uyum eğitimi eğitim materyali - TC Mardin Halk Sağlığı Müdürlüğü

UYUM EĞİTİMİ EĞİTİM MATERYALİ
SAĞLIK BAKANLIĞI
TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU
UYUM EĞİTİMİ
KAYNAK DOKÜMANI
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK PERSONELİ İÇİN
2013
İçindekiler
UYUM EĞİTİMİ EĞİTİM MATERYALİ ....................................... 0
İçindekiler...................................................................................................................................... 1
ÖN SÖZ ....................................................................................................................................... 10
İLİN ÖZELLİKLERİ ............................................................... 11
İLİN COĞRAFİ, İKLİM VE ULAŞIM ÖZELLİKLERİ ................................................................. 12
İLİN DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ ........................................................................................... 13
İLİN SOSYOEKONOMİK VE KÜLTÜREL ÖZELLİKLERİ ......................................................... 14
SAĞLIK GÖSTERGELERİ ........................................................................................................... 15
İLİN ÖNCELİKLİ SAĞLIK SORUNLARI .................................................................................... 17
İLDE YÜRÜTÜLEN SAĞLIK PROGRAMLARI ........................................................................... 18
MEVZUAT VE DÜZENLEMELER ............................................. 19
TÜRKİYE’DE YÖNETİMİN GENEL ÖZELİKLERİ ..................................................................... 20
1. Cumhuriyetin Organları ................................................................................................... 20
2. Yönetim Yapısı .................................................................................................................. 21
3. Türk Kamu Yönetiminin Gelen Özellikleri ...................................................................... 25
TÜRKİYE’DE SAĞLIK HİZMETLERİ ......................................................................................... 26
Türkiye’de Sağlık Hizmetlerinin Gelişimi ............................................................................ 26
Örgütlenme İlkeleri ............................................................................................................... 34
Neden Sağlıkta Dönüşüm Programı? .................................................................................. 36
Amaçlar ve Hedefler ............................................................................................................. 36
Temel ilkeler .......................................................................................................................... 36
SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMININ GENEL ÇERÇEVESİ ................................................. 38
SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMININ BİLEŞENLERİ ........................................................... 39
1 Planlayıcı ve Denetleyici Bir Sağlık Bakanlığı ................................................................. 39
2 Herkesi Tek Çatı Altında Toplayan Genel Sağlık Sigortası ........................................... 39
3 Yaygın, Erişimi Kolay ve Güler Yüzlü Sağlık Hizmet Sistemi ....................................... 41
4 Bilgi ve Beceri ile Donanmış, Yüksek Motivasyonla Çalışan Sağlık insan Gücü ........ 43
5 Sistemi Destekleyecek Eğitim ve Bilim Kurumları ......................................................... 44
6 Nitelikli ve Etkili Sağlık Hizmetleri için Kalite ve Akreditasyon .................................... 44
7 Akılcı ilaç ve Malzeme Yönetiminde Kurumsal Yapılanma ........................................... 45
8 Karar Sürecinde Etkili Bilgiye Erişim; Sağlık Bilgi Sistemi ............................................ 46
SAĞIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMININ UYGULAMA SÜRECİ ................................................. 48
1 Kavramsallaşma ................................................................................................................. 48
2 Yasalaşma ........................................................................................................................... 48
3 Kontrollü Yerel Uygulamalar ............................................................................................ 48
4 Türkiye Geneline Yaygınlaştırma ..................................................................................... 48
SONUÇ ........................................................................................................................................ 49
TEŞKİLAT YAPISI (663 sayılı KHK 02.11.2011) .................................................................... 50
Görevler Madde 2 .................................................................................................................. 50
Teşkilat ................................................................................................................................... 50
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Madde 26............................................................................. 55
Bağlı kuruluşların teşkilatı Madde 35.................................................................................. 56
Bağlı kuruluş yöneticilerinin görev, yetki ve sorumlulukları Madde 36 ......................... 56
Hizmete İlişkin Hükümler ..................................................................................................... 58
DEVLET MEMURLARI KANUNU ............................................................................................... 61
Amaç: Madde 2 ..................................................................................................................... 61
Temel ilkeler: Madde 3 ......................................................................................................... 61
İstihdam şekilleri: Madde 4 ................................................................................................. 61
Ödevler ve Sorumluluklar..................................................................................................... 63
Genel Haklar .......................................................................................................................... 65
Yasaklar .................................................................................................................................. 66
Sınıflandırma .......................................................................................................................... 66
Devlet Memurluğuna Alınma ............................................................................................... 69
Hizmet Şartları ve Şekilleri ................................................................................................... 71
Devlet Memurluğunda İlerleme ve Yükselmeler ............................................................... 72
Memurluğun Sona Ermesi .................................................................................................... 75
Çalışma Saatleri, İzinler........................................................................................................ 76
Özlük Dosyası ........................................................................................................................ 79
Disiplin .................................................................................................................................... 80
Mali Hükümler ........................................................................................................................ 86
Sosyal Haklar ve Yardımlar .................................................................................................. 87
Devlet Memurlarının Yetiştirilmesi ...................................................................................... 89
Mecburi hizmet: Madde 224 ................................................................................................ 90
MEVZUAT LİSTESİ (E-Mevzuat) .............................................................................................. 92
KANUN ve KHK ler................................................................................................................. 92
BAKANLAR KURULU KARARLARI ........................................................................................ 94
TÜZÜKLER .............................................................................................................................. 94
YÖNETMELİKLER ................................................................................................................... 95
TEBLİĞLER ............................................................................................................................. 96
YÖNERGELER ......................................................................................................................... 97
GENELGELER ......................................................................................................................... 98
REHBERLER .......................................................................................................................... 100
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNİN İŞLEVİ VE YÖNETİMİ .... 101
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİ (TSM) NEDİR? ................................................................. 102
TSM AÇILMA VE DEVAMLILIK KRİTERLERİ .................................................................... 102
PERSONEL YAPISI ............................................................................................................... 104
EĞİTİM .................................................................................................................................. 104
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNİN GÖREV YETKİ ÇALIŞMA USUL VE ESASLARI .. 104
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNİN İŞLEYİŞİ .................................................................... 112
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİ GÖREV TANIMLARI VE ÇALIŞMA ORGANİZASYONU
............................................................................................................................................... 112
PERFORMANS HESAPLANMASI:........................................................................................ 117
TEMEL NÜFUS VE SAĞLIK GÖSTERGELERİ ........................................................................ 119
SAĞLIK ÖLÇÜTLERİ ............................................................................................................ 119
DEMOGRAFİK ÖLÇÜTLER .................................................................................................. 127
SAĞLIK İNSANGÜCÜ ÖLÇÜTLERİ ..................................................................................... 127
İŞ SAĞLIĞI ÖLÇÜTLERİ ..................................................................................................... 128
DİŞ SAĞLIĞI ÖLÇÜTLERİ ................................................................................................... 128
BESLENME ÖLÇÜTLERİ ...................................................................................................... 128
KRONİK HASTALIKLARIN KONTROLÜ ................................................................................. 130
TANIM ................................................................................................................................... 130
Kronik Hastalıklarda DALY Kavramı .................................................................................. 131
Dünyada ve Türkiye’de Kronik Hastalık Sıklıkları............................................................ 133
KRONİK HASTALIKLARIN KONTROLÜNDE ETKİLİ YAKLAŞIMLAR .............................. 135
KRONİK HASTALIKLARDA KORUMA VE KONTROL ........................................................ 135
SONUÇ .................................................................................................................................. 137
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNDE BULAŞICI HASTALIKLARIN KONTROLÜ .............. 138
BULAŞICI HASTALIKLARLA SAVAŞTA GENEL BİLGİLER ............................................... 139
BULAŞICI HASTALIKLARDA SÜRVEYANS ........................................................................ 140
BULAŞICI HASTALIKLARIN İHBARI VE BİLDİRİMİ SİSTEMİ........................................ 143
BULAŞICI HASTALIKLARLA MÜCADELE ........................................................................... 148
ZEHİRLENMELER ................................................................................................................. 151
ÇEVRE SAĞLIĞI HİZMETLERİ VE TSM ................................................................................. 152
ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLERİ: .............................................................................. 152
TSM’NİN ÇEVREYE YÖNELİK KORUYUCU HİZMETLERİ ................................................ 153
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ HİZMETLERİ ............................................................................ 163
İŞYERİ HEKİMİNİN GÖREVLERİ ....................................................................................... 165
İŞYERİ HEKİMİNİN YETKİLERİ ......................................................................................... 167
İŞYERİ HEKİMİNİN ÇALIŞMA SÜRELERİ ......................................................................... 167
DİĞER PERSONELİN GÖREVLERİ ..................................................................................... 167
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZİ İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ HİZMETLERİ ..................... 175
TSM TARAFINDAN TEMEL İŞ SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN YÜRÜTÜLMESİ .................. 175
İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ ........................................................................................... 179
İŞ SAĞLIĞINDA TEMEL KAVRAMLAR ............................................................................... 181
İŞ YERİ ORTAM FAKTÖRLERİ ........................................................................................... 181
BÖLGE NÜFUSUNU TANIMLAMA .......................................................................................... 185
DEMOGRAFİ-NÜFUSBİLİM ................................................................................................. 185
NÜFUS PİRAMİTLERİ .......................................................................................................... 188
EVDE SAĞLIK HİZMETLERİ ................................................................................................... 193
OKUL SAĞLIĞI HİZMETLERİ ................................................................................................. 199
YAZIŞMALAR ............................................................................................................................ 208
Gizli yazılar: .......................................................................................................................... 212
Evrak işlemleri ..................................................................................................................... 213
MALİ İŞLER .............................................................................................................................. 230
Stratejik planlama ve performans esaslı bütçeleme - ................................................... 230
Bütçe türleri ve kapsamı .................................................................................................... 231
Ödeneklerin kullanılması .................................................................................................... 231
Harcama yetkisi ve yetkilisi................................................................................................ 232
Ayniyat işleri ......................................................................................................................... 234
HİYERARŞİK YAPILANMA....................................................................................................... 241
DİĞER KURUMLARLA İLİŞKİLER ........................................................................................... 244
SAĞLIK HİZMETLERİNE İLİŞKİN KURULLAR ...................................................................... 245
İlçe Hıfzıssıhha Kurulu: ....................................................................................................... 248
Zührevi hastalıklar ve fuhuşla mücadele komisyonları:................................................. 249
Hayvan sağlık zabıta komisyonu: ..................................................................................... 249
İl Verem Kontrol Kurulu ..................................................................................................... 249
KİŞİSEL HİJYEN....................................................................................................................... 250
SAĞLIK HİZMETLERİ PLANLAMASININ TEMEL İLKE VE TEKNİKLERİ 253
GİRİŞ......................................................................................................................................... 254
YÖNETİMİN PARÇASI OLARAK PLANLAMA ......................................................................... 255
Yönetimin kapsamı .............................................................................................................. 255
İstek-İhtiyaç-Hizmet dengesi ............................................................................................ 255
Karar verme ......................................................................................................................... 259
Planlamanın yararları ve güçlükleri................................................................................... 260
PLAN TÜRLERİ ve NİTELİKLERİ ........................................................................................... 263
Plan türleri ............................................................................................................................ 263
PLANLAMANIN AŞAMALARI ................................................................................................... 267
Planlama Süreci ................................................................................................................... 267
PLANLAMANIN PLANLANMASI .............................................................................................. 269
Planlama ekibinin oluşturulması ........................................................................................ 269
İş ve zaman çizelgesi .......................................................................................................... 271
Planlamanın bütçesi ............................................................................................................ 271
DURUM SAPTAMA ................................................................................................................... 272
Durum raporu ...................................................................................................................... 272
Veri toplama ......................................................................................................................... 272
Verilerin bilgiye dönüşmesi ................................................................................................ 274
Öncelikli sorunların belirlenmesi ....................................................................................... 274
Raporun sunumu ................................................................................................................. 276
KABA (ÖN) PLANLAMA ........................................................................................................... 277
Hedeflerin (amaçların) belirlenmesi ................................................................................. 278
Çözüm seçeneklerinin (stratejilerin) belirlenmesi........................................................... 278
AYRINTILI PLANLAMA ............................................................................................................ 286
Raporun yazarları ................................................................................................................ 286
Yapılacak işlerin tanımı ....................................................................................................... 286
UYGULAMALARI İZLEME VE YENİDEN YAPILANMA .......................................................... 290
ÖRNEKLER ................................................................................................................................ 295
ÖRNEK 1 ............................................................................................................................... 295
ÖRNEK 2 ............................................................................................................................... 302
EPİDEMİYOLOJİYE GİRİŞ .................................................. 306
BÖLGE, İL/İLÇE SAĞLIK YÖNETİMİ EKİBİ VE BÖLGE NÜFUSU ....................................... 307
EPİDEMİYOLOJİK İLKELER VE EPİDEMİYOLOJİK SAĞLIK BİLGİSİ................................. 312
1. Epidemiyolojinin tanımı ve yaklaşımlar ....................................................................... 312
2. Tanımlayıcı epidemiyoloji .............................................................................................. 313
3. Sağlık göstergeleri .......................................................................................................... 313
4. İl/ilçe yönetim ekibinin kullanması gereken gösterge türleri ................................... 315
5. Sağlık durumlarının değerlendirilmesi ......................................................................... 320
6. Epidemiyolojik bilgi kaynakları ...................................................................................... 321
7. Bölge il/ilçe sağlık yönetim ekibi için özet sağlık bilgisi inceleme listesi ................ 323
BİLDİRİM VE SÜRVEYANS SİSTEMLERİ .............................................................................. 325
1. Rutin sağlık bilgi sistemleri............................................................................................ 325
2. Sürveyans ........................................................................................................................ 327
3. Vakaların tanımı .............................................................................................................. 328
4. Vakaların bildirimi ........................................................................................................... 330
5. Sürveyans sisteminin bilgi kaynakları .......................................................................... 330
6. Verilerin analizi ve sunulması ....................................................................................... 331
7. Bilgilerin aktarılması ve kullanılması ............................................................................ 332
8. Bölge bildirim sistemlerinin kontrol listesi ................................................................... 332
BİR SALGININ KONTROLU .................................................................................................... 334
1. Salgının tanımı ................................................................................................................ 334
2. Salgının doğrulanması .................................................................................................... 334
3. Salgının tanımlanması .................................................................................................... 336
4. Salgın insidans eğrisi (ne zaman?) .............................................................................. 336
5. Vakaların kim ve nerede sorularına göre analizi ........................................................ 338
6. Vaka-kontrol analizi ........................................................................................................ 338
7. Çevresel değerlendirme ................................................................................................. 339
8. Salgınların kontrolu ........................................................................................................ 340
9. Salgının bildirimi.............................................................................................................. 341
10. Bölge salgın özet inceleme listesi .............................................................................. 341
EPİDEMİYOLOJİK SAHA ARAŞTIRMALARI .......................................................................... 342
Saha araştırmalarının (surveyans) kullanım alanları ...................................................... 342
TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ VE BÖLGE SAĞLIK PLANLAMASI ....................................... 348
1. Temel sağlık hizmetleri ve bölge sağlık planlaması ................................................... 348
2. Mevcut sağlık durumu.................................................................................................... 349
3. Bölge önceliklerinin saptanması ................................................................................... 349
4. Yüksek risk grupları ........................................................................................................ 351
5. Sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi ................................................................................. 352
6. Ulaşılabilirliğin tahmini ................................................................................................... 353
7. Kapsama düzeyinin tahmini .......................................................................................... 353
8. Bölge sağlık planının geliştirilmesi................................................................................ 354
9. Gelişmenin değerlendirilmesi ........................................................................................ 355
10. Bölge sağlık profilinin özeti ......................................................................................... 357
TOPLUM KATILIMI ............................................................ 366
Sağlık Hizmetlerinde Toplum Katılımı ................................................................................... 367
Toplum Katılımını Sağlama Yöntemleri ................................................................................ 370
1. Toplumu Tanıma............................................................................................................. 370
2. Sağlık Eğitimi ................................................................................................................... 372
3. Liderliğin Belirleme ve Geliştirme ................................................................................. 373
4. Sağlık Kurallarının Kullanılması ..................................................................................... 374
5. Sektörler arası işbirliği ................................................................................................... 375
6. Kitle İletişim Araçlarının Kullanımı ................................................................................ 380
Toplum Katılımının Engelleri .................................................................................................. 382
1. Sosyal ve Kültürel Etkenlerden Kaynaklanan Güçlükler ............................................ 382
2. Ekonomik Etkenler Nedeniyle Ortaya Çıkan Güçlükler.............................................. 383
3. Politik ve Yönetsel Etkenlerden Kaynaklanan Güçlükler ........................................... 384
Toplum Katılımını Sağlamada Önem Verilmesi Gereken Noktalar ................................... 386
SAĞLIK PROGRAMLARI ...................................................... 387
1.
Ulusal Kanser Kontrol Programı ................................................................................. 388
2.
Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı ......................................... 389
3.
Türkiye Diyabet Önleme ve Kontrol Programı.......................................................... 390
4.
Türkiye Aşırı Tuz Tüketiminin Azaltılması Programı ................................................ 391
5.
Evlilik Öncesi Danışmanlık Programı .......................................................................... 392
6.
Doğum Öncesi Bakım Programı.................................................................................. 393
7.
Gebelere Demir Destek Programı .............................................................................. 394
8.
Gebelere D Vitamini Destek Programı ....................................................................... 395
9.
Riskli Gebeliklerin Yönetimi Programı ........................................................................ 396
10.
Doğum Ve Sezaryen Eylemi Yönetim ........................................................................ 397
11.
Doğum Sonu Bakım Programı .................................................................................... 398
12.
Acil Obstetrik Bakım Programı (AOB) ........................................................................ 399
13.
Anne Ölümleri İzleme ve Değerlendirme Programı ................................................. 400
14.
Aile Planlaması Programı ............................................................................................. 401
Üreme Sağlığı Hizmet İçi Eğitimleri ...................................................................................... 402
15. Topluma Dayalı Üreme Hakları Ve Sağlığı Eğitim Bilgilendirme Ve Sevk Hizmetleri
Projesi ....................................................................................................................................... 403
16.
Genişletilmiş Bağışıklama Programı ........................................................................... 404
17.
Akut Barsak Enfeksiyonları Sürveyans Programı ..................................................... 405
18.
Lejyonella Kontrol Programı ........................................................................................ 406
19.
İnfluenza Sürveyans Programı ................................................................................... 407
20.
Ulusal HIV/AIDS Programı .......................................................................................... 408
21.
15-49 Yaş Kadın İzlem Programı................................................................................ 409
22.
Ulusal Tütün Kontrol Programı ................................................................................... 410
23.
Uçucu Madde Denetim Sistemi ................................................................................... 411
24.
Hemoglobinopati Kontrol Programı............................................................................ 412
25.
Yenidoğan Canlandırması Programı (NRP) ............................................................... 413
26.
Temel Yenidoğan Bakımı Programı ............................................................................ 414
27.
Yenidoğan Yoğun Bakım Programı ............................................................................ 415
28.
Anne Sütünün Teşviki ve Bebek Dostu Sağlık Kuruluşları Programı ..................... 416
29.
Tamamlayıcı Beslenme Programı ............................................................................... 417
30. Emzirmenin Korunması, Özendirilmesi, Desteklenmesi İle Demir Yetersizliği
Anemisinin Önlenmesi ve Kontrolü Programı “Demir Gibi Türkiye” ................................ 418
31. Bebeklerde D Vitamini Yetersizliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının Geliştirilmesi
Programı ................................................................................................................................... 419
32.
İyot Yetersizliğinin Önlenmesi ve Tuzun İyotlanması Programı ............................ 420
33.
Yenidoğan Tarama Programı ...................................................................................... 421
34.
Yenidoğan İşitme Tarama Programı .......................................................................... 422
35.
Gelişimsel Kalça Displazisi (GKD) Erken Tanı ve Tedavi Programı ....................... 423
36. Çocuklarda Ayaktan Sık Görülen Enfeksiyonlarda Akılcı Antibiyotik Kullanımı
Mezuniyet Sonrası Eğitim Kursu............................................................................................ 424
37.
Adolesan ve Genç Sağlığı ve Gelişimi Programı ....................................................... 425
38.
Bebek ve Çocuk İzlemleri Programı ........................................................................... 426
39.
Bebek Ölümlerini İzleme Programı ............................................................................ 427
40.
Bruselloz Kontrol Programı .......................................................................................... 428
41.
Sıtma Eliminasyon Programı ....................................................................................... 429
42.
Paraziter hastalıkları ile mücadele programı ............................................................ 430
43.
Tularemi Kontrol Programı .......................................................................................... 431
44.
Kırım Kongo Kanamalı Ateşi Kontrolü ........................................................................ 432
45.
Leishmaniasis Kontrolü ................................................................................................ 433
46.
Kuduz Mücadele ve Kontrol Programı ....................................................................... 434
47.
Kist Hidatik Hastalığı ile Mücadele ve Kontrol Programı ......................................... 435
48.
Ulusal Tüberküloz Kontrol Programı .......................................................................... 436
49.
Ulusal Antitüberküloz İlaç Direnci Laboratuvar Sürveyansı Programı .................. 437
İLETİŞİM .......................................................................... 438
İLETİŞİM ................................................................................................................................... 439
İLETİŞİMİN ÖNEMİ ................................................................................................................. 439
TANIMLAR ................................................................................................................................ 439
İLETİŞİMİN AMAÇLARI........................................................................................................... 440
İLETİŞİM TİPLERİ ................................................................................................................... 440
İLETİŞİM ÖĞELERİ ................................................................................................................. 445
İLETİŞİM DİLİ .......................................................................................................................... 450
İLETİŞİM ENGELLERİ ............................................................................................................. 451
EMPATİ ..................................................................................................................................... 453
AŞAMALI EMPATİ .................................................................................................................... 453
İLETİŞİM VE DİNLEME ........................................................................................................... 455
SAĞLIK İLETİŞİMİ VE SAĞLIK OKURYAZARLIĞI ............................................................... 456
Kaynakça .......................................................................... 460
ÖN SÖZ
Bu doküman, sağlık hizmeti vermek üzere Türkiye Halk Sağlığı Kurumunda çalışacak olan
ve taşra teşkilatına yeni gelen personelin, hizmete uyumunu sağlamak üzere
gerçekleştirilecek eğitimlerde, çalışacakları ilin genel sağlıkla ilgili özellikleri, kurum
görevleri, hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmeleri amacıyla kaynak doküman
amacıyla düzenlenmiştir.
Sağlık Projesi Genel Koordinatörlüğünce hazırlatılan uyum eğitimi materyali ve Toplum
Sağlığı Merkezi Sorumlu Hekimlerin Uyum Eğitimi Rehberi bu dokümanın hazırlanmasında
esas kaynak olarak alınmış, birçok bölümü değişiklik yapılmadan aktarılmıştır.
Eğitim materyallerinin hazırlanmasında ihtiyaç duyulabilecek temel bazı bilgilere kolay
ulaşımı sağlamak üzere daha önce hazırlanmış bazı dokümanlar zamana bağlı değişen
bilgileri güncellenerek bir araya toplanmıştır.
Birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışacak olan personelin daha önce başka bir ilde
çalışmış olsa dahi, yeni geldiği ilin koşullarına, sosyokültürel özellikleri ve öncelikli sağlık
sorunlarına uyumunu sağlamak amacıyla İLİN ÖZELLİKLERİ başlığı altındaki konular
başta olmak üzere diğer bazı hususlarda da bilgi sahibi olmaları önemli ve gereklidir.
İLİN ÖZELLİKLERİ
SAĞLIK BAKANLIĞI
TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU
İLİN ÖZELLİKLERİ
UYUM EĞİTİMİ KAYNAK DOKÜMANI
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK PERSONELİ İÇİN
2013
İLİN ÖZELLİKLERİ
Bu bölüm içinde, ilin toplum ve kişi sağlığı üzerine etkili olabilecek özellikleri konusunda
kısa bilgiler verilmesi ve katılımcıların bu özellikler konusunda illeri ile ilgili soruları
cevaplandırmaları istenmiştir. Söz konusu soruların cevaplandırılabilmesi için ile ve
hizmete ait bazı veriler gerekecektir. Bu verilen elde etmek için Halk Sağlığı
Müdürlüğünün ilgili birimleri ile temas kurulabilirsiniz.
Söz konusu bilgileri katılımcı bir yöntemle elde etmeniz ve uyum eğitiminin diğer
bölümlerinden alınan bilgilerle ilinize ait hesaplamalar yapmanızın iliniz ve çalıştığınız
bölgenizde yapacağınız çalışmalarda faydalı olacağı gerekçesi ile bu bölüm hazırlanmıştır.
İLİN COĞRAFİ, İKLİM VE ULAŞIM ÖZELLİKLERİ
Coğrafi özellikler; tüm hizmetlerde olduğu gibi sağlık hizmetlerinin de sunumunda ve
toplumun hizmetlere ulaşabilirliğinde etkili bir faktördür. Hizmeti kullananların sağlık
kuruluşlarına veya personelin yerleşim yerlerine ulaşımında coğrafik özelliklerin olumsuz
etkileri olabilmektedir. Bölge veya ilin iklim yapısı da aynı şekilde hizmetlere
ulaşılabilirlikte etkisi olan bir faktördür.
Örneğin, sert kış şartlarında halkın yerleşim yerlerinden sağlık kuruluşlarına gidişi
imkânsız hale gelebilmekte, kişiler koruyucu hizmetler, hatta acil bakım hizmetlerinden
mahrum kalabilmektedir. Aynı şekilde, çok sıcak yaz ayları, atıkların karıştığı sular bulaşıcı
hastalıklar açısından elverişli ortamlar yaratabilmektedir.
Bu özelliklerin sağlık hizmetlerine ve toplumun sağlık düzeyine olumsuz etkilerini asgari
düzeye indirmek için, her sağlık personeli kendi görev tanımına uygun olarak hizmetin
planlanmasında gerekli katkıyı sağlamalıdır.
1. İlinizin ve çalışma bölgenizin coğrafi, iklim ve ulaşım özellikleri nelerdir?
2. Yukarıdaki bilgilerin ışığı altında ilinize ait bu özelliklerin hizmet sunumu ve kullanımına
olumsuz etkileri neler olabilir? Planlama aşamasında (bu özelliklere ve etkileri ile ilgili
olarak) üzerinize düşen sorumluluklar neler olmalıdır?
İLİN DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ
Demografik veriler, her kategorideki sağlık personelinin hizmetle ilgili planlama
yapmasında ve önceliklerini belirlemesinde kullanabileceği bilgilerdir. Bu bilgiler, planlama
aşamasında doğrudan kullanılabileceği gibi değerlendirme amacıyla örneğin sağlık
göstergelerinin hesaplanması içinde kullanılabilir.
1. İlinizin ve çalıştığınız bölgenin en son nüfus sayımına ve bulunduğumuz yıl ortasına
göre nüfusu nedir? (yıl ortası nüfusun ya ve cinse göre dağılımını nüfus piramidi çizerek
göstertiniz.)
2. İlinizin ve çalıştığınız bölgenin Kır-Kent nüfus oranı nedir?
3. İlinizin ve çalıştığınız bölgenin nüfus artış hızı kaçtır? Bu hızın Bölge ve Türkiye
ortalaması içindeki yerini yorumlayınız.
4. İliniz ve çalıştığınız bölge;
4.1. İç ya da dış göç alıyor ya da veriyor mu?
4.2. Yılın belli dönemlerinde nüfus hareketlerinden etkileniyor mu? Evet, ise nasıl bir
etkilenme oluyor?
4.3. Bu etkenlerin iliniz sağlık düzeyine olası etkileri nelerdir?
5. İlinizin ve çalıştığınız bölgenin 15-49 yaş gurubu kadın sayısı kaçtır? Sizce bu rakamı
bilmenin yararı nedir ve hangi ön tahminleri yapmak için kullanılır?
6. İlinizin ve çalıştığınız bölgenin 0-11 ay 29 gün grubu bebek ve 1-5 yaş grubu çocuk
sayısı kaçtır? Sizce bu rakamı bilmenin yararı nedir ve hangi ön tahminleri yapmak için
kullanılabilir?
İLİN SOSYOEKONOMİK VE KÜLTÜREL ÖZELLİKLERİ
Kişilerin sağlık hizmetlerine bakışı, sağlık ve hastalık kavramlarına yaklaşımı çok değişiktir.
Herhangi bir sağlık sorunu toplumun bir bölümü tarafından sağlık dışı bir olay olarak
görülebilirken, başka bir grup tarafından sağlık kuruluşuna gitmeyi gerektirecek bir sorun
olarak görülmeyebilir. Sağlığı doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen davranış biçimleri
toplumlar hatta kişiler arasında çok büyük değişiklikler göstermektedir. Bu değişiklikler
kişi ve toplumların kültürel özellikleri, sosyal statüleri ve ekonomik düzeylerinden
kaynaklanmaktadır.
Sağlık personelinin iline ve çalışma bölgesine ait bu davranış biçimlerini ve nedenlerini çok
iyi bilmesi, olumlu olanlarını geliştirmesi, olumsuz olanlarını ise ortadan kaldırmak
amacıyla sağlık eğitimleri düzenlemesi gerekmektedir.
Ayrıca sağlık personelinin çalıştığı bölgedeki temel geçim kaynaklarını ve iş alanlarını
bilmesi, halk sağlığı sorunu olabilecek meslek hastalıklarını ve riskleri dikkate alarak
hizmeti planlaması ve gerekli önlemleri alması açısından önemlidir.
1. İlinizde ve çalıştığınız bölgede sağlık alanında öncelikli hedef grubumuz olan bebek,
çocuk ve anneler üzerinde (beslenme, hijyen, aşılama hizmetleri vb. konularda) olumsuz
etkileri olabileceğini düşündüğünüz; değişik inanç, örf ve adetlerden kaynaklanan
davranış biçimlerini ve uygulamaları maddeler halinde yazınız.
2. Toplum ve kişilerin sağlıklarını korumak, geliştirmek ve düzeltmek amacını güden sağlık
çalışanı olarak sağlığı olumsuz etkileyebilecek bu davranış biçimlerinin düzeltilmesinde;
2.1. Sizin ve birlikte çalıştığınız ekibin,
2.2. Halk Sağlığı Müdürlüğünün ve
2.3. Sağlık Bakanlığı’nın, üzerine düşen sorumluluklar ve sağlık hizmetlerinin planlanması
ve sunumunda yapılması gerekenleri maddeler halinde yazınız.
3. Yine bu amaçla, ilinizde ve çalıştığınız bölgede, sağlık dışında hangi sektörlerle işbirliği
yapılmalıdır?
4. Bu işbirliğinin sağlanması ve sürdürülmesinde hangi yöntemler kullanılmalıdır?
Bu konuda sizin üzerinize düşen sorumluluklar neler olmalıdır?
5. Çalıştığınız ilin ve bölgenin başlıca geçim kaynaklarını sıklığına göre maddeler halinde
yazınız (Tarım, hayvancılık, küçük sanayi, ağır sanayi, serbest meslek, memur vb.)
6. Söz konusu geçim kaynaklarından hareketle, çalışanların ve birlikte yaşadıkları kişilerin
maruz kalabilecekleri riskler ve bu risklerin sonucunda beklenen sağlık
sorunları/hastalıklar neler olabilir?
SAĞLIK GÖSTERGELERİ
Sağlık göstergeleri de, demografik veriler gibi hizmetin planlanma ve değerlendirme
aşamalarında kullanılan verilerdir. Bu göstergeler arasında anne ve bebek ölüm hızları,
kaba doğum ve ölüm hızı, aşılanma oranları, mortalite ve morbidite ölçütleri sayılabilir.
Örneğin: bir yıl içinde olan canlı doğum sayısı ve o yıl içinde gebelik, doğum ve gebelik
sonrası 6 hafta içinde ölen anne sayısının bilinmesi anne ölüm hızının hesaplanması için
gerekli verilerdir.
Aynı şekilde, anne ölüm hızı ve canlı doğum sayısının bilinmesi durumunda; bir yıl içinde
o bölgede beklenen anne ölümlerinin sayısını hesaplamak mümkün olabilecektir. Bu gibi
göstergeler, sağlık evi, aile sağlığı merkezi, toplum sağlığı merkezi, sağlık müdürlüğü ve
Bakanlık düzeylerinde tüm sağlık çalışanları tarafından öncelikle verilebilecek hizmete
karar vermede ve konulacak hedeflerin sayısal değerlerini belirlemede kullanılabilir.
Ayrıca, verilen hizmetin değerlendirilmesi de bu tür göstergelerin izlenmesi ile
mümkündür.
1. Çalıştığınız sağlık kuruluşu ve il düzeyinde verilen sağlık hizmetlerinin planlama ve
değerlendirilmesi için; hangi göstergelerin hangi amaçlarla kullanılabileceğini maddeler
halinde yazınız.
2. Çalıştığınız birinci basamak sağlık kuruluşu ve il düzeyinde;
2.1. “Bebek Ölüm Hızı” nı,
2.2. “Kaba Doğum Hızı” nı.
2.3. “Kaba Ölüm Hızı" nı
2.4. “Toplam Doğurganlık Hızı” nı
2.5. Yöntemlere göre "Etkili ve Etkisiz Aile Planlaması Yöntemi Kullanma Hızları” nı.
2.6. “DBT1, DBT3, Kızamık ve Tam aşılı Çocuk Yüzdesi” ni ve çalıştığınız birinci basamak
sağlık kuruluşu ve il düzeyindeki rakamlar arasındaki farklılıkların olası nedenlerini her biri
için ayrı ayrı maddeler halinde yazınız.
2.7. Aşı ile korunabilir hastalıklara ait hızları hesaplayınız.
3. İlinize ve çalışma bölgenize ait ‘Anne Ölüm Oranı ve Perinatal Ölüm Hızını’
hesaplayınız. Bu hızları Türkiye ve bölge ortalamaları ile karşılaştırıp varsa aralarındaki
farklılığın olası nedenlerini maddeler halinde yazınız.
4. Çalıştığınız birinci basamak sağlık kuruluşu ve il düzeyindeki ‘O-11 ay 29 gün, 1 yaş, 5
yaş ve üzeri yaşlar için en sık görülen ve en sık öldüren ilk beş hastalığı’ maddeler halinde
yazınız. Varsa çalıştığınız bölge ve il düzeyi arasındaki farklılığın olası nedenlerini
maddeler halinde yazınız.
5. İliniz ve çalışma bölgenizin çevre sağlığı ile ilgili mevcut durumu; “Su kaynakları”,
“Bölgenin gıda üretimi”. “Kanalizasyon sistemi”, “Katı atıkları (çöp)”, “Sanayi işletmeleri
ve atıkları” ve “vektörler” başlıklarında ek olarak maddeler halinde yazınız.
6. İliniz ve çalışma bölgenizdeki çevre sağlığı ile ilgili mevcut durumu daha iyiye
götürülmesinde Halk Sağlığı Müdürlüğü’nce yapılması gerekenleri maddeler halinde
yazınız.
İLİN ÖNCELİKLİ SAĞLIK SORUNLARI
Bu bölüme kadar, birinci basamak sağlık hizmetlerinde çalışan bir sağlık personeli olarak;
ilinizde sağlık düzeyini etkilemesi olası faktörler hakkında bilgi sahibi olmanız ve bu bilgiler
hakkında yorumlar yapmanız istendi.
Bu bölümde, şimdiye kadar elde ettiğiniz veriler ve yaptığınız hesaplamalar sonucunda
ilinizin öncelikli sağlık sorunlarını ve bu sorunların çözümüne yönelik önerilerinizi
maddeler halinde yazmanız ve gerekiyorsa açıklamalar yapmanız beklenmektedir.
Böyle bir çalışma, uygun planlama, uygulama ve değerlendirme yapabilmeniz için de
yararlı olacaktır.
İLDE YÜRÜTÜLEN SAĞLIK PROGRAMLARI
Ülkemizin temel sağlık hizmetleri alanındaki öncelikli sağlık sorunlarının çözümüne yönelik
olarak, rutin hizmetlere ek olarak Bakanlıkça, sorunun olduğu yerde ve hedef gruba
yönelik yürütülen çalışmalar “Sağlık Programları” olarak tanımlanabilir.
Bakanlığımız kısıtlı kaynaklarını en verimli biçimde kullanmak amacıyla, rutin hizmet
içindeki bazı öncelikli alanlara yönelik program ve projeler geliştirmektedir.
Bunların bazıları ülke çapında uygulanmakta, bazıları ise kaynak kısıtlılığı ve öncelikler
dikkate alınarak birkaç ille sınırlı kalmaktadır.
Bu nedenle, ilde çalışmaya başlamadan önce, uygulanmakta olan sağlık program ve
projelerini tanımanız amaç, hedef ve kapsamlarını bilmeniz yararlı olacaktır.
Bu amaçla, ilinizde uygulanmakta olan program ve projelerin amaç, hedef ve başlıca
faaliyet alanlarını maddeler halinde yazınız.
MEVZUAT VE DÜZENLEMELER
SAĞLIK BAKANLIĞI
TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU
MEVZUAT VE
DÜZENLEMELER
UYUM EĞİTİMİ KAYNAK DOKÜMANI
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK PERSONELİ İÇİN
2013
TÜRKİYE’DE YÖNETİMİN GENEL ÖZELİKLERİ
1. Cumhuriyetin Organları
Türkiye Cumhuriyeti’nin temel organları Yasama, Yürütme ve Yargıdır.
Yasama:
Yasa yapma anlamına gelen yasama yetkisi ülkemizde Anayasa’mıza göre Türkiye Büyük
Millet Meclisine (TBMM) aittir. 1982 Anayasası'nın 7’nci maddesi; “Yasama yetkisi Türk
Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisi'nindir. Bu yetki devredilemez.” demektedir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin yetkileri” ise 1982 Anayasası'nın 87’nci maddesinde
sayılmıştır. O halde yasama yetkisini, “Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne ait ve 1982
Anayasası'nın 87’nci maddesinde sayılan yetkilerdir.” şeklinde tanımlayabiliriz.
Bu maddeye göre “yasama yetkisi”nin kapsamında şu yetkilerin bulunduğu söylenebilir:
Kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak,
Bakanlar Kurulu ve bakanları denetlemek,
Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisi vermek,
Bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek,
Para basılmasına karar vermek,
Savaş ilânına karar vermek,
Milletlerarası andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak,
Anayasanın 14’üncü maddesindeki fiillerden dolayı hüküm giyenler hariç olmak üzere, genel ve özel af
ilânına karar vermek,
Mahkemelerce verilip kesinleşen ölüm cezalarının yerine getirilmesine karar vermek,
Anayasanın diğer maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmek.
Yasa önerileri Bakanlar Kurulu ya da milletvekilleri tarafından yapılır. Bu öneriler önce
TBMM’nin ilgili komisyonlarında tartışılıp son biçimlerini alır ve görüşülmek üzere Meclis
Genel Kuruluna sevk edilir. Öneriyi aynen ya da değiştirerek kabul etmek ya da
reddetmek Genel Kurulun yetkisindedir Meclis tarafından kabul edilen yasalar
Cumhurbaşkanı tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girer. Cumhurbaşkanı’nın
onaylamadığı yasalar yeniden görüşülmek üzere Meclise iade edilir. Meclis yasayı ikinci
kez ve aynı biçimi ile kabul ederse. Cumhurbaşkanı bunu onaylamak zorundadır. Bir yasa
önerisinin yasalaşması bazen çok uzun zaman alabilir. Çünkü bir önerinin, genellikle
birden çok komisyonda görüşülmesi gerekir. Her komisyonda görüşülmek üzere sıraya
girer. Öneri üzerinde tartışmalar uzarsa, bir öneri bir komisyonda yıllarca bekleyebilir.
Yasa önerisi Meclis Genel Kurulu’nda uzunca bir süre bekleyebilir, bu durumu engellemek
ve bazı uygulamaları hızlandırabilmek için Bakanlar Kurulu Yasama Organından, bazı
konulardaki yasa çıkartma yetkisini belirli bir süre için Bakanlar Kuruluna devredilmesini
isleyebilir. Bu teklif TBMM tarafından kabul edilirse, Bakanlar kuruluna bazı konularda
yasa yerine geçmek üzere kararnameler çıkartma yetkisi devredilmiş olur. Bakanlar
Kurulunca yayınlanan ve yasa gücünde olan kararlara Kanun Hükmünde Kararnameler
denir.
TBMM, kuruluşundan (23 Nisan 1920) 1961 Anayasası dönemine kadar 7478, 1961 Anayasası geçici
döneminde 351, 1961 ve 1982 anayasaları döneminden Temmuz 1999 tarihine kadar 4393 yasa kabul
etmiştir. Meclis, 28 yasayla Bakanlar Kurulu'na yetki vermiş; bu yetkiye dayanılarak Bakanlar Kurulu
tarafından 573 yasa gücünde kararname çıkarılmıştır.
Yürütme:
TBMM tarafından çıkarılan kanunların uygulanmasıdır. Yasamanın çıkarttığı yasaları
uygulamak yürütmenin görevidir. TBMM tarafından çıkarılan kanunların uygulanmasıdır.
Kanunları uygulama görevi cumhurbaşkanı, başbakan ve Bakanlar Kurulu'na aittir.
Türkiye’de yürütmenin başı Bakanlar Kurulu (Hükümet) dur. Yürütme (ya da yönetim),
yasaların uygulanmasına açıklık kazandırmak için kendisine verilen yetkiler içinde tüzükler
ve yönetmelikler çıkartabilir. Yürütmenin iki türlü yetkisi vardır.
Bağlı yetki:
Bu tür yetkide, yönetimin belli kamu hizmetlerini nasıl yürüteceği, alacağı kararların içeriği
önceden belirlenmiştir. Yönetim bunları değiştiremez, yalnızca uygular. Örneğin, tifo
hastalığının bildirimi yasal bir zorunluluktur. Yönetim bunu değiştiremez. Bu işin yerine
getirilip getirilmediğini denetler.
Takdir yetkisi:
Bütün kamu hizmetlerinin nasıl olması gerektiğini önceden belirlemek imkânsızdır. 0
nedenle, yürütmeye bazı kararları alabilme yetkisi verilmiştir. Yönetim takdir yetkisini
yasaların belirlediği sınırlar içinde, kamu yararı için, eşlilik ilkesine uygun olarak ve
gerekçe göstererek kullanmak zorundadır.
Yürütme Organı:
Yürütme, yargı ve yasama ile birlikte, güçlerin ayrılığı ilkesine dayanan demokrasi
rejimlerindeki üç erkten biridir. Yürütme organı Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu'ndan
oluşur.
Cumhurbaşkanı Devlet'in başıdır. Bu sıfatla Türkiye Cumhuriyeti'ni ve Türk Milleti'nin
birliğini temsil eder.
Bakanlar Kurulu, Başbakan ve Bakanlardan oluşur. Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından
milletvekilleri arasından atanır. Bakanlar, milletvekilleri ya da milletvekili seçilme
yeterliğine sahip olanlar arasından Başbakan tarafından seçilir ve Cumhurbaşkanı'nca
atanır. Bakanların görevlerine, gerektiğinde Başbakan'ın önerisi üzerine Cumhurbaşkanı
tarafından son verilebilir.
Yargı:
Devletin yargı görevi bağımsızdır. Anayasa'mıza göre Yargı yetkisi, Türk Ulusu adına
bağımsız mahkemeler tarafından yürütülür. Yasalar önünde herkes eşittir. Yönetimin
uygulamaları nedeniyle yargıya başvurulabilir. Yönetim yargıya karışamaz. Onun
kararlarına uymak zorundadır. Bir başka deyişle yargı, yönetimin hukuka uygun
davranmasını sağlar.
2. Yönetim Yapısı
Yönetim, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür ve yasayla düzenlenir. Yönetimin kuruluş ve
görevleri merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına dayanır
2.1. Merkezi Yönetim:
Türkiye’de Yürütme yetkisi ve görevi Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından
yerine getirilir. Bakanlar Kurulunda, Başbakan ve bugün sayıları 4 olan Başbakan
Yardımcıları dâhil olmak üzere 26 bakanlar kurulu üyesi bulunmaktadır. Bunlardan birisi
de Sağlık Bakanıdır.
Bütün bakanlıkların örgütlenmesi standart esaslara bağlanmıştır. Buna göre her
bakanlıkta bir müsteşar ve yardımcıları hizmetlerin yürütülmesinden bakana karşı
sorumludurlar. Bakanlıklarda üç grup hizmet birimi olabilir. Bunlar ana hizmet birimleri,
yardımcı hizmet birimleri ve destek hizmet birimleridir.
Yardımcı ve destek hizmet birimleri bütün bakanlıklarda aynıdır, Ana hizmet birimleri
bakanlıkların hizmet alanlarına göre farklılıklar gösterir. Ülke, devlet yönetimini yerel
düzeyde sağlayan 81 ile bölünmüştür. İllerde kendi içlerinde kademeli olarak ilçelere,
kasabalara ve köylere bölünmüştür. Bakanlıklar hizmetlerini il düzeyinde örgütlemişlerdir.
Merkezi yönetimin ana hizmet birimi olan “il” aynı zamanda yerinden yönetim birimidir.
İllerde en yüksek yönetsel amir validir. Valiler genellikle Siyasal Bilimler. Hukuk ya da
Kamu Yönetimi dallarında yüksek eğitim görmüş kişiler olmakla birlikte, yükseköğrenim
görmüş ve en az 10 yıl kamu hizmetinde bulunmuş herkes vali olarak atanabilir. Vali,
bütün bakanlıların o ildeki temsilcisi ve o hizmetlerin asıl sorumlusudur. Ancak, valiler
aslında teknokrat (teknik eleman) değil bürokratlardır. Asıl görevleri hizmetlerin
yürütülmesini sağlamak, denetlemek ve hizmetler arasında koordinasyonu sağlamaktır. 0
nedenle, valilerin her hizmet için teknik danışmanlara ve bu hizmetleri onlar adına
yürütmek üzere yardımcılara ihtiyaçları vardır. Valilerin hizmetlerle ilgili yardımcıları “il
şube müdürleri”dir. Bu müdürlerden birisi de İl Sağlık Müdürüdür. Bir başka deyişle, il
düzeyinde sağlık hizmetlerinin asıl sorumlusu vali olmakla birlikte, onun adına hizmetleri
yürüten kişi sağlık müdürüdür.
Valiler, sorumluluklarını vali yardımcıları arasında paylaştırmışlardır. Bu yardımcılardan
birisi de sağlık hizmetlerinin günlük işlerini yürütmekte görevlendirilmiştir. İlçe, ilin
yönetsel alt bölümüdür ve ayrıca tüzel kişiliğe sahip bir organ değildir. İlçenin en yüksek
yönetsel amiri olan kaymakam, il düzeyinde yapılana benzer biçimde, ilçedeki yönetim
birimlerinin çalışmalarını koordine eder ve denetler. Kaymakam, vali ile köyler arasındaki
bağlantıyı da oluşturur. Valilerin aksine kaymakamlar her zaman Siyasal Bilimler, Hukuk
ya da Kamu Yönetimi dallarından birinde yükseköğrenim görmüş ve daha sonra
kaymakamlık kursunu bitirmişlerdir. Dolayısıyla profesyonel kamu yöneticileridir. Tıpkı,
ilde valinin hizmetleri yürütmesi gibi, kaymakamlar da hizmetleri ilçe şube müdürlükleri
aracılığı ile yürütürler.
2.2. Yerel Yönetimler:
Türkiye’de yerel yönetimler üç grupta toplanabilir; İl özel idareleri, belediyeler ve köy
yönetimleri. Bu kuruluşlar halkın yerel ihtiyaçlarını karşılamak üzere seçmenler tarafından
seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişilikleridir.
2.2.1. İI özel idaresi:
İl Özel İdaresi’nin başlıca amacı yerel kaynakları harekete geçirerek ilin bütçesine katkılar
sağlamaktır. Bu amaçla, il özel idareleri yatırımlar yapabilir, ticari ortaklıklar kurabilir.
Böylece. Devlet Bütçesi ile sağladığı bütçesini genişletebilir ve ildeki kamu hizmetlerini
destekleyici çalışmalarda bulunur.
İl özel idarelerinin başlıca 3 yasal organı vardır. Bunlar, vali, il genel meclisi ve il daimi
encümenidir.
Vali ilin yürütme organıdır. İl özel idaresi bakımından il’e bırakılan bütün işlerin icra yetkisi
münhasıran valiye aittir. Diğer organlar il genel meclisi ile il daimi encümeni sadece icrai
kararlar almak ve yapılan işleri denetlemekle yetkilidir. Alınan icrai kararları vali yürütür.
İl Özel İdaresi’ni karar organı İl Genel Meclisi’dir. Bu organ, her ilçe bir seçim çevresi
olmak üzere 5 yılda bir yapılan seçimler sonucu belirlenir. Meclis olağan ve olağanüstü
olmak üzere iki türlü toplantı yapar. İl Genel Meclisi olağan toplantısı, her yılın Mayıs ve
Kasım aylarında yılda bir defa olmak üzere en çok 40’ar günlük sürelerle toplanır. Vali
toplantı süresini 15 gün uzatabilir. Toplantı gündemini vali belirler. Olağanüstü toplantılar,
hükümet veya Vali tarafından lüzum görülmesi yahut meclis üyelerinin en az üçte ikisinin
talebiyle ve gerekçe gösterilerek yapılabilir. Meclisin yetikleri, il bütçesini kabul etmek ve
İl Özel İdaresinin mallarını idare etmektir.
İl Özel İdaresi’nin bir organı da İl Daimi Encümeni’dir. Bu kurul, İl Genel Meclisi’nin kendi
arasından her yıl için seçtiği 5 üyeden oluşur. Başkanlığını vali ya da görevlendirdiği
yardımcısı yapar. Başlıca görevi, bütçe harcamalarını denetlemek ve yatırımlara karar
vermektir.
2.2.2. Belediyeler:
Belediyeler nüfusu 5.OOO ve üzerinde olan yerleşim birimlerinde kurulabilir. İl ve ilçe
merkezlerinde belediye kurulması zorunludur. Günümüzde, Türkiye de 3000’e yakın
belediye vardır. Belediyelerin başlıca amaçları, kentlerde yaşayan toplumun sağlık,
güvenlik, refah ve ticari düzen gibi temel ortak ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Kanuna
göre; Belediye: Belde sakinlerinin mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak
üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idarî ve malî
özerkliğe sahip kamu tüzel kişisini, Belediyenin organları: Belediye meclisini, belediye
encümenini ve belediye başkanını, Belde: Belediyesi bulunan yerleşim yerini, Mahalle:
Belediye sınırları içinde, ihtiyaç ve öncelikleri benzer özellikler gösteren ve sakinleri
arasında komşuluk ilişkisi bulunan idarî birimi, ifade eder. İçme ve kullanma suyu
havzaları ile sit ve diğer koruma alanlarında ve meskûn sahası kurulu bir belediyenin
sınırlarına 5.000 metreden daha yakın olan yerleşim yerlerinde belediye kurulamaz.
Görevlerinden bazıları zorunlu olarak yapılması gerekenlerdir. Bazı hizmetleri ise isteğe
bağlıdır. Zorunlu hizmetleri arasında halk sağlığına ilişkin olanlar, kent planlaması. Kamu
güvenliği ve kültür hizmetleri savılabilir. Belediye gelirlerinin bir bölümü o kentteki nüfusa
orantılı olarak devlet bütçesinden ayrılan paydan oluşur. Diğer bölümleri ise il düzeyinde
toplanan vergilerden, harçlardan ve diğer yollarla sağladığı gelirlerden oluşur. Belediyeler
büyük yatırımlar için İller Bankası’nın kredi kaynaklarını da kullanırlar. Belediyeler bir
Belediye Meclisi, bir Daimi Encümen ve Belediye Başkanından oluşan standart bir yapıya
sahiptir. Bunların hepsi de halk tarafından seçilerek iş başına gelirler. Başkan, belediye
tüzel kişiliğinin yürütme organıdır.
2011 sonu itibarı ile Türkiye’deki yerleşim yeri sayısı;
Yerleşim yeri niteliği
Sayısı
BELDE BELEDİYESİ
1977
BÜYÜKŞEHİR İLÇE BELEDİYESİ
143
İL MERKEZ BELEDİYESİ
65
İLÇE BELEDİYESİ
749
Belediyeler Toplamı
2934
KÖY
34283
Genel Toplam
37217
2.2.3. Köy idaresi:
Nüfusu 150 ile 2.000 arasında olan yerlere köy denir. Nüfusu daha az olan yerler
(mezralar) isterlerse yakınlarındaki bir köye bağlanabilirler. Aksi durumda bunların
nerelere bağlı olacaklarına vali karar verir. Cami, mektep, otlak, yaylak, baltalık gibi orta
malları bulunan ve toplu veya dağınık evlerde oturan insanlar bağ ve bahçe ve tarlalariyle
birlikte bir köy teşkil ederler. 5393 sayılı Belediye Kanunu ile belediye kurulması için
gerekli nüfus miktarı 5.000 olarak belirlendiği için köy kanunundaki 2.000 sayısıda doğal
olarak 5.000 olmuştur. Köy kanununa göre köy yönetimlerinin köye karşı; zorunlu ve
isteğe bağlı, köylüye karşı; devlet ve köy işleri olmak üzere iki türlü görevleri vardır.
Sağlıkla ilişkili olarak zorunlu olan görevleri arasında köyün su ve yollarının teniz
tutulması, mezarlık kurulması ve bakımı, bataklıkların kurutulması ve hastalıkların
önlenmesi vardır. Bu işler Köy Meclisi (Derneği) ve Muhtar tarafından yerine getirilir.
Köydeki bütün seçmenler “Köy Meclisi”ni oluşturur. Bu meclis, köy muhtarını seçer,
tercihli görevlerden hangisinin zorunlu olması gerektiğine karar verir. Aynı Meclis, köy
yönetiminin yürütme organı olan Köy İhtiyar Heyetini de seçer. Köy öğretmeni (ilkokul
müdürü) İhtiyar Heyetinin doğal üyesidir. Muhtar, bir yandan köy yönetiminin başı, diğer
yandan da merkezi yönetimin icra yetkilisidir.
Köyün başlıca gelir kaynağı. Köy İhtiyar Heyeti tarafından her aile için saptanan hane
halkı vergisi olan “salma”dır. Toplam gelirlerin yaklaşık üçte birini salma oluşturur. Diğer
bir gelir kaynağı da “imece”dir. İmece, köylünün ortaklaşa emeği ile bazı işlerin
gerçekleştirilmesidir.
Muhtarın göreceği Devlet işleri şunlardır:
 Hükümet tarafından bildirilecek kanunları, nizamları köy içinde ilan etmek ve halka
anlatmak ve kanunlar, nizamlar, talimatlar, emirler ile kendisine verilecek işleri görmek;
 Köyün sınırı içinde dirlik ve düzenliği korumak (asayişi korumak);
 Salgın ve bulaşık hastalıkları günü gününe Hükümete haber vermek;
 Hekim olmıyanların ve üfürükçülerin hastalara ilaç yapmasını menetmek ve Hükümete
haber vermek;
 Köylünün çiçek ve bulaşık hastalıklar aşısı ile aşılanıp hastalıktan kurtulmasına
çalışmak;
 Köye gelip gidenlerin niçin gelip gitmekte olduklarını anlamak ve bunlar içinde şüpheli
adamlar veyahut ecnebiler görülürse hemen yakın karakola haber vermek;
 Her ay içinde köyde doğan, ölen, nikâhlanan ve boşananların defterini yapıp ertesi ayın
onuncu gününden evvel nüfus memuruna vermek ve köyün nüfus defterini birlikte
götürerek vukuatı yürüttürmek;
 Vergi toplamak için gelen tahsildarlara yol göstermek, yardım etmek ve tahsildarların
yolsuzluğunu görürse Hükümete haber vermek.
 Asker toplamak ve bakaya ve kaçakları Hükümete haber vermek;
 Köy civarında eşkıya görürse Hükümete haber vermek ve elinden gelirse tutturmak;
 Köylünün ırzına ve canına ve malına el uzatan ve Hükümet kanunlarını dinlemiyen
kimseleri köy korucuları ve gönüllü korucularla yakalattırarak Hükümete göndermek;
 Köy sınırı içinde yangın ve sel olursa köylüleri toplayıp söndürmeğe ve çevirmeğe
çalışmak, (orman yangınlarında sınırdan dışarı olsa dahi yardıma mecburdurlar.);
 Mahkemelerden gönderilen celpname ve her türlü tezkere ve hükümleri lazım gelenlere
bildirerek istenilen işleri yapmak ve mahkeme mubaşirine ve jandarmaya vazifesinde
kolaylık göstermek;
 İhzar ve tevkif müzekkereleri (bazı adamların kanun namına tutulmasını emreden
mahkeme kağıdı) gösterildikte aranılan kimseleri kağıdı getirenlere tutturmak;
 Zarar görenlerin şikayeti ve bilip işitenlerin haber vermesi üzerine sorup araştırmak;
 Bu kanunda ismi geçen davaları ihtiyar meclisine söyleyip hükmünü almak;
3. Türk Kamu Yönetiminin Gelen Özellikleri
3.1. Sistem Yönünden:
Türk kamu yönetimi Fransız Yönetimine benzer biçimde “idari rejim” olarak nitelendirilir.
Bu sistemde, kişilere uygulanan hukuk sistemi ile kamu yönetimine uygulanan hukuk
sistemi farklıdır. Yine bu sistemde, kamu yönetimi tek yanlı olarak bağlayıcı kararlar
alabilir, aldığı kararları kendisi uygulayabilir. Oysa Anglo-Amerikan sisteminde, ayrı bir
kamu yönetimi hukuku yoktur. Kamu yönetimine de herkese uygulanan hukuk uygulanır.
3.2. Örgüt Yönünden:
Ülkemizde bakanlıkların ve bunlara bağlı örgütlerin sayısının çokluğu ve görev
alanlarındaki genişlik dikkati çekmektedir. Devletin ekonomik yaşama bir işletmeci olarak
katılması, çalışmalarında geniş ölçüde özel hukuk sisteminden yararlanması, yeni kamu
