım Opsiyonu
Kısa Pozisyonlu
Satım Opsiyonu
kullanım fiyatı + prim
Sonsuz
Prim
kullanım fiyatı + prim
Prim
Sonsuz
kullanım fiyatı – prim
kullanım fiyatı – 0
farkı
Prim
Prim
Kulanım fiyatı - prim
kullanım fiyatı
prim / 0 farkı
–
Her zaman sadece tek bir opsiyon alıp satmayla spekülatif
pozisyon alınmaz. Spekülatörler daha önce vadeli sözleşmelerde
Yayılma yoluyla aldıkları spekülatif pozisyonlara benzer
pozisyonları opsiyonlarda uygulayarak değişik spekülasyon
stratejileri geliştirmişlerdir. Önümüzdeki paragraflarda bu
stratejilerle ilgili açıklama ve örnekleri göreceğiz.
ÇOK POZİSYONLU BAZI OPSİYON STRATEJİLERİ:
Opsiyonlarda yayılma işlemleri değişik kullanım fiyatlı veya
değişik vadeli opsiyonların birinin alınıp diğerinin aynı anda
44
satılmasıyla gerçekleştirilir. İki temel opsiyon yayılma işlemi
vardır. Bunların biri alım alım opsiyonlu yayılma, diğeri ise satım
opsiyonlu yayılma işlemidir. Kullanım fiyatı veya vadesi baz
alınmasına bağlı olarak alım opsiyonlu yayılma ve satım opsiyonlu
yayılma işlemlerinin değişik türleri vardır. Eğer bu opsiyon
yayılma stratejileri kullanım fiyatı bazlıysa fiyat yayılma işlemi;
vade bazlıysa yatay yayılma ve hem kullanım fiyatı hem de vade
bazlıysa çarpraz yayılma işlemi olarak adlandırılır.
Fiyat Yayılma İşlemi (Dikey Yayılma) (Vertical Spread):
Bu opsiyon yayılma işlemi, değişik kullanım fiyatlı bir call yada
put opsiyonunun birinin alınıp diğerinin satılmasıyla yapılır. Buna
bir örnek verecek olursak 3.90 dolar kullanım fiyatlı Mart vadeli
Buğday alma opsiyonunu 8 centten alıp, 4.10 dolar kullanım fiyatlı
Mart vadeli Buğday alma sözleşmeni satan 3.25 centten satan bir
tüccar dikey call opsiyonu Yayılma işlemi yapmış demektir. Bu
isleme dikey Yayılma denmesinin nedeni opsiyon fiyatlarını
gazetelerdeki ilanlarının yazılma şekline bağlıdır. Gazetelerde bir
önceki günün ilan edilen opsiyon fiyatları aşağıdaki tabloda
gözüktüğü gibi kullanım fiyatları bir kolona yazılmış olduğundan
kullanım fiyatını baz alarak yapılan call yada put opsiyonu Yayılma
işlemlerine dikey call-put Yayılma işlemi denmiştir.
45
21 Kasım 1998 Salı günü itibarıyla Chicago Board of Trade
borsasında işlem gören buğday sözleşmeyi fiyatları:
Yatay Yayılma
Kullanım
fiyatı
360
370
380
390
400
410
Mart
Call
23 ½
16 ¾
12 1/8
8
5½
3¾
Mayıs
Call
18 1/8
13 ¾
10 ¼
8 1/8
6½
5
Temmuz
Call
8 7/8
6
5
4
3
2
Mart
Put
4 3/8
7 7/8
13
19
26 ¼
34 1/4
Mayıs
Put
14
19 ½
25 ¼
39 ¼
41
50
Temmuz
Put
32 ½
…
48 ½
57 ½
…
…
Çarpraz Yayılma
Dikey Yayılma
Alım Opsiyonlu Dikey Yayılma İşlemleri (Call Spread):
Alım opsiyonlu dikey yayılma pozisyonu alan kişi, bu işlem
sonucunda borçlu veya alacaklı olur. Eğer alınan alım opsiyonu
satılan alım opsiyonundan pahalıysa, bu yayılma işlemi alım
opsiyonlu borçlu dikey yayılma işlemidir. Eğer, alınan alım
opsiyonu satılan alım opsiyonundan ucuzsa, bu yayılma işlemine
alım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemi denir. Yukarıda
verilen alım opsiyonlu dikey yayılma işlemi örneğinde, satılan
opsiyonun değeri alınan opsiyonun değerinden düşük olduğu için,
buna alım opsiyonlu borçlu dikey yayılma işlemi denir. Çünkü bu
pozisyonu taşıyan tüccara nakit akışı yerine, bu tüccardan nakit
çıkışı olmuştur.
Alım opsiyonlu borçlu dikey yayılma yayılma pozisyonu tutan
tüccarın beklentisi, buğday fiyatının yukarı çıkmasıyla
başlangıçtaki primlerin farkı olan yayılmanın genişleyeceğidir.
Eğer buğday fiyatı yukarı çıkarsa almış olduğu düşük fiyatlı
kullanım fiyatlı alım opsiyonu değeri, satmış olduğu yüksek fiyatlı
alım opsiyonu değerinden daha hızlı çıkacağı için aradaki yayılma
46
genişler ve tüccar ters pozisyon alıp bu pozisyonunu kapattığında
kar eder.
Bu durumda su sonuçlara varabiliriz: Alım opsiyonlu borçlu dikey
yayılma işlemi yapan tüccarın maksimum getirisi alınan ve satılan
iki opsiyonun kullanım fiyatları arasındaki farktan ödenen net
primin çıkartılmasıyla oluşur. Bu pozisyondan yapılacak en büyük
zarar ise ödenen net prim miktarı kadar olur.
Alım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemi yapmak isteyen bir
tüccar satış tarafındaki alım opsiyonunun değeri yüksek olup
alacağı opsiyonun değerinin düşük olmasıyla gerçekleştirebilir.
Buna bir örnek verecek olursak Ekim vadeli 400 dolardan alma
hakkını 15 dolardan alan ve ayni anda Ekim vadeli 300 dolardan
alma hakkını 25 dolardan satan bir tüccara 10 dolar para girişi
olacağından bu işlem alım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma
işlemi olarak tanımlanır. Bu durumda pozisyonu alan tüccarın
beklentisi altın fiyatlarının düşeceğir. Çünkü kullanım fiyatı
yüksek olan opsiyonun primi, kullanım fiyatı daha düşük olan
opsiyonun priminden daha yavaş bir şekilde azalacağı için fiyat
aralığı daralacak ve tüccar bu daralmadan kar edecektir. Bu
gerçekleştiği taktirde almış olduğu opsiyonun ve satmış olduğu
opsiyonlar gittikçe zarara gireceğinden iki opsiyon da
kullanılmayacak ancak iki opsiyonun arasındaki prim farkı tüccara
kar olarak yazılacaktır.
47
Bu durumda şu sonuçlara varabiliriz: Alım opsiyonlu alacaklı dikey
yayılma işlemi yapan tüccarın maksimum getirisi net prim kadar
olur. Bu pozisyondan yapılacak en büyük zarar ise kullanım
fiyatları arasındaki farktan bu opsiyon işlemini yaparken
aldığımız net primin çıkartılmasıyla hesaplanır.