kuruluşlarını ortaya çıkarmıştır. Bu yapının değiştirilmesi için, son yıllarda yoğunlaşan
çabalar vardır.
3.3. Görev Yönünden:
Kamu kuruluşlarında, görev ve sayısal yönden büyüme eğilimi ve büyümede belli ilkelere
dayanılmaması, kamu kuruluşlarını hem yapı hem de görev yönünden karmaşık bir
duruma getirmiştir. Bunun sonucunda, kamu kuruluşları arasında görev çakışmaları
ortaya çıkmış ve koordinasyon güçleşmiştir,
3.4. Kamu Görevlileri Yönünden:
Kamu hizmetlerinin örgütlenmesindeki karışıklık, kamu görevlileri alanında da
görülmektedir. Memurluk bir meslek durumuna gelmiş, sayıca kabarık, verimsiz bir
memur kadrosu oluşmuştur. Memurlarla ilgili hukuk kuralları karmaşık bir duruma
gelmiştir.
3.5. İşleyiş Yönünden:
Türk kamu yönetimi sıkı bir merkezilik sistemine dayanmaktadır. Genel yönetimin, yerel
ve hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşları üzerindeki denetimi, oldukça ağırdır. Bu
sistem içinde, kamu hizmetlerinin işleyişi yavaş ve maliyeti yüksektir.
3.6. Yönetime Katılma Yönünden:
Türk kamu yönetiminde yöneten ve yönetilenler ayırımı ağır biçimde hissedilmektedir.
Halkın yönetime katılımı, ancak genel ve yerel seçimlerle olabilmektedir. Bazı kurumlarda,
çalışanların ve halkın yönetime katılmalarına ilişkin girişimlerine işlerlik
kazandırılamamıştır.
TÜRKİYE’DE SAĞLIK HİZMETLERİ
Ülkemizdeki sağlık hizmetlerinin ve sağlık düzeyinin ne durumda olduğunu anlamak için
yıllar içinde sağlık hizmetlerinin nasıl geliştiğini bilmek gerekir. Türkiye’de sağlık
hizmetlerinin gelişimini incelerken dikkati çeken 5 dönem olduğu göze çarpar. Cumhuriyet
öncesi dönemde dağınık olan örgütlenme yapısı Cumhuriyet sonrası dönemde daha
örgütlü bir yapıya doğru yönelir.
Türkiye’de Sağlık Hizmetlerinin Gelişimi
1.
2.
3.
4.
5.
Cumhuriyet Öncesi
1920 – 1937
1937 – 1960
1960 - 2004
2004 Sonrası
Cumhuriyet Öncesi
Selçuklu Dönemi:
Selçuklu hastaneleri başlangıçtan itibaren tıp öğrencilerine teori ve pratiği beraber
gösteren tıp fakülteleri gibi çalışmışlardır. Avrupa Tıp Fakültelerinin kuruluşunda Selçuklu
hastanelerinin büyük etkileri olmuştur. Hastaneler, Selçuklular devrinin önemli sosyal
yardım kurumlarıdır. Selçuklularda hastaneler vakıflara bağlı olarak çalışan
müesseselerdir. Selçuklular XII. yy. dan itibaren hastane yapmaya başlamışlar ve bu
sağlık kuruluşlarına Daru’ş-şifa, Daru’s-sihha, Bimaristan, Maristan gibi isimler
vermişlerdir.
Vakıf Tıp Okulları ve Hastaneleri
 1206 Kayseri Gevher Nesibe Hastanesi,
 1217 Sivas Keykavus Hastanesi,
Gezici Hastaneler
Osmanlı Dönemi:
Osmanlı döneminde, merkezde hekimbaşılar, taşrada ise Darüşşifa denilen hastaneler
dikkati çekmektedir. Seretıbba-i Sultani denilen ve halkın kısaca hekimbaşı olarak
adlandırdığı hekim, sarayın olduğu kadar tüm ülkenin sağlık işlerinden de sorumlu olup
bugünkü sağlık bakanı ile eşdeğerdi. Hekimbaşılık bazı kayıtlara göre II. Murat zamanında
(1404-1451), kanıtlayıcı belgelere göre ise Fatih döneminde (1432-1481) kurulmuştur.
Hekimbaşılık 380 yıl sürmüş ve bu süre içerisinde 46 hekimbaşı görev yapmıştır. İlk hekim
başı Kutbettin, son hekimbaşı ise II. Mahmut döneminde Abdülhak Molla'dır. Bu dönemde
kurulan başlıca hastaneler, Manisa Birmarhanesi (1539), Mekke (1556), Sultanahmed
(1617), Guraba-i Müslimin (1838), Bursa (1399), Edirne (1485) ve Edirne'deki
Cüzzamhane'dir(1451). 1909'da ülkede 1883'ü Osmanlı uyruğunda, 773'ü yabancı olmak
üzere 2658 hekim bulunmaktaydı. O tarihlerde imparatorluk nüfusu 54 milyon, yüzölçümü
6 milyon kilometrenin üzerinde ve yaklaşık 20,000 kişiye bir hekim düşmekte idi.
Hekimlerin genellikle İstanbul, Selanik, İzmir, Bursa gibi büyük kentlerde toplandığı
düşünülürse, Anadolu gibi mahrumiyet bölgelerinde bu oranın 50-100 bin kişiye bir hekim
olduğunu söylemek mümkündür. Osmanlılarda batılı anlamdaki ilk tıp okulu, II.Mahmut
döneminde, 1827 yılında Tıphane-i Amire adıyla kurulmuştur. 1871 yılında sivil tıp
hizmetleri genel yönetim tüzüğü yürürlüğe konmuştur. Bu tüzük ile ilçelerde memleket
tabiplikleri illerde tıbbi müfettişlikler kurulmuştur. Bu tüzük hükümet eli ile örgütlenmede
atılan ilk adım olması bakımından önem taşır. Sağlık hizmetlerini yönetme görevi 1914
yılında kabul edilen bir kanun ile Dâhiliye Nezaretine (İçişleri Bakanlığı) bağlı olarak
kurulan Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiye'sine (Sağlık İşleri Genel Müdürlüğü) verilmiştir.
 1399 Bursa Hastanesi,
 1421 Edirne Hastanesi,
 1470 Fatih Sultan Mehmet Hastanesi ve Üniversitesi,
 Hekimbaşılık
 1839 Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane
 1871 Memleket Tabibliği
 1881 Dâhiliye Nezareti Genel Sağlık İşleri Meclisi
 1914 Dâhiliye ve Sıhhıye Nezareti
Cumhuriyet Dönemi
2 Mayıs 1920 Dr.Adnan Adıvar Dönemi:
TBMM hükümeti kurulduktan sonra sağlık hizmetlerini yönetme görevi 3 Mayıs 1920'de
kurulan Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâletine (Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı)
verilmiş, ilk bakan olarak Dr. Adnan Adıvar atanmıştır.
1920 – 1937 Dönemi (Dr. Refik Saydam Dönemi):
Cumhuriyet döneminin ilk Sağlık Bakanı Dr. Refik Saydam olup, kısa bir süre dışında 1937
yılına kadar 14 yıl bakanlık yapmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında izlediği politikalar ile
sağlık hizmetlerinin örgütlenmesi ve gelişmesinde büyük katkıları olan bir insandır.
Refik Saydam Türkiye Cumhuriyetinin 4. Başbakanı’dır. Balkan Savaşı'nda Antalya'da ve
Çatalca cephesinde Kolera hastalığını önleyici çalışmalar yapmıştır. 1914'te bakteriyoloji
enstitüsünü örgütleyerek tifo, dizanteri, veba ve kolera aşılarının, tetanos ve dizanteri
serumlarının burada üretilmesini ve I. Dünya Savaşı boyunca ordu ihtiyacının
karşılanmasını sağlamıştır. Tifüse karşı hazırladığı aşı tıp literatürüne geçti ve I. Dünya
Savaşında Alman ordusunda ve Kurtuluş Savaşı'nda kullanılmıştır. 1924'de Ankara'da ve
daha sonra Erzurum, Diyarbakır, Sivas ve diğer birçok ilde memleket hastaneleri, doğum
ve çocuk bakımevleri açmıştır. Ayrıca bu konuda eleman yetiştirilmesine önem vererek
sağlık kursları, tıp öğrenci yurtları 1928'de Hıfzıssıhha Enstitüsünü ve Mektebini, İstanbul
ve Ankara'da verem savaş dispanserlerini kurmuştur. 1939 - 1942 yılları arasında
Başbakan iken Sağlık konusuna ayrıca önem veren Refik Saydam, 1942' de İstanbul'un
besin salgını sorunu için yaptığı inceleme gezisinde hayatını kaybetmiştir.
Refik Saydam döneminin belirgin özellikleri:
 Koruyucu hizmetlere öncelik verilmiştir.
Numune hastaneleri / Belediye hastaneleri
 Sık görülen, sakat bırakan ve öldüren hastalıklara öncelik verilmiştir.
Sıtma, Frengi, Lepra, Trahom
 Geniş bölgede tek amaçlı hizmet (Dikey örgütlenme)-Vertikal Örgütlenme modeli
uygulanmıştır.
 Sıtma Trahom Lepra Tuberküloz Sifiliz Ana çocuk sağlığı gibi dikey örgütler
kurulmuştur.
 Eğitim bursu / zorunlu hizmet ile sağlık meslek üyelerinin sayısı artırılmaya çalışılmıştır.
Refik Saydam o dönemde var olan tek tıp fakültesinin çekiciliğini arttırmak için
öğrencilerin okuma, barınma ve giyinme giderlerini karşılamış, 1923 yılında 554 olan
hekim sayısının (19860 kişiye bir hekim), 1930'da 1182'ye, 1940'ta ise 2387'ye çıkmasını
sağlamıştır. Tıp öğrenci yurtları, yatılı meslek okulları açılmıştır.
 Koruyucu hizmetlerde görev alacak hekim dışı sağlık insan gücünün yetersizliği ve o
dönemin koşullarında kadınların sahada istihdamının zorluğu nedeniyle erkek personel
eğitimine ağırlık verilmiş, sağlık memurları yetiştirilmiştir.
 Hükümet tabipliği sistemi oluşturulmuştur.
 Koruyucu hizmetlere yüksek ücret verilmiştir. İyi ücret almak isteyenlerin koruyucu
hizmetlere yönelmesi, sağlık müdürlüklerinde ya da bakanlık merkez örgütünde çalışması
sağlanmış, yüksek ücret politikaları ile kamu sağlık hizmeti, personel açısından çekici hale
getirilmiştir
 Kamu sağlık sektöründe görev alan tüm sağlık personelinin atama, yükselme, ödül,
ceza gibi özlük hakları tek elde, Sağlık Bakanlığında toplanmış, Bakanlık hizmeti fiilen
yürüten bir kurum haline getirilmiştir.
 24.04.1930 tarihinde kabul edilmiş 1593 sayılı “UMUMİ HIFZISSIHHA KANUNU”: Amacı
Sağlığın korunması ile ilgili esasları düzenlemek olan kanun halen vazgeçilmez
durumdadır.
1937 – 1960 Dönemi:
 1945 - Sıtmanın büyük salgınlar yapması nedeniyle 1945 yılında "Olağanüstü Sıtma
Savaş Kanunu" çıkarılmıştır.
 1945 yılında Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) kurulmuş, 1952 yılında işçilere sağlık
hizmeti vermeye başlayan bu kurumun, finansmanın yanı sıra sağlık örgütü, hastane
kurma, işletme ve personel atama yetkilerine sahip olması sağlanmıştır
 Dr. Behçet Uz'un bakanlığı sırasında 1946-1947 yıllarında hazırlanan bir plana göre
yaklaşık 20 000 nüfusa hizmet verecek "Sağlık Merkezleri" tasarlanmış, 10 hasta yatağının
bulunacağı bu merkezlerde, 2 hekim, 11 hekim dışı sağlık personelinin görev yapması,
koruyucu ve tedavi edici hizmetlerin entegre edilmesi öngörülmüşse de bu plan
uygulamaya tam olarak konulamamıştır.
 1949 yılında yapılan bir düzenleme ile verem savaşı için kentlerde "Verem Savaş
Dernekleri" kurulmuştur
 1952 yılında "Ana ve Çocuk Sağlığı Örgütü" kurulmuş, AÇS merkezleri, şubeleri ve
istasyonları açılmıştır
 1953 - Özel İdare Hastanelerinin Sağlık Bakanlığına devri
Türk Tabipleri Birliği Kanunu
Adli Tıp Müessesesi Kanunu
Eczacılar ve Eczaneler hakkında Kanun
 1954 - Hemşirelik Kanunu
 1956 - Türk Eczacılar Birliği Kanunu
Refik Saydam döneminde yerel yönetimlere bırakılmış olan tedavi edici hizmetler, Sağlık
Bakanlığınca üstlenilmiş, belediye hastaneleri devletleştirilmiştir. Buna bağlı olarak
koruyucu hizmetlerde görev yapan personelin hastanelere kayması ve hizmet açığının
doğmasına yol açılmıştır. Hastanecilik alanında büyük gelişmeler sağlanırken, koruyucu
hizmetler gerilemiş, özellikle hekim dışı sağlık personeli yetiştirilmesine gereken önem
verilememiştir.
1950 – 1960 yılları arasında, Bakanlık il ve bazı ilçelerde devlet hastaneleri açmaya
başlamıştır. Uzmanlar, pratisyen hekimlere kıyasla daha fazla ücret almaya başlamış,
Koruyucu hizmetlerde ve kırsal kesimde çalışan pratisyen hekimler hastanelere akmaya
başlamıştır.
1960 - 2004 Dönemi:
Bu dönem ülkemizin Planlı Kalkınma dönemidir. 1961 yılında kabul edilen 224 sayılı
"Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanun" ile hükümet tabipliği yerine
nüfus temel alınarak sağlık ocaklarının kurulması öngörülmüştür.
Sağlık Bakanlığı bu dönemde kurulmuştur. 13.12.1983’de 181 sayılı KHK ile
18.06.1984’de 210 sayılı KHK ile düzenlenmiş, en son 1989’da ‘sosyal yardım’ SHÇEK
Genel Müd. Devredilerek, bakanlığın ismi “SAĞLIK BAKANLIĞI” olarak değiştirilmiştir.
Sosyalleştirilmiş Sağlık Hizmetlerini Hazırlayan Gerekçeler:
 Hastanelerin kent merkezlerinde yoğunlaşmış olması
 Yoğun hasta başvurusuna cevap verilememesi
 Yatak işgal oranları düşük olduğu halde, polikliniklerin kalabalıklığı,
 Uzmanların, uzmanlıklarının gerektirdiği hastalardan çok, pratisyen hekimlerce teşhis
ve tedavi edilebilecek hastalarla uğraşmaları,
 Sağlık hizmetlerinin çok pahalıya mal olması,
 Hastaların, kentlerdeki hastanelere ulaşabilmek için uzun yolculuklar ve harcamalar
yapmak zorunda kalmaları,
 Bağışıklama, aile planlaması gibi ülkenin öncelikli sağlık hizmetlerini yürütmesi gereken
kuruluşların olmayışı,
 Hükümet tabipliklerinin geliştirilememiş ve buralarda sağlık ekibi kavramının
yerleştirilememiş olması sağlık hizmetlerinde sosyalleştirmenin zeminini hazırlayan
gerekçeler olarak görülmektedir.
Bu dönemde 224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanun 1961
yılında çıkartıldı, yasanın mimarı Prof. Dr. Nusret Fişek idi. 1963 yılında Muş ilinde
başlatıldı, 1.Ocak.1984 tarihi itibari ile bütün Türkiye'de uygulanmaya başlandı.
Sosyalleştirmenin İlkeleri
 Herkese ulaşan hizmet ağı
 Nüfusa göre örgütlenme
 Entegre sağlık hizmeti
 Kademeli sağlık hizmeti
 Toplumun katılımı
 Ekip hizmeti
 Öncelikli hizmet (Koruma, AÇS vb.)
 Tek elden yönetim
 Nüfusa göre hizmet
Her 5 – 10 bin kişiye bir sağlık ocağı
Kırsal tip 5 – 10 bin nüfusa
İlçe tipi 10 – 20 bin nüfusa
İl tipi
20.000’den fazla
 Entegre hizmet
Koruyucu ve iyileştirici hizmetler bir arada
Dar bölgede çok amaçlı hizmet (Yatay örgütlenme)
 Kademeli hizmet
Sağlık ocağı (Birinci basamak)
Genel hastane (İkinci basamak)
Özel dal hastanesi (Üçüncü basamak)
Sağlık ocakları, seçilmiş hastaları hastaneye sevk etmektedir.
 Katılımlı hizmet
Sağlık Ocağı Sağlık Kurulları: (Sağlık ocağı hekiminin başkanlığında, her köyden dörder
kişi, belediye başkanı)
 Ekip hizmeti
Hekim
Diş hekimi
Eczacı
Hemşire
Ebe
Sağlık memuru
Çevre sağlığı tek.
Diğerleri
Duraklama Nedenleri
 Kimi yöneticilerin böyle bir hizmetin gereğine inanmayışları,
 Bu hizmete uygun personelin yetişmesi, atanması ve çalıştırılmasında önemli
aksaklıklar
 Sağlık ocağı ile hastane arasında işbirliği kurulamayışı,
 Bakanlık ve il düzeyinde yönetimin yetersizliği,
 Halkın sağlık hizmetlerine katılımının yetersiz kalması,
 Ödenek, araç-gereç vb malzemenin yeterli düzeyde sağlanamaması,
 Yasada kırsal bölgelerde hizmete ağırlık verilmesi ve kentlerdeki hizmet sunumunda
aksaklıklar sonucu, ülkenin sosyodemografik dönüşümü ile bu sorun daha da artmıştır.
Nüfus bakımından gereksinimi olmayan bölgelere sağlık ocağı ya da sağlık evi açılması,
buralarda gereken personeli istihdam edememe gibi b nedenler sistemin giderek daha da
kötüleşmesine yol açmıştır.
2004 Sonrası Sağlıkta Dönüşüm Dönemi.
Tüm bu nedenlerden dolayı sağlık örgütlenmesinde değişiklik yapmak gerekiyordu.
24.11.2004 tarihinde yayınlanan “Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Hakkında Kanun” ile
Eylül 2005’te Düzce ilinde başlayan aile hekimliği uygulaması ile performansa dayalı
ödeme modellerinin ön plana çıktığı bir program başlatıldı.
Sağlıkta dönüşüm programının temel öğeleri aşağıdaki gibidir:
1. Birinci basamakta
a. Aile Sağlığı Merkezi ve aile hekimliği
b. Toplum Sağlığı Merkezleri
2. İkinci ve üçüncü basamak
a. Özerk hastaneler
b. Afiliye Eğitim Araştırma Hastaneleri
c. Kamu Hastane Birlikleri
d. Kamu Özel Ortaklığı Hastaneleri
3. Finans Kurumu:
a. Genel sağlık sigortası (SGK): Tüm sosyal güvenlik kurumların bir şemsiye
altında toplanması ve herkesin kapsanmasının hedeflenmesi.
4. Sağlık Çalışanlarına ödeme modeli
a. Performans uygulaması
b. Tam gün yasası
5. Tıbbi Cihaz ve ilaç kurumu
6. Hekimlik sigortası
7. Sınır ötesi sağlık hizmetleri
Pilot kanuna ilaveten Toplum Sağlığı Merkezleri Kurulması ve Çalıştırılmasına Dair
Yönerge çıkarıldı.
Sağlıkta dönüşüm programında verimlilik öncelikli olan konulardan biridir. Verimliliği
sağlamak amacıyla 5 temel strateji uygulanmıştır:
1. İnsan kaynaklarının dağılımının iyileştirilmesi
2. Malzeme yönetiminin iyileştirilmesi
3. Akılcı ilaç kullanımının sağlanması
4. Sağlık işletmeciliğinin benimsenmesi ve uygulanması
5. Koruyucu hekimliğe önem verilmesidir.
Sağlık hizmetlerinde eşitlik ve hakkaniyet önemli öğelerdir. Sağlık hizmetlerinin herkese
eşit ve ücretsiz olarak ulaştırılması gerekmektedir. Hakkaniyet ihtiyacı olana daha fazla
hizmet anlamını taşır. Sağlıkta dönüşüm programında insanların sağlık hizmetlerine
ulaşmaları, ihtiyaçları dahilinde olacağı öngörülmektedir. Bunun yanında soysal grup
ayrımı olmaksızın herkese eşit hizmet benimsenmiştir.
Sağlıkta Dönüşüm Programının temel ilkeleri:
1. İnsan merkezlilik
2. Sürdürülebilirlik
3. Sürekli kalite gelişimi
4. Katılımcılık
5. Uzlaşmacılık
6. Gönüllülük
7. Güçler ayrılığı
8. Desantralizasyon
9. Hizmette rekabet
Sağlıkta dönüşüm programının ana bileşenleri
1. Planlayıcı ve denetleyici Sağlık Bakanlığı
2. Herkesi tek çatı altında toplayan genel sağlık sigortası
3. Yaygın, erişim kolay ve güler yüzlü sağlık hizmet sunumu
4. Güçlendirilmiş temel sağlık hizmetleri ve aile hekimliği
5. Etkili, kademeli sevk zinciri
6. İdari ve mali özerkliğe sahip sağlık kurumları
7. Bilgi ve beceri ile donanmış, yüksek motivasyonla çalışan sağlık insangücü
8. Sistemi destekleyecek eğitim ve bilim kurulları
9. Nitelikli ve etkili sağlık hizmetleri için kalite ve akreditasyon
10. Akılcı ilaç ve malzeme yönetiminde kurumsal yapılanma
11. Karar sürecinde etkili bilgiye erişim; sağlık bilgi sistemi
Sağlıkta Dönüşümü Hazırlayan Gerekçeler
Sağlık hizmetlerinin ve hekimliğin temel amacı, kişileri hastalıklardan korumak, sağlıklı ve
mümkün olduğu kadar uzun yaşamalarını sağlamaktır. Ancak, ne kadar çaba gösterilirse
gösterilsin, insanlar bazen hastalanırlar. Bunun sonucu olarak sakat kalabilir, hatta
ölebilirler. 0 zaman, sağlık hizmetlerinin ikinci ve üçüncü amaçlarından söz edilir. Bu da
hastalananların tedavileri ve sakat kalanların rehabilitasyonudur.
Bu anlayışa karşın, hekim ve diğer sağlık personelinin eğilimlerinde geleneksel olarak
hastalıkların tanı ve tedavilerine ağırlıkla yer verilir. Bu yüzden sağlık çalışanları arasında,
asıl işlevlerinin tedavi edici hizmetler olduğu gibi yanlış bir kanı vardır. Hekimlerin bir
bölümü, görevlerini hasta muayene etmek ve tedavi etmekle sınırlı sanırlar. Bazı
hemşireler kendilerini yalnızca hasta bakımı veren bir mesleğin üyeleri olarak görürler.
Sağlık sektöründeki bazı yöneticiler bile, sağlık hizmetlerinin tedavi dışındaki işlevlerini
göz ardı edebilirler.
Daha önemli ve tehlike olarak halkın büyük bir bölümü de aynı görüştedir, Onlarda sağlık
hizmetleri denildiğinde tedavi kuruluşlarını özellikle, hastaneleri düşünürler, en basit
yakınmalarında dahi, hastanelere başvurmayı doğal sayarlar. Özetle, sağlık hizmetlerini
alanlar da verenler de, başta hastaneler olmak üzere tedavi edici sağlık hizmetlerini ön
planda tutarlar. Bu durum, yalnızca ülkemizin değil, birçok ülkenin gerçeğidir. Bunun
başlıca nedeni, bu ülkelerde birinci basamaktan önce ikinci basamak sağlık hizmetlerinin
örgütlenmiş olmasıdır. Yataksız sağlık kuruluşlarından önce yataklı sağlık kuruluşları
kurulmuş ve geliştirilmiştir. Koruyucu sağlık hizmetlerine gereken önem verilmemiş,
kaynaklar hemen tamamen hastanelerin kurulup işletilmesine ayrılmıştır.
Ülkemizde de, önce hastaneler geliştirilmiştir. Halka da her türlü yakınmasında
başvurmak üzere hastanelerden başka bir kuruluş, uzun yıllar gösterilememiştir.
Hastaneye gitmekten başka bir seçeneği olmayan halk, hastaneleri kullanmaya adeta
teşvik edilmiş ve alıştırılmıştır. Bunun sonucu olarak, hastaneler kapasitelerinin üzerinde
hasta başvurusuyla karşılaşmış, hastane ve uzman hekim gerektirmeyecek sağlık
sorunlarıyla meşgul edilmiş, hekimler fazla sayıdaki hastaya bakabilmek için hastalarına
gereken muayene süresini ayıramamıştır. Muayene süresinin kısa olması nedeniyle, yeterli
ve gerekli laboratuvar incelemelerini tamamlayamadan hastalık tanıları koymak zorunda
kalmışlardır. Bir başka deyişle hekimler kesin tatlı koyabilme olanaklarından yoksun
olduklarından, ihtimali tanılarla (ön tanılarla) hastalarını tedavi etmek durumunda
kalmışlardır. Bunun sonucu olarak da düşünebildikleri her ihtimali tanı için ayrı ayrı ilaçlar
vermişlerdir. Bu da polifarmasiye yani gereksiz yere çok ve çeşitli ilaç kullanımına yol
açmıştır. Bunun zararını hem hastalar hem de ülke ekonomisi çekmiştir. Böyle bir sistem
ve örgütlenme modeli, ne sağlık hizmetlerini alanları, ne de verenleri memnun edememiş,
yakınmalar artmış, hizmetler giderek daha pahalıya mal olmuştur. Hastane kapılarında
beklemek istemeyen bir kısım hasta başvurmaktan vazgeçmiş, böylece hastalıklarının
zamanında tedavi edilebilmesi şansını kaçırmışlardır. l960’lı yıllara gelindiğinde,
Türkiye’deki görünüm böyle idi. Kent merkezlerinde yoğunlaşmış olan hastaneler, yoğun
hasta müracaatlarına cevap veremiyordu. Yatak işgal oranları düşük olduğu halde,
poliklinikleri kalabalıktı. Hastanelerde uzmanlar uzmanlıklarının gerektirdiği hastalıklardan
çok pratisyen hekimlerce teşhis ve tedavi edilebilecek hastalıklarla uğraşıyordu. Üstelik
yalanızca bu hastaları tedavi etmekle yetmiyor, bu kişilerin aileleri ve çevreleri ile
ilgilenmeyi kendi görevlerinden saymıyorlardı. Bu davranışlarında da haksız sayılmazlardı.
Çünkü onların görev alanları hastane içi idi. Hastane dışındaki sağlık hizmetleri onların
uzmanlıkları ve görevlerinin dışında kalıyordu. Fakat çok önemli olan bu hizmetler yerine
getirilmediği için, hastalıkların kontrolünde güçlükler vardı. Sağlık hizmetleri çok pahalıya
mal olurdu. Çünkü hastane hizmetleri pahalı idi, hastalar, kentlerdeki hastanelere
erişebilmek için uzun yolculuklar ve harcamalar yapmak zorunda kalıyorlardı. Gelmeleri
geciktiği için, hastalıkların tanısı ve tedavisi de gecikiyordu. Kısaca, zaten sayıları az olan
hastaneler pahalı ve verimsiz çalışmaktaydılar. Bağışıklama, aile planlaması gibi ülkenin
öncelikli sağlık hizmetlerini yürütülmesi gereken kuruluşlar yoktu. Özellikle kırsal
yerlerdeki halk, sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamıyordu. Hizmetlerin
sunuluşunda, kentlerde yaşayanların lehine bir adaletsizlik söz konusuydu, hükümet
tabiplikleri geliştirilememişti. Siyasi bölümlenmeye paralel olarak örgütlenmiş olan bu
model, koruyucu hizmetleri gerektiği gibi yürütemiyordu. Buralarda, sağlık ekibi kavramı
yerleştirilememişti. Zaman içinde, hükümet tabiplerin hemen bütün işlevleri adli hekimlik
ve bazı aşıların okullarda yapılmasına indirgenmişti. Zamanlarının büyük bölümünü resmi
yazışmalara, bürokratik işlemlere ayırır olmuşlardı. Bu manzara, çağdaş sağlık
örgütlenmesi ilkelerine uymuyordu. Bu modelle halkın sağlık düzeyini daha hızlı biçimde
yükseltmek mümkün görünmüyordu. 1961 yılında çıkarılan 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin
Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanun bu durumu düzeltmek, sağlık örgütlenmesi ve
hizmetlerin verilişindeki aksaklıkları giderebilmek için çıkarılmıştı.
Ancak ülkemizde 1961 yılında çıkan kanun hükümleri gereği sosyalizasyon bölgeleri 1987
yılına kadar tüm ülkeye yaygınlaştırılamamış, bu yılda alınan bir karar ile tüm ülke
kapsama alınmıştır. Koruyucu hekimlik hizmetlerinin talep edilmemesi nedeni ile sağlık
ocağı çalışanlarının etkililiğini de arttırmak amacıyla, koruyucu hekimlik hizmetleri ile
birinci basamak tedavi edici sağlık hizmetleri bir arada planlanmıştır. Ancak uygulamada
hekimler yine öncesinde olduğu gibi tedavi edici kısımla ilgilenmiş kampanyalar dışında ki
dönemlerde koruyucu sağlık hizmetleri diğer sağlık personeline havale edilmiş idi. Üstelik
koruyucu sağlık hizmetleri dikkate alınarak genişletilmiş kadrolar nedeni ile "on-off" olarak
adlandırılan usuller geliştirilmiş, yöneticilerce de bunun önü alınamaz duruma gelmişti.
Sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesini hazırlayan gerekçeler 224 sayılı kanun ile
karşılanamayınca, aynı gerekçeler "Sağlıkta Dönüşüm Programı"nın da hazırlanma
gerekçelerinden olmuştur. 2002 yılında başlatılan "Sağlıkta Dönüşüm Programı"
kapsamında kademeli olarak 2004 yılında 5258 sayılı kanun ile Aile Hekimliği Pilot
Uygulaması başlatılmış, 2011 yılında 663 sayılı KHK ile de Topluma yönelik koruyucu
sağlık hizmetleri ile kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri birbirinden ayrılmış, kalite ve
performans uygulamaları sağlık hizmetinin bir parçası haline getirilmiştir.
Kişiye yönelik sağlık hizmetini kişi esaslı olarak sunan Aile sağlığı Merkezleri(ASM) nin
yanında Toplum Sağlığı Merkezleri (TSM ler) topluma yönelik koruyucu sağlık hizmetinin
bölgesel esaslı olarak sunmaktadır. TSM lerin sağlık hizmetini bölgesel olarak, hem sunan
hem değerlendiren en uç birim olması sağlık hizmeti planlaması ve sunumundaki önemli
yerini belirlemektedir.
Nüfus artışı ve buna bağlı başvuru sıklığı artışının koruyucu sağlık hizmeti sunumuna olan
olumsuz etkisini azaltmak, bu konuda çalışan kişilerin bu alanda uzmanlaşmasını
sağlamak mümkün olacaktır.
Aile hekimliği ile de hem kişiye yönelik sağlık hizmetleri ile hekimlerin bizzat ilgilenmeleri
sağlanırken hasta başvurusuna ayıracakları sürede artış sağlanabilecektir.
Hizmet ve görevdeki ayrışmalar ihtiyaç duyulan sağlık personellerinin belirlenmesini,
görünürlüğünü kolaylaştırmıştır.
Sağlıkta Dönüşüm çerçevesinde alt yapı ve personele ilişkin belirgin yatırımlar hem sağlık
çalışanlarında hem de halktaki sağlık hizmeti beklentisini arttırmıştır.
Örgütlenme İlkeleri
Anayasamızda yer alan temel bir ilke Alma-Ata Bildirisinde de belirtilmiştir: “Sağlık,
doğuştan kazanılmış bir insan hakkıdır.”
Sağlık hizmetlerinden yararlanmak bir hak olduğuna göre, ülke sınırları içinde yaşayan
herkesin bu hizmetleri eşit olarak almalarını sağlamak devletin görevlerindendir. Ancak,
bu ilkedeki eşitlik kavramını, herkesin aynı miktarda hizmet alacağı biçimde algılamamak
gerekir. Anlatılmak istenen, herkesin sağlık hizmetinden yararlanabilme olanağının ve
şansının eşit olmasıdır. Kişilerin sağlık düzeyinin ve sağlık hizmetlerine olan gereksiniminin
eşit olmaması nedeniyle, bu hizmetleri farklı miktarlarda kullanmaları gerekeceği de
açıktır. Kişilere sağlık hizmetlerinin hakkaniyet ölçüleri içinde, yeterli ve verimli bir biçimde
verebilmesini sağlamak için aşağıda belirtilen ilkelere uyma gerekliliği, Dünya Sağlık
Örgütü tarafından da önerilmektedir:
1. Hizmetlerin var olması (availability) :
Sağlık hizmetlerinin bir insan hakkı olduğunu kabul eden bütün devletler -ki bunda aksini
savunan devlet yoktur- bütün hizmetleri tüm yurttaşlarına ulaştırmak zorundadır. Sağlık
hizmetleri, nerede yaşarlarsa yaşasınlar, kişilerin kolayca ulaşabilecekleri kadar
yakınlarında ve gereksinim duydukları her anda erişebilecekleri biçimde örgütlenmelidir.
Yani sağlık hizmetleri herkese, her yerde ve her zaman verilmelidir.
2. Hizmetin kabul edilebilir olması (acceptability) :
Sağlık hizmetlerinin var olması, kişilerin o hizmeti kullanacakları anlamına gelmez. Hizmet
modelini ve verilişini uygun bulmayan ve benimsemeyen kişiler (ve toplumlar) o hizmeti
kullanmazlar. Onun yerine beğendikleri, kabullendikleri, alıştıkları hizmetleri tercih
ederler. Modern sağlık kuruluşlarına sahip olsalar hile, geleneksel tedavi yöntemlerine ve
halk hekimlerinde başvuranların başlıca nedeni budur. 0 halde, sağlık hizmetlerini
sunarken, toplumsal ve kültürel özellikleri de göz önünde bulundurmak ve halkın
hizmetleri yeterince kullanmalarını sağlayıcı stratejiler uygulamak gerekir. Bunun en iyi
yolu, halkı sağlık hizmetlerinin planlama ve uygulamasına katmaktır.
3. Entegre sağlık hizmetleri:
İkinci Dünya Savaşından önceki dönemlerde, geniş bölgelerde tek amaçlı hizmetler
biçiminde örgütlenmek, genel bir anlayıştı. Ülkemizdeki sıtma, verem, trahom, frengi ve
lepra savaş örgütleri ile ana-çocuk sağlığı hizmetleri bu tür örgütlenme modeline örnek
verilebilir. İkinci Dünya Savaşından sonraki görüş ise, dar bölgede çok yönlü hizmet veren
sağlık örgütleri kurmaktadır. Yani günümüzdeki anlayış, eskiden ayrı ayrı kuruluşlar
tarafından verilmekte olan hizmetleri bir tek kuruluşta verilecek biçimde toplamak,
bütünleştirmektir. Böylece, örgütün karmaşıklığı giderilebilir, hizmetlerdeki dublikasyonlar
önlenebilir, paradan ve personelden tasarruf sağlanabilir. Kişiler ve aileler bir bütünlük
içinde ele alınabilir. Entegre hizmetlerin halk tarafından kullanımı da kolaydır. Çünkü
vatandaşın karşısında her türlü sağlık sorununda başvuracağı tek bir kuruluş vardır.
4. Kademeli hizmet anlayışı:
Yataksız sağlık kuruluşlarına birinci basamak, genel hastaneler ikinci basamak ve özel dal
hastanelerine (Eğitim araştırma ve Üniversite hastanelerine) ise üçüncü basamak sağlık
kuruluşları denilir. Hastaların, öncelikle birinci basamağa başvurmaları çağdaş örgütlenme
anlayışının en temel ilkelerindendir. Buralarda teşhis ve tedavi imkânı olmayanların ikinci
basamaktaki hastanelere, oralarda da tedavi edilmeyenlerin üçüncü basamaktaki
hastanelere sevk edilmeleri gerekir. Böylece hastanelerin, önünde filtre görevi gören
birinci basamaktaki, başvuranların yaklaşık %90’ının sorunları çözülebilecek, geri kalan az
miktardaki hastanın hastanelere gitmeleri gerekecektir.
Sonuç olarak, hastane bakımı gerekmeyen kişilerin, gereksiz yere hastanelerde yığılmaları
önlenecek ve buraların daha verimli çalışmalarına imkân sağlanmış olacaktır. Ayrıca,
birinci basamak sağlık kuruluşları, halkın yaşadığı yerlere daha yakın olduklarından, sağlık
hizmetleri daha geniş bir alana yayılmış ve ailelerin mümkün olduğu kadar yakınlarına
ulaştırılmış olacaktır. Bunun sonucu olarak da, hastalar hastalıkların daha erken
dönemlerinde hekime başvurma şansını elde etmiş olacaklardır. Ayrıca, hizmetler daha
ucuza mal olacak, hastalar çevreleri ile birlikte değerlendirilecek ve tedavileri daha etkili
olabilecektir.
5. Ekip anlayışı:
Sağlık hizmetleri hiçbir meslek grubunun tek başına verebileceği hizmetler değildir. Bu
hizmetler, ancak bir ekip tarafından yürütülebilir. Ekip, bilgileri, becerileri, yetkileri ve
sorumlulukları yönünden birbirlerini tamamlayarak, aynı amaç için bir arada çalışan farklı
meslek mensupları olarak tanımlanabilir. Sağlık ekibi içindeki hiçbir meslek üyesi
diğerinden daha önemli olamaz. Her birinin önemli ve değerli rolü vardır. Ancak,
bunlardan birisinin ekip başı, yani yönetici olması kaçınılmazdır.
Bu hizmetlerle ilgili bazı eleştirilerin olduğu bir gerçektir. Ancak, bu eleştirilerin hemen
tamamında, modelin kendisinden çok, uygulama hataları dile getirilmektedir. İyi
yöneticilerin ellerinde ve yasanın özünü kavramış sağlık çalışanlarının görevli olduğu
yerlerde, sağlık hizmetlerinin verimli biçimde verileceği bilinmektedir.
0 nedenle, yalnızca TSM’ler de değil, ülkemizdeki bütün sağlık çalışanlarının bu hizmet
konusunda bilgilendirilmeleri ve eğitilmeleri, hizmetlerin verimliliği için temel koşuldur.
Çünkü sağlıkta dönüşüm, bütün sağlık kuruluşlarını içine alan bir programın adıdır.
Türkiye’deki sağlık politikasını tanımlayan bir kavramdır. Bu modelin işleyişinde her
kademedeki yöneticiden, her türlü sağlık kuruluşunda çalışanlara kadar, herkese düşen
roller vardır. Hastanelerdeki uzmanlar bu modeli bilmiyorsa, sevk zinciri etkili olarak
işletilemez. İl sağlık müdürleri, halk sağlığı müdürlükleri bu modeli tam olarak
kavrayamamışlarsa, hizmeti verimli biçimde çalıştıramazlar. Valiler, bu modeli
benimsememişse, hizmeti yürütemezler. TSM’ler de çalışan personel, kendi önemlerinin
ve rollerinin farkında değillerse, bu modelin en can alıcı noktası çöker, halk, bu konuda
yeterli bilgiye sahip değilse, hizmetten verimli olarak yararlanamazlar. Hatta hizmetin
çalışmasını zora sokabilirler.
SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMI
Neden Sağlıkta Dönüşüm Programı?
Bugüne kadar Bakanlığımız bünyesinde ulusal ve uluslararası katılımla yapılmış çok sayıda
çalışma ve proje ortaya konmuş ve bu projeler "reform" olarak adlandırılmıştır. Farklı
adlarla da olsa, bu kurumun aynı amaca hizmet eden çok sayıda projeye ev sahipliği
yaptığını biliyoruz. Bugün bir reformdan söz etmeyişimiz, tamamen yeni bir görüş ortaya
koymadığımızın bilincinde olduğumuz içindir. Uygar dünyanın uygulama ve arayışları ile
Bakanlık olarak geçmişten aldığımız yararlı mirası değerlendirmemiz gerekiyor. Ancak,
bugüne kadar defalarca reform iddiası ile ortaya konan benzer çalışmaların uygulama
alanı bulamamış olması kamuoyunun güvenini sarsmıştır. Ayrıca mevcut gidişatı tamamen
sonlandırıp yeni bir sisteme geçmek iddiası çok da gerçekçi değildir. Özlenen değişimi
gerçekleştirmek için mevcut yapıyı tahrip etmeden planlanan hedefe doğru dönüştürmek
gerekir. Bu dönüşümü yapmaya kararlıyız. Bu yüzden kamunun reform adı altında
ümitsizliğe dönüşmüş olan arzularını yeniden alevlendirerek geniş katılımla tüm tarafların
sahiplenebileceği ve aktif rol alacağı bir eylem dizisini kararlılıkla başlatıyor ve bunu
“Dönüşüm Programı” olarak adlandırıyoruz.
Amaçlar ve Hedefler
Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın amaçları sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve hakkaniyete
uygun bir şekilde
. Organize edilmesi,
. Finansmanının sağlanması,
. Sunulmasıdır.
Etkililik, uygulanacak politikaların halkımızın sağlık düzeyini yükseltilmesi amacını ifade
etmektedir. Sağlık hizmetinin sunumundaki en büyük hedef insanların hastalanmasının
önlenmesi olmalıdır. Bu amaca ulaşmak, epidemiyolojik göstergelerde sağlanacak
derlemelerle kanıtlanacaktır. Anne ve çocuk ölümlerinin azaltılması ve doğuşta beklenen
yaşam süresinin arttırılması bu amaca ulaştığımızın en somut örnekleri olacaktır.
Verimlilik, kaynakları uygun şekilde kullanarak maliyeti düşürüp, aynı kaynakla daha fazla
hizmetin üretilmesidir. İnsan kaynaklarının dağılımı, malzeme yönetimi, akılcı ilaç
kullanımı, sağlık işletmeciliği ve koruyucu hekimlik uygulamaları bu esas çerçevesinde
değerlendirilmelidir. Ülkenin tüm sektörel kaynaklarının sistem içine alınması ve
entegrasyonunun sağlanması verimliliği arttıracaktır. Hakkaniyet, insanlarımızın sağlık
hizmetlerine ihtiyaçları ölçüsünde ulaşmalarının ve hizmetlerin finansmanına mali güçleri
oranında katkıda bulunmalarının sağlanmasıdır. Gerek farklı sosyal gruplar, gerek kır kent, gerekse doğu - batı arasındaki sağlık hizmetlerine erişim ve sağlık göstergeleri ile
ilgili farklılıkların azaltılması, hakkaniyet amacı kapsamında yer almaktadır.
Temel ilkeler
Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın temel ilkeleri şunlardır:
İnsan merkezlilik: Bu ilke, sistemin planlamasında ve hizmetin sunumunda hizmetten
faydalanacak bireyi, bireyin ihtiyaç, talep ve beklentilerini esas almayı ifade etmektedir.
Sağlığın aile ortamında oluştuğu gerçeğinden hareketle birey aile sağlığı kavramı
çerçevesinde ele alınmaktadır.
Sürdürülebilirlik: Geliştirilecek olan sistemin, ülkemiz koşulları ve kaynaklan ile uyumlu
olması ve kendini besleyerek bir devamlılık arz etmesi ilkesini ifade etmektedir.
Sürekli kalite gelişimi: Vatandaşlarımıza sunulan hizmetlerde ve elde edilen
sonuçlarda ulaşılan noktayı yeterli görmeyerek, hep daha iyiyi aramayı, sistemin kendi
kendisini değerlendirerek hatalarından öğrenmeyi sağlayacak bir geri bildirim
mekanizmasının oluşturulmasını ifade etmektedir.
Katılımcılık: Sistemin geliştirilmesi ve uygulanması sırasında ilgili tüm tarafların görüş ve
önerilerinin alınmasını, yapıcı bir tartışma ortamı sağlayacak platformların
oluşturulmasıdır. Ayrıca bu ilke, sağlık sektörünün bütün bileşenlerinin sistemin kapsamı
içine alınarak uygulamada kaynak birliğinin sağlanmasını amaçlamaktadır.
Uzlaşmacılık: Demokratik bir yönetimin gereği olarak sektörün farklı bölümleri arasında
karşılıklı çıkarları gözeterek ortak noktalarda buluşma arayışlarıdır. Çıkar çatışmasına
dayalı bir uygulama yerine yöntem, standartlar ve denetim mekanizmalarında birlik
sağlanması ve tarafların buna uyması hedeflenmektedir.
Gönüllülük: Hizmette arz veya talep eden, birey veya kurum ayırımı yapmaksızın sistem
içerisinde yer alacak bütün birimlerin belirlenen amaçlara yönelik davranmalarını sağlama
yöntemidir. Sistemde hizmet üreten ve hizmet alan kesimlerin zoraki değil, teşvik edici
önlemler doğrultusunda gönüllü bir Şekilde yer almaları şarttır.
Güçler ayrılığı: Sağlık hizmetlerinin finansmanını sağlayan, planlamasını yapan,
denetimini üstlenen ve hizmeti üreten güçlerin birbirinden ayrılması ilkesidir. Bu şekilde
çıkar çatışması olmayacak, daha verimli ve daha kaliteli hizmet sunumu sağlanacaktır.
Desantralizasyon: Kurumlar, merkezi yönetimin oluşturduğu hantal yapıdan
kurtarılmalıdır. Değişip gelişen koşullara ve çağdaş anlayışa uygun olarak yerinden
yönetim ilkesinin hayata geçirilmesi hedeflenmektedir. İdari ve mali yönden özerk
işletmeler Hızlı karar mekanizmalarına sahip olacak ve kaynakları daha verimli
kullanabilecektir.
Hizmette rekabet: Sağlık Hizmet sunumunun tekel olmaktan çıkarılıp belli standartlara
uygun farklı Hizmet sunucularının yarışmasının sağlanması ilkesidir. Böylece sürekli kalite
artırımına ve maliyet azalmasına yönelik bir teşvik ortamı oluşacaktır.
Sağlıkta Dönüşüm Programı, belirtilen ilkeler çerçevesinde yukarıda sayılan amaçlara
ulaşırken, Dünya Sağlık Teşkilatının "21. Yüzyılda Herkese Sağlık” politikasını. Avrupa
Birliği tarafından açıklanan “Katılım Ortaklığı Belgesi” ve ülkemiz tarafından Hazırlanan
“Ulusal Program” doğrultusunda Türk Sağlık Mevzuatını, Avrupa Birliği Sağlık Mevzuatı ile
uyumlu hale getirilmesi ihtiyacını ve diğer uluslararası deneyimleri de dikkate alacaktır.
SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMININ GENEL ÇERÇEVESİ
Sağlıkta Dönüşüm Programı, sektörü bütün boyutları ile kavramak üzere şekillendirilmiş
toplam 8 bileşenden oluşmaktadır. Her bileşen bir diğeri ile ilişkilendirilmiş olup,
programın bütünlüğü içinde uygun olabilecek çözümleri içermektedir. Sağlık sisteminde
rol alan unsurların kendi açılarından tanımladıkları “mükemmeli” elde etmeleri, sistemin
bütünlüğü açısından mümkün olmayabilir. Bu durumda yapılması gereken, ülkemizin
imkan ve kaynakları doğrultusunda önemli ve öncelikli ihtiyaçlara cevap verecek en uygun
çözümleri üretmektir. Bununla birlikte sitemde yer alan hizmet birimlerinin kendi
tanımladıkları mükemmeli oluşturmaları için onlara, sisteme zarar vermeyecek bir biçimde
hareket etme serbestliği ve şansının sağlanması önemlidir. Yani hizmet unsurları, ana
sisteme katkı sağlayacak biçimde bir davranış özgürlüğü içinde olmalıdır. Sağlıkta
Dönüşüm Programı bu anlayışla hazırlanmıştır. Programı oluşturan her bir parça tek
başına ele alındığında, her parçanın kendisinden daha gelişmiş bir yapıyı tanımlaması ve
oluşturması mümkün olabilir. Ancak a zaman, programın bir bütün olarak işlemesinin
zorluğu ortaya çıkmaktadır. Hatta tek bir parçadaki mükemmeli elde etme kaygısının,
geçmişteki başarısızlık hanemizi yeterince zenginleştirdiği bilinmektedir. Sektör içinde
bulunan çeşitli grupların Sağlıkta Dönüşüm Programının bileşenleri ile ilgili farklı görüşlere
sahip olmaları doğaldır. Bu noktadaki beklentimiz, parça ile ilgili farklı görüşlerin bütün
üzerindeki etkisinin göz Önünde bulundurularak değerlendirilmesi, öneri ve eleştirilerin bu
bilinç içerisinde yapılmasıdır. Bu çerçevede bütünü bozmayacak, amaç ve ilkelerden
sapmayacak, programın bütünselliği içindeki Önerilere daima açık olduğumuzun bilinmesi
gerekmektedir.
SAĞLIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMININ BİLEŞENLERİ
1 Planlayıcı ve Denetleyici Bir Sağlık Bakanlığı
Sağlıkta Dönüşüm Programı vizyonundaki Sağlık Bakanlığı politikalar geliştiren,
standartlar koyan ve denetleyen bir konumda olup ülkemizin, kamu veya özel kurum ve
kuruluşlarının sağlığa ayırdığı kaynakların etkili, verimli ve hakkaniyete uygun bir şekilde
kullanılmasını sağlamak üzere yönlendirmeler yapacaktır. Bu anlayışın bir ürünü olmak
üzere, Sağlık Bakanlığına bağlı kuruluşların yerinden yönetim ilkeleri doğrultusunda
yapılandırılması sağlanacak ve Bakanlık, planlama yapan stratejik bir örgüt yapısına
kavuşturulacaktır. Böylece Sağlık Bakanlığı, Anayasada tanımlandığı şekli ile, devletin
sağlık sektörünü "tek elden planlama” görevini yerine getirecektir.
. Bu hedefe ulaşabilmek için Sağlık Bakanlığının dikey yapılanmayı ortadan kaldıran ve
entegre sağlık hizmetini ön plana çıkaran bir yapılanma modeliyle;
. Stratejik planlama, insan kaynakları politikası, personel yönetimi, kaynak dağılımı,
malzeme yönetimi konularında yeni misyonunu, amaçlarını ve görevlerini tanımlaması için
yapısını gözden geçirmesi,
. Sağlık sektöründe daha aktif liderlik görevi üstlenmesi sırasında idari ve mali kontrol ve
denetimi taşra teşkilatına aktarmasına yardımcı olacak şekilde yeniden yapılanması,
. Misyonunu, sektör politikalarını, örgütsel yapısını ve merkez ve taşra düzeyinde
fonksiyonlarını yeniden tanımlaması diğer yandan sağlık sistemini ve hizmetlerini
modernleştirmesi ve iyileştirmesi, . Yönetim organları, rolleri, politikaları ve usulleri ile
merkez ve taşra yetkililerinin sağlık hizmet ağının yönetim ve işletiminde daha büyük
sorumluluklar almalarını sağlayacak bir yönetim modeli geliştirilmesi,
. Mezuniyet öncesi ve sonrası sağlık eğitiminin planlanmasında aktif rol alabilecek, sağlık
işletme sisteminin değişik düzeylerindeki personeli eğitmek amacıyla eğitim programları
geliştirmesi, bunların uygulama ve denetimini yapabilecek şekilde yeniden yapılanması
gerekmektedir.
Sağlık Bakanlığı hem yeniden yapılanmasını gerçekleştirirken hem de sağlık hizmetlerini
planlaması ve sunumu sırasında sosyal devlet anlayışı çerçevesinde koruyucu hizmetlere
öncelik verecek, birinci basamak sağlık hizmetleri güçlendirilecektir. Sağlık Bakanlığının
başlıca görevi ve sorumluluğu politika hazırlamak ve düzeni denetlemek olacaktır.
Türkiye’de Sağlık Bakanlığının odaklanması gereken diğer alanlar arasında kalite kontrolü
ve tüketicinin eğitilmesi gelmektedir. Sağlık Bakanlığı bundan böyle, sağlık sektörü için
önceliklerin belirlenmesi, kalitenin izlenmesi ve düzenlenmesi, kurumların akreditasyonu
ve uzmanlara lisans verilmesi, sigortanın düzenlenmesi ve denetimi, halk sağlığı
işlevlerinin yönetimi ve salgın hastalıkların gözetimi üzerine odaklanmalıdır.
2 Herkesi Tek Çatı Altında Toplayan Genel Sağlık Sigortası
Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın hakkaniyet amacı doğrultusunda, vatandaşlarımızın
ödeme gücü ile orantılı olarak katkıda bulunacakları ve hizmetleri ihtiyaçları ölçüsünde
kullanabilecekleri bir sigorta modeli oluşturulacaktır. Bu yaklaşım, sosyal devlet olmanın
temel gereksinimlerinden birisi olup, Anayasamızın 56. maddesinde de yönlendirici bir
hüküm olarak yer almaktadır. Günümüzde Sosyal Sigortalar Kurumu, BAG-KUR ve Emekli
Sandığı, bu amaç doğrultusunda görev yapan kurumlarımızdır. Her ne kadar bu kurumlar,
sağlık ve emeklilik sigortalarının birbirinden ayrılmadığı. açıklarının bütçeden karşılandığı,
rasyonel olmayan düzenlemeler nedeniyle profesyonel sigortacılık anlayışından uzaklaşmış
bir durum sergilese de toplumun önemli bir kısmını sigortacılık kapsamı altına almışlardır.
Bu kuruluşlarımızın standart birliği sağlayamamış olması, farklı düzey ve yollarla hizmet
üretmesi veya satın alması sonucu oluşan tablo bilinmektedir. Ayrıca, sigortalı olmayan
önemli bir kesim bulunmaktadır Bunların bir kısmı Yeşil Kart uygulaması ile kısmi bir
sağlık sigortası içine alınmıştır. Ancak burada da yaşanan sorunlar herkes tarafından
bilinmektedir, Hizmet kalitesini arttırmak, her hastaya eşit düzeyde temel sağlık hizmetini
sunmak ve hasta ile doktor arasındaki para ilişkisini ortadan kaldırmak için toplumun
bütününü kapsayan zorunlu sağlık sigortacılığı sistemine ihtiyaç vardır. Böyle bir
sigortacılık sistemi, sağlık harcamaları maliyetini düşürme gayreti içinde, koruyucu
hekimlik uygulamalarının da teşvikçisi ve zorlayıcısı olacaktır. Genel Sağlık Sigortası
Kurumunun denetim ve yaptırımları, sağlık giderlerinde gittikçe artan oranlarda yer işgal
eden ilaç ve tıbbi malzeme israfını azaltacaktır. Fiyat kontrolü ve sağlık hizmetlerinin
finansmanı tek elden karşılanmalı ve artık hasta-hekim ilişkisi parasal bir ilişki olmaktan
çıkmalıdır.
Şu anda toplumumuzun tamamını sağlık açısından güvence altına alacak bir Genel Sağlık
Sigortası’nın kurulması için Sağlıkta Dönüşüm Programı kapsamında aşağıdaki hususlarda
çalışmalar yürütülmektedir.
. Ödeme gücü olmayanlar’ tespit etmek üzere bir fakirlik sınırı belirlenecektir.
Vatandaşların ödeme gücünü belirlemeye yarayacak bir değerlendirme sistemi
kurulacaktır.
. Ödeme gücü olmayanların primlerini kısmen veya tamamen kamu kaynakları ile
karşılamak üzere kaynak oluşturulacaktır.
. Şu anda sosyal güvencesi bulunmayanların primlerini toplamaya yönelik bir sistem
kurulacaktır.
. Sağlık primleri havuzu, sosyal güvenliğin diğer dallarından ayrılarak kendi iç dengeleri
kurulacaktır.
. Sağlık hizmetlerinde temel teminat paketi belirlenecektir.
. İl ve gerektiğinde ilçe düzeyinde sağlık hizmet ihtiyacını belirlemeye yönelik demografik
ve epidemiyolojik özelliklere dayalı ihtiyaç tespiti yapacak bir yapı oluşturulacaktır.
. Belirlenmiş ihtiyaçlar doğrultusunda birinci basamak sağlık kuruluşları ve hastanelerden
hizmet satın almak için sözleşmeler yapmak üzere mekanizmalar oluşturulacaktır.
. Alınan hizmetlerin tanımlanan niteliklere uygun olup almadığını, “yerindelik ve uygunluk”
denetimleri yaparak belirleyecek bir yapı oluşturulacaktır.
Bunların yanında Türkiye'de sağlık finansmanıyla ilgili bilgi eksikliğini gidermeye yönelik
bir Ulusal Sağlık Hesabı” sistemi kurulacaktır. Böylece, sağlık sektöründe kaynakların
nereye ve ne kadar harcandığı yıllık bazda takip edilebilecektir. Genel Sağlık Sigortası’nın
kurulması yanında özel sağlık sigortacılığının da gelişimi desteklenecek, özel sigortaların
tamamlayıcı bir rol ile sistemde bulunmaları sağlanacaktır. Zorunlu Genel Sağlık
Sigortası’nın kapsadığı temel teminat paketine ilave olarak hizmet almak isteyenler özel
sigorta yaptırabilecekler ve hizmetlerini bu özel sigortalar aracılığıyla alabileceklerdir. Bu
anlamda özel sigortacılık teşvik edilecektir.
Mevcut sosyal güvenlik kuruluşlarındaki emeklilik sigortası ve sağlık sigortası birbirinden
ayrılacak, sağlık sigortası işlemleri tek çatı altında toplanacaktır. Genel Sağlık Sigortası
konusunda önemli gördüğümüz noktalar şunlardır:
. Her Türk vatandaşı sigorta kapsamına alınacak ve tek numara sistemi benimsenecektir.
Bu numaranın MERNIS numarası olmasa, ekonomik bir yaklaşım olacaktır.
. Sağlık sigortası mutlaka diğer sigorta sistemlerinden ayrılacaktır.
. Primi yatırma veya sigortasız olma sorununun muhatabı sağlık kuruluşları olmayacak,
bunu sigorta kurumu takip edecektir.
. Hizmet üretenlere geri ödeme tek elden, düzenli ve zamanında yapılacaktır. Çalışma ve
Sosyal Güvenlik Bakanlığının koordinatörlüğünde bu çalışmalar başlatılmıştır.
3 Yaygın, Erişimi Kolay ve Güler Yüzlü Sağlık Hizmet Sistemi
Herhangi bir ülkede uygulanan bir programı, ülkemize aktarabilmek mümkün
olamayacağı gibi, ülkemizin sosyoekonomik ve coğrafi yapısı nedeniyle tekdüze homojen
bir sistemi bütün ülkeye yaymaya çalışmak da gerçekçi değildir. Birkaç hanelik
mezrasından iklim şartları nedeniyle sınırlı zamanlarda ulaşılabilen köylerine kent
nüfusunu aşan ilçelerinden dünya kenti olmuş metropolüne kadar, her biri kendine özgü
çözümler bekleyen bir heterojen yapı söz konusudur. İnsanımızın hak ettiği, çağdaş
normlara uygun sağlık hizmetini sunmayı hedeflerken bu özellikleri göz önünde
bulundurmak zorundayız. 1961 yılında 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesine
Dair Kanun ile oluşturulmuş olan sağlık ocağı ve sağlık evi hizmet modeli zamanın en
gelişmiş, en modem sistemlerinden biridir. Ancak, bu yasa ile amaçlanan hedeflerin
gerçekleştiğini ya da yasanın yeterince uygulanabildiğini söylemenin zor olduğunu
hepimiz biliyoruz. Düzensiz nüfus artışı, köyden kente sürekli göç ile gittikçe büyüyen ve
adeta Şehirlerin karakteristiğine damgasını vuran varoşlar ve gelir dağılımındaki korkunç
uçurumlar geçmişi aynen kabul etmek yerine günümüze uyarlamak zorunda olduğumuzu
bize göstermektedir. Bugün bizlere düşen, 1960’ların sosyoekonomik, demografik ve
epidemiyolojik yapısına uygun olan bu sistemin mantık yapısını 21. yüzyıl Türkiye'sinin
değişmiş olan şartlarına uyarlamaktır.
Bu hedef doğrultusunda sağlık hizmeti vermeye talip bütün dinamikleri sistem içine alan
bir anlayış içinde hizmette rekabet ortamının yaratılması gerektiğini düşünüyoruz.
Sosyalizasyon politikasının bu ülkeye armağan ettiği sağlık ocağı ağını güçlendirirken,
vakıf ve dernekler başta olmak üzere özel teşebbüsün de hizmet ağında yer alması
öngörülmektedir. Bu anlayış ülke kaynaklarının verimli kullanımına yol açacağı gibi,
herkesin kolayca erişebileceği bir hizmet sunumuna fırsat tanıyacaktır. Sağlıkta
eşitsizlikleri azaltmayı hedeflemeyen hiçbir programın bu ülke insanı açısından anlamı
olmayacaktır. Kır-kent eşitsizliğine kıyasla doğu-batı eşitsizliği daha fazla derinleşmiştir.
Bu durum, ekonomik gerekçelerle açıklanabilecek kadar basit değildir. Bu eşitsizlikleri
azaltmak için her bölgede eşit oranda kamu sağlığı olanaklarının kısılması ve özel sektöre
devredilmesi gibi bir anlayış içinde değiliz. Aksine ihtiyaç olan yerlerde kamu olanaklarının
geliştirilmesi, bunların niteliğinin arttırılması ve özel sektör imkânları ile hizmet yarışına
girilmesi hedeflenmektedir.
3.1 Güçlendirilmiş Temel Sağlık Hizmetleri ve Aile Hekimliği
Temel sağlık hizmetleri alanında, iyi tasarlanmış ve performansa yönelik bir sağlık sistemi
anlayışı bulunmamaktadır. Temel sağlık hizmetlerinin kurumsal konumu, diğer hizmet
düzeyleri üzerinde yetki ve kontrol sahibi olacak bir yapıya kavuşturulacaktır. Bu konuda
yapılacak dönüşümlerin çıkış noktası, genelde toplumu oluşturan bireylerin, özelde ise
hastaların ve sağlık çalışanlarının göreceli durumlarını iyileştirmek olacaktır.
Kırsal bölgelerde sağlık ocaklarının üstlendiği topluma yönelik koruyucu sağlık
hizmetlerinin desteklenmesi yanında, kentlerde yetersiz kalan bu hizmetler, kamu sağlığı
merkezlerince yaygın, örgütlü ve disiplinli bir şekilde yürütülecektir. Bu kurumsal
yapılanmaya sağlık sektöründeki diğer hizmet birimlerini de yönlendirecek bir konum
kazandırılacaktır.
Temel sağlık hizmetlerinde sorumluluk paylaşımı ve bireye “tek pencere’ sistemi ile
yaklaşım, başarıyı arttıracak önemli faktörlerdir. Bu yüzden bireye yönelik koruyucu
hizmetler ile birinci basamak tanı ve tedavi hizmetlerinin bireylerin kendi seçeceği
doktorlar tarafından yürütülmesi amaçlanmaktadır. Bu sayede doktor ve aile üyeleri daha
yakın ve kişisel ilişkiler kuracak ve sağlık eğitiminde, hastalıkların önlenmesinde ve
sağlığın düzeltilmesinde Önemli rol oynayacaktır. Koruyucu diş hekimliği uygulamaları
birinci basamakta yerini alacaktır. Bireylerin sağlık kayıtlarının birinci basamak
hekimlerince tutulması kontrol, takip ve risk analizlerinin yapılabilmesinde önemli
ilerlemeler sağlayacaktır. Böyle bir amacı gerçekleştirme yolunda farklı kesimlerce
sürdürülen ‘aile hekimi” veya “genel pratisyenlik” tartışmalarının yersiz olduğu
kanısındayız Bir uzmanlık dalı olarak aile hekimleri ülkemizde zaten sayıca yetersizdir.
Uygulamaya mevcut pratisyen hekimlerin kısa süreli bir eğitimden geçirilerek başlanması
ve uygulama süresi içine yayılmış sürekli eğitim ile desteklenmesi en pratik çözüm
olacaktır.
Böyle bir başlangıç, ülkemizde kimlik ve prestij kaybına uğramış pratisyen hekimliğin
yeniden itibar kazanmasını sağlayacaktır. Uzmanlık eğitimi almış olanların sistemde yer
alması daha kolaydır.
Kırsal bölgelerde yaygın olan sağlık ocağı alt yapısı bu tür uygulamalara zemin
oluşturacaktır. Yetersiz alt yapının olduğu kentlerde serbest hekimlik uygulamaları ve özel
sağlık merkezleri sistemde yer alabilecektir.
3.2 Etkili, Kademeli Sevk Zinciri
Etkin bir sevk zincirinin kurulabilmesinin Ön şartı, hastanın kendi seçtiği ve güvendiği bir
hekimden birinci basamak hizmeti almasıdır. Bu da yukarıda sözü edildiği şekilde temel
sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesine ve birinci basamak hizmeti sunan aile hekiminin
hastasına sunduğu hizmetin kalitesine bağlıdır. Yani kısaca, hasta memnuniyetini esas
alan bir “aile hekimliği uygulaması sistemin esasını oluşturmaktadır.
Bu hedefe yönelik olarak planlama ve teşvik yapılması, birinci basamakta birçok hastanın
tutulmasın ı sağlayacaktır. Hastaların büyük çoğunluğunun sorunlarının birinci basamakta
çözülebilir olduğu ve hastane polikliniklerinin bu tür hastalarla dolu olduğunu biliyoruz.
Sistemin etkili hale getirilmesi, hem hastanelerimizdeki gereksiz yığılmaları azaltacak ve
tedavi hizmetlerinin kalite artışına hizmet edecek, hem de sağlık harcamalarındaki israfı
azaltacaktır. Sevk sistemi tek yönlü bir yol değildir. Tanı ve/veya tedavi için ikinci veya
üçüncü basamak kuruluşlara sevk edilen hastaların çoğu, tedavinin devamı, izleme ve
bakım için daha alt seviyedeki kurumlara geri gönderilmelidirler. Hastanın kayıtlarını
tutmakla sorumlu olan hekimin sevk ettiği hastasına İkinci basamakta verilen
konsültasyon hizmetinin geri bildirimi tıbbi kayıt sistemini güçlendirecektir. Böylece,
bireylerin aile hekimlerince sürekli izlenmesi mümkün olabileceği gibi, kaliteden ödün
vermeksizin daha kısa sürede ve düşük maliyetli sağlık hizmetinin sunumu mümkün
olabilecektir.
Sevk zincirine girmek istemeyen hastaları kimse zorlayamaz. Sevk zincirine uymaksızın
hastaneye başvurmayı tercih eden hastanın katlanacağı ek maliyet, sosyal devlet
anlayışına ve hasta haklarına aykırı bir uygulama olmayacaktır.
3.3 idari ve Mali Özerkliğe Sahip Sağlık İşletmeleri
Ülkemizdeki hastanelerin tümü, aralarında hiçbir ayrım olmaksızın, sigorta kurumu ile
sözleşme yapmak ve sevk sistemi esaslarına uymak kaydı ile bütün vatandaşlarımıza
hizmet verebileceklerdir. Hastanelerimiz bu hizmeti verirken hizmet kalitesi ve sözleşme
esaslarına uygun fiyat uygulamaları hususunda denetim altında tutulacaktır. Sağlık
finansmanında kurumlar değil, bireyler desteklenecektir. Bu hizmeti sunan kurumlar,
ürettikleri hizmet oranında pay alacaklardır. Kamu hastanelerinin bu değişen yapıya uyum
sağlaması, daha verimli işletmeler haline dönüşmesi ve sektörün diğer aktörleri ile
rekabet edebilmesi için şu andaki merkeze bağımlı yapısından kurtulması gerekmektedir.
Hastanelerin verimliliğini iyileştirmek için, tüm Sağlık Bakanlığı ve Sosyal Sigortalar
Kurumu hastanelerine hem idari ve mali açıdan. hem de sağlık hizmetlerini üretip
yönetmek için gereken girdilerin temini bakımından özerklik tanınacaktır. Tüm kamu
sağlık kuruluşları Sağlık Bakanlığı denetiminde özerk kurumlar haline gelecektir. Öncelikle
bu hastanelerde bir hizmet sunumu birliği sağlanacak, ikinci aşamada her tesise ayrı ayrı
özerklik tanınacaktır. Sağlık kuruluşları devlete direkt bağlı olmak zorunda değildir.
Belediyeler, özel Şirketler, vakıflar, il idareleri, üniversiteler sağlık kuruluşu kurabilecektir.
Kamu sağlık kuruluşlarının kendilerini finanse etmeleri istenecek, daha fazla kar için
hizmet kalitesinden ödün veren pahalı kurumlar olmalarına izin verilmeyecektir.
Bu yapının doğal bir sonucu olarak her hastane kendi yönetim kararlarından hizmet
kalitesinden ve verimliliğinden sorumlu olacaktır. Ülkemizde homojen olmayan
demografik dağılım ve mahrumiyet bölgeleri dikkate alınarak ekonomik anlamda verimli
olmayan sağlık kuruluşları hizmetin sürekliliği ve kalitesi için desteklenecektir. Sağlık
kuruluşları, öncelikli olarak kar amacı gütmeyen, her türlü yatırım ve planlamada
gereklilik ve verimliliği ön planda tutan kuruluşlar olacaktır.
Yerel dinamiklerin karar mekanizmasında rol aldığı müşteri odaklı organizasyon
yapılmasına geçilecektir. Atanmış statik yöneticilikten performans yönetimine geçmek
zorundayız. Performans göstergeleri belirlenecek ve performansa bağlı ödeme sistemleri
geliştirilecektir.
Maliyetten tasarruf etmek ve hizmet sunumunda kolaylıklar sağlamak için tedavi sırasında
yatmasına gerek görülmeyen kişilerin, ayakta tedavisinin yapılmasını sağlayacak
örgütlenmeye fırsat tanınması gerekir. Gelişmiş poliklinikler ve laboratuvarlar, ayakta
müdahale ve gündelik cerrahi merkezleri bu amaçla ikinci basamakta yer alacaktır.
Özürlülere yönelik hizmetler ve tedavi sonrası rehabilitasyon çatışmaları, tedavi edici
hizmetlerden bağımsız fakat bağlantılı Şekilde ihtisaslaşmış sağlık merkezlerinde
yapılmalıdır. Bu amaçla kurulacak rehabilitasyon merkezleri teşvik edilecektir.
4 Bilgi ve Beceri ile Donanmış, Yüksek Motivasyonla Çalışan Sağlık insan
Gücü
Dönüşümlerin başarılı olarak gerçekleştirilmesi, uygun nitelikli ve gerekli insan
kaynaklarının mevcudiyetine büyük ölçüde bağlıdır. Program çerçevesinde öncelikle sağlık
sektöründe çalışan profesyonellerin, Avrupa Birliği’ne uyum süreci de dikkate alınarak
görev yetki ve sorumluluklarının tanımlanması sağlanacaktır. Bu çerçevede uzun yıllardır
yetki alanları bir netliğe kavuşturulmamış olan, hastayla bire bir çalışan meslek
mensuplarının da görev ve yetkileri tanımlanacaktır.
Hekimlerin mezuniyet öncesi eğitimlerinin ülkemiz ihtiyaçları doğrultusunda verilmesi
amacıyla üniversitelerimizle geliştirilecek iş birliğinin yanında, birinci basamakta hizmet
yapacak hekimlerimizin uzmanlaşması (aile hekimliği) için yeni bir müfredat programının
oluşturulması sağlanacaktır. Toplumumuzun ağız ve diş sağlığı açısından
bilinçlendirilmesi, eğitiminin sağlanması ve koruyucu hekimlik çalışmalarıyla tedaviye
yönelik yapılanmalar başta gelen görevlerimizdendir. Birinci basamak sağlık hizmetleri
içerisinde tüm diş hekimlerimizden azami faydalanılacak uzman diş hekimleri ise ikinci ve
üçüncü basamak sağlık hizmetlerinde yer alacaklardır.
Hemşirelik eğitiminin üniversiteye temellendirilerek uluslararası standartlara çekilmesi ve
hemşirelik hizmetlerinin hasta bakımına yönelik olarak bilimsel bir disiplin halinde
gelişmesi için düzenlemeler yapılacaktır. Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın özünü oluşturan
‘aile sağlığı” kavramının güçlenerek yaşama geçmesi için “aile sağlığı hemşireliği”
geliştirilecek ve bu hizmetin birinci basamak içerisinde güçtü bir şekilde yer alması
sağlanacaktır.
Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın amaçlarına ulaşabilmesi, etkili bir yönetici kadrosuna
sahip olmakla mümkündür. Hekimlerin işletme yöneticiliğinde istihdam edilmesi, hem
hekime yapılan yatırımın amacı dışında kullanılmasını beraberinde getirmekte, hem de
deneyimsiz yöneticiler ortaya çıkarmaktadır. Sağlık sistemi yöneticiliğinin hekimlikten
bağımsız bir disiplin olarak güçlenmesi için gereken planlama, araştırma ve eğitim
faaliyetlerine önem ve öncelik verilecektir. Sağlıkta Dönüşüm Programı, sağlık
çalışanlarının ülke geneline dengeli dağılımını teşvik edici gönüllü politikaları da
beraberinde getirecektir. Bu yaklaşımın sonucu olarak zorunlu hizmet kaldırılacaktır.
Kamu kurumlarında daha istekli ve verimli çalışmayı özendirecek tedbirler alınacaktır,
Bunlardan birisi çakılı sözleşmeli personeldir.
Konuyla ilgili önemli adımlar atılmaya başlanmış ve uygulama tarihi çok yakma çekilmiştir.
Yerel yönetimler, sivil toplum örgütleri ve meslek dernekleri sistemde aktif olarak yer
almalıdır. Desantralize insan kaynakları planlaması ve yönetim yeteneği oluşturulacak,
sağlık yöneticilerinin insan kaynakları planlamasına aktif katılımları sağlanacaktır.
5 Sistemi Destekleyecek Eğitim ve Bilim Kurumları
Dönüşümü gerçekleştirmek ve başarıyı sürekli kılmak için, halk sağlığı bilgi ve becerisine
sahip, özellikle sağlık politikası, sağlık işletmeciliği, sağlık ekonomisi ve sağlık planlaması
konularını bilen insanlara ihtiyaç olduğu inkâr edilemez.
Ülkemizde sektörel analizleri yapabilecek, araştırmalar planlayacak, hükümetlere
danışmanlık yapacak ve sektörün ihtiyaç duyduğu insan gücüne mezuniyet sonrası
eğitimler verecek bir kuruma ihtiyaç vardır.
Halk sağlığı bilimini gelişmiş teknikler kullanarak, multidisipliner bir yaklaşımla
uygulayacak ekiplerin yetişmesi ve uygulamaların planlanması için böyle bir kurumun
yokluğu ciddi bir eksikliktir. Üniversitelerimizde bulunan halk sağlığı anabilim dalları, daha
ziyade tıp fakülteleri bünyesinde oluşturulmuş toplum hekimliği uygulamalarına yönelik
birimlerdir. Oysa halk sağlığı, toplum hekimliğini de içine alan, bundan çok daha geniş,
farklı disiplinleri bir araya getiren bir bilim dalıdır. Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın
Öncelikli hedefleri arasında ülkemize böyle bir kurumu kazandırmak vardır.
Aslında Cumhuriyetimizin ilk yılları ile birlikte var olan, fakat zamanla sadece yasalarda
varlığını sürdüren Hıfzıssıhha Okuluna çağdaş bir anlayışla ve günümüzün ihtiyaçlarına
cevap verecek tarzda yeniden işlerlik kazandırmak ayrıca bir vefa borcumuzdur, Bu
konuyla ilgili çalışmalar da bitirilmiş ve Hıfzıssıhha Okulumuz açılışa hazır hale getirilmiştir.
Tıp eğitimi, tıpta uzmanlık sınavına hazırlık eğitimi olmaktan çıkarılıp, hekimleri Sağlıkta
Dönüşüm Programı doğrultusunda hizmet vermeye yönlendirecek bilgi ve birikimle
donatmayı hedeflemelidir. Tıpta uzmanlık eğitimi, müfredat programlarının meslek
Örgütlerinin de katılımı ile geliştirilip denetlenmesi gerekir.
Eğitim hastanelerinin yeniden organize edilip verilmekte olan tıpta uzmanlık eğitimini
planlayacak, standardize edecek ve denetleyecek kurumsal bir yapı oluşturulacaktır. Bu
uygulamalar, Sağlık Akademisi veya Sağlık Uzmanlık Kurumu çatısı altında akademik bir
yapıya kavuşturulacaktır.
6 Nitelikli ve Etkili Sağlık Hizmetleri için Kalite ve Akreditasyon
Sağlık sektöründe hizmetin kabul edilebilirliği ve standardı, en az kullanılan sarf
malzemesi ile tanı ve tedavi araçlarının kalitesi kadar önemlidir. Hizmet biriminin belli
standartlara uygunluğu tek başına yeterli değildir. Hizmet sunum süreci ve elde edilen
çıktıların değerlendirildiği bir mekanizmanın kurulması gerekir. Son zamanlara kadar
kalite, ihmal edilmiş bir konu olmasına rağmen bugün hem hizmet sunucuları hem de
finansal kaynak sağlayıcıları tarafından daha fazla dikkat çekmeye başlamıştır.
Sağlıkta Dönüşüm Programı, ülkemizin şimdiye dek gündeminde yeterince yer almamış
bir ihtiyaca öncelik vermektedir. Kurulacak olan "Ulusal Kalite ve Akreditasyon Kurumu",
bugün bir kavram kargaşası içinde bulunan ruhsatlandırma, sertifikasyon ve akreditasyon
konularını olması gerektiği gibi düzenleyecektir. Bu kurumun özerk bir yapıda, sektörün
taraftarının yönetiminde söz sahibi olduğu bir şekilde kurulması, gelişmiş ülkelerdeki
Örneklere benzer Şekilde faaliyete geçmesi amaçlanmaktadır. Kurum, sağlık sonuçlarını
ölçmek için sistemler geliştirecek ve bu sonuç ölçümlerini sağlık hizmet sunucularına
performans göstergeleri oluşturmak amacıyla kullanacaktır. Böylece hizmet sunucuların
performanslarını içeren veri tabanları oluşturulacak ve iyi uygulamaların tanımlanması ile
uygulanabilir performans göstergelerinin belirlenmesi sağlanacaktır.
Ayrıca sağlık hizmetlerinin sunumunda etik değerlerin korunabilmesi esastır. Bu da ancak
güçlü yaptırım yetkisi olan bir etik kurulun kurulması ile başarılabilir. Kurum, sektörün
çeşitli temsilcilerinin katkıları ile oluşmalı ve geniş yetkilerle donatılmalıdır.
7 Akılcı ilaç ve Malzeme Yönetiminde Kurumsal Yapılanma
İlaç, malzeme ve tıbbi cihazların standardizasyonu, ruhsatlandırması ve bunların akılcı
yönetimi konularında uluslararası normları yakalayacak kurumsal oluşumlara ihtiyaç
vardır. Bu kurumların siyasal kaygı ve yaptırımlardan bağımsız, özerk kurumlar halinde
örgütlenmesi sağlanacaktır. İlaç ve Tıbbi cihaz konusunda uzman olacak bu kurumları
ayrı ayrı veya tek çatı altında toplamak mümkündür.
7.1 Ulusal İlaç Kurumu
Oransal olarak Türkiye’de ilaçlara ve farmasötik ürünlere yapılan harcamalar çok
yüksektir. Sosyal güvenlik kurumlarının mevcut politikaları yüzünden nüfusun çok büyük
bir bölümü ilaç fiyatlarına karşı oldukça duyarsızdır. ilaç fiyat artışlarının bilimsel bir
temele oturmadığını biliyoruz. Sağlıkta Dönüşüm Programı çerçevesinde, sağlık
hizmetlerinin en önemli girdilerinden olan ilaçla ilgili uzun yıllardır yaşanan sorunların
bilimsel esaslar doğrultusunda taraftarın karşılıklı diyalogu ve uzlaşmacı yaklaşımları ¡le
çözülmesine yönelik bir platform oluşturulacaktır. İlaçla ilgili temel politikaların
belirlenmesi, ilacın ruhsatlandırılması, üretimi, tanıtımı, satışı, araştırma geliştirme
faaliyetlerinin yönlendirilmesi gibi konularda düzenleyici ve destekleyici olmak üzere
Ulusal İlaç Kurumu’nun oluşturulması sağlanacaktır.
Bu kurum, her türlü etkiden uzak olarak bağımsız bir şekilde ulusal politikalar
doğrultusunda uygulamalarda bulunacaktır. İlaçların ruhsatlandırmasıyla ilgili sürecin
daha etkili, daha şeffaf ve daha süratli bir hale getirilmesi sağlanacaktır. İlaç
fiyatlandırmasıyla ilgili olarak, tüm tarafların üzerinde mutabakat sağlayacakları bir
yöntem geliştirilmesine ihtiyaç vardır.
Türkiye’de üretilen ilaçların dış pazarlara açılması, Türkiye ilaç sanayiinin yurt dışında
yatırım yapması da, Sağlıkta Dönüşüm Programı kapsamında ele alınacak önemli ve
öncelikli konular arasındadır. İlaçta fikri mülkiyet haklarının korunmasını ulusal
çıkarlarımız, uluslararası hukuk ve taahhütleriniz çerçevesinde ele almak, ilgili taraflarla
bir diyalog zemininde uzlaşmak temel amacımızdır. Kamunun ilaç alımlarını
farmakoepidemiyoloji ve farmakoekonomi biliminin ışığı altında geliştirilecek yöntemlerle
yönlendirmek temel ilkemizdir. Yine ilaç tüketiminin bilimsel kriterler göz önünde
bulundurularak yönlendirilmesi ve esasa bağlanması gerekmektedir.
7.2 Tıbbi Cihaz Kurumu
Tıbbi cihaz ve sarf malzemede bugüne kadar daha çok ithale dayalı bir malzeme akışı
mevcuttur. Denetim, kalite belgesi ve kalibrasyon gibi konularda daha çok yurt dışı
referanslar dikkate alınmaktadır. Uluslararası referansların yanında ulusal standartların
belirlenmesi ve kalite belgesini tanzimi, yerli üretime kolaylık sağlayacaktır. Ayrıca
kullanılan cihazların periyodik kalibrasyonu, tanı ve tedavi güvenirliğini ve verimliliğini
arttıracaktır.
Tıbbi sarf malzeme ve cihaz konusunda da standardizasyon ve denetim vazgeçilmez
öneme sahiptir. Hastanelerdeki klinik mühendislik hizmetlerine odaklanan ulusal düzeyde
denetleyici, eğitici ve düzenleyici yetkilere sahip olarak tasarlanmış bir Tıbbi Cihaz
Kurumunun kurulması planlanmaktadır. Bu kurum, bilgi veri tabanları oluşturacak, tıbbi
cihaz planlaması ve satın alımı, tıbbi cihazların karşılaştırmalı değerlendirmesi, güvenlik
programları, klinik mühendislik uygulamalar, kanunlar ve düzenlemelere dair bilgi
sağlayarak uygulama yapacaktır. Yine on-line ve sürekli eğitim programlarını üstlenmek
veya üçüncü Şahısları bu doğrultuda finanse etmek ile uygulamalı araştırmaları