Satım Opsiyonlu Dikey Yayılma İşlemleri (Put Spread):
Bu işlemlerinde alacaklı mi yoksa borçlu mu olduğu aynen alım
opsiyonlu dikey yayılma işlemlerinde olduğu gibi net primin
tüccara borçlu mu yoksa alacaklı mi olduğuyla ilgilidir.
Satım opsiyonlu borçlu yayılma işlemleri, alınan opsiyonun satılan
opsiyonun fiyatından yüksek olmasıyla gerçekleşir. Buna bir
örnek verecek olursak eğer bir tüccar Ekim vadeli 400 kullanım
fiyatlı satım opsiyonunu 25 dolardan alır ve aynı anda Ekim vadeli
300 dolar kullanım fiyatlı satım opsiyonunu 15 dolardan satarsa,
bu tüccar satım opsiyonlu borçlu yayılma işlemi yapmış oluruz. Bu
işlemi yapan tüccarın beklentisi altın fiyatının düşeceğidir çünkü
bu gerçekleşirse almış olduğu satım opsiyonu kara geçecektir.
Satmış olduğu put işlemi kara geçtiği zaman kendisine karşı onu
alan tüccar tarafından kullanılsa bile tüccar da almış olduğu
opsiyonu başka birisine karşı kullanacağından fiyatların düşmesi
tutara kar getirecektir. Üstelik yüksek fiyatlı satım opsiyonu
fiyatlar düşerken, asli değeri daha fazla olmasından dolayı, düşük
fiyatlı satım opsiyonundan daha çok kar getireceği için aradaki
48
fark azalır ve satım opsiyonlu borçlu yayılma işlemi yapmış olan
tüccar kar eder.
Bu durumda tüccarın yapacağı en yüksek kar, kullanım fiyatları
arasındaki farktan bu opsiyon işlemini yaparken ödediğimiz net
prim miktarı olur. Bu pozisyondan yapılacak en büyük zarar ise
ödenen net prim miktarı kadardır.
Satım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemleri, satılan satım
opsiyonu fiyatının, alınan satım opsiyonu fiyatından daha yüksek
olmasıyla gerçekleşir. Örnek olarak tüccar Ekim vadeli 300 dolar
kullanım fiyatlı put opsiyonunu 15 dolardan alır ve aynı anda Ekim
vadeli 400 dolar kullanım fiyatlı put opsiyonunu 25 dolardan
satarasa, satım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemi
gerçekleştirmiş olur. Bu işlemi yapan tüccarın beklentisi, Ekim
vadeli altının fiyatının yukarı gitmesidir. Bu gerçekleşirse aldığı
ve sattığı satım opsiyonları zarara geçer. Bu durumda iki opsiyon
da kullanılmaz. Ancak bu işlemi gerçekleştirirken kendisine bir
nakit akışı olduğu için tüccar kar etmiş olur.
49
Bu durumda tüccarın yapacağı en yüksek kar, aldığı net prim
kadardır. Tüccarın yapabileceği en yüksek zarar ise kullanım
fiyatları arasındaki farktan net primi çıkartmakla hesaplanır.
Yukarıda aynı vadeye denk gelen değişik kullanım fiyatlı 2 alım
opsiyonun veya satım opsiyonun alınıp satılarak yapılan dikey
yayılma işlemlerini açıkladık. Şunu da eklemek gerekir ki alım
opsiyonlu dikey yayılma yada satım opsiyonlu dikey yayılma
işlemlerine ek olarak yapılabilecek başka tür yayılma işlemleri de
vardır. Bunların ilki alım opsiyonlu yatay yayılma veya satım
opsiyonlu yatay yayılma pozisyonudur. İkincisi ise alım
opsiyonlu çarpraz yayılma veya satım opsiyonlu çarpraz
yayılma işlemleridir. Yatay Alım Opsiyonu Yayılma - Put Yayılma
işlemlerini Dikey Alım opsiyonu yayılma veya stım opsiyonu
Yayılma işlemlerinden ayran tek şey Yatay Call-Put Yayılma
işlemlerinde kullanım fiyatları yerine ayni kullanım fiyatı üzerine
değişik vadelerin kullanılmasıdır. Çapraz Call-Put Yayılma
işlemlerindeyse bir call veya put opsiyonunu belli bir kulanım
fiyatı ve vadeye diğer call veya put opsiyonunu ise başka bir
kullanım fiyatı ve vadeye alınmasıdır. Yukarıdaki vadeli buğday
fiyat tablosunda bu farkın ne olduğu konusundaki acık ve görsel
açıklamayı görebilirsiniz.
Pergel (Straddle):
Pergel, aynı kullanım fiyatlı, aynı vadeli bir mal yada finansal ürün
üzerine biri alım opsiyonu ile diğeri satım opsiyonu ile türetilen
opsiyon pozisyonudur. Eğer bu iki opsiyon alınırsa uzun pozisyonlu
pergel; satılırsa kısa pozisyonlu pergel pozisyonu alınmış deriz.
50
Uzun Pozisyonlu Pergel (Long Straddle):
Uzun pozisyonlu pergel pozisyonuna bir örnek verecek olursak,
Ekim vadeli 400 kullanım fiyatlı alım opsiyonunu ve yine Ekim
vadeli ve 400 dolar kullanım fiyatlı satım opsiyonu alınması
gösterilebilir. Tüccarın bu işlemden kar edebilmesi için iki
opsiyonu da kullanacak ortamın oluşmasına yakın şartların
oluşması gerekir. Bu da şu demektir: Almış olduğu alım
opsiyonunu kullanabilmesi için Ekim vadeli altın sözleşmenin
yükselmesi ve sonrasında fiyatının pozisyonu başlangıçta aldığı
seviyesinin altına gitmesi gereklidir. Tüccar bu iki opsiyondan kar
edebilmesi için piyasa yeterince aşağı ve yukarı dalgalanmalıdır.
Örneğin Ekim vadeli altın sözleşmenin piyasa fiyatı 350 dolar
seviyesindeyken 400 dolardan bir satım bir de alım opsiyonu
aldığımızda altının fiyatı yukarı giderse alım opsiyonumuz kar
ederken buna karşın satım opsiyonuna ödenen prim maliyetten
başka bir şey olmaz çünkü fiyatın artışı elimizdeki satım
opsiyonunu kullanılmaz duruma sokar. Dolayısıyla bu stratejiyi
kullanarak karlılık sağlayabilmek için herhangi bir yöne doğru
oluşan dalgalanma, satın alınan diğer bir opsiyonun primini
karşılayacak kadar artarsa yeterli olabilir. Karlılık sadece bir
opsiyonun tek taraflı olarak kar etmesiyle oluşmak zorunda
değildir. İki tarafa da dalgalanmanın arttığı bir ortamda alınan
iki opsiyonun kara geçme olasılığı artacağından iki opsiyonun
değeri artacak ve uzun pozisyonlu pergel pozisyonu da bu şekilde
de kar edecektir.