desteklemek bu kurumun görevleri arasındadır.
Hizmetlerde kullanılan cihaz ve tıbbi sarf malzemelerin uluslararası normlara uygun olarak
standardize edilmesi hizmet verimini artırır. Diğer yandan bu durum zaman ve malzeme
israfını Önler, kalite yükselmesine yol açar. Uluslararası sağlık hizmet yolunu açarak
ekonomiye katkı sağlar. En önemlisi de, insanımıza uluslararası standartlara uygun bir
sağlık hizmeti sunulmasını güvence altına alır.
Bugün ülkemizde küçümsenmeyecek ölçüde plastik ve elektronik sanayi alt yapısı
mevcuttur. Bu sektörler teşvik edilerek tıbbi teknolojiye yönelik üretim yapacak
yatırımlara yönlendirilmelidir. Standartları belirlenmiş ürünlerin üretilebilmesi, bunun
mevzuat ve ekonomik yönden kolaylaştırılması, sadece kaynak israfını önlemekle
kalmayacak, bu konuda ihracat yapan bir ülke konumuna gelmemizi sağlayacaktır.
8 Karar Sürecinde Etkili Bilgiye Erişim; Sağlık Bilgi Sistemi
Sağlık sistemi politikalarının ve yönetim kararlarının bilgiye dayanması gerektiği inancını
taşımaktayız. Doğru bilgiye dayanmayan kararlar, istenmeyen sonuçlar doğurur. Doğru
bilgi ise ancak iyi seçilmiş, doğru ve iyi analiz edilmiş veri ile elde edilir. Sağlıkta Dönüşüm
Programı’nın bütün bileşenleri arasında uyumun sağlanabilmesi için entegre bir sağlık
bilgi sistemine ihtiyaç vardır. Sağlık hizmeti sunan kademelerde dikey işlemesi gereken
bilgi akışı, hizmet sunumu ve finansman bilgilerinin değerlendirilmesi noktasında yatay bir
entegrasyona ihtiyaç göstermektedir.
Sağlık hizmetlerinde eşgüdüm, sağlık envanterinin oluşturulması, bireylerin tıbbi
kayıtlarının korunması, sevk basamakları esnasında bilgi transferi ve temel sağlık
uygulamalarındaki verilerin toplanması amacıyla Sağlık Bilgi Sistemi kurmak istiyoruz.
Sağlık kayıtlarının güvenilir ve sürekli bir Şekilde tutulmasını sağlamak, hizmetlerin
verimliliğini geliştirmek, kaynakların nerelerde ve nasıl kullanıldığını takip etmek ancak
etkili bir bilgi sisteminin kurulması ve işletilmesi ile mümkündür.
Yaklaşımımız, gelişen teknolojiler doğrultusunda modüler yapılarla gerektiğinde
büyüyebilen, kullanıcı-hizmet sunucu ilişkisine en az ihtiyaç gösteren bir yapı
oluşturmaktır.
Sağlık bilgi sistemi, sağlıkla ilgili politikaların belirlenmesinde, sağlık sektöründe sorunların
ve Önceliklerin saptanmasında, önlemlerin alınmasında, sektör kaynaklarının, çalışma ve
yatırımların planlanmasında, sunulan sağlık hizmetlerinin kalitesinin değerlendirilmesinde,
bilimsel araştırma ve çalışmalarda kullanılmak üzere yeterli veri toplayacak ve işleyecek
bir fonksiyon üstlenecektir. Bu sistem, günümüz iletişim olanaklarını kullanarak
uygulanabilecek bir ortak veri tabanı üzerinden işleyecektir. Sevk zinciri bu sistemle daha
etkin, hızlı ve güvenilir bir hale gelecektir. MERNIS numarası gibi özgün bir referans
numarasının tüm sağlık veri tabanlarında ek bir öğe olarak benimsenmesi, sigorta
sistemindeki verilerle sağlık hizmetlerinin kullanımına ilişkin verilen eşleştirmeyi
kolaylaştıracaktır. Her Türk vatandaşına verilen bu numaranın kullanılması ve farklı veri
tabanlarında tutulan verilerin karşılıklı eşleştirilmesine fırsat verecek, tedavi için başvuran
hastaların sigortalı olup olmadıklarını hızlı olarak teyit edecek ve birden fazla sigorta
sisteminin imkânlarından yararlanan kişileri tespit edebilecektir.
8.1 Sağlık bilgi siteminin ana hatları şöyledir:
. Web teknolojisine dayalı, aile hekimliği, hastane ve diğer bileşenlerin bağımsız
yazılımlarından standart veri transferi yapılabilmeli.
. Karar mekanizmasında rol alacak yeterli ve gerekli bilgiye merkezden ulaşılabilmeli.
. Hastalık yüküne ve sağlık harcamalarına yönelik epidemiyolojik ve demografik analizler
yapılması sağlanmalı.
. Ülke düzeyinde sağlıkla ilgili verilerin toplanması ve sağlık hizmeti sunumunda elde
edilen veriler doğrultusunda hizmet planlanması yapılabilmesi için bilgi ve iletişim
teknolojilerinin sağladığı olanakları kullanarak veri toplanması, toplanan bu verilerin
kurumsal bir yapı dahilinde değerlendirilmesi ve aksayan noktalarda sorun gidermeye
yönelik geri bildirim mekanizmasının oluşturulmasını desteklemeli.
. Ulusal Sürveyans sistemini destekleyecek uygulamalar ile sağlıkla ilgili olaylarda erken
uyarı sistemleri oluşturulmalı ve uluslararası sistemlerle entegrasyonunu sağlamalı.
. ilaç provizyon sistemleri ile ilaç denetimine imkan tanımalı.
. Sağlık hizmeti sunumunda dağılımı ve doluluğu denetleme imkânı vermeli. MERNIS ile
entegre kişisel referans kaydını esas almalı.
. Aile hekimlerini kendi Hastaları ile ilişkilendirmeli ve sistemde yetkilendirmeli.
. Vatandaş odaklı olmalı ve hasta memnuniyetini sağlayarak "elektronik randevu” gibi
asgari hizmet sunumuna olanak vermeli.
SAĞIKTA DÖNÜŞÜM PROGRAMININ UYGULAMA SÜRECİ
Dönüşüm için atılacak her adımda bütüncül yaklaşıma özen göstermek zorundayız. Sağlık
sisteminin bütün aktörlerini dikkate alarak ve fotoğrafın bütününü görerek politika ve
program geliştirmemiz gerekmektedir. Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın hayata geçişi, her
bir bileşeni ile ilgili olabilecek küçük değişikliklerle birlikte temel olarak dört aşamada
gerçekleşecektir.
1 Kavramsallaşma
Birinci aşama kavramsallaştırma” aşamasıdır. Hükümetimizin hedeflerini ve geçmişteki
birikimleri dikkate alarak hazırlanmış olan bu doküman, bir ön taslak çalışması ve bu
aşamadaki ürünlerin ilkidir. Bu dokümanda yer alan her bileşenle İlgili amaçlar, ilkeler,
geliştirme uygulama süreci, kavramsal olarak ortaya konacak, konunun ulusal ve
uluslararası uzmanları ile tartışılarak netleştirilecek ve geliştirilecektir.
2 Yasalaşma
Kavramsallaşmaya paralel olarak, faz farkı ile arkadan gelecek olan İkinci aşama
yasalaşma sürecidir. Kavramsal netliğe kavuşmuş ve mevzuat (yasa, yönetmelik, bakanlar
kurulu kararı gibi) ihtiyacı gösteren alanlarda gerekli düzenlemeler yapılacaktır.
3 Kontrollü Yerel Uygulamalar
Programı bir paket olarak hayata geçirmenin gerçekçilikten uzak bir yaklaşım olduğu
bilinmektedir. Bu aşamada program çerçevesinde oluşturulan bazı yeniliklerin ve
iyileştirmelerin Türkiye geneline yayılmadan önce sınırlı ve kontrollü uygulamaları
yapılacaktır. Kavramsallaşma ve yasalaşma aşamalarına gerek göstermeyecek kadar
belirgin iyileştirme uygulamalarını ana ilkeler doğrultusunda bu kapsamda ele almak
mümkündür. Ancak esas olarak aşamaların konusunu programın bileşenleri
oluşturmaktadır. Böylece, sistemlerin işleyen ve işlemeyen taraflarını görmek, hatalardan
ders alarak düzeltmeler yapmak mümkün olacaktır.
4 Türkiye Geneline Yaygınlaştırma
Dördüncü aşama Türkiye genelinde uygulamaya geçiştir. Doğal olarak, her bileşen için bu
dört aşamadan geçmek gerekli olmayabilir. Her bileşenin bütün aşamalarının, ayni zaman
dilimleri içerisinde gerçekleşmesi gerekli değildir. Birbirini beklemeden ilerleyecek kısımları
olduğu gibi, birbirini beklemek zorunda olan bölümler de vardır.
Sağlıkta Dönüşüm Programının hazırlık ve uygulama süreci boyunca Şeffaf bir yönetim
tarzı sergilenecektir. Özel hazırlanacak bir web sitesi ile yapılan çalışmalar sürekli olarak
kamuoyuna duyurulacak ve bu sitede her türlü görüşe yer verilecektir.
Amacımız ortak doğruları bulmaktır. Süreç içerisinde bilim adamlarımızın, meslek
örgütlerimizin, sendikalarımızın, endüstriyel kuruluşlarımızın, iş dünyasının, özel sektör
sağlık girişimcilerinin, gönüllü kuruluşlarımızın, siyasi partilerimizin, parlamenterlerimizin
ve en önemlisi halkımızın görüşlerini almaya ve çalışmalarımızı bu görüşlerle
zenginleştirerek optimum çözümleri üretmeye özel bir gayret sarf edilecektir. Sağlıkta
Dönüşüm Programı’nın dünyadaki gelişmelerden kopuk olmaması için, Dünya Sağlık
Örgütü başta olmak üzere sağlıkla İlgili uluslararası kuruluşların, dünyanın önde gelen
uzman ve akademisyenlerinin de bilgi ve tecrübelerinden faydalanacak mekanizmalar
oluşturmaktayız. Bu kapsamda Avrupa Komisyonu fonlarından ülkemize sağlanan
kaynakların etkili bir Şekilde kullanılması ve bu projelerin başarıya ulaşması için etkili bir iş
birliği sergileyeceğiz. Doğal olarak Sağlıkta Dönüşüm Programı ile ilgili çalışmalar
hükümetimizin sağlık alanındaki rutin uygulamalarında bir aksaklık meydana
getirmeyecektir. Aksine bütün uygulamaların mümkün olduğunca Sağlıkta Dönüşüm
Programının kavramları doğrultusunda olmasını sağlamaya özen gösterilecektir. Kısa ve
orta vadede alınacak birçok önlemle mevcut sistemdeki düzeltmeler de bir yandan
yapılacaktır.
Sağlıkta Dönüşüm Programı’nın çalışmalarını halkımıza anlatmak, onları bilgilendirmek ve
bu çalışmalarda desteklerini almak üzere özel bir çaba sarf edeceğiz. Böylesine büyük bir
dönüşüm programının ancak halkın desteğini alarak başarılı olacağına inanıyoruz.
SONUÇ
Sağlıkta Dönüşüm Programı, bugüne kadar yapılmış bütün çalışmaları dikkate alan,
katılımcı ve demokratik karar süreçleri ile en uygun çözümler üretmeyi amaçlayan
kapsamlı bir programdır. Programın başarısı, bu alanda sorumluluğu olan herkesin kendi
üzerine düşenleri yapmasına bağlıdır. Hükümetimiz, kendi üzerine düşenleri büyük bir
hassasiyet ve kararlılıkla yerine getirmeye çalışacaktır.
Bu alanda yaratacağımız ulusal sinerji, halkımızın güveni ve desteği ile arkamıza
alacağımız moral rüzgarı bizi başarıya taşıyacaktır.
Sonuç olarak bilmeliyiz ki Sağlıkta Dönüşüm Programı insanımızın ihtiyaç duyduğu sağlık
hizmetlerini hakkaniyete uygun, kaliteli, ulaşılabilir ve sürdürülebilir bir biçimde sunacak,
sağlık çalışanlarının da meslek onurunu zedelemeden performansa dayalı gelir düzeyinde
artışı öngören bir sistem olacaktır. Hedefimiz halkımızın layık olduğu hizmete
kavuşmasıdır.
Keşfedilmişleri yeniden keşfetme çabasına girmeden, kendi bilgi ve birikimimizle
başkalarının hatalarından aldığımız derslerle titiz ve dikkatli bir şekilde yol almak
zorundayız. Değişime ve dönüşüme bir an önce başlayacağız; zira yolumuz uzun.
Tüm ihtiyacımız iyi niyetli, azimli, kararlı ve uzun soluklu çalışkan insanlardır. Bu var..., ve
başaracağız.
TEŞKİLAT YAPISI (663 sayılı KHK 02.11.2011)
Görevler Madde 2
(1) Bakanlığın görevi; herkesin bedenî, zihnî ve sosyal bakımdan tam bir iyilik hâli içinde
hayatını sürdürmesini sağlamaktır.
(2) Bu kapsamda Bakanlık;
a) Halk sağlığının korunması ve geliştirilmesi, hastalık risklerinin azaltılması ve önlenmesi,
b) Teşhis, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerinin yürütülmesi,
c) Uluslararası önemi haiz halk sağlığı risklerinin ülkeye girmesinin önlenmesi,
ç) Sağlık eğitimi ve araştırma faaliyetlerinin geliştirilmesi,
d) Sağlık hizmetlerinde kullanılan ilaçlar, özel ürünler, ulusal ve uluslararası kontrole tâbi
maddeler, ilaç üretiminde kullanılan etken ve yardımcı maddeler, kozmetikler ve tıbbî
cihazların güvenli ve kaliteli bir şekilde piyasada bulunması, halka ulaştırılması ve
fiyatlarının belirlenmesi,
e) İnsan gücünde ve maddî kaynaklarda tasarruf sağlamak ve verimi artırmak, sağlık
insan gücünün ülke sathında dengeli dağılımını sağlamak ve bütün paydaşlar arasında
işbirliğini gerçekleştirmek suretiyle yurt sathında eşit, kaliteli ve verimli hizmet
sunumunun sağlanması,
f) Kamu ve özel hukuk tüzel kişileri ile gerçek kişiler tarafından açılacak sağlık
kuruluşlarının ülke sathında planlanması ve yaygınlaştırılması,
ile ilgili olarak sağlık sistemini yönetir ve politikaları belirler.
(3) Bakanlık bu amaçla;
a) Strateji ve hedefleri belirler, planlama, düzenleme ve koordinasyon yapar.
b) Uluslararası ve sektörler arası işbirliği yapar.
c) Rehberlik, izleme, değerlendirme, teşvik, yönlendirme ve denetleme yapar, müeyyide
uygular.
ç) Acil durum ve afet hallerinde sağlık hizmetlerini planlar ve yürütür.
d) Bölgesel farklılıkları gidermeye ve herkesin sağlık hizmetine erişimini sağlamaya
yönelik tedbirler alır.
e) İlgili kurum ve kuruluşların insan sağlığını doğrudan ve dolaylı olarak etkileyen
faktörler ve sosyal belirleyicilerle ilgili uygulamalarına ve düzenlemelerine yön verir, bunu
teminen gerekli bildirimleri yapar, görüş bildirir ve müeyyide uygular.
f) Görevin ve hizmetin gerektirdiği her türlü tedbiri alır.
(4) İlaç fiyatlarının belirlenmesine ilişkin usul ve esaslar Bakanlığın teklifi üzerine Bakanlar
Kurulunca belirlenir.
Teşkilat
Bakanlık Teşkilatı Madde 3
(1) Bakanlık merkez ve taşra teşkilatı ile bağlı kuruluşlardan oluşur.
(2) Bakanlık merkez teşkilatı ekli (I) sayılı cetvelde gösterilmiştir.
Bakan Madde 4
(1) Bakanlık teşkilatının en üst amiri olan Bakan, Bakanlık icraatından ve emri
altındakilerin faaliyet ve işlemlerinden Başbakana karşı sorumlu olup aşağıdaki görev,
yetki ve sorumluluklara sahiptir:
a) Bakanlığı, Anayasaya, kanunlara, hükümet programına ve Bakanlar Kurulunca
belirlenen politika ve stratejilere uygun olarak yönetmek.
b) Bakanlığın görev alanına giren konularda politika ve stratejiler geliştirmek, bunlara
uygun olarak yıllık amaç ve hedefler oluşturmak, performans ölçütleri belirlemek, Bakanlık
bütçesini hazırlamak, gerekli kanunî ve idarî düzenleme çalışmalarını yapmak, belirlenen
stratejiler, amaçlar ve performans ölçütleri doğrultusunda uygulamayı koordine etmek,
izlemek ve değerlendirmek.
c) Bakanlık faaliyetlerini ve işlemlerini denetlemek, yönetim sistemlerini gözden geçirmek,
teşkilat yapısı ve yönetim süreçlerinin etkililiğini gözetmek ve yönetimin geliştirilmesini
sağlamak.
ç) Faaliyet alanına giren konularda diğer bakanlıklar ile kamu kurum ve kuruluşları
arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlamak.
Müsteşar ve Müsteşar Yardımcıları Madde 5
(1) Müsteşar, Bakandan sonra gelen en üst düzey kamu görevlisi olup Bakanlık
hizmetlerini, Bakan adına ve onun emir ve yönlendirmesi doğrultusunda, mevzuat
hükümlerine, Bakanlığın amaç ve politikaları ile stratejik planına uygun olarak düzenler ve
yürütür. Bu amaçla, Bakanlık birimlerine gereken emirleri verir, bunların uygulanmasını
gözetir ve sağlar. Müsteşar, bu hizmetlerin yürütülmesinden Bakana karşı sorumludur.
(2) Müsteşara yardımcı olmak üzere beş Müsteşar yardımcısı görevlendirilebilir.
Sağlık Politikaları Kurulu Madde 6
(1) Sağlık Politikaları Kurulu, Bakanlığın sağlık sistemi yönetimi ve politika belirleme ile
ilgili temel görevlerini yerine getirmek üzere görevlendirilen onbir üye ile Müsteşar ve
müsteşar yardımcılarından meydana gelir.
(2) Kurul üyeleri en az dört yıllık yüksek okul mezunu ve sekiz yıl iş tecrübesi bulunanlar
arasından Bakan tarafından görevlendirilir. Görev süresi iki yıldır ve süresi sona eren
üyeler yeniden görevlendirilebilir. Kurula Müsteşar veya görevlendireceği yardımcılarından
biri başkanlık eder.
(3) Uhdesinde kamu görevi bulunmayan Kurul üyelerine (85.000) gösterge rakamının
memur aylık katsayısı ile çarpımı sonucu bulunacak tutarı geçmemek üzere Bakan
onayıyla belirlenen tutarda net ödeme yapılır. Bakanlıktan veya diğer kamu
kurumlarından görevlendirilen Kurul üyelerine, kadrolarına göre malî haklar kapsamında
fiilen yapılmakta olan her türlü ödemeler toplamı ile uhdesinde kamu görevi
bulunmayanlara ödenmek üzere bu fıkraya göre belirlenen tutar arasındaki fark ayrıca
ödenir.
(4) Kurul toplantılarına, görüşlerini almak üzere üniversiteler, meslek kuruluşları,
sendikalar, sivil toplum kuruluşları ile bağlı kuruluşlardan ve Bakanlık birimlerinden
yönetici veya uzman kişiler davet edilebilir.
(5) Kurul bünyesinde, Bakanlığın görev alanı ile ilgili olarak bilimsel ve uzmanlık
gerektiren konularda çalışma yapmak ve görüş bildirmek üzere danışma kurulları ve
komisyonlar oluşturulabilir.
(6) Danışma kurullarında ve komisyonlarda, Bakanlık ve bağlı kuruluşlarının personeli ile
üniversitelerden ve diğer kamu ve özel kurum ve kuruluşlarından veya yabancı
uzmanlardan görevlendirme yapılabilir.
(7) Kurulun, danışma kurullarının ve komisyonların çalışma usûl ve esasları Bakanlıkça
düzenlenir.
Hizmet birimleri Madde 7
(1) Bakanlığın hizmet birimleri şunlardır:
a) Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
b) Acil Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
c) Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü.
ç) Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü.
d) Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü.
e) Sağlık Yatırımları Genel Müdürlüğü.
f) Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü.
g) Hukuk Müşavirliği.
ğ) Denetim Hizmetleri Başkanlığı.
h) Strateji Geliştirme Başkanlığı.
ı) Yönetim Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
i) Özel Kalem Müdürlüğü.
Yüksek Sağlık Şûrası,
Tıpta Uzmanlık Kurulu,
Sağlık Meslekleri Kurulu Madde 23
(1) Sağlık mesleklerinde eğitim müfredatı, meslekî alan ve dal belirlemesi gibi meslekî
düzenlemelerde ve istihdam planlamalarında görüş bildirmek, meslekî yeterlilik
değerlendirmesi yapmak, meslekî müeyyide uygulamak, etik ilkeleri belirlemek ve uyumu
denetlemek üzere Sağlık Meslekleri Kurulu teşkil olunmuştur.
(2) Kurul aşağıdaki üyelerden oluşur:
a) Müsteşar veya görevlendireceği müsteşar yardımcısı ile Sağlık Hizmetleri Genel Müdürü
veya görevlendireceği bir yetkili temsilci, I. Hukuk Müşaviri veya görevlendireceği hukuk
müşaviri, Türkiye Halk Sağlığı Kurumu ve Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Başkanları
veya görevlendirecekleri yardımcıları,
b) Bakanın seçeceği en az doktora seviyesinde eğitim almış 5 ayrı sağlık meslek mensubu
üye,
c) En az genel müdür yardımcısı seviyesinde Milli Eğitim Bakanlığı temsilcisi bir üye,
ç) Yükseköğretim Kurulunun seçeceği iki üye,
d) Meslekî Yeterlilik Kurumu temsilcisi bir üye,
e) Kanunla kurulan sağlık meslek birliklerinden birer üye.
(3) Sağlık meslek birliklerinin temsilcileri yalnızca kendi meslek mensupları ile ilgili
konuların görüşüleceği toplantılara katılabilir ve kendi meslek alanları ile ilgili konularda
oy kullanır.
(4) Seçilmiş üyelerin görev süresi iki yıldır. Kurul toplantılarına üst üste iki kez mazeretsiz
olarak katılmayanların üyeliği düşer. İlgili kurumlar bir ay içinde üyelerini seçerek
Bakanlığa bildirmediği takdirde o dönem için ilgili kuruma ait üyelik düşer ve üye
sayısında dikkate alınmaz.
(5) Kurul, Müsteşar veya müsteşar yardımcısının başkanlığında üye tam sayısının
çoğunluğu ile toplanır ve oy çokluğu ile karar alır. Oylamalarda çekimser oy kullanılamaz.
Oyların eşitliği hâlinde başkanın oyu yönünde karar alınmış sayılır.
(6) Kurulun görevleri şunlardır:
a) Yeni bir sağlık mesleğinin veya dalının ihdasında görüş bildirmek.
b) Sağlık mesleklerinin eğitim müfredatı hakkında görüş bildirmek.
c) Sağlık mesleklerinin etik ilkelerini belirlemek.
ç) Meslek mensuplarının meslekî yeterlilik ve etik eğitimi ile hasta hakları eğitimine tâbi
tutulmasına ve eğitimlerin süresine ve müfredatına karar vermek.
d) Sağlık engeli sebebiyle mesleğin icrasının yasaklanmasına karar vermek.
e) Meslekten geçici veya sürekli men etmeye karar vermek.
(7) Meslekî yetersizliğe ilişkin ihbar ve şikâyetler Kurulca doğrudan değerlendirmeye
alınmaz. Bu ihbar ve şikâyetler öncelikle denetim görevlileri veya il ve ilçe sağlık
müdürlüklerince incelemeye tâbi tutulur. Yapılan inceleme neticesinde fiilin meslekî
yeterlilik değerlendirmesi yapılması veya meslekî müeyyide uygulanması gerektirdiğinin
tespit edilmesi hâlinde kanaat raporunu içeren inceleme dosyası Kurula gönderilir. Ayrıca
fiil hakkında adlî kovuşturma yapılmış ise, verilen kararlar da Kurula intikal ettirilir. İdarî
inceleme veya varsa adlî kovuşturma kapsamında elde edilen bilgi ve belgeler de
değerlendirilerek, genel hükümler saklı kalmak üzere Kurulca;
a) Mesleğinde yetersizliği tespit edilenler ile dikkatsiz ve özensiz davranışla ölüme veya
vücut fonksiyon kaybına sebep olanların yetersiz görüldükleri alanda meslekî yeterlilik
eğitimine tâbi tutulmalarına karar verilir. Bu eğitim, yetersiz görülen alanda teorik
ve/veya pratik eğitim ve/veya başka bir sağlık meslek mensubunun nezaret ve
sorumluluğunda meslek icrası şeklinde yaptırılabilir. Yeterlilik eğitimine tâbi tutulanlar
eğitim sonunda Kurulun belirleyeceği teorik ve/veya uygulamalı sınava tâbi tutulur. Bu
sınavda başarılı olanlar mesleğini icraya devam eder; başarısız olanlar meslek icrasından
men edilir. Meslekten men edilenler, durumlarına göre Kurulca belirlenen eğitime devam
ettirilerek veya eğitime tâbi tutulmadan yapılacak müteakip sınavlarda başarı gösterdiği
takdirde meslek icra etme hakkını yeniden kazanır.
b) Hasta hakları uygulamalarına veya etik ilkelere aykırı davranışı sebebiyle ikiden fazla
yazılı ikaz edilen veya ilgili mevzuatına göre disiplin cezası uygulanan sağlık meslek
mensubu, hasta hakları veya etik ilkeler eğitim programına tâbi tutulur.
c) Meslek icrası esnasında neticesini öngörerek veya görevinin gereklerine aykırı hareket
ederek veyahut görevinin gereklerini yapmakta ihmal veya gecikme göstererek bir kişinin
ağır derecede olmayan özürlülüğüne sebebiyet verenlerin üç aydan bir yıla kadar
meslekten geçici men edilmesine karar verilir. Bu fiillerin beş yıl içinde tekrarı hâlinde
verilecek cezalarda alt ve üst sınırlar iki katı olarak uygulanır.
ç) Meslek icrası esnasında neticesini öngörerek veya görevinin gereklerine aykırı hareket
ederek veyahut görevinin gereklerini yapmakta ihmal veya gecikme göstererek bir kişinin
ağır özürlülüğüne veya ölümüne sebebiyet verenlerin bir yıldan üç yıla kadar meslekten
geçici menine karar verilir. Bu fiillerin beş yıl içinde tekrarı hâlinde meslekten sürekli men
kararı verilir.
(8) Mesleğini icra etmesine mâni ve iyileşmesi mümkün olmayan aklî, ruhî ve bedenî
hastalığı ortaya konulan sağlık meslek mensupları, Kurulun kararı ile mesleğini icradan
yasaklanabilir.
(9) Meslekî yetersizliğinden dolayı bir uzmanlık dalında mesleğini icra edemeyeceğine
karar verilen meslek mensuplarının yetersizliğinin niteliğine göre uzmanlık öncesi sahip
olduğu sağlık mesleğini icra edebilmelerine karar verilebilir.
(10) Aynı olaydan dolayı ilgili hakkında ceza takibatına veya disiplin soruşturmasına
başlanmış olması bu maddeye göre işlem yapılmasını geciktirmez ve engellemez; ilgilinin
mahkûm olması veya olmaması ile disiplin cezası verilmiş veya verilmemiş olması hâlleri,
ayrıca meslekî müeyyide uygulanmasını etkilemez.
(11) Kanunla kurulmuş meslek odalarının ve birliklerinin kuruluş kanunlarındaki disiplin
hükümleri saklıdır. Ancak fiilin her iki kanuna göre de müeyyide gerektirmesi hâlinde bu
Kanun hükümleri uygulanır.
(12) Meslekten geçici men edilmesine karar verilen Devlet memurları, men müddetince
aylıksız izinli sayılır veya talepleri hâlinde aynı süreyle mesleği ile ilişkisi bulunmayan
durumlarına uygun başka bir kadroya atanır. Sözleşmeli olanların sözleşmeleri men
müddetince ücretsiz olarak askıya alınır. Meslekten sürekli men edilmesine karar verilen
Devlet memurları istekleri hâlinde, mesleği ile ilişkisi bulunmayan durumlarına uygun
başka bir kadroya atanır, aksi halde görevleri sona erer. Meslekten sürekli men
edilmesine karar verilen sözleşmeli personelin sözleşmeleri sona erer.
(13) Bu maddeye göre mesleğini geçici olarak sürdüremeyeceklerin durumları kayıtlara
işlenir. Meslekten sürekli men edilmesine karar verilenlerin veya mesleğini icra etmekten
yasaklananların diplomaları, uzmanlık veya meslek belgeleri Bakanlıkça iptal edilir ve
sistemden kaydı silinir.
(14) Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usûl ve esaslar Bakanlık tarafından çıkarılacak
yönetmelikle düzenlenir.
Uzlaştırma prosedürü Madde 24
(1) Sağlık mesleklerinin uygulanmasından dolayı zarara uğradığını iddia edenlerin dava
açma süresi içerisinde bu madde kapsamında yapacakları maddî ve manevî tazminat
başvuruları Bakanlık tarafından aşağıdaki şekilde uzlaşma yoluyla halledilir.
a) Tazminat talebinde bulunan veya bunların birden fazla olması hâlinde aralarından
seçecekleri bir temsilci,
b) Zarar verdiği iddia olunan ilgili meslek mensubu veya bunların birden fazla olması
hâlinde aralarından seçecekleri bir temsilci,
c) Varsa ilgili meslek mensuplarının meslekî malî sorumluluk sigortasını yapan sigorta
şirketinin temsilcisi veya bunların birden fazla olması hâlinde ise aralarından seçecekleri
bir temsilci,
Bakanlık tarafından uzlaşmaya davet edilir. Tarafların uzlaşma yolunu kabul etmeleri
hâlinde, üzerinde anlaştıkları bir hukukçu uzlaştırıcı marifetiyle uzlaşma süreci başlatılır.
Uzlaşma en fazla üç ayda sonuçlandırılır. Bu süre bilirkişi görüşleri alınamadığı hallerde
tarafların kabulü ile altı aya kadar uzatılabilir. Uzlaşma müracaatı dava açma süresini
durdurur. Uzlaşma sağlanamaması hâlinde taraflarca tanzim edilecek tutanak veya
taraflardan birinin talebi üzerine Bakanlık tarafından taraflara tebliğ edilerek verilecek
belge tarihinden itibaren dava açma süresi yeniden başlar. Uzlaşma sağlanırsa, uzlaşma
konusunu, yerini, tarihini, yerine getirilmesi gereken hususları içeren uzlaşma tutanağı
tanzim edilir. Bu tutanak 9/6/1932 tarihli ve 2004 sayılı İcra ve İflas Kanununun 38 inci
maddesi anlamında ilâm niteliğindedir. Uzlaştırma masrafları ve arabulucu ücreti
taraflarca karşılanır. Uzlaşma neticesinde belli bir bedel üzerinde uzlaşma sağlandığında
bu bedel doğrudan sigortacı, sigortasının bulunmaması durumunda ilgili personel
tarafından ödenir. Bakanlıkça bu madde kapsamında herhangi bir ödeme yapılmaz.
(2) Uzlaştırıcı, meslekî kusur bulunup bulunmadığı hususunda Yüksek Sağlık Şûrasının
belirlediği bilirkişilerin; uğranıldığı iddia edilen zarar miktarının hesaplanmasında adlî yargı
adalet komisyonları tarafından her yıl düzenlenecek olan listelerde yer alan bilirkişilerin
görüşüne başvurabilir.
Taşra teşkilatı Madde 25
(1) Bakanlığın taşra teşkilâtı; illerde kurulan il sağlık müdürlükleri ile ihtiyaca göre
ilçelerde kurulan ilçe sağlık müdürlüklerinden oluşur. İl sağlık müdürleri Bakanlığın ildeki
temsilcisi ve valinin sağlık müşaviridir.
(2) İl sağlık müdürlüğü, bağlı kuruluşların il teşkilatının koordinasyonunu yapar ve uyumlu
çalışmasını gözetir. Sağlık hizmetleri yönünden ilin durumunu Bakanlıkça belirlenen
aralıklarla Bakanlığa rapor eder.
(3) Acil sağlık hizmetleri il ve ilçe sağlık müdürlükleri tarafından yürütülür. Bu müdürlükler
söz konusu hizmetlerin yürütülmesi için kamu ve özel hukuk tüzel kişileri ile gerçek
kişilere ait tüm sağlık kurum ve kuruluşlarının sevk ve idaresinden sorumlu ve bu konuda
yetkilidir.
(4) İl ve ilçe sağlık müdürlüğü yetki devri çerçevesinde Bakanlıkça yürütülen görevleri il
ve ilçe düzeyinde yerine getirir, yapılan düzenlemelere uyumu denetler ve gerekli
müeyyideleri uygular.
(5) Birden fazla ildeki sağlık hizmetlerinin bir arada değerlendirilmesi, gelişmişlik
farklarının giderilmesi ve hizmetlerin ve ihtiyaçların müşterek planlanması amacıyla
Bakanlıkça belirlenen illerdeki müdürlerden biri koordinatör olarak görevlendirilebilir.
(6) İlçe sağlık müdürlüğünün kurulmadığı yerlerde sağlık grup başkanlıkları oluşturulabilir.
Bu başkanlıklara ayrıca kadro tahsisi yapılmaz ve buralarda gerek duyulan hizmetler ilgili
ilçede bulunan personel eliyle yürütülür.
Türkiye İlaç ve Tıbbî Cihaz Kurumu Madde 27
Türkiye Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü Madde 28
Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Madde 29
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Madde 26
(1) Bakanlık politika ve hedeflerine uygun olarak, temel sağlık hizmetlerini yürütmekle
görevli, Bakanlığa bağlı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu kurulmuştur.
(2) Kurumun görev, yetki ve sorumlulukları şunlardır:
a) Halk sağlığını korumak ve geliştirmek, sağlık için risk oluşturan faktörlerle mücadele
etmek.
b) Birinci basamak sağlık hizmetlerini yürütmek, bu hususta gerekli düzenlemeleri
yapmak.
c) Bulaşıcı, bulaşıcı olmayan, kronik hastalıklar ve kanser ile anne, çocuk, ergen, yaşlı ve
engelli gibi risk gruplarıyla ilgili olarak izleme, sürveyans, inceleme, araştırma,
bağışıklama ve kontrol çalışmaları yapmak, bununla ilgili verilerin toplanmasını sağlamak,
belirlenen hedefler doğrultusunda plan ve programlar hazırlamak, uygulamaya koymak,
denetlenmesini sağlamak, değerlendirmek, gerekli önlemleri almak, bu konuda politika ve
düzenlemelerin oluşturulması için Bakanlığa teklifte bulunmak.
ç) Yaşam kalitesini yükseltecek alışkanlıkları kazandırarak toplumdaki tüm bireylerin
sağlığını geliştirmek; hatalı beslenme alışkanlıkları, obezite, sigara ve benzeri zararlı
maddelerin yol açtığı sağlık riskleri ve tehditleri ile mücadele etmek, bu hususları izlemek,
araştırmak, veri toplanmasını sağlamak ve değerlendirmek.
d) Birey, toplum ve çevre sağlığını etkileyen ve genel sağlığı ilgilendiren her tür etkeni
incelemek, teşhis etmek, değerlendirmek ve kontrol etmek üzere gerekli laboratuvar
hizmetlerinin organizasyonunu sağlamak ve ulusal referans laboratuvarı kurmak ve
işletmek, içme suları, biyosidal ürünler gibi görev alanına giren konularda tüketici
güvenliği ile ilgili tedbirleri almak ve buna yönelik her türlü iş ve işlemi tesis etmek.
e) Sağlık tehditlerine yönelik erken uyarı ve cevap geliştirilmesi amacıyla gerekli
organizasyonu sağlamak, halk sağlığını tehdit eden konularda gereken tüm tedbirleri
almak ve gerektiğinde müeyyide uygulamak.
f) Biyolojik ürünler ve test materyali ile benzeri ürünlerle ilgili araştırma ve geliştirme
faaliyetlerinde bulunmak, bu ürünleri temin etmek veya edilmesini sağlamak, ürettirmek
ve gerektiğinde üretmek.
g) Görev ve sorumluluk alanıyla ilgili olarak hizmet standardizasyonunu sağlamak, meslek
personelinin yetişmesi için ilgili kurumlarla işbirliğiyle eğitim programları hazırlamak,
eğitim ve yayın faaliyetinde bulunmak.
ğ) Görev alanı ile ilgili konularda ulusal veya uluslararası, kamu veya özel kurum ve
kuruluşlarla bilimsel ve teknik işbirliği yapmak.
h) Kurum personelinin atama, nakil, özlük, ücret, emeklilik ve benzeri işlemlerini
yürütmek.
ı) Kurum hizmetlerinin gerektirdiği her türlü satın alma, kiralama, bakım ve onarım, arşiv,
idarî ve malî hizmetleri yürütmek.
Bağlı kuruluşların teşkilatı Madde 35
(1) Türkiye İlaç ve Tıbbî Cihaz Kurumu merkez teşkilatından, diğer bağlı kuruluşlar,
merkez ve taşra teşkilatından meydana gelir.
(2) Merkez teşkilatları;
a) Türkiye Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü Genel Müdür, iki genel müdür
yardımcılığı, daire başkanlıkları ile strateji geliştirme daire başkanlığından,
b) Başkanlıklar, Başkan, beşer başkan yardımcılığı, daire başkanlıkları, ihtiyaca göre
kurulacak danışma ve denetim birimleri ile strateji geliştirme daire başkanlıklarından,
meydana gelir.
(3) Bağlı kuruluşların taşra teşkilatı ilgili mevzuatına göre kurulan hizmet birimlerinden
meydana gelir. Bağlı kuruluşlardan Türkiye Halk Sağlığı Kurumunun taşradaki yönetim
görevi halk sağlığı müdürlüklerince, Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumunun taşradaki
yönetim görevi kamu hastane birliklerince Kurumlarına bağlı olarak yerine getirilir.
(4) Bağlı kuruluşların taşra teşkilatında çalışan personel, lüzumu halinde bir yılı aşmamak
üzere bağlı kuruluşlar arasında 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu çerçevesinde geçici olarak
görevlendirilebilir. Yapılan görevlendirme personelin Kurumuna bildirilir ve on gün içinde
uygun görülmediğine dair bildirim yapılmadığı takdirde görevlendirme işlemi uygulamaya
konulur. Gecikmesinde sakınca bulunan hallerde, on günlük süre beklenmeden
görevlendirme işlemi uygulamaya konulabilir.
(5) Bağlı kuruluşların personeli 657 sayılı Kanuna tâbidir.
Bağlı kuruluş yöneticilerinin görev, yetki ve sorumlulukları Madde 36
(1) Bağlı kuruluşların en üst amiri olan Başkanlar ve Genel Müdür, yürütülen hizmetlerden
ve emri altındakilerin faaliyet ve işlemlerinden Bakana karşı sorumludur.
(2) Başkanların ve Genel Müdürün görev, yetki ve sorumlulukları şunlardır:
a) Kurum hizmetlerini mevzuat hükümlerine, kurumun amaç ve politikalarına, stratejik
planına uygun olarak yönetmek.
b) Bakanlık politikalarına uygun şekilde, ikincil düzenlemeleri yapmak, stratejik plan, yıllık
performans programları ve faaliyet raporlarını hazırlamak ve uygulamak.
c) Kurumun faaliyetlerini etkin, etkili, kolay ulaşılabilir ve halkın ve sektörün ihtiyaç ve
beklentilerine uygun, ayrım gözetmeyen, şeffaf ve hesap verebilir şekilde yürütmek ve
yürütülmesini sağlamak.
ç) Kurumu temsil etmek.
d) Kurum bütçesini hazırlamak.
e) Kurumun görev alanına giren konularda bağlı kuruluşlar ve diğer kurum ve kuruluşlar
ile işbirliği yapmak ve koordinasyonu sağlamak.
(3) Başkan yardımcıları ile Genel Müdür yardımcıları, kurumun görevlerinin
yürütülmesinde Başkana ve Genel Müdüre yardımcı olmak üzere görevlendirilir ve
Başkana ve Genel Müdüre karşı sorumludur.
(4) Hizmet birimlerinin görev tanımları, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usûl ve esasları
Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.
Yöneticilerin sorumlulukları Madde 37
(1) Bakanlık merkez ve taşra teşkilatı ile bağlı kuruluşların her kademedeki yöneticileri,
görevlerini mevzuata, stratejik plan ve programlara, performans ölçütlerine ve hizmet
kalite standartlarına uygun olarak yürütmekten üst kademelere karşı sorumludur.
Yetki devri Madde 38
(1) Bakan, Müsteşar ve her kademedeki Bakanlık ve bağlı kuruluş yöneticileri, sınırlarını
açıkça belirlemek ve yazılı olmak kaydıyla, yetkilerinden bir kısmını alt kademelere
devredebilir. Yetki devri, uygun araçlarla ilgililere duyurulur.
Koordinasyon ve işbirliği Madde 39
(1) Bakanlık, hizmet ve görevleriyle ilgili konularda, diğer bakanlıkların ve kamu kurum ve
kuruluşlarının uyacakları esasları mevzuata uygun olarak belirlemekle, kaynak israfını
önleyecek ve koordinasyonu sağlayacak tedbirleri almakla görevli ve yetkilidir.
(2) Bakanlık, diğer bakanlıkların hizmet alanına giren konulara ilişkin faaliyetlerinde, ilgili
bakanlıklara danışmak ve gerekli işbirliği ve koordinasyonu sağlamaktan sorumludur.
(3) Bakanlık, hizmet alanına giren konularda mahallî idarelerle koordinasyonu sağlar.
Düzenleme yetkisi Madde 40
(1) Bakanlık ve bağlı kuruluşlar görev, yetki ve sorumluluk alanına giren ve önceden
kanunla düzenlenmiş konularda idarî düzenlemeler yapabilir.
Performans değerlendirmesi Madde 41
(1) Bakanlık ve bağlı kuruluşlarında;
a) Bakan; Müsteşarın,
b) Müsteşar; müsteşar yardımcıları, kurum başkanları, Sağlık Politikaları Kurulu üyeleri,
müstakil birim amirleri ve il müdürlerinin,
c) Başkan ve Genel Müdür; başkan yardımcısı, genel müdür yardımcısı, genel sekreter ve
halk sağlığı müdürünün,
ç) Diğer yöneticiler; hiyerarşik olarak kendilerine bağlı bir alt kademedeki personelin,
performanslarını, verilen görevlere ve belirlenen hedeflere göre değerlendirir.
(2) Stratejik planlar, performans programları ve faaliyet raporları 5018 sayılı Kanuna
uygun olarak oluşturulur ve ilgili kurumlara iletilir.
Uzman ve Denetçi istihdamı Madde 44
(1) Bakanlık ve bağlı kuruluşların merkez teşkilatında; Sağlık Uzmanları ve Uzman
Yardımcıları ile Sağlık Denetçileri ve Denetçi Yardımcıları istihdam edilir.
(2) Uzman Yardımcılığı ve Denetçi Yardımcılığına atanabilmek için 657 sayılı Devlet
Memurları Kanununun 48 inci maddesinde sayılan genel şartlara ek olarak aşağıdaki
şartlar aranır:
a) Bakanlık ve bağlı kuruluşlarının görev alanına giren ve yönetmelikle belirlenen
alanlarda en az dört yıllık lisans eğitimi veren yükseköğretim kurumlarından veya bunlara
denkliği Yükseköğretim Kurulu tarafından kabul edilen yurtiçindeki veya yurtdışındaki
yükseköğretim kurumlarından mezun olmak.
b) Yapılacak yarışma sınavında başarılı olmak.
(3) Uzman Yardımcılığı ve Denetçi Yardımcılığına atananlar, en az üç yıl fiilen çalışmak ve
istihdam edildikleri birimlerce belirlenecek konularda hazırlayacakları tezin oluşturulacak
tez jürisi tarafından kabul edilmesi kaydıyla, yapılacak yeterlik sınavına girmeye hak
kazanırlar. Süresi içinde tezlerini sunmayan veya tezleri kabul edilmeyenlere tezlerini
sunmaları veya yeni bir tez hazırlamaları için altı ayı aşmamak üzere ilâve süre verilir.
Yeterlik sınavında başarılı olanların Sağlık Uzmanı ve Sağlık Denetçisi kadrolarına
atanabilmeleri, Kamu Personeli Yabancı Dil Bilgisi Seviye Tespit Sınavından asgarî (C)
düzeyinde veya dil yeterliği bakımından buna denkliği kabul edilen ve uluslararası
geçerliliği bulunan başka bir belgeye yeterlik sınavından itibaren en geç iki yıl içinde sahip
olma şartına bağlıdır. Sınavda başarılı olamayanlara veya sınava girmeye hak kazandığı
hâlde geçerli mazereti olmaksızın sınav hakkını kullanmayanlara, bir yıl içinde ikinci kez
sınav hakkı verilir. Verilen ilave süre içinde tezlerini sunmayan veya ikinci defa
hazırladıkları tezleri de kabul edilmeyenler, ikinci sınavda da başarı gösteremeyen veya
sınav hakkını kullanmayanlar ile süresi içinde yabancı dil yeterliği şartını yerine
getirmeyenler Uzman Yardımcısı ve Denetçi Yardımcısı unvanını kaybeder ve Bakanlıkta
veya bağlı kuruluşlarında durumlarına uygun başka kadrolara atanırlar.
(4) Uzman Yardımcıları ve Denetçi Yardımcılarının mesleğe alınmaları, yetiştirilmeleri,
yarışma sınavı, tez hazırlama ve yeterlik sınavı ile diğer hususlar yönetmelikle düzenlenir.
Hizmete İlişkin Hükümler
Bilgi toplama, işleme ve paylaşma yetkisi Madde 47
(1) Bakanlık ve bağlı kuruluşları, mevzuatla kendilerine verilen görevleri, e-devlet
uygulamalarına uygun olarak daha etkin ve hızlı biçimde yerine getirebilmek için, bütün
kamu ve özel sağlık kurum ve kuruluşlarından; sağlık hizmeti alanların, aldıkları sağlık
hizmetinin gereği olarak ilgili sağlık kurum ve kuruluşuna vermek zorunda oldukları kişisel
bilgileri ve bu kimselere verilen hizmete ilişkin bilgileri her türlü vasıtayla toplamaya,
işlemeye ve paylaşmaya yetkilidir.
(2) Bakanlık ve bağlı kuruluşları işlediği kişisel sağlık verilerini ilgili üçüncü kişiler ve kamu
kurum ve kuruluşları ile ancak bu kişi ve kurumların bu verilere erişebileceği hususunda
kanunen yetkili olması halinde ve görevlerini yapmalarına yetecek derecede paylaşabilir.
(3) Bakanlık ve bağlı kuruluşları, mevzuatla kendilerine verilen görevleri yerine
getirebilmek için gereken bilgileri, kamu ve özel ilgili bütün kişi ve kuruluşlardan istemeye
yetkilidir. İlgili kişi ve kuruluşlar istenilen bilgileri vermekle yükümlüdür.
(4) Sağlık personeli istihdam eden kamu kurum ve kuruluşları ile özel hukuk tüzel kişileri
ve gerçek kişiler, istihdam ettiği personeli ve personel hareketlerini Bakanlığa bildirmekle
yükümlüdür.
(5) Bu maddenin uygulanmasına ilişkin hususlar Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelikle
düzenlenir.
Sağlık Serbest Bölgeleri Madde 49
(1) Bakanlık, ülkenin sağlık alanında bölgesel bir cazibe merkezi haline getirilmesi,
yabancı sermaye ve yüksek tıbbî teknoloji girişinin hızlandırılması amacıyla, 6/6/1985
tarihli ve 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu hükümleri çerçevesinde, sağlık serbest
bölgelerinin kurulması ve yönetilmesine ilişkin usûl ve esaslar Bakanlar Kurulunca
belirlenir.
(2) Serbest bölgelerde verilecek sağlık hizmetlerine ilişkin usûl ve esaslar Bakanlıkça
belirlenir.
(3) Serbest bölgelerde faaliyet gösteren sağlık kurum ve kuruluşlarının aylık gayrisafi
hâsılatının binde beşini geçmemek üzere Bakanlar Kurulunca belirlenecek oran üzerinden
hesaplanacak tutar, 3218 sayılı Kanun hükümleri çerçevesinde ilgili serbest bölge idaresi
tarafından işletmecilerinden tahsil edilerek takip eden ayın yirmisine kadar Ekonomi
Bakanlığı merkez muhasebe birimi hesaplarına aktarılır ve genel bütçeye gelir kaydedilir.
Hukukî yardım Madde 54
(1) Bakanlık ve bağlı kuruluşlarında; sağlık hizmeti sunumu sırasında veya bu görevlerden
dolayı personele karşı işlenen suçlar sebebiyle ceza hukuku kapsamında yürütülmekte
olan işlemler ve davalarda personelin talebi üzerine Bakanlık ve bağlı kuruluşlarınca
hukukî yardım yapılır. Bu yardımın usûl ve esasları Bakanlıkça belirlenir.
İkamet mecburiyeti Madde 55
(1) Bakanlık, kamu ve özel bütün sağlık kuruluşlarında çalışmakta olan sağlık personeli
için görevli olduğu kuruluşun bulunduğu yerleşim yeri sınırları içinde ikamet etme
mecburiyeti getirebilir. Bu mecburiyetin usûl ve esasları Bakanlıkça belirlenir.
Ruhsatlandırma ve lisans bedeli Madde 57
(1) Bakanlık ve bağlı kuruluşlarınca düzenlenecek veya onaylanacak her türlü
ruhsatlandırma, ürün üretim ve satış izin belgesi ve mesul müdürlük belgesi ile permi ve
sertifikalar üzerinden yüzellibin Türk Lirasını geçmemek üzere Bakanlıkça belirlenecek
tarifelere göre ücret alınır. Ancak Bakanlıkça alınması teşvik edilen belgelerden ücret
alınmayabilir. Bu tarifeler her yıl güncellenir ve ücretler 213 sayılı Vergi Usûl Kanununa
göre belirlenen yeniden değerleme oranında artırılır.
(2) Bakanlık veya bağlı kuruluşlarınca düzenlenecek, Bakanlık ve bağlı kuruluşlarının
planlamaları çerçevesinde, gerçek veya tüzel kişilere sağlık alanında belirli bir hizmeti
verebilme veya hastane ve benzeri sağlık kuruluşları açabilme yetkisi veren lisansları açık
arttırma ile belirlenecek bedel karşılığında verilir. Lisans verilmesi ilgili faaliyet için gerekli
olan izin veya ruhsat yerine geçmez. Lisans verilmesinin usûl ve esasları Bakanlıkça
belirlenir.
(3) Bu madde kapsamında tahsil edilen tutarlar ilgisine göre genel bütçeye veya özel
bütçeli bağlı kuruluşların bütçelerine gelir kaydedilir.
Atıflar, değiştirilen ve yürürlükten kaldırılan hükümler
(10) 24/11/2004 tarihli ve 5258 sayılı Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Hakkında Kanunun;
a) Adı “Aile Hekimliği Kanunu” olarak değiştirilmiş ve 1 inci maddesinde geçen “pilot
olarak” ibaresi yürürlükten kaldırılmıştır.
b) 3 üncü maddesinin birinci fıkrasındaki “görevlendirmeye” ibaresinden sonra gelmek
üzere “veya aile hekimliği uzmanlık eğitimi veren kurumlarla sözleşme yapmaya” ibaresi
eklenmiş, üçüncü fıkrasının ikinci cümlesi aşağıdaki şekilde değiştirilmiş, yedinci fıkrasında
yer alan “karşılanmayan gider unsurları” ibaresinden sonra gelmek üzere“, belirlenen
standartlar çerçevesinde sağlığın geliştirilmesi, hastalıkların önlenmesi, takibi ve
kontrolündeki başarı oranı” ibaresi eklenmiştir.
“Bu personelin, sözleşmeli statüde geçen süreleri kazanılmış hak derece ve
kademelerinde veya kıdemlerinde değerlendirilerek her yıl işlem yapılır ve bunlar talepleri
halinde eski görevlerine atanırlar.”
c) 5 inci maddesinin ikinci fıkrasının dördüncü cümlesinden sonra gelmek üzere aşağıdaki
cümle eklenmiştir.
“Aile hekimliği hizmetleri dışında kalan birinci basamak sağlık hizmetleri toplum sağlığı
merkezleri tarafından verilir ve bu merkezlerin organizasyonu, kadroları, görevleri ile
çalışma usûl ve esasları Türkiye Halk Sağlığı Kurumunca belirlenir.”
(11) 24/4/1930 tarihli ve 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanununun;
a)126 ncı maddesi aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir.
“Madde 126- Gıda üretim ve satış yerleri ve toplu tüketim yerleri ile insan bedenine
temasın söz konusu olduğu temizlik hizmetlerine yönelik sanatların ifa edildiği iş yeri
sahipleri ve bu iş yerlerinin işletenleri, çalışanlarına, hijyen konusunda bu iş yerlerindeki
meslek ve faaliyetin gerektirdiği eğitimi vermeye veya çalışanların bu eğitimi almalarını
sağlamaya, belirtilen eğitimleri almış kişileri çalıştırmaya, çalışan kişiler ise bu eğitimleri
almaya mecburdurlar. Bizzat çalışmaları durumunda, iş yeri sahipleri ve işletenleri de bu
fıkra kapsamındadır.
Bulaşıcı bir hastalığı olduğu belgelenenler ile iş yerinin faaliyet ve hizmetlerinden
doğrudan yararlananları rahatsız edecek nitelikte ve görünür şekilde açık yara veya cilt
hastalığı bulunanlar, bizzat çalışan iş yeri sahipleri ve işletenleri de dâhil olmak üzere,
alınacak bir raporla hastalıklarının iyileştiği belgeleninceye kadar, birinci fıkrada belirtilen
iş yerlerinde çalışamaz ve çalıştırılamazlar. Çalışanlar, hastalıkları konusunda işverene
bilgi vermekle yükümlüdür.”
b) 127 nci maddesi aşağıdaki şekilde düzenlenmiş ve Kanuna aşağıdaki geçici madde
eklenmiştir.
“Madde 127- 126 ncı maddede belirtilen iş yerlerindeki hijyen eğitimine yönelik hususlara,
bu iş yerlerinde çalışmaya engel bulaşıcı hastalıkların ve cilt hastalıklarının neler
olduğuna, iyileşme hâlinin belirlenmesine, hangi meslek ve sanat erbabının 126 ncı
madde kapsamında olduğuna ilişkin usûl ve esaslar, Sağlık, İçişleri ve Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlıklarınca müştereken çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir.
126 ncı maddede belirtilen iş yerlerinde bulaşıcı bir hastalık veya bir salgın hastalık
çıkması durumunda, bu hastalıkla alakalı gerekli incelemeler, analiz masrafları iş yeri
sahipleri ve işletenlerince karşılanmak üzere ilgili kurumlar tarafından yapılır.
126 ncı maddede belirtilen iş yerlerinde bulaşıcı bir hastalık veya bir salgın hastalık
çıkması hâlinde doğacak hukukî sorumluluklar ile bu durumdan zarar gören kişi veya
kurumların hukukî yol vasıtasıyla talep edebilecekleri tazminat ödemeleri veya olabilecek
diğer ödemeler iş yeri sahiplerine ve işletenlerine aittir.”
(14) Bu maddenin yayımı tarihinde;
a) 13/12/1983 tarihli ve 181 sayılı Sağlık Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında
Kanun Hükmünde Kararname,
b) 30/12/1940 tarihli ve 3959 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi
Teşkiline Dair Kanun,
c) 3/3/1926 tarihli ve 767 sayılı Türk Kodeksi Hakkında Kanun,
ç) 9/7/1943 tarihli ve 4459 sayılı Köy Ebeleri ve Köy Sağlık Memurları Teşkilatı
Yapılmasına ve 3017 Numaralı Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti Teşkilat ve Memurin
Kanununun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine Dair Kanun,
d) 24/4/1530 tarihli ve 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanununun 10 ilâ 15 inci
maddeleri,17 nci maddesi ve 180 inci maddesi,
e) 7/5/1987 tarihli ve 3359 sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanununun 5 inci, 6 ncı, 7 nci
ve 8 inci maddeleri ile 9 uncu maddesinin (a) bendi,
f) 11/4/1928 tarihli ve 1219 sayılı Tababet ve Şuabatı San'atlarının Tarzı İcrasına Dair
Kanunun 9 uncu maddesi,
g) 4/1/1961 tarihli ve 209 sayılı Sağlık Bakanlığına Bağlı Sağlık Kurumları ile Esenlendirme
(Rehabilitasyon) Tesislerine Verilecek Döner Sermaye Hakkında Kanunun 7 nci, 8 inci, 9
uncu ve 11 inci maddeleri ile 12 nci maddesinin ikinci fıkrası ile ek 4 üncü maddesi,
ğ) 23/1/1953 tarihli ve 6023 sayılı Türk Tabipleri Birliği Kanunun 1 inci maddesinde geçen
“tabipliğin kamu ve kişi yararına uygulanıp geliştirilmesini sağlamak” ibaresi,
yürürlükten kaldırılmıştır.
DEVLET MEMURLARI KANUNU
Kanun Numarası: 657 Kabul Tarihi: 14/7/1965
Amaç: Madde 2
Bu Kanun, Devlet memurlarının hizmet şartlarını, niteliklerini, atanma ve yetiştirilmelerini,
ilerleme ve yükselmelerini, ödev, hak, yüküm ve sorumluluklarını, aylıklarını ve
ödeneklerini ve diğer özlük işlerini düzenler.
Bu Kanunda öngörülen yönetmelikler Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulur.
Temel ilkeler: Madde 3
Bu kanunun temel ilkeleri şunlardır:
Sınıflandırma:
A) Devlet kamu hizmetleri görevlerini ve bu görevlerde çalışan Devlet memurlarını
görevlerin gerektirdiği niteliklere ve mesleklere göre sınıflara ayırmaktır.
Kariyer:
B) Devlet memurlarına, yaptıkları hizmetler için lüzumlu bilgilere ve yetişme şartlarına
uygun şekilde, sınıfları içinde en yüksek derecelere kadar ilerleme imkânını sağlamaktır.
Liyakat:
C) Devlet kamu hizmetleri görevlerine girmeyi, sınıflar içinde ilerleme ve yükselmeyi,
görevin sona erdirilmesini liyakat sistemine dayandırmak ve bu sistemin eşit imkânlarla
uygulanmasında Devlet memurlarını güvenliğe sahip kılmaktır.
İstihdam şekilleri: Madde 4
Kamu hizmetleri; memurlar, sözleşmeli personel, geçici personel ve işçiler eliyle
gördürülür.
A) Memur:
Mevcut kuruluş biçimine bakılmaksızın, Devlet ve diğer kamu tüzel kişiliklerince genel
idare esaslarına göre yürütülen asli ve sürekli kamu hizmetlerini ifa ile görevlendirilenler,
bu Kanunun uygulanmasında memur sayılır.
Yukarıdaki tanımlananlar dışındaki kurumlarda genel politika tespiti, araştırma, planlama,
programlama, yönetim ve denetim gibi işlerde görevli ve yetkili olanlar da memur sayılır.
B) Sözleşmeli personel:1
Kalkınma planı, yıllık program ve iş programlarında yer alan önemli projelerin
hazırlanması, gerçekleştirilmesi, işletilmesi ve işlerliği için şart olan, zaruri ve istisnai
hallere münhasır olmak üzere özel bir meslek bilgisine ve ihtisasına ihtiyaç gösteren geçici
işlerde, Bakanlar Kurulunca belirlenen esas ve usuller çerçevesinde kurumun teklifi ve
Devlet Personel Başkanlığının görüşü üzerine Maliye Bakanlığınca vizelenen
pozisyonlarda, mali yılla sınırlı olarak sözleşme ile çalıştırılmasına karar verilen ve işçi
sayılmayan kamu hizmeti görevlileridir.
Ancak, yabancı uyrukluların; tarihi belge ve eski harflerle yazılmış arşiv kayıtlarını
değerlendirenlerin mütercimlerin; tercümanların; Millî Eğitim Bakanlığında norm kadro
1
Bu paragrafta yer alan “kurumun teklifi üzerine Devlet Personel Başkanlığı ve Maliye Bakanlığının görüşleri
alınarak Bakanlar Kurulunca geçici olarak sözleşme ile çalıştırılmasına karar verilen ve işçi sayılmayan kamu hizmeti
görevlileridir. (36 ncı maddenin II - Teknik Hizmetler Sınıfında belirtilen görevlerde yukarıdaki fıkra uyarınca
çalıştırılanlar için, işin geçici şartı aranmaz.)” ibaresi, 25/6/2009 tarihli ve 5917 sayılı Kanunun 47 nci maddesiyle
“Bakanlar Kurulunca belirlenen esas ve usuller çerçevesinde kurumun teklifi ve Devlet Personel Başkanlığının görüşü
üzerine Maliye Bakanlığınca vizelenen pozisyonlarda, mali yılla sınırlı olarak sözleşme ile çalıştırılmasına karar
verilen ve işçi sayılmayan kamu hizmeti görevlileridir.” şeklinde değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
sonucu ortaya çıkan öğretmen ihtiyacının kadrolu öğretmen istihdamıyla kapatılamaması
hallerinde öğretmenlerin; dava adedinin azlığı nedeni ile kadrolu avukat istihdamının
gerekli olmadığı yerlerde avukatlarını, (....) 2 kadrolu istihdamın mümkün olamadığı
hallerde tabip veya uzman tabiplerin; Adli Tıp Müessesesi uzmanlarının; Devlet
Konservatuvarları sanatçı öğretim üyelerinin; İstanbul Belediyesi Konservatuvarı
sanatçılarının; bu Kanuna tâbi kamu idarelerinde ve dış kuruluşlarda belirli bazı
hizmetlerde çalıştırılacak personelin de zorunlu hallerde sözleşme ile istihdamları caizdir.34
Sözleşmeli personel seçiminde uygulanacak sınav ile istisnaları, bunlara ödenebilecek
ücretlerin üst sınırları ile verilecek iş sonu tazminatı miktarı, kullandırılacak izinler,
pozisyon unvan ve nitelikleri, sözleşme fesih halleri, pozisyonların iptali, istihdamına dair
hususlar ile sözleşme esas ve usulleri Devlet Personel Başkanlığının görüşü ve Maliye
Bakanlığının teklifi üzerine Bakanlar Kurulunca belirlenir. Bu şekilde istihdam edilenler,
hizmet sözleşmesi esaslarına aykırı hareket etmesi nedeniyle kurumlarınca
sözleşmelerinin feshedilmesi veya sözleşme dönemi içerisinde Bakanlar Kurulu kararı ile
belirlenen istisnalar hariç sözleşmeyi tek taraflı feshetmeleri halinde, fesih tarihinden
itibaren bir yıl geçmedikçe kurumların sözleşmeli personel pozisyonlarında istihdam
edilemezler. 5
C) Geçici personel:
Bir yıldan az süreli veya mevsimlik hizmet olduğuna Devlet Personel Başkanlığı ve Maliye
Bakanlığının görüşlerine dayanılarak Bakanlar Kurulunca karar verilen görevlerde ve
belirtilen ücret ve adet sınırları içinde sözleşme ile çalıştırılan ve işçi sayılmayan
kimselerdir.
D) İşçiler:
(A), (B) ve (C) fıkralarında belirtilenler dışında kalan ve ilgili mevzuatı gereğince tahsis
edilen sürekli işçi kadrolarında belirsiz süreli iş sözleşmeleriyle çalıştırılan sürekli işçiler ile
mevsimlik veya kampanya işlerinde ya da orman yangınıyla mücadele hizmetlerinde ilgili
mevzuatına göre geçici iş pozisyonlarında altı aydan az olmak üzere belirli süreli iş
sözleşmeleriyle çalıştırılan geçici işçilerdir. Bunlar hakkında bu Kanun hükümleri
uygulanmaz.
Dört istihdam şekli dışında personel çalıştırılamıyacağı: Madde 5
Bu Kanuna tabi kurumlar, dördüncü maddede yazılı dört istihdam şekli dışında personel
çalıştıramazlar.
2
Bu arada yer alan "...... bu Kanunun 196 ncı maddesi uyarınca tesbit edilen mahrumiyet yerlerinde" şeklindeki ibare
12/2/1982 tarih ve 2595 sayılı Kanunun 19-a maddesi ile yürürlükten kaldırılmıştır.
3
Bu fıkraya; 21/3/2006 tarihli ve 5473 sayılı Kanunun 3 üncü maddesiyle; "tercümanların;" ibaresinden sonra gelmek
üzere "Millî Eğitim Bakanlığında norm kadro sonucu ortaya çıkan öğretmen ihtiyacının kadrolu öğretmen istihdamıyla
kapatılamaması hallerinde öğretmenlerin;" ibaresi eklenmiş ve metne işlenmiştir.
4
4/4/2007 tarihli ve 5620 sayılı Kanunun 4 üncü maddesiyle bu paragrafda yer alan “, Bakanlar Kurulunca tespit
edilecek esas ve şartlarla” ibaresi madde metninden çıkarılmış, “Milli Savunma Bakanlığı ile Jandarma Genel
Komutanlığı” iba-resi “bu Kanuna tâbi kamu idarelerinde” şeklinde değiştirilmiştir.
5
25/6/2009 tarihli ve 5917 sayılı Kanunun 47 nci maddesiyle; bu paragrafta yer alan “ve bu hususlara ilişkin esas ve
usuller Bakanlar Kurulunca kararlaştırılır.” ibaresi “, pozisyon unvan ve nitelikleri, sözleşme fesih halleri,
pozisyonların iptali, istihdamına dair hususlar ile sözleşme esas ve usulleri Devlet Personel Başkanlığının görüşü ve
Maliye Bakanlığının teklifi üzerine Bakanlar Kurulunca belirlenir.” şeklinde değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
Ödevler ve Sorumluluklar
Sadakat: Madde 6
Devlet memurları, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına ve kanunlarına sadakatla bağlı
kalmak ve milletin hizmetinde Türkiye Cumhuriyeti kanunlarını sadakatla uygulamak
zorundadırlar. Devlet memurları bu hususu "Asli Devlet Memurluğuna" atandıktan sonra
en geç bir ay içinde kurumlarınca düzenlenecek merasimle yetkili amirlerin huzurunda
yapacakları yeminle belirtirler ve özlük dosyalarına konulacak aşağıdaki "Yemin Belgesi" ni
imzalayarak göreve başlarlar.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına, Atatürk inkılap ve ilkelerine, Anayasada ifadesi bulunan
Türk Milliyetçiliğine sadakatla bağlı kalacağıma; Türkiye Cumhuriyeti kanunlarını milletin
hizmetinde olarak tarafsız ve eşitlik ilkelerine bağlı kalarak uygulayacağıma; Türk
Milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyip, koruyup bunları
geliştirmek için çalışacağıma; insan haklarına ve Anayasanın temel ilkelerine dayanan
milli, demokratik, laik, bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyetine karşı görev ve
sorumluluklarını bilerek, bunları davranış halinde göstereceğime namusum ve şerefim
üzerine yemin ederim.
Tarafsızlık ve devlete bağlılık: Madde 7
Devlet memurları siyasi partiye üye olamazlar, herhangi bir siyasi parti, kişi veya
zümrenin yararını veya zararını hedef tutan bir davranışta bulunamazlar; görevlerini
yerine getirirlerken dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep gibi
ayırım yapamazlar; hiçbir şekilde siyasi ve ideolojik amaçlı beyanda ve eylemde
bulunamazlar ve bu eylemlere katılamazlar.
Devlet memurları her durumda Devletin menfaatlerini korumak mecburiyetindedirler.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına ve kanunlarına aykırı olan, memleketin bağımsızlığını ve
bütünlüğünü bozan Türkiye Cumhuriyetinin güvenliğini tehlikeye düşüren herhangi bir
faaliyette bulunamazlar. Aynı nitelikte faaliyet gösteren herhangi bir harekete,
gruplaşmaya, teşekküle veya derneğe katılamazlar, bunlara yardım edemezler,
Davranış ve işbirliği: Madde 8
Devlet memurları, resmi sıfatlarının gerektirdiği itibar ve güvene layık olduklarını hizmet
içindeki ve dışındaki davranışlariyle göstermek zorundadırlar.
Devlet memurlarının işbirliği içinde çalışmaları esastır.
Yurt dışında davranış: Madde 9
Devlet memurlarından sürekli veya geçici görevle veya yetişme, inceleme ve araştırma
için yabancı memleketlerde bulunanlar Devlet itibarını veya görev haysiyetini zedeleyici fiil
ve davranışlarda bulunamazlar.
Amir durumda olan devlet memurlarının görev ve sorumlulukları: Madde 10
Devlet memurları amiri oldukları kuruluş ve hizmet birimlerinde kanun, tüzük ve
yönetmeliklerle belirlenen görevleri zamanında ve eksiksiz olarak yapmaktan ve
yaptırmaktan, maiyetindeki memurlarını yetiştirmekten, hal ve hareketlerini takip ve
kontrol etmekten görevli sorumludurlar.
Amir, maiyetindeki memurlara hakkaniyet ve eşitlik içinde davranır. Amirlik yetkisini
kanun, tüzük ve yönetmeliklerde belirtilen esaslar içinde kullanır.
Amir, maiyetindeki memurlara kanunlara aykırı emir veremez ve maiyetindeki memurdan
hususi bir menfaat temin edecek bir talepte bulunamaz, hediyesini kabul edemez ve borç
alamaz.
Devlet memurlarının görev ve sorumlulukları: Madde 11
Devlet memurları kanun, tüzük ve yönetmeliklerde belirtilen esaslara uymakla ve amirler
tarafından verilen görevleri yerine getirmekle yükümlü ve görevlerinin iyi ve doğru
yürütülmesinden amirlerine karşı sorumludurlar.
Devlet memuru amirinden aldığı emri, Anayasa, kanun, tüzük ve yönetmelik hükümlerine
aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Amir emrinde israr
eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, memur bu emri yapmağa mecburdur. Ancak emrin
yerine getirilmesinden doğacak sorumluluk emri verene aittir.
Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse
sorumluluktan kurtulamaz.
Acele hallerde kamu düzeninin ve kamu güvenliğinin korunması için kanunla gösterilen
istisnalar saklıdır.
Kişisel sorumluluk ve zarar: Madde 12
Devlet memurları, görevlerini dikkat ve itina ile yerine getirmek ve kendilerine teslim
edilen Devlet malını korumak ve her an hizmete hazır halde bulundurmak için gerekli
tedbirleri almak zorundadırlar.
Devlet memurunun kasıt, kusur, ihmal veya tedbirsizliği sonucu idare zarara uğratılmışsa,
bu zararın ilgili memur tarafından rayiç bedeli üzerinden ödenmesi esastır.
Zararların ödettirilmesinde bu konudaki genel hükümler uygulanır. Ancak fiilin meydana
geldiği tarihte en alt derecenin birinci kademesinde bulunan memurun brüt aylığının
yarısını geçmeyen zararlar, kabul etmesi halinde disiplin amiri veya yetkili disiplin kurulu
kararına göre ilgili memurca ödenir.
Kişilerin uğradıkları zararlar: Madde 13
Kişiler kamu hukukuna tabi görevlerle ilgili olarak uğradıkları zararlardan dolayı bu
görevleri yerine getiren personel aleyhine değil, ilgili kurum aleyhine dava açarlar. Ancak,
Devlet dairelerine tevdi veya bu dairelerce tahsil veya muhafaza edilen para ve para
hükmündeki değerli kağıtların ilgili personel tarafından zimmete geçirilmesi halinde,
zimmete geçirilen miktar, cezai takibat sonucu beklenmeden Hazine tarafından hak
sahibine ödenir. Kurumun, genel hükümlere göre sorumlu personele rücu hakkı saklıdır.
İşkence ya da zalimane, gayri insani veya haysiyet kırıcı muamele suçları nedeniyle
Avrupa insan Hakları Mahkemesince verilen kararlar sonucunda Devletçe ödenen
tazminatlardan dolayı sorumlu personele rücu edilmesi hakkında da yukarıdaki fıkra
hükmü uygulanır.
12 nci maddeyle bu maddede belirtilen zararların nevi, miktarlarının tespiti, takibi,
amirlerin sorumlulukları ve yapılacak işlemlerle ilgili diğer hususlar Başbakanlıkça
düzenlenecek yönetmelikle belirlenir.
Mal bildirimi: Madde 14
Devlet memurları, kendileriyle, eşlerine ve velayetleri altındaki çocuklarına ait taşınır ve
taşınmaz malları, alacak ve borçları hakkında, özel kanunda yazılı hükümler uyarınca, mal
bildirimi verirler.
Basına bilgi veya demeç verme: Madde 15
Devlet Memurları, kamu görevleri hakkında basına, haber ajanslarına veya radyo ve
televizyon kurumlarına bilgi veya demeç veremezler. Bu konuda gerekli bilgi ancak
bakanın yetkili kılacağı görevli illerde valiler veya yetkili kılacağı görevli tarafından
verilebilir.
Askeri hizmet ile ilgili bilgiler özel kanunların yetkili, kıldığı personel dışın da hiç bir kimse
tarafından açıklanamaz.
Resmi belge, araç ve gereçlerin yetki verilen mahaller dışına çıkarılmaması ve iadesi: Madde-16
Devlet memurları görevleri ile ilgili resmi belge araç ve gereçleri, yetki verilen mahaller
dışına çıkaramazlar, hususi işlerinde kullanamazlar.
Devlet memurları görevleri icabı kendilerine teslim edilen resmi belge, araç ve gereçleri
görevleri sona erdiği zaman iade etmek zorundadırlar. Bu zorunluluk memurun
mirasçılarına da şamildir.
Genel Haklar
Uygulamayı isteme hakkı: Madde 17
Devlet memurları, bu kanun ve bu kanuna dayanılarak yayınlanan tüzük ve
yönetmeliklere göre tayin ve tesbit olunup yürürlükte bulunan hükümlerin kendileri
hakkında aynen uygulanmasını istemek hakkına sahiptirler.
Güvenlik: Madde 18
Kanunlarda yazılı haller dışında Devlet memurunun memurluğuna son verilmez, aylık ve
başka hakları elinden alınamaz.
Emeklilik: Madde 19
Devlet memurlarının, özel kanununda yazılı belirli şartlar içinde, emeklilik hakları vardır.
Çekilme: Madde 20
Devlet memurları, bu kanunda belirtilen esaslara göre memurluktan çekilebilirler.
Müracaat, şikâyet ve dava açma: Madde 21
Devlet memurları kurumlarıyla ilgili resmi ve şahsi işlerinden dolayı müracaat; amirleri
veya kurumları tarafından kendilerine uygulanan idari eylem ve işlemlerden dolayı şikâyet
ve dava açma hakkına sahiptirler.
Müracaat ve şikâyetler söz veya yazı ile en yakın amirden başlayarak silsile yolu ile
şikâyet edilen amirler atlanarak yapılır.
Müracaat ve şikâyetler incelenerek en kısa zamanda ilgiliye bildirilir. Müracaat ve
şikâyetlerle ilgili esas ve usuller Başbakanlıkça hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir.
Sendika kurma: Madde 22
Devlet memurları, Anayasada ve özel kanununda belirtilen hükümler uyarınca sendikalar
ve üst kuruluşlar kurabilir ve bunlara üye olabilirler.
İzin Madde 23
Devlet memurları, bu kanunda gösterilen süre ve şartlarla izin hakkına sahiptirler.
Kovuşturma ve yargılama: Madde 24
Devlet memurlarının görevleri ile ilgili veya görevleri sırasında işledikleri suçlardan dolayı
soruşturma ve kovuşturma yapılması ve haklarında dava açılması özel hükümlere tabidir.
İsnat ve iftiralara karşı koruma: Madde 25
Devlet memurları hakkındaki ihbar ve şikayetler, garaz veya mücerret hakaret için,
uydurma bir suç isnadı suretiyle yapıldığı ve soruşturma veya yargılamanın tabi olduğu
kanuni işlem sonucunda bu isnat sabit olmadığı takdirde, merkezde bu memurun en
büyük amiri, illerde valiler, isnatta bulunanlar hakkında kamu davası açılmasını
Cumhuriyet Savcılığından isterler.
Yasaklar
Toplu eylem ve hareketlerde bulunma yasağı: Madde 26
Devlet memurlarının kamu hizmetlerini aksatacak şekilde memurluktan kasıtlı olarak
birlikte çekilmeleri veya görevlerine gelmemeleri veya görevlerine gelipte Devlet
hizmetlerinin ve işlerinin yavaşlatılması veya aksatılması sonucunu doğuracak eylem ve
hareketlerde bulunmaları yasaktır.
Grev yasağı: Madde 27
Devlet memurlarının greve karar vermeleri, grev tertiplemeleri, ilan etmeleri, bu yolda
propaganda yapmaları yasaktır.
Devlet memurları, harhangi bir greve veya grev teşebbüsüne katılamaz, grevi
destekliyemez veya teşvik edemezler.
Ticaret ve diğer kazanç getirici faaliyetlerde bulunma yasağı: Madde 28
Memurlar Türk Ticaret Kanununa göre (Tacir) veya (Esnaf) sayılmalarını gerektirecek bir
faaliyette bulunamaz, ticaret ve sanayi müesseselerinde görev alamaz, ticari mümessil
veya ticari vekil veya kollektif şirketlerde ortak veya komandit şirkette komandite ortak
olamazlar. (Görevli oldukları kurumların iştiraklerinde kurumlarını temsilen alacakları
görevler hariç). Memurlar, meslekî faaliyette veya serbest meslek icrasında bulunmak
üzere ofis, büro, muayenehane ve benzeri yerler açamaz; gerçek kişilere, özel hukuk
tüzel kişilerine veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarına ait herhangi bir
işyerinde veya vakıf üniversitelerinde çalışamaz.
Memurların üyesi oldukları yapı, kalkınma ve tüketim kooperatifleri, kamu kurumu
niteliğindeki meslek kuruluşları ve kanunla kurulmuş yardım sandıklarının yönetim,
denetim ve disiplin kurulları üyelikleri görevleri, özel kanunlarda belirtilen görevler ile
kurumundan izin alınmak kaydıyla yapılan insanî ve sosyal amaçlı gönüllü çalışmalar bu
yasaklamanın dışındadır.
Eşleri, reşit olmayan veya mahcur olan çocukları, yasaklanan faaliyetlerde bulunan
memurlar bu durumu 15 gün içinde bağlı oldukları kuruma bildirmekle yükümlüdürler,
Hediye alma, menfaat sağlama yasağı: Madde 29
Devlet memurlarının doğrudan doğruya veya aracı eliyle hediye istemeleri ve görevleri
sırasında olmasa dahi menfaat sağlama amacı ile hediye kabul etmeleri veya iş
sahiplerinden borç para istemeleri ve almaları yasaktır.
Kamu Görevlileri Etik Kurulu, hediye alma yasağının kapsamını belirlemeye ve en az genel
müdür veya eşiti seviyedeki üst düzey kamu görevlilerince alınan hediyelerin listesini
gerektiğinde her takvim yılı sonunda bu görevlilerden istemeye yetkilidir.
Denetimindeki teşebbüsten menfaat sağlama yasağı: Madde 30
Devlet memurunun, denetimi altında bulunan veya kendi görevi veya mensup olduğu
kurum ile ilgisi olan bir teşebbüsten, doğrudan doğruya veya aracı eliyle her ne ad altında
olursa olsun bir menfaat sağlaması yasaktır.
Gizli bilgileri açıklama yasağı: Madde 31
Devlet memurlarının kamu hizmetleri ile ilgili gizli bilgileri görevlerinden ayrılmış bile
olsalar, yetkili bakanın yazılı izni olmadıkça açıklamaları yasaktır.
Sınıflandırma
Kadroların tespiti: Madde 33
Kadrosuz memur çalıştırılamaz.
Genel ve Katma Bütçeli kuruluşlarla bunlara bağlı döner sermayeli kuruluşlar; kanunlarla
kurulan fonlar, kefalet sandıkları ve Beden Terbiyesi Bölge Müdürlüklerinde memur
deyimine giren kişilere gördürülen hizmetlerin gerektirdiği görevler için tespit olunan