Uzun pozisyonlu pergel işlemlerinden doğacak maksimum kar,
alım opsiyonu tarafı sonsuz olduğundan pergel pozisyonunun
dakrlılığı da sonsuzdur. Uzun pozisyonlu işlemlerinden doğacak en
yüksek zarar ise pergel stratejisini oluşturmak için alınan alım
opsiyonuna ve satım opsiyonuna ödenen prim kadardır. Başa baş
noktası ise opsiyona konu olan malın veya finansal ürünün
fiyatının ödenen primleri karşılayacak yeterli dalgalanmanın
51
gerçekleştiği durumda sağlanır. Sonuç olarak dalgalanma hangi
yöne olduğu değil miktarına göre bu strateji para kazandırır yada
kaybettirir.
Kısa Pozisyonlu Pergel (Short Strraddle):
Kısa pozisyonlu pergel aynı kullanım fiyatına sahip olan bir alım
opsiyonu ve bir de satım opsiyonunu satmaktır. Bu durumda
opsiyonu satan tüccar piyasanın çok dalgalı olmayacağını ve bu
yüzden o opsiyonların kullanılmayacağını ve böylece opsiyonların
satışından gelecek olan primin kendisine kalacağını tahmin eder.
Kısa pozisyonlu pergel işleminden doğacak maksimim kar, alım
opsiyonu ve satım opsiyonu için satıştan gelen prim miktarıyla
sınırlıdır. Yapılabilecek en büyük zarar ise call opsiyonlu short
straddle işlemlerinde sonsuz, satım opsiyonlu pergel işlemlerinde
ise ilgili olduğu malın değerinin 0 seviyesine gitmesiyle sınırlıdır.
Dolayısıyla azami zarar sınırsız olabilir. Başa baş noktası ise yine
dalgalanmanın satılmış olan herhangi bir opsiyonun ne kadar kara
yaklaştıracağı ile ilgilidir. Eğer satılan opsiyonlardan herhangi bir
tanesi dalgalanmanın artmasıyla beraber sağladığı karlılığın alınan
primlere eşit olduğu nokta başa baş noktasıdır.
52
Kombinasyon:
Kombinasyon işlemi pergel işlemine çok benzer. Bu işlemde aynı
fiyatlı ve aynı vadeli sözleşmelerin bir tanesinin alım opsiyonu
alımı ve diğerinin satım opsiyon satımı yerine değişik vadeli
ve/veya değişik kullanım fiyatlı bir alım opsiyonu ve satım
opsiyonunun alınıp satılmasıyla gerçekleşir. Örneğin Ekim vadeli
400 dolar kullanım fiyatlı alım opsiyonu almak ve aynı anda
Ağustos vadeli 410 dolar kullanım fiyatlı bir satım opsiyonu almak
tipik bir kombinasyon işlemidir.
Kombinasyonlar da aynı pergel işlemlerinde olduğu gibi uzun veya
kısa olabilir. Eğer kombinasyona konu olan iki opsiyon alınıyorsa
uzun pozisyonlu kombinasyon; satılıyorsa kısa pozisyonlu
kombinasyon olur.
Uzun Pozisyonlu Kombinasyon:
Kısa Pozisyonlu Kombinasyon:
53
Çanak (Strangle):
Çanak, zarardaki iki opsiyonun bir araya getirilmesiyle
oluşturulan bir kombinasyon işlemidir. Uuzn pozisyonlu çanak
stratejisi izleyen bir tüccar örnek olarak Eylül vadeli şeker
sözleşme 7.65 dolar seviyesinde işlem görürken 8 dolar kullanım
fiyatı olan Eylül vadeli şeker alım opsiyonu alırsa ve aynı anda
yine Eylül vadeli ve 7 dolar kullanım fiyatlı seker satım opsiyonu
alırsa çanak syratejisi izleniyor demektir. Dikkat ederseniz
alınan iki opsiyon da asli değere sahip olmayan opsiyonlardır.
Çanak stratejisi izleyen bir tüccar, uzun pozisyonlu canak
stratejisi izlemek istiyorsa asli değeri olmayan biri alım diğeri
satım opsiyonu olan iki opsiyonu alır; kısa pozisyonlu çanak
stratejisi izleyen bir tüccar ise asli değeri olmayan, biri alım
diğeri satım opsiyonu olan iki opsiyonu iki opsiyonu satar. Bu
opsiyon stratejisinde de uzun pozisyonlar alan tüccar piyasanın
fazla dalgalı olacağını, kısa pozisyon alan tüccar ise piyasanın
dalgalanmasının az olacağını tahmin eder.
Uzun Pozisyonlu Çanak:
Kısa Pozisyonlu Çanak:
Opsiyonlarla Gerçekleştirilen Hedge (Korunma) İşlemleri:
Vadeli
sözleşmelerle
ilgili
hedge
gerçekleştirilen hedge mantığından
54
mantığı
opsiyonlarla
çok farkı yoktur.
Opsiyonlarla yapılan hedge işlemlerinde gerçek anlamda koruma
sağlamak için bir kaç değişik parametreye bakmak gerekir.
Bunların en önemlisi bir opsiyonun delta derecesidir. Delta,
opsiyonun dayanak varlığı olan vadeli sözleşmsindeki her bir puan
artış veya azalışının opsiyonun fiyatında ne kadar artış yada
azalacağını gösteren değere denir. Deltalar 0 ile 1 arasında
değişiklik gösterir. Örneğin 0.50 delta seviyesi olan bir
opsiyonun fiyatı, vadeli sözleşme fiyatı 1 dolar yukarı gittiğinde
50 cent değişime uğrar. Eğer bu opsiyon bir alım opsiyonuysa
0.50 deltaya göre her çıkış 50 cent getirir, eğer put opsiyonuysa
yine her çıkış 50 cent zarar getirir. Bir başka örnek olarak satım
opsiyonu deştasının 0,20 olduğunu varsayalım. Bu satım
opsiyonunu almış bir tüccar eğer satım opsiyonuna dayanak varlık
olan vadeli sözleşmenin fiyatı 1 dolar azalırsa, opsiyonun değeri
20 cent artar.
Delta ayni zamanda hedge işlemlerini yaparken bir opsiyondan
kaç tane almamız gerektiğini bulmamızda bize yardımcı olur.
Vadeli sözleşmelerle hedge işleminin nasıl yapılacağını anlatırken
değişik senaryolara bakmıştık. Bu senaryolardan anladığımız
temel nokta da bazı tüccarların fiyatların aşağı inmesinden
endişe ettiği, diğerlerinin ise fiyatların yukarı gitmesinden
endişe etmesi ve buna bağlı olarak önceden alım satım fiyatlarını
sabitlemek için yaptığı işlemlerden bahsetmiştik.
Buradan hareket edecek olursak ve temel opsiyon bilgilerimizi
bir araya getirirsek opsiyonlarla korunma işlemlerin nasıl
yapacağını daha iyi kavrayabiliriz.
Vadeli piyasalarda sözleşme alan bir tüccar ile call opsiyonu alan
bir tüccarın piyasadaki beklentisi aynıdır. Bu durumda fiyatların
gelecekte mal fiyatlarının çıkmasından endişelenen bir tüccar
55
kendini korumak için önünde iki seçenek vardır: Birincisi vadeli
sözleşme almak ikincisi ise alım opsiyonu almaktır.