kadrolar Genel Kadro Kanununda gösterilir. Milli Güvenliğe ilişkin kadrolardan gizli kalması
gerekenler hakkında bu hüküm uygulanmaz.
İl özel idareleri ve belediyeler ile bunların kurdukları birliklerin kadroları yetkili
organlarınca hazırlanarak içişleri Bakanlığının onayı ile tamamlanır.
Yukarıdaki fıkrada sözü edilen kadroların kaldırılması veya bu kadrolarda yapılacak
değişiklikler de aynı usule tabidir.
Tesis edilen sınıflar: Madde 36
Bu Kanuna tabi kurumlarda çalıştırılan memurların sınıfları aşağıda gösterilmiştir.
I - GENEL İDARE HİZMETLERİ SINIFI:
Bu Kanunun kapsamına dahil kurumlarda yönetim, icra, büro ve benzeri hizmetleri gören
ve bu Kanunla tespit edilen diğer sınıflara girmeyen memurlar Genel idare Hizmetleri
sınıfını teşkil eder.
II - TEKNİK HİZMETLER SINIFI:
Bu Kanunun kapsamına giren kurumlarda meslekleriyle ilgili görevleri fiilen ifa eden ve
meri hükümlere göre yüksek mühendis, mühendis, yüksek mimar, mimar, jeolog,
hidrojeolog, hidrolog, jeofizikçi, fizikçi, kimyager, matematikçi, istatikçi, yöneylemci
(Hareket araştırmacısı), matematiksel iktisatcı, ekonomici ve benzeri ile teknik öğretmen
okullarından mezun olup da, öğretmenlik mesleği dışında teknik hizmetlerde çalışanlar,
Mimarlık ve Mühendislik Fakültesi veya bölümlerinden mezun şehir plancısı, yüksek şehir
plancısı, yüksek Bölge Plancısı, 3437 ve 9/5/1969 tarih 1177 sayılı Kanunlara göre tütün
eksperi yetiştirilenler ile müskirat ve çay eksperleri, fen memuru, yüksek tekniker,
tekniker teknisyen ve emsali teknik unvanlara sahip olup, en az orta derecede mesleki
tahsil görmüş bulunanlar, Teknik Hizmetler sınıfını teşkil eder.6
III - SAĞLIK HİZMETLERİ VE YARDIMCI SAĞLIK HİZMETLERİ SINIFI:
Bu sınıf, sağlık hizmetlerinde (Hayvan sağlığı dahil) mesleki eğitim görerek yetişmiş olan
tabip, diş tabibi, eczacı, veteriner hekim gibi memurlar ile bu hizmet sahasında çalışan
yüksek öğrenim görmüş fizikoterapist, tıp teknoloğu, ebe, hemşire, sağlık memuru, sosyal
hizmetler mütehassısı, biyolog, pisikolog, diyetçi, sağlık muhendisi, sağlık fizikçisi, sağlık
idarecisi ile ebe ve hemşire, hemşire yardımcısı, (Fizik tedavi, laboratuvar, eczacı, diş
anestezi, röntgen teknisyenleri ve yardımcıları, çevre sağlığı ve toplum sağlığı teknisyeni
dahil) sağlık savaş memuru, hayvan sağlık memuru ve benzeri sağlık personelini kapsar.
(Ek paragraf: 10/7/2003-4924/11 md.) Bu sınıfa dahil personel tarafından yerine
getirilmesi gereken hizmetler, lüzumu halinde bedeli döner sermaye gelirlerinden
ödenmek kaydıyla, Bakanlıkça tespit edilecek esas ve usullere göre hizmet satın alınması
yoluyla gördürülebilir.
IV - EĞİTİM VE ÖĞRETİM HİZMETLERİ SINIFI:
Bu sınıf, bu Kanun kapsamına giren kurumlarda eğitim ve öğretim vazifesiyle
görevlendirilen öğretmenleri (…)7 kapsar.8
6
Bu bentte yer alan ve daha sonra bent kapsamına alınan unvanlarla ilgili olarak Bakanlar Kurulunun 10/10/1983
tarihli ve 83/7198 sayılı Kararı ile 27/9/2010 tarihli ve 2010/1092 sayılı Kararına bakınız.
7
4/6/2010 tarihli ve 5984 sayılı Kanunun 4 üncü maddesiyle bu bölümde yer alan “ilköğretim müfettişlerini ve
yardımcılarını” ibaresi madde metninden çıkarılmıştır.
8
Bu bende, 3/4/1998 tarih ve 4359 sayılı Kanunun 3 üncü maddesiyle "ilköğretim müfettişlerini ve yardımcılarını"
ibaresi eklenmiş ve metne işlenmiştir.
V - AVUKATLIK HİZMETLERİ SINIFI:
Avukatlık hizmetleri sınıfı, Özel kanunlarına göre avukatlık ruhsatına sahip, baroya kayıtlı
ve kurumlarını yargı mercilerinde temsil yetkisini haiz olan memurları kapsar.
VI - DİN HİZMETLERİ SINIFI:
Din hizmetleri sınıfı, özel kanunlarına göre çeşitli derecelerde dini eğitim görmüş olan ve
dini görev yapan memurları kapsar.
VII - EMNİYET HİZMETLERİ SINIFI:9
Bu sınıf, özel kanunlarına göre çarşı ve mahalle bekçisi, polis, komiser muavini, komiser,
başkomiser emniyet müfettişi, polis müfettişi, emniyet amiri ve emniyet müdürü ve
emniyet müdürü sıfatını kazanmış emniyet mensubu memurları kapsar.10
VIII - YARDIMCI HİZMETLER SINIFI:
Yardımcı hizmetler sınıfı, kurumlarda her türlü yazı ve dosya dağıtmak ve toplamak,
müracaat sahiplerini karşılamak ve yol göstermek; hizmet yerlerini temizleme, aydınlatma
ve ısıtma işlerinde çalışmak veya basit iklim rasatlarını yapmak; ilaçlama yapmak veya
yaptırmak veya tedavi kurumlarında hastaların ve hastanelerin temizliği ve basit bakımı ile
ilgili hizmetleri yapmak veya kurumlarda koruma ve muhafaza hizmetleri gibi
anahizmetlere yardımcı mahiyetteki görevlerde her kurumun özel bünyesine göre ve yine
bu mahiyette olmak üzere ihdasına lüzum gördüğü yardımcı hizmetleri ifa ile görevli
bulunanlardan 4 üncü maddenin (D) bendinde tanımlananların dışında kalanları kapsar. 10
Bu sınıfa dahil personel tarafından yerine getirilmesi gereken hizmetlerden hizmet
yerlerinin ve tedavi kurumlarının temizlenmesi, tesisatın bakım ve işletilmesi ve benzeri
nitelikteki hizmetlerin üçüncü şahıslara ihale yoluyla gördürülmesi mümkündür.
IX - MÜLKİ İDARE AMİRLİĞİ HİZMETLERİ SINIFI:
Bu sınıf, valiler ve kaymakamlar ile bu sıfatları kazanmış olup içişleri Bakanlığı merkez ve
iller kuruluşunda çalışanları ve maiyet memurlarını kapsar.
X - MİLLİ İSTİHBARAT HİZMETLERİ SINIFI:
Bu sınıf, Milli istihbarat Teşkilatı kadrolarında veya bu teşkilat emrinde çalıştırılanlardan
özel kanunlarında gösterilen veya Başbakanlıkça tespit edilen görevleri ifa edenleri
kapsar.
Yükselinebilecek derecenin üstünde bir dereceye yükselme: Madde 37
Bu kanun hükümlerine göre öğrenim durumları, hizmet sınıfları ve görev unvanları
itibariyle azami yükselebilecekleri derecelerin dördüncü kademesinden aylık almaya hak
kazanan ve son sekiz yıllık süre içinde herhangi bir disiplin cezası almayanların kazanılmış
hak aylıkları kadro şartı aranmaksızın bir üst dereceye yükseltilir.
Sınıf dışında kadro ihdas edilemiyeceği: Madde 39
Bu kanuna tabi kurumlarda sınıflar dışında memurluk kadroları ihdas edilemez.
Memuriyete girişte yaş: Madde 40
Genel olarak 18 yaşını tamamlıyanlar Devlet memuru olabilirler.
Bir meslek veya sanat okulunu bitirenler en az 15 yaşını doldurmuş olmak ve Türk Medeni
Kanununun 12 nci maddesine göre kazai rüşt kararı almak şartiyle Devlet memurluklarına
atanabilirler.
Çalışma yaş hadleri: Madde 44
Memurun başka sınıfta ve derecesinin altında bir görevde çalıştırılmıyacağı: Madde 45
9
26/6/1984 tarih ve 241 sayılı K.H.K.'nin 35 inci maddesine bakınız.
24/4/2008 tarihli ve 5757 sayılı Kanunun 3 üncü maddesiyle; (VII) numaralı bende "özel kanunlarına göre"
ibaresinden sonra gelmek üzere "çarşı ve mahalle bekçisi" ibaresi eklenmiş ve (VIII) numaralı bentte yer alan
"kurumlarda, çarşı ve mahallelerde" ibaresi "kurumlarda" şeklinde değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
10
Hiç bir memur sınıfının dışında ve sınıfının içindeki derecesinin altında bir derecenin
görevinde çalıştırılamaz.
5 inci ve daha aşağı derecelerdeki kadrolara, derece yükselmesi için gerekli nitelikleri haiz
memur bulunmaması hallerinde, 36 ncı maddede belirtilen öğrenim durumları itibariyle
tespit olunan yükselinebilecek dereceyi aşmamak ve karşılık gösterilecek kadro derecesi
kazanılmış hak aylık derecelerinin üç üst derecesinden fazla olmamak kaydıyla, bu
dereceler karşılık gösterilerek, kendi derecesi ile aynı sınıftan memur atanması
mümkündür.
Bu gibiler, işgal ettikleri kadroda kazanılmış derece ve kademelerinin aylığını almaya
devam ederler ve kazanılmış aylıklarındaki kademe ilerlemesi ve derece yükselmesi genel
esaslara göre yapılır. Karşılık gösterilen kadrolar, ilgililer için kazanılmış hak teşkil etmez.
Devlet Memurluğuna Alınma
Usul
Atama yapılacak boş kadroların bildirilmesi: Madde 46
Bakanlıklar ile diğer kamu kurum ve kuruluşları (Milli istihbarat Teşkilatı Müsteşarlığı
hariç), personel atamasına lüzum gördükleri boş kadroların sayılarını, sınıf ve derecelerini
belirterek Devlet Personel Başkanlığına bildirirler.
Duyurma: Madde 47
Devlet Personel Başkanlığı atama yapılacak boş kadroların sınıf ve derecelerini, kadroların
bulundukları kurum ve yerlerini, kadrolara alınacak personel sayılarını, alınacak personelin
genel ve özel şartlarını, en son başvurma tarihini, başvurulacak mercileri, sınav yerlerini
ve zamanlarını ve gerek görülen diğer bilgileri başvurma süresinin bitiminden en az 15
gün önce Resmi Gazete, radyo, televizyon ve ülke çapında tirajı yüksek gazetelerden
asgari biri ve uygun görülecek diğer araçlar ile duyurur.
Sınavsız atama yapılacak yerlere kadro adedinden fazla istekli bulunduğu takdirde
açılacak sınavın gün ve yeri yukarıdaki şartlara uygun olarak ayrıca duyurulur.
Şartlar
Genel ve özel şartlar: Madde 48
Devlet memurluğuna alınacaklarda aşağıdaki genel ve özel şartlar aranır.
A) Genel şartlar:
1. Türk Vatandaşı olmak,11
2. Bu Kanunun 40 ncı maddesindeki yaş şartlarını taşımak,
3. Bu Kanunun 41 nci maddesindeki öğrenim şartlarını taşımak,
4. Kamu haklarından mahrum bulunmamak,
(Dikkat! devamı 4199 uncu sayfadadır.)
B) Özel şartlar:
1. Hizmet göreceği sınıf için 36 ve 41 nci maddelerde belirtilen öğretim ve eğitim
kurumlarının birinden diploma almış olmak,
2. Kurumların özel kanun veya diğer mevzuatında aranan şartları taşımak.
Sınavlara katılma: Madde 49
Duyurulan Devlet kamu hizmet ve görevlerine Devlet Memuru olarak girmek isteyenler,
belirlenen şartları yerine getirerek başvurularını yaparlar.
Devlet kamu hizmet ve görevlerine girmek isteyenlerden ilan edilen şartları haiz
bulunmayanlar bu sınavlara katılamazlar ve bu husus başvurulan merciler tarafından
kendilerine bir yazı ile bildirilir.
11
Bulgaristan'dan Türkiye'ye mecburi göç eden Türk soyundan olanlarda bu şartın aranmıyacağı 27/6/1989 tarih ve
375 sayılı KHK'nin geçici 5 inci maddesi ile hükme bağlanmıştır.
Sınav şartı: Madde 50
Devlet kamu hizmet ve görevlerine Devlet memuru olarak atanacakların açılacak Devlet
memurluğu sınavlarına girmeleri ve sınavı kazanmaları şarttır.
Sınavların yapılmasına dair usul ve esaslar ile sınava tabi tutulmadan girilebilecek hizmet
ve görevler ve bunların tabi olacağı esaslar Devlet Personel Başkanlığınca hazırlanacak bir
genel yönetmelikle düzenlenir.
Sınav sonuçları: Madde 51
Sınav sonuçları, ilgili kurumda teşkil edilen sınav komisyonlarının sorumluluğunda
belirlenecek başarılı olanların isimleri başarı sıralarına göre ilan edilir ve yazı ile de
ilgililere bildirilir.
ilan edilen sınav sonuçları müteakip sınav tarihine kadar geçerlidir.
Kurumların memur ihtiyaçlarını karşılama şekli: Madde 52
Kurumların memur ihtiyaçları yayınlanan sınav sonuçlarında belirlenen başarı sırasına
göre ilgili kurumlarca atama yapılmak suretiyle karşılanır.
Müteakip sınav dönemine kadar kurumların acil ihtiyaçları; sınavlara girip kazanmış ancak
yeterli kadro olmaması nedeni ile ataması yapılamayanlardan; yayınlanan başarı sırasına
göre karşılanabilir.
Yapılan atamalar, ilgili kurumlarca derhal Devlet Personel Başkanlığına bildirilir.
Özürlü personel çalıştırma yükümlülüğü: 12 Madde 53
Kurum ve kuruluşlar bu Kanuna göre çalıştırdıkları personele ait kadrolarda % 3 oranında
özürlü çalıştırmak zorundadır. % 3‘ün hesaplanmasında ilgili kurum veya kuruluşun
(yurtdışı teşkilat hariç) toplam dolu kadro sayısı dikkate alınır.
Özürlüler için sınavlar, ilk defa Devlet memuru olarak atanacaklar için açılan sınavlardan
ayrı zamanlı olarak, özürlü kontenjanı açığı bulunduğu sürece özür grupları ve eğitim
durumları itibarıyla sınav sorusu hazırlanmak ve ulaşılabilirliklerini sağlamak suretiyle
merkezi olarak yapılır veya yaptırılır.
Özürlü personel çalıştırma yükümlüğünün yerine getirilmesinin takip ve denetimi ile
özürlülerin Devlet memurluğuna yerleştirilmesinden Devlet Personel Başkanlığı
sorumludur. Özürlü açığı bulunan kamu kurum ve kuruluşları bir sonraki yıl için alım
yapacakları özürlülere ilişkin taleplerini her yılın Ekim ayının sonuna kadar Devlet Personel
Başkanlığına bildirmek zorundadır. Devlet Personel Başkanlığı kurum ve kuruluşların
bildirimi üzerine, özürlü kontenjanlarına yerleştirme yapabilir veya yaptırabilir.
Özürlülerin memurluğa alınma şartlarına, merkezi sınav ve yerleştirmenin yapılmasına,
eğitim durumu ve özür grupları dikkate alınarak kura usulü ile yapılacak yerleştirmelere,
özürlülerin görevlerini yürütmelerinde hangi yardımcı araç ve gereçlerin kurumlarınca
temin edileceğine, kamu kurum ve kuruluşlarınca özürlü personel istihdamı ile ilgili
istatistiksel verilerin bildirilmesine ilişkin usul ve esaslar ile diğer hususlar Özürlüler idaresi
Başkanlığının görüşü alınarak Devlet Personel Başkanlığınca hazırlanacak yönetmelikle
düzenlenir.
Adaylık
Adaylığa kabul edilme: Madde 54
Sınavlarda başarılı olanlardan Devlet memurluğuna girmek isteyenler başarı listesindeki
sıraya ve 47 nci maddeye göre ilan edilen kadro sayısı kadar, kurumlarınca memur adayı
olarak atanırlar.
12
Bu madde başlığı " Özürlülerin devlet memurluğuna alınmaları:” iken, 13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 99
uncu maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
Aday olarak atanmış Devlet memurunun adaylık süresi bir yıldan az iki yıldan çok olamaz
ve bu süre içinde aday memurun başka kurumlara nakli yapılamaz.
Adayların yetiştirilmesi: Madde 55
Aday olarak atanan memurların önce bütün memurların ortak vasıfları ile ilgili temel
eğitime, bilahara sınıfları ile ilgili hazırlayıcı eğitime ve staja tabi tutulmaları ve Devlet
memuru olarak atanabilmeleri için başarılı olmaları şarttır.
Temel eğitim ile hazırlayıcı eğitim aynı kurumda yapılır.
Eğitim süreleri, programları, değerlendirme esasları ve hangi kurumların sorumluluğunda
yapılacağı ve diğer hususlar Başbakanlıkça hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir.
Adaylık devresi içinde göreve son verme:13 Madde 56
Adaylık süresi içinde temel ve hazırlayıcı eğitim ve staj devrelerinin her birinde başarısız
olanlarla adaylık süresi içinde hal ve hareketlerinde memuriyetle bağdaşmıyacak
durumları, göreve devamsızlıkları tespit edilenlerin disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya
yetkili amirin onayı ile ilişkileri kesilir.
İlişkileri kesilenler ilgili kurumlarca derhal Devlet Personel Başkanlığına bildirilir.
Adaylık süresi sonunda başarısızlık:14 Madde 57
Adaylık süresi içinde disiplin cezası almış olanların disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya
yetkili amirin onayı ile ilişikleri kesilir. ilişkileri kesilenler ilgili kurumlarca derhal Devlet
Personel Başkanlığına bildirilir.
Adaylık devresi içinde veya sonunda, 56 ncı ve bu madde hükümlerine göre ilişikleri
kesilenler (sağlık nedenleri hariç) 3 yıl süre ile Devlet memurluğuna alınmazlar.
Hizmet Şartları ve Şekilleri
Atanma
Asli memurluğa atanma: Madde 58
Adaylık devresi içinde eğitimde başarılı olan adaylar disiplin amirlerinin teklifi ve atamaya
yetkili amirin onayı ile onay tarihinden geçerli olmak üzere asli memurluğa atanırlar.
Asli memurluğa geçme tarihi adaylık süresinin sonunu geçemez.
Atamalarda görev yerine hareket ve işe başlama süresi: Madde 62
İlk defa veya yeniden veyahut yer değiştirme suretiyle;
a) Aynı yerdeki görevlere atananlar atama emirlerinin kendilerine tebliğ gününü,
b) Başka yerdeki görevlere atananlar, atama emirlerinin kendilerine tebliğ tarihinden
itibaren 15 gün içerisinde o yere hareket ederek belli yol süresini,
İzleyen iş günü içinde işe başlamak zorundadırlar. Savaş ve olağanüstü hallerde bu süre
Bakanlar Kurulu Kararı ile kısaltılabilir.
Yukarıdaki süreler;
1 - Kanuni izinlerin kullanılması veya geçici bir görevin yapılması sırasında başka bir
göreve atanan memurlar için iznin veya geçici görevin bitimi,
2 - Hesaplarını, yerlerine gelenlere devir zorunda bulunan sayman ve sayman
mutemetleri için devrin sona ermesi,
3 - Eski görevlerine devamları kurumlarınca yazılı olarak tebliğ edilenler için yerlerine
atanan memurların gelmesi veya yeni görev yerlerine hareketlerinin kurumlarınca tebliği,
tarihinde başlar.
13
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 117 nci maddesiyle, bu maddede yer alan “sicil” ibaresi “disiplin” olarak
değiştirilmiş ve metne işlenmiştir
14
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 117 nci maddesiyle, bu maddenin birinci fıkrasında yer alan “Adaylardan
en geç iki yıl içinde Devlet memuru olabilmeleri için olumlu sicil alamayanların sicil amirlerinin teklifi” ibaresi
“Adaylık süresi içinde disiplin cezası almış olanların disiplin amirlerinin teklifi” olarak değiştirilmiş ve metne
işlenmiştir.
Yer değiştirme suretiyle yapılan atamalarda memurlara atama emirleri tebliğ edilince
yollukları, ödeme emri aranmaksızın, saymanlıklarca derhal ödenir. Memurun izinli ve
raporlu olması tebligata engel olmamakla beraber (a) ve (b) bentlerindeki süreler izin ve
rapor müddetinin bitmesinde başlar.
Bu maddede geçen "yer" deyiminin kapsamı içişleri ve Maliye Bakanlıklarınca birlikte
belirtilir.
İşe başlamama halinde yapılacak işlem: Madde 63
Bir göreve ilk defa veya yeniden atananlardan belge ile isbatı mümkün zorlayıcı sebepler
olmaksızın 62 nci maddedeki süre içinde işe başlamayanların atanmaları iptal edilir ve
bunlar 1 yıl süreyle Devlet memuru olarak istihdam edilemezler. Bunların belge ile isbatı
mümkün zorlayıcı sebepler nedeniyle göreve başlamama hali iki ayı aştığı takdirde atama
işlemi atamaya yetkili makamlarca iptal edilir.
Başka yerdeki bir göreve atananlardan 62 nci maddedeki süre içinde hareket ederek belli
yol süresi sonunda yeni görevlerine başlamıyanlara, eski görevlerinden ayrılış ve yeni
görevlerine başlayış tarihleri arasında aylık verilmemek şartı ile 10 günlük bir süre daha
verilebilir. Belge ile isbatı mümkün zorlayıcı sebepler olmaksızın bu süre sonunda da yeni
görevlerinde işe başlamıyanlar memuriyetten çekilmiş sayılırlar.
Devlet Memurluğunda İlerleme ve Yükselmeler
Kademe ve kademe ilerlemesi:15 Madde 64
Kademe; derece içinde, görevin önemi veya sorumluluğu artmadan, memurun aylığındaki
ilerlemedir.
Memurun kademe ilerlemesinin yapılabilmesi için bulunduğu kademede en az bir yıl
çalışmış olması ve bulunduğu derecede ilerleyebileceği bir kademenin bulunması şartları
aranır.
72 nci madde gereğince belirli bir süre görev yapmak üzere, mecburî olarak sürekli
görevle atanan memurlardan kalkınmada birinci derecede öncelikli yörelerde bulunanlara,
bu yörelerde fiilen çalışmak suretiyle geçirilen her iki yıl için bir kademe ilerlemesi daha
verilir. Yıllık izinde geçirilen süreler fiilen çalışılmış sayılır. iki yıldan az süreler dikkate
alınmaz.
Son sekiz yıl içinde herhangi bir disiplin cezası almayan memurlara, aylık derecelerinin
yükseltilmesinde dikkate alınmak üzere bir kademe ilerlemesi uygulanır.
Bu maddede belirtilen şartları haiz her sınıf ve derecedeki memurlar, hak kazandıkları
tarihten geçerli olmak üzere ve başkaca bir işleme gerek kalmaksızın bir ileri kademeye
ilerlemiş sayılırlar.
Kademe ilerlemesi ile ilgili onay mercii atamaya yetkili amirdir. Onay mercileri kademe
ilerlemeleri ile ilgili yetkilerini devredebilirler.
Kademe ilerlemesine hak kazanamayan memurlar, kurumlarınca her ay alınacak toplu
onaylarla belirlenir. Kademe ilerlemesi yapmış sayılanlardan ilerlemeye müstahak
olmadıkları sonradan tespit edilenlerin kademe ilerlemeleri, ilerlemiş sayıldıkları tarihten
geçerli olmak üzere iptal edilir.
Kadrosuzluk sebebiyle derece yükselmesi yapamayanların aylıkları: 16 Madde 67
Diğer şartları taşımakla birlikte üst derecelerde (...)(1) kadro olmadığı için derece
yükselmesi yapamayan memurların kazanılmış hak aylıkları, öğrenim durumları itibariyle
15
Bu madde başlığı “Kademelerde ilerleme şartları:” iken, 13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 100 üncü
maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
16
4/7/2001 tarih ve 631 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 3 üncü maddesi ile; bu maddede yer alan “boş”
ibaresi, metinden çıkarılmış ve “bir üst derecesine yükseltilebilir” ibaresi, “üst derecelerine yükseltilir” şeklinde
değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
yükselebilecekleri dereceyi aşmamak şartıyla işgal etmekte oldukları kadroların üst
derecelerine yükseltilir.
İdari görevlere atanma: Madde 69
Kurumlar, Eğitim ve Öğretim, Sağlık ve Yardımcı Sağlık ve Teknik Hizmetler Sınıflarına
dahil memurlardan, kariyerlerinden yararlanmak istediklerini 2 - 4 üncü dereceler
arasındaki idari görevlere ait olup kazanılmış hak derecelerinin iki altındaki derecelerden
tesbit ve ihdas edilmiş kadrolara atayabilirler.
Bu suretle atanan memurların aylıkları kazanılmış hak dereceleri üzerinden ödenir. Ancak
kazanılmış aylık dereceleri ve kariyer hizmet sınıfları için tesbit edilen ek gösterge, zam ve
tazminatlar ile atandıkları görevlerin ek gösterge, zam ve tazminatlarının farklı olması
halinde fazla olanı ödenir.
Bir sınıftan başka bir sınıfa geçme: Madde 71
Memurların eşit dereceler arasında veya derece yükselmesi suretiyle sınıf değiştirmeleri
caizdir. Bu şekilde sınıf değiştireceklerin geçecekleri sınıf ve görev için bu Kanunda veya
kuruluş kanunlarında belirtilen niteliklere sahip olmaları şarttır. Bu durumda sınıfları
değişenlerin eski sınıflarının derecesinde elde ettikleri kademelerde geçirdikleri süreler
yeni sınıflardaki derecelerinde dikkate alınır.
Kurumlar, memurlarını meslekleri ile ilgili sınıftan genel idare hizmetleri sınıfına veya
genel idare hizmetleri sınıfından meslekleri ile ilgili sınıfa, görev ve unvan eşitliği
gözetmeden kazanılmış hak aylık dereceleriyle atayabilirler.
Eski sınıflarında, görev alacakları yeni sınıfa göre memurluğa daha yüksek bir derece ve
kademeden başlamış olup da sınıf değiştirenlerin yeni görevlerindeki ilk ilerleme süreleri
eski sınıflarında kazandıkları derece ve kademelere tekabül eden süre kadar uzatılır ve bu
süre tamamlanıncaya kadar kendilerine sınıf değiştirmeleri sırasında bulundukları
derecede kademe ilerlemesi verilmez.
Yer Değiştirmeler
Silah altına alınma: Madde 81
Hazarda ve seferde muvazzaflık hizmeti dışında silah altına alınan Devlet memurları, silah
altında bulundukları sürece izinli sayılırlar.
Terhis edilenlerin görevlerine dönmeleri: Madde 82
Hazarda eğitim ve manevra maksadiyle veya seferde muvazzaflık hizmeti dışında silah
altına alınan memurların terhislerinden sonra görevlerine başlamaları, 62 ve 63 üncü
maddelerin yer değiştirme suretiyle atamaya ilişkin hükümlerine tabidir.
Vekalet görevi ve aylık verilmesinin şartları: Madde 86
Memurların kanuni izin, geçici görev, disiplin cezası uygulaması veya görevden
uzaklaştırma nedenleriyle işlerinden geçici olarak ayrılmaları halinde yerlerine kurum
içinden veya diğer kurumlardan veya açıktan vekil atanabilir.
Bir görevin memurlar eliyle vekaleten yürütülmesi halinde aylıksız vekalet asıldır.
Ancak, ilkokul öğretmenliği (Yaz tatili hariç), tabiplik, diş tabipliği, eczacılık, köy ve
beldelerdeki ebelik ve hemşirelik, mühendis ve mimarlık, veterinerlik, vaizlik, Kur‘an kursu
öğreticiliği, imam-hatiplik ve müezzin-kayyımlığa ait boş kadrolara Maliye Bakanlığının izni
(mahallî idarelerde izin şartı aranmaz) ile, açıktan vekil atanabilir. 171819
17
Bu fıkraya, “eczacılık” ibaresinden sonra gelmek üzere 21/6/2005 tarihli ve 5371 sayılı Kanunun 5 inci maddesiyle,
“köy ve beldelerdeki ebelik ve hemşirelik,” ibaresi eklenmiştir.
18
Bu fıkraya; 21/3/2006 tarihli ve 5473 sayılı Kanunun 3 üncü maddesiyle "kadrolara" ibaresinden sonra gelmek
üzere "Maliye Bakanlığının izni (mahallî idarelerde izin şartı aranmaz) ile" ibaresi eklenmiş ve metne işlenmiştir.
19
23/8/2011 tarihi ve 653 sayılı KHK‟nın 16 ncı maddesiyle bu fıkrada yer alan “köy ve kasaba imamlığına” ibaresi
“vaizlik, Kur‟an kursu öğreticiliği, imam-hatiplik ve müezzin-kayyımlığa” şeklinde değiştirilmiştir.
Aynı kurumdan birinci fıkrada sayılan ayrılmalar dolayısiyle atanan vekil memurlara
vekalet görevinin 3 aydan fazla devam eden süresi için, kurum dışından veya açıktan
atananlarla kurum içinden ilkokul öğretmenliğine atanan öğretmenler ile veznedarlık
görevine atananlara göreve başladıkları tarihten itibaren vekalet aylığı ödenir.
Bu Kanuna tabi kurumlarda çalışan veteriner hekim veya hayvan sağlık memurları,
veteriner hekim veya hayvan sağlık memuru bulunmayan belediyelerin veterinerlik veya
hayvan sağlık memurluğu hizmetlerini ifa etmek üzere bu hizmetlerle ilgili kadrolara
vekalet aylığı verilmek suretiyle atanabilirler.
Yukarıda sayılan haller dışında, boş kadrolara ait görevler lüzum görüldüğü takdirde
memurlara ücretsiz olarak vekaleten gördürülebilir.
Bu Kanuna tabi kurumlarda, mali, nakdi ve ayni sorumluluğu bulunan saymanlık
kadrolarının boşalması halinde bu kadrolara işe başladıkları tarihten itibaren vekalet aylığı
verilmek suretiyle memurlar arasından atama yapılabilir.
İkinci görev yasağı: Madde 87
Memurlara;
a) Bu Kanuna tabi kurumlarda,
b) Sermayesinin tamamı Devlet tarafından verilmek suretiyle kurulan iktisadi kurumlar ile
sermayesinin yarısından fazlası Devlete ait bankalarda,
c) Özel kanunlarla veya özel kanunların verdiği yetkiye dayanılarak kurulan banka ve
kuruluşlarda,
ç) Yukarıdaki bentlerde yazılı idare, kuruluş ve bankalar tarafından sermayelerinin
yarısından fazlasına katılmak suretiyle kurulan kuruluşlarla bunların aynı oranda
katılmaları ile vücut bulan kurumlarda,
ikinci görev verilemez; bu kurumlardan her ne ad ile olursa olsun para ödenemez ve
yarar sağlanamaz.
Ancak, bu Kanunun memurlara ikinci görev verilmesini öngören hükümleri ile hakem,
tasfiye memuru ve bilirkişilere takdir olunan il Genel Meclisi ve il Daimi Encümeni
başkanları, özel kanunlarla kurulan ve asli görevlerinin devamı niteliğinde olmayan çeşitli
kurul, komisyon, heyet ve jüri çalışmalarına, Üniversiteler, Akademiler, Türkiye ve Orta Doğu Amme idaresi Enstitüsü ve Özel Kanunlarla kurulan araştırma kurumları tarafından
idareyle ilgili olarak yapılan inceleme ve araştırma çalışmalarına katılanlar için özel
kanunlarınca gösterilen veya bu kanunlara dayanılarak tespit edilen ücretlerin
ödenmesine ilişkin hükümler saklıdır.
İkinci görev verilecek memurlar ve görevler: Madde 88
Bu Kanuna tabi kurumlarda çalışan Devlet memurlarına esas görevlerinin yanında;
A) Özel kanunlarla veya özel kanunların verdiği yetkiye dayanılarak memurlara
gördürülmesi öngörülen sürekli hizmetler,
B) Mesleki bilgisi ile ilgili olarak, hizmet olanakları elverişli bulunmak ve atamaya yetkili
amir tarafından uygun görülmek şartiyle;
1) 87 nci maddede yazılı kurumların tabiplikleri, diş tabiplikleri, eczacılıkları,
kimyagerlikleri, veterinerlikleri, avukatlıkları ile Adli Tıp Kurumu Uzmanlıkları,
2) Asıl görevlerinin bulunduğu bucak, ilçe ve zorunlu hallerde iller belediyelerinin yüksek
mühendis, mühendis, yüksek mimar ve mimarlarca yürütülmesi gereken teknik
hizmetleri,
ikinci görev olarak verilebilir.
Asıl görevlerinin yanında;
a) Tabiplere; il ve ilçe sağlık müdürlüğü, il sağlık müdür yardımcılığı, halk sağlığı
müdürlüğü, halk sağlığı müdür yardımcılığı, sağlık grup başkanlığı, baştabiplik, baştabip
yardımcılığı ile il sağlık ve halk sağlığı müdürlüklerinde ilgili mevzuatı uyarınca tabipler
tarafından yürütülmesi öngörülen şube müdürlükleri,
b) Diş hekimlerine ve veterinerlere, meslekleri ile ilgili baştabiplik,
c) Veteriner, dişhekimi ve eczacılara; baştabip yardımcılığı,
d) Öğretmenlere; okul ve enstitü müdürlüğü, başyardımcılığı ve yardımcılığı görevleri,
ikinci görev olarak yaptırılabilir.
Ders görevi: Madde 89
Her derecedeki eğitim ve öğretim kurumları ile Üniversite ve Akademi (Askeri Akademiler
dahil), okul, kurs veya yaygın eğitim yapan kurumlarda ve benzeri kuruluşlarda öğretmen
veya öğretim üyesi bulunmaması halinde öğretmenlere, öğretim üyelerine veya diğer
memurlara veyahut açıktan atanacaklara ücret ile ek ders görevi verilebilir.
Ücretle okutulacak ders saatlerinin sayısı, ders görevi alacakların nitelikleri ve diğer
hususlar ilgili Bakanlığın teklifi ve Bakanlar Kurulunun kararı ile tespit olunur.
Birleşemiyecek görevler: Madde 90
Devlet memurlarına, vekalet görevi, ikinci görev veya ders görevlerinden ancak birisi
verilebilir. Öğretmenlerin idari görevi bu hükmün dışındadır. Bir memurun üstünde birden
çok ücretli vekalet görevi veya ikinci görev bulunamaz.
Memurluktan çekilenlerin yeniden atanmaları: Madde 92
İki defadan fazla olmamak üzere memurluktan kendi istekleriyle çekilenlerden veya bu
Kanun hükümlerine göre çekilmiş sayılanlardan tekrar memurluğa dönmek isteyenler,
ayrıldıkları sınıfta boş kadro bulunmak ve bu sınıfın niteliklerini taşımak şartıyla ayrıldıkları
tarihte almakta oldukları aylık derecesine eşit bir derecenin aynı kademesine veya 71 inci
madde hükümlerine uyulmak suretiyle diğer bir sınıfta eşit derecedeki kadrolara
atanabilirler.
657 sayılı Kanuna tabi olmayan personelden kendi istekleri ile görevinden çekilmiş
olanlar, boş kadro bulunmak ve gireceği sınıfın niteliklerini taşımak kaydı ile bu Kanuna
tabi kurumlardaki memuriyetlere atanabilirler.
Yasama görevinde veya bakan olarak geçirilen her yıl bir kademe ilerlemesi ve her iki yıl
bir derece yükselmesine esas olacak şekilde değerlendirilir.
Emeklilerin yeniden hizmete alınması: Madde 93
T.C. Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre emekli olanlardan (5434 sayılı Kanunun
104 üncü maddesine göre emeklilikle ilgili görevlere yeniden atanamayacaklar hariç)
sınıfında yazılı nitelikleri taşımakta bulunanlar kanunun 92 nci maddesi hükümlerine göre
kurumlarda boş kadro bulunmak şartiyle yeniden memurluğa alınabilirler.
Memurluğun Sona Ermesi
Çekilme: Madde 94
Devlet memuru bağlı olduğu kuruma yazılı olarak müracaat etmek suretiyle memurluktan
çekilme isteğinde bulunabilir. (Ek hüküm: 31/7/1970-1327/75 md.) Mezuniyetsiz veya
kurumlarınca kabul edilen mazereti olmaksızın görevin terk edilmesi ve bu terkin
kesintisiz 10 gün devam etmesi halinde, yazılı müracaat şartı aranmaksızın, çekilme
isteğinde bulunulmuş sayılır.
Çekilmek istiyen memur yerine atanan kimsenin gelmesine veya çekilme isteğinin
kabulüne kadar görevine devam eder. Yerine atanan kimse bir aya kadar gelmediği veya
yerine bir vekil atanmadığı takdirde, üstüne haber vererek görevini bırakabilir.
Olağanüstü mazeretle çekilenler, üstüne haber vermek şartiyle bir ay kaydına tabi
değildirler.
Çekilmede devir ve teslim süresi: Madde 95
Çekilen Devlet memurlarından devir ve teslim ile yükümlü olanlar, bu işlemlerin sonuna
kadar görevlerini bırakamazlar. Hizmet icaplarına göre devir ve teslim işlemleri için gerekli
süreler, yönetmelikte belirtilir.
Olağanüstü yönetim hallerinde çekilme usulü: Madde 96
Olağanüstü hal, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş hallerinde veya genel hayata müessir
afetlere uğrayan yerlerdeki Devlet Memurları yerine atanacaklar gelip işe başlamadıkça
görevlerini bırakamazlar.
Çekilen ve çekilmiş sayılanların yeniden atanmaları: Madde 97
Memurlardan mali ve cezai sorumlulukları saklı kalmak üzere;
A) 94 üncü maddenin 2 nci ve 3 üncü fıkrasına uygun olarak memuriyetten çekilenler altı
ay geçmeden,
B) Bu Kanuna göre çekilmiş sayılanlar ile 94 üncü maddenin 2 nci fıkrasına uymadan
görevlerinden ayrılanlar bir yıl geçmeden,
C) 95 inci maddede yazılı zorunluluklara uymayanlar 3 yıl geçmeden,
D) 96 ncı maddeye aykırı hareket edenler hiçbir surette,
Devlet memurluğuna alınamazlar.
Memurluğun sona ermesi:
Madde 98 – Devlet memurlarının
a) Bu kanun hükümlerine göre memurluktan çıkarılması;
b) Memurluğa alınma şartlarından her hangi birini taşımadığının sonradan anlaşılması
veya memurlukları sırasında bu şartlardan her hangi birini kaybetmesi;
c) Memurluktan çekilmesi;
ç) istek, yaş haddi, malûllük (…)20 sebeplerinden biri ile emekliye ayrılması; (1)
d) Ölümü;
hallerinde memurluğu sona erer.
Çalışma Saatleri, İzinler
Çalışma saatleri: Madde 99
Memurların haftalık çalışma süresi genel olarak 40 saattir.
Bu süre Cumartesi ve Pazar günleri tatil olmak üzere düzenlenir.
Ancak özel kanunlarla yahut bu kanuna veya özel kanunlara dayanılarak çıkarılacak tüzük
ve yönetmeliklerle, kurumların ve hizmetlerin özellikleri dikkate alınmak suretiyle farklı
çalışma süreleri tespit olunabilir.
Bakanlar Kurulu, yurt dışı kuruluşlarda hizmetin gerektirdiği hallerde, hafta tatilini
Cumartesi ve Pazardan başka günler olarak tespit edebilir.
Günlük çalışma saatlerinin tesbiti: Madde 100
Günlük çalışmanın başlama ve bitme saatleri ile öğle dinlenme süresi, bölgelerin ve
hizmetin özelliklerine göre merkezde Başbakanlık Devlet Personel Başkanlığının teklifi
üzerine Bakanlar Kurulunca, illerde valiler tarafından tesbit olunur.
Ancak özürlüler için; özür durumu, hizmet gerekleri, iklim ve ulaşım şartları göz önünde
bulundurulmak suretiyle günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile öğle dinlenme
süreleri merkezde üst yönetici, taşrada mülki amirlerce farklı belirlenebilir.
Memurların yürüttükleri hizmetin özelliklerine göre, bu madde uyarınca tespit edilen
çalışma saat ve süreleri ile görev yerlerine bağlı olmaksızın çalışabilmeleri mümkündür.
20
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 117 nci maddesiyle bu bentte yer alan “ve sicil” ibaresi yürürlükten
kaldırılmıştır.
Bu hususa ilişkin usûl ve esaslar, Devlet Personel Başkanlığının teklifi üzerine Bakanlar
Kurulunca belirlenir.
Günün 24 saatinde devamlılık gösteren hizmetlerde çalışma saat ve usulünün
tesbiti: Madde 101
Günün yirmidört saatinde devamlılık gösteren hizmetlerde çalışan Devlet memurlarının
çalışma saat ve şekilleri kurumlarınca düzenlenir.
Ancak, kadın memurlara; tabip raporunda belirtilmesi hâlinde hamileliğin yirmidördüncü
haftasından önce ve her hâlde hamileliğin yirmidördüncü haftasından itibaren ve
doğumdan sonraki bir yıl süreyle gece nöbeti ve gece vardiyası görevi verilemez. Özürlü
memurlara da isteği dışında gece nöbeti ve gece vardiyası görevi verilemez.
Yıllık izin: Madde 102
Devlet memurlarının yıllık izin süresi, hizmeti 1 yıldan on yıla kadar (On yıl dahil) olanlar
için yirmi gün, hizmeti on yıldan fazla olanlar için 30 gündür. Zorunlu hallerde bu sürelere
gidiş ve dönüş için en çok ikişer gün eklenebilir.
Yıllık izinlerin kullanılışı: Madde 103
Yıllık izinler, amirin uygun bulacağı zamanlarda, toptan veya ihtiyaca göre kısım kısım
kullanılabilir. Birbirini izliyen iki yılın izni bir arada verilebilir. Cari yıl ile bir önceki yıl hariç,
önceki yıllara ait kullanılmayan izin hakları düşer.
Öğretmenler yaz tatili ile dinlenme tatillerinde izinli sayılırlar. Bunlara, hastalık ve diğer
mazeret izinleri dışında, ayrıca yıllık izin verilmez.
Hizmetleri sırasında radyoaktif ışınlarla çalışan personele, her yıl yıllık izinlerine ilaveten
bir aylık sağlık izni verilir.
Mazeret izni: Madde 104
A) Kadın memura; doğumdan önce sekiz, doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere
toplam onaltı hafta süreyle analık izni verilir. Çoğul gebelik durumunda, doğum öncesi
sekiz haftalık analık izni süresine iki hafta eklenir. Ancak beklenen doğum tarihinden sekiz
hafta öncesine kadar sağlık durumunun çalışmaya uygun olduğunu tabip raporuyla
belgeleyen kadın memur, isteği hâlinde doğumdan önceki üç haftaya kadar kurumunda
çalışabilir. Bu durumda, doğum öncesinde bu rapora dayanarak fiilen çalıştığı süreler
doğum sonrası analık izni süresine eklenir. Doğumun erken gerçekleşmesi sebebiyle,
doğum öncesi analık izninin kullanılamayan bölümü de doğum sonrası analık izni süresine
ilave edilir. Doğumda veya doğum sonrasında analık izni kullanılırken annenin ölümü
hâlinde, isteği üzerine memur olan babaya anne için öngörülen süre kadar izin verilir.
B) Memura, eşinin doğum yapması hâlinde, isteği üzerine on gün babalık izni; kendisinin
veya çocuğunun evlenmesi ya da eşinin, çocuğunun, kendisinin veya eşinin ana, baba ve
kardeşinin ölümü hâllerinde isteği üzerine yedi gün izin verilir.
C) (A) ve (B) fıkralarında belirtilen hâller dışında, merkezde atamaya yetkili amir, ilde
vali, ilçede kaymakam ve yurt dışında diplomatik misyon şefi tarafından, birim amirinin
muvafakati ile bir yıl içinde toptan veya bölümler hâlinde, mazeretleri sebebiyle
memurlara on gün izin verilebilir. Zaruret hâlinde öğretmenler hariç olmak üzere, aynı
usûlle on gün daha mazeret izni verilebilir. Bu takdirde, ikinci kez verilen bu izin, yıllık
izinden düşülür.
D) Kadın memura, çocuğunu emzirmesi için doğum sonrası analık izni süresinin bitim
tarihinden itibaren ilk altı ayda günde üç saat, ikinci altı ayda günde birbuçuk saat süt izni
verilir. Süt izninin hangi saatler arasında ve günde kaç kez kullanılacağı hususunda, kadın
memurun tercihi esastır.
E) Yıllık izin ve mazeret izinleri sırasında fiili çalışmaya bağlı her türlü ödemeler hariç malî
haklar ile sosyal yardımlara dokunulmaz.21
Hastalık ve refakat izni:22 Madde 105
Memura, aylık ve özlük hakları korunarak, verilecek raporda gösterilecek lüzum üzerine,
kanser, verem ve akıl hastalığı gibi uzun süreli bir tedaviye ihtiyaç gösteren hastalığı
hâlinde onsekiz aya kadar, diğer hastalık hâllerinde ise oniki aya kadar izin verilir.
Memurun, hastalığı sebebiyle yataklı tedavi kurumunda yatarak gördüğü tedavi süreleri,
hastalık iznine ait sürenin hesabında dikkate alınır.
Bu maddede yazılı azamî süreler kadar izin verilen memurun, bu iznin sonunda işe
başlayabilmesi için, iyileştiğine dair raporu (yurt dışındaki memurlar için mahallî usûle
göre verilecek raporu) ibraz etmesi zorunludur. izin süresinin sonunda, hastalığının
devam ettiği resmî sağlık kurulu raporu ile tespit edilen memurun izni, birinci fıkrada
belirtilen süreler kadar uzatılır, bu sürenin sonunda da iyileşemeyen memur hakkında
emeklilik hükümleri uygulanır.
Bunlardan gerekli sağlık şartlarını yeniden kazandıkları resmî sağlık kurullarınca tespit
edilen ve emeklilik hakkını elde etmemiş olanlar, yeniden memuriyete dönmek istemeleri
hâlinde, niteliklerine uygun kadrolara öncelikle atanırlar.
Görevi sırasında veya görevinden dolayı bir kazaya veya saldırıya uğrayan veya bir
meslek hastalığına tutulan memur, iyileşinceye kadar izinli sayılır.
Hastalık raporlarının hangi hallerde, hangi hekimler veya sağlık kurulları tarafından
verileceği ve süreleri ile bu konuya ilişkin diğer hususlar, Sağlık, Maliye ve Dışişleri
Bakanlıkları ile Sosyal Güvenlik Kurumunun görüşleri alınarak Devlet Personel
Başkanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikle belirlenir.
Ayrıca, memurun bakmakla yükümlü olduğu veya memur refakat etmediği takdirde hayatı
tehlikeye girecek ana, baba, eş ve çocukları ile kardeşlerinden birinin ağır bir kaza
geçirmesi veya tedavisi uzun süren bir hastalığının bulunması hâllerinde, bu hâllerin sağlık
kurulu raporuyla belgelendirilmesi şartıyla, aylık ve özlük hakları korunarak, üç aya kadar
izin verilir. Gerektiğinde bu süre bir katına kadar uzatılır.
Aylıksız izin: Madde 108
A) Memura, 105 inci maddenin son fıkrası uyarınca verilen iznin bitiminden itibaren,
sağlık kurulu raporuyla belgelendirilmesi şartıyla, istekleri üzerine onsekiz aya kadar
aylıksız izin verilebilir.
B) Doğum yapan memura, 104 üncü madde uyarınca verilen doğum sonrası analık izni
süresinin bitiminden; eşi doğum yapan memura ise, doğum tarihinden itibaren istekleri
üzerine yirmidört aya kadar aylıksız izin verilir.
C) Üç yaşını doldurmamış bir çocuğu eşiyle birlikte veya münferit olarak evlat edinen
memurlar ile memur olmayan eşin münferit olarak evlat edinmesi hâlinde memur olan
eşlerine, çocuğun ana ve babasının rızasının kesinleştiği tarihten veya vesayet dairelerinin
izin verme tarihinden itibaren, istekleri üzerine yirmidört aya kadar aylıksız izin verilir.
Evlat edinen her iki eşin memur olması durumunda bu süre, eşlerin talebi üzerine
yirmidört aylık süreyi geçmeyecek şekilde, birbirini izleyen iki bölüm hâlinde eşlere
kullandırılabilir.
D) Özel burs sağlayan ve bu burstan istifade etmesi için kendilerine aylıksız izin verilenler
de dâhil olmak üzere burslu olarak ya da bütçe imkânlarıyla yetiştirilmek üzere yurtdışına
21
11/10/2011 tarihli ve 666 sayılı KHK‟nın 5 inci maddesiyle bu fıkrada yer alan “sırasında” ibaresinden sonra
gelmek üzere “fiili çalışmaya bağlı her türlü ödemeler hariç” ibaresi eklenmiş ve metne işlenmiştir.
22
Bu madde başlığı “Hastalık izni:” iken, 13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 107 nci maddesiyle metne
işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
gönderilen veya sürekli görevle yurtiçine ya da yurtdışına atanan veya en az altı ay
süreyle yurtdışında geçici olarak görevlendirilen memurlar veya diğer personel
kanunlarına tâbi olanlar ile yurtdışına kamu kurumlarınca gönderilmiş olan öğrencilerin
memur olan eşleri ile 77 nci maddeye göre izin verilenlerin memur olan eşlerine görev
veya öğrenim süresi içinde aylıksız izin verilebilir.
E) Memura, yıllık izinde esas alınan süreler itibarıyla beş hizmet yılını tamamlamış olması
ve isteği hâlinde memuriyeti boyunca ve en fazla iki defada kullanılmak üzere, toplam bir
yıla kadar aylıksız izin verilebilir. Ancak, sıkıyönetim, olağanüstü hâl veya genel hayata
müessir afet hâli ilan edilen bölgelere 72 nci madde gereğince belli bir süre görev yapmak
üzere zorunlu olarak sürekli görevle atananlar hakkında bu bölgelerdeki görev süreleri
içinde bu fıkra hükmü uygulanmaz.
F) Aylıksız izin süresinin bitiminden önce mazereti gerektiren sebebin ortadan kalkması
hâlinde, on gün içinde göreve dönülmesi zorunludur. Aylıksız izin süresinin bitiminde veya
mazeret sebebinin kalkmasını izleyen on gün içinde görevine dönmeyenler, memuriyetten
çekilmiş sayılır.
G) Muvazzaf askerliğe ayrılan memurlar askerlik süresince görev yeri saklı kalarak aylıksız
izinli sayılır.
Özlük Dosyası
Memur bilgi sistemi, özlük dosyası:23 Madde 109
Memurlar, Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası esas alınarak kurumlarınca tutulacak
personel bilgi sistemine kaydolunurlar. Her memur için bir özlük dosyası tutulur.
Özlük dosyasına, memurun mesleki bilgileri, mal bildirimleri; varsa inceleme, soruşturma,
denetim raporları, disiplin cezaları ile ödül ve başarı belgesi verilmesine ilişkin bilgi ve
belgeler konulur.
Memurların başarı, yeterlik ve ehliyetlerinin tespitinde, kademe ilerlemelerinde, derece
yükselmelerinde, emekliye ayrılmalarında veya hizmetle ilişkilerinin kesilmesinde, hizmet
gerekleri yanında özlük dosyaları göz önünde bulundurulur.
Özlük dosyalarının tutulma esasları ile özlük dosyalarında yer alacak belgelere ilişkin usûl
ve esaslar Devlet Personel Başkanlığınca belirlenir.
Başarı, üstün başarı değerlendirmesi ve ödül:24 Madde 122
Görevli oldukları kurumlarda olağanüstü gayret ve çalışmaları ile emsallerine göre başarılı
görev yapmak suretiyle; kamu kaynağında önemli ölçüde tasarruf sağlanmasında, kamu
zararının oluşmasının önlenmesinde ve önlenemez kamu zararlarının önemli ölçüde
azaltılmasında, kamusal fayda ve gelirlerin beklenenin üzerinde artırılmasında veya
sunulan hizmetlerin etkinlik ve kalitesinin yükseltilmesinde somut olaylara ve verilere
dayalı olarak katkı sağladıkları tespit edilen memurlara, merkezde bağlı veya ilgili bakan,
illerde valiler, ilçelerde kaymakamlar tarafından başarı belgesi verilebilir Türk Silahlı
Kuvvetlerinde (Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığı hariç) görevli
Devlet memurları için Millî Savunma Bakanı bu yetkisini devredebilir. Üç defa başarı
belgesi alanlara üstün başarı belgesi verilir.
Üstün başarı belgesi verilenlere, merkezde bağlı veya ilgili bakan ve illerde valiler
tarafından uygun görülmesi hâlinde en yüksek Devlet memuru aylığının (ek gösterge
dâhil) % 200‘üne kadar ödül verilebilir.
23
Bu madde başlığı “Memur kütüğü, numarası, cüzdanı, özlük dosyası:” iken, 13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı
Kanunun 109 uncu maddesiyle metne işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
24
Bu madde başlığı “Takdirname:” iken, 13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 110 uncu maddesiyle metne
işlendiği şekilde değiştirilmiştir.
Bu maddeye göre bir malî yıl içinde ödüllendirileceklerin sayısı, kurumun yılbaşındaki dolu
kadro mevcudunun binde onundan, Gümrük Müsteşarlığı, Millî Eğitim Bakanlığı ve
Emniyet Genel Müdürlüğü kadroları için binde yirmisinden fazla olamaz. Yıl içinde
ödüllendirilen personel sayısı kurumlarınca izleyen yılın Ocak ayı sonuna kadar Devlet
Personel Başkanlığına bildirilir.
Kamu kurum ve kuruluşları yürütmekte oldukları hizmetlerin özelliklerini göz önünde
bulundurarak memurlarının başarı, verimlilik ve gayretlerini ölçmek üzere, Devlet Personel
Başkanlığının uygun görüşü alınmak kaydıyla, değerlendirme ölçütleri belirleyebilir.
Disiplin
Disiplin amiri ve disiplin cezaları: Madde 124
Disiplin amirleri; kurumların kuruluş ve görev özellikleri dikkate alınarak Devlet Personel
Başkanlığı'nın görüşüne dayanılarak özel yönetmeliklerinde tayin ve tesbit edilecek
amirlerdir.
Kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütülmesini sağlamak amacı ile kanunların, tüzüklerin ve
yönetmeliklerin Devlet memuru olarak emrettiği ödevleri yurt içinde veya dışında yerine
getirmeyenlere, uyulmasını zorunlu kıldığı hususları yapmayanlara, yasakladığı işleri
yapanlara durumun niteliğine ve ağırlık derecesine göre 125 inci maddede sıralanan
disiplin cezalarından birisi verilir.
Disiplin cezalarının çeşitleri ile ceza uygulanacak fiil ve haller: Madde 125
Devlet memurlarına verilecek disiplin cezaları ile her bir disiplin cezasını gerektiren fiil ve
haller şunlardır:
A - Uyarma:
Memura, görevinde ve davranışlarında daha dikkatli olması gerektiğinin yazı ile
bildirilmesidir.
Uyarma cezasını gerektiren fiil ve haller şunlardır:
a) Verilen emir ve görevlerin tam ve zamanında yapılmasında, görev mahallinde
kurumlarca belirlenen usul ve esasların yerine getirilmesinde, görevle ilgili resmi belge,
araç ve gereçlerin korunması, kullanılması ve bakımında kayıtsızlık göstermek veya
düzensiz davranmak,
b) Özürsüz veya izinsiz olarak göreve geç gelmek, erken ayrılmak, görev mahallini
terketmek,
c) Kurumca belirlenen tasarruf tedbirlerine riayet etmemek,
d) Usulsüz müracaat veya şikayette bulunmak,
e) Devlet memuru vakarına yakışmayan tutum ve davranışta bulunmak,
f) Görevine veya iş sahiplerine karşı kayıtsızlık göstermek veya ilgisiz kalmak,
g) Belirlenen kılık ve kıyafet hükümlerine aykırı davranmak,
h) Görevin işbirliği içinde yapılması ilkesine aykırı davranışlarda bulunmak.
B - Kınama:
Memura, görevinde ve davranışlarında kusurlu olduğunun yazı ile bildirilmesidir.
Kınama cezasını gerektiren fiil ve haller şunlardır:
a) Verilen emir ve görevlerin tam ve zamanında yapılmasında, görev mahallinde
kurumlarca belirlenen usul ve esasların yerine getirilmesinde, görevle ilgili resmi belge,
araç ve gereçlerin korunması, kullanılması ve bakımında kusurlu davranmak,
b) Eşlerinin, reşit olmayan veya mahcur olan çocuklarının kazanç getiren sürekli
faaliyetlerini belirlenen sürede kurumuna bildirmemek,
c) Görev sırasında amire hal ve hareketi ile saygısız davranmak,
d) Hizmet dışında Devlet memurunun itibar ve güven duygusunu sarsacak nitelikte
davranışlarda bulunmak,
e) Devlete ait resmi araç, gereç ve benzeri eşyayı özel işlerinde kullanmak,
f) Devlete ait resmi belge, araç, gereç ve benzeri eşyayı kaybetmek,
g) iş arkadaşlarına, maiyetindeki personele ve iş sahiplerine kötü muamelede bulunmak,
h) iş arkadaşlarına ve iş sahiplerine söz veya hareketle sataşmak,
ı) Görev mahallinde genel ahlak ve edep dışı davranışlarda bulunmak ve bu tür yazı
yazmak, işaret, resim ve benzeri şekiller çizmek ve yapmak,
j) Verilen emirlere itiraz etmek,
k) Borçlarını kasten ödemeyerek hakkında yasal yollara başvurulmasına neden olmak,
l) Kurumların huzur, sükün ve çalışma düzenini bozmak.
m) Yetkili olmadığı halde basına, haber ajanslarına veya radyo ve televizyon kurumlarına
bilgi veya demeç vermek.
C - Aylıktan kesme:
Memurun, brüt aylığından 1/30 - 1/8 arasında kesinti yapılmasıdır.
Aylıktan kesme cezasını gerektiren fiil ve haller şunlardır:
a) Kasıtlı olarak; verilen emir ve görevleri tam ve zamanında yapmamak, görev
mahallinde kurumlarca belirlenen usul ve esasları yerine getirmemek, görevle ilgili resmi
belge, araç ve gereçleri korumamak, bakımını yapmamak, hor kullanmak,
b) Özürsüz olarak bir veya iki gün göreve gelmemek,
c) Devlete ait resmi belge, araç, gereç ve benzerlerini özel menfaat sağlamak için
kullanmak,
d) Görevle ilgili konularda yükümlü olduğu kişilere yalan ve yanlış beyanda bulunmak,
e) Görev sırasında amirine sözle saygısızlık etmek,
f) Görev yeri sınırları içerisinde her hangi bir yerin toplantı, tören ve benzeri amaçlarla
izinsiz olarak kullanılmasına yardımcı olmak,
g) (Mülga: 13/2/2011-6111/111 md.)
h) (Mülga: 13/2/2011-6111/111 md.)
ı) Hizmet içinde Devlet memurunun itibar ve güven duygusunu sarsacak nitelikte
davranışlarda bulunmak,
j) (Mülga: 13/2/2011-6111/111 md.)
D - Kademe ilerlemesinin durdurulması :
Fiilin ağırlık derecesine göre memurun, bulunduğu kademede ilerlemesinin 1 - 3 yıl
durdurulmasıdır.
Kademe ilerlemesinin durdurulması cezasını gerektiren fiil ve haller şunlardır:
a) Göreve sarhoş gelmek, görev yerinde alkollü içki içmek,
b) Özürsüz ve kesintisiz 3 - 9 gün göreve gelmemek,
c) Görevi ile ilgili olarak her ne şekilde olursa olsun çıkar sağlamak,
d) Amirine veya maiyetindekilere karşı küçük düşürücü veya aşağılayıcı fiil ve hareketler
yapmak,
e) Görev yeri sınırları içinde herhangi bir yeri toplantı, tören ve benzeri amaçlarla izinsiz
kullanmak veya kullandırmak,
f) Gerçeğe aykırı rapor ve belge düzenlemek,
g) (Mülga:17/9/2004-5234/33 md.)
h) Ticaret yapmak veya Devlet memurlarına yasaklanan diğer kazanç getirici faaliyetlerde
bulunmak,
ı) Görevin yerine getirilmesinde dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din ve
mezhep ayrımı yapmak, kişilerin yarar veya zararını hedef tutan davranışlarda bulunmak,
j) Belirlenen durum ve sürelerde mal bildiriminde bulunmamak,
k) Açıklanması yasaklanan bilgileri açıklamak,
l) Amirine, maiyetindekilere, iş arkadaşları veya iş sahiplerine hakarette bulunmak veya
bunları tehdit etmek,
m) Diplomatik statüsünden yararlanmak suretiyle yurt dışında, haklı bir sebep
göstermeksizin ödeme kabiliyetinin üstünde borçlanmak ve borçlarını ödemedeki tutum
ve davranışlarıyla Devlet itibarını zedelemek veya zorunlu bir sebebe dayanmaksızın
borcunu ödemeden yurda dönmek,
n) Verilen görev ve emirleri kasten yapmamak,
o) Herhangi bir siyasi parti yararına veya zararına fiilen faaliyette bulunmak.
E - Devlet memurluğundan çıkarma:
Bir daha Devlet memurluğuna atanmamak üzere memurluktan çıkarmaktır.
Devlet memurluğundan çıkarma cezasını gerektiren fiil ve haller şunlardır:
a) ideolojik veya siyasi amaçlarla kurumların huzur, sükün ve çalışma düzenini bozmak,
boykot, işgal, kamu hizmetlerinin yürütülmesini engelleme, işi yavaşlatma ve grev gibi
eylemlere katılmak veya bu amaçlarla toplu olarak göreve gelmemek, bunları tahrik ve
teşvik etmek veya yardımda bulunmak,25
b) Yasaklanmış her türlü yayını veya siyasi veya ideolojik amaçlı bildiri, afiş, pankart, bant
ve benzerlerini basmak, çoğaltmak, dağıtmak veya bunları kurumların herhangi bir yerine
asmak veya teşhir etmek,
c) Siyasi partiye girmek,
d) Özürsüz olarak (...)26 bir yılda toplam 20 gün göreve gelmemek,
e) Savaş, olağanüstü hal veya genel afetlere ilişkin konularda amirlerin verdiği görev veya
emirleri yapmamak,
f) (Değişik: 13/2/2011-6111/111 md.) Amirlerine, maiyetindekilere ve iş sahiplerine fiili
tecavüzde bulunmak,
g) Memurluk sıfatı ile bağdaşmayacak nitelik ve derecede yüz kızartıcı ve utanç verici
hareketlerde bulunmak,
h) Yetki almadan gizli bilgileri açıklamak,
ı) Siyasi ve ideolojik eylemlerden arananları görev mahallinde gizlemek,
j) Yurt dışında Devletin itibarını düşürecek veya görev haysiyetini zedeleyecek tutum ve
davranışlarda bulunmak,
k) 5816 sayılı Atatürk Aleyhine işlenen Suçlar Hakkındaki Kanuna aykırı fiilleri işlemek.
Disiplin cezası verilmesine sebep olmuş bir fiil veya halin cezaların özlük dosyasından
silinmesine ilişkin süre içinde tekerrüründe bir derece ağır ceza uygulanır. Aynı derecede
cezayı gerektiren fakat ayrı fiil veya haller nedeniyle verilen disiplin cezalarının üçüncü
uygulamasında bir derece ağır ceza verilir.27
Geçmiş hizmetleri sırasındaki çalışmaları olumlu olan ve ödül veya başarı belgesi alan
memurlar için verilecek cezalarda bir derece hafif olanı uygulanabilir. 27
Yukarıda sayılan ve disiplin cezası verilmesini gerektiren fiil ve hallere nitelik ve ağırlıkları
itibariyle benzer eylemlerde bulunanlara da aynı neviden disiplin cezaları verilir.
Öğrenim durumları nedeniyle yükselebilecekleri kadroların son kademelerinde bulunan
Devlet memurlarının, kademe ilerlemesinin durdurulması cezasının verilmesini gerektiren
hallerde, brüt aylıklarının ¼‘ü – ½‘si kesilir ve tekerrüründe görevlerine son verilir.
25
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 111 inci maddesiyle, bu maddenin (E) bendinin (a) alt bendinde yer alan
“engelleme” ibaresi “kamu hizmetlerinin yürütülmesini engelleme” olarak değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
26
Bu aradaki “kesintisiz 10 gün veya” ibaresi 29/11/1984 tarih ve K.H.K.-243/26. Md. İle metinden çıkarılmıştır.
27
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 111 inci maddesiyle, bu maddenin ikinci fıkrasında yer alan “sicilden”
ibaresi “özlük dosyasından” ve üçüncü fıkrasında yer alan “iyi veya çok iyi derecede sicil alan” ibaresi “ödül veya
başarı belgesi alan” olarak değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
Özel kanunların disiplin suçları ve cezalarına ilişkin hükümleri saklıdır.
Yukarıda yazılı disiplin kovuşturmasının yapılmış olması, fiilin genel hükümler kapsamına
girmesi halinde, sanık hakkında ayrıca ceza kovuşturması açılmasına engel teşkil etmez.
Disiplin cezası vermeye yetkili amir ve kurullar: Madde 126
Uyarma, kınama ve aylıktan kesme cezaları disiplin amirleri tarafından; kademe
ilerlemesinin durdurulması cezası, memurun bağlı olduğu kurumdaki disiplin kurulunun
kararı alındıktan sonra, atamaya yetkili amirler il disiplin kurullarının kararlarına dayanan
hallerde Valiler tarafından verilir.
Devlet memurluğundan çıkarma cezası amirlerin bu yoldaki isteği üzerine, memurun bağlı
bulunduğu kurumun yüksek disiplin kurulu kararı ile verilir.
Disiplin kurulu ve yüksek disiplin kurulunun ayrı bir ceza tayinine yetkisi yoktur, cezayı
kabul veya reddeder. Ret halinde atamaya yetkili amirler 15 gün içinde başka bir disiplin
cezası vermekte serbesttirler.
Özel kanunların disiplin cezası vermeye yetkili amir ve kurullarla ilgili hükümleri saklıdır.
Zamanaşımı: Madde 127
Bu Kanunun 125 inci maddesinde sayılan fiil ve halleri işleyenler hakkında, bu fiil ve
hallerin işlendiğinin öğrenildiği tarihten itibaren;
a) Uyarma, kınama, aylıktan kesme ve kademe ilerlemesinin durdurulması cezalarında bir
ay içinde disiplin soruşturmasına,
b) Memurluktan çıkarma cezasında altı ay içinde disiplin kovuşturmasına,
Başlanmadığı takdirde disiplin cezası verme yetkisi zamanaşımına uğrar.
Disiplin cezasını gerektiren fiil ve hallerin işlendiği tarihten itibaren nihayet iki yıl içinde
disiplin cezası verilmediği takdirde ceza verme yetkisi zamanaşımına uğrar.
Karar süresi: Madde 128
Disiplin amirleri uyarma, kınama ve aylıktan kesme cezalarını soruşturmanın
tamamlandığı günden itibaren 15 gün içinde vermek zorundadırlar.
Kademe ilerlemesinin durdurulması cezasını gerektiren hallerde soruşturma dosyası,
kararını bildirmek üzere yetkili disiplin kuruluna 15 gün içinde tevdi edilir. Disiplin kurulu,
dosyayı aldığı tarihten itibaren 30 gün içinde soruşturma evrakına göre kararını bildirir.
Memurluktan çıkarma cezası için disiplin amirleri tarafından yaptırılan soruşturmaya ait
dosya, memurun bağlı bulunduğu kurumun yüksek disiplin kuruluna tevdiinden itibaren
azami altı ay içinde bu kurulca, karara bağlanır.
Yüksek disiplin kurullarının karar usulü, memurun hakkı: 28 Madde 129
Yüksek disiplin kurulları kendilerine intikal eden dosyaların incelenmesinde, gerekli
gördükleri takdirde, ilgilinin özlük dosyasını ve her nevi evrakı incelemeye, ilgili
kurumlardan bilgi almaya, yeminli tanık ve bilirkişi dinlemeye veya niyabeten dinletmeye,
mahallen keşif yapmaya veya yaptırmaya yetkilidirler.
Hakkında memurluktan çıkarma cezası istenen memur, (…) (2) soruşturma evrakını
incelemeye, tanık dinletmeye, disiplin kurulunda sözlü veya yazılı olarak kendisi veya
vekili vasıtasıyla savunma yapma hakkına sahiptir. 29
Savunma hakkı: Madde 130
Devlet memuru hakkında savunması alınmadan disiplin cezası verilemez.
28
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 117 nci maddesiyle, bu maddenin birinci fıkrasında yer alan “sicil
dosyasını” ibaresi “özlük dosyasını” olarak değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
29
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 117 nci maddesiyle, bu fıkrada yer alan “sicil dosyası hariç,” ibaresi
yürürlükten kaldırılmıştır.
Soruşturmayı yapanın veya yetkili disiplin kurulunun 7 günden az olmamak üzere verdiği
süre içinde veya belirtilen bir tarihte savunmasını yapmıyan memur, savunma hakkından
vazgeçmiş sayılır.
Cezai kovuşturma ile disiplin kovuşturmasının bir arada yürütülmesi: Madde 131
Aynı olaydan dolayı memur hakkında ceza mahkemesinde kovuşturmaya başlanmış
olması, disiplin kovuşturmasını geciktiremez.
Memurun ceza kanununa göre mahküm olması veya olmaması halleri, ayrıca disiplin
cezasının uygulanmasına engel olamaz.
160 sayılı Devlet Personel Dairesi Kurulması Hakkında Kanunun 4 üncü maddesinde
sayılan kuruluşlarda çalışan personel hakkında; görevden doğan veya görevi sırasında
işledikleri suçlarla kişisel suçları sebebiyle Cumhuriyet savcıları veya askeri savcılar veya
sorgu hakimlikleri veya Memurun Muhakematı hakkında Kanun uyarınca yetkili kurullarca
yapılan soruşturma sonunda düzenlenen takipsizlik, meni muhakeme, iddianame,
talepname veya lüzumu muhakeme karar suretleri ile ilgili mahkemelerce verilen
kesinleşmiş karar suretleri bu personelin bağlı olduğu bakanlık veya kurum veya kuruluşa
gönderilir.30
Uygulama: Madde 132
Disiplin cezaları verildiği tarihten itibaren hüküm ifade eder ve derhal uygulanır.
Aylıktan kesme cezası, cezanın veriliş tarihini takip eden aybaşında uygulanır.
Verilen disiplin cezaları üst disiplin amirine, Devlet memurluğundan çıkarma cezası ayrıca
Devlet Personel Başkanlığına bildirilir.31
Aylıktan kesme cezası ile tecziye edilenler 5 yıl, kademe ilerlemesinin durdurulması cezası
ile tecziye edilenler 10 yıl boyunca daire başkanı kadrolarına, daire başkanı kadrosunun
dengi ve daha üstü kadrolara, bölge ve il teşkilatlarının en üst yönetici kadrolarına,
düzenleyici ve denetleyici kurumların başkanlık ve üyeliklerine, vali ve büyükelçi
kadrolarına atanamazlar.
Disiplin cezalarının bir süre sonra özlük dosyasından silinmesi:32 Madde 133
Disiplin cezaları memurun özlük dosyasına işlenir. Devlet memurluğundan çıkarma
cezasından başka bir disiplin cezasına çarptırılmış olan memur uyarma ve kınama
cezalarının uygulanmasından 5 sene, diğer cezaların uygulanmasından 10 sene sonra
atamaya yetkili amire başvurarak, verilmiş olan cezalarının özlük dosyasından silinmesini
isteyebilir.
Memurun, yukarıda yazılan süreler içerisindeki davranışları, bu isteğini haklı kılacak
nitelikte görülürse, isteğinin yerine getirilmesine karar verilelerek bu karar özlük
dosyasına işlenir.
Kademe ilerlemesinin durdurulması cezasının özlük dosyasından çıkarılmasında disiplin
kurulunun mütalaası alındıktan sonra yukarıdaki fıkra hükmü uygulanır.
Disiplin kurulları ve disiplin amirleri: Madde 134
Disiplin ve soruşturma işlerinde kanunlarla verilen görevleri yapmak üzere Kurum
merkezinde bir Yüksek Disiplin Kurulu ile her ilde, bölge esasına göre çalışan kuruluşlarda
30
29/11/1984 tarih ve 243 sayılı K.H.K.'nin 55 nci maddesi uyarınca 13/12/1960 tarih ve 160 sayılı kanunun 4 üncü
maddesine yapılan atıflar, 8/6/1984 gün ve 217 sayılı K.H.K.'nin ilgili maddesine yapılmış sayılmaktadır. Bu
bakımdan bu maddede zikredilen 4 üncü madde, 217 sayılı K.H.K.'nin 2 nci maddesi olarak dikkate alınmalıdır.
31
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 112 inci maddesiyle, bu fıkrada yer alan “sıralı sicil amirine” ibaresi “üst
disiplin amirine” olarak değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
32
13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanunun 117 nci maddesiyle, bu maddenin madde başlığında yer alan “sicilden”
ibaresi “özlük dosyasından”, birinci fıkrasında yer alan “siciline” ibaresi “özlük dosyasına”, “sicil dosyasından”
ibaresi “özlük dosyasından”, ikinci fıkrasında yer alan “sicil dosyasına” ibaresi “özlük dosyasına”, üçüncü fıkrasında
yer alan “sicilden silinmesinde” ibaresi “özlük dosyasından çıkarılmasında” olarak değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
bölge merkezinde ve kurum merkezinde ayrıca Milli Eğitim müdürlüklerinde birer Disiplin
Kurulu bulunur.33
Bu kurulların kuruluş, üyelerinin görev süresi, görüşme ve karar usulü, hangi memurlar
hakkında karar verebilecekleri ve disiplin amirlerinin tayin ve tespitinde uygulanacak
esaslar ile bunların yetki ve sorumlulukları gibi hususlar Bakanlar Kurulunca çıkarılacak
yönetmelikle düzenlenir.
İtiraz: Madde 135
Disiplin amirleri tarafından verilen uyarma, kınama ve aylıktan kesme cezalarına karşı
disiplin kuruluna, kademe ilerlemesinin durdurulması cezasına karşı yüksek disiplin
kuruluna itiraz edilebilir.
İtirazda süre, kararın ilgiliye tebliği tarihinden itibaren yedi gündür. Süresi içinde itiraz
edilmeyen disiplin cezaları kesinleşir.
İtiraz mercileri, itiraz dilekçesi ile karar ve eklerinin kendilerine intikalinden itibaren otuz
gün içinde kararlarını vermek zorundadır.
İtirazın kabulü hâlinde, disiplin amirleri kararı gözden geçirerek verilen cezayı hafifletebilir
veya tamamen kaldırabilirler.
Disiplin cezalarına karşı idari yargı yoluna başvurulabilir.
Görevden uzaklaştırma: Madde 137
Görevden uzaklaştırma, Devlet kamu hizmetlerinin gerektirdiği hallerde, görevi başında
kalmasında sakınca görülecek Devlet memurları hakkında alınan ihtiyati bir tedbirdir.
Görevden uzaklaştırma tedbiri, soruşturmanın herhangi bir safhasında da alınabilir.
Yetkililer: Madde 138
Görevden uzaklaştırmaya yetkililer şunlardır.
a) Atamaya yetkili amirler;
b) Bakanlık ve genel müdürlük müfettişleri;
c) illerde valiler;
ç) ilçelerde kaymakamlar (ilçe idare şube başkanları hakkında valinin muvafakati şarttır.)
Valiler ve kaymakamlar tarafından alınan görevden uzaklaştırma tedbiri, memurun
kurumuna derhal bildirilir.
Görevden uzaklaştıran amirin sorumluluğu: Madde 139
Görevinden uzaklaştırılan Devlet memurları hakkında görevden uzaklaştırmayı izleyen 10
iş günü içinde soruşturmaya başlanması şarttır.
Memuru görevden uzaklaştırdıktan sonra memur hakkında derhal soruşturmaya
başlamıyan, keyfi olarak veya garaz veya kini dolayısiyle bu tasarrufu yaptığı, yaptırılan
soruşturma sonunda anlaşılan amirler, hukuki, mali ve cezai sorumluluğa tabidirler.
Ceza kovuşturması sırasında görevden uzaklaştırma: Madde 140
Haklarında mahkemelerce cezai kovuşturma yapılan Devlet memurları da 138 inci
maddedeki yetkililer tarafından görevden uzaklaştırılabilirler.
Görevden uzaklaştırılan veya görevinden uzak kalan memurların hak ve
yükümlülüğü: Madde 141
Görevden uzaklaştırılan ve görevi ile ilgili olsun veya olmasın herhangi bir suçtan
tutuklanan veya gözaltına alınan memurlara bu süre içinde aylıklarının üçte ikisi ödenir.
Bu gibiler bu Kanunun öngördüğü sosyal hak ve yardımlardan faydalanmaya devam
ederler.
33
Bu fıkra için bu kanun sonunda yer alan işlenemiyen hükümler kısmındaki 2/2/1981 tarih ve 2381 sayılı Kanunun
geçici maddesine bakınız.
143 üncü maddede sayılan durumların gerçekleşmesi halinde, bunların aylıklarının
kesilmiş olan üçte biri kendilerine ödenir ve görevden uzakta geçirdikleri süre,
derecelerindeki kademe ilerlemesinde ve bu sürenin derece yükselmesi için gerekli en az
bekleme süresini aşan kısmı, üst dereceye yükselmeleri halinde, bu derecede kademe
ilerlemesi yapılmak suretiyle değerlendirilir.
Tedbirin kaldırılması: Madde 142
Soruşturma sonunda disiplin yüzünden memurluktan çıkarma veya cezai bir işlem
uygulanmasına lüzum kalmıyan Devlet memurları için alınmış olan görevden uzaklaştırma
tedbiri, 138 inci maddedeki yetkililerce (Müfettişler tarafından görevden uzaklaştırılanlar
hakkında atamaya yetkili amirlerce) derhal kaldırılır.
Görevden uzaklaştırma tedbirini kaldırmıyan görevli hakkında 139 uncu madde hükmü
uygulanır.
Memurun göreve tekrar başlatılması zorunlu olan haller: Madde 143
Soruşturma veya yargılama sonunda yetkili mercilerce:
a) Haklarında memurluktan çıkarmadan başka bir disiplin cezası verilenler;
b) Yargılamanın men'ine veya beraatine karar verilenler;
c) Hükümden evvel haklarındaki kovuşturma genel af ile kaldırılanlar;
ç) Görevlerine ve memurluklarına ilişkin olsun veya olmasın memurluğa engel olmıyacak
bir ceza ile hükümlü olup cezası ertelenenler;
Bu kararların kesinleşmesi üzerine haklarındaki görevden uzaklaştırma tedbiri kaldırılır.
Görevden uzaklaştırma tedbirinin kaldırılmasında amirin takdiri: Madde 144
140 ıncı ve 142 nci maddelerde 143 üncü maddenin a, b, c fıkralarında yazılı olanlar
hakkındaki görevden uzaklaştırma tedbiri, Devlet memurunun soruşturmaya konu olan
fiillerinin, hizmetlerini devama engel olmadığı hallerde her zaman kaldırılabilir.
Süre: Madde 145