Bir petrol rafinerisini ele alalım. Rafineri, petrolde herzaman
alıcı durumda olduğu için gelecekteki petrol fiyatının çıkısı
rafinerinin hesaplarından daha çok nakit paranın çıkması
yüzünden finansal durumu olumsuz etkilenir. Yukarıdaki iki
seçeneğe bakacak olursa rafinerinin yapabileceği korunma
işlemleri şöyledir: Birincisi, gelecekte alacağı petrolün miktarını
temsil eden vadeli sözleşmeleri almaktır. İkincisi ise, rafinerinin
alacağı petrol miktarına temsil eden alım opsiyonunu sözleşmesini
alarak kendisini gelecekteki belirsizlikten korumuş olur. Delta
göstergesi de rafineriye belli bir kullanım fiyatına göre kaç tane
alım opsiyonu sözleşmesinin satın alınacak petrolü temsil
edebileceği hakkında bilig verir.
Diyelim ki rafineri 1 ay sonra yaklaşık 25.000 varil petrol
alacaktır ve bugünkü petrolün değeri varil başına 30 dolar
seviyesindedir. Petrol bir ay içerisinde 35 dolara çıkarsa ve
rafineri kendisini korumazsa, gelecekteki yapacağı petrol
alımında 125.000 dolar zarar eder. Bu yüzden rafinerinin iki
alternatifi vardır: Birincisi 25.000 varile denk gelen petrol vadeli
sözleşmesini almaktır ki bu da her biri 1000 varil ihtiva eden, 25
adet vadeli petrol sözleşmesi almak demektir. Ikincisi ise yine
25.000 varile denk gelen petrol alım opsiyonu sözleşmesini yani
call opsiyonu almaktır.
Bu noktada hangi call opsiyonunu alacağımızı bilmek çok
önemlidir. Çünkü değişik kullanım fiyatlı opsiyonların değişik
delta derecesi vardır. Buradaki temel kavram, bir opsiyon ne
kadar asli değere yakınsa deltası o kadar yüksektir. Opsiyonun
asli değere olan yakınlığı ne kadar az ise o opsiyonun deltası
azalan bir hızla düşer. Eğer kullanım fiyatı, alım opsiyonunun
deltasını 0.5 seviyesine getiriyorsa, vadeli sözleşmede olduğu
56
gibi 25 adet alım opsiyonu almak, gerçek anlamda korunma işlemi
yapmamızı engeller. Çünkü 0,5 deltalı 25 adet alım opsiyonu
sadece 12500 varil petrol alımımızı koruma altına alır. Bu
durumda alım 0,5 deltalı alım opsiyonuyla yaptığımız korunma
işlemi alacağımız fiziki malın sadece yarısını korumuş olur. Bu
yüzden alacağımız mala denk gelen vadeli sözleşme üzerine
yazılan opsiyonun deltası son derece önemlidir.
Yukarıdaki duruma göre daha geniş bi örnek verecek olursak ,
New York Mal Borsası’nda (NYMEX - New York Mercantile
Exchange) işlem gören ve her vadeli sözleşmenin içinde 1000
varil içeren sözleşmeler üzerine işlem gören opsiyon işlemlerini
ele alabiliriz. Diyelim ki Kasım ayında alacağımız 25.000 varil
petrolün fiyatının yükselmesi sonucu karşı karşıya olabileceğimiz
maliyet artışından korumak amacıyla Aralık vadeli Petrol
sözleşme 30.50 dolar seviyesindeyken opsiyon kullanarak
korunma kararı aldık. Aracı kurumunuza piyasadan değişik
kullanım fiyatlarına sahip 3 tane opsiyon fiyatı ve deltasını
soruyorsunuz. Aracı kurum seans salonundan size aşağıdaki
opsiyonları, fiyatlarını ve deltaları vermektedir:
Fiyat
$1.75
$1.10
$0.75
$25 Aralık Call Opsiyonu
Delta
1
0.50
0.30
İçinde bin varil bulunduran vadeli sözleşmelerin üzerine yazılmış
25 adet 35 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli alım opsiyonu
alarak çok büyük bir hata yapmış oluruz. Çünkü bu opsiyonun
deltasına baktığımız da 0.30 olduğunu görürüz. Bu da demektir ki
alacağımız 35 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli alım opsiyonu
bize fiziki malımizin yüzde 30’luk bir kısmını korur. Bunu
engellemek için almamız gereken opsiyon sayısı 25 yerine 83
(100/30=3.3; 3.3*25=83) olmalıdır. Tanesi 0.75 dolardan 83
57
sözleşme aldığımızda ödeyeceğimiz prim miktarı 62250 dolar
olur (83*0.75*1000=62250 dolar).
Deltası 0.50 olan 30 dolar kullanım fiyatlı Aralık petrol call
opsiyonunu almamız durumunda yukarıda yaptığımız hesaba göre
50 adet call opsiyon almalıyız. Bu durumda ödeyeceğimiz prim
55000 dolardır. (1.1*50*1000=55000 dolar)
Yine ayni hesaba bağlı kalarak 25 dolar kullanım fiyatlı Aralık
vadeli call opsiyonunu aldığımız durumda 25 sözleşme almak
yeterli olur. Buna göre ödeyeceğimiz prim 43.750 dolardır
(25*1.75*1000=43750 dolar)
Bu durumda rasyonel bir korunmacı alacağı 25.000 varil petrolün
maliyet artışından etkilenmemek için 25 dolar kullanım fiyatı olan
Aralık vadeli alım opsiyonundan 25 tane alarak kendisini korunma
sağlamış olur.
Böylece piyasa verilerine göre en düşük primi ödeyerek 25.000
varillik yapacağı alışı büyük ölçüde fiyat riskinden korumuş olur.
Yukarıda fiyatların çıkma riskinden endişelenen bir rafinerinin ne
şekilde korunması gerektiğini açıkladım. Şimdi başka bir örnek
olarak yurt dışına altın ve mücevher ihracatı yapan bir şirketi ele
alalım.
Önündeki 1 ay içerisinde 2000 ons altın mücevher satacak bir
kuyumcu şirketini ele alalım. Türkiye’deki kuyumcuların genel
çalışma prensibine göre satış bugün gerçekleşir ancak parası 1 ay
sonraki spot fiyatının alacağı altın miktarıyla çarpılmasıyla
hesaplanır. Örneğin bugün altının onsunu 280 dolardan alıp onu
işleyip kredili satan bir toptan kuyumcu ve üretici 1 ay sonra
sattığı miktar kadar altını geri alacaktır. Ancak altın fiyatı o
dönem içinde düşerse kuyumcu zarara uğrar.
58
Bunu engellemek için, kuyumcu, altın fiyatının düşme riskine karsı
kendini korumak için yine rafineri örneğinde olduğu gibi iki
alternatifi vardır: Birinci alternatifi vadeli sözleşme satabilir
ikinci alternatifi ise satım opsiyonu alabilir.
2000 ons altın New York’ta bulunan değerli metaller piyasasının
sözleşme spesifikasyonlarına göre 20 sözleşmeye denk gelir.
Çünkü bu piyasada işlem gören her sözleşme 100 ons altını temsil
eder. Dolayısıyla 20 adet altın sözleşmesi satarsa korunma
işlemini gerçekleştirmiş olur.
Altın satım opsiyonu almak isteyen kuyumcu, Aralık ayı vadeli
altın sözleşmesi 280 dolar seviyesindeyken, almayı düşündüğü
satım opsiyonları hakkında aşağıdaki fiyat ve delta bilgilerini alır:
Fiyat
$2.10
$1.15
$0.75
$300 Aralık Put Opsiyonu
Delta
1
0.50
0.35
Bu durumda aynı alım opsiyonu alma mantığında olduğu gibi,
kuyumcu delta verilerine bakarak hangi opsiyondan kaç adet altın
satma hakkı opsiyonundan almak gerektiğini hesaplar.
Kuyumcu, 300 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli satım
opsiyonunu incelediğinde, sattığı, ancak parasını gelecekteki bir
fiyat üzerinden alacağı 2000 onsluk altının getirisini bugünkü
fiyatta sabitleyebilmek için 20 tane satım opsiyonu sözleşmesi
almak yeterli olacaktır. Çünkü bu opsiyonun deltası 1/1
olduğundan fiyatlar aşağı hareketlendikçe vadeli fiyattaki her
değişime bire bir tepki göstermeye devam edecektir. Bu
durumda 2000 onsluk altının satışını hedge etmek için alınması
gereken satım opsiyonu sözleşme sayısı 20 olup kuyumcunun
ödeyeceği prim miktarı 4200 dolardır (20*2.10*100=4200 dolar).
59
280 dolar kullanım fiyatlı put opsiyonu almayı düşünecek olursa
delta verilerine göre alması gereken sözleşme sayısı 40 tanedir.
Çünkü bu opsiyonun deltası 0.50 olduğu için vadeli fiyattaki her
fiyat değişimi opsiyonun fiyatında yarısı kadar etkili olacaktır. Bu
durumda 2000 onsluk altının satışını hedge etmek için alınması
gereken satım opsiyonu sözleşme sayısı 40 olup, kuyumcunun
ödeyeceği prim miktarını hesaplamaya kalktığımızda 4600 dolar
ödeyeceğini buluruz. (40*1.15*100=4600 dolar)
250 dolar kullanım fiyatlı opsiyonu almayı düşündüğü durumda ise
delta seviyesine göre kuyumcunun alması gereken satım opsiyonu
adedinin 66 olduğunu buluruz çünkü bu opsiyonun deltasına göre
Aralık vadeli altın fiyatındaki her değişim, opsiyonun fiyatında
yüzde 30’u kadar bir değişim yaratmaktadır. Bu durumda 2000
onsluk altının satışını hedge etmek için alınması gereken satım
opsiyonu sözleşme sayısı 66 olup, ödenmesi gereken prim 4950
dolardır. (66*0.75*100=4950 dolar)
Buna göre kuyumcunun alacağı en ucuz opsiyon fiyatı 4200 dolar
olan 290 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli put opsiyonudur.
Opsiyonlarla Dinamik Hedging Kavramı:
Opsiyonlar lineer olmayan formüller ile tanımlandığı için belli bir
aya vadesi olan sözleşmelerin değişik kullanım fiyatlarındaki
deltaları farklıdır. Deltalardaki farklılık sadece kullanım
fiyatlarında değil değişik vadelerde de kendisini gösterir.
Sadece bununla da kalmayıp opsiyonun fiyatında önemli etken
olan ve dayanak varlık olan vadeli sözleşmenin piyasa değerindeki
değişim bile belli bir vadedeki ve/veya belli bir kullanım fiyatlı
opsiyonun deltasında değişiklik yaratır. Yukarıdaki altın
örneğinde Aralık vadeli altın sözleşmesinin değeri 290 dolar
seviyesindeyken, 300 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli satım
opsiyonunun deltası bire bir olarak veriliyor demiştik. Eğer
60
Aralık vadeli altın fiyatı sabit durursa veya aşağıya doğru
hareketleniyorsa, bu satım opsiyonunun asli değeri, Aralık vadeli
altın sözleşmesinin aşağıya hareketlenişiyle artacaktır. Bu da
opsiyonun deltasının bire bir kalmasını sağlayacaktır. Tersi
durumda ise, eğer Aralık vadeli altın sözleşme fiyatı yukarı
çıkarsa, satım opsiyonunun asli değeri azalır. Bu durumda delta
oranı da yuzde yüzün altına düşmeye başlar.
Deltadaki bu devamlı değişim, yaptığımız korunma işleminin de
devamlı olmasını ve devamlı takip etmemiz gerektiğini hatırlatır.
Diyelim ki Aralık vadeli ve kullanım fiyatı 280 dolar olan 0.5
deltalı altın satım opsiyonundan 40 adet aldık. Bu opsiyonu
aldıktan sonra Aralık vadeli altın düşüp delta seviyesi buna bağlı
olarak 0.75 e çıktığı durumda, kuyumcunun başlangıçta 2000
onsa denk gelen 40 adetlik satım opsiyonu artık 3000 onsluk
altını hedge ediyor anlamına gelir. Çünkü 0.75 delta seviyesine
göre 40 tane satım opsiyonu alan bir tüccar aslında 30 sözleşme
satıyor demektir (40*0.75=30). Bu durumda her bir sözleşme
100 ons altını içerdiği için 3000 onsluk altın satıyoruz anlamına
gelir. Eğer kuyumcu bu kavramı bilmezse, fiyatların düşüşüyle
fazladan altın satarak bilmeden 1000 onsluk bir risk almış olur.
Bunu engellemek için de deltada belirgin bir değişiklik olduğu
zaman, örneğin vadeli sözleşme fiyatının düşüşüne bağlı olarak
deltada artış olduğu zaman, bazı satım opsiyonlarını satarak
tekrar 2000 onsluk altını hedge edecek put opsiyonuna sahip
olması gerekir. Yukarıdaki duruma göre tekrar 2000 onsluk altına
denk gelen satım opsiyon sayısını elinde tutmak için daha
önceden aldığı 40 sözleşmeden 14 tanesini satarak 26 sözleşme
tutması gereklidir. Çünkü 26 sözleşme 0.75 deltaya göre yaklaşık
2000 onsluk altının satma hakkını içerir (100/75=1.3; 1.3*20=26;
40-26=14 sözleşme)
61
Yukarıda açıklanan delta ve dinamik hedging kavramı alım
opsiyonları için de aynı şekilde geçerlidir.
Opsiyonlarla hedge yapmak vadeli sözleşmelerle hedge
yapmaktan biraz daha karmaşık olmasına rağmen, korunma yapan
bir çok şirket opsiyonları tercih etmektedir. Bunun başlıca
nedeni de opsiyonları, bir sigorta aracı gibi görüp, o korumaları
belli bir prim karşılığında alarak vadeli sözleşmelerin aksine
teminat azalmalarının ve teminat çağrılarının getirdiği olası aşırı
nakit akışına maruz kalmamak içindir.