Görevden uzaklaştırma; bir disiplin kovuşturması icabından olduğu takdirde en çok 3 ay
devam edebilir. Bu süre sonunda hakkında bir karar verilmediği takdirde memur görevine
başlatılır.
Bir ceza kovuşturması icabından olduğu takdirde görevinden uzaklaştırmaya yetkili amir
(Müfettişlerin görevinden uzaklaştırdıkları memurlar hakkında atamaya yetkili amir)
ilgilinin durumunu her iki ayda bir inceliyerek görevine dönüp dönmemesi hakkında bir
karar verir ve ilgiliye de yazı ile tebliğ eder.
Mali Hükümler
Kapsam: Madde 146
Bu Kanunun birinci maddesinin birinci fıkrası kapsamına giren memurlar aylık, ücret,
ödenek, hizmetle ilgili her çeşit ödeme ve bunların şekil ve şartları bakımından bu
Kanundaki hükümlere, aynı maddenin ikinci fıkrası kapsamına giren memurlar özel
kanunlardaki hükümlere tabidir.
Memurlara kanun, tüzük ve yönetmeliklerin ve amirlerin tayin ettiği görevler karşılığında
bu Kanunla sağlanan haklar dışında ücret ödenemez. hiçbir yarar sağlanamaz. Gençlik ve
Spor hizmetleri uygulamasında fiilen görevlendirilecekler hariç.)34
Bu Kanun gereğince ödenecek aylık, taban aylığı, kıdem aylığı zam ve tazminatlar ile
diğer ödemeler toplamının brüt tutarı, bulunulan yerde iş Kanunu gereğince işçiler için
34
26/9/2011 tarihli ve 659 sayılı KHK‟ nin 18 inci maddesiyle, diğer mevzuatta vekalet ücretinin ödenmesine ilişkin
olarak 657 sayılı Kanunun 146 ncı maddesine yapılan atıfların 659 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye yapılmış
sayılacağı hüküm altına alınmıştır.
tespit olunan asgari ücretin aylık tutarından az olamaz: az olması halinde, aradaki fark
memurun diğer özlük hakları ile ilgilendirilmeksizin tazminat olarak ödenir. 35
Deyimler: Madde 147
Bu Kanunda geçen;
A) Aylık: Bu Kanuna tabi kurumlarda görevlendirilen memurlara hizmetlerinin
karşılığında, kadroya dayanılarak ay itibariyle ödenen parayı,
B) Sözleşmeli ücreti: 4 üncü maddenin (B) bendi gereğince çalıştırılan personele
ödenen parayı,
C) Gündelik: 4 üncü maddenin (C) ve (D) bentleri gereğince çalıştırılan personele
ödenen parayı,
Ç) Ödül: Kanunun 123 üncü maddesinde yazılı hallerde memurlara ödenen parayı,
D) Temsil giderleri: Belirli yetki ve sorumluluk makamlarını işgal eden memurlara
temsili mahiyette ve görevleri icabı olarak yaptıkları gerçek giderleri karşılamak üzere ilgili
kurumların bütçelerine bu maksat için konulan ödenekten özel yönetmeliği hükümleri
gereğince ödenen parayı,
E) Ders görevi ücreti: Bu Kanuna tabi kurumlara ait her derecedeki eğitim ve öğretim
kurumları ile okul, kurs veya yaygın eğitim yapan kurumlarda ve benzeri kuruluşlarda
öğretmenlik veya öğretim üyeliği yapan öğretmen, öğretim üyesi ve diğer memurlara
ders saati itibariyle ödenen parayı,
F) Fazla çalışma ücreti: Kurumların, bu Kanunun 178 inci maddesinde yazılı esaslar
çerçevesinde normal çalışma saatleri dışında çalıştırdıkları memurlara, fazla çalışma saati
itibariyle ödenen parayı,
G) a) iş güçlüğü zammı: Niteliği ve çalışma şartları bakımından güç olan işlerde
çalışanlara ödenen parayı,
b) iş riski zammı: Hayat ve sağlık için tehlike arz eden hizmetlerde çalışanlara ödenen
parayı,
c) Eleman teminindeki güçlük zammı: Temininde, görevde tutulmasında veya belli
yerlerde istihdam edilmesinde güçlük bulunan elemanlar için ödenen parayı,
d) Mali sorumluluk tazminatı: Sayıştay'a hesap vermekle yükümlü olan saymanlarla vezne
açığından sorumlu veznedarlara ödenen parayı, ifade eder
Kademe aylığı: Madde 149
Kademe aylığı 36 ncı maddede gösterilen sınıflara ait genel gösterge tablosundaki
derecelere dahil kademelerden her biri için tespit edilen gösterge rakamına tekabül eden
aylıktır.
Derece aylığı: Madde 150
Derece aylığı 36 ncı maddede yer alan sınıflara ait genel gösterge tablosundaki
derecelerin her birinin muhtevi bulunduğu yatay kademe aylıklarını topluca ifade eder.
Derecelerin ilk ve en yüksek kademe aylıkları: Madde 151
Gösterge tablosunda yer alan derecelerden her birindeki 1 inci kademe göstergesine
tekabül eden miktar o derecenin ilk kademe aylığını; aynı derecenin son kademe
göstergesine tekabül eden miktar da o derecenin en yüksek kademe aylığını gösterir.
Sosyal Haklar ve Yardımlar
Emeklilik hakları: Madde 187
Devlet memurlarının emeklilik ve malûllük hallerinde kendilerinin, ölümleri halinde dul ve
yetimlerinin sahip bulundukları haklar emeklilik kanunlariyle düzenlenir.
35
Bu fıkrada bulunan "ödenekler" ibaresi 21/32006 tarihli ve 5473 sayılı Kanunun 3 üncü maddesiyle "diğer
ödemeler" şeklinde değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
Hastalık ve analık sigortası: Madde 188
A) Devlet memurlarının hastalık, analık ve görevden doğan kaza ile mesleki hastalık,
B) Devlet memurlarının eşleri ve bakmakla yükümlü oldukları ana, baba ve çocuklarının
hastalık ve analık,
C) Bir kanuna dayanılarak emekli veya malûllük aylığı alanların (Sosyal Sigortalar
Kurumunca uygulanan iş kazaları ile meslek hastalıkları, malûllük ve yaşlılık
sigortalarından gelir veya aylık bağlananlar hariç) hastalık ve analık,
Ç) (C) bendinde belirtilen emekli veya malûllük aylığı alanların aile fertlerinin hastalık ve
analık,
D) Bir kanuna dayanılarak dul veya yetim aylığı alanların (Sosyal Sigortalar Kurumundan
gelir veya aylık alanlar hariç) hastalık ve analık hallerinde, gerekli sosyal sigorta
yardımları sağlanır. Bu sigorta yardımları özel kanunlarla düzenlenir.
Bu sigortalardan tanınan hak ve sağlanan yardımlar, genel sosyal sigorta rejimleri ile
kabul edilen hak ve yardımlardan az olamaz.
Yeniden işe alıştırma: Madde 189
Malûllük aylığı bağlanan Devlet memurlarından çalışma gücünün artırılabileceği umulanlar
eski sınıflarında veya yeni sınıf veyahut meslekte çalışabilmelerini sağlamak üzere işe
alıştırılmaya tabi tutulabilirler. İşe alıştırmanın ne suretle ve hangi esaslara göre
yapılacağı özel kanununda gösterilir.
Memurların sosyal tesis ihtiyaçları: Madde 191
Devlet Memurları için lüzum ve ihtiyaç görülen yerlerde çocuk bakımevi ve sosyal tesisler
kurulabilir.
Bunların kuruluş ve işletme esas ve usulleri Devlet Personel Başkanlığı ile Maliye ve
Gümrük Bakanlığınca birlikte hazırlanacak genel yönetmelikle belirlenir.
Devlet memurları için konut kredisi: Madde 192
Devlet Memurlarından T. C. Emekli Sandığına tabi hizmeti 10 yıl ve daha fazla olanlara,
istekleri üzerine Toplu Konut Fonundan özel şartlarla ve öncelikle konut kredisi verilebilir.
Bu krediden faydalanma şartları ile kredi borcunun memurlardan tahsili ve her yıl
ödenecek toplam kredi tutarı gibi diğer hususlar Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı idaresi
Başkanlığınca hazırlanacak yönetmelikle düzenlenir.
Devlet memurları için konut: Madde 193
Devlet memurlarının lüzum ve zaruret görülen yerlerle kiralık konut ihtiyaçları, imar ve
iskan Bakanlığınca tespit edilerek Bakanlar Kurulunca onanacak programlar gereğince,
genel ve katma bütçelere her yıl konulacak ödeneklerle tesis edilecek fondan karşılanır.
Bu madde hükmü özel kanunlarla düzenlenir.
Cenaze giderleri: Madde 210
Devlet memurlarının ölümü halinde cenaze giderleri (cenazenin başka yere nakil dahil)
kurumlarınca ödenir. Sürekli veya geçici görevle veyahut 78 inci maddeye göre yurt
dışında bulunan Devlet memurlarından ölenlerin ve yurt dışında sürekli görevlerde
bulunanların eşleri, bakmakla yükümlü oldukları ana, baba ve (...) (2) çocuklarının
cenazelerini yurda getirmek için yapılması zorunlu olan giderler kurumlarınca karşılanır.
209 uncu madde ile bu madde hükümleri Maliye ve Sağlık ve Sosyal Yardım
Bakanlıklarının görüşleri alınmak suretiyle Devlet Personel Başkanlığınca hazırlanacak
yönetmeliğe göre uygulanır.
Giyecek yardımı: Madde 211
Devlet memurlarından hangilerinin ne şekilde giyecek yardımından faydalanacakları
Maliye Bakanlığı ile Başbakanlık Devlet Personel Başkanlığının birlikte hazırlıyacakları bir
yönetmelik ile tesbit olunur.
Yiyecek yardımı: Madde 212
Devlet memurlarının hangi hallerde yiyecek yardımından ne şekilde faydalanacakları ve
bu yardımın uygulanması ile ilgili esaslar Maliye Bakanlığı ile Başbakanlık Devlet Personel
Başkanlığının birlikte hazırlıyacakları bir yönetmelik ile tesbit olunur.
Devlet Memurlarının Yetiştirilmesi
Kurumların memurlarını hizmet içinde yetiştirme esasları: Madde 214
Devlet memurlarının yetişmelerini sağlamak, verimliliğini artırmak ve daha ileriki
görevlere hazırlamak amaciyle uygulanacak hizmet içi eğitim, Devlet Personel Başkanlığı
tarafından ilgili kurumlarla birlikte hazırlanacak yönetmelikler dahilinde yürütülür.
Eğitim birimleri: Madde 215
Her kurumda, yetiştirme faaliyetlerini düzenlemek, yürütmek ve değerlendirmekle görevli
bir "Eğitim birimi" kurulur. Birden çok birim kurulan kurumlarda bunlardan biri "Merkez
Eğitim Birimi" adını alır.
Eğitim merkezleri: Madde 216
Kurumlar kendi eğitim ihtiyaçlarını karşılamak üzere eğitim merkezleri açabilirler.
Kurumlararası eğitim ihtiyaçlarını karşılamak üzere, Başbakanlık Devlet Personel
Başkanlığının teklifi ve Bakanlar Kurulu kararnamesiyle, kurumlararası eğitim merkezleri
de açılabilir.
Eğitim birim ve merkezlerinin kuruluş ve işleyişleri Başbakanlık Devlet Personel
Başkanlığının görüşü alınmak suretiyle kurumlarınca hazırlanacak yönetmeliklerle
düzenlenir.
Devlet memurları eğitimi genel planı: Madde 217
Devlet memurları eğitimi genel planı, Maliye ve Milli Eğitim Bakanlıklariyle Türkiye ve Orta
- Doğu Amme idaresi Enstitüsü, Devlet Planlama Teşkilatı ve ilgili kurumların görüşleri
alındıktan sonra Başbakanlık Devlet Personel Başkanlığı tarafından hazırlanarak Bakanlar
Kurulu kararnamesiyle yürürlüğe konulur.
Rapor verme: Madde 219
Kurumlar yıllık eğitim programlarına göre yapmakta oldukları eğitim çalışmalarının
sonuçlarını her altı aylık dönemin bitiminden en geç bir ay sonra Başbakanlık Devlet
Personel Başkanlığına bir raporla bildirmek zorundadırlar.
Koordinasyon ve denetleme: Madde 220
Başbakanlık Devlet Personel Başkanlığı kurumları yurt içi ve yurt dışı eğitim
programlarının hazırlanmasında ve uygulanmasında yol göstermek, yetiştirme
faaliyetlerini koordine etmek ve denetlemekle görevlidir.
Devlet memurluğuna eleman yetiştirilmesi: Madde 221
Kurumlar belirli sınıflardaki memurluklara eleman yetiştirmek amaciyle:
A) Kendi bünyeleri içerisinde mesleki öğretim ve eğitim yapabilirler.
B) Yurt içindeki öğrenim kurumlarında öğrenci okutabilir ve ihtisas yaptırabilirler.
C) Dış memleketlerde öğrenci okutabilir ve ihtısas yaptırabilirler.
Seçme usulü: Madde 222
Kurumlarca yurt içinde veya yurt dışında okutulacak öğrenciler yarışma sınavı ile seçilirler.
Öğrenci okutma şartlarını düzenliyen yönetmelikler: Madde 223
Hangi kurumların ve sınıfların eleman ihtiyaçlarını karşılamak üzere okul ve kurslar
açabileceği, yurt içinde veya dışında hangi öğrenim dallarında öğrenci okutabileceği,
okutulacak öğrencilerin ayrılma ve seçilme usulleri, çalışmalarının izlenip denetlenmesi,
çıkarılma veya geri çağrılma usulleri, ilgili kurumların ve Devlet Planlama Teşkilatının
görüşleri alınmak suretiyle, Milli Eğitim ve Maliye Bakanlıklariyle Başbakanlık Devlet
Personel Başkanlığının birlikte hazırlıyacakları yönetmeliklerde belirtilir.
Öğrenimi sırasında Devlet hesabına okuma hakkını kaybeden veya öğrenim kurumunu
terk edenler için kurumlarınca yapılmış masraflar kendilerinden faizi ile birlikte tahsil
olunur. Özel kanun ve yüklenme senedi hükümleri saklıdır.
Mecburi hizmet: Madde 224
İlgili Bakanlığın isteği, Devlet Personel Başkanlığının görüşü ve Maliye Bakanlığının teklifi
ile Bakanlar Kurulunca belirtilen her derecedeki öğretim kurumları ve öğretim dalları
dışında kalan kurum ve dallarda Devlet tarafından okutulanlardan,
a) Yurtiçinde Devlet hesabına okutulan öğrenciler (Tatiller dahil) öğrenim süreleri kadar,
b) Yurtdışındaki öğretim kurumlarında Devlet hesabına öğrenimlerini bitiren öğrenciler
(Tatiller dahil) öğrenim sürelerinin iki katı kadar,
Mecburi hizmetle yükümlüdürler.
Yetiştirilmek, eğitilmek, bilgilerini artırmak veya staj yapmak üzere 3 ay ve daha fazla
süre ile dış memleketlere gönderilen memurlara gönderilme şekillerine bakılmaksızın
yurtdışında kaldıkları sürenin iki katı kadar mecburi hizmet yüklenir.
Mecburi hizmet yükümlülüğünün 13/12/1960 tarihli ve 160 sayılı Kanunun 4 üncü
maddesinin a, b, d fıkraları kapsamına giren kurumlar arasında devri mümkündür.
Mecburi hizmetle yükümlü bulunanlar, yarışma sınavına tabi tutulmaksızın atanırlar.36
Mecburi hizmetle ilgili yükümlülükler: Madde 225
Mecburi hizmetle yükümlü bulunanlar yetiştirme, eğitim veya staj sürelerinin bitiminden
itibaren en çok iki ay içinde kurumlarına başvurmak zorundadırlar.
Bunlardan;
a) Başvurma tarihinden itibaren en geç 3 ay içinde bir göreve atanmayanların mecburi
hizmet yükümlülükleri kalkar. Mecburi hizmetin (d) fıkrasına göre krediye dönüştürülmesi
istendiği takdirde bu süre istemin karara bağlandığı tarihten başlar. Bu durumun oluşuna
kendi kusuru ile sebep olan memurlar bundan doğan zararı tazminle yükümlüdürler.
b) Başvurmayanlar veya atanma için gerekli belgelerini tamamlamayanlar yol giderleri de
dahil olmak üzere, kendilerine kurumlarınca yapılmış bulunan bütün giderleri yüzde elli
fazlasiyle ödemek zorundadırlar.
c) Atanıp da yükümlü bulundukları mecburi hizmeti bitmeden ayrılmış veya bir ceza
sebebiyle memurluktan çıkarılmış olanlar mecburi hizmetlerinin eksik kalan kısmı ile
orantılı tutarı yüzde elli fazlasiyle ödemek zorundadırlar.
d) Hizmetlerine lüzum olmadığına ilgili kurumun teklifi ve Maliye Bakanlığının uygun
görüşüne dayanılarak Bakanlar Kurulunca karar verilenlerin mecburi hizmet
yükümlülükleri krediye dönüştürülebilir.
e) ilk ve orta dereceli okullar ile, kurslarda Milli Eğitim Bakanlığı tarafından okutulan
parasız yatılı öğrencilerin mecburi hizmetlerine, bu kanuna tabi kurum ve kuruluşlarda
ihtiyaç olmaması halinde Milli Eğitim Bakanlığı bunların mecburi hizmet yükümlülüğünü
kaldırmaya yetkilidir. Bu fıkraya göre kurumların, ihtiyaci olup olmadığı bir aylık süre
verilmek ve Resmi Gazete'de ilan edilmek suretiyle tespit olunur.
Askerlikte geçen süre mecburi hizmetten sayılmaz.
Mecburi hizmetini yapmakta iken yasama organına seçilenlerin yükümlülükleri seçildikleri
sürece ertelenir.
36
29/11/1984 tarih ve 243 sayılı K.H.K.'nin 55 inci maddesi uyarınca; 13/12/1960 tarih ve 160 sayılı Kanunun 4 üncü
maddesine yapılan atıflar, 8/6/1984 gün ve 217 sayılı K.H.K.'nin ilgili maddesine yapılmış sayılmaktadır. Bu
bakımdan bu maddede zikredilen 4 üncü madde, 217 sayılı K.H.K.'nin 2 nci maddesi olarak dikkate alınmalıdır.
Kamu personeli bilgi sistemi: Madde 231
Devlet Personel Başkanlığı, kuruluş kanunlarına ve bütçe türlerine bağlı kalınmaksızın,
tüm kamu kurum ve kuruluşlarının teşkilat yapılarına ve personeline ilişkin konularda,
gerekli gördüğü bilgi ve belgeleri kamu kurum ve kuruluşlarından talep eder. Kamu
kurum ve kuruluşları bu bilgi ve belgeleri vermekle yükümlüdür.
Kamu kurum ve kuruluşları; atama, yer değiştirme, görevde yükselme, unvan değişikliği
ve Devlet Personel Başkanlığınca belirlenecek diğer personel hareketlerini bildirmek
zorundadır.
Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usûl ve esaslar ile istisna tutulacak kamu kurum ve
kuruluşları Bakanlar Kurulunca belirlenir.
Türk silahlı kuvvetlerinde çalışan memurlara uygulanmıyacak maddeler: Madde
232
Türk Silahlı Kuvvetleri iç Hizmet Kanunu ve Yönetmeliğinin, Askeri Mahkemeler Kuruluş ve
Yargılama Usulü Kanununun ve bunlar hakkında halen yürürlükte bulunan diğer
mevzuatın uygulanmasını sağlama bakımından Türk Silahlı Kuvvetlerinde çalışan sivil
memurlar, sözleşmeli ve geçici personel ile işçiler hakkında bu kanunun;
Çalışma saatleri hakkındaki 99 uncu,
Günlük çalışma saatlerinin tespiti hakkındaki 100 üncü,
Günün 24 saatinde devamlılık gösteren hizmette çalışma saat ve usulünün tespiti
hakkındaki 101 inci, fazla çalışma ücreti hakkındaki 178 inci,
Görevden uzaklaştırmaya yetkilileri sayan 138 inci,
maddeleri hükümleri uygulanmaz.
MEVZUAT LİSTESİ (E-Mevzuat)
KANUN ve KHK ler
209 Sayılı Sağlık Bakanlığına Bağlı Sağlık Kurumları ile Esenlendirme (Rehabilitasyon)
Tesislerine Verilecek Döner Sermaye Hakkında Kanun
224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun
375 Sayılı Devlet Memurları ve Diğer Kamu Görevlilerine Memuriyet Taban Aylığı ve
Kıdem Aylığı ile Ek Tazminat Ödenmesi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname
Kararname
657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu
663 Sayılı Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşlarının Teşkilat ve Görevleri Hakkında
Kanun Hükmünde Kararname (02.11.2011)
984 Sayılı Ecza Ticarethaneleriyle Sanat Ve Ziraat İşlerinde Kullanılan Zehirli ve
Müessir Kimyevi Maddelerin Satıldığı Dükkânlara Mahsus Kanun
992 Sayılı Seriri Taharriyat ve Tahlilat Yapılan ve Masli Teamüller Aranılan Umuma
Mahsus Bakteriyoloji ve Kimya Laboratuvarları Kanunu
1219 Sayılı Tababet ve Şuabatı San'atlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun
1262 Sayılı İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Kanunu
1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu
1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu
2219 Sayılı Hususi Hastaneler Kanunu
2238 Sayılı Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması ve Nakli Hakkında
Kanun
2313 Sayılı Uyuşturucu Maddelerin Murakabesi Hakkında Kanun
2527 Sayılı Türk Soylu Yabancıların Türkiye'de Meslek ve Sanatlarını Serbestçe
Yapabilmelerine, Kamu, Özel Kuruluş veya İşyerlerinde Çalıştırılabilmelerine İlişkin
Kanun
2548 Sayılı Gemi Sağlık Resmi Kanunu
2659 Sayılı Adli Tıp Kurumu Kanunu
2827 Sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun
3153 Sayılı Radiyoloji, Radiyom ve Elektrikle Tedavi ve Diğer Fizyoterapi
Müesseseleri Hakkında Kanun
3224 Sayılı Türk Diş Hekimleri Birliği Kanunu
3298 Sayılı Uyuşturucu Maddelerle İlgili Kanun
3359 Sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu
3816 Sayılı Ödeme Gücü Olmayan Vatandaşların Tedavi Giderlerinin Yeşil Kart
Verilerek Devlet Tarafından Karşılanması Hakkında Kanun
3960 Sayılı Kalıtsal Hastalıklarla Mücadele Kanunu
4207 Sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun
4721 Sayılı Türk Medenî Kanununun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun
4733 Sayılı Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu Teşkilat ve Görevleri
Hakkında Kanun
4817 Sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun
4924 Sayılı Eleman Temininde Güçlük Çekilen Yerlerde Sözleşmeli Sağlık Personeli
Çalıştırılması Hakkında Kanun
5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu
5193 Sayılı Optisyenlik Kanunu
5258 Sayılı Aile Hekimliği Kanunu
5283 Sayılı Bazı Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Ait Sağlık Birimlerinin Sağlık
Bakanlığına Devredilmesine Dair Kanun
5324 Sayılı Kozmetik Kanunu
5368 Sayılı Verem Savaşı Hakkında Kanun
5395 Sayılı Çocuk Koruma Kanunu
5490 Sayılı Nüfus Hizmetleri Kanunu
5502 Sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu
5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu
5624 Sayılı Kan ve Kan Ürünleri Kanunu
5898 Sayılı Uçucu Maddelerin Zararlarından İnsan Sağlığının Korunmasına Dair
Kanun
6023 Sayılı Türk Tabipleri Birliği Kanunu
6197 Sayılı Eczacılar ve Eczaneler Hakkında Kanun
6283 Sayılı Hemşirelik Kanunu
6643 Sayılı Türk Eczacılar Birliği Kanunu
7269 Sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısiyle Alınacak Tedbirlerle Yapılacak
Yardımlara Dair Kanun
7402 Sayılı Sıtmanın İmhası Hakkında Kanun
BAKANLAR KURULU KARARLARI
Devlet Memurlarına Ödenecek Zam ve Tazminatlara İlişkin Karar (17.4.2006/10344)
Değişik Adlar Altında İlave Ödemesi Bulunmayan Sözleşmeli Personele Ek Ödeme
Yapılmasına Dair Karar 9.6.2006/10603
Beşeri İlaçların Fiyatlandırılmasına Dair Karar (12.6.2007/12325)
375 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin Ek 3 Üncü Maddesi Uyarınca Yapılacak
Ek Ödemeye İlişkin Karar 7.8.2008/14012
TÜZÜKLER
Mezarlıklar Hakkındaki Nizamname 9/8/1931-1868 17.07.2002
Evlenme Muayenesi Hakkında Nizamname 21/9/1931-
1904
Radyoloji, Radyom ve Elektrikle Tedavi Müesseseleri Hakkında Nizamname
6/5/1939- 4201
Gemilerde Yolcuların Sıhhi Emniyeti Hakknda Nizamname 28/1/1943-5316
Gıda Maddelerinin ve Umumi Sağlığı İlgilendireneşya ve Levazımın Hususi Vasıflarını
Gösteren Tüzük 18/10/1952-8236 - 28.10.2004
Fizyoterapi ve Bunlara Benzer Müesseseler Hakkında Nizamname 12.10.1957-9730
Sivil Müdafaa Vekaletlerarası İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Nizamnamesi 26.6.195910237
Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi -19.2.1960 – 10436
Sivil Savunma İle İlgili Teşkil ve Tedbirler Tüzüğü 18.7.1964-11757
Türk Eczacıları Deontoloji Tüzüğü 27.7.1968-12961 30.11.1973
Uluslararası Sağlık Tüzüğü (75578) 25/4/1973-14517 07.09.1973
Genel Kadınlar ve Genelevlerin Tabi Olacakları Hükümler ve Fuhuş Yüzünden
Bulaşan Zührev Hastalıklarla Mücadele Tüzüğü İ 19.4,1961-10786 -31.01.1973
Rahim Tahliyesi ve Sterilizasyon Hizmetlerinin Yürütülmesi ve Denetlenmesine İlişkin
Tüzük (3.14.11.1973 Tarih ve 83/7395 Sayılı) 18/12/1983 -18255
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü 11/1/1974-14765
Sağlık Bakanlığı Teftiş Kurulu Tüzüğü 14/9/1990-20635 -11.04.1996
İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar İzamnamesi23.9.193- 3113 -11.06.2010
Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü 22.6.1972- 14223 12.05.1991
Sular Kanununun Uygulanışını Gösteren Tüzük 29.8.1928-976 22.06.1946
YÖNETMELİKLER
Tıbbi Laboratuvarlar Yönetmeliği (seç)
507 Sayılı Nüfus Planlaması Hizmetlerini Yürütecek Personelin Eğitimi, Görev, Yetki
ve Sorumlulukları Hakkında Yönetmelik (10.09.1983-18161) (23.08.2002-24855)
Nüfus Planlaması Hizmetlerini Yürütme Yönetmeliği (06.10.1983-18183)
Üremeye Yardımcı Tedavi (Üyte)Merkezleri Yönetmeliği (21.08.1987-19551)
(19.11.1996-22822) (11.01.1998-23227) (28.01.1998-23244) (31.03.2001-24359)
(08.07.2005-25869)
Gıda Üretim Ve Satış Yerleri Hakkında Yönetmelik ( 10.07.1996-22692)(09.07.199823397)(06.07.2001-24101) (12.06.2002-24783)(25.07.2002-24826) (05.05.200325100)
Ana Çocuk Sağlığı Ve Aile Planlaması Merkezleri Yönetmeliği (06.02.1997-22900)
Genetik Hastalıklar Tanı Merkezleri Yönetmeliği (10.06.1998 -23368 )
Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği ( 11.05.2000-24046) (24.03.2004-25412)
Kanser Erken Teşhis Ve Tarama Merkezleri Yönetmeliği (14.12.2000-24260)
Kanser Kayıt Merkezi Yönetmeliği (14.12.2000-24260)
Ambulanslar İle Özel Ambulans Servisleri Ve Ambulans Hizmetleri Yönetmeliği
(08.07.2001-24456)
Akupunktur Tedavisi Uygulanan Özel Sağlık Kuruluşları İle Bu Tedavinin Uygulanması
Hakkında Yönetmelik (17.9.2002- 24879)
Kalıtsal Kan Hastalıklarından Hemoglobinopati Kontrol Programı İle Tanı Ve Tedavi
Merkezleri Yönetmeliği (24 Ekim 2002-24916)
Sürücü Davranışlarını Geliştirme Eğitimi Yönetmeliği (14.09.2004-25583)
Doğal Mineralli Sular Hakkında Yönetmelik (01.12.2004-25657)
Kaplıcalar Yönetmeliği ( 9.12.2004 / 25665)
İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik (17.02.2005 -25730)
Merkezî Yönetim Harcama Belgeleri Yönetmeliği
Resmi Gazete Tarihi: 31.12.2005 Resmi Gazete Sayısı: 26040 (3. Mükerrer)
Muhasebe Yetkilisi Mutemetlerinin Görevlendirilmeleri, Yetkileri, Denetimi Ve Çalışma
Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik R G 31.12.2005 26040 (3.mükerrer)
Yüzme Suyu Kalitesi Yönetmeliği (09.01.2006-26048)
Taşınır Mal Yönetmeliği (200611545)
Ambulanslar ve Acil Sağlık Araçları İle Ambulans Hizmetleri Yönetmeliği (07.12.200626369)
Bulaşıcı Hastalıklar Sürveyans Ve Kontrol Esasları Yönetmeliği (30.5.2007 – 26537)
Ayakta Teşhis Ve Tedavi Yapılan Özel Sağlık Kuruluşları Hakkında Yönetmelik
(15.02.2008-26788)
Tıpta ve Diş Hekimliğinde Uzmanlık Eğitimi Yönetmeliği (2009 15153)
Aile Hekimliği Uygulama Yönetmelik
Aile Hekimliği Uygulaması Kapsamında Sağlık Bakanlığınca Çalıştırılan Personele
Yapılacak Ödemeler ile Sözleşme Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik
Sağlık Bakanlığı Taşra Teşkilatı İdari Ve Hizmet Birimleri Kadro Standartları
Yönetmeliği
Sağlık Bakanlığı Bağlı Kuruluşları Hizmet Birimlerinin Görevleri ile Çalışma Usul Ve
Esasları Hakkında Yönetmelik
Resmi Yazışmalarda Uygulanacak Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik
İç Kontrol ve Ön Malî Kontrole İlişkin Usul ve Esaslar
Kamu Zararlarının Tahsiline İlişkin Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik
Mezarlık Yerlerinin İnşası ile Cenaze Nakil ve Defin İşlemleri Hakkında Yönetmelik
TEBLİĞLER
Harcama Yetkilileri Hakkında Genel Tebliğ (Resmi G.:31.12.2005-26040 4. Mükerrer)
Harcama Yetkilileri Hakkında Genel Tebliğ Seri No: 2
AĞIZ TEMİZLİĞİNDE ELLE KULLANILAN DİŞ FIRÇALARI, ELEKTRİKLE/PİLLE
ÇALIŞAN DİŞ FIRÇALARININ FIRÇA BAŞLIKLARI VE ARAYÜZ İTHALATI VE
BİLDİRİM ESASLARINA DAİR TEBLİĞFIRÇALARININ ÜRETİMİ,(4 Ağustos 201027662)
BULAŞICI HASTALIKLARIN İHBARI VE BİLDİRİM SİSTEMİ HAKKINDA TEBLİĞ
(06.11.2004- 25635)
ÇAMAŞIR SUYU VE MEKANİK TEMİZLEME TOZU ETİKETLENMESİNE DAİR
TEBLİĞ(12.09.2005 -25934)
DETERJAN, MEKANİK TEMİZLEME TOZU, ÇAMAŞIR SULARINDAN NUMUNE
ALINIRKEN UYULACAK KURALLAR İLE NUMUNE ALMA İŞLEMLERİNE İLİŞKİN
HUSUSLARIN BELİRLENMESİNE DAİR TEBLİĞ (12.09.2005-25934)
DETERJANLAR VE DETERJANLARDA KULLANILAN YÜZEY AKTİF MADDELER
HAKKINDA TEBLİĞ(23.12.2010-27794)
ELASTOMER VE KAUÇUKTAN YAPILMIŞ OLAN BİBERON BAŞLIĞI VE
EMZİKLERDE N- NİTROSAMİN VE N- NİTROSAMİNE DÖNÜŞEBİLEN
MADDELERİN MİKTARI VE BU MADDELERİN BELİRLENMESİ HAKKINDA
TEBLİĞ ( 03.092005-25925 )
EMZİK, BİBERON, BİBERON BAŞLIĞI, ALIŞTIRMA BARDAĞI, ALIŞTIRMA
BARDAĞI KAPAĞI VE BENZERİ ÜRÜNLERİN ÜRETİMİ, İTHALATI VE BİLDİRİM
ESASLARINA DAİR TEBLİĞ(07.02. 2011-27839)
SÜRÜCÜ ADAYI SAĞLIK RAPORU DÜZENLENMESİ HAKKINDA TEBLİĞ
(29.04.2004 TARİH VE 25447)
TAMPON, HİJYENİK PED, GÖĞÜS PEDİ, ÇOCUK BEZİ VE BENZERİ ÜRÜNLERİN
ÜRETİMİ, İTHALATI VE BİLDİRİM ESASLARINA DAİR TEBLİĞ (17 Haziran 201027614)
ÜREMEYE YARDIMCI TEDAVİ YÖNTEMLERİ KONUSUNDA EĞİTİM VERECEK
MERKEZLERİN NİTELİKLERİ, TESPİTİ, ÇALIŞMA USUL VE ESASLARI İLE
EĞİTİM PROGRAMI VE SERTİFİKA VERİLMESİNE DAİR TEBLİĞ
OYUNCAK VE ÇOCUK BAKIM EŞYALARINDAKİ PHTHALATLAR HAKKINDA
TEBLİĞ
ÖZEL TIBBİ AMAÇLI DİYET GIDALAR TEBLİĞİ(24.12.2001-24620)
TAŞINIR MAL YÖNETMELİĞİ GENEL TEBLİĞİ(8 Eylül 2007- 26637)
YÖNERGELER
Temel İş Sağlığı Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Yönerge (Haziran
2011).
Toplum Sağlığı Merkezleri Kurulması ve Çalıştırılmasına Dair Yönerge(03.08.2011).
Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları İmza Yetkileri Yönergesi(19.03.2012)
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Daire Başkanlıkları Yönergesi(22.03.2012)
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Taşra Teşkilatı Hizmet Birimlerinin Görevleri, Çalışma
Usul ve Esasları ile Kadro Standartları Hakkında Yönerge (10.04.2012)
Kuduz Korunma ve Kontrol Yönergesi
Su Arıtma Sistemi Yönergesi
Sağlık Bakanlığınca Sunulan Evde Sağlık Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları
Hakkında Yönerge
Toplum Ruh Sağlığı Merkezleri Hakkında Yönerge ve Ekleri
Sağlıkta Performans ve Kalite Yönergesi (03.09.2012-)
Sağlık Bakanlığı Personel Kimlik Kartları Yönergesi
Bulaşıcı Hastalıkların İhbarı ve Bildirim Sistemi Yönergesi
Ön Malî Kontrol İşlemleri Yönergesi
Halk sağlığı laboratuarları çalışma esas ve usulleri hakkındaki yönerge Bu yönerge
10.10.2002 tarihli ve 15410 sayılı yazı ile halen yürürlüktedir.
DENEY HAYVANLARI ETİK KURULU YÖNEERGESİ
Gezici Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge
HALK SAĞLIĞI LABORATUVARLARININ KURULUŞ VE ÇALIŞMA ESASLARI
HAKKINDA YÖNERGE
KANSER OLGULARI HAKKINDA BİLGİ TOPLAMA YÖNERGESİ
KUDUZ KORUNMA VE KONTROL YÖNERGESİ
Sağlık Bakanlığı Birinci Basamak Sağlık Kurum Ve Kuruluşlarının Açılması, Kapatılması
Ve Bunlara Ad Verilmesi Hakkında Yönerge
SAĞLIK BAKANLIĞI ULUSAL KANSER DANIŞMA KURULU YÖNERGESİ
Sağlık BakanlığıVerem savaşı Dairesi Başkanlığınca Verem savaş derneklerine Genel Bütce
Kapsamında Yapılacak Nakdi Yarımlara İlişkin Usul ve Esaslara İlişkin Yönerge
TEMEL İŞ SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN UYGULAMA USÛL VE ESASLARI
HAKKINDA YÖNERGE
Toplum Sağlığı Merkezlerinin Kurulması ve Çalıştırılmasına Dair Yönerge
ULUSAL KANSER DANIŞMA KURULU YÖNERGESİ
ULUSLARARASI SEYAHAT EDEN TAŞITLARDA VE GÜMRÜKLÜ ALANLARDA
UYGULANACAK DEZENFEKSİYON... İŞLEMLERİNE DAİR YÖNERGE
Verem Savaşı Daresi Başkanlığınca Oluşturulacak Danışma Kurullarının Kuruluş ve
Görevleri ile Çalışma Usul ve Esasları Yönergesi
VEREM SAVAŞI DERNEKLERİNE GENEL BÜTÇEDEN YARDIM YAPILMASI
HAKKINDA YÖNERGE
GENELGELER
Verem Savaşı Hizmetleri Genelgesi (ÖNCESİ GENELGELERİ)
Sağlık Kabinlerinin Açılışı ve İşleyişi
Demir Gibi Türkiye Projesi Genelgesi
İshalli Hastalıkların Kontrolü Genelgesi
Sosyal Riski azaltma Projesi Kapsamında Şartlı Nakit Transferi Uygulaması Genelgesi
Sağlık evleri
Mahalle Sağlık Evlerinin Sağlık Ocağı Ebe Bölgesi Olarak Değiştirilmesi ve Sağlık Evlerinin
Yeniden Düzenlenmesi
Bulaşıcı Hastalıkların İhbarı ve Bildirim Sistemi
İyot Haftası Genelgesi
Şarbon Antiserumu
Tübeküloz Kontrolünde Tespit Edilen Hedeflere Ulaşabilmek İçin Alınacak Tedbirler
Kanser Kayıtları
KANSER ERKEN TEŞHİS VE TARAMA MERKEZİ HİZMETLERİNİN YÜRÜTÜLMESİNDE
UYGULANACAK USUL VE ESASLAR
Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele
1990
1997-3
2004/21
2004/52
2004/64
2004/127
2004/127
2004/129
2005/72
2005/87
2005/88
2006 / 9
2006/10
2006/ 23
Ek Ödeme Yönetmeliği Gereği Verem Savaş Dispanserleri İçin Belirlenen Performans
Kriterleri
Mobil Tarama Ekiplerinin İdari Mali ve Çalışma Usüllerinin Belirlenerek, İl Sağlık
Müdürlüklerine Devri
Doğrudan Gözetimli Tedavi Uygulamasına İlişkin Esaslar
Neonatal Tarama Programı Genelgesi
Tasarruf Tedbirlerine ilişkin genelge
Diploma Tescil Numaraları ve Hekim Kaşelerine İlişkin Genelge
Gebelerde Demir Destek Programı Uyguluması Genelgesi
Sürücü Davranışlarını Geliştirme Eğitimi
Anne Ölümleri Veri Sistemi Genelgesi
2007/27 sayılı Genelgeye Ek Genelge
İllerde Tütün Kontrol Kurulu Kurulması
Entegre İlçe Hastanelerinden Gönderilmesi Gereken Formlar
Aile Hekimliği Uygulamalarında Pilot İl Dışından Yerleştirme İşlemlerinde Uyulacak
Esaslar
Birinci basamak sağlık hizmetlerinin doğrudan hizmet alımı yoluyla sunulması ve ücretsiz
olması
Ruh Hastalarının Sevk ve Takipleri
Form 102/102A Genelgesi
Doğum Öncesi Bakım Yönetim Rehberi Genelgesi
Genisletilmis Bagısıklama Programı Genelgesi
Aşı Sonrası İstenmeyen Etkiler Genelgesi
Özürlü Kişilere Yönelik Sağlık Hizmetlerinin Sunumu
Aile Hekimliği Uygulanan İllerde Merkez Payı Alınmaması ile ilgili Genelge
Bebek ve Çocuk İzlem Protokolü Genelgesi
Kanser Kontrol Şube Müdürlüğü Genelgesi
Okul Sağlığı Hizmetleri
Silikozis
4207 sayılı Kanun Hükümlerinin Uygulanması
Bürokrasinin azaltılması ve işlemlerin basitleştirilmesi
Halk sağlığı alanında kullanılan pestisit ve benzeri maddelerin doğru ve güvenli
kullanımları konusunda Mesul Müdür Setifika Eğiti
Toplum Sağlığının Korunması ve Gerekli Denetimlerin Sağlanması
Sayılı Dispanser Personelinin Nöbeti ve Görevlendirilmesi
Anne Ölümleri
Acil Obstetrik Bakım Yönetim Rehberi Genelgesi
4207 Sayılı Kanun Hükümlerinin Uygulanması
Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Saha Eğitimi
Genişletilmiş Bağışıklama Programı
Aşı Sonrası İstenmeyen Etkiler (ASİE) Genelgesi
Kot Giysilere Uygulanan Püskürtme İşleminde Kum Kullanımının Yasaklanması
Zehirlenme Bildirimleri
Doğrudan Gözetimli Tedavi
Sayılı Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarına Başvuran Tüberküloz Şüpheli Bireylerden
Balgam Toplanması"
2006/60
2006/61
2006/78
2006/130
(2007/3)
2007/21
2007/6
2007/18
2007/27
2007/57
2007/38
2007/ 84
2007/
2007/
2008/3
2008/5
2008/13
2008 / 14
2008/27
2008/43
2008/44
2008/45
2008/49
2008/58
2008/62
2008/66
2008/69
2008 / 71
2008/78
2008/82
2008/
2009/5
2009/13
2009/14
2009/17
2009/18
2009/24
2009/29
2009/51
2009/52
YENİDOĞANLARDA K VİTAMİNİ UYGULAMASINA İLİŞKİN
Doğum Sonu Bakım Yönetim Rehberi Genelgesi
Acil Obstetrik Bakım Yönetim Rehberi
Bebek Ölümleri İzlemi Sistemi Genelgesi
Birinci Basamak Sağlık Hizmetlerinde Lojman Tahsisi
Verem Savaşı Dispanserlerinin; açılması, kapatılması, yer değiştirilmesi ve tahsisine
ilişkin Genelge
Özürlü Kişilere Yönelik Sağlık Hizmetlerinin Sunumuna İlişkin Genelge
Gebelere D Vitamini Destek Programı
Aile Hekimliği Bilgi Sistemi
Kurul ve Komisyonlar
Ecza Dolapları Talimatnamesi
REHBERLER
Halk Sağlığı Müdürlüğü Yönetim Rehberi (01.03.2012)
Birinci Basamak Uygulama ve Veri Seti Rehberi
2010/17
2010/27
2010/28
2010/31
2010/41
2010/74
2010/79
2011/ 34
2011/45
(2012/-)
seç
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNİN İŞLEVİ VE YÖNETİMİ
SAĞLIK BAKANLIĞI
TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU
TOPLUM SAĞLIĞI
MERKEZLERİNİN
İŞLEVİ VE YÖNETİMİ
UYUM EĞİTİMİ KAYNAK DOKÜMANI
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK PERSONELİ İÇİN
2013
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİ (TSM) NEDİR?
“Aile hekimliğinin Pilot uygulandığı İllerde Toplum Sağlığı Merkezleri Kurulması ve
çalıştırılmasına Dair Yönerge (Değişik:03.08.2011)” de Toplum Sağlığı Merkezi (TSM);
"Bölgesinde yaşayan toplumun sağlığını geliştirmeyi ve korumayı önceleyen, sağlık risk ve
sorunlarını belirleyip, bu sorunları gidermek için planlama yapan ve bu planları uygulayan,
uygulatan, birinci basamak koruyucu, iyileştirici ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini
müdürlüğün sevk ve idaresinde organize eden, bu hizmetlerin verimli bir şekilde
sunulmasını izleyen, değerlendiren ve destekleyen, bölgesinde bulunan sağlık kuruluşları
ile diğer kurum ve kuruluşlar arasındaki koordinasyonu sağlayan, idari hizmetler ile sağlık
eğitimi ve değerlendirme faaliyetlerini yürüten sağlık kuruluşudur” şeklinde
tanımlanmaktadır.
Birinci basamak sağlık hizmetlerinde; önceki durum, Sağlık ocağı, AÇSAP Merkezi, Verem
Savaş Dispanseri, Sıtma Birimi, Kurum Hekimliği, Sağlık Merkezi,112 Acil Hizmetler, İşyeri
Hekimliği, Özel Sektör şeklinde idi. Bugün, Toplum Sağlığı Merkezi, Aile Sağlığı
Merkezi(ASM), Aile Sağlığı Birimi, 112 Acil hizmetleri, şeklindedir.
Toplum Sağlığı Merkezinin Özellikleri:
Toplum sağlığı merkezlerinin bazı özellikleri vardır.
 TSM bölge tabanlı olmalıdır.
 Mevcut aile hekimliği uygulamasında, aile hekimliği hizmetlerinin planlayan ve
uygulayan, sağlık göstergelerini izleyen bir yapılanma içerisinde olmalıdır.
 Bölgesinin gereksinimlerini saptamak TSM ve ASM’nin en önemli işlerinden birisi
olmalıdır.
 TSM’lerin ASM’leri değerlendirmelerinde standart bir kontrol listesi olmalıdır.
 Bölgesindeki nüfus hareketlerini TSM, ASM ile birlikte izlemelidir.
 Kendi bölgesindeki nüfustan sorumlu olduğundan, bölge nüfusunu tanımak TSM’nin
birincil görevi olmalıdır.
 TSM bölgesi bütündür, bölgesinde çok yönlü hizmet vermelidir. Hizmet örgütlenmesi
dikey değil, yatay olmalıdır.
 TSM, bölgesinde yaşayan kişilerin ve toplumun sağlık düzeylerinin yükseltilmesinden ve
sürdürmesinden sorumludur.
 TSM bölgesinde sunduğu sağlık hizmetini bir bütün olarak değerlendirmelidir.
 Kendisinin sunduğu sağlık hizmetleri ile diğer sağlık kuruluşların sundukları sağlık
hizmeti arasında eş güdümü sağlamalıdır.
TSM AÇILMA VE DEVAMLILIK KRİTERLERİ
A)Her ilçede ve 10.07.2004 tarihli 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununa tabi
olmayan il merkezlerinde bir toplum sağlığı merkezi kurulur. Sorumluluk alanları,
kuruldukları ilçenin mülki idare sınırlarıdır.
Şekil 1 Sağlık Bakanlığı Teşkilat Şeması.
Yönergede TÜİK nüfus verilerine göre Toplum Sağlığı Merkezleri aşağıdaki şekilde
Tipi İlçe Nüfus aralığı
T1
750.001 ile daha büyük
T2
500.001 ile 750.000 arasında
T3
350.001 ile 500.000 arasında
T4
275.001 ile 350.000 arasında
T5
200.001 ile 275.000 arasında
T6
150.001 ile 200.000 arasında
T7
100.001 ile 150.000 arasında
tiplendirilmiştir.
Tipi
T8
T9
T10
T11
T12
T13
İlçe Nüfus aralığı
75.001 ile 100.000 arasında
50.001 ile 75.000 arasında
25.001 ile 50.000 arasında
15.001 ile 25.000 arasında
5.001 ile 15.000 arasında
5.000 den küçük
B)Toplum sağlığı merkezlerinin açılması, tipinin ne olacağı ve kapatılması kararı Halk
Sağlığı Müdürlüğünün teklifi Halk Sağlığı Kurumu Başkanlığının onayı ile;
1. Merkez binanın il veya ilçe merkezinde olması,
2. Bölgenin coğrafyası ve nüfus yapısı,
3. Sağlık alt yapısı,
4. Sağlık göstergeleri,
5. Bölgenin sosyoekonomik gelişmişlik düzeyi,
6. Turizm ve sanayi bölgesi mevcudiyeti gibi ölçekler değerlendirilerek yapılır.
C)Toplum sağlığı merkezi kişilerin kolay ulaşabileceği merkezi yerlerde, verdiği hizmetlere
yetecek büyüklükte olan bina veya binalarda hizmete açılır. Öncelikle uygun kamu binaları
kullanılır. Buralarda yeterli sayıda oda, eğitim salonu ile araç, gereç, tıbbi donanım, büro
malzemeleri ve sarf malzemeleri bulundurulur.
D)Verem savaş dispanserleri, ana çocuk sağlığı merkezleri ve benzeri toplum sağlığı
merkezi birimleri farklı binalarda hizmet verebilirler.
PERSONEL YAPISI
Toplum sağlığı merkezlerinde görev yapacak personelin niteliği ve sayısı "Türkiye Halk
Sağlığı Kurumu Taşra Teşkilatı Hizmet Birimlerinin Görevleri, Çalışma Usul Ve Esasları İle
Kadro Standartları Hakkında Yönerge" sine göre belirlenir.
Toplum sağlığı merkezi sorumlu hekimliğine müdürlüğün teklifi valiliğin onayı ile aşağıdaki
kişiler arasından görevlendirme yapılır:
a) Halk sağlığı uzmanı ya da epidemiyoloji uzmanı hekimler,
b) Halk sağlığı ya da epidemiyoloji alanında doktora yapmış olan hekimler,
c) Halk sağlığı ya da epidemiyoloji alanında yüksek lisans yapmış olan hekimler,
ç) Yönetimle ilgili alanlarda doktora ya da yüksek lisans yapmış olan hekimler,
d) Bakanlıkça onaylanmış toplum sağlığı ile ilgili alanlarda sertifikalı eğitim alan hekimler
öncelikli olmak üzere diğer hekimler.
Ana çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezleri, verem savaş dispanserleri, sıtma savaş
dispanserleri gibi birinci basamak sağlık kuruluşları müdürlüğün uygun göreceği toplum
sağlığı merkezine bağlı birer birim olarak görev yaparlar. Kanser erken teşhis ve tarama
merkezleri kendi mevzuatlarına göre hizmetlerine devam eder. Entegre ilçe hastanelerinin
bulunduğu ilçelerde hastane başhekimi aynı zamanda toplum sağlığı merkezi sorumlu
hekimliği ve grup başkanlığı görevini beraberce yürütür.
EĞİTİM
Toplum sağlığı merkezi personeli, görevlerine yönelik olarak Bakanlığın ön gördüğü
eğitimlerin en az % 80'ine katılmaya zorunludur. Eğitimlerin süresi, içeriği ve eğitimle ilgili
diğer hususlar Bakanlık tarafından belirlenir.
Toplum sağlığı merkezinde çalışan hekimlerin eğitimleri iki aşama halinde sürdürülür.
Birinci aşama uyum eğitim programı en az beş gündür. Halk sağlığı ve epidemiyoloji
uzmanlarının, halk sağlığı ya da epidemiyoloji alanında doktora veya yüksek lisans yapmış
hekimlerin bu eğitimlere katılması zorunlu değildir.
Toplum sağlığı merkezi sorumlu hekimi olarak görevlendirilenler birinci aşama uyum
eğitimini sorumlu hekim olarak görevlendirildikleri tarihten itibaren 6 ay, ikinci aşama
eğitimleri ise Bakanlığın öngördüğü süre içinde başarıyla tamamlamak zorundadırlar. Bu
eğitimleri başarıyla tamamlayamayan sorumlu hekimlerin “sorumlu hekimlik”
görevlendirmeleri iptal edilir. Görevlendirmesi iptal edilen hekimler bu eğitimleri başarıyla
tamamlamadıkça tekrar sorumlu hekim olarak görevlendirilemezler.
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNİN GÖREV YETKİ ÇALIŞMA USUL
VE ESASLARI
Görev ve yetkileri
Bölgesinde sağlık hizmetlerini yürütür. Sağlık hizmetini bir bütün olarak değerlendirir.
Sağlık kuruluşları ile koordinasyonu sağlamak, gerektiğinde diğer kuruluşlarla işbirliği
yapmak suretiyle toplumun ve bireylerin sağlığını korumak ve sağlık düzeylerini
yükseltmekten sorumludur. Bölgesindeki sağlık hizmetlerini bir bütün içinde ele alarak;
1. İdari ve mali işler
2. Kayıt ve istatistik
3. Plan ve program yapma
4. Üniversitelerle işbirliği
5. İzleme ve değerlendirme
6. Bulaşıcı hastalıkların kontrolü (Verem savaşı hizmetleri, Sıtma savaş hizmetleri,..)
7. Bulaşıcı olmayan hastalıkların kontrolü
8. Üreme sağlığı hizmetleri
9. Ulusal programlar
10. Adli tıp hizmetleri
11. Acil sağlık hizmetleri
12. Kaza ve yaralanmalardan korunma hizmetleri
13. Görüntüleme ve laboratuvar hizmetleri
14. Çevre sağlığı hizmetleri
15. İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri
16. Afet hizmetleri
17. Sağlığın geliştirilmesi ve teşviki
18. Sağlık eğitimi hizmetleri
19. Toplu yaşam alanları ve okul sağlığı hizmetleri
20. Sosyal hizmet çalışmaları
21. Diğer görevler, şeklinde sayılabilecek hizmetleri sunar ya da sunulmasını sağlar.
1.İdari ve Mali İşler:
Bakanlıktan ya da diğer kurumlardan gelen genelgeleri ve talimatları bölgesindeki aile
sağlığı merkezlerine ulaştırır. Demirbaş kayıtlarının tutulmasını ve denetlemesini, döner
sermaye işlemlerinin yürütülmesinde müdürlükçe kendisine verilen görevleri yapar. Aile
sağlığı merkezi(ASM) çalışanlarının göreve başlama ya da ilişik kesme, personelin izinli
olduğu durumlarda diğer personelin görevlendirilmesi işlerini ve yazışmalarını yürütür.
Aile hekimlerinin çalışma saatlerine uyumunu ve çalışmalarını izler, değerlendirir.
Müdürlükteki şubelerin sahadaki uygulamalarında görev alır.
2. Kayıt ve istatistik:
Bakanlığın belirlemiş olduğu ulusal sağlık veri sözlüğüne uygun olarak, yürütülen
hizmetlerin kayıt ve istatistiklerini elektronik ya da basılı ortamda tutar, topladığı verileri
müdürlüğe zamanında iletir.
Aile hekimini değiştirmek isteyen ya da bir aile hekimine yeni kayıt olmak isteyen
bireylerin başvurularını kabul eder ve bu taleplerin mevzuata uygun olması durumunda
gerekli değişikliği yaparak müdürlüğe bildirir.
Aile hekiminin, görevinden ayrılması veya kişinin aile hekimini değiştirmesi halinde aile
hekimince tutulmuş olan kayıt ve belgeleri eksiksiz olarak teslim alır. Bu belgeleri ve
bilgileri eksiksiz muhafaza ederek sorumlu olacak yeni aile hekimine devreder.
3.Plan ve program yapma
(1) Bölgesinde sunulan sağlık hizmetini bir bütün olarak ele alarak, kişilerin bu
hizmetlerden en iyi şekilde yararlanması için ekip anlayışı ile her türlü önlemi alır.
Bölgesindeki toplumun sağlığını korumak ve geliştirmek, sağlık risk ve sorunlarını
belirlemek amacıyla gerekli verileri toplar, epidemiyolojik açıdan değerlendirerek
planlamalar yapar ve gerekli önlemlerde bulunur.
(2)Kuruluşundan itibaren ilk bir yıl içerisinde müdürlük ile birlikte bölgesinin sağlık ile ilgili
faaliyet planını hazırlar, ilgili kuruluşlarla paylaşır, uygular ve/veya uygulatır. Sonuçları
izler ve değerlendirir. Takip eden dönemde altı aylık periyotlarla (Ocak-Temmuz)faaliyet
plan ve raporlarını müdürlüğe sunar.
(3)Kişilere ve topluma en iyi sağlık hizmetinin sunulabilmesi için aile sağlığı merkezleri
arasında koordinasyonu sağlar. Ayrıca laboratuar, görüntüleme hizmetleri, eğitim, lojistik
konularında da doğrudan destek verir. Bölgesinde planladığı hizmetler ile ilgili olarak aile
hekimleriyle beraber çalışmalar yapar.
(4)Bölgede gereksinim duyulan aile sağlığı merkezlerinin sayısını, yerlerini ve burada
çalışacak aile hekimi ile diğer personel sayısını planlayarak, hazırlayacağı raporun içinde
bu konu ile ilgili önerilerini belirtir.
(5)Toplumun ve kişilerin sağlığını korumak ve geliştirmek amacıyla Bakanlıkça gönderilen
her türlü materyal, ilaç ve malzemelerin aile sağlığı merkezine ulaştırılması için tüm
lojistik desteği sağlar.
(6)Aile sağlığı merkezlerinde verilen hizmetlerden kişisel ve bebek ve çocuk sağlığı, gebe
ve loğusa takibi, aşı, aile planlaması gibi toplumsal boyutu olan işler için hem aile
hekimleri arasında hem de diğer ilgili kurumlar arasında koordinasyonu sağlar.
(7)Aile sağlığı merkezlerinden ikinci basamak sağlık kuruluşlarına sevk edilenlerin
işlemlerinin izlenmesi, ikinci basamak sağlık kuruluşlarından geri bildirimin sağlanması ve
değerlendirilmesinde oluşabilecek aksamaları tespit eder ve giderilmesini sağlar.
(8)Toplum sağlığı merkezince rutinde yapılmayan ancak Bakanlıkça yürütülen tarama,
kampanya, aşılama hizmetleri gibi işleri bölgesindeki aile sağlığı merkezleri ile işbirliği
içinde yapar ve/veya yaptırır.
4.Üniversiteler ve diğer kurumlarla işbirliği
Hizmetin her aşamasında ilgili kamu, özel ve sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yapar.
Bakanlık ve üniversiteler arasında imzalanacak protokol esasları çerçevesinde;
a) Başta halk sağlığı alanında olmak üzere, sağlık personeli yetiştiren üniversitelerde
mezuniyet öncesi ve sonrası öğrenim görenler ile Bakanlık personelinin kuramsal ve
uygulamalı eğitimlerine katkı amacıyla; sağlıkla ilgili programlarda eğitim gören
mezuniyet öncesi ve sonrası öğrencilerin toplum sağlığı merkezi ve bölgedeki diğer sağlık
kuruluşlarının çalışma ve uygulamalarına katılımlarına destek verir.
b) Halk sağlığı ve epidemiyoloji araştırma görevlileri başta olmak üzere ilgili üniversitede
eğitim gören araştırma görevlilerinin toplum sağlığı merkezi faaliyetleri içinde görev
yapmalarını sağlar.
Üniversiteler başta olmak üzere bilimsel nitelikte araştırma yapan kurumların, Bakanlık
veya müdürlükle işbirliği içerisinde yapacakları sağlıkla ilgili araştırmalar ve projeleri
destekler ve katkıda bulunur. Bakanlık ya da müdürlüğün hazırladığı programlar
çerçevesinde bölgesinde çalışan personelin eğitimlerini bölge içi veya dışındaki kurumlar
ile işbirliği içinde sağlar.
5.İzleme ve değerlendirme
(1)Aile sağlığı merkezlerinin durumunu, aile hekimleri ile aile sağlığı elemanlarının sahada
verdiği hizmetlerin mevzuat ve sözleşme hükümlerine uygunluğunun izleme ve
değerlendirme çalışmalarını yaparak sonuçları müdürlüğe iletir.
(2)Aile hekimlerinin resmi kayıt ve evrak niteliğinde kullandığı basılı veya elektronik
ortamda tutulan verilerini belirli aralıklarla düzenli olarak toplar ve zamanında müdürlüğe
bildirir. Bölgesinde hizmet veren aile sağlığı merkezlerinin ve buralarda görev yapan aile
hekimlerinin çalışmalarını yerinde izlemek ve değerlendirmek için, aile sağlığı merkezlerini
ziyaret eder ve her türlü kayıtlarına erişir, yaptığı değerlendirmeleri hasta haklarına ve
kişisel mahremiyetin korunması ilkelerine riayet etme koşulu ile altışar aylık dönemlerde
müdürlüğe yazılı olarak, aile sağlığı merkezi çalışanlarına öncelikli olarak yazılı ya da sözlü
olarak bildirir.
(3)Gezici sağlık hizmeti veren aile hekiminin beyan ettiği aylık gezici sağlık hizmeti
programına uyup uymadığını izleyip değerlendirerek hazırladığı raporu müdürlüğe bildirir.
(4) Sahada aile hekiminin koruyucu sağlık hizmetlerine yönelik çalışmalarını izleyip,
değerlendirerek hazırladığı raporu müdürlüğe iletir.
(5) Hasta hakları ile ilgili çalışmaların yürütülmesini sağlar.
6.Bulaşıcı hastalıkların kontrolü
(1) Bakanlığın yürüttüğü programlara uygun olarak; bölgesindeki bulaşıcı hastalık
verilerini toplar, kayıtlarını tutar, değerlendirir, sürveyansı yapar ya da yaptırır ve gerekli
tüm önlemlerin alınması için ilgili kuruluşlarla işbirliği yapar. Bölgesinde bulaşıcı
hastalıkların usulüne uygun olarak bildirimini ve filyasyonunu yaparak ilgili aile hekimleri
ile durumu birlikte değerlendirir. Aile hekiminin başka bir toplum sağlığı merkezinin
bölgesinde olması halinde yapılan filyasyon sonucunu o toplum sağlığı merkezine bildirir.
(2) Bölgenin aşı ve antiserum ile ilgili lojistik malzeme gereksinimini belirler, soğuk zincir
sisteminin kurulmasını, düzgün olarak işletilmesini sağlar ve denetler. Bölgesi için gereken
aşıları ve diğer malzemeleri müdürlükten temin eder, usulüne uygun olarak saklar ve
aşıların uygulanacağı birimlere dağıtır.
(3) Her aile sağlığı merkezinde en az bir sağlık personelinin PPD (tüberküloz deri testi)
uygulaması konusunda eğitilmesini sağlar/sağlatır. Aile hekimlerinin ve aile sağlığı
elemanlarının bulaşıcı hastalıklar, sürveyans ve aşı uygulaması konusundaki eğitimlerini
müdürlük ile koordineli olarak planlar ve uygulamasını sağlar.
(4) Bölgesinde bulaşıcı hastalık salgınına neden olabilecek aşılama problemleri, mevsimsel
değişimler, çevre şartlarındaki değişimler, yerleşim birimlerinin alt yapı durumları gibi
faktörleri yakından izler ve gerekli önlemleri almak için ilgili kurumlarla işbirliği yapar.
Bölgesinde bulaşıcı hastalıklara yönelik "Erken Uyarı ve Yanıt Sistemi"ni işletir, bulaşıcı
hastalık salgını olduğunda aile hekimleri ve müdürlükle birlikte tüm sağlık kuruluşları ve
ilgili diğer kuruluşlarla işbirliği yaparak mevzuata göre her türlü önlemi alır. Bölgesindeki
sağlık çalışanlarını, ilgili kurum çalışanlarını ve halkı bilgilendirerek kişi ve toplum
farkındalığı oluşturur. İlgili kurumlarca alınan önlemleri izler ve sürdürülmesini sağlar.
(5) Bildirimi zorunlu hastalıklar listesinde yer alan bulaşıcı hastalıkların bildirimlerini
sağlar. Ulusal Hastalık Kontrol Programları çerçevesindeki özel sürveyans çalışmalarını
yürütür. Bulaşıcı hastalıkların tanısında numune nakline yönelik özel besi yerleri, numune
nakil kapları gibi özellikli malzemeleri müdürlükten temin eder ve aile hekimlerine
ulaştırır. Alınan numunelerin müdürlük kanalı ile referans laboratuarlarına öngörülen
sürelerde ulaştırılmasını sağlar. Bazı bulaşıcı hastalıklara ya da bulaşıcı hastalık
komplikasyonlarına yönelik olarak Bakanlık ve müdürlük tarafından temin edilen ilaçların
aile hekimleri yolu ile ilgili kişilere ulaşmasını sağlar. Bölgesinde grip pandemisi gibi
durumlara yönelik planları yapar, müdürlüğün onayına sunar ve aile hekimleri ile
paylaşır. Bölgesinde bulaşıcı hastalıklar ve aşılama çalışmaları konusunda yapılacak olan
saha araştırmalarına katılır ve destek sağlar. Bulaşıcı hastalıklar alanında yönergeler ve
daimi genelgeler ile verilen diğer görevleri yapar.
(6) Zoonotik hastalıklarla ilgili Bakanlığın öngördüğü çalışmaları yapar, ilgili kuruluşlarla iş
birliğinde bulunur, verileri müdürlüğe iletir.
Verem Savaşı Hizmetleri
(1) ASM’de çalışan aile hekimleri tarafından tüberküloz (tb) kuşkusu ile ilgili kuruluşlara
sevk edilip, bölgesindeki toplum sağlığı merkezine bildirilen hastaların kayıtları TSM
tarafından tutulur ve ilgili kuruluşlarla işbirliği içinde takip edilir. Hastaneler kesin tanısı
konmuş yeni tb hastalarının muayene neticelerini bölgesindeki toplum sağlığı merkezine
bildirirler. Toplum sağlığı merkezi bu hastaların bilgilerini tüberkülozlu hastalar listesine
kaydeder, tedavi ve izlenme programını düzenleyerek, ilgili aile hekimi ve müdürlüğe
bildirir. Bu hastaların ilaçlarını aylık olarak aile hekimine ulaştırır. İlgili toplum sağlığı
merkezi aile hekiminin belirlenen programa uygun olarak hastanın izlenmesini, ilaçlarının
doğrudan gözetim ile verilmesini ve kontrollerinin düzenli olarak yapılmasını sağlar.
(2) Belli aralıklarla halk eğitim programları düzenler. Her ay yeni tedaviye alınan, tedavide
olan, tedaviden çıkan, ilaçsız kontrole ayrılan, korumaya alınan, korumadan çıkan ve
veremli hastaların temaslılarından kontrolü gerekenleri, kişinin bağlı olduğu aile hekimine
bildirir ve aile hekimleriyle işbirliği içinde çalışarak bu hizmetlerin yürütülmesini sağlar.
Sıtma savaş hizmetleri
(1) Sıtma savaşı ile ilgili her türlü plan ve program toplum sağlığı merkezleri tarafından
yapılır. Sıtmadan şüphelenilen hastaların tanısına yönelik tetkikleri takip eder. Sıtma
şüphesi olup, toplum sağlığı merkezine gelemeyen kişilere ulaşarak tanı için gereken
numunelerin yerinde alınmasını sağlar. Aile hekimi sıtma şüpheli hastaları ilgili kuruluşa
sevk eder. Sıtma olduğu tespit edilen vakalar için filyasyonu yönetir.
(2) Sıtmayla ilgili aktif sürveyans ve taramalar yapar, pasif sürveyansın aile hekimince
yapılmasını izler. Sıtma vektör mücadelesini planlar ve koordine eder.
(3) Hastaların tedavi sürecini takip ve koordine eder. Müdürlüğe bildirimini yapar.
7.Bulaşıcı olmayan hastalıkların kontrolü
(1) Bölgedeki sağlık kuruluşlarının (hastaneler, üniversiteler, aile hekimleri, özel sağlık
kuruluşları vb.) bulaşıcı olmayan hastalıklar ve kronik durumlar ile ilgili kayıtlarını ve
bilimsel çalışmalarını izler, sık görülen hastalıkları ve durumları belirler. Bunların
önlenmesi için programlar geliştirir, geliştirilmiş olan programları uygular veya bölgedeki
sağlık kuruluşları ve diğer kurumlarla işbirliği yaparak uygulanmasını sağlar. Bedensel
engelliler, kronik fiziksel veya ruhsal hastalığı bulunanlar, yaşlılar, ergenler, doğurgan
çağdaki kadınlar gibi öncelik gerektiren risk gruplarına yönelik olarak, ilgili kurumlar ile
işbirliği içinde çalışmalar yapar. Bakanlığın kanser ve ruh sağlığı dahil kronik hastalıklar
konusunda yürüttüğü proje ve programları bölgesinde yürütür ve/veya yürütülmesini
sağlar.
8.Üreme sağlığı hizmetleri
(1) Aile hekimleri tarafından, ilgili diğer sağlık kuruluşlarıyla işbirliği içinde üreme sağlığı,
aile planlaması ve diğer ana çocuk sağlığı hizmetlerinin koruyucu sağlık hizmetleri
ilkelerine uygun biçimde gerçekleştirilmesini sağlar. Ana çocuk sağlığı eğitim merkezi
bulunan toplum sağlığı merkezleri bu konularda kuramsal ve beceri kazandırma eğitimi ile
danışmanlık hizmetlerini verir ya da verilmesini sağlar. Bakanlık planlamasına uygun
olarak müdürlük tarafından bu tür merkezlerde il dışı hekim ve hekim dışı sağlık
personelinin katılımına da olanak veren bilgi ve beceri kazandırıcı kurslar düzenlenebilir.
(2) Her aile sağlığı merkezinde üreme sağlığı hizmetlerinin yürütülebilmesi için planlama
yapar. Bu planlama dahilinde aile hekimleri ve/veya aile sağlığı elemanlarına RİA (rahim
içi araç) ve üreme sağlığı ile ilgili diğer kuramsal ve beceri kazandırma eğitimlerini verir
ya da verilmesini sağlar. Ayrıca ilgili hizmetleri veren tüm sağlık personeline kadın, ana
çocuk sağlığı ve aile planlaması konularında adaptasyon eğitimi verir.
(3) Üreme sağlığı konusunda halk eğitimleri için yerel idareciler ve toplum liderleri başta
olmak üzere ilgili kişi ve kurumlarla işbirliği yapar, eğitim programlarını planlar ve
uygular.
(4) Anne ve bebek ölümlerinin azaltılması ile ilgili olarak Bakanlığın planladığı tüm
programları yürütür ve yürütülmesini sağlar.
9.Ulusal programlar ile ilgili hizmetler
Bakanlık tarafından kararlaştırılan ulusal ya da bölgesel programları yürütür ve
yürütülmesini sağlar. Bakanlık veya müdürlük tarafından gerekli görüldüğü hallerde
uygulanan aşı kampanyalarını kendi bölgesinde yapar ve/veya yapılmasını sağlar. Bu
çalışmalara bölgesindeki sağlık çalışanlarının gereksinime göre aktif olarak katılımını
sağlar.
10.Adli tıbbi hizmetler
Adli tıp kurumunun doğrudan hizmet vermediği yerlerde bu hizmetlerin planlanması
görevi “toplum sağlığı merkezine” aittir. Toplum sağlığı merkezi bölgesindeki adli tıp
hizmetinin devamlılığının sürdürülmesinde adli makamlarla işbirliği içinde çalışır. Toplum
sağlığı merkezinde yeterli hekim olmadığı durumlarda mesai saatleri dışında öncelikle
toplum sağlığı merkezi hekimleri olmak üzere aile hekimleri ve diğer kamu kurum ve
kuruluşlarındaki hekimlerin katılımı ile devamlılık sağlanır. Toplum sağlığı merkezi bu
görevin yapılabilmesi için gerekli koşulları ve desteği sağlar. Adli vakaların bildirilmesi,
evrakların tutulması gibi konularda aile hekimleri ile koordinasyonu sağlar ve gerekli
eğitimleri düzenler. Bütün bu hizmetler müdürlüğün sorumluluğu ve koordinasyonunda
yürütülür. 25/5/2010 tarihli ve 27591 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Aile Hekimliği
Uygulama Yönetmeliğinin 3 üncü maddesi “Yerinde otopsi hizmetleri, mesai saatleri
içinde toplum sağlığı merkezi hekimlerince, mesai saatleri dışında öncelikle toplum sağlığı
merkezi hekimleri olmak üzere aile hekimleri ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarındaki
hekimlerin de dahil edilebileceği icap nöbeti şeklinde sunulur” şeklinde değiştirilmiştir.
11.Acil sağlık hizmetleri
Bölgesi için müdürlüğün belirlediği acil sağlık hizmeti planlamasını uygular. Bölgesinde ve
bölgesine yakın konumdaki hastanelerde acil sağlık hizmetinin devamlılığı sağlanamıyor
ise ihtiyacı giderecek şekilde müdürlük ile birlikte planlama yapar. Bunun için; sağlık
hizmetinin sürekliliğini dikkate alarak bölgesinin ihtiyacına cevap verecek şekilde mesai
saatleri dışında toplum sağlığı merkezinde, aile sağlığı merkezinde ya da başka yerde
lojistik desteği de sağlayarak toplum sağlığı merkezi personeli, aile hekimleri, aile sağlığı
elemanları ve yardımcı sağlık personelinin de dâhil edilebileceği fiili ya da icap şeklinde bir
nöbet sistemi oluşturarak yürütür. Bölgesindeki acil sağlık hizmetleri istasyonlarına gerekli
lojistik desteği verir.
12.Kaza ve yaralanmalardan korunma hizmetleri
Acil ve Afetlerde Sağlık Hizmetleri Şube Müdürlüğü ile işbirliği içinde bölgesinde halka
yönelik ilk yardım bilinci oluşturmak üzere planlama yapar, yapılan planlamalar
doğrultusunda eğitim çalışmalarını yürütür. Günlük hayatta karşılaşılabilecek kazalar ve
riskli durumlar için halkın bilinç seviyesini yükseltmeye yönelik çalışmalar yapar.
13.Görüntüleme ve laboratuvar hizmetleri
Aile sağlığı merkezlerinde uygulanamayan görüntüleme ve laboratuar hizmetlerini yapar
ya da müdürlüğün uygun gördüğü sağlık kuruluşunun laboratuvarlarında yapılmasını
sağlar. Halk sağlığı laboratuvarları halk sağlığı müdürlüklerine bağlı birer birim olarak
hizmetlerine devam ederler. İhtiyaç duyulan yerlerde toplum sağlığı merkezleri,
bünyesinde halk sağlığına ve çevreye yönelik laboratuvar hizmetlerinin verilmesini sağlar.
14.Çevre sağlığı hizmetleri
(1) Bölgesinde insan sağlığına ilişkin tüm çevre koşullarını izleyip, değerlendirerek, önlem
alınması gereken durumlarda ilgili kuruluşlarla işbirliği yapar.
(2)İçme ve kullanma sularının kontrolünü yaparak, ilgili mevzuata göre yerleşim
birimlerindeki su kaynaklarının dökümünü çıkarır. Bölgesinde yıllık ve aylık olarak
yapacağı klor ölçümü, bakteriyolojik ve kimyasal analiz sayısına göre hedeflerini belirler.
Tespit edilen eksiklikler ya da oluşan kirliliklerin giderilmesi için ilgili kurum ve kuruluşlara
bilgi verir, alınacak önlemleri takip eder.
(3)Gayri sıhhi müesseselerin, sıhhi müesseselerin ve umuma açık işyerlerinin denetiminde
mevzuata uygun görevleri yerine getirir.
(4)Hava kirliliği ile ilgili değerlendirmeler yapar. Hava kirliliği, gürültü, atıklar,
ektromanyetik kirlilik ve diğer çevre sorunları konusunda alınan ve alınacak önlemlere
yönelik olarak ilgili kuruluşlarla işbirliği yapar.
(5) Piyasa gözetim ve denetim hizmetlerinin yapılması amacıyla bölgesinde gerekli
çalışmaları yürütür.
15.İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri
Bölgesindeki tüm çalışanların ve işyerlerinin, özellikle sağlık açısından tehlikeli işyerlerinin
kayıtlarına ulaşarak koruyucu ve önleyici sağlık hizmetlerinin sunulması için işyeri ve diğer
kurumlarla işbirliği yapar. İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimleri ile Ortak Sağlık ve Güvenlik
Birimlerinde görevli olan işyeri hekimleri ile işbirliği yapar. İşyeri hekimi ve aile hekimleri
arasında oluşabilecek sorunları çözer ve koordinasyon içinde çalışılmasını sağlar.
İlgili mevzuata uygun olarak TSM ortak sağlık ve güvenlik birimi kurabilir ve/veya ihtiyacı
olan personeli hizmet satın alma yöntemiyle temin edebilir.
Ancak Danıştay 10. Dairesinin 31.12.2010 tarih ve 2010/3859 sayılı kararıyla bu hükmün
yürütmesi durdurulmuştur. Haziran 2011 tarihinde çıkarılan “Temel İş sağlığı
Hizmetlerinin uygulama Usul ve Esasları hakkında Yönerge” 27/11/2010 tarih ve
27768 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan İşyeri Hekimlerinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve
Eğitimleri Hakkında Yönetmeliğe ve 25/5/2010 tarih ve 27591 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanan Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliğine dayanılarak hazırlanmıştır. Bu
Yönerge, toplum sağlığı merkezlerinin temel iş sağlığı hizmetleri ile ilgili çalışmalarını,
bünyesinde işyeri hekimliği hizmeti vermek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığınca yetkilendirilen toplum sağlığı merkezlerinin faaliyetlerini kapsar.
16.Afet hizmetleri
Bölgesinde afet organizasyonunda, afete hazırlık, afete müdahale ve afet sonrası
önlemler aşamasında müdürlüğün sevk ve idaresinde ihtiyaçları belirler, sağlıkla ilgili tüm
çalışmaları yapar. Aile hekimleri ve halka yönelik afet sağlık eğitimleri düzenler.
17.Sağlığın geliştirilmesi ve teşviki
Toplumun sağlık konusunda bilgi düzeyinin arttırılması, sağlığın korunması, geliştirilmesi
ve bireylerin sağlıklı davranış alışkanlıkları kazanması için bölgedeki sağlık kuruluşları,
üniversiteler ve ilgili diğer kuruluşlarla işbirliği yaparak, faaliyetler planlar, Bakanlıkça
yürütülen tütün, alkol ve madde bağımlılığı, obezite gibi risk faktörlerine yönelik olarak
toplum eğitimi ve diğer gerekli çalışmaları yürütür. Bu alana yönelik olarak oluşturulan
ulusal kontrol programlarını bölgesinde uygular veya uygulanmasını sağlar. Planlanan
eğitim programlarını hedef gruba ve amacına göre uygular ya da bölgesindeki sağlık
kuruluşları aracılığı ile uygulanmasını sağlar.
18.Sağlık eğitimi hizmetleri
(1) Bakanlık tarafından "sürekli eğitim" kapsamında oluşturulan Aile hekimi ve aile sağlığı
elemanlarına yönelik hizmet içi eğitimlerin planlamasını yapar, programlarını yürütür,
lojistik desteği verir. Bölgenin genel durumunu ve sağlık ölçütlerini dikkate alarak bilgi
yenilenmesi ihtiyacı gerekli görülen eğitimler konusunda müdürlük ile işbirliği yaparak ve
gerekli durumlarda diğer kuruluşlardan destek alarak hizmet içi eğitimleri düzenler.
(2) Toplum sağlığı merkezi personeli başta olmak üzere bölgesinde bulunan sağlık
personelinin hizmet içi eğitimleri için, seminer, bilimsel tartışma ve bilgilendirme
toplantıları gibi etkinlikler yapar, gerekirse personelinin diğer kurumlardaki eğitici
etkinliklere katılmalarını sağlar.
19.Toplu yaşam alanları ve okul sağlığı hizmetleri
(1) Bölgesindeki okul, özellikle yatılı bölümü olan ya da özellikli okul (bedensel engelliler
için vb.), yurt (resmi ve özel), huzurevi ve çocuk esirgeme kurumu, otel, motel, pansiyon
gibi konaklama yerlerinin sağlık ve genel hijyen kuralları yönünden yılda en az iki kez
kontrolle, okullardaki hastalık yoğunluğunu değerlendirir.
(2) Kurum ve kuruluşlardaki suların kaynaklarını, şebeke durumunu ve depo denetimini
yaparak bakteriyolojik ve kimyasal değerlendirmeler için su numuneleri alır, ayrıca
tuvaletler, kantin, yemekhane, yatakhane, spor sahası ve havuzlar gibi bölümleri
değerlendirir. Bölgesindeki öğrencinin okula kayıtlarında aile hekimince periyodik
muayenesinin yapılmasını sağlar, sonuçları ve aşılama durumlarını okul idaresi ile birlikte
inceler. Okullarda aile sağlığı merkezleri ve diğer sağlık kurumları ile işbirliği yaparak, aile
ve okul idaresinin katılımıyla madde bağımlılığına ve şiddete karşı eğitim yolu ile
mücadele edilmesini sağlar. Bakanlığın belirlediği sağlıklı beslenme, fiziksel aktivite ve
benzeri eğitim ve uygulamalarla ilgili konularda okul idaresi ile işbirliği yapar.
20.Sosyal hizmet çalışmaları
Toplum kalkınması çalışmalarında ve yardım hizmetlerinde ilgili kuruluşlarla iş birliği
yapar.
21.Diğer görevler
Toplum sağlığı merkezleri, sağlık turizmi, turizm hekimliği, göçerlerin bakımı, sağlık
taramaları konularında Bakanlığın yayınladığı genelge ve talimatlara göre hizmet sunar.
Toplum sağlığı merkezleri İllerde hizmetlerini yürütürken Çalışma Müdürlüğü, Tarım
Müdürlüğü, Çevre ve Orman müdürlüğü, Milli Eğitim Müdürlüğü ve Belediyeler ile iş birliği
içinde çalışmalıdır.
Toplum Sağlığı Merkezinin büyüklüğüne ve verdiği hizmet kapasitesine göre büro
malzemeleri ve gerekli malzemeler ve bunlara ek olarak hizmetini aksatmadan
yürütebileceği gerekli asgari malzeme Bakanlık tarafından temin edilir
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNİN İŞLEYİŞİ
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİ GÖREV TANIMLARI VE ÇALIŞMA
ORGANİZASYONU
Toplum Sağlığı Merkezi (TSM); Bölgesinde yaşayan toplumun sağlığını geliştirmeyi ve
korumayı önceleyen, sağlık risk ve sorunlarını belirleyip, bu sorunları gidermek için
planlama yapan ve bu planları uygulayan, uygulatan, birinci basamak koruyucu, iyileştirici
ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini müdürlüğün sevk ve idaresinde organize eden, bu
hizmetlerin verimli bir şekilde sunulmasını izleyen, değerlendiren ve destekleyen,
bölgesinde bulunan sağlık kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlar arasındaki
koordinasyonu sağlayan, idari hizmetler ile sağlık eğitimi ve değerlendirme faaliyetlerini
yürüten sağlık kuruluşudur. Halk sağlığı müdürlüğünün alt birimi şeklinde görev
üstlenerek çalışır. Toplum sağlığı merkezleri Halk Sağlığı Müdürlüğünün teklifi ve Halk
Sağlığı Kurumu Başkanlığının onayı ile hizmete açılır. Toplum sağlığı merkezlerinde görev
yapacak personelin niteliği ve sayısı "Sağlık Bakanlığı Taşra Teşkilatı İdari ve hizmetleri
Birimleri Kadro Standartları Yönetmeliği" ne göre belirlenir.
Şekil 1:TSM-ASM Taşra teşkilatı
TSM’ler bölgesinde sağlık hizmetlerini yürütür. Sağlık hizmetini bir bütün olarak
değerlendirir. Sağlık kuruluşları ile koordinasyonu sağlamak, gerektiğinde diğer
kuruluşlarla işbirliği yapmak suretiyle toplumun ve bireylerin sağlığını korumak ve sağlık
düzeylerini yükseltmekten sorumludur. Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Taşra Teşkilatı
Hizmet Birimlerinin Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları ile Kadr Standartları Hakkında
Yönergeye göre TSM’ de çalışan personel;