Bu noktada sunu söyleyebiliriz ki Türkiye’de çok tanınmayan bu
piyasalar sayesinde sigorta şirketleri bu piyasaları kullanarak
müşterilerine yeni ürünler sunma imkanına sahip olabilirler.
Sonuç
Vadeli işlemler ve opsiyon piyasaları, risk yönetimi kültürünü
şirketlerin bünyesinde yerleştirmede ilk adımdır. Ülkemizin
sanayileşme yapısına baktığımızda ihracak ve ithalatımızın
değişik para birimleri ile yapılması öncelikle çapraz döviz
kurlarında risk altında olunduğu gözlenebilir.
Pamuk tüketimimiz üretimimiz tarafından karşılanmadığı için
2003 yılı itibariyle yıllık ortalama 750 milyon dolarlık bir ithalat
gerçekleştiriyoruz. Paöuk ipliği üreticilerimiz ve diğer pamuk
ithalatı yapan şirketlerimiz, pamuk fiyatlarında 1 cent artış
olması durumunda ulus olarak 5 milyon dolar zarar ediyor oluruz.
Tonlarca altına sahip mücevher üreticilerimiz, dünya çapında
daha çok aranan üreticiler olabilmeleri için üstün kaliteli işçilik
avantajlarının yanında fiyatlama avantajına sahip olabilirlerse
uzak doğuda bulunan rakiplerine karşı üstünlük sağlayabilir. Bunu
yapabilmek için de risk kontrolü yaparak rekabetçi fiyatlama
62
yapabilmesi son derece önemlidir. Bu da etkin vadeli işlemler
piyasalarını kullanarak risk yönetimi yapmalarıyla mümkündür.
Kahve ve kakao ithal eden tüccarlarımız da aynı şekilde bu
piyasaları kullanabilirler. Onlar yurt dışından ithal etmek için
anlaşma yapmış oldukları bazı kuruluşlarla fiyatı 1 sene boyunca
sabitlediklerini söyleyerek zaten korunma yaptık demektedirler
ve bunda da haklıdırlar. Ancak hangi maliyetlerle bu sabit
fiyatlamayı karşı taraftan aldıklarını bilmemektedirler.
Dolayısıyla daha ucuza korunma yapabilecekleri yerde faiş
üçretler ödeyerek korunduklarını zannetmektedirler.
Vadeli işlemler piyasaları daha bir çok mal ve finansal ürün
hakkında korunma sağlamaktadır. Vadeli işlemler piyasaları
kültürünün kurumsal kültür içine yerleşmesi hem şirket bazında
ulusal ekonomi bazında halkımıza bir çok avantaj sağlayacaktır.
Saygılarımla
Okan Aybar, CTA
63
Vadeli Sözleşmeler ve Vadeli Sözleşmeler Üzerine Yazılmış
Opsiyonların Spesifikasyonları:
KONRAT
ISLEM
SAATLERI
SÖZLEŞME BUYUKLUGU
HER OYNAANIN PARASAL
DEGERI
ISLEM GOREN AYLAR
BORSA
CBOT
MACE
WPG
CBOT
MACE
CBOT
CBOT
MACE
CBOT
MACE
CBOT
MACE
KCBT
MGE
WPG
WPG
WPG
WPG
9:30 – 1:15
9:30 – 1:45
9:30 – 1:15
9:30 – 1:15
9:30 – 1:45
9:30 – 1:30
9:30 – 1:15
9:30 – 1:45
9:30 – 1:15
9:30 – 1:45
9:30 – 1:15
9:30 – 1:45
9:30 – 1:15
9:30 – 1:15
9:30 – 1:15
9:30 – 1:15
9:30 – 1:15
9:30 – 1:15
5,000 bu.
1,000 bu.
20 metric tonnes
5,000 bu.
1,000 bu.
2,000 cwt.
5,000 bu.
1,000 bu.
60,000 lbs.
60,000 lbs.
5,000 bu.
1,000 bu.
5,000 bu.
5,000 bu.
20 metric tonnes
20 metric tonnes
20 metric tonnes
20 metric tonnes
¼ ¢ / bu.=$12.50
⅛ ¢ / bu.=$1.25
10¢/ ton =$2.00
¼ ¢ / bu.=$12.50
⅛ ¢ / bu.=$1.25
.5¢ / cwt=$10.00
¼ ¢ / bu.=$12.50
⅛ ¢ / bu.=$1.25
.01¢/lb =$6.00
.001¢/ lb =$3.00
⅛ ¢ / bu.=$1.25
¼ ¢ / bu.=$12.50
¼ ¢ / bu.=$12.50
¼ ¢ / bu.=$12.50
10¢/ ton =$2.00
10¢/ ton =$2.00
10¢/ ton =$2.00
10¢/ ton =$2.00
Mar May Tem Eyl Ara
Mar May Tem Eyl Ara
Mar May Tem Eki Ara
Oca Mar May Tem Eyl Kas Ara
Oca Mar May Tem Eyl Kas Ara
Oca Mar May Tem Eyl Kas
Oca Mar May Tem Ağu Eyl Kas
Oca Mar May Tem Ağu Eyl Eki Ara
Oca Mar May Tem Ağu Eyl Eki Ara
Mar May Tem Eyl Ara
Mar May Tem Eyl Ara
Mar May Tem Eyl Ara
Mar May Tem Eyl Ara
Mar May Tem Eki Ara
Mar May Tem Eki Ara
CME
CME
CME
9:05 – 1:00
9:05 – 1:00
9:10 – 1:00
50,000 lb.
40,000 lb.
40,000 lb.
2.5¢ / cwt=$12.50
2.5¢ / cwt=$10.00
2.5¢ / cwt=$10.00
Oca Mar Nis May Ağu Eyl Eki Kas
Şub Nis Haz Ağu Eki Ara
Şub Nis Haz Tem Ağu Eki Ara
CSCE
CSCE
CSCE
NYCE
NYCE
CME
8:30 – 1:30
9:15 – 1:32
9:30 – 1:20
10:30 – 2:40
10:15 – 2:15
9:00 – 1:05
10 metric tonnes
37,500 lb.
112,000 lb.
50,000 lb.
15,000 lb.
80,000 bd. Ft.
$/1ton=$10.00
.05¢/lb =$18.75
.01¢/lb =$11.20
.01¢/lb =$5.00
.05¢/lb =$7.50
.10¢/l000 sq. Ft. =$8.00
Mar May Tem Eyl Ara
Mar May Tem Eyl Ara
Mar May Tem Eki
Mar May Tem Eki Ara
COMEX
COMEX
CBOT
CBOT
NYMEX
NYMEX
NYMEX
CBOT
CBOT
8:10 – 2:00
8:20 – 2:30
7:20 – 1:40
7:20 – 1:40
8:10 – 2:20
8:20 – 2:30
8:25 – 2:25
7:25 – 1:25
7:25 – 1:25
25,000 lb.