Uzman Tabip
Tabip
Sosyal Çalışmacı
Tıbbi teknolog

Ebe

Hemşire

Sağlık memuru (*)

Ayniyat Saymanı

Veri hazırlama ve kontrol işletmeni

Memur

Şoför

Hizmetli
(*) Bu kadrolara Toplum Sağlığı, Çevre Sağülığı, Laboratuvar, Röntgen, Tıbbi Sekreter ünvanlarından
(branşlarından) atama yapılır.
04.01.2012 tarihinde yayınlanan Sağlık Bakanlığı Taşra Teşkilatı idari ve hizmet birimleri
kadro standartları yönetmenliğine göre ilçe nüfusu 25.000’nin altında olan ilçelere sağlık
grup başkanlığı standardı uygulanır. Sağlık Grup başkanlığı aynı zamanda toplum sağlığı
merkezi sorumlusu görevini de yürütür. Nüfusu 25.000 ve üzeri olan ilçelere (Büyükşehir
olmayan illerin merkez ilçeleri hariç) ilçe sağlık müdürlüğü kurulur. Nüfusu 25.000 ile
50.000 olan ilçelerde, ilçe sağlık müdürlüğü ilçedeki toplum sağlığı merkezi sorumlusu
görevini de yürütür. Nüfusu 50.000 ile 100.000 olan ilçelerde gerekli durumlarda ilçe
sağlık müdürlüğü, ilçedeki toplum sağlığı merkezi sorumlusu görevini de yürütebilir.
İlçe Sağlık Müdürlüğü ve Sağlık grup başkanlığının görevleri
İlçe düzeyinde sağlık hizmetlerinden birinci derecede sorumlu sağlık yöneticisidir. İlçe
Sağlık Müdürlüğü veya grup başkanlığı, toplum sağlığı merkezlerinin çalışmalarına ek
olarak;
 Toplum sağlığı merkezleri tarafından yapılacak planlama çalışmalarını destekler, bu
birimlerce hazırlanmış olan planları sorumlu olduğu bölge için derler ve son
değerlendirmeleri yapıp müdürlüğe sunar, bu plan ve programların uygulanmasını sağlar,
 İlçedeki sağlık hizmetlerini nicelik ve nitelik yönünden sürekli olarak değerlendirir,
İlçedeki sağlık kuruluşları hakkındaki görüşlerini ve sundukları hizmetlerin geliştirilmesi
için gerekli gördüğü ortak çalışmaları rapor halinde yıllık olarak müdürlüğe önerir,
 İlçedeki kuruluşların görevlerini gerektiği gibi yapabilmeleri için gerekli malzemeyi
belirleyerek
 Müdürlüğe bildirir; gönderilen araç-gereç, ilaç, basılı kâğıt ve öteki malzemelerin en
verimli olabilecek şekilde, zamanında ve yeterli sayıda dağıtımını sağlar,
 Toplum sağlığı merkezleri ve diğer sağlık kurum ve kuruluşları arasında koordinasyon
sağlayarak birlikte ve ekip halinde çalışmayı sağlar,
 Sağlık kuruluşlarının hizmetlerini ve buralarda çalışan personelin çalışmalarını
denetleyip hizmetin aksayan yönlerini saptar; bu aksaklıkların nedenlerini belirler ve
sorunların çözümlenmesi için gereken önlemleri alır; bu amaçla personeli destekleme,
eğitme, mevzuatına göre ödüllendirme ya da cezalandırma işlemlerini yürütür,
 İlgili mevzuat hükümlerine göre ilçedeki personelin disiplin amirliğini yapar, sicillerinin
verilmesini ve özlük haklarının yerine getirilmesini sağlar,
 Sağlık hizmetlerinde sektörler arası işbirliğini sağlamak amacıyla, kamu ve özel
sektördeki kuruluşlarla sağlık kuruluşları arasında koordinasyon sağlar,
 Sağlık grup başkanlığında aylık toplum sağlığı merkezi toplantılarını yürütür; bu
toplantılarda ilçedeki sağlık sorunlarını ve çözüm yollarını tartışır, hizmetle ilgili görüş ve
önerileri alır, uygun olanların gerçekleşmelerini sağlar,
 Denetimleri mevzuatla Bakanlığa verilmiş olan sağlık kuruluşlarını (eczane, tıp
merkezleri v.b.) denetler ya da denetlenmesini sağlar,
İlçe Hıfzıssıhha Kurulu’na katılarak sekretarya hizmetlerinin yürütülmesini sağlar,
İlçe sağlık ve yönetim kurullarında müdürlüğü temsil eder,
Piyasa gözetim ve denetim hizmetlerini yürütür,
Bakanlığın ruhsatlandırma ve denetim yetkisinde olan işletmelerin ruhsatlandırması ve
denetimi işlerini yürütür, kayıtlarını tutar, belediye hekimi olmayan yerlerde sıhhi
kurumların ruhsatlandırma komisyonunda görev alır,
 Yeşil kart hizmetlerinin sağlıkla ilgili koordinasyonunu yürütür,
 Özel sağlık kuruluşlarının ruhsatlandırılması ve denetimi işlerini yürütür,
 Müdürlüğün verdiği diğer görevleri yapar.




TSM Sorumlu Hekiminin Görevleri
Toplum sağlığı merkezi çalışanlarının amiridir. Toplum sağlığı merkezinin idari ve teknik
tüm işlerini ilgili mevzuat hükümlerine uygun olarak yürütür ve denetler. Bu görevini
yerine getirmek amacıyla;
 Toplum sağlığı merkezi sorumluluğundaki bölge ve toplumu tanır,
 Bölgesinin sağlık ölçütlerini değerlendirir ve buna göre sorunları ve öncelikleri saptar,
 Toplum sağlığı merkezindeki hizmetlerin mevzuata uygun olarak yürütülmesini sağlar,
 Toplum sağlığı merkezindeki personelin çalışmalarını koordine eder, denetler,
aksaklıkları belirleyerek işlerin düzgün olarak yürümesi için gereken önlemleri alır,
 Yürürlükteki mevzuat çerçevesinde personelin sicil ve özlük hakları ile ilgili görevleri
yürütür,
 Toplum sağlığı merkezi kayıtlarını düzenli olarak kontrol eder ve eksikliklerin
giderilmesini sağlar,
 Bakanlık politika ve stratejileri doğrultusunda, bölgesinde bağışıklama hizmetleri için
aylık, yıllık plan ve programları hazırlar, bunları uygular ve uygulatır,
 Toplum sağlığı merkezince ve diğer sağlık kurumlarınca tespit edilen ve bildirilen
bildirimi zorunlu hastalıklar ile ilgili kayıtların düzenlenmesini sağlar ve bir üst kuruma
periyodik olarak iletir,
 Her yıl ocak ve temmuz ayı içinde, geçmişe dönük altı aylık çalışma raporunun ve
geleceğe dönük faaliyet planının hazırlanmasını sağlar ve sağlık grup başkanlığına sunar,
 Çalışmaların yapılan planlar doğrultusunda yürütülmesi için, yeterli sayıda personel,
uygun çalışma ortamı ve gereksinim duyulan araç-gereci sağlar,
 Personelin hizmet içi eğitimlerini planlar, uygular ya da uygulatır,
 Hasta hakları ile ilgili çalışmaları yürütür,
 Toplum kalkınması hizmetlerinde görev alır,
 Müdürlüğün planlamaları doğrultusunda aile hekimlerinin vermiş olduğu hizmetlerin
izlenmesini sağlar ve sağlık gurup başkanlığı aracılığıyla müdürlüğe bildirir.
 Hizmet ile ilgili verilen diğer görevleri yapar.
Hekimin Görevleri
Hekimler sorumlu hekim tarafından bir ya da birden fazla konu ve birimin işlerini
yürütmek üzere görevlendirilebilir. Hekim görevlendirildiği konu veya birimin işlerinin
planlanması, yürütülmesi, denetlenmesi ve değerlendirilmesinden sorumludur.
 Toplum sağlığı merkezi hizmetlerini uygular ve personelin verdiği hizmetleri denetler,
 Hizmet götürülecek bölge ve toplumu tanır,
 Okul sağlığı hizmetlerini yürütür,
 Çevre sağlığı ve gıda kontrol hizmetlerini mevzuattaki yetki ve sorumluluğuna uygun
olarak yürütür,
Bulaşıcı hastalıklarla ilgili programları yürütür,
Ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması hizmetlerinin yürütülmesini sağlar,
Beslenme ve fiziksel aktivite gibi sağlığı geliştirici programları yürütür,
Koruyucu ruh sağlığı hizmetlerini yürütür,
Gereken hallerde iş ve işçi sağlığı hizmetlerini yürütür,
Halka sağlık eğitimi yapar,
Aile hekimlerinin lojistik ihtiyaçlarını izler, destekler ve gerekli önlemleri alır,
Personele yönelik hizmet içi eğitim programlarını yürütür,
Laboratuar hizmetlerinin yürütülmesini sağlar,
Halk eğitimi materyali ihtiyacının belirlenmesi, hazırlanması ve kullanılmasını sağlar,
Görevi ile ilgili kayıt ve formları tutar,
Sorumlu olduğu bölgede çeşitli saha ve salgın araştırmalarını, bulaşıcı hastalık filyasyon
çalışmalarını yürütür, sürveyans çalışması yapar,
 Sağlığı olumsuz etkileyen kötü alışkanlıklarla mücadele edilmesi ve sağlıkla ilgili
denetim hizmetlerini yerine getirir,
 Toplum Sağlığı Merkezince ve diğer sağlık kurumlarınca tespit edilen ve bildirilen
bildirimi zorunlu hastalıklar ile ilgili kayıtları düzenleyerek, bir üst kuruma periyodik olarak
iletilmesini sağlar,
 Bulaşıcı hastalıklar ve salgın hastalıklarla mücadele eder ve yapılan çalışmaları
denetler,
 Kronik hastalıkların (diabetes mellitus, KOAH, kardiyovasküler hastalıklar, kanser, v.b.)
erken tanı ve takibi konularında çalışır, halk eğitimi yapar,
 Bulunduğu bölgedeki aile sağlığı merkezinde görevli sağlık personelinin yıllık plan ve
programlar dâhilinde hizmet içi eğitimini verir,
 Sağlığın teşviki ve geliştirilmesi toplum kalkınması hizmetlerinde görev alır,
 Hizmet ile ilgili verilen diğer görevleri yapar.












Sağlık Memuru (Toplum Sağlığı), Hemşire ve Ebenin Görevleri
Bölgelerinde koruyucu sağlık hizmeti veren ekibin birer üyesidirler. Her biri;
 Hizmet götürülecek bölge ve toplumu tanır,
 Toplum sağlığı merkezindeki soğuk zincir sorumlusudur, aşıların saklanması ve
dağıtımını yürütür,
 Bölgenin sağlık ölçütlerini değerlendirir ve buna göre sorunları ve öncelikleri saptar,
 İshalli hastalıklar konusunda programlarda görev alır,
 Bulaşıcı ve bulaşıcı olmayan hastalıkların kontrolü çalışmalarına katılır,
 Okul sağlığı hizmetlerine katılır,
 Kayıt ve bilgi işlem çalışmalarında görev alır,
 Sorumlu hekimin direktifleri doğrultusunda bölgedeki sağlık çalışanlarının hizmetlerini
izler ve değerlendirir,
 Sağlıklı beslenme ve beslenme bozuklukları konusundaki programlara katılır,
 Koruyucu ruh sağlığı hizmetlerinde görev alır,
 İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görev alır,
 Bireysel ve grup eğitimlerine katılır, halkın sağlık eğitimi çalışmalarının planlanması ve
uygulanmasında görev alır,
 Bağışıklama hizmetlerinin planlanması ve yürütülmesinde görev alır,
 Hizmet içi eğitim hizmetlerinin planlanması ve uygulanmasında görev alır,
 Sağlığın teşviki ve geliştirilmesi, toplum kalkınması hizmetlerinde görev alır,
 Üreme sağlığı hizmetlerinde görev alır,



Görevi ile ilgili istatistik kayıtları ve formları tutar,
Hizmet ile ilgili verilen diğer görevleri yapar,
Sorumlu hekimin vereceği işbölümü ile verilen diğer işleri yerine getirir.
Sağlık Evi Ebesinin Görevleri
Sağlık evi personeli toplum sağlığı merkezi bölgesinde bulunan sağlık evinde hizmetlerini
sunar. Ayrıca;
 Bölgede bireye yönelik koruyucu sağlık hizmetlerini aile hekimine bağlı olarak yürütür,
 Gezici sağlık hizmeti kapsamında hizmet veren aile hekiminin poliklinik hizmeti
sunmasına yardım eder,
 Bulunduğu sağlık evinin temizliği ve intizamına dikkat eder,
 Sorumluluk alanında sağlıkla ilgili kayıtlarını tutar,
 Aylık çalışmalarını toplum sağlığı merkezine bildirir,
 Aile hekimi ile beraber yürüttüğü hizmetler açısından aile hekimini bilgilendirir,
 Toplum sağlığı merkezince verilecek diğer görevleri yapar.
Sağlık Memuru (Laboratuar Teknisyeni) ‘nun Görevleri
 Meslek dalının gerektirdiği tüm hizmetleri verir ve bu görevi yerine getirirken;
 Laboratuar hizmetlerinin acil durumlara öncelik verilerek, en kısa sürede ve en doğru
biçimde yapılmasını sağlar,
 Laboratuar malzemelerini kullandıktan sonra temiz ve her zaman kullanıma hazır halde
tutulmasını sağlar.
 Laboratuarın temiz ve düzenli tutulmasını sağlar,
 Kayıt tutar, aylık ve yıllık raporlar hazırlar,
 Toplum sağlığı merkezinin sahaya yönelik çalışmalarının yürütülmesinde görev alır,
 Laboratuar malzemelerinin, demirbaş ve sarf malzemelerinin saklanmasından ve
muhafazasından sorumludur. Laboratuardaki cihazların bakımının yaptırılmasını sağlar,
 Sorumlu hekimin vereceği diğer işleri yapar.
Sağlık Memuru (Çevre Sağlığı Teknisyeni) ‘nun Görevleri
 Çalıştığı bölgenin krokilerini ve çevre ile ilgili envanterini hazırlar,
 Çevre sağlığı ile ilgili yazışma, raporlama, dosyalama, arşiv ve istatistik çalışmalarını
yapar, gerekli verilerin alınmasını sağlar, vermeyenler hakkında ilgili mevzuat hükümlerine
göre işlem yapar,
 Çevre sağlığı ile ilgili kayıt ve formları tutar,
 Her türlü içme ve kullanma sularının sağlıklı olup olmadıklarının kontrolünü yapar,
numune alarak ilgili birime gönderir, kirli suların ıslahı için gerekli önlemleri alır, bakiye
klor tespiti yapar,
 Toplumun yiyip içmesine, konaklamasına, eğlenmesine özgü yerler, konutlar, iş yerleri
ve okulların sağlık koşullarına uygun olup olmadığını ilgili mevzuat hükümlerine göre
denetler; sağlığa zararlı hususların düzeltilmesi amacıyla ilgililere bilgi verir ve sonuçlarını
izler,
 Cezaevleri, havaalanları, limanlar ve kara nakil vasıtalarını çevre sağlığı yönünden
denetler ve sağlık koşullarına uygunluğunu takip eder,
 Mevzuatta belirtilen görevler dâhilinde halka açık olan yerler ile gayri sıhhi müesseseler
ve işyerlerinin sağlık yönünden denetimleri ile ilgili işlemleri yapar,
 İnsana hastalık bulaştıran her türlü hayvan, böcek, kemirici ve vektörler için yapılması
gereken mücadele işlerini yaptırır, yapılmasını denetler,
Çevre sağlığı, bulaşıcı ve salgın hastalıklar ile sosyal hastalıklardan korunma konusunda
halkla işbirliği yapar ve bu konularda onları toplu olarak ya da tek tek eğitir,
 Kanalizasyon sistemi bulunmayan yerlerde yapılacak fosseptik çukurların yerini ve
özelliklerini tespit eder,
 Havayı, toprağı ve suyu kirletici faktörlere karşı gerekli önlemlerin alınmasını sağlar,
 Endüstriyel katı ve sıvı atıkların sağlıklı bir şekilde izole edilmesi için gerekli önlemlerin
alınmasını sağlar, almayanlar hakkında ilgili mevzuat hükümlerine göre işlem yapar,
 Enfeksiyon hastalıklarının kaynağını bulma ve koruyucu önlemleri alma yönünden
epidemiyolojik araştırmalara katılır,
 Çevre sağlığı ile ilgili hizmetlerin daha etkin ve verimli yürütülmesi için kamu, özel ve
gönüllü kuruluşlarla işbirliği yapar,
 Tıbbi alet, malzeme ve cihazların hizmete hazır bulundurulması, usulüne uygun
kullanılması ve korunmasını takip ve kontrol eder, tıbbi alet ve yüzey dezenfektanlarının
üretim izinlerinde dosyasını hazırlar, analizlerini yaptırır, kurumun yetki alanına giren
diğer ürünlerle birlikte piyasa gözetimi ve denetlemelerini yapar.
 Piyasa gözetim ve denetim hizmetlerinin yapılması amacıyla bölgesinde gereli
çalışmaları yürütür,
 Sağlığın teşviki ve geliştirilmesi ile toplum kalkınması hizmetlerinde görev alır,
 Sorumlu hekimin vereceği diğer işleri yapar.

Tıbbi Sekreterin Görevleri
Toplum Sağlığı Merkezi’nin tüm yazışma işlerini yürütürken;
 Gelen ve giden yazılara ait defter ve dosyaları tutar
 Tüm resmi yazıların asıl ve suretlerini saklar,
 Cevap verilmesi gerekenlerin cevaplarını süresinde hazırlar ı ve konuya ilişkin tüm
işlemleri sonuçlandırır, giden evraka ait her türlü posta işlemlerini yapar ve resmi pul
hesaplarını kayıt altına alır,
 Yazı ve çoğaltma makinelerinin günlük ve haftalık bakım ve temizliğini yapar,
korunmasını sağlar
 Toplum Sağlığı Merkezi’nin hizmetlerinde kullanılan bilgiler ile tüm saha
araştırmalarının ham verilerini bilgisayara kaydeder,
 Kendisine verilen her türlü yazı ve daktilo işlerini yapar
 Ayniyat saymanı yok ise onun görevlerini yürütür
 Sorumlu hekimin vereceği diğer işleri yapar.
30 Temmuz 2010 tarihli Sağlık bakanlığına bağlı Kurum ve kuruluşlarında Görevli
personele Döner Sermaye Gelirlerinden Ek Ödeme yapılmasına Dair Yönetmeliğe göre
TSM’de çalışan personele performans hesaplanarak ek ödeme yapılmaktadır.
PERFORMANS HESAPLANMASI:
Toplum sağlığı merkezi performans puanları toplamı, merkez sayısına bölünerek il
performans puan ortalaması bulunur.
Net Performans Puanlarının Hesaplanması:
(Toplum Sağlığı Merkezi Performans Puanı X Hizmet Alanı Kadro-Unvan Katsayısı X Aktif Çalışılan
Gün Katsayısı) + (Ek Puan X Aktif Çalışılan Gün Katsayısı) şeklinde hesaplanmaktadır. Bu
hesaplamada kullanılan katsayılar
– İl sağlık müdürü:6,00
– Sağlık müdür yardımcısı (tabip):3,50
–
–
–
–
–
–
–
Şube müdürü (tabip):2,75
Sağlık Grup Başkanlığını yürüten halk sağlığı uzmanı toplum sağlığı sorumlu tabibi:3,50
Toplum Sağlığı Merkezinde Sorumlu Tabip olarak çalışan Halk Sağlığı Uzmanı:3,45
Toplum Sağlığı Merkezinde Çalışan Halk Sağlığı Uzmanı:3,00
Sağlık Grup Başkanlığını yürüten toplum sağlığı sorumlu tabibi:2,70
Toplum sağlığı merkezinde çalışan sorumlu tabip:2,50
Toplum sağlığı merkezinde çalışan pratisyen tabip:2,10 şeklindedir.
Sonuç olarak TSM’lerin günümüzde çalışma koşullarına bakıldığında, personelinin
sabitlenmesinin, çalışanların gelirlerinin artırılmasının, tüm personele eğitim verilmesinin,
kullanılan bilgisayar programının geliştirilmesinin, özel konularda
(bulaşıcı hastalıkların filyasyon çalışması) yeni düzenlemelerin yapılmasının ve alarm
konularında eşik sınırların belirlenmesinin gerekli olduğu görülmektedir.
TEMEL NÜFUS VE SAĞLIK GÖSTERGELERİ
Bir toplumun sağlık düzeyini saptamak için çok sayıda geliştirilen ve toplumun sağlık,
hastalık, ölüm, doğurganlık, sağlık hizmetlerinden yararlanma gibi değişik yönlerini
tanımlayan ölçütler “sağlık ölçütleri” olarak adlandırılır.
Sağlık düzeyi ölçütleri;
a. Bir toplumun sağlığını tanımlama (toplumsal tanı koyma ), sağlık olaylarının değişik
özelliklere (yaş, cins, yer, zaman, vb) göre değişimini belirleme
b. Sağlık olaylarının zamana göre gösterdiği değişimi değerlendirme
c. Bir toplumun sağlık düzeyini başka toplumlarınkiyle karşılaştırma
d. Sunulan sağlık hizmetlerinin sorunları çözmede etkinliklerini değerlendirme ve yeniden
planlamada kullanılır.
Genellikle hız (rate, proportion, percantege) ve oran (ratio) olmak üzere iki türlü ölçüt
vardır.
Hızlar, bir sağlık olayının toplum içindeki görülme sıklığını ölçmede kullanılır ve bir
toplum ya da grubun bir birimi (k=100, 1.000, 10.000) içinde gözlenen hastalık ya da
olayın sıklığını verir. Pay bir sağlık sorunu ile karşılaşanların sayısını, payda ise risk
altındaki toplumu içerir. “Risk altındaki toplum”, bir hastalığa yakalanma ya da bir
sağlık olayı ile karşılaşma olasılığı yüksek olanların oluşturdukları toplumdur. Hızın
hesaplanmasında kullanılan pay ve paydadaki sayılar, aynı bölgeden ve aynı süre içinde
elde edilmiş olmalıdır. Hız, bir olayın bütün içindeki yerini gösterir ve 100,1000,
10
000,100 000 gibi bir kat sayı ile ifade edilir.
Oran ise, bir sağlık olayının diğerine göre ne boyutta olduğunun göstergesi olup, pay ve
paydada yer alan olaylar farklıdır. Erkek/kadın oranı, Düşük/Canlı Doğum Oranı sık
kullanılan oranlardandır.
a…. Hastalık/olayla karşılaşan grup
b…. Sağlam grup
k…. Kat sayı
SAĞLIK ÖLÇÜTLERİ
Kullanılan
A.
B.
C.
D.
E.
F.
G.
H.
sağlık ölçütleri;
MORBİDİTE (HASTALIK)
MORTALİTE(ÖLÜM)
FERTİLİTE (DOĞURGANLIK)
DEMOGRAFİK
SAĞLIK İNSANGÜCÜ
İŞ SAĞLIĞI
DİŞ SAĞLIĞI
BESLENME ÖLÇÜTLERİ olmak üzere gruplandırılır.
MORBİDİTE (HASTALIK) DÜZEYİNİ BELİRLEYEN ÖLÇÜTLER
Belirli bir toplumda belirli bir sürede meydana gelen hastalıkların dağılımları, hız ve
oranları, zaman içinde gösterdikleri değişiklikler hakkında bilgi veren ölçütlerdir.
a. İnsidans
b. Prevalans
c. Atak Hızları en önemli morbidite ölçütleridir.
İNSİDANS
Belirli bir bölgede, belirli bir süre içinde ortaya çıkan yeni olguları ifade eden ölçüttür.
Belirli bir A hastalığı olmayan sağlam kişilerin ne kadarının, belirli bir sürede bu A
hastalığına yakalandıklarını, bir başka deyişle, belirli bir sürede toplumda yeni olgu çıkma
hızını gösterir. Toplumda daha önceden var olan olgularla ilgilenmez, yeni oluşan
olguların görülme hızlarını yansıtır.
xk
PREVALANS
Belirli bir süre içinde veya anda toplumda bulunan toplam (eski ve yeni) olgu sayısının
risk altındaki kişi sayısına bölünmesi ile elde edilir. Belirli bir zamanda o hastalığın
toplumda ne sıklıkta görüldüğünü belirtir.
xk
ATAK HIZI
İnsidans hızının bulaşıcı hastalıklarda kullanılan özel bir şeklidir. Genellikle bağışıklık
bırakan bulaşıcı hastalıklar alanında kullanılmaktadır.
X100
Belirli bir süre içinde saptanan bulaşıcı hastalık vaka sayısının, o hastalığa duyarlı kişi
sayısına bölünmesi ile elde edilir. Bağışıklık bırakan hastalıkların yaptığı salgınların
boyutunu ve salgınlar için alınan önlemlerin etkinliğini ölçmek için kullanılan bir ölçüt
olup, “primer” ve “sekonder atak hızı” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
a) Primer atak hızı: Bazı durumlarda toplumun tümü veya belirli bir kesimi hastalık riski
ile geçici/kalıcı bir süre için karşılaşır. Böyle bir durumda olayın boyutunu ölçmek için
primer atak hızı kullanılır. İlk olgu (indeks olgu) görüldükten sonra, o hastalık için en uzun
kuluçka dönemi içinde görülen olgular kaynaktan bulaşmış “primer olgu” kabul edilir.
Primer olgu sayısının risk altındaki duyarlı kişi sayısına bölünmesi ile primer atak hızı
bulunur. Risk altındaki bir toplumun ne kadarının hastalandığını göstermektedir.
b) Sekonder atak hızı: İlk olgu görüldükten sonra ikinci en uzun kuluçka döneminde
ortaya çıkan olguların primerlerden bulaştığı, “sekonder olgular” olduğu kabul edilir. İlk
olgulardan sonra yeterli önlemler alınmadıysa, hastalığın yayılımı durmayacaktır.
Hesaplanırken ikinci kuluçka döneminde ortaya çıkan olgu sayısı paya, duyarlı grup ise
paydaya yazılır.
ÖRNEK: 400 kişinin yaşadığı bir toplulukta indeks vaka görüldükten sonra ilk 26 gün
içinde 253 kabakulak olgusu tespit edilmiştir. 27-52. Gün arasında ise 23 kabakulak
olgusu görülmüştür(Şekil-1). Bu örnekte primer atak hızı ve sekonder atak hızı aşağıdaki
gibi hesaplanmaktadır.
Şekil-1: Örnek olay
Primer atak Hızı= (253/ 400)x 100= % 63.3
Sekonder atak hızı= [23 / (400-253)] x 100= % 15,6
ÖLÜM (MORTALİTE) ÖLÇÜTLERİ
KABA ÖLÜM HIZI:
En sık kullanılan ve toplumun ölüm boyutu hakkında genel fikir veren ölçüttür. Genellikle
yıllık olarak hesaplanır. Katsayısı da genellikle 1000’dir.
x1000
Kaba ölüm hızı bir toplumun sağlık düzeyini belirlemek için çok duyarlı bir ölçüt değildir.
Çünkü pay ve paydada her yaştan, her cinsten ve tüm nedenlerden ölenler
bulunmaktadır. Oysa ölüm düzeyi ve nedenleri her toplumda yaş gruplarına, cinsiyete ve
benzeri özelliklere göre farklılıklar gösterebilir. Bu nedenle bir toplumun farklı zaman
kesitlerindeki kaba ölüm hızlarının ya da farklı toplumların, kaba ölüm hızlarının birbiriyle
karşılaştırılması yanıltıcı olabilir. Elde güvenilir veriler varsa, yaşa, cinse özel ölüm
hızlarının hesaplanması daha doğru olacaktır.
Ülkemizde 2003 yılında yapılan Sözel Otopsi Çalışmasına göre KÖH %o5.1 olarak bulunmuştur.
ÖZEL ÖLÜM HIZLARI:
Bir toplumdaki ölümlerin boyutlarını daha duyarlı biçimde saptamak için ölüm hızları
çeşitli değişkenlere göre özelleştirilebilir.
a. Yaşa-özel ölüm hızı: Belirli bir yaş grubunda ölümlerin ne düzeyde olduğunu
gösterir. 5-10 yıllık yaş bantları veya 0-4 yaş, 15-44 yaşlar gibi özellik taşıyan yaş grupları
kullanılabilir.
x1000
b. Cinse-özel ölüm hızı: Ölümlerin cinse göre hangi boyutlarda olduğunu saptamada
kullanılır.
x1000
c. Fatalite hızı: Belirli bir hastalığa yakalananlar içinden ne kadarının öldüğünü, yani bu
hastalığın ne kadar öldürücü olduğunu gösteren bir ölçüttür.
Orantılı ölüm hızları:
a. Nedene-özel orantılı ölüm hızı: Tüm ölümler içinde belirli bir nedenden ölenlerin
oranını verir. Genellikle nedene özel mortalite hızının hesap edilemediği, yani toplumun
yıllık nüfusunun bilenemediği durumlarda, bir toplumda en çok ölüme yol açan
hastalıkların tüm ölümler içinde göreceli olarak önem sırasını saptamada kullanılır.
b. Yaşa-özel orantılı ölüm hızı: Bir toplumun genel sağlık düzeyini gösteren anlamlı
bir ölçüttür. İki şekilde hesap edilir. Birincisi beş yaş altında, diğeri 50 yaş ve üzerindeki
ölümlerin tüm ölümler içindeki yerini gösterir.
Genellikle bir toplumda 50 yaş ve üzerindeki ölümlerin oranı yüksekse sağlık düzeyinin iyi,
5 yaşın altındaki ölümlerin oranı yüksekse genel sağlık düzeyinin, özellikle ana-çocuk
sağlığının yetersiz durumda olduğu kabul edilir.
Bebek ölüm hızları:
Yaşamın ilk dönemlerinde, gerek doğumdan önce gerekse doğumdan sonraki ölümlerin
boyutunu belirlemek önemlidir. Anne ve çocuk sağlığının ne durumda olduğunu, en çok
öldüren nedenlerin neler olduğunu ve hangi dönemde olduğunu saptamak için çeşitli
ölçütler geliştirilmiştir.
a. Toplam Bebek Ölüm Hızı (BÖH):
Doğan bebekte APGAR puanlamasında kullanılan kriterlerden en az birisinin bulunması
halinde “canlı doğum” kabul edilir. Bu kriterler:
a. Göbekte pulsasyon olması
b. Bebeğin nefes alıp vermesi
c. Kol ve bacaklarında hareket olması
d. Cilt renginin pembe olması
e. Bebeğin vücudunun duruş şekli-tonusudur.
Bebek Ölüm Hızları, ölüm nedenine ,sunulan hizmetteki eksikliğin nedenine ve o bölgede
sunulacak hizmetin planlanma hedeflerine göre sınıflandırılır.
b. Yenidoğan (neonatal) dönemi (erken ya da geç)(YDBÖH):
Yaşamın ilk 28 günü içindeki ölüm boyutunu gösterir. Ölüm nedenleri anne sağlığı
hizmetlerinin eksikliği ile ilintilidir.
Erken yenidoğan dönemi ölüm hızı: Pay canlı doğan ve 0-7 (ilk yedi) gün içinde ölen
bebek sayısını kapsar.
 Geç yenidoğan dönemi ölüm hızı: Pay canlı doğan ve 8-28 günlük iken ölen bebek
sayısını kapsar.

c. Yenidoğan sonrası (postneonatal) dönem(PNYDBÖH):
d. Perinatal ölüm hızı:
Ana sağlığı düzeyini, doğum öncesi bakımın yeterli ve doğumun sağlıklı koşullarda olup
olmadığını gösteren önemli bir göstergedir. Bu dönemlerdeki riskli durumlar bebeğin
sağlığını hem intrauterin dönemde, hem de hayatın ilk günlerinde çok olumsuz etkiler.
Ölü doğum hızı:
Gebeliğin 22. Haftası ve sonrasında veya 500 gram ve üzerinde dünyaya gelmiş, fetusun
hiçbir canlılık, yaşam belirtisi göstermeden doğmasına “ ölü doğum” denmektedir. APGAR
skorlamasında kullanılan belirtilerin en az birisi yoksa ölü doğum olarak kabul edilir.
2008 yılında yapılan Türkiye Nüfus Sağlık Araştırmasına göre ülkemizde ölü doğum hızı %1 olarak
bulunmuştur.
Ana ölüm oranı:
Bir toplumda ana sağlığı düzeyini belirleyen ve bu konudaki hizmetlerin yeterli olup
olmadığını gösteren en önemli ölçüttür. Ayrıca toplumun genel sosyo-ekonomik düzeyi
hakkında da fikir verir.
2006 yılında yapılan Ulusal Anne Ölümleri çalışmasına göre ülkemizde ana ölüm hızı yüzbinde
28.5 bulunmuştur.
DOĞURGANLIK (FERTİLİTE) ÖLÇÜTLERİ
Bir toplumda doğurganlığın boyutlarını ve sunulan aile planlaması hizmetlerinin etkinliğini
değerlendirmek için kullanılan ölçütlere doğurganlık ölçütleri denir.
Kaba Doğum Hızı(KDH)
Bir toplumun doğurganlık düzeyini genel olarak gösteren, ayrıntılı bilgi vermeyen, elde
edilmesi kolay olan bir ölçüttür.
Kaba Doğum Hızı çok duyarlı bir ölçüt değildir. Çünkü paydasında doğurganlığa katkısı
olmayan çocuk ve yaşlılar dahil bütün nüfus yer almaktadır. Ancak verilere ulaşmak ve
hesaplamak çok kolay olduğundan sık kullanılan bir ölçüttür.
2008 yılında yapılan Türkiye Nüfus Sağlık Araştırmasına göre ülkemizde KÖH %o18.6 olarak
bulunmuştur.
Özel Doğurganlık Hızları
1) Yaşa özel doğurganlık hızı
Doğurganlığın hangi yaşlarda ne düzeyde olduğunu saptamada kullanılır. Kadınlarda 1444 veya 15-49 yaşlar arası döneme doğurganlık çağı denilmektedir. 5-10 yıllık yaş bantları
alınarak her dönem için yaşa-özel doğurganlık hızları bulunabilir.
Herhangi bir toplumda doğurganlık hangi yaşlarda ne düzeyde olduğu, doğurganlığın
zaman içinde nasıl bir seyir izlediği, sunulan aile planlaması hizmetlerinin etkinliğini
değerlendirmede veya farklı toplumların doğurganlık düzeylerini karşılaştırmada kullanılan
duyarlı bir ölçüttür.
2) Pariteye özel doğurganlık hızı:
Doğurganlık düzeyinin belirlenmesinde kullanılan duyarlı bir ölçüttür. Aile planlaması
hizmetlerinin planlanmasında ve sunulan hizmetlerin en çok hangi gruplarca
kullanıldığının değerlendirilmesinde yararlıdır. Ancak bu hızın hesaplanabilmesi için, her
kadının parite sayısının rutin kayıtlarda bulunması gereklidir.
Toplam Doğurganlık Hızı
Doğurgan çağdaki kadın nüfusun yaş yapısından etkilenmeden, doğurganlık düzeyi
hakkında kesin bilgi veren bir ölçüttür. Doğurgan çağa giren bir kadının doğurganlık çağı
sonuna kadar ortalama kaç canlı doğum yapacağını gösterir ve yaşa özel doğurganlık
hızlarının toplamı alınarak hesaplanır.
2008 yılında yapılan Türkiye Nüfus Sağlık Araştırmasına göre ülkemizde toplam doğurganlık hızı
2.16 olarak bulunmuştur.
Genel doğurganlık hızı
Doğurganlık çağındaki her 1000 kadının yaptığı doğum sayısıdır. Paydaya sadece 15 – 49
yaş kadınlar yani doğurganlık çağındaki kadın nüfus yazıldığından, doğurganlık düzeyini
daha duyarlı olarak gösteren bir ölçüttür. Aile planlaması hizmetlerinin
değerlendirilmesinde çok yararlı bir göstergedir.
2008 yılında yapılan Türkiye Nüfus Sağlık Araştırmasına göre ülkemizde genel doğurganlık hızı
%o76.0 olarak bulunmuştur.
DÜŞÜK HIZLARI:
Halk sağlığı ve özellikle aile planlaması alanlarında çalışanlar için sağlıkla ilgili politikaları
saptama ve hizmetleri planlamada kullanılan yararlı bir ölçüttür. Önemli ana sağlığı
göstergelerinden birisidir.
İsteyerek Düşük Hızı:
İsteyerek düşük kadın sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olabilecek bir uygulama olduğu
için, ana sağlığı açısından oldukça büyük önem taşımaktadır. Buna ek olarak, aile
planlamasının önemli hedeflerinden biri istenmeyen gebeliklerin önlenmesi olduğundan,
isteyerek düşüklerin aile planlaması hizmetleri arasında ayrı bir önemi bulunmaktadır.
Gebeliği önleyici yöntemlere ilişkin hizmetlere ulaşmada sorunlar yaşayan, istenmeyen
gebelikten korunmak için yöntem kullanması konusunda psikososyal engelleri olan
ve/veya gebeliği önleyici yöntem başarısızlığı nedeniyle gebe kalan kadınlar isteyerek
düşüğe başvurmaktadırlar.
2003 ve 2008 yıllarında yapılan Türkiye Nüfus Sağlık Araştırmalarına göre ülkemizde isteyerek
düşük hızları sırasıyla %11.3 ve %10.0 olarak bulunmuştur.
Kendiliğinden Düşük Hızı:
2003 ve 2008 yıllarında yapılan Türkiye Nüfus Sağlık Araştırmalarına göre ülkemizde
kendiliğinden düşük hızları sırasıyla %10.0 ve %10.5 olarak bulunmuştur.
DEMOGRAFİK ÖLÇÜTLER
1. Doğal nüfus artış hızı: Dinamik olmayan bir toplumda belli bir süre zarfında
(genellikle 1 yıl) kaba doğum hızı ile kaba ölüm hızı arasındaki fark doğal nüfus artış hızı
olarak tanımlanır.
2. Net nüfus artış hızı: Nüfus hareketlerinin dinamik olduğu bir toplumda (göç
olaylarının fazla olduğu) belli bir süre zarfında (genellikle bir yıl) kaba doğum hızı ile kaba
ölüm hızı ve göç hızının toplamı arasındaki fark olarak tanımlanır.
3. Bağımlı nüfus oranları: Bir toplumdaki nüfusun ne kadarının çalışabilir, yaşamını
kazanabilir ve ekonomik bakımdan bağımsız durumda olduğunu gösteren bir ölçüttür.
Genç ve yaşlı bağımlı nüfus olmak üzere iki şekilde hesaplanabilir. İkisinin toplamı da,
toplam bağımlılık oranını vermektedir.
a. Genç bağımlı oranı:
b. Yaşlı bağımlı oranı:
4. Nüfus yoğunluğu: Birim alanda yaşayan kişi demektir. Ülkenin genişliği ve toplam
nüfus hakkında bilgi verir. Kişi/km2 olarak gösterilir.
SAĞLIK İNSANGÜCÜ ÖLÇÜTLERİ
Bir toplumdaki sağlık insangücünün (hekim, hekim dışı) yeterli olup olmadığını, bazı sağlık
hizmetlerinin kalitesini ve bu hizmetlerden yaralanma durumunu belirlemeye yarayan
ölçütlerdir. Bunlardan en önemlileri:
a.
Hekim/nüfus oranı
b. Ebe-hemşire/nüfus oranı
c. Hastane yatağı/nüfus oranı
d.
Hastane yatağı işgal hızı
e.
f.
Kişi başına düşen muayene sayısı
Hastane infeksiyon hızı
g.
h.
i.
j.
Yöntem kullanma hızı
Doğum öncesi bakım alma oranı
Sağlık personeli yardımıyla doğum yapma oranı
Bağışıklama hızı
İŞ SAĞLIĞI ÖLÇÜTLERİ
İşten kalma durumunu belirlemede ve iş kazaları hakkında bilgi edinmede kullanılan
ölçütlerdir. Bunlardan en önemlileri:
a.
İşçi başına ortalama işten kalma süresi
b.
c.
d.
Hastalık nedeniyle kaybedilen zaman
Kaza sıklık hızı
Kaza insidansı
DİŞ SAĞLIĞI ÖLÇÜTLERİ
1. Diş çürüğü prevalans hızı: Belirli bir zamanda belirli bir toplumda muayene sonucu
saptanan dişi çürük olan kişi sayısının, muayene edilen kişi sayısına bölünmesiyle elde
edilir. Burada saptanan diş çürüklerinin sayısı dikkate alınmamaktadır.
2. Diş çürüğü insidans hızı: Belirli bir zaman içinde belirli bir toplumda muayene
edilen kişilerde önceden sağlam iken, belirtilen süre içinde ortaya çıkan çürük dişi olan
kişilerin, muayene edilen kişi sayısına bölünmesiyle elde edilir.
3. DMF indeksi: Kalıcı dişlerdeki çürük (decayed), eksik (missing) ve dolgulu (filled)
dişler saptanır. Muayene dilen kişi sayısına bölünür.
BESLENME ÖLÇÜTLERİ
Beslenme durumunu belirlemek için kullanılan ölçütlerdir. Bu ölçütler içinde en sık
kullanılanları:
1. Beden kitle indeksi:
Tablo: Yetişkinlerde BKİ’ye göre zayıflık, fazla kiloluk ve obezite sınıflandırması
Sınıflama
Zayıf (düşük ağırlıklı)
Ağır düzeyde zayıflık
Orta düzeyde zayıflık
Hafif düzeyde zayıflık
Normal
Fazla Kilolu
Temel kesişim noktaları
< 18.50
< 16.00
16.00 -16.99
17.00 - 18.49
18.50 – 24.99
25.00 – 29.99
Şişman
Şişman I. derece
Şişman II. derece
Çok Şişman (Morbid Obez)
≥ 30.00
30.00 -34.99
35.00-39.99
≥ 40.00
2. Yetişkinlerde Bel Çevresi:
Bel çevresi abdominal obezitenin, vücutta yağın bölgesel dağılımının önemli bir göstergesi
olup, diyete bağlı kronik hastalıklar için risk tanımlayıcıdır.
Tablo: Yetişkinlerde bel çevresi ölçümüne göre metabolik komplikasyon riski
tablosu
Riskli
Yüksek Riskli
ERKEK
94,1 - 101,9 cm
≥102 cm
KADIN
80,1 - 87,9 cm
≥88 cm
3. Yetişkinlerde Fiziksel Aktivite:
•
Yeterli Düzey Fiziksel Aktivite:
Egzersiz düzeyi haftanın 3 günü veya daha fazla, günde en az 20 dakika yüksek şiddetli
fiziksel aktivite içeriyor
Egzersiz düzeyi haftanın 5 günü veya daha fazla, günde en az 30 dakika orta şiddetli
fiziksel aktivite içeriyor
•
Yetersiz Fiziksel Aktivite: Egzersiz düzeyi ilk iki seçenekten az
Orta şiddetli fiziksel aktivite: Solunum veya kalp atış hızında küçük artışlara neden olan
orta düzeyde fiziksel efor gerektiren fiziksel aktivitedir. (Örneğin: Tempolu yürüyüş
(saatte yaklaşık 5 km), bahçe işleri, bisiklet (saatte 16 km den az), genel inşaat işleri
(boya, çatı yapımı vb.), 20 kg dan az ağırlık taşıma)
Yüksek şiddetli fiziksel aktivite: Solunum veya kalp atış hızında büyük artışlara neden olan
yüksek düzeyde fiziksel efor gerektiren fiziksel aktivitedir. (Örneğin: Koşu/joging (saatte 8
km), bisiklet (saatte 16 km den fazla), hızlı tempo yüzme, çok hızlı yürüme (saatte 7 km
hız ile), ağırlık kaldırma, basketbol, 20 kg dan fazla ağırlık taşıma)
4. Çocuk ve Gençlerde BKİ’ye Göre Sınıflama ve Kesişim Noktaları:
DSÖ 5-19 yaş grubu çocuklar için referans değerleri – 2007 tablosu temel alınmalıdır.
Doğum Tarihi, Ölçüm Tarihi ve Cinsiyeti girilerek yaşı ve cinsiyeti belli olmalıdır. Tabloya
www.beslenme.gov.tr internet sitesinde yer alan Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli
Hayat Programı’ndan ulaşılabilir.
KRONİK HASTALIKLARIN KONTROLÜ
TANIM
Kronik hastalıklar uzun süren hastalıklardır ve kronik hastalık ifadesinden hemen daima
uzun süren bir hastalık anlaşılır. Ancak kronik hastalıkların uzun süreli olmaktan başka
nitelikleri de vardır. Kronik hastalık tanımı Amerika Birleşik Devletleri’nde kronik
hastalıklar komisyonu (CCI; Commission on Chronic Illness) tarafından günümüzden 50
yıl kadar önce yapılmıştır. Komisyon tarafından kronik hastalık “genellikle tam
iyileşmesi mümkün olmayan, sürekli, yavaş ilerleyen, çoğu kez kalıcı sakatlığa
yol açan, oluşmasında sosyoekonomik, kişisel ve genetik etkenlerin rol
oynadığı,
çoğunlukla
nonenfeksiyoz
karakterde
hastalıklar”
olarak
tanımlanmaktadır.
Kronik Hastalıkların Dünya ve Türkiye İçin Önemi
Dünyada ve Türkiye’de kronik hastalıkların önemi giderek artmaktadır. Bu artışta, bulaşıcı
hastalıkların azalmasının yanı sıra, yaşam süresinin uzaması, sanayileşme, çevre kirliliği
gibi çeşitli faktörlerin etkisi vardır. Gelecekte dünya sağlığının belirleyicisi olan ilk on
faktörden beşinin bulaşıcı olmayan hastalıklarla ilgili olacağı tahmin edilmektedir. Bu
faktörler yüksek kan basıncı, tütün, alkol kullanımı, yüksek kolesterol ve şişmanlıktır.
Günümüzde kronik hastalıklar, ölüm ve sakatlıkların en temel nedeni olup, sağlık için en
büyük tehlikeyi oluşturmaktadır. Gelişmiş ülkelerdeki ölüm ve hastalık yükündeki önemli
payının yanı sıra, gelişmekte olan ülkelerde de artan bir şekilde toplumu etkilemektedir.
Kronik hastalıklar dünyada yılda 35 milyon ölümle, tüm ölümlerin %60’ını oluşturmakta ve
bu ölümlerin %80’i düşük ve orta gelirli ülkelerde meydana gelmektedir.
Kronik hastalıklara bağlı ölümler büyük ölçüde; başta iskemik kalp hastalığı ve
serebrovasküler hastalıklar olmak üzere; kardiyovasküler hastalıklar (%30),
kanserler(%13), kronik akciğer hastalıkları(%7) ve diyabet(%2) gibi hastalıklar nedeni ile
olmaktadır. Dünyadaki hastalık yükünün de %46.8’ini oluşturan kronik hastalıkların, en
önemli kısmı kardiyovasküler hastalıklar, nöropsikiyatrik hastalıklar, kanser ve kronik
akciğer hastalıklarına aittir. Kronik hastalıklar erkek ve kadınları hemen hemen eşit
oranda etkilemekte ve yaklaşık 16 milyon ölüm, 70 yaş altındaki kişilerde oluşmaktadır.
Müdahale edilmez ise bu nedenlerle oluşan hastalık yükü ve mortalite artmaya devam
edecektir.
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) bulaşıcı olmayan hastalıklara bağlı ölümlerin on yılın sonunda
%17 oranında artacağını, en büyük artışın %27 ile Afrika, %25 ile Doğu Akdeniz
bölgesinde olacağını, en yüksek ölüm sayısının da Batı Pasifik ve Güneydoğu Asya
bölgesinde ortaya çıkacağını; bu hastalıkların artan yükünün, özellikle fakir ve
dezavantajlı toplumları orantısız şekilde etkilerken, ülkeler arası ve ülke içi farklar giderek
açılacağını öngörmektedir.
Kronik hastalıklar bazı ortak-değiştirilebilir risk faktörlerine bağlı olmakla birlikte, bu
faktörlerin de ekonomik, sosyal, politik, davranışsal, çevresel belirleyicileri vardır.
Endüstrileşme, kentleşme, ekonomik gelişme, artan gıda sektörü küreselleşmesinin
sonucu olarak diyet alışkanlıkları değişmekte, tütün kullanımı artmakta ve fiziksel aktivite
azalmaktadır. Enfeksiyon hastalıklarından kronik bulaşıcı olmayan hastalıklara doğru yer
değiştirme kompleks dinamik bir süreç olup, sağlıksız yaşam biçimine geç uyum sağlamış
toplumlarda risk daha yüksek olmaktadır. Eğitimsiz toplumlarda davranış değişiklikleri
oluşturmak daha çok çaba gerektirmekte ve alışkanlıklar daha zor terk edilmektedir. En
fakir gelişmekte olan ülkelerde artan kronik hastalık prevalansı, bu ülkelerde enfeksiyon
hastalıkları da artmaya devam ettiğinden ikinci bir yük yaratmaktadır. Sorunun çözümü
için politik, sosyal, ticari mekanizmalar ve eğitimi içeren çok sektörlü yaklaşımlar
gereklidir.
Kronik hastalıkların zaman içinde artmasının nedenleri arasında toplumda yaşlı nüfusun
artmasının önemli rolü vardır. Kronik hastalıklar çoğunlukla ileri yaşlardaki kişilerin
hastalığıdır. Bu nedenle toplumda yaşlı nüfus ne kadar fazla olursa kronik hastalığa
yakalanabilecek kişi sayısı da o ölçüde fazla demektir. Pek çok ülkede geçen 100 yıllık
sürede doğumda beklenen yaşam sürelerinde dikkat çeken artışlar olduğu
görülmektedir.1997 yılında 390 milyon olan 65 yaş üstü birey sayısının, 2025 yılında 800
milyona ulaşacağı öngörülmektedir. Bu artış yaşlı nüfusun, toplam nüfus içindeki payının
%6,6’dan %10.0’a çıkması anlamına gelmektedir. Toplam yaşlı nüfus artışının üçte
ikisinden fazlasının gelişmekte olan ülkelerde olacağı varsayılmaktadır. DSÖ’e göre,19802020 yılları arasında gelişmekte olan ülkelerde toplam nüfusun %95.0 oranında, yaşlı
popülasyonun ise %240 oranında artması beklenmektedir. Türkiye’de de son 50 yıl içinde
doğumda beklenen yaşam süresi 30 yıl artarak 72.2 yıla yükselmiştir. Bunun sonucu
olarak da 65 ve üzeri yaştaki kişilerin toplam nüfustaki payı bu süre içinde iki katına yakın
artış göstermiştir.1993 Türkiye Nüfus Sağlık Araştırması (TNSA)’nda, araştırma grubunun
%4.3’ü 65 yaş ve üzerinde iken, bu oran 1998 TNSA’da %5.9, 2003 TNSA’da %6.9 olarak
bulunmuştur. 31.12.2010’da yapılan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre Türkiye
nüfusu 73.722.988 kişidir. Ortanca yaş 29,2 olup; nüfusunun % 7,2’si de 65 yaş
üzerindedir.
Dünyada meydana gelen 60 yaş ve üzeri ölümlerinin ilk üç nedeni iskemik kalp
hastalıkları, serebrovasküler hastalıklar ve kronik obstruktif akciğer hastalıklarıdır
(Tablo:1) ve bu sıralama ülkemiz için de geçerlidir. Yaşlı nüfusun çok olduğu ülkelerde
bütün ölümler içinde yaşlı ölümleri giderek daha fazla pay almaktadır. Örneğin Kanada,
ABD gibi ülkelerde her dört ölümden üç tanesi yaşlılarda olan ölümlerdir ve bu ölümlerin
de büyük bölümünün kronik hastalıklar nedeniyle olduğu bilinmektedir.
Tablo 1. Dünyada 60 ve Üzeri Yaşlarda Ölüm Nedenleri,2002
Sıra Ölüm Nedenleri
Ölümler (000)
1 İskemik kalp hastalıkları
5825
2 Serebrovasküler hastalıklar
4689
3 Kronik obstrüktif akciğer hastalıkları
2399
4 Alt solunum yolu enfeksiyonları
396
5 Trakea, bronş, akciğer kanserleri
928
6 Diyabetes mellitus
754
7 Hipertansiyona bağlı kalp hastalıkları
735
8 Mide kanseri
605
9 Tüberküloz
495
10 Kolon ve rektum kanserleri
477
(Kaynak: WHO, The World Health Report: 2003 – Shaping the future. World Health
Organization, Geneva 2003, p3-40.)
Kronik Hastalıklarda DALY Kavramı
Kronik hastalıklar uzun süreli hastalıklardır ve zaman içinde hastalarda çeşitli
fonksiyonların kaybedilmesine neden olurlar. Romatizmal hastalıklar, osteoporoz, katarakt
gibi bazı hastalıklar ise ölüm nedeni olarak önemli olmamakla birlikte, yol açtığı sakatlık
sonucu ciddi işgücü kaybına neden olur ve yaşam kalitesini de olumsuz etkiler. Hastalıklar
nedeniyle meydana gelen işgücü kayıplarını da dikkate alan bir değerlendirme yöntemi
“hastalık yükü” (burden of disease) hesabıdır. Hastalık yükü çalışmalarında kullanılan
önemli bir ölçüt sakatlığa uyarlanmış yaşam yılı (DALY: Disability Adjusted LifeYears)
kavramıdır. DALY hesabında, bir kişinin ölümü veya sakatlığı nedeniyle olan yaşam yılı
kayıpları dikkate alınmaktadır. DALY, erken ölümler nedeniyle kaybedilen yaşam yılları ile
özürlü olarak geçirilen yılların bileşik indeksidir. Bir DALY sağlıklı yaşamdan kaybedilmiş
bir yıla eşittir. Bu hesaplamalar sonucunda dünyada en fazla yük oluşturan hastalıklar
listesinde kalp hastalıkları, serebrovasküler hastalıklar, kronik akciğer hastalıkları ve
Alzheimer hastalığı ile kanserlerin ilk sıralarda yer aldığı görülmektedir (Tablo:2)
Tablo: 2.
Sıra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Dünyada 60 ve Üzeri Yaşlarda Hastalık Yükü, 2002
Hastalık yükü
DALYs (000)
İskemik kalp hastalıkları
31 481
Serebrovasküler hastalıklar
29 595
Kronik obstrüktif akciğer hastalıkları
14 380
Alzheimer ve diğer demans türleri
8 569
Katarakt
7 384
Alt solunum yolu enfeksiyonları
6 597
Yetişkinlikte oluşan işitme kayıpları
6 548
Trakea, bronş, akciğer kanserleri
5 952
Diyabetes mellitus
5 882
Görme bozuklukları, yaşa bağlı olanlar ve
4 776
diğerleri
(Kaynak: WHO, The World Health Report: 2003 – Shaping the future. World Health Organization,
Geneva 2003, p3-40).
Türkiye’de 2000 yılında yapılan hastalık yükü araştırmasının sonuçlarına göre 60 ve üzeri
yaş grubunda erkeklerde ve kadınlarda en sık ölüm nedeni olan 10 hastalıktan 9 tanesinin
kronik hastalıklar olduğu ortaya konmuştur (Tablo 3). Aynı çalışmada DALY olarak en
fazla kayba yol açan hastalıklar arasında kalp hastalığı, serebrovasküler hastalıklar, kronik
akciğer hastalıkları, dejeneratif artrit, akciğer kanseri ve diyabetin ilk sıralarda yer aldığı
saptanmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarına göre halen her yıl 200 bin dolayında ölümün
nedeni olan kalp hastalıklarının,2030 yılında 400 binden fazla kişinin ölümüne yol açacağı
hesaplanmaktadır. Benzer şekilde kanser ölümlerinin gelecek 30 yıl içinde 2,5 kat, diyabet
nedeniyle olan ölümlerin de 1,5 kat artacağı hesaplanmıştır.
Tablo 3. Türkiye’de Ölüme Neden Olan İlk 10 Hastalık(60+ yaşlar, 2000)
Sıra No Hastalık Erkek
Yüzde Hastalık Kadın
Yüzde
1 İskemik kalp hastalığı
24,4 İskemik kalp hastalığı
29,6
2 Serebrovasküler hastalık
20,3 Serebrovasküler hastalık
21,1
3 Kronik akciğer hastalığı
13,4 Kronik akciğer hastalığı
5,0
4 Akciğer kanseri
5,3 Hipertansif kalp hastalığı
4,3
5 Hipertansif kalp hastalığı
4,2 Diyabetes mellitus
3,3
6 İnflamatuar kalp hastalığı
2,5 Alt solunum yolu enf.
2,9
7 Alt solunum yolu enf.
2,3 İnflamatuar kalp hastalığı
2,8
8 Diyabetes mellitus
1,9 Meme kanseri
1,9
9 Mide kanseri
1,7 Mide kanseri
1,3
1,6 Nefrit ve nefrozlar
1,2
10 Mesane kanseri
(Kaynak: TC Sağlık Bakanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Başkent Üniversitesi. Ulusal Hastalık
Yükü ve Maliyet Etkinlik Araştırması, Hastalık Yükü Final Raporu, Ankara, 2005.)
Dünyada ve Türkiye’de Kronik Hastalık Sıklıkları
1-Kardiyovasküler hastalıklar
Kardiyovasküler hastalıklar en önemli mortalite ve morbidite nedeni olup çok sayıda kalp
ve damar hastalığı bu tanımlama içinde yer almaktadır. Dünyada 2005 yılında 17,5 milyon
kişi kardiyovasküler hastalık nedeniyle ölmüş olup, bu tüm ölümlerin
%30’unu
içermektedir. Bunların 7,6 milyonu koroner kalp hastalığı, 5,7 milyonu ise inmeye bağlıdır.
Kardiyovasküler hastalıklara bağlı ölümlerin %80’i düşük ve orta gelirli ülkelerde
oluşmaktadır.
Kardiyovasküler hastalıklar için en önemli risk faktörleri olarak tanımlanan tütün kullanımı,
sağlığa uygun olmayan diyet, fiziksel inaktivite (esas olarak yüksek lipid konsantrasyonu,
artmış beden kitle indeksi ve artmış kan basıncına neden olması sebebi ile) koroner kalp
hastalıklarının % 75-85’inden sorumludur. Kardiyovasküler hastalıkların korunma ve
kontrolünde yüksek riskli kişileri hedefleyen stratejilerle birlikte tüm topluma yönelik
riskleri azaltma yaklaşımlarını kombine etmek gerekir. Topluma yönelik önlemler;
 Geniş kapsamlı tütün kontrol politikaları,
 Yüksek yağ-şeker-tuz içeren yiyecek alımında azalma sağlayacak politikalar,
 Fizik aktiviteyi arttırmak için yürüme ve bisiklet yolları yapılması,
 Çocuklara sağlıklı öğünler hazırlanması,
 Kardiyovasküler hastalıklar için etkili ve ucuz ilaçların temini,
 Kalp krizi ve inme sonrası çeşitli ilaçların kullanımı,
 Tedavide kullanılan tıbbi araçlar ve operasyonların geliştirilmesi ve uygulanması olarak
özetlenebilir.
2-Hipertansiyon:
Dünyada en fazla görülen kronik hastalık olan “hipertansiyon” yaşamsal organlarda
yaptığı hasar sonucunda inme, iskemik kalp hastalığı, böbrek yetmezliği, görme
bozuklukları gibi kronik gidişli ve ağır seyreden sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına neden
olması sebebi ile ayrı bir önem taşımaktadır. Görülme sıklığı 40 yaş ve üzeri nüfusta %
15-20 civarındadır. Kadınlarda erkeklere göre daha fazla görülür. Şişmanlık, diyette fazla
miktarda tuz tüketimi hastalık riskini artırmaktadır.
3-Kanser
Kronik hastalıklar içinde önde gelen ölüm nedenlerinden biri olan “kanserler” dünyada
2007 yılında 7.9 milyon ölümle tüm ölümlerin %13’ünden sorumlu olmuştur ve bu
ölümlerinin %72’si düşük-orta gelirli ülkelerde meydana gelmiştir. En başta gelen kanser
türleri; akciğer, mide, karaciğer, kolon ve meme kanseridir.2020 yılında kansere bağlı
ölüm sayısının 12 milyon olacağı tahmin edilmektedir. Kanserde rol oynayan önemli risk
faktörleri; tütün, obezite, yetersiz meyve-sebze alımı, fiziksel inaktivite, alkol kullanımı,
enfeksiyonlar ve hava kirliliği gibi faktörler olup kanserlerin %30’undan korunmak
mümkündür. Taramalarla erken tanı konarak kanserlerin 1/3’ünde ise tam tedavi
sağlanabilir.
4-Kronik Obstruktif Akciğer Hastalığı (KOAH)
“KOAH” yaşamı tehdit eden bir hastalık olup, dünyada yaklaşık 210 milyon kişi
KOAH’lıdır. Bu hastalık grubu kronik bronşit, astım ve anfizem şeklindeki hastalıkları
kapsamaktadır ve dünyada işgünü kaybına neden olan üç ana nedenden birisini
oluşturmaktadır. KOAH ölümlerinin %90’ı düşük-orta gelirli ülkelerde oluşmaktadır.
KOAH’da temel neden tütün kullanımı olup, yüksek gelirli ülkelerde kadınlarda tütün
kullanımı artışına bağlı olarak erkek ve kadınları eşit olarak etkileyebilmektedir. Özellikle
tütün kullanımı ile ilgili önlemler alınmaz ise, gelecek 10 yılda KOAH’a bağlı ölümlerin
%30’dan fazla artacağı ön görülmektedir. KOAH tam olarak iyileşmemekle birlikte, tedavi
ile ilerlemesi durdurulabilen bir hastalıktır. Bu hasta grubunun uygun ve yeterli tedavi
almalarının sağlanması, yaşam kalitelerinin yükseltilmesinin yanında sağlık harcamalarının
da azalmasını sağlayacaktır. Hastalığın kontrolü için dezavantajlı toplumlarda daha sağlıklı
çevre yaratmak ve başta tütün kullanımı gibi kronik hastalık ortak risklerini azaltmak
doğru bir yaklaşımdır.
5-Diabetes mellitus
Vücut yeterli düzeyde insülin üretemediğinde ya da insülini etkili kullanamadığında ortaya
çıkan “diyabet”te yüksek kan şekeri vücutta çeşitli sistemlere, özellikle damarlara ve
sinirlere etki ederek komplikasyonlar oluşturur. Dünyada 180 milyondan fazla kişinin
diyabetli olduğu tahmin edilmektedir. Diyabete bağlı ölümlerin %80’i düşük-orta gelir
düzeyine sahip ülkelerde olmaktadır. Şişmanlık, sağlıksız beslenme alışkanlıkları ve
hareketsiz yaşam biçimi, diyabet görülme sıklığını artıran başlıca faktörlerdir. Diyabet kalp
hastalığı ve inmeyi arttırır ve diyabetiklerin %50’si kardiyovasküler hastalık nedeniyle
ölür. 2025 yılına gelindiğinde toplam diyabetli sayısının 300 milyon civarında olacağı ve bu
hastaların %76’sının gelişmekte olan ülkelerde yaşayacağı ön görülmektedir.
Diyabet hastalığının prevalansı değişik araştırmalara göre ülkemizde %1-11 arasında
değişmektedir. Sağlıklı yaşam biçimi değişikliklerinin yapılması, erken tanı ve insülin ya da
oral anti-diyabetiklerle tedavinin sağlanması, kan basıncının kontrole alınması, ayak
bakımının yapılması, retinopati taraması, kan lipidlerinin kontrolü, böbrekle ilgili erken
belirtilerin saptanması gibi yaklaşımlar diyabet kontrolünde önemlidir.
6-Obezite
“Obezite” sağlığı etkileyen anormal ya da aşırı yağ birikimiyle karakterize bir durum
olup, sınıflamada kullanılan beden-kitle indeksi (BKİ) 25’in üzerinde olanlar fazla kilolu,
BKİ 30 ve üzerinde olanlar ise obez olarak değerlendirilir. DSÖ projeksiyonlarına göre
dünyada erişkin nüfusta 1,6 milyar kişi fazla kilolu, 400 milyon kişi ise obezdir.2015
yılında bu rakamların sırasıyla 2,1 milyar ve 700 milyon olacağı tahmin edilmektedir.
Sadece yüksek gelirli ülkelerde değil, düşük ve orta gelirli ülkelerde de obezitede belirgin
bir artış söz konusudur. Yağ ve şekerden zengin, vitamin ve mineralleri az, enerji yoğun
yiyeceklerin alınmasında artma, kentleşme ile birlikte fiziksel aktivitedeki azalma önemli
etkenlerdir. Obezite temel olarak kardiyovasküler hastalıklar, diyabet, kas-iskelet sistemi
hastalıklarının artışında rol oynar. Obezitenin kontrolünde ve önlenmesinde yeterli ve
dengeli beslenme alışkanlığının oluşturulması ve fiziksel aktiviteyi arttırmak etkili
olmaktadır .
7-Kas- İskelet Sistemi Hastalıkları
Artritler, osteoporoz ve kırıklar bu hastalık grubunda yer alır. Kalça, omurga ve distal
radius bölgesi osteoporoza bağlı kırıkların en fazla görüldüğü vücut bölümleridir. Her iki
cinsiyette de 40-50 yaşlarında daha belirgin hale gelen kemik kütlesindeki kayıp,
kadınlarda menopoz sonrasında daha fazla görülmektedir.
8-Ruhsal Sağlık Sorunları
Bu hastalık grubu, dünya hastalık yükünün % 12’sini oluşturmaktadır. Dünya nüfusunun
% 25’inin yaşamının herhangi bir döneminde ruhsal sorun yaşadığı, kesitsel olarak ise
toplumun % 10’unda ruhsal sorun bulunduğu tahmin edilmektedir. Duygu-durum
bozuklukları, demans, şizofreni, post travmatik stres bozukluğu, epilepsi, madde
bağımlılığı gibi ruhsal bozukluklar sağlığa ayrılan kaynakların önemli kısmını
tüketmektedir. Ayrıca tek başına unipolar depresif bozukluk bütün dünyada hastalık yükü
sıralamasında erkeklerde dördüncü, kadınlarda ise birinci sırada yer almaktadır.
KRONİK HASTALIKLARIN KONTROLÜNDE ETKİLİ YAKLAŞIMLAR
Kronik hastalıklara yönelik kontrol programları daha çok kardiyovasküler hastalık önleme
ve kontrol programları şeklinde 1970’li yıllarda ABD ve Avrupa’da başlamıştır.
Kardiyovasküler hastalıklar nedeniyle ölüm oranlarının yüksekliği Finlandiya’da North
Karelia projesinin başlamasına yol açmış, güçlü bir toplumsal katılım ve organizasyonun
sağlandığı bu projede sağlık sektörü, gıda sektörü, medya, çeşitli alanlardaki yetkililer;
sağlıklı diyet, fizik aktiviteyi arttırma ve sigarayı azaltma yönünde özendirici çalışmalar
yapmıştır. Etkili müdahaleler sonucunda diyette ve özellikle yağ tüketiminde değişimler
olmuş, toplumda kan basıncı ve kolesterol düşüşü, fizik aktivite artışı sağlanmıştır.
Bunlara bağlı olarak koroner kalp hastalığına bağlı mortalite %73, tüm nedenlere bağlı
mortalite ise %45 azalmıştır.
Sonuçlar kalp sağlık programlarının maliyet etkili olduğunu, benzer müdahale
çalışmalarının gelişmekte olan ülkelerde de uygulanabileceğini ortaya koymuştur. Ayrıca
DSÖ’nün MONICA (Monitoring of Trends and Determinants in Cardiovascular Diseases),
CINDI (Countrywide Integrated Non-Communicable Diseases Intervention) ve CARMEN
gibi projeleri çeşitli bölgelerde uygulanmıştır.1980’lerde programlar “kardiyovasküler
hastalıklar programları”ndan “bulaşıcı olmayan hastalıklar programları”na doğru
genişletilmiştir. Koroner kalp hastalıklarının %80’i,Tip 2 diyabetin %90’ı ve kanserlerin
üçte biri sağlıklı beslenme, fiziksel aktivitenin artırılması ve sigaranın bırakılması ile
önlenebilmektedir.
Sonuçta kronik hastalıklar dünyanın çoğu bölgesinde olduğu gibi Türkiye için de son
derece önemli sağlık sorunlarından biridir. Çeşitli ülkelerde yaşanan olumlu müdahale
örnekleri ve DSÖ’nün 2008-2013 Eylem Planı’ndaki önerilerinden ve rehberlerinden
yararlanılmalıdır. Günümüzde gerekli olan programlar; sektörler arası işbirliğine dayalı iyi
planlanmış, ulusal otoritelerden destek sağlayan, kapsayıcı ve sürdürülebilir toplum bazlı
müdahale programlarıdır. Bu programların birinci basamağa entegrasyonu büyük önem
göstermekte olup başarılı olabilmesi için özellikle birinci basamak sağlık kuruluşlarının
desteklenmesi gereklidir.
KRONİK HASTALIKLARDA KORUMA VE KONTROL
Kronik hastalıklar konusunda bugün tıp biliminin sahip olduğu bilgi, bu hastalıkların da
uygun önlemlerin alınması durumunda görülmelerinin önüne geçilebileceği yönündedir.
Ancak kronik hastalıkların ortaya çıkmasını önlemeye yönelik çok az sayıda çalışma
yapılırken, ağırlığın tedavi içerikli programlara verildiği görülmektedir. Oysa kronik
hastalıkların ortak bir özelliği, bu hastalıkların kesin tedavisinin bulunmamasıdır. Bu
yüzden kronik hastalıklar için tedaviden daha çok “korunma ve kontrol kavramları”
önem taşır. Kronik hastalıklar grubuna çok sayıda, birbirinden farklı etyolojilere sahip
hastalık girmekle birlikte bu hastalıklarda korunma ve kontrol yaklaşımları dört başlıkta
ele alınabilir:
1.Birincil Korunma (Hastalık Nedenlerinin Ortadan Kaldırılması)
Hastalıklardan birincil korunma konusunda hedef kitle genel toplumdur. Bu yaklaşımda
sağlıklı olan bireylere yapılan bazı müdahaleler sonucunda bu kişilerin hastalığa
yakalanmasının önüne geçilmeye çalışılır. Kronik hastalıkların çoğunda başlıca risk
faktörleri olan beslenme hataları, sigara kullanımı ve sedanter yaşam davranışlarının
olumlu hale getirilmesi ile kalp hastalıkları, bazı kanserler, kronik akciğer hastalıkları gibi
önemli kronik hastalıklar konusunda korunma sağlanabilir. Özetle “sağlıklı yaşam
davranışları” olarak bilinen sağlıklı (yeterli ve dengeli) beslenme, sigara kullanmama ve
düzenli olarak fizik egzersiz yapılması şeklindeki uygulamalar kronik hastalıkların birincil
korunması bakımından çok yarar sağlar. Ancak bu yönde davranış değişikliğinin meydana
gelmesi kolay olmamaktadır. Zira bu davranışlar kişilerin alışkanlıkları, kültür ve
gelenekleri ile ilgili konulardır ve değiştirilmesi kolay değildir. Bununla birlikte dünyada
kronik hastalıklardan birincil düzeyde korunma sağlamak amacı ile çeşitli toplumsal
müdahale çalışmaları yapılmış ve başarılı sonuçlar elde edilmiştir.
2.İkincil Korunma(Hastalığın Erken Dönemde Saptanması)
İkincil korunma hastalıkların erken tanısı ile sağlanır. Erken tanı, hastalığa ait klinik belirti
ve bulguların ortaya çıkmasından önceki bir dönemde hastalığın saptanması anlamına
gelir. Akut hastalıklarda erken tanı uygulamalarının çok sınırlı olmasına karşılık kronik
hastalıkların kontrolünde erken tanı büyük önem taşır. Hatta kronik hastalıkların pek
çoğunda kontrol programlarının temeli erken tanı çalışmalarına dayalıdır. Kalp-damar
hastalıklarında, kronik akciğer hastalığında bazı kanserlerde, diyabetes mellitusta başarılı
erken tanı uygulamaları yapılmaktadır.
Erken tanı programının uygulanabilmesi için hastalığın bazı özellikleri taşıması ve erken
tanı için de uygun bir yöntemin biliniyor olması gerekir. Hastalığa ait özellikler arasında
hastalığın seyrinde erken tanı konulabilecek bir “latent” dönemin var olması önemlidir.
Bunun dışında hastalığın sık görülüyor olması, hastalar için geçerli bir tedavi yönteminin
biliniyor olması ve hastalar erken dönemde saptandığında tedavinin daha başarılı
olduğunun kanıtlanmış olması da önem taşır. Öte yandan hastalığın erken dönemde
tanısının yapılabilmesi bakımından geçerli bir erken tanı yöntemi de var olmalıdır. Bu
amaçla hipertansiyon için kan basıncı ölçümü, glokom için göz içi basıncı ölçümü, meme
kanseri için meme muayenesi, diyabet için kan şekeri ölçümü gibi tarama çalışmaları
yapılır. Tarama, “hızla uygulanabilen testler ve muayene yaklaşımları ile bir
toplumda bilinmeyen bir hastalığı ortaya çıkarma çalışmaları ”olarak
tanımlanmaktadır. Erken tanı amacı ile kullanılacak tarama yöntemi ucuz, kolay
uygulanabilir ve hastalar tarafından kabul edilebilir olmalı, uygulama sırasında kişileri
rahatsız etmemeli, testin duyarlık ve seçiciliği yüksek düzeyde olmalıdır.
Erken tanı çalışmalarının sürekli olarak yapılabilmesi de önemlidir. Erken tanı amacı ile
yapılacak olan tarama çalışmalarında üzerinde durulması gereken bir nokta da katılımın
sağlanması konusudur. Herhangi yakınması olmayan bir kişinin kendiliğinden bu
çalışmalara katılması sık görülen bir yaklaşım değildir. Yaşlılar söz konusu olduğunda
katılım konusunda başka güçlükler de etkili olur. Yaşlılar muayene sonucunda
kendilerinde bir hastalık bulunacağı kaygısı ile ya da kooperasyon güçlüğü nedeniyle
çalışmalara katılmayabilirler. Bu durumda tarama çalışmasının kişilere ulaştırılması
bakımından bu hizmetin kişilere götürülmesi, çalışmalara katılımın artırılması için çaba
gösterilmesi gereklidir.
3. Üçüncül Korunma (Zamanında ve Uygun Tedavi Yapılması)
Hastalıklardan üçüncül düzeyde korunma, klinik belirti ve bulguları ortaya çıkmış olan
hastaların bilinen en iyi şekilde tedavi edilmesi anlamına gelir. Bu yaklaşım aslında
hastalıktan değil, hastalığın olumsuz sonuçlarından korunma anlamına gelir. Üçüncül
korunma çalışmaları hastaların rehabilitasyonu kavramını içerir. Bu hastaların kendi
hastalıkları ile birlikte yaşamayı öğrenmeleri ve hastalıkları ile uygun olan bir çalışma
hayatına uyum sağlamalarını ifade eder. Kronik hastalıklarda kesin bir iyileşmenin
olmaması sebebi ile tedavi, yaşam süresini uzatmanın yanında, komplikasyonları
önleyerek hastanın yaşam kalitesini yükseltmeyi hedeflemektedir. Hastalığın seyri
sırasında değişik düzeylerde fiziksel ve fonksiyonel yetersizlikler ortaya çıkacağından,
hastaların bazı fonksiyonlar bakımından desteklenmesi konusu gündeme gelebilir. Buna
yönelik olarak da evde bakım hizmetleri, çeşitli hastalığı olan hastalara yönelik bakım
verecek kurumlara gereksinim olacaktır.
4. İzlem Çalışmaları
Kronik hastalıkların tedavisinin ömür boyu sürmesi nedeniyle hastaların uygun aralıklarla
izlenmesi gerekmektedir. İzlemler sırasında hastalığın kontrol altında bulunma durumu,
olası komplikasyonlar açısından değerlendirme ve hastanın hastalıkla baş etme ve
tedaviye uyum durumu değerlendirilmelidir.
SONUÇ
Sağlık bilimlerinde ve hizmetlerinde ulaşılan gelişmeler sonucunda bebeklik ve erken
çocukluk dönemlerindeki ölümlerde, etkili aile planlaması uygulamaları sonucunda aşırı
doğurganlıkta azalma sağlanmıştır. Bunların sonucunda toplumların yaş örüntüsü
değişmiş, yetişkin ve yaşlı nüfus artmıştır. Bir yandan yaşlı nüfusun artması, diğer
taraftan çeşitli bireysel davranış özellikleri ve çevresel faktörlerin etkisi ile kronik ve
dejeneratif hastalıklarda artış meydana gelmiştir. Böylece günümüz toplumlarının önde
gelen sağlık sorunları arasında kronik ve dejeneratif hastalıklar eskiye göre daha fazla
önem kazanmıştır.
Kronik hastalıklar uzun süreli hastalıklar olduğundan, hastalanan bir kişi yıllar boyunca bu
hastalığı ile yaşamak durumundadır. Bu durum, zaman içinde kronik hastalıkların sayıca
daha da artacağı anlamına gelmektedir. Kronik hastalıklar yaşamın bir döneminde kişide
bazı fonksiyonların kaybedilmesine yol açar. Bu nedenle sağlık hizmetlerinin
planlanmasında bu noktanın dikkate alınması, kronik hastalıkların kontrolü çalışmalarının
yanı sıra yaşlıların ve kronik hastalığı nedeniyle fonksiyonel kayıpları olan bireylerin
bakımının sağlanması amacı ile düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Dünyanın ve
ülkenin değişen sağlık örüntüsünde halk sağlığı çalışanları çeşitli yönlerde etkili olabilirler.
Giderek artacak olan kronik hastalıklara ilişkin sağlık önlemlerinin alınması gelecekte
oluşacak olan yükün azaltılmasına katkıda bulunacaktır. Bu konuyla ilgili en önemli
sorunlar kronik hastalıkların standart tanı, tedavi ve sevk kriterlerinin olmayışı ve konunun
birinci basamakta günümüze kadar yeterli düzeyde öneme sahip olmayışıdır. Kronik
hastalıkların “birinci basamakta” ele alınması bu hastalıkların erken tanı ve olası
komplikasyonların önlenmesi ile sağlık sistemi üzerindeki yükü hafifletecektir.
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZLERİNDE BULAŞICI HASTALIKLARIN
KONTROLÜ
Toplum Sağlığı Merkezleri(TSM)’inde bulaşıcı hatalıklara yönelik yapılacak işlerin yasal
dayanağı 03.08.2011 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan “Toplum Sağlığı Merkezleri
Kurulması Ve Çalıştırılmasına Dair Yönerge”dir. İlgili yönergede TSM’lerin görev ve yetki
alanlarından birisi de bulaşıcı hastalıkların kontrolü olarak belirtilmektedir.
Aynı yönergenin 14. maddesinde bulaşıcı hastalıkların kontrolü ile ilgili başlıkta yapılması
gerekenler anlatılmaktadır.
Bulaşıcı hastalıkların kontrolü Madde 14
1. Bakanlığın yürüttüğü programlara uygun olarak; bölgesindeki bulaşıcı hastalık
verilerini toplar, kayıtlarını tutar, değerlendirir, sürveyansı yapar veya yaptırır ve gerekli
tüm tedbirlerin alınması için ilgili kuruluşlarla işbirliği yapar. Bölgesinde bulaşıcı
hastalıkların usulüne uygun olarak bildirimini ve fılyasyonunu yaparak ilgili aile hekimleri
ile durumu birlikte değerlendirir. Eğer aile hekimi başka bir toplum sağlığı merkezinin
bölgesinde ise sapılan filyasyon sonucunu o toplum sağlığı merkezine bildirir.
2. Bölgenin aşı ve antiserum ile ilgili lojistik malzeme ihtiyacını belirler. Soğuk zincir
sisteminin kurulmasını ve düzgün olarak işletilmesini sağlar ve denetler. Bölgesi için
gereken aşıları ve diğer malzemeleri müdürlükten sağlar, usulüne uygun olarak saklar ve
aşıların uygulanacağı birimlere dağılır.
3. Her aile sağlığı merkezinde en az bir sağlık personelinin PPD (tüberküloz deri testi)
uygulaması konusunda eğitilmesini sağlar/sağlatır. Aile hekimlerinin ve aile sağlığı
elemanlarının bulaşıcı hastalıklar, sürveyans ve aşı uygulaması konusundaki eğilimlerini
müdürlük ile koordineli olarak planlar ve uygulamasını sağlar.
4. Bölgesinde bulaşıcı hastalık salgınına neden olabilecek aşılama problemleri, mevsimsel
değişimler, çevre şartlarındaki değişimler, yerleşim birimlerinin alı yapı durumları gibi
faktörleri yakından izler ve gerekli önlemleri almak için ilgili kurumlarla işbirliği yapar.
Bölgesinde bulaşıcı hastalıklara yönelik "Erken Uyarı ve Yanıt Sistemi'ni işletir. Bölgesinde
bulaşıcı hastalık salgını olduğunda aile hekimleri ve müdürlükle birlikte tüm sağlık
kuruluşları ve ilgili diğer kuruluşlarla işbirliği yaparak mevzuata göre her türlü tedbiri alır,
bölgesindeki sağlık çalışanlarını, ilgili kurum çalışanlarını ve halkı bilgilendirerek kişi ve
toplum farkındalığı oluşturur. İlgili kurumlarca alınan tedbirleri izler ve sürdürülmesini
sağlar.
5. Bildirimi zorunlu hastalıklar listesinde yer alan bulaşıcı hastalıkların bildirimlerini sağlar.
Ulusal Hastalık Kontrol Programları çerçevesindeki özel sürveyans çalışmalarını yürütür.
Bulaşıcı hastalıkların tanısında numune nakline yönelik özellikli malzemeyi (özel
besiyerleri, numune nakil kapları gibi) müdürlükten temin eder ve aile hekimlerine
ulaştırır. Alınan numunelerin referans laboratuvarlarına öngörülen sürelerde ulaştırılmasını
müdürlük kanalı ile sağlar. Bazı bulaşıcı hastalıklara veya bulaşıcı hastalık
komplikasyonlarına yönelik olarak Bakanlık ve müdürlük tarafından temin edilen ilaçların
ilgili kişilere ulaşmasını aile hekimleri yolu ile sağlar. Bölgesinde grip pandemisi gibi
durumlara yönelik planları yapar, müdürlüğün onayına sunar ve aile hekimleri ile paylaşır.
Bölgesinde bulaşıcı hastalıklar ve aşılama çalışmaları konusunda yapılacak olan saha
araştırmalarına katılır ve destek sağlar. Bulaşıcı hastalıklar alanında yönergeler ve daimi
genelgeler ile verilen diğer görevleri yapar.
6. Zoonotik hastalıklarla ilgili Bakanlığın öngördüğü çalışmaları yapar. İlgili kuruluşlarla iş
birliğinde bulunur. Verileri müdürlüğe iletir.
Yönergenin 15. maddesinde verem savaşı ile TSM’lerde ilgili yapılacaklar sıralanmaktadır.
Verem savaşı hizmetleri Madde 15
1. Aile hekimleri verem kuşkusu olan hastaları ilgili kuruluşlara sevk eder ve bölgesindeki
toplum sağlığı merkezine bildirir. Bu kuruluşlarla işbirliği içinde şüpheli kişinin kayıtlarını
tutar ve takip eder. Hastaneler kesin tanısı konmuş yeni verem hastalarının muayene
neticelerini bölgesindeki toplum sağlığı merkezine bildirirler. Toplum sağlığı merkezi bu
hastaların bilgilerini tüberkülozlu hastalar listesine kaydeder, tedavisi ve izlenmesini
programlar, ilgili aile hekimi ve müdürlüğe bildirir. Bu hastaların ilaçlarını aylık olarak aile
hekimine ulaştırır. İlgili toplum sağlığı merkezi aile hekiminin belirlenen programa uygun
olarak hastasını izlemesini, ilaçlarının doğrudan gözetim ile verilmesini ve kontrollerinin
düzenli olarak yapılmasını sağlar.
2. Belli aralıklarla halk eğitim programları düzenler, her ay yeni tedaviye alınan, tedavide
olan, tedaviden çıkan, ilaçsız kontrole ayrılan, korumaya alınan, korumadan çıkan ve
veremli hastaların temaslılarından kontrolü gerekenleri, kişinin bağlı olduğu aile hekimine
bildirir ve aile hekimleriyle işbirliği içinde çalışarak bu hizmetlerin yürütülmesini sağlar.
Sıtma savaş hizmetleri Madde 16
(1) Sıtma savaşı ile ilgili her türlü plan ve program toplum sağlığı merkezleri tarafından
yapılır. Sıtma şüphesi ile gönderilen hastaların tanı için gereken tetkiklerini yapar veya
yaptırır. Sıtma şüphesi olup, toplum sağlığı merkezine gelemeyen kişilere ulaşarak tanı
için gereken numuneleri yerinde alır. Aile hekimi sıtma şüpheli hastaları ilgili kuruluşa
sevk eder.
(2) Sıtmanın yerli bulaş olduğu yerleşim birimlerinde aktif sürveyans yapar, pasif
sürveyansın aile hekimince yapılmasını izler. Sıtma laboratuvar hizmeti verilen ve vektör
mücadelesi yapılan toplum sağlığı merkezleri her ayın sonunda sıtma paraziti açısından
negatif kan yaymalarının % 20’sini ve pozitif kan yaymalarının tamamını müdürlüğe
gönderir.
(3) Sıtma tanısı konan hastaların aile hekimine bildirimini yapar, tedavisinde kullanılan
ilaçlan müdürlükten alarak aile hekimine veya hastanın tedavisinin yapıldığı hastaneye
verir.
(4) Hastaların tedavi sürecini takip ve koordine eder. Müdürlüğe bildirimini yapar.
Sıtma teşhis laboratuvarları halk sağlığı laboratuvarları bünyesinde hizmet verecek şekilde
yapılanmıştır. ( 17.08.2012 tarihli ve 6275 sayılı THSK Başkanlık oluru ile)
BULAŞICI HASTALIKLARLA SAVAŞTA GENEL BİLGİLER
“Bulaşıcı hastalık” özel bir infeksiyon etkeninin ya da onun toksik ürünlerinin, bir
kaynaktan duyarlı kişiye doğrudan ya da dolaylı olarak geçmesiyle oluşan hastalıktır.
Oluşumunda çeşitli nedenler ve etmenler rol oynamaktadır. Bunlar;
1. Bireysel etmenler: Bireyin bünyesel direnci çok önemlidir. Direnci oluşturan
koşulların başında doğuştan edinilen fizik yapı ve izleyen yaşamda yeterli ve dengeli
beslenme gelir. Direnç dışında, bağışıklığın enfeksiyon etkenleri ile savaşımda yeri
büyüktür. Bağışıklık doğuştan kazanılmış olabileceği gibi, doğal yolla veya aşılarla da
olabilir.
2. Toplumsal etmenler: Başta ekonomik yapının getirdiği özellikler yer alır. Bunu
toplumun kültürel yapısı ve yaşam alışkanlıkları izler. Konut yapımı, yaşama koşulları,
beslenme alışkanlıkları, atıkların yok edilmesi vb konular hep toplumsal yapı ile ilişkilidir.
3. Enfeksiyon etkenine bağlı etmenler: İnsanlar için mikroorganizmaların kimi
patojen, kimi saprofittir. Patojen olanlar da her zaman, her koşulda hastalık yapmaz.
Etkenin sayısı, virülansı, belirli organlara olan afinitesi, toksini olup olmaması farklı
sonuçlar doğurur. Etkene ait diğer bir özellik, bulaşma gücüne ilişkindir. Bu fark biraz da
dış ortamda yaşayabilme gücüne bağlıdır. Bazı mikroorganizmalar diğerlerine oranla dış
etkenlere daha dayanıksızdır. Bunların bir organizmadan ayrılınca yaşamlarını
sürdürebilmek için hemen yeni bir organizmaya geçmeye gereksinimi vardır. Kızamık,
suçiçeği ve influenzanın, lepraya oranla daha hızlı yayılması bu özelliğe bağlıdır.
Toplumun sağlıklı olabilmesi için, toplumu oluşturan bireylerin sağlıklarının korunması
gerekir. Bu amaçla hastalıklardan korunmalı, hastalananlara erken tanı hizmeti verilmeli
ve tedavileri yapılmalıdır. Ancak bulaşıcı hastalıklar çeşitli şekillerde sağlam kişilere
ulaşarak bir anda toplumu tehdit eden boyutlara ulaşabilmektedir. Bazen bulaşıcı
hastalıklar çıktıktan sonra alınan önlemler yetersiz kalabilmekte ve ciddi kayıplara neden
olabilmektedir.
Bulaşıcı hastalıkların topluma verebileceği zararlar şu şekilde özetlenebilir:
1-Toplum Huzurunun Kaçması: Toplumda özellikle bir salgın durumunda pek çok
kuşku ve korku yaşanır. Normal düzenin dışında bir kaos meydana gelebilir. Toplumun
sosyal faaliyetleri kısıtlanabilir. Ulaşım ve seyahat özgürlüğü kısıtlanabilir.
2-Sağlık Örgütü’nün Rutin Hizmetlerinin Aksaması: Sağlık hizmeti sunan kurumlar
kendi kapasiteleri doğrultusunda toplumun çeşitli katmanları ile uğraşabilmektedir. Salgın
şeklinde seyreden bir bulaşıcı hastalık görüldüğünde sağlık personeli işgücü ve fizik
olanaklarının önemli bir kısmını salgınla mücadeleye ayıracaktır. Sonuçta rutin hizmetlerde
aksama olabilir.
3-Ölüm ve Sekel Olaylarının Olması: Herhangi bir ölüm, aile ve toplum için değerle
ölçülemeyecek ve giderilemeyecek duygusal kayıplara neden olmaktadır. Ölüm dışındaki
hastalanma ve bunu izleyen bir komplikasyon (körlük, konvülsiyon, zeka geriliği) önemli
kayıplara neden olmaktadır.
4-Ekonomik Kayıplar: Hastalıklar işgücü üzerine olumsuz etki yaparak işe devamsızlığa
neden olur. Böylece üretim ya da hizmet sektöründe önemli aksamalara neden
olmaktadır. Kişilerin ya da devletin hastalığın yayılımını durdurmak için tedavide
kullanacağı para, ekonomiye yük getirecektir. Bireyin ölümü en büyük toplumsal kayıptır.
Yatırımların kaybıdır.
5-Hastalıkların Uluslararası Yayılma Kolaylığı: Pandemi meydana gelir. Özellikle son
yıllarda gelişen ulaşım olanakları ve ülkeler arası ziyaretler de bulaşıcı hastalıklar çok kısa
bir sürede uluslararası boyut kazanabilir.
BULAŞICI HASTALIKLARDA SÜRVEYANS
Bulaşıcı hastalıklardan korunma ve bunların kontrolü için düzenli ve rutin olarak sürekli
veri toplanması, verilerin analizi, değerlendirilmesi ve bu bilgilerin ilgili birimlere
dağıtılması işlemlerinin tümüne “SÜRVEYANS” denir. Sürveyansta amaç morbidite ve
mortaliteyi azaltmaktır.
Sürveyansın Yararları
1. Hastalığın dağılımı ve bulaşmasındaki ani değişikliklerin fark edilmesi
2. Etken ve konakçıdaki değişikliklerin fark edilmesi
3. Sağlık bakım hizmetlerindeki değişikliklerin fark edilmesi
4. Hastalığın trendinin izlenmesidir.
Sürveyans ile;
 Sağlıkla ilgili sorunlar ortaya konularak tanımlanır




Sorunlarla ilgili öncelikler belirlenir
Stratejiler saptanabilir
Koruma ve kontrol önlemleri değerlendirilir
Daha ileri araştırma gereksinimi varsa öneriler getirilir
Sürveyansın Aşamaları
1. Verilerin toplanması: Sürveyans veri toplanmasıyla başlar. Çeşitli veri kaynaklarından
faydalanarak sağlık hizmeti veren tüm kurum ve kuruluşlar kayıt formlarına göre, hastalık
verilerini düzenlerler. Hangi hastalıkların bildirileceği, bildirimin kim tarafından yapılacağı,
düzenlenen verilerin kime, nasıl ve hangi sıklıkta bildirileceği, bildirimi yapılacak
hastalıkların vaka tanımlarının yapılması, kontrol ve koruma önlemlerinin neler olacağı
26537 sayı ve 30.Mayıs.2007 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan “Bulaşıcı Hastalıklar
Sürveyans Ve Kontrol Esasları Yönetmeliği”nde belirtilmiştir.
2. Verilerin analizi: Toplanan bilgiler yer, zaman ve kişi özelliklerine göre analiz edilir.
Böylece elde edilen veriler değerlendirilip yorumlanabilecek aşamaya ulaşır. Verilerin
analizi ile, mevcut ve beklenen değerler karşılaştırılabilir, önceki yıllarla veya komşu
bölgelerle karşılaştırılabilir.
3. Verilerin yorumlanması: Daha ileri inceleme gerekip gerekmediğine karar verilebilir.
Nelerin yapılabileceği ya da yapılamayacağı incelenir.
4. Verilerin ilgili birimlere dağıtılması: En önemli ve kritik aşamasıdır. Öncelikle birinci
basamak sağlık kurumlarına, laboratuar, hastane, sağlık yöneticileri, programlayıcıları ve
karar vericilerine gönderilmelidir. Bunlar ayrıca bir motivasyon faktörüdür(Şekil-1).
Şekil-1: Rutin bölge sağlık bilgi veya sürveyans sistemi
Yeni vakaların tespiti
 Sağlık kuruluşları
 Toplum
 Özel yollar
Gerekli değişikliklerin
uygulanması
Bilgi toplanması
Sağlık planı geliştirme
Analiz edilmesi ve
sunulması
Bildirim ve raporların dağıtılması
↕
Bölge sağlık ofisi
↕
Sağlık bakanlığı
26537 sayı ve 30.Mayıs.2007 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan “Bulaşıcı Hastalıklar
Sürveyans ve Kontrol Esasları Yönetmeliği”nin 1.,10. ve 19. maddeleri bildirim ile
ilişkilidir.
Amaç
MADDE 1 – (1) Bu Yönetmelik;
a) Bulaşıcı hastalıkların önlenmesi ve kontrolünün sağlanması için; bildirime esas bulaşıcı
hastalıklar listesinin belirlenmesi, olay ve vaka tanımlarının yapılması, iletişim ağı yapısı
ile ihbar ve bildirim sisteminin oluşturulması,
b) Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojik sürveyansı için her türlü uygun teknik araç
kullanılarak sürveyans ile ilgili bilgilerin toplanmasında görevli yerel sağlık otoriteleri, ilgili
diğer Bakanlıklar, özel ve kamuya ait kurum ve kuruluşlar ile Sağlık Bakanlığı arasında
iletişimin sağlanması ve toplanan sürveyans verilerinin ulusal ve uluslararası düzeyde
paylaşılması için gerekli yöntemlerin belirlenmesi,
c) Erken uyarı ve yanıt sistemi için Sağlık Bakanlığı ile yerel sağlık otoriteleri arasında
uygun araçlarla sürekli bir iletişim sağlanması,
ç) Hastalıklara özgü genel veya özel sürveyans ve kontrol mekanizmalarının veya
programlarının geliştirilmesi,
d) Salgınların saptanması ve kontrolü için gerekli olan müdahale yöntemlerinin
belirlenmesi, amacıyla hazırlanmıştır.
İlgili yönetmelikte bildirim sorumluları madde 10’da listelenmiştir.
MADDE 10 – (1) Bildirim sistemi kapsamında bir bulaşıcı hastalığın ihbarı ve
bildiriminden, Bakanlığın belirlediği usul ve esaslar çerçevesinde sağlık hizmeti veren
bütün kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişiler sorumludur.
(2) Bu kişi ve kuruluşlar;
a) Bu Yönetmeliğin ekinde yer alan (EK–1)’deki hastalıklar ve bu hastalıklar için
uygulanan kontrol önlemlerine dair bilgilerle beraber bulaşıcı hastalık vakalarının
görülmesi veya yeniden ortaya çıkışıyla ilgili bilgileri,
b) Bir salgının gelişmekte olduğunu düşündüren her türlü bilgiyi,
c) Beklenmedik bir epidemi veya kaynağı ya da etkeni bilinmeyen yeni bir bulaşıcı hastalık
ile ilgili bilgileri,
ç) Komşu ülkelerde görülen bulaşıcı hastalıkları,
d) Özellikle olağanüstü durumlarda olmak üzere, bulaşıcı hastalıkların kontrolü ve
önlenmesine yönelik olarak yapılmış çalışmalara ilişkin bilgi ve belgeleri,
e) Uygulanan tüm mücadele önlemleri de dâhil olmak üzere, bulaşıcı hastalıkların
önlenmesi ve kontrolü için Bakanlığa çalışmaların koordinasyonunda yardımcı olacak ilgili
görüşleri, derhal yerel sağlık birimine bildirmekle yükümlüdür.
(3) Yerel sağlık birimi 2’nci fıkrada bahsi geçen bilgileri Bakanlığa iletmekle yükümlüdür.
Erken uyarı ve yanıt sistemi oluşturulması
MADDE 19 – (1) Bakanlık ulusal düzeyde bulaşıcı hastalıklarla mücadele ve bunların
kontrolüne yönelik olarak bir erken uyarı ve yanıt sistemi oluşturur.
BULAŞICI HASTALIKLARIN İHBARI VE BİLDİRİMİ SİSTEMİ
Ülkemizde, sağlık ile ilgili temel veri kaynaklarından en önemlilerinden birisi, bulaşıcı
hastalıkların ihbarı ve bildirimi ile elde edilen bilgilerdir. Bu bilgilerin en güvenilir ve
sağlıklı şekilde elde edilmesi, ülkemizin sağlık sorunlarını saptamada ve sağlık politikası
geliştirilmesi aşamasında büyük önem kazanmaktadır.
“Bulaşıcı hastalıkların ihbarı ve bildirim sistemi ile ilgili yapılan yenilenmeler sonucunda
2004 yılında bir rehber yayımlanmıştır. Bu rehberde ülkemizde bildirimi zorunlu bulaşıcı
hastalıkların standart tanı kriterleri ülkemiz koşulları göz önüne alınarak belirlenmiş,
bildirimi zorunlu hastalıklar listesi son bilimsel gelişmeler çerçevesinde yenilenmiş ve 4
farklı bildirim şeklinde 51 hastalığın bulunduğu liste hazırlanmıştır . Bu rehbere göre
hastalıklar grup A, B, C, D olarak tanımlanmıştır. Bulaşıcı Hastalıklar Sürveyans ve Kontrol
Esasları Yönetmeliği 30/5/2007 tarihli ve 26537 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmış,
2011 yılında yönetmelikte gerçekleştirilen Ek I değişiklikleri ile 51 olan hastalık sayısı 73 e
çıkarılmıştır. Yeni bildirim sisteminde yer alan hastalıklar Şekil-2’de sunulmuştur.
Şekil-2: Yeni bildirim sisteminde yer alan hastalıklar
Aile hekimi kendi bölgesinde bulaşıcı hastalık vakası saptadığında, bu vakayı bildirim
sıralaması Şekil-3’te sunulmuştur.
Şekil-3: Vaka bildirim şeması
GRUP A HASTALIKLAR
“Bulaşıcı Hastalıkların İhbarı ve Bildirim Sistemi Yönergesi”ne göre bu grup hastalıklar
nüfus tabanlı bildirim sistemine göre yapılmaktadır. Bu grupta bulunan hastalıkların
bildirimi, Türkiye genelinde hizmet veren bütün sağlık kuruluşlarından yapılır.
Grup A Hastalıklar herhangi bir sağlık kuruluşunda saptanmış ise;
a) Sağlık kuruluşunun otomasyon sistemi ile tanısı konan bildirimi zorunlu bulaşıcı
hastalıklar Sağlık Bakanlığı veri havuzuna(Sağlık Net’e) aktarılır,
b) Sağlık Bakanlığı veri havuzundan AHB, TSM ve HSM verilen yetkilendirmeler
doğrultusunda kendi nüfusları ile ilgili bilgi sistemlerine otomasyon sistemi üzerinden
sürekli veya seçilmiş zaman aralıkları için ulaşabilirler,
c)
Her bir birim sahip olduğu yazılım üzerinden bildirimi zorunlu bulaşıcı hastalıklar için
ilgili mevzuatta daha önce tanımlanmış müdahaleleri yaparlar,
d) Bildirimi zorunlu bulaşıcı hastalıklar ile ilgili ivedi bildirimler otomatik olarak
raporlanmalıdır,
e) Bildirimi zorunlu olası ve kesin tanı almış bulaşıcı hastalıkların indikatörlerine uygun
olarak raporlamaları belirlenen zaman aralıklarında otomasyon sisteminde görülebilir
olmalıdır. Aile hekimliği sistemi içindeki bildirim ise şekil-4’te verilmiştir.
Şekil-4.1: A grubu hastalık bildirimi
GRUP B HASTALIKLAR
Başta DSÖ’nün 1969 tarihli Uluslararası Sağlık Düzenlemeleri (International Health
Regulations) olmak üzere çeşitli kararlar uyarınca, kuşku duyulduğu anda bütün sağlık
kuruluşlarınca hemen en hızlı şekilde ihbarı zorunlu olan hastalıklardır. Buna göre;
a) Bildirimler THSK Bulaşıcı Hastalıklar Daire Başkanlığına telefon açılarak yapılacaktır.
Ayrıca HSM’ye de hemen telefonla bildirilir. HSM’ler ve THSK Bulaşıcı Hastalıklar Daire
Başkanlığı hastalıkla ilgili araştırmayı birlikte yaparlar.
b) Tüm sağlık kuruluşlarından otomasyon sistemi ile tanısı konan B Grubu Bildirimi
Zorunlu Bulaşıcı Hastalıklar THSK veri havuzuna aktarılır.
c)
THSK veri havuzundan AHB, TSM ve HSM verilen yetkilendirmeler doğrultusunda
kendi nüfusları ile ilgili bilgi sistemlerine otomasyon sistemi üzerinden sürekli veya
seçilmiş zaman aralıkları için ulaşabilirler.
d) Her bir birim sahip olduğu yazılım üzerinden bildirimi zorunlu bulaşıcı hastalıklar için
ilgili mevzuatta daha önce tanımlanmış müdahaleleri yaparlar.
Şekil4.2. Grup B Bulaşıcı Hastalıkların Bildirim Sistemi Akış Şeması
GRUP C HASTALIKLAR
Bu hastalıkların çoğunu bildirim sistemine yeni dahil olan hastalıklardır. Ortak özellikleri
hiçbiri için birinci basamaktan bildirim istenmemesi, “sentinal sürveyans” yapılmasıdır. Bu
grupta bulunan hastalıkların bildirimleri, her sağlık kuruluşundan yapılmaz! Bildirimler;
Grup C hastalıklar için hazırlanmış “Standart Tanı Kriterleri” kısmında, “Sürveyans Tipi”
bölümünde belirtilen sağlık kurum ve kuruluşlarından yapılır. Buna göre;
a) Grup C hastalık bildirimleri tanımlanan sağlık kuruluşları otomasyon sistemi aracılığı
ile tanısı konan C Grubu bildirimi zorunlu bulaşıcı hastalıklar THSK veri havuzuna aktarılır
b) THSK veri havuzundan AHB, TSM ve HSM verilen yetkilendirmeler doğrultusunda
kendi nüfusları ile ilgili bilgi sistemlerine otomasyon sistemi üzerinden sürekli veya
seçilmiş zaman aralıkları için ulaşabilirler.
c)
Her bir birim sahip olduğu yazılım üzerinden bildirimi zorunlu bulaşıcı hastalıklar için
ilgili mevzuatta daha önce tanımlanmış müdahaleleri yaparlar.
d) Bildirimi zorunlu olası ve kesin tanı almış bulaşıcı hastalıkların indikatörlerine uygun
olarak raporlamaları belirlenen zaman aralıklarında otomasyon sisteminde görülebilir
olmalıdır.
Şekil 4.3 Grup C Bulaşıcı Hastalıkların Bildirim Sistemi Akış Şeması
GRUP D HASTALIKLAR
Bu grupta diğerlerinden farklı olarak bildirimi zorunlu olan hastalık değil enfeksiyon
etkenidir. Söz konusu enfeksiyon etkenlerinin bildirimleri de her sağlık kuruluşundan
yapılmaz. Devlet Hastaneleri, Üniversite ve Askeri Hastanelerin laboratuvarları ile diğer
kamuya ait hastanelerin laboratuvarları, İl Halk Sağlığı Laboratuvarları, Grup D enfeksiyon
etkenlerinin bildiriminden sorumludurlar. Buna göre;
a) Tanımlanan laboratuvarlar, Grup D içinde yer alan enfeksiyon etkenlerinin herhangi
biri için standart kriterler uyarınca pozitif bir bulgu elde ettiğinde, otomasyon sitemi
üzerinden THSK veri havuzuna aktarılır.
b) THSK veri havuzundan AHB, TSM ve HSM verilen yetkilendirmeler doğrultusunda
kendi nüfusları ile ilgili laboratuvar sonuçlarına otomasyon sistemi üzerinden sürekli veya
seçilmiş zaman aralıkları için ulaşabilirler.
c)
Her bir birim sahip olduğu yazılım üzerinden bildirimi zorunlu enfeksiyon etkenleri ile
ilgili mevzuatta daha önce tanımlanmış müdahaleleri yaparlar..
d) Kesin laboratuvar tanısı almış bildirimi zorunlu enfeksiyon etkenlerinin
indikatörlerine uygun olarak raporlamaları belirlenen zaman aralıklarında otomasyon
sisteminde görülmelidir.
Şekil 4.4: Grup D Bulaşıcı Hastalıkların Bildirim Sistemi Akış Şeması
BULAŞICI HASTALIKLARLA MÜCADELE
Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojisi, olağan koşullarda hastalığın nasıl oluştuğunu inceleyerek,
etken, bulaşma yolu, konakçı ve kaynağa ait özellikleri değerlendirir. Bu özelik göz önüne alınarak
oluşan döngüye ENFEKSİYON ZİNCİRİ denir (Şekil-5). Bulaşıcı hastalıklarla mücadelede
Şekil-5: Enfeksiyon zinciri
temel ilke enfeksiyon zincirinin en uygun
bir yerinden kırılmasıdır.
1.KAYNAK: Enfeksiyon etkenini taşıyan
ve içeren canlı/cansız her şey “kaynak”
olarak tanımlanır. Kaynağın hasta olması
gerekmez. Bazı durumlarda enfeksiyon
kaynağı insandır. İnsandan insana bulaş
olabilir. Bazı durumda enfeksiyon kaynağı
hayvan olabilir. Hayvanla temas veya eşya ile başka hayvana ya da insana bulaşma
olabilir. Bazı durumda da kaynak cansız varlıklar olabilir.
2. BULAŞMA YOLU: Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojisinde ve kontrolünde en önemli
noktalardan biridir. Çeşitli yollardan, farklı kaynaklardan, sağlam ve duyarlı kişiye ya da
konakçıya hastalığın bulaşmasının engellenmesinde önemli bir müdahaledir. Bulaşma 2
yolla olur:
a)Doğrudan Bulaşma: Hiçbir ara bulaşma yolu olmadan etken kaynaktan konağa
geçmesine denir. Öpme, dokunma, cinsel temas, damlacık yolu örnektir.
b)Dolaylı Bulaşma: Araçlar, vektörler ve hava yolu ile olan bulaşmadır. Vektör etkeni
mekanik ya da biyolojik olarak taşınıp bulaştırılabilir. Mekanik bulaşmada etken vektörün
üzerinde üreyemez. Vektörün ayaklarına veya vücuduna yapışan mikroorganizmalar
vektörün temas ettiği yüzeylere, besinlere aktarılır. Biyolojik bulaşmada ise, sıtmada
olduğu gibi konakçıya bulaştırmadan önce etkenin vektörün bünyesinde üreyebilmesi için
bir süre geçer.
3. KONAKÇI (SAĞLAM KİŞİ): Bulaşıcı hastalık etkeninin yaratacağı enfeksiyona karşı
açık olan kişidir. Konakçıda enfeksiyon etkeninin girdiği bir giriş yeri vardır. Bu giriş yeri
deri, mukoza, solunum sistemi, sindirim sistemi, organ transplantasyonu gibi pek çok
şekilde olabilir.
Enfeksiyon zincirine etki eden bir diğer faktör ise ÇEVRE dir. Sıcaklık ve nem
mikroorganizmaların büyüme ve üremesini kolaylaştırır. Hava akımı, nüfus yoğunluğu,
hava kirliliği, sigara gibi faktörler çevresel faktörler olarak etkili olmaktadır.
BULAŞICI HASTALIKLAR ÇIKMADAN ÖNCE ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER
I. BİREYE YÖNELİK KORUYUCU ÖNLEMLER
1. Sağlık eğitimi
2. Bireysel
3. Konut temizliği
4. Yeterli ve dengeli beslenme
5. Kültürel ve ekonomik gelişime katılım
6. Toplumda bilinmeyen olguların belirlenmesi: Buzdağı fenomeni
a. Kitle incelemeleri
b. Taşıyıcı aranması
c. Hasta hayvan aranması
d. Gıda denetimi
7. Bağışıklama
a. Rutin aşılama
b. Yeterli immün yanıtın sağlanması
c. Gebelerin aşılanması
d. Soğuk zincir kurallarına uyulması
e. Kampanya biçiminde aşılama
f. Aşıların kaydı
II. ÇEVREYE YÖNELİK ÖNLEMLER
8. Temiz ve yeterli su sağlanması
9. Atıklara yönelik çalışmalar
10. Vektörlerle savaş
11. Diğer önlemler:
a. Sınır ve sahillerin kontrolü
b. Genelevlerin kontrolü
c. Yiyecek ve içecek denetimi
d. Gayri sıhhi müessese denetimi olarak özetlenebilir.
BULAŞICI HASTALIKLAR ÇIKTIKTAN SONRA ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER
1. KAYNAĞA YÖNELİK ÖNLEMLER
1. Filyasyon (kaynağın bulunması)
2. Bildirim
3. Kesin tanı koymak
4. Hastaların tedavisi
5. Taşıyıcı aranması
6. Hasta hayvanların yok edilmesi ve iyileştirilmesi
7. Ayırım ve Dezenfeksiyon
8. Hasta eğitimi
9. İnfeksiyon kaynağı cansız ise yoketme: dezenfeksiyon, sterilizasyon
II. BULAŞMA YOLUNA AİT ÖNLEMLER
1. Sosyokültürel ve sosyoekonomik gelişime katkı
2. Çevre koşullarının düzeltilmesi