100 troy ons
1 kilo (32.15 troy ons)
100 troy ons
100 troy ons
50 troy ons
5,000 troy ons
1,000 troy ons
5,000 troy ons
.05¢/lb =$12.50
10¢/troy oz. =$10.00
10¢/troy oz. =$3.22
10¢/troy oz. =$10.00
.05¢/troy oz. =$5.00
10¢/troy oz. =$5.00
.5¢/troy oz. =$25.00
.1¢/troy oz. =$1.00
.1¢/troy oz. =$5.00
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tarım Ürünleri
Yulaf
Yulaf
Yulaf
Mısır
Mısır
Pirinç
Soya Fasulyesi
Soya Fasulyesi
Soya Yağı
Soya Yağı
Buğday
Buğday
Buğday
Buğday
Buğday
Flaxseed
Barley
Canola
Hayvan Ürünleri
Sığır
Canlı Sığır
Domuz Eti
Egzotik Ürünler
Kakao
Kakao “C”
Şeker # 11
Pamuk # 2
Portakal Suyu
Kereste
Metaller
Bakir
Altın
Kilo Altın
100 ons Altın
Paladyum
Platin
Gümüş
Gümüş 1000 ons
Gümüş 5000 ons
64
Enerji
Ham Petrol
Gazolin
Doğal Gaz
Kurşunsuz Benzin
NYMEX
NYMEX
NYMEX
NYMEX
9:45 – 3:10
9:50 – 3:10
10:00 – 3:10
9.50 – 15.10
1,000 varil
42,000 gals
10,000 MM BTU
42,000 gals
1¢/barrel =$10.00
1/100¢/gal =$4.20
1/10¢/MM BTU =$10.00
1/100¢/gal =$4.20
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
Tüm Aylar
NYFE
NYFE
CME
NYCE
CME
CME
CBOT
CME
9:40 – 2:45
9:30 – 4:15
8:30 – 3:15
8:05 – 3:00
8:00 – 3:15
8:30 – 3:15
7:20 – 3:15
8.30 – 15.15
$500 x Endeks
$500 x Endeks
$250 x Endeks
$1000 x Endeks
$5 x Endeks
$5 x Endeks
$10 x DJIA Endeks
$10 0 x Nasdaq Endeks
.05=$25.00
.05=$25.00
.10=$25.00
.01=$10.00
5 pts=$25.00
.25=$12.50
1 pts=$10.00
0.50 pts = $50
Oca Şub Nis Haz Ağu Kas
Mar Haz Eyl Ara
Mar Haz Eyl Ara
Mar Haz Eyl Ara
Mar Haz Eyl Ara
Mar Haz Eyl Ara
Mar Haz Eyl Ara
Mar Haz Eyl Ara
Endeksler
CRB Endeksi
NYSE Endeksi
S&P 500 Endeksi
Dolar Endeksi
Nikkei
S&P 500
Dow Jones
Nasdaq 100
65
Vadeli İşlemler Piyasalarıyla ilgili bilgi alınabilecek önemli
adres telefon ve web adresleri:
Bolsa de Derivados do Porto (BDP), Av. Da Boavista, 3433, 4149017 Porto, PORTUGAL * 351-2-615 8400; FAX 351-2-615 8429;
Website: www.bdp.pt; e-mail: [email protected]
Bolsa de Mercadorias & Futures (BM&F), Praca Antonio Prado
48, 01010-901 Sao Paulo-SP, BRAZIL * 55 11 3119-2000; FAX
55 11-232-7565; Website: www.bmf.com.br; e-mail:
[email protected]
Cantor Exchange (CX), An affiliate of the New York Board of
Trade, 4 World Trade Center, New York, NY 10048
* (212)
742-6003; FAX (212) 748-4323; Website: http://cx.cantor.com
Center for Futures Education, Inc. (CFE), 401 Eric St., P.O. Box
309, Grove City, PA 16127 *(724) 458-5860; FAX (724) 4585962; Website: www.thectr.com; e-mail: [email protected]
Chicago Board of Trade (CBT), LoSalle at Jackson (141
W.Jackson Blvd.), Chicago, IL 60604 *(312) 435-3500,
(800) THE-CBOT; FAX (312) 341-3168; Website: www.cbot.com
Chicago Mercantile Exchange (CME), 30 S. Wacker Dr. Chicago,
IL 60606 – (312) 930-1000; FAX (312) 930-8219; Website:
www.cme.com
Commodity Futures Trading Commission (CFTC), 3 Lafayette
Centre, 1155 21st street, NW, Washington, DC 20581; (202)
418-5080; FAX (202) 418-5525; Website: www.cftc.gov; e-mail:
[email protected]
66
EUREX, 60284 Frankfurt, Borsenplatz 7-11, 60313 Frankfurt
am Main, GERMANY *49 69 2101 1510; FAX 49 69 21 01 1511;
Website: www.eurexchange.com
Hong Kong Futures Exchange (HKFE), Suites 605-608, Asia
Pacific Finance Tower, Citibank Plaza, 3 Garden Rd., Central,
HONG KONG * 852-2842-9333; FAX 852-2509-0555;
Website: www.hkfe.com; e-mail: [email protected]
International Petroleum Exchange of London Ltd. (IPE),
International House, 1 St. Katharine`s Way, London, ENGLAND
* 44 207 481 0643; FAX 44 207 481 8485; Website:
www.ipe.uk.com; e-mail: [email protected]
Kansas City Board of Trade (KCBT), 4800 Main St., Suite 303,
Kansas City, MO 64112- (800) 821 5228; (816) 753-7500; FAX
(816) 531-0627; Website: www.kcbt.com; e-mail: [email protected]
London International Financial Futures and Options Exchange
(LIFFE), Cannon Bridge, London EC4R 3XX, ENGLAND * 44 171
623 0444; FAX 44 171 588-3624; Website: www.liffe.com; email: [email protected]
Marche a Terme International de France (MATIF), 115, Rue
Reaumur, 75083 Paris CEDEX 02, FRANCE * 33-1-40-28-82-82;
FAX 33-1-40-28-8001; Website: www.matif.fr, www.monep.fr,
www.bourse-de-paris.fr; e-mail: [email protected]
Meff Renta Fija (MEFF), Vio Laietana, 58; 08003 Barcelona,
SPAIN * 34 93 412 1128; FAX 34 93 268 4729; Website:
www.meff.es; e-mail: [email protected]
67
MidAmerica Commodity Exchange (MACE), 141 W.Jackson Blvd.,
Chicago, IL 60604 * (312) 341-3000; (800) 572-3276; FAX
(312) 341-3392; Website: www.midam.com
Minneapolis Grain Exchange (MGE), 400 S. 4th St., 130 Grain
Exchange Building, Minneapolis, MN 55415 * (800) 827-4746;
(612) 321-7101; FAX (612) 339-1155; Website: www.mgex.com;
e-mail: [email protected]
Montreal Exchange (ME), Tour de la Bourse, 800 Victoria
Square, 4th Floor, P.O. Box 61, Montreal, Quebec H4Z 1A9
CANADA * (514) 871-2424; FAX (514) 871-3553; Website:
www.me.org; e-mail: [email protected]
National Futures Association (NFA), 200 W. Madison St., Ste.
1600 Chicago, IL 6060-3447 * (312) 781-1300, (800) 621-3570;
FAX (312) 781-1467; Website: www.nfa.futures.org; e-mail:
[email protected]
New York Board of Trade (NYBOT), 4 World Trade Center, New
York, NY 10048; (212) 742-6000; (800)-HEDGE IT; FAX (212)
748-4321;
Website:
www.nybot.com;
e-mail:
[email protected]
New York Mercantile Exchange, NYMEX (NYM) – COMEX
(CMX), 1 North End Ave., WFC, New York, NY 10282-1101 *
(212)
299-2000;
FAX
(212)
301-4700;
Website:
www.nymex.com; e-mail: [email protected]
New Zealand Futures and Options Exchange Ltd. (NZFOE), P.O.
Box 6734, Wellesley St.; Auckland, NEW ZEALAND * 64-9309-8308; FAX 64-9-309-8817; Website: www.nzfoe.co.nz; email: [email protected]
68
Osaka Securities Exchange (OSE), 7-11 Kitahama I-chome,
Chuo-ku, Osaka 541-0041, JAPAN * 81-6-4706-0875; FAX 816-6231-2639; Website: www.ose.or.jp
Singapore Commodity Exchange Ltd. (SICOM), 111 N. Bridge
Rd.,#23-04/05, Peninsula Plaza, Singapore 179098 * 65 3385600; FAX 65 338-9116; Website: www.sicom.com.sg; e-mail:
[email protected]
Singapore Exchange (SE), 20 Cecil St., #26-01/08 The
Exchange, Singapore 049705 * 65 236-8888; FAX 65 5356994; Website: www.singaporeexchange.com
Sydney Futures Exchange Ltd. (SFE), 30-32 Grosvenor St.,
Sydney, NSW 2000, AUSTRALIA * 61 2 9256-0555; FAX 61 2
9256-0666; Website: www.sfe.com.au
The Tokyo Commodity Exchange (TOCOM), 10-7 Nihonbashi
Horidome cho, Chome, Chuo-ku, Tokyo 103-0012, JAPAN * 8133661-9191; FAX 813-3664-0089; Website: www.tocom.or.jp; email: [email protected]
Tokyo International Financial Futures Exchange (TIFFE), 1-3-1
Marunouchi, Chiyoda-ku, Tokyo 100-0005, JAPAN * 81-3-52232415; FAX 81-3-5223-2450; Website: www.liffe.or.jp; e-mail:
[email protected]
U.S. Department of Agriculture, Website: www.fas.usda.gov; email: [email protected]
69
U.S. Department of Commerce, National Technical Information
Service (NTIS), Technology Administration, Springfield, VA
22161; Website: www.commerce.gov
Warenterminborse Hannover AG (WTB), Prinzenstr. 17, D30159 Hannover, GERMANY * 49-511-301590; FAX 49-5113015930; Website: www.wtb-hannover.de
Winnipeg Commodity Exchange (WTB), 500 Commodity
Exchange Tower, 360 Main Street, Winnipeg, Manitoba,
CANADA R3C 3Z4 * (204) 925-5000; FAX (204) 943-5448;
Website: www.wce.mb.ca; e-mail: [email protected]
70
Önemli Web adresleri:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
www.futuresguide.com
www.aantics.com
www.dailyfutures.com
www.fiafii.org
www.futurescharting.com
www.global-investor.com
www.futuresmag.com
www.tfc-charts.w2d.com
www.bloomberg.com/markets/future.html
www.ino.com
www.investorlinks.com/forex.html
http://currencies.thefinancials.com/
www.groupweb.com/business/finance/invsting/ftures.html
www.iitm.com/links/Fut-exch.html
www.derivativesmodels.com/indexFDX.html
www.thectr.com/gtft.html
www.duke.edu/~charvey/Classes/glossary/g_index.html
www.midam.com/pit/glossary.html
www.pitnews.com
www.appliederivatives.com
www.cftc.gov
www.nfa.futures.org
www.tassman.com
www.marhedge.com
www.managedfutures.com
www.barclayonline.com
www.fiafii.org
www.mfahome.com
www.cboe.com
www.nymex.com
www.comex.com
71
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
www.sugaronline.com
www.futuressource.com
www.cme.com
www.nybot.com
www.Futures.net
www.optionscentral.com
www.fow.com
www.ino.com
72
Uluslararası Ölçü Birimlerinin Birbirlerine Karşı Değerleri:
Euro/Avrupa Para Birimleri:
1 Metric Ton=
40.3399 BEF (Belçika)
1.95583 DEM (Almanya)
166.386 ESP (İspanya)
6.55957 FRF (Fransa)
.787564 IEP (İrlanda)
1936.27 ITL (İtalya)
40.3399 LUF (Lüksemburg)
2.20371 NLG (Hollanda)
13.7603 ATS (Avusturya)
200.482 PTE (Portekiz)
5.94573 FIM (Finlandiya)
2204.622 lbs.
36.7437 bu. Buğday,
soya fasulyesi
1,000 kilo
39.3679 bu. Mısır
22.046 cwt.
45.9296 bu. garley
grain
1 metre küp su 68.8944 bu. yulaf
Ağırlık Çevirileri:
1 kilo = 2.2046 pound
1 kilo = .0011 short ton
1 kilo = .0010 metrik ton
1 kilo = .00098 long ton
1 short ton = 2,000 pound
1 short ton = 907.18 kilo
1 short ton = .9072 metrik ton
1 short ton = .8929 long ton
1 long ton = 2,240 pound
1 long ton = 1,016.05 kilo
1 long ton = 1.0160 metrik ton
1 metrik ton = 2,2046.6 pound
1 metrik ton = 1,000 kilo
1 Bushel:
Buğday, Soya fasulyesi = 60
lbs. (libre)
Mısır = 56 lbs.
Barley Grain = 48 lbs.
Yulaf = 32 lbs.
73
Vadeli İşlemler Piyasalarında Aylar ve Kısaltmaları:
Vadeli Sözleşmeler İçin:
Ocak – F –
Nisan – J –
Şubat – G –
Mayıs – K –
Mart – H –
Haziran – M –
Temmuz – N –
Ağustos – Q –
Eylül – U –
Ekim – V –
Kasım – X –
Aralık – Z –
Call Opsiyonları İçin:
Ocak – A –
Nisan – D –
Şubat – B –
Mayıs – E –
Mart – C –
Haziran – F –
Temmuz – G –
Ağustos – H –
Eylül – I –
Ekim – J –
Kasım – K –
Aralık – L –
Put Opsiyonları İçin:
Ocak – M –
Nisan – P –
Şubat – N –
Mayıs – Q –
Mart – O –
Haziran – R –
Temmuz – S –
Ağustos – T –
Eylül – U –
Ekim – V –
Kasım – W –
Aralık – X –
74

Vadeli İşlemler Piyasalarına Giriş

Transkript

Benzer belgeler

Fil Bülten

press release - jcrer.com.tr

EURUSD XAUUSD

günlük bülten - Global Menkul Değerler

(Supermicro SS316 Serisi Depolama Sunucu Ailesi Bro\376\374r.xlsx)

press release

gyaahatag4bha13 Sançmala PANL

Vadeli işlem sözleşmesi nedir?