İçme ve kullanma suları

Çöplük ve Gübrelikler

Helalar ve diğer akıntılar

Vektörler
3. Yiyecek ve içecek maddelerinin denetimi
4. Hayvanlara yönelik önlemler
5. Sağlık eğitimi
III. SAĞLAM KİŞİYE AİT ÖNLEMLER
1. Bağışıklama
2. Karantina, gözlem :
3. Yeterli ve dengeli beslenme
4. Kemoprofilaksi
5. Sağlıklı evde oturma
6. Temiz içme ve kullanma suyu
7. Sağlamların eğitimi
8. Ekonomik düzeyin düzeltilmesi
ZEHİRLENMELER
Zehirlenmeler “Zehirlenme Vaka Bildirim Formu” ile bildirilmektedir. Zehirlenme Vaka
Bildirim Formu her zehirlenme vakası için düzenlenir. Formun doldurulması ve bildirimi
tüm sağlık kurum ve kuruluşları (sağlık ocakları, aile hekimleri, sağlık grup başkanlıkları,
toplum sağılığı merkezleri, ilçe hastaneleri, devlet hastaneleri, eğitim araştırma
hastaneleri, özel dal hastaneleri, üniversite hastaneleri ile her türlü özel sağlık kuruluşları)
tarafından, İl Sağlık Müdürlüğüne 24 saat içinde (faks, kurye, elektronik ortam, vb. ile)
telefon teyidi alınarak yapılır. İl Sağlık Müdürlüğü tarafından olabilirliği göz önünde
bulundurularak bildirimi yapılan vakanın haricinde vaka olup olmadığı araştırılır. Gerekli
durumlarda bir sağlık müdür yardımcısının başkanlığında ilgili şube müdürlükleri ile
koordineli olarak epidemiyolojik araştırma yapılır. Sonrasında oluşturulan rapor Türkiye
Halk Sağlığı Kurumuna gönderilir.
Bildirim TSİM’de Form 018C Zehirlenme Vaka Bildirim Formunun doldurularak
yapılmaktadır. Bu formun doldurulması 2009/29 sayılı Sağlık Bakanlığı genelgesi ile
01.01.2009 tarihinden itibaren gerçekleşen zehirlenmeleri kapsayacak şekilde yürürlüğe
konmuştur.
Zehirlenme tanı ve tedavi ile sonrasında bildirim sürecinde “Birinci Basamağa Yönelik
Zehirlenmeler Tanı ve Tedavi Rehberleri” kaynak doküman olarak kulanılabilir.
Zehirlenme bildirimleri ile ilgili “Ulusal Sağlık Veri Sözlüğü” ve “Minimum Sağlık Veri Seti”
tanımlamaları
yapılmıştır.
Yazılımlarda
servisler
ve
raporların
hazırlanması
tamamlandığında Sağlık Net, Aile Hekimliği Bildirim Sistemi gibi USVS ye göre bildirim
yapan sistemlerle zehirlenme bildirimleri yapılabilecektir. Bu yollarla yapılan bildirimlerin
ayrıca TSİM ile bildirilmesine gerek kalmayacaktır.
Ceza Muhakemesi Kanunu 89. Maddesinede ölümde zehirlenme şüphesi üzerine yapılacak
işlem olarak şunlar tanımlanmıştır; (1) Zehirlenme şüphesi olan hâllerde organlardan
parça alınırken, görünen şekli ile organın tahribatı tanımlanır. Ölüde veya başka yerlerde
bulunmuş şüpheli maddeler, görevlendirilen uzman tarafından incelenerek tahlil edilir.
(2) Cumhuriyet savcısı veya mahkeme, bu incelemenin, hekimin katılmasıyla veya onun
yönetiminde yapılmasına karar verebilir. (3) Bu muayene, Cumhuriyet savcısının
huzurunda ve bir hekim görevlendirilerek yapılır.
ÇEVRE SAĞLIĞI HİZMETLERİ VE TSM
Canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde
bulundukları fiziksel, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam “çevre”, hastalık ve
sakatlıkların önlenmesi amacı ile insan sağlığını doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen
fiziksel, kimyasal, biyolojik, sosyal ve kültürel çevresel etkenlerin saptanması ve kontrol
altına alınması ise “çevre sağlığı” olarak tanımlanmaktadır.
Çevre Sağlığı; ”Fizik ve biyolojik çevreyi oluşturan öğelerin insan sağlığı ile bağdaşacak
biçimde korunmasını, bu öğelerde sağlık açısından sakınca varsa, bu sakıncaların ortadan
kaldırılmasını amaçlayan bilim ve uygulama alanıdır”. Çevre sağlığı konusunda yapılan
çalışmalarda; alışkanlıklar, gelenekler, inançlar gibi sosyal çevre faktörlerinin de dikkate
alınması başarıyı önemli ölçüde artırır. Bir bölgede olumsuz çevre koşulları
düzeltilmedikçe, sağlığı korumak ya da iyileştirmek için yapılan diğer uygulamaların
olumlu etkisi sınırlı, hatta bazen etkisiz kalabilir.
Çevre sağlığında 5 temel ilke vardır:
1. Tüm çevre sağlığı uygulamalarının hedefi ve amacı insan sağlığını geliştirmek ve
iyilik halinin devamını sağlamaktır.
2. Toplumda fiziksel koşulları olumsuz konutlarda ve sağlıksız alanlarda yaşayanlar,
tehlikeli işlerde çalışanlar, sağlıklı su ve besine erişimde sıkıntı yaşayanlar riskli
gruplardır. Uygulamada bu gruplara öncelik verilmelidir.
3. Uygulamada iş birliği esastır.
4. Sürdürülebilirlik esas alınmalıdır.
5. Çevre sağlığı sorunları uluslararası nitelik taşır.
İnsanın yaşamasına, sağlıklı olup olmamasına etki eden, kendi vücudu dışındaki her şey
“çevre” olarak tanımlanır. Canlı; hayatı boyunca çevresi ile sürekli karşılıklı bir etkileşim
halindedir ve çevre olmaksızın canlılığın sürdürülmesi mümkün değildir. Sağlık sorunları
insanın çevresi ile ilişkilidir. Bu nedenle çevre, insanın sağlıklı olup olmamasını, hatta
bazen hayatta kalıp kalmamasını belirleyen önemli bir etmendir. Hekimin, insanı
çevresinden bağımsız değerlendirmesi, eksik bir değerlendirme olacaktır.
ÇEVRE SORUNLARININ NEDENLERİ:
İnsan sağlığını çok yakından ilgilendiren ve yaşadığı her türlü ortam olarak tanımlanan
çevreye ait sorunlar çeşitli nedenlerden ortaya çıkmaktadır. Bunlar;
1. Hızlı nüfus artışı ve kentleşme
2. Sanayileşme
3. Meteorolojik faktörler
4. Tüketim alışkanlığında artış (enerji, su vb)
5. Motorlu araç sayısındaki artış
6. Doğal kaynakların tahribi (orman, akarsu, göl, deniz vb)
7. Pestisit, hormon, plastik gibi doğal olmayan ürünlerin kullanımı
8. Atıkların arıtılmadan doğal ortamlara verilmesi
9. Yanlış arazi kullanımı olarak sınıflandırılabilir.
Çevre sağlığı sorunları multidisipliner yaklaşım gerektiren, birincil koruma uygulamasıdır.
Toplumun ekonomik yapısı, eğitim düzeyi, sağlıklı kentleşme ve sanayileşme ile yakından
ilişkilidir. Çevre Sağlığı Hizmetleri kitleye yönelik radikal çözümler sağlama özelliğine
sahiptir. Ancak bu çözümler pahalı yatırım, tesis ve bunların yapımı için de uzun zamana
gereksinim gösterirler. Çevre sağlığı sorunlarına yönelik önerilen ve planlanan çözüm
hizmetleri, sağlık personelinin tek başına başaracağı türden değildir ve mutlaka sektörler
arası işbirliğini gerektirir. Çevreye Yönelik Koruyucu Sağlık Hizmetlerinin esasını, hastalık
etkenlerinin oluşumunu önlemek, zararlı faktörleri sağlık açısından risk oluşturmayacak
hale getirmek, zararlı etmenlerin yayılmasını önlemek, bunlar uygulanamıyor ise kişisel
koruyucular kullanmak oluşturur.
TSM’NİN ÇEVREYE YÖNELİK KORUYUCU HİZMETLERİ
Bu hizmetler, fizik, biyolojik ve sosyal çevredeki olumsuz koşullardan kaynaklanan sağlık
sorunlarını önlemek amacıyla çevreye yapılan iyileştirici ve önleyici müdahaleler ile her
türlü denetimi kapsar.
TSM Görev ve Yetkileri
Toplum Sağlığı Merkezleri Kurulması ve Çalıştırılmasına Dair Yönergeye (26.1.2010 ve
03.08.2011) göre; TSM, bölgesinde sağlık hizmetlerini yürütür, sağlık hizmetini bir bütün
olarak değerlendirir. Diğer sağlık kuruluşları ile koordinasyonu sağlamak ve gerektiğinde
işbirliği yaparak toplumun ve kişilerin sağlık düzeyini sürdürmek ve yükseltmekten
sorumludur
03.08.2011 tarihinde değiştirilen yönergenin 24 ve 29. Maddelerinde TSM’ye ait “çevre
sağlığı hizmetleri” tanımlanmıştır.
Madde 24(1)Bölgesinde insan sağlığı ile ilgili her türlü çevre koşullarını izler ve değerlendirir.
Önlem alınması gereken durumlarda ilgili kuruluşlarla işbirliği yapar.
(2)İçme ve kullanma sularının kontrolü ile ilgili yönetmeliğe göre yerleşim birimlerindeki
su kaynaklarının dökümünü çıkarır ve bölgesinde yıllık ve aylık olarak yapacağı klor
ölçümü, bakteriyolojik ve kimyasal analiz sayısını ve hedeflerini belirler. Yaptığı çalışmaları
bu hedefe göre değerlendirir. Tespit edilen eksiklikler veya oluşan kirliliklerin giderilmesi
için ilgili kurum ve kuruluşlara bilgi verir, alınacak önlemleri takip eder.
(3)Gayri sıhhi müesseselerin, sıhhi müesseselerin, umuma açık işyerlerinin denetiminde
mevzuattan kaynaklanan görevleri yerine getirir.
(4)Hava kirliliğini açık ve kapalı alan olarak değerlendirir, özellikle umuma açık
işyerlerinin kapalı alan kirliliğinin önlemesinde bu işyerlerinin yeterli havalandırma
sisteminin olması için ilgili kurum ve kuruluşlarla iş birliği yapar. Hava kirliliği, gürültü,
atıklar, elektromanyetik kirlilik ve diğer çevre sorunları konusunda alınan ve alınacak
önlemlere yönelik olarak ilgili kuruluşlarla işbirliği yapar.
(5)Piyasa gözetim ve denetim hizmetlerinin yapılması amacıyla bölgesinde gerekli
çalışmaları yürütür.
TSM ayrıca “Toplu yaşam alanları ve okul sağlığı hizmetleri” içinde de “çevre sağlığı”
hizmetlerini yürütmektedir.
Madde 29-(1) Bölgesindeki okulları, özellikle yatılı bölümü olan veya özellikli okulları
(bedensel engelliler için vb.), resmi ve özel yurtları, huzurevi ve yetimhaneleri, buralarda
konaklayan öğretmen ve öğrencileri, otel, motel, pansiyon gibi konaklama yerlerini sağlık
ve genel hijyen kuralları yönünden yılda en az iki kez izler. Bu izlemeler esnasında
kuruluşlardaki kişilerin hastalık yoğunluğunu değerlendirir.
(2)Kurum ve kuruluşlardaki suların kaynaklarını, şebeke durumunu ve depo denetimini
yaparak bakteriyolojik ve kimyasal değerlendirmeler için su numuneleri alır; ayrıca
tuvaletler, kantin, yemekhane, yatakhane, spor sahasının yapısı, varsa havuzlar gibi
bölümleri değerlendirilir.
Aile hekimi, çalıştığı bölgenin sağlık hizmeti planlamasının yapılmasında yerel sağlık
idaresi ile işbirliği yapar, verdiği hizmetler ile ilgili sağlık kayıtlarını tutar ve gerekli
bildirimleri yapar, hekimlik uygulaması sırasında karşılaştığı toplum ve çevre sağlığını
ilgilendiren durumları bölgesinde bulunduğu TSM’ye bildirir.
TSM Çevre Sağlığı Hizmetleri
1. Bölgesinde insan sağlığı ile ilgili her türlü çevre koşullarını denetler ve değerlendirir.
Önlem alınması gereken durumlarda ilgili kuruluşlarla işbirliği yapar ve sağlık kuruluşlarını
da uyarır.
2. Çevre sağlığı hizmeti sunumunda özellikle bulaşıcı veya kronik hastalıklara neden olan
etmenler konusunda detaylı olarak bölgesinin makro ve mikro olarak çevre analizini
hazırlar ve müdürlük ile ilçe idaresine sunar. Tespit ettiği çevre sorunları ile ilgili sağlık
çalışanlarına ve topluma yönelik eğitim çalışmaları yapar.
3. İçme ve kullanma sularının kontrolü ile İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında
Yönetmeliğe göre yerleşim birimlerindeki su kaynaklarının dökümünü çıkarır ve
bölgesinde yıllık ve aylık olarak yapacağı klor ölçümü, bakteriyolojik ve kimyasal analiz
sayısını ve hedeflerini belirler. Yaptığı çalışmaları bu hedefe göre değerlendirir. Belirlenen
eksiklikler veya oluşan kirliliklerin giderilmesi için Kaymakamlığa, Belediyeye veya İl Özel
İdaresine bilgi verir.
İNSANİ TÜKETİM AMAÇLI SULAR
İçme kullanma suları ile kaynak ve doğal mineralli suların denetimi 1593 sayılı Umumi
Hıfzıssıhha Kanunu gereği Bakanlığımızca yapılmaktadır. İçme kullanma suları ile kaynak
suları İnsani tüketim amaçlı sular olarak tanımlanmakta ve 17.05.2005 tarihli ve 25730
sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan “İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik”
doğrultusunda denetimleri yapılmaktadır. Doğal mineralli suların denetimi ise 01.12.2004
tarihli ve 25657 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan “Doğal Mineralli Sular Hakkında
Yönetmelik” doğrultusunda yapılmaktadır. Kaynak ve doğal mineralli sular aynı zamanda
ambalajlı sular olarak da ifade edilmektedir. Her iki Yönetmelik de Avrupa Birliği
Direktiflerinin standartlarını içermektedir.
İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik ile insani tüketim amaçlı suların teknik
ve hijyenik şartlara uygunluğu ile suların kalite standartlarının sağlanması, kaynak suları
ve içme sularının istihsali, ambalajlanması, etiketlenmesi, satışı, denetlenmesi ile ilgili usul
ve esasların düzenlenmesi amaçlanmıştır. Yönetmelik kaynak suları, içme suları ve içmekullanma sularını kapsamaktadır. Yönetmelikte;
İnsani Tüketim Amaçlı Su: Orijinal haliyle ya da işlendikten sonra, dağıtım ağı, tanker,
şişe veya kaplar ile tüketime sunulan içme, pişirme, gıda hazırlama ya da diğer evsel
amaçlar için kullanılan bütün sular ile suyun kalitesinin, gıda maddesinin nihai halinin
sağlığa uygunluğunu etkilemeyeceği durumlar haricinde insani tüketim amaçlı ürünlerin
veya gıda maddelerinin imalatında, işlenmesinde, saklanmasında veya pazarlanmasında
kullanılan bütün sular,
Kaynak Suyu: Jeolojik koşulları uygun jeolojik birimlerin içinde doğal olarak oluşan, bir
veya daha fazla çıkış noktasından yer yüzüne kendiliğinden çıkan veya teknik usullerle
çıkartılan ve bu Yönetmeliğin 36’ncı maddesinde izin verilenler dışında her hangi bir
işleme tabi tutulmaksızın Ek-1' deki nitelikleri taşıyan, etiketleme gerekliliklerini karşılayan
ve satış amacı ile ambalajlanarak piyasaya arz edilen yer altı suları,
İçme Suyu: Jeolojik koşulları uygun jeolojik birimlerin içinde doğal olarak oluşan, bir
çıkış noktasından sürekli akan veya teknik usullerle çıkarılan ve Bakanlıkça uygun görülen
dezenfeksiyon, filtrasyon, çöktürme, saflaştırma ve benzeri işlemler uygulanabilen ve
parametre değerlerinin eksiltilmesi veya arttırılması suretiyle Ek-1’deki parametre
değerleri elde edilen, etiketleme gerekliliklerini karşılayan ve satış amacı ile
ambalajlanarak piyasaya arz edilen yer altı suları,
İçme-Kullanma Suyu: Genel olarak içme, yemek yapma, temizlik ve diğer evsel
amaçlar ile, gıda maddelerinin ve diğer insani tüketim amaçlı ürünlerin hazırlanması,
işlenmesi, saklanması ve pazarlanması amacıyla kullanılan, orjinine bakılmaksızın, orijinal
haliyle ya da arıtılmış olarak ister kaynağından isterse dağıtım ağından temin edilen ve
Ek-1' deki parametre değerlerini sağlayan ve ticari amaçlı satışa arz edilmeyen sular,
şeklinde tanımlanmıştır.
İçme Kullanma Suyu Kalitesinin İzlenmesi ve Denetimi
Suların, sağlığa uygun ve temiz olması zorunludur. Bir dağıtım ağı (içme kullanma suyu
şebekesi) aracılığı ile suyun sağlıklı ve güvenli olarak tüketime sunulmasından Belediye
mücavir alanı içinde Belediyeler, Belediye Mücavir alanı dışında il özel idareleri
sorumludur.
Tüketime sunulan içme kullanma suyu İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik
hükümleri kapsamında düzenli olarak denetlemelidir. Yönetmeliğe göre sular Denetleme
ve kontrol izlemesi şeklinde tanımlanan iki tür denetime tabi tutulmaktadır.
Denetleme izlemesinin amacı; Yönetmelikteki bütün parametrik değerlere uyulup
uyulmadığını belirlemek için gerekli verileri temin etmektir.
Kontrol izlemesinin amacı; içme-kullanma suyunun organoleptik ve mikrobiyolojik kalitesi
ve aynı zamanda içme suyu arıtımının yapılması durumunda, bu arıtımın (özellikle
dezenfeksiyon) etkili olup olmadığı hakkında düzenli bilgi sağlamaktır.
Denetim sıklığı su şebekesi bölgesinde günlük dağıtım veya üretim miktarına göre
belirlenmektedir. Minimum sıklık 200 L/gün/kişi olarak varsaymak kaydıyla, su miktarı
yerine bir su şebekesi bölgesindeki nüfusun sayısı kullanılarak da belirlenebilir (Tablo: 1).
Tablo 1: İçme-kullanma amaçlı su için minimum numune alma ve analiz sıklığı
Bir su şebekesi bölgesi içinde Her yıl için kontrol izlemesi Her yıl için
her gün dağıtılan ya da sayısı
izlemesi sayısı
3
üretilen suyun miktarı m
2
1
 100
100
1000
 1 000
 10 000
4
denetleme
1
4
1
Bu sayıya ilave her 1000 Bu sayıya ilave her 3300
m3/gün için 3 kontrol m3/gün için 3 denetim
izlemesi ilave edilecektir.
izlemesi ilave edilecektir
10000
100000
 100 000
3
31
Bu sayıya ilave her 10000
Bu sayıya artı her 1000 m3/gün için 1 denetim
m3/gün için 3 kontrol izlemesi ilave edilecektir
izlemesi daha ilave dilecektir.
10
301
Bu sayıya her 25 000 m3/gün
Bu sayıya artı her 1000 için 3 denetim izlemesi daha
m3/gün için 3 kontrol ilave edilecektir.
izlemesi daha ilave dilecektir.
İçme kullanma suyu kalite standartları mikrobiyolojik, kimyasal, gösterge parametreleri ile
radyoaktiviteye ilişkin parametreler olarak belirlenmiştir (Tablo: 2a,b,c,d).
Tablo 2: İçme kullanma suyu kalite standartları.
a) Mikrobiyolojik parametreler
Parametre
Parametrik değer sayı/100 ml
Escherichia Coli ( E. Coli )
0/100 ml
Enterokok
0/100 ml
Koliform bakteri
0/100 ml
b) Kimyasal Parametreler
Parametre
Parametrik değer
Birim
Akrilamid
0.1
µg/L
Antimon
5.0
µg/L
Arsenik
10
µg/L
Benzen
1.0
µg/L
Benzo (a) piren
0,010
µg/L
Bor
1
mg/L
Bromat
10
µg/L
(içme-kullanma suları için 31 Aralık 2007 yılına
kadar 25 µg/L olarak uygulanır)
Kadmiyum
Krom
Bakır
Siyanür
1,2-dikloretan
Epikloridin
Florür
Kurşun
5,0
50
2
50
3,0
0,10
1,5
10
µg/L
µg/L
mg/L
µg/L
µg/L
µg/L
mg/L
µg/L
(içme-kullanma suları için 31 Aralık 2012
tarihine kadar 25 µg/L olarak uygulanır)
Cıva
Nikel
Nitrat
1,0
20
50
µg/L
µg/L
mg/L
Nitrit
Pestisitler
Toplam pestisitler
Polisiklik
aromatik
hidrokarbonlar
Selenyum
Tetrakloreten
ve
trikloreten
Trihalometanlar-toplam
0,50
0,10
0,50
0,10
mg/L
µg/L
µg/L
µg/L
10
10
µg/L
µg/L
100
µg/L
(içme-kullanma suları için 31 Aralık 2012
tarihine kadar 150 µg/L olarak uygulanır)
Vinil Klorür
c) Gösterge parametreleri
Parametre
Alüminyum
Amonyum
Klorür
C. perfringens (sporlular
dahil)
Renk
0,50
µg/L
Parametrik Değer
200
0,50
250
0
Birim
µg/L
mg/L
mg/L
sayı/100 ml
Tüketicilerce kabul edilebilir ve herhangi
bir anormal değişim yok
İletkenlik
2500
PH
Demir
Mangan
Koku
³ 9,5£6,5 ve
200
50
Tüketicilerce kabul edilebilir ve
herhangi bir anormal değişim yok
5,0
250
200
Tüketicilerce kabul edilebilir ve
herhangi bir anormal değişim yok
Anormal değişim yok
0
Anormal değişim yok
Oksitlenebilirlik
Sülfat
Sodyum
Tat
22 °C’de koloni sayımı
Koliform bakteri
Toplam Organik Karbon
(TOC)
Bulanıklık
d) Radyoaktivite
Parametre
Trityum
Toplam gösterge dozu
(Mülga:R.G.31/7/2009-27305)
(Mülga:R.G.31/7/2009-27305)
Tüketicilerce kabul edilebilir ve
herhangi bir anormal değişim yok
Parametrik değer
100
0,10
Birim
Bq/L
mSv/yıl
20 °C’de µS /
cm
pH birimleri
µg/L
µg/L
mg/L O2
mg/L
mg/L
Sayı/100 ml
İnsani tüketim amacıyla kullanılan sulardan alınacak numuneler;
 Suyun bir şebeke aracılığı ile temin edilmesi halinde, bina ya da bir kuruluşta,
suyun insani tüketim için kullanılmak üzere musluklardan akıtıldığı,
 Suyun tankerden alınması halinde, tankerden alındığı,
 Suyun satılmak üzere şişelere ya da ambalajlara doldurulması halinde, şişelere ya
da ambalajlara doldurulduğu,
 Suyun gıda üretiminde kullanılması halinde, suyun üretimde kullanıldığı
noktalardan alınır.
Şebekeden yapılan kontrol ve denetleme izlemesi için numuneler içme kullanma suyu
şebeke sisteminde belirlenmiş olan numune noktalarından alınmaktadır. Numune
noktalarının tüm şebeke sistemini temsil etmesi, sistem dâhilindeki her alandan su
kalitesinin izlenebilmesi bakımından önemlidir. Bu nedenle numune noktalarının tespit
edilmesinde aşağıda yer alan tanımların dikkate alınması faydalı olacaktır.
Şebeke sistemi: İçme kullanma suyunun niteliği yönünden homojen hale getirildiği
noktadan itibaren kullanıcılara ulaştırılmak amacı ile iç şebeke dağıtım sistemine kadar
olan borular, bağlantılar ve aletlerden oluşan dağıtım ağını ifade eder.
SU DAĞITIM
ŞEBEKESİ
Numune Alım Noktası: Dış şebekeyi temsil edecek şekilde bağımsız kaynaktan ya da
su deposu bulunmayan yerlerden su numunesi alınan noktalardır. Su numunesi alım
noktalarının tespit edilmesi sırasında şebekedeki kritik kontrol noktaları göz önünde
bulundurulur.
Kritik
Kontrol
Noktası:
Şebekeye
verilen
suyun
kalitesini
olumsuz
etkileyen/etkileyebilecek kanalizasyon şebekesinin su şebekesi ile kesiştiği noktalar ile iki
şebekenin birbirine yakınlaştığı noktalardır.
Numune alım noktaları belirlenmesinde dikkat edilecek hususlar:
1- Dış şebekenin başlangıcından itibaren en uç noktasına kadar şebeke dağılımının
yapıldığı tüm mahalleleri/yerleşim yerlerini temsil edebilecek sayıda minimum numune
noktası tespit edilmelidir.
2- Halk sağlığı açısından risk oluşturabilecek ve su kalitesine etki edebilecek kritik
kontrol noktaları dikkate alınmalıdır.
3- Deposu bulunan okul, cami, konut gibi yerler iç şebeke kirliliğini de
yansıtabileceğinden numune noktası olarak belirlenmemelidir.
4- Belirlenen numune alım noktaları sabitlenmelidir. Uygunsuzluk durumlarının
takibinde ilave numune noktaları belirlenebilir.
İçme-kullanma sularının sağlıklı ve güvenli şekilde tüketime sunulmasında
dezenfeksiyonun etkin şekilde ve sürekli yapılması halk sağlığının korunması için
gereklidir. İçme-kullanma sularının dezenfeksiyonunda klor kullanılması halinde uç
noktalardan alınan numunelerde serbest bakiye klor miktarı 0,2- 0.5 mg/L olmalıdır. Bu
nedenle dezenfeksiyonun yeterli olup olmadığı günlük yapılacak klor ölçümleri ile takip
edilmelidir. Bakiye klor düzeyi afet ve salgın gibi olağan üstü durumlarda
0,7-1 mg/L
düzeyine yükseltilebilir.
İçme kullanma suyunun denetiminde İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik’te
belirtilen kalite standartlarını sağlamaması halinde uygunsuzluğun giderilmesine yönelik
ıslah çalışmalarının yapılması için ilgili Belediye veya İl özel idaresi bilgilendirilmelidir.
İÇME KULLANMA SULARINDAN NUMUNE ALIMI
İçme kullanma sularından numune almada yol göstermek amacıyla Sağlık Bakanlığı
“İnsani Tüketim Amaçlı Sulardan Numune Alımı, Taşınması ve Analizlerine İlişkin El
Kitabı” isimli bir kitap yayınlamıştır (TR-04/IB/EN/04, Su ve Sağlık-2008/Ankara).
Numune alımından önce numunenin gönderileceği laboratuvarın numune kabul kriterleri
mutlaka öğrenilmeli numune alım amacına göre gerekli hazırlıklar yapılmalıdır. Numune
ile ilgili işlemlerin izlenebilirliği için numune alma formu veya numune alım tutanağı
mutlaka doldurulmalıdır.
Numune alım formu;
 Numune alma işleminin tarih ve saati
 Numune alan kişinin kimliği
 Numune alınan yerin açıkça tanımlandığı konum adresi
 Numune alım şartları: suya yapılan işlem, musluk türü, söküm, numune alım
noktasının dezenfeksiyon türü (alev, alkol)
 Numune başına alınan numune şişelerinin adedi
 Yerinde yapılan ölçümlerin sonuçları (pH, serbest klor, iletkenlik, sıcaklık,
çözünmüş oksijen)
 Organoleptik sonuçlar
Musluktan Bakteriyolojik Numune Alımı:
 Suda klor varlığı tespit edildi ise su numunesi için tiyosülfatlı steril şişeler, eğer klor
varlığı tespit edilmedi ise tiyosülfatsız steril şişeler kullanılmalıdır. Numune hacmi
2X 250 ml olmalıdır.
 Numune alım tutanağı eksiksiz doldurulmalıdır.
 Numune şişeleri etiketlenerek, numune kodu veya numunenin alındığı yerin ismi,
alım tarihi ve saati gibi bilgiler eksiksiz etikte yazılır.
 Numune alacak kişi ellerini bol sabunlu suyla veya alkolle yıkamalıdır.
 Filtre ve musluk ağızlığı gibi aparatlar çıkarılır, musluk temiz bir bezle temizlenir.
 Musluk ağzı alevle alazlanarak dezenfekte edilir (Fotoğraf-1).
 Musluk kullanım yoğunluğuna göre en az 30 sn akıtılır (Fotoğraf-2).
 Numune kabı alev yanında açılır ve ağzı musluğa değdirilmeden doldurulur.
Numune kabının 1/10 kadarı boğaz kısmında boşluk bırakılır (Fotoğraf-3).
 Numune kabının kapağı el değmeden kapatılır (Fotoğraf-4).
1-Musluğun ağzı dezenfekte edilir.
2- Musluk açılarak 30 sn. akıtılır.
3- Şişenin kapağı alev yanında açılır ve şişe doldurulur.
4- Numune kabında 1/10 kadar boşluk bırakılır, kapak alev yanında kapatılır.
Alınan numunelerin en kısa sürede laboratuara götürülmesi gereklidir. Numune alım planı
numune noktalarının laboratuara uzaklığı dikkate alınarak yapılmalı ve alınan numuneler
en geç 12 saat içinde ve soğuk zincirde 5 °C ± 3 °C) laboratuvara ulaştırılmalıdır.
Kimyasal Numune Alımı:
Uygun olmayan koşullarda alınmış bir numune üzerinde analiz yapılsa bile sonuçlar
güvenilir değildir. Analiz sonucunu etkileyen pek çok faktör vardır. Numune alınırken
alınan numune miktarı, şişenin yapıldığı malzeme, analizi yapacak laboratuarın iç
organizasyonu ve kullanılan analitik metotlar gibi parametrelere dikkat edilmelidir.
Numune hacmi laboratuvarlara göre değişim gösterebilmektedir. Bu nedenle numune
alımından önce analize gönderilecek laboratuvar ile temasa geçilmesi faydalı olacaktır.
Numuneler renkli cam veya özel polietilen şişelere hava almayacak şekilde ağzı sıkıca
kapatılarak (Tercihen vial kapak) alınmalıdır. Numuneler maksimum 10 °C’de soğuk
zincirle en kısa sürede laboratuara ulaştırılmalıdır.
Gayri Sıhhi Müessese Denetimi
TSM’ler Gayri Sıhhi Müesseselerin, Sıhhi Müesseselerin, Umuma açık işyerlerinin ruhsat
işlemlerini ve denetimini ilgili kurumlarla birlikte yapar, varsa eksiklerin giderilmesi
konusunda ilgililere yazılı bilgi verir. Düzeltmeyenler hakkında yasal işlem yapar. Özellikle
sıhhi müesseselerde ve umuma açık işyerlerinde çalışanların portör muayenelerini
yönetmeliğe göre ve periyodik olarak yapar. Portör muayenesini yapmayanlara ilgili
yönetmeliğe göre işlem yapar.
Hava kirliliği denetimi
Hava kirliliği oluşturan kaynakları tespit eder. Hava kirliğini açık ve kapalı alan olarak
değerlendirir, özellikle umuma açık işyerlerinde kapalı alan kirliliğini önlemek için bu
işyerlerinin yeterli havalandırma sisteminin olması ve çalıştırılmasını sağlar.
Gürültü kirliliğini önlemek amacıyla gürültü kaynaklarını tespit eder ve gerekli önlemin
alınması için ilgili kuruluşlara bilgi verir.
Katı atık denetimi
Katı atık toplama ve depolama yerleri ile ilgili olarak belediye olan yerlerde belediye,
köylerde ise muhtarlıklar ile işbirliği yapılarak sağlıklı hale getirilmeye çalışılır. Aynı işbirliği
ahır ve gübreliklerin düzenlenmesinde ve sıvı atıklar konusunda da yürütülür. Gaz atıklar
konusunda özellikle gayrisıhhi kuruluşların emisyon izni almasını sağlar ve bu izne uygun
parametrede gaz çıkarması ilgili kurumlarla birlikte çalışarak kontrol edilir. Atıklarını
usulüne uygun biçimde vermeyen veya depolayanlar hakkında ilgili yasa ve
yönetmeliklere göre işlem yapar.
Çevre sağlığı hizmetleri konusunda Bakanlığın ve müdürlüğünün verdiği diğer işleri
yapar.
Portör Muayenesi (27.09.2010)
24.11.2004 tarih ve 5258 sayılı Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Hakkında Kanun’un
Hizmetin Esasları bölümü 5. Maddesinde; “Birinci basamak sağlık kuruluşları ve resmi
tabiplerce düzenlenmesi öngörülen her türlü rapor, sevk evrakı, reçete ve sair belgeler
aile hekimliği uygulamasına geçilen yerlerde aile hekimleri tarafından düzenlenir.”
denmektedir. 25.05.2010 tarih ve 27591 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Aile Hekimliği
Uygulama Yönetmeliği İkinci Bölüm Madde 24 (7). bendinde “Hasta sevk evrakı, reçete,
rapor, bildirimi zorunlu hastalıklarla ilgili formlar ve diğer kullanılacak belge örnekleri
Bakanlıkça belirlenir. Aile Hekimi’nce düzenlenen bu belgeler kişinin yazılı veya elektronik
dosyasına kaydedilir” denmektedir.
Aile Hekimleri birinci basamakta verilebilen sürücü olur raporu, av tezkeresi, sağlık
raporu, portör raporu gibi tüm rapor müracaatlarını kabul ederek değerlendirmek
zorundadırlar.
Bu nedenle; portör muayenelerinde kişi portör için gerekli laboratuar, röntgen gibi
tetkikler için öncelikle esnaf vatandaş bilgilendirilecek ve yönlendirilecektir. Esnaf
vatandaş sonuçları ile beraber tekrar aile hekimine sonuçları ile başvuracak, aile hekimi
tarafından poliklinik kaydı ve muayenesi yapıldıktan sonra portör muayene kartı
doldurularak imzalanacak ve kaşelenecektir. Esnaf kayıt defterine kayıt yapılmayacaktır.
Toplum Sağlığı Merkezlerine muayene için vatandaşlar yönlendirilmeyecektir. Devir teslim
işlemleri sırasında Sağlık Ocaklarından teslim alınan boş belgeler içinde portör muayene
kartları kullanılacak olup, gerektiğinde Toplum Sağlığı Merkezlerinden alınabilecektir.
Portör Muayenesinde Laboratuar
Gıda işi ile uğraşanlarda ve sıhhi müesseslerde çalışanlarda portör taraması için yapılacak
tetkikler;
 En az yılda bir Salmonella ve shigella yönünden gaita kültürü,
 En az 6 ayda bir, Entamoeba histolytica kistleri, Giardia lamblia kistleri ve helmint
yumurtaları yönünden, dışkının mikroskobik incelenmesi,
 En az yılda bir Staphylococcus aureus yönünden, boğaz ve burun kültürü,
 En az yılda bir Tüberküloz yönünden akciğer grafisidir.
Bu tetkiklerin yeni işe başlayanlarda, “işe giriş muayenesi” ile birlikte, çalışanlarda ise
“periyodik portör taraması” şeklinde yapılması ve sonuçlarına göre etkili bir sürveyans
sistemi uygulayarak laboratuarlarda ve kliniklerde tanısı konulup, taşıyıcılık özelliği olan
enteropatojenlerle ilgili kaynak ve bulaşma yolları çalışmaları yapılmalıdır.
Portörlüğü tespit edilenlerin geçici işten uzaklaştırılması veya işyerinde yaptığı işin geçici
olarak değiştirilmesi de dâhil olmak üzere hastalık yayılımını engelleyecek önlemler
alınmalıdır.
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ HİZMETLERİ
Toplum Sağlığı Merkezlerinin görevlerinden biri de iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin
sunulmasıdır.
İş Sağlığı bütün mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik hallerinin
en üstün düzeyde tutulması, sürdürülmesi ve geliştirilmesi çalışmalarıdır (Uluslararası
Çalışma Örgütü-Dünya Sağlık Örgütü – 1950). İş sağlığı ve iş güvenliği tıp bilimleri,
mühendislik bilimleri ve sosyal bilimleri içeren multidisipliner bir konudur.
İş Sağlığının Amaçları:
 Tüm mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal, sosyal iyilik durumlarını en üst düzeye
ulaştırmak ve bu düzeyde sürdürebilmek
 Çalışma koşullarından dolayı çalışanların sağlıklarının bozulmasını önlemek
 Çalışma ortamında bulunan her türlü fiziksel, kimyasal, organik, ruhsal ve
organizasyona ait faktörlerden korunmayı sağlamak
 Çalışanın fizyolojik ve psikolojik verilerine uygun bir çalışma ortamına yerleştirilmesi ve
uyumlu bir ortamda işini sürdürmesini sağlamak
 Yapılan iş ile işçi arasında uyumu sağlayarak, asgari yorgunlukla optimal randımanı
elde etmek
Temel sağlık hizmetleri; uygulamalı, bilimsel olarak geçerli ve toplum tarafından kabul
edilebilir yöntemlere dayanan sağlık hizmetlerinden meydana gelmektedir. “Temel İş
Sağlığı Hizmetleri” bu kapsamda uygulanan, benimsenen kavramdır. Temel iş sağlığı
hizmetleri ekonomik duruma, işletme büyüklüğüne, coğrafi bölgeye, iş sözleşmesinin
içeriğine bakılmaksızın dünyadaki her çalışana iş sağlığı hizmetlerini sağlamak için
gösterilen bir çaba olarak ele alınmaktadır. Temel İş Sağlığı Hizmetleri bütünsel bir
anlayışla sunulmalı, farklı hizmet birimlerini ve disiplinleri içermelidir. Tüm çalışanların
erişebileceği, eşitlik ve hakkaniyet ilkelerine uygun olmalıdır. İş güvenliği hizmetlerini de
içermektedir. Kamu ve yerel yönetimler, işçi ve işveren sendikaları ve meslek kuruluşları
tarafından desteklenmelidir. Temel İş Sağlığı Hizmetleri “Tıbbi Görevler” ve “İş Hijyeni
görevleri” olarak ikiye ayrılabilir. Tıbbi görevler çalışanların sağlık durumlarını izleme ve
değerlendirmeyi kapsar. İş hijyenine ilişkin hizmetler işyeri ortamı, sağlık riskleri
oluşturabilecek etkenleri ölçümleri, değerlendirilmesi, izlenmesi ve düzeltilmesini içerir.
Temel iş sağlığı hizmetleri kapsamında iş kazaları ve meslek hastalıkları sürekli kayıt edilir
ve gerekli önlemler planlanır. Meslek hastalığı: Tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm
şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza durumları
olarak tanımlanmaktadır. İş Kazası Uluslararası Çalışma Örgütü’ne göre iş kazası,
planlanmamış ve beklenmeyen bir olay sonucunda sakatlanmaya ve zarara neden olan
durumdur. İşyeri ile ev arasında, işyeri ile işçinin normal olarak yemek yediği yer
arasında, işyeri ile işçinin normal olarak ücretini aldığı yer arasında, oluşan kazalar, iş
kazasıdır (Uluslararası Çalışma Örgütü 121 Sayılı Tavsiye Kararı,1964).
İş kazaları tehlikeli bir durum ile tehlikeli hareketlerin kesişmesi ile oluşur. Bir başka
deyişle yüksekte, elektrikle, kara nakil araçları ile, yüksek yoğunlukta ve tempoda,
vardiya ile gibi işin yürütüm koşullarının varlığı ve iş tecrübesi yetersizliği, güvenliksiz
çalışma tarzı, bireysel koruyucu kullanmama gibi tehlikeli hareketler bir arada olunca iş
kazası gelişmektedir.
İş kazaları 3 temel faktöre bağlanmaktadır. İnsan faktörü, makine-malzeme, sosyal-teknik
çevre faktörü 3 temel iş kazası nedenidir.
Meslek Hastalıkları
1. Kimyasal Faktörler

Metaller (kurşun, civa, arsenik, kadmiyum ...)

Gazlar (karbonmonoksit, metan, kükürtlü hidrojen ...)

Çözücüler (benzen, toluen, hekzan ...)

Asit ve alkaliler (nitrik asit, sülfürik asit ...)

Pestisitler (klorlu insektisitler, organik fosforlu insektisitler ...)

Boyalar

Plastik maddeler
2. Fiziksel Faktörler

Gürültü,

titreşim

aydınlatma

ısı, nem

non iyonize radyasyon

iyonize radyasyon
3. Biyolojik Faktörler:
 Brusellozis, Hepatit-B, şarbon gibi
4. Tozlar
 Pnömokonyoz yapan tozlar (asbest, silis, kömür tozu vb)
 Pnömokonyoz yapmayanlar (bissinozis gibi)
5. Ergonomik Faktörler
6. Psikososyal Faktörler
7. Mekanik Faktörlere bağlanmaktadır.
İş sağlığı Uygulama ilkeleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
 Uygun işe yerleştirme: İşin yürütüm koşulları da göz önüne alınarak yapılan işe giriş
muayeneleri ile sağlanır.
 İşyeri risklerinin değerlendirilmesi: İşyerlerinde olayın oluş sıklığı ile meydana gelen
sağlık sorununun ciddiyetinin bileşkesi olarak ele alınan risk durumlarının saptanması
çalışmalarıdır.
 İşyeri risklerinin kontrolü: saptanan risklerin bertaraf edilmesi için gerekli mühendislik,
psikolojik, işyeri düzenlemesi, ergonomik, tıbbi vb tüm girişimleri içerir.
 Aralıklı kontrol muayenesi: Meslek hastalıklarının erken dönemde tespit edilmesi
amacıyla işyerindeki risklerin özelliklerine göre çalışanların yönetmeliklerle belirlenmiş
aralıklarla muayenesi çalışmalarıdır.
 İşyerinde sağlık hizmeti
 Sağlık eğitimi
 Kişisel Koruyucular: İşyerindeki risklere bağlı olarak kullanılan bireysel koruyucu
ekipmanın temini ve kullanılmasının takibi işleridir.
Çalışma hayatında önemli risk grupları vardır. İş sağlığı hizmetleri bu risk gruplarına
spesifik olarak daha özenli planlamalar yapmalıdır. Çocuk işçiler, kadınlar (gebe, loğusa,
emzikli kadınlar dâhil), yaşlılar, engelliler özel risk gruplarını içerir.
TSM çalışma usul ve esasları yönergesinde Toplum sağlığı merkezi: Bölgesinde yaşayan
toplumun sağlığını geliştirmeyi ve korumayı ön plana alarak, sağlıkla ilgili risk ve sorunları
belirleyen bu sorunları gidermek için planlama yapan ve bu planları uygulayan,
uygulatan; birinci basamak koruyucu, iyileştirici ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini
müdürlüğün sevk ve idaresinde organize eden, bu hizmetlerin verimli şekilde sunulmasını
izleyen, değerlendiren ve destekleyen, bölgesinde bulunan sağlık kuruluşları ile diğer
kurum ve kuruluşlar arasındaki koordinasyonu sağlayan sağlık kuruluşu olarak tarif
edilmiştir.
TSM’lerin görev başlıkları içinde “İş Sağlığı ve Güvenliği hizmetleri” sayılmıştır. TSM
Yönergesi Madde 25’de TSM’lerin “Bölgesindeki tüm çalışanların ve işyerlerinin, özellikle
sağlık açısından tehlikeli işyerlerinin kayıtlarına ulaşarak koruyucu ve önleyici sağlık
hizmetlerinin sunulması için işyeri ve diğer kurumlarla işbirliği yapması gerektiği”
yazılmıştır. İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimleri ile Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimlerinde
görevli olan işyeri hekimleri ile işbirliği yapar. İşyeri hekimi ve aile hekimleri arasında
oluşabilecek problemleri çözer ve koordinasyon içinde çalışılmasını sağlar. Bunların
yanında ortak sağlık güvenlik birimi kurabileceği de belirtilmiştir.
“Temel iş sağlığı hizmetlerinin uygulama usûl ve esasları hakkında yönerge” 16 Haziran
2011 tarihinde yayınlanmıştır. Bu yönergenin 1. Maddesinde yönergenin amacı; temel iş
sağlığı hizmetlerinin etkin, yaygın ve erişilebilir hale getirilmesini temin etmek üzere
mevcut sağlık hizmetleri sunumuna iş sağlığı hizmetlerinin entegre edilmesi ve toplum
sağlığı merkezleri bünyesinde, kurumsal olarak işyeri hekimliği hizmeti sunmak üzere
kurulan, çalışanların sağlığı birimlerinin çalışma usûl ve esasları ile burada görev yapan
personelin, görev, yetki ve sorumluluklarını belirlemektir diye açıklanmıştır.
TSM’ler, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı oluşturmak
amacıyla;
 İşçilerin yaptıkları işler,
 İşyerinde yapılan risk değerlendirme sonuçları ve maruziyet bilgileri ile
 İşe giriş muayeneleri,
 Periyodik sağlık muayeneleri sonuçları ve
 İş kazaları ile meslek hastalıkları kayıtlarının,
 İşyerindeki kişisel sağlık dosyalarında gizlilik ilkesine uyularak saklanmasından
sorumludurlar.
İŞYERİ HEKİMİNİN GÖREVLERİ
a) Rehberlik ve danışmanlık;
1) Bulunması halinde iş sağlığı ve güvenliği kuruluna katılarak çalışma ortamı gözetimi ve
işçilerin sağlık gözetimi ile ilgili danışmanlık yapmak ve alınan kararların uygulanmasını
izlemek,
2) Kantin, yemekhane, yatakhane, kreş ve emzirme odaları ile soyunma odaları, duş ve
tuvaletlerin bakımı ve temizliği konusunda gerekli kontrolleri yaparak tavsiyelerde
bulunmak,
3) İş sağlığı, hijyen, toplu koruma yöntemleri ve kişisel koruyucu donanımlar konularında
tavsiyede bulunmak,
4) İşyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin geliştirilmesi amacıyla gerekli aktiviteler konusunda
işverene tavsiyelerde bulunmak,
5) İş sağlığı ve güvenliği çalışmaları kapsamında işyerinde periyodik incelemeler yapmak
ve risk değerlendirme çalışmalarına katılmak,
6) İşyerinde sağlığa zararlı risklerin değerlendirilmesi ve önlenmesi ile ilgili mevzuata göre
yapılması gereken koruyucu sağlık muayenelerini yapmak,
7) Sağlık sorunları nedeniyle işe devamsızlık durumları ile işyerinde olabilecek sağlık
tehlikeleri arasında bir ilişkinin olup olmadığını tespit etmek, gerektiğinde çalışma ortamı
ile ilgili ölçümler yapılmasını sağlayarak, alınan sonuçların işçilerin sağlığı yönünden
değerlendirmesini yapmak,
8) İşin yürütümünde ergonomik ve psikososyal riskler açısından işçilerin fiziksel ve
zihinsel kapasitelerini dikkate alarak iş ile işçinin uyumunu sağlamak ve çalışma
ortamındaki stres faktörlerinden korunmaları için araştırmalar yapmaktır.
b) Sağlık gözetimi;
1) Gece postaları da dâhil olmak üzere işçilerin sağlık gözetimini yapmak,
2) İşçilerin işe giriş ve periyodik sağlık muayenelerini iş sağlığı ve güvenliği mevzuatında
belirtilen aralıklarla ve Ek-7’de verilen örneğe uygun olarak düzenlemek ve işyerinde
muhafaza etmek,
3) Sağlık sorunları nedeniyle işe devamsızlık durumlarında işe dönüş muayenesi yaparak
eski işinde çalışması sakıncalı bulunanların mevcut sağlık durumlarına uygun bir işte
çalıştırılmasını tavsiye etmek,
4) Hassas risk grupları, meslek hastalığı tanısı veya şüphesi olanlar, kronik hastalığı
olanlar, madde bağımlılığı olanlar, birden fazla iş kazası geçirmiş olanlar gibi işçilerin,
uygun işe yerleştirilmeleri için gerekli koruyucu sağlık muayenelerini yaparak rapor
düzenlemek,
5) Bulaşıcı hastalıkların kontrolü için yayılmayı önleme ve bağışıklama çalışmaları yapmak,
portör muayenelerinin yapılmasını sağlamak,
6) Sağlık gözetimi sonuçlarına göre, bulunması halinde iş güvenliği uzmanı ile işbirliği
içinde çalışma ortamının gözetimi kapsamında gerekli ölçümlerin yapılmasını önermek,
ölçüm sonuçlarını değerlendirmek,
7) Sağlık gözetimi konusunda işçileri bilgilendirmek ve onların rızasını almak, sağlık
riskleri ve yapılan sağlık muayeneleri konusunda işçileri yeterli ve uygun şekilde
bilgilendirmek,
8) Gerekli laboratuar tetkikleri, radyolojik muayeneler ve portör muayenelerini yaptırmak,
bulaşıcı hastalıkların kontrolünü sağlamak, bağışıklama çalışmaları yapmak, işyeri ve
eklentilerinin genel hijyen şartlarını sürekli izleyip denetlemek,
9) Yıllık çalışma planını, bulunması halinde iş güvenliği uzmanı ile işbirliği yaparak
hazırlamak, işyerindeki sağlık gözetimi ile ilgili çalışmaları kaydetmek ve Ek-5’te belirtilen
örneğine uygun yıllık değerlendirme raporunu hazırlayarak elektronik ortamda Bakanlığa
göndermektir.
c) Eğitim ve bilgilendirme;
1) İşyerinde ilkyardım ve acil müdahale hizmetlerinin organizasyonu ve personelin
eğitiminin sağlanması çalışmalarını ilgili mevzuat doğrultusunda yürütmek,
2) İş sağlığı, hijyen ve ergonomi alanlarında bilgi ve eğitim sağlanması için ilgili taraflarla
işbirliği yapmak,
3) İşyeri yöneticilerine, iş sağlığı ve güvenliği kurulu üyelerine, işçilere ve temsilcilerine
genel sağlık konularında eğitim vermek ve bu eğitimlerin sürekliliğini sağlamak,
4) Bağımlılık yapan maddelerin kullanımının zararları konusunda işyerinde eğitim vermek.
ç) İlgili birimlerle işbirliği;
1) İş sağlığı ve güvenliği alanında yapılacak araştırmalara katılmak,
2) İş kazasına uğrayan veya meslek hastalığına yakalanan işçilerin rehabilitasyonu
konusunda işyerindeki ilgili birimlerle, meslek hastalığı tanısında yetkili hastaneler ile
işbirliği içinde çalışmak,
3) İş kazaları ve meslek hastalıklarının analizi ile iş uygulamalarının iyileştirilmesine
yönelik programların geliştirilmesi çalışmalarına katılmak,
4) Yeni teknoloji ve donanımın sağlık açısından değerlendirilmesi ve test edilmesi gibi
mevcut uygulamaların iyileştirilmesine yönelik programların geliştirilmesi çalışmalarına
katılmak,
5) Bulunması halinde iş güvenliği uzmanı ile işbirliği içinde yıllık çalışma planını ve yıllık
değerlendirme raporunu hazırlamak,
6) Yöneticilere, bulunması halinde iş sağlığı ve güvenliği kurulu üyelerine ve işçilere genel
sağlık, iş sağlığı ve güvenliği, hijyen, kişisel koruyucu donanımlar ve toplu korunma
yöntemleri konularında bilgi ve eğitim verilmesi için ilgili taraflarla işbirliği yapmak.
İŞYERİ HEKİMİNİN YETKİLERİ
a) İşyeri bina ve eklentilerinde, çalışma metot ve şekillerinde veya iş ekipmanında işçiler
açısından yakın ve hayati tehlike oluşturan bir husus tespit ettiğinde işverene bildirmek,
gerekli tedbirler işveren tarafından alınmadığı takdirde durumu Bakanlığa rapor etmek,
b) İşyerinde belirlediği yakın ve hayati tehlike oluşturan hususun acil müdahale
gerektirmesi halinde işveren veya işveren vekilinin onayını almak kaydıyla işi geçici olarak
durdurmak,
c) Görevi gereği işyerinin bütün bölümlerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunda inceleme
ve araştırma yapmak, gerekli bilgi ve belgelere ulaşmak ve çalışanlarla görüşmek,
ç) Görevinin gerektirdiği konularda işvereni bilgilendirerek ilgili kurum veya kuruluşlar ile
iletişime geçmek ve işyerinin iç düzenlemelerine uygun olarak işbirliği yapmaktır.
Tam süreli iş sözleşmesi ile görevlendirilen işyeri hekimleri çalıştıkları işyeri ile ilgili
mesleki gelişmelerini sağlamaya yönelik eğitim, seminer ve panel gibi organizasyonlara
katılma hakkına sahiptir. Bu gibi organizasyonlarda geçen sürelerden bir yıl içerisinde
toplam beş iş günü kadarı çalışma süresinden sayılır ve bu süreler sebebiyle işyeri
hekiminin ücretinden herhangi bir kesinti yapılamaz.
İŞYERİ HEKİMİNİN ÇALIŞMA SÜRELERİ
a) Az tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerine; sağlık gözetimi için ayda en az 10 saat, buna
ilave olarak işe giriş ve periyodik muayeneleri ile eğitim için işçi başına yılda en az 20
dakika,
b) Tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerine; sağlık gözetimi için ayda en az 15 saat, buna ilave
olarak işe giriş ve periyodik muayeneleri ile eğitim için işçi başına yılda en az 25 dakika,
c) Çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerine; sağlık gözetimi için ayda en az 20 saat, buna
ilave olarak işe giriş ve periyodik muayeneleri ile eğitim için işçi başına yılda en az 30
dakika.
Az tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde 1000, tehlikeli sınıfta yer işyerlerinde 750, çok
tehlikeli sınıftaki işyerlerinde 500 kişi için tam gün esasına göre işyeri hekimi çalıştırılır.
İşçi sayısının 1000,750,500 sayılarının tam katlarından fazla olması durumunda geriye
kalan işçi sayısı göz önünde bulundurularak birinci fıkrada belirtilen kriterlere uygun yeteri
kadar işyeri hekimi eklenir.
DİĞER PERSONELİN GÖREVLERİ
a) İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin planlanması, değerlendirilmesi, izlenmesi ve
yönlendirilmesinde işyeri hekiminin talimatları doğrultusunda çalışmak, veri toplamak ve
gerekli kayıtları tutmak,
b) İşçilerin sağlık ve çalışma öykülerini işe giriş/periyodik muayene formuna yazmak ve
işyeri hekimi tarafından yapılan fizik muayene sırasında hekime yardımcı olmak,
c) İlk yardım hizmetlerinin organizasyonu ve yürütümünde işyeri hekimi ile birlikte
çalışmak,
ç) İşçilerin sağlık eğitiminde görev almak.
İşyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının
iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini
düzenlemek amacıyla “İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU” 20 Haziran 2012 tarih ve
6331 sayıyla yayınlanmıştır.
İş Sağlığı ve güvenliği kanununda işverenlere çalışanların işle ilgili sağlık ve
güvenliğini sağlamak amacıyla aşağıdaki görevleri vermiştir:
a) Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması,
organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik
tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için
çalışmalar yapar.
b) İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler
ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar.
c) Risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır.
ç) Çalışana görev verirken, çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz
önüne alır.
d) Yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan
yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri alır.
Mesleki risklerin önlenmesi ve bu risklerden korunulmasına yönelik çalışmaları da
kapsayacak, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin sunulması için işveren; çalışanları
arasından iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personeli görevlendirir.
Çalışanları arasında belirlenen niteliklere sahip personel bulunmaması hâlinde, bu
hizmetin tamamını veya bir kısmını ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alarak
yerine getirebilir. İş sağlığı güvenliği ile ilgili gerekli araç, gereç, bina donanımı sağlar. İş
yeri hekimliği bulundurma zorunluluğu eskiden 50 işçi çalıştırılmasıyla sınırlıyken bu
yasayla tüm işyerlerinin iş sağlık ve güvenliği hizmetlerinden yararlanması zorunluluğu
getirilmiştir.
İSG Kanunu MADDE 10 – (1) İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden risk
değerlendirmesi yapmak veya yaptırmakla yükümlüdür. Risk değerlendirmesi yapılırken
aşağıdaki hususlar dikkate alınır:
a) Belirli risklerden etkilenecek çalışanların durumu.
b) Kullanılacak iş ekipmanı ile kimyasal madde ve müstahzarların seçimi.
c) İşyerinin tertip ve düzeni.
ç) Genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar
ile kadın çalışanların durumu.
(2) İşveren, yapılacak risk değerlendirmesi sonucu alınacak iş sağlığı ve güvenliği
tedbirleri ile kullanılması gereken koruyucu donanım veya ekipmanı belirler.
(3) İşyerinde uygulanacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri, çalışma şekilleri ve üretim
yöntemleri; çalışanların sağlık ve güvenlik yönünden korunma düzeyini yükseltecek ve
işyerinin idari yapılanmasının her kademesinde uygulanabilir nitelikte olmalıdır.
(4) İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden çalışma ortamına ve çalışanların bu ortamda
maruz kaldığı risklerin belirlenmesine yönelik gerekli kontrol, ölçüm, inceleme ve
araştırmaların yapılmasını sağlar.
İşverene getirilen yükümlülüklerden önemli olanlardan biri de “İş kazası ve meslek
hastalıklarının kayıt ve bildirimi” dir. Buna göre İş kazalarını kazadan sonraki üç iş günü
içinde; Sağlık hizmeti sunucuları veya işyeri hekimi tarafından kendisine bildirilen meslek
hastalıklarını, öğrendiği tarihten itibaren üç iş günü içinde ÇSG Bakanlığına bildirir.
İşveren çalışanların sağlığını gözetmek, sağlık eğitimlerini yaptırmak, çalışanların eğitimini
sağlamak, iş sağlığı güvenliği kurullarını oluşturmak ve işlevselleştirmek gibi görevler de
verilmiştir.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ilgili yasaya uygun olarak “İŞ SAĞLIĞI VE
GÜVENLİĞİ HİZMETLERİ YÖNETMELİĞİ” yayınlamıştır. Bu yönetmelikte şu tanımlar
yapılmıştır: İşyeri hekimi: İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görevlendirilmek üzere
Bakanlıkça belgelendirilmiş hekimi, İşyeri sağlık ve güvenlik birimi (İSGB): İş sağlığı
ve güvenliği hizmetlerini yürütmek üzere işyerinde kurulan, gerekli donanım ve personele
sahip olan birimi, Ortak sağlık ve güvenlik birimi (OSGB): İş sağlığı ve güvenliği
hizmetlerini sunmak üzere, gerekli donanım ve personele sahip olan ve Bakanlıkça
yetkilendirilen kamu kurum ve kuruluşları ile Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre
faaliyet gösteren şirketlerce kurulan ve işletilen müesseseleri, Sorumlu müdür: İşyeri
hekimliği veya iş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip, OSGB’lerde tam süreli istihdam
edilen ve bu birimlerin iş ve işlemlerinden Bakanlığa karşı sorumlu olan kişi.
Ortak İş Sağlığı ve Güvenliği Birimi (OSGB): a) En az bir işyeri hekimi, b) En az bir iş
güvenliği uzmanı, c) En az bir diğer sağlık personelinden oluşan ÇSGB tarafından
yetkilendirilmiş birimdir.
Bunun yanında Sağlık Bakanlığınca “TEMEL İŞ SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN UYGULAMA
USÛL VE ESASLARI HAKKINDA YÖNERGE “ 16 Haziran 2011/20065 tarihinde
yayınlanmıştır. Bu Yönerge, toplum sağlığı merkezlerinin temel iş sağlığı hizmetleri ile ilgili
çalışmalarını, bünyesinde işyeri hekimliği hizmeti vermek üzere Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığınca yetkilendirilen toplum sağlığı merkezlerinin faaliyetlerini
kapsamaktadır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca yetkilendirilen toplum sağlığı
merkezi bünyesinde, işçi sağlığı ve güvenliği çalışmalarını yürütmek ve işyeri hekimliği
hizmeti vermek üzere Çalışanların Sağlığı Birimi (ÇSB) kurulur denilmektedir.
TSM’ler, bölgelerindeki işyerlerinde verilmesi gereken temel iş sağlığı hizmetlerinin
planlaması için, hekim ve diğer sağlık personeli ile birlikte Sosyal Güvenlik Kurumu ve
yerel yönetimlerle işbirliği içerisinde bölgesindeki kayıtlı olan ve olmayan işyeri sayısını ve
sektörel dağılımını, bu işyerlerinin tehlike sınıfı ve kullanılan enerji durumuna göre
dağılımını yılda bir kez yazılı ve elektronik ortamdan veri alarak saptar, durum tespitini
yapar.
TSM’ler birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında işyerlerine verilecek temel iş sağlığı
hizmetlerine ilişkin çalışma ve iş planı hazırlayarak yürütür.
Bölgesindeki tüm çalışanların ve işyerlerinin, özellikle sağlık açısından tehlikeli işyerlerinin
kayıtlarına ulaşarak koruyucu ve önleyici sağlık hizmetlerinin sunulması için işyeri ve diğer
kurumlarla işbirliği yapar. İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimleri ile Ortak Sağlık ve Güvenlik
Birimlerinde görevli olan işyeri hekimleri ile işbirliği yapar. İşyeri hekimi ve aile hekimleri
arasında oluşabilecek problemleri çözer ve koordinasyon içinde çalışılmasını sağlar.
Hangi TSM’de ÇSB kurulacağına Halk Sağlığı Müdürlüğü karar verir ve ÇSGB’na Halk
Sağlığı Müdürlüğü başvurur. TSM’de işyeri hekimliği hizmeti sunulabilmesi için ÇSGB’dan
yetki belgesi alınması ve en az bir işyeri hekimi, bir diğer personel ve bir veri hazırlama
kontrol işletmeni bulundurulması gerekmektedir. Diğer personel seçiminde çevre sağlık
teknisyenleri tercih edilir. İhtiyaç olması halinde sorumlu hekimin talebi ile müdürlük
tarafından uzman hekimler, fizyoterapist, diyetisyen, psikolog, sosyal çalışmacı ve sair
personelden oluşan iş sağlığı hizmetleri ile ilgili bir işbirliği kurulu oluşturulur.
TSM sorumlu hekiminin ismi yetki belgesi başvurusunda sorumlu müdür olarak belirtilir ve
ilgili Bakanlıkça verilecek yetki belgesinde sorumlu müdür olarak nitelendirilir. TSM
sorumlu hekiminin veya işyeri hekimlerinin işten ayrılması durumunda üç iş günü içinde
durum İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü’ne yazı ile bildirilir. 30 gün içerisinde bu
kişilerin yerine aranan niteliklere sahip personel görevlendirilmesi ve ilgili Genel
Müdürlüğe bildirilmesi zorunludur.
TSM Sorumlu hekimi aynı zamanda ÇSB’de ilgili Bakanlığa karşı sorumlu müdür olup
görevli tüm personelden müdürlüğe ve ilgili Bakanlığa karşı işyeri hekimliği ile ilgili
mevzuat hükümleri çerçevesinde sorumludur.
ÇSB’de görevlendirilecek hekimlerin işyeri hekimliği sertifikasına sahip olmaları gerekir.
İşyeri hekimleri, görevlendirildikleri işyerlerinin ilgili Yönetmelikte belirtilen görevlerini
yerine getirmek için belirlenen süreler dışında kalan zamanlarında TSM bünyesindeki
sorumlu hekimce verilen diğer görevleri yaparlar.
Müdürlük tarafından ÇSB biriminde gerek görülmesi halinde mühendisler gerekli sertifika
programına gönderilerek iş güvenliği uzmanı olarak görevlendirilebilir. İş güvenliği
uzmanına; ilgili yönetmelik hükümlerine göre yetki belgesi alınır ve işyerleri ile ayrı
sözleşme yapılır.
İş sağlığı hizmetleri kapsamındaki laboratuar hizmetleri müdürlük ve/veya TSM
bünyesindeki merkezi laboratuar veya hizmet alımı yoluyla temin edilen laboratuarlar
vasıtasıyla verilir. Her türlü laboratuar hizmeti için hizmet satın alma işlemi müdürlükçe
yapılır.
Müdürlük ile işveren arasında sözleşme yapılır. Sözleşme ücreti işverence her ayın
sonunda müdürlüğün döner sermaye hesabına yatırılır.
TSM, işyeri hekimliği hizmetini, işyerinin tehlike sınıfı, sektörü ve işçi sayısına göre
belirlenen sürelerden az olmamak kaydı ile yürütür. İşyeri hekimliği hizmetinin etkin
yürütülmesi amacıyla, hizmet sunulan işyerine, aynı işyeri hekiminin ve diğer sağlık
personelinin hizmet vermesi esastır. İşyeri hekiminin izinli veya raporlu olduğu
durumlarda hizmetin aksamaması için TSM tarafından gerekli önlemler alınır.
İşyerindeki sağlık hizmetleri için işyerinin durumuna göre, işyeri hekimi tarafından, ziyaret
zaman ve süreleri, yapılacak işler ayrıntılı olarak planlanır. Planlamalar işyerinin
durumuna göre haftalık veya aylık olarak yapılır ve ekip personeline yazılı olarak tebliğ
edilir. Ayrıca ziyaret planının bir nüshası ekipte yer alacak personelin unvan ve kimlik
bilgilerini de içerecek şekilde işyerine verilir. İşyerinde sağlık hizmetleri sırasında ziyaret
saati ve tarihi, kalınan süre, yapılan faaliyetler kayıt altına alınarak, hizmet verilen
işyerinin durumu ve ziyaretin seyri raporlanır.
Sözleşme öncesinde işveren tarafından işyerine ait bilgiler Ek-5’e uygun olarak doldurulur
ve ekleri ile birlikte dosya olarak hazırlanır. Sözleşme sonrasında işverence ilgili TSM’ye
teslim edilir.
EK 5 İŞYERİ TANITIM /BİLGİ FORMU aşağıdaki bilgileri içerir:
1. İşyeri Yetkilisinin Adı ve Soyadı,unvan-adres-iletişim bilgileri
2. İşyerinin Yerleşim Planı
3. Ürün proses aşamasının kısa özeti
4. İSG kurulu varsa önceki tavsiyeler (Kurulun önceki dönem çalışmaları sonucunda
üretilerek işverene iletilen kararların / tavsiye metinlerinin bir özeti / listesi)
5. Üretilen hizmet veya ürün
6. Kullanılan Hammadde
7. Üretimde kullanılan asıl veya yardımcı kimyasallardan tehlikeli olabileceklerinin
MSDS bilgileri
8. Yapılmış olan risk analizi
9. Fiziksel, Kimyasal, Biyolojik, Ergonomik, Psikososyal etkenlere ait ölçümlerin
yapılma durumu
10. Mesai saatleri / Vardiya sistemi
11. İşçi sayısı ve tam isim listesi ve isimlerin karşısına yaptıkları işin de yazılması
(Sözleşmede belirtilen işçi sayısı)
12. Alt işverenlik durumu varlığı ve böyle çalışan sayısı ve tam isim listesi ve isimlerin
karşısına yaptıkları işin de yazılması
13. Yaş ve cinsiyet dağılımı
14. Özürlü İşçi sayısı ve kayıtları
15. Gebe veya loğusa işçi varlığı
16. Meslek hastalığı varlığı
17. İş kazası geçirenlerin adını, kaza tarihini, kazanın oluş yerini ve şeklini, kaza ile
ortaya çıkan etkilenimi ve bunun sonuçlarını içeren düzgün bir “iş kazası listesi”
18. Kreş varlığı
19. Yemek temin şekli
20. Portör muayene kayıtları
21. İçme ve kullanma suyu temini şekli
İşyeri hekimi tarafından, Ek-6’deki hekim işyeri değerlendirme formu doldurularak
ÇSB’deki dosyaya konulur. Ayrıca işyeri ile ilgili işe ait ticari olmayan ve çalışan sağlığını
ilgilendiren diğer bilgiler işverenden talep edilerek dosyaya konulur.
Her işyeri için “iş yeri kayıt dosyası açılır” Bu dosya ilgili yönetmeliğin ek-7’sine uygun
olarak yapılandırılır. İşyerinde olan tüm iş kazası ve meslek hastalıklarının kayıtlarının
tutulması için
EK 7 İŞYERİ SAĞLIK KAYIT DOSYASI İÇERİĞİ
1
İşe Giriş/Periyodik Muayene Formu
2
Radyolojik Tetkik Raporu (Tbc Ve Diğer Akciğer Kronik Hastalıkları Yönünden)
3
Odiometrik Tetkik Raporu
4
Ekranlı Araçlarda Çalışma Yönetmelik Gereği Çalışacaklar İçin Göz Muayene
Raporu (Görme Keskinliği, Renk Körlüğü Ve Kırma Kusuru Yönünden)
5
Çalışanın Görvlendileceği İşin Durumuna Göre Gereken Diğer Test Ve Tetkikler
6
Özürlü Çalışanın Özür Raporu
7
Meslek Hastalığı Varsa Raporu
8
İş Kazasına Bağlı Geçici Veya Kalıcı İşgöremezlik Raporu
9
Bir Önceki İşyerinden İstenecek Sağlık Dosyası
10
Çalışanın Aldığı İsg İle İlgili Eğitimlere Ait Kayıtlar
11
İlkyardım Eğitimi İle İlgili Belge/Sertifika Örneği (Varsa)
12
Kan Grubu Kartı
13
İşçiye Verilecek Tedavi Hizmetlerinin İşleneceği Tedavi Kartı
14
Geçirdiği İş Kazaları İle İlgili Kayıtlar
İş kazası ve meslek hastalıklarının bildiriminde kullanılması gereken form aşağıda
sunulmuştur:
İşyeri ziyaretlerinde de işyeri hekiminin doldurması gereken form ilgili yönetmelik ek9’unda verilmiştir.
Sonuç:
TOPLUM SAĞLIĞI MERKEZİ İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ
HİZMETLERİ
TSM TARAFINDAN TEMEL İŞ SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN
YÜRÜTÜLMESİ
(1) TSM'ler bölgelerindeki işyerlerinde verilmesi gereken temel iş sağlığı hizmetlerinin
planlaması için, hekim ve diğer sağlık personeli ile birlikte Sosyal Güvenlik Kurumu ve
yerel yönetimlerle işbirliği içerisinde bölgesindeki kayıtlı olan ve olmayan işyeri sayısını ve
sektörel dağılımını, bu işyerlerinin tehlike sınıfı ve kullanılan enerji durumuna göre
dağılımını yılda bir kez yazılı ve elektronik ortamdan veri alarak saptar, durum tespitini
yapar.
(2) Birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında işyerlerine verilecek temel iş sağlığı
hizmetlerine ilişkin çalışma ve iş planı hazırlayarak yürütür.
(3) Bölgesindeki tüm çalışanların ve işyerlerinin, özellikle sağlık açısından tehlikeli
işyerlerinin kayıtlarına ulaşarak koruyucu ve önleyici sağlık hizmetlerinin sunulması için
işyeri ve diğer kurumlarla işbirliği yapar. İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimleri ile Ortak Sağlık
ve Güvenlik Birimlerinde görevli olan işyeri hekimleri ile işbirliği yapar. İşyeri hekimi ve
aile hekimleri arasında oluşabilecek problemleri çözer ve koordinasyon içinde çalışılmasını
sağlar.
Yönergenin 3. Bölümü çalışanların sağlığı biriminin (ÇSB) kuruluşu, nitelikleri, Görev
Yetki ve sorumlulukları ile ilgilidir.
Çalışanların sağlığı ve güvenliği biriminin kurulması(ÇSB) MADDE 6(1) Müdürlükçe bünyesinde ÇSB kurulması planlanan TSM'ler belirlenir. Bu TSM'ler için
yetkilendirilmek amacıyla ilgili yönetmelik hükümlerine göre hazırlanan başvuru dosyası
ilgili Bakanlığa gönderilir. İlgili Bakanlığın belgelendirmesi ile ÇSB kurulur ve tescil için
Genel Müdürlüğe bildirilir.
Çalışanların sağlığı biriminin nitelikleri MADDE 7(1) ÇSB, TSM’lere bağlı olarak özel veya kamuya ait farklı binalarda hizmet verecek
şekilde kurulabilir. TSM, ÇSB birimi içindeki işyeri hekimliği hizmeti koordinasyonuyla
ilgili idari görev dağılımlarını yazılı olarak yapar ve yapılan idari görev dağılımlarını
müdürlüğe bildirir.
Personel görevlendirilmesi MADDE 8(1) ÇSB'de işyeri hekimliği hizmeti sunulabilmesi için;
a. En az bir işyeri hekimi,
b. En az bir diğer sağlık personeli,
c. Öncelikli olarak tıbbi sekreter veya veri hazırlama kontrol işletmeni(VHKİ) olmak
üzere bir personel, görevlendirilmesi zorunludur.
(2) Diğer sağlık personeli görevi için öncelikli olarak, çevre sağlığı teknisyeni
görevlendirilir. Ancak hemşire, sağlık memuru (toplum sağlığı) veya acil tıp teknisyeni
görevlendirilmesi zorunlu ise bu personele yapacağı işlerle ilgili hizmet içi eğitim
verildikten sonra işyeri hekimliği hizmetlerinde görevlendirilir.
(3) İhtiyaç olması halinde sorumlu hekimin talebi ile müdürlük tarafından uzman
hekimler, fizyoterapist, diyetisyen, psikolog, sosyal çalışmacı ve sair personelden oluşan
“iş sağlığı hizmetleri” ile ilgili bir işbirliği kurulu oluşturulur. Bu kurul üyeleri kendi
alanları ile ilgili olarak iş yeri hekimlerinin yürüttükleri çalışmalara katılırlar.
Personel standardı MADDE 9
(1) TSM sorumlu hekiminin ismi yetki belgesi başvurusunda sorumlu müdür olarak
belirtilir ve ilgili Bakanlıkça verilecek yetki belgesinde sorumlu müdür olarak nitelendirilir.
TSM sorumlu hekiminin veya işyeri hekimlerinin işten ayrılması durumunda üç iş günü
içinde durum “İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü” ne yazı ile bildirilir. 30 gün
içerisinde bu kişilerin yerine aranan niteliklere sahip personel görevlendirilmesi ve ilgili
Genel Müdürlüğe bildirilmesi zorunludur.
(2) TSM sorumlu hekiminin izinli olduğu hallerde yerine vekâlet eden kişi bu görevi
yürütür.
(3) ÇSB'de görevlendirilecek hekimlerin işyeri hekimliği sertifikasına sahip olmaları
gerekir. İşyeri hekimleri, görevlendirildikleri işyerlerinin ilgili Yönetmelikte belirtilen
görevlerini yerine getirmek için belirlenen süreler dışında kalan zamanlarında TSM
bünyesindeki sorumlu hekimce verilen diğer görevleri yaparlar.
(4) Müdürlük tarafından sertifika veya sertifika yenileme programına gönderilen hekimin
eğitim ücreti müdürlüğün döner sermayesinden karşılanır.”Hekim taahhütname
imzalamak suretiyle eğitim sonunda en az iki yıl süre ile müdürlüğün veya Bakanlığın
belirleyeceği ÇSB'de çalışmayı taahhüt eder. Bu taahhüdünü yerine getirmeyen hekimden
eğitim için döner sermayeden karşılanan miktar yasal faiziyle birlikte tahsil edilir.
İş güvenliği hizmeti MADDE 10
(1) Müdürlük tarafından ÇSB biriminde gerek görülmesi halinde mühendisler gerekli
sertifika programına gönderilerek iş güvenliği uzmanı olarak görevlendirilebilir. İş
güvenliği uzmanına ilgili yönetmelik hükümlerine göre yetki belgesi alınır ve işyerleri ile
ayrı sözleşme yapılır.
(2) İş güvenliği uzmanı; görev, yetki ve sorumluluğunu ilgili yönetmeliğe uygun olarak
yerine getirir veya kullanır.
(3) Müdürlük tarafından sertifika veya sertifika yenileme programına gönderilen
mühendislerin eğitim ücreti müdürlüğün döner sermayesinden karşılanır. Mühendis
taahhütname imzalamak suretiyle eğitim sonunda en az iki yıl süre ile müdürlüğün veya
Bakanlığın belirleyeceği ÇSB'de çalışmayı taahhüt eder. Bu taahhüdünü yerine getirmeyen
mühendisten eğitim için döner sermayeden karşılanan miktar yasal faiziyle birlikte tahsil
edilir.
Sorumlu müdürün görev, yetki ve sorumlulukları MADDE 11
(1) TSM Sorumlu hekimi aynı zamanda ÇSB'de ilgili Bakanlığa karşı sorumlu müdür olup
görevli tüm personelden müdürlüğe ve ilgili Bakanlığa karşı işyeri hekimliği ile ilgili
mevzuat hükümleri çerçevesinde sorumludur.
İşyeri hekiminin görev, yetki ve sorumlulukları MADDE 12
(1) İşyeri hekimi; görev, yetki ve sorumluluğunu ilgili yönetmeliğe uygun olarak yerine
getirir veya kullanır. Bu görevlere ilaveten,
a)Elliden az işçi çalıştıran işyeri işverenlerinin, kurumsal olarak talep edecekleri işyeri
hekimliği hizmetleri kapsamında Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliğinde belirtilen ağır ve
tehlikeli işlerde çalışan işçilerin işe giriş ve periyodik sağlık muayenelerini, Ek -2'de yer
alan form örneğine göre yapar,
b)Sorumlu hekimin verdiği diğer görevleri yapar.
(2) İşyeri hekimleri Bakanlık veya müdürlükçe öngörülen eğitimlere alınabilir. Bu durumda
ilgili TSM tarafından, hekimin hizmet verdiği işyerlerine geçici yetkilendirme ile işyeri
hekimi görevlendirmesi yapılır.
Diğer sağlık personelinin görevleri MADDE 13
(1) Diğer sağlık personeli; görev, yetki ve sorumluluğunu ilgili yönetmeliğe uygun olarak
yerine getirir veya kullanır. Bu görevlere ilaveten, sorumlu hekimin ve işyeri hekiminin
verdiği diğer görevleri yapar.
(2) Tıbbi Sekreter, toplum sağlığı merkezinin tüm yazışma işlerini yürütürken;
a)Gelen ve giden yazılara ait defter ve dosyalarını ilgili mevzuatlar dahilinde tutar, bu
yazıların asıl ve/veya suretlerini saklar,
b)Cevap verilmesi gerekenlerin cevaplarını süresinde hazırlar ve buna ilişkin bütün
işlemleri sonuçlandırır,
c)Giden evraka ait her türlü posta işlemlerini yapar ve resmi pul hesaplarını tutar,
ç)Yazı ve çoğaltma makinelerinin günlük ve haftalık bakım ve temizliğini yapar,
korunmasını sağlar,
d)ÇSB'nin hizmetlerinde kullanılan bilgileri bilgisayara kaydeder,
e)Tüm saha araştırmalarının ham verilerini bilgisayara kaydeder,
f)İdareden kendisine verilen her türlü yazı ve daktilo işlerini yapar.
Laboratuar kurulması ve işletilmesi MADDE 14
(1) “İş sağlığı hizmeti” verecek ekipte laboratuar teknisyeni görevlendirilmesi
zorunluluğu yoktur. İhtiyaç duyulması halinde bir laboratuar teknisyeni ekibe dahil
edilebilir.
(2)Laboratuar teknisyeni çalıştırılırsa aşağıdaki görevleri yapmakla yükümlüdür.
a ) Hizmet sırasında yapılabilecek tetkikleri yapar, sonuçlarını kayıt ve muhafaza eder,
b)Tetkik için alınan kan ve numunelerin muhafazasından sorumludur. Elde edilen tetkik
ve tahlil sonuçlarını kayıt altına alır ve tabibe bildirir,
c) Gerektiğinde tetkik için numune alır,
ç) Kullandığı araç, gereç ve malzemelerin takibini yapar, eksilenlerin takviyesini sağlar,
d) Kullandığı araç, gereç, tıbbi cihaz ve malzemeleri temizler, dezenfeksiyon ve
sterilizasyonunu sağlar, düzenli bakım ve kalibrasyonunu yapar,
e) Sorumlu hekimin ve işyeri hekiminin verdiği diğer görevleri yapar.
(3) “İş sağlığı hizmetleri” kapsamındaki laboratuar hizmetleri müdürlük ve/veya TSM
bünyesindeki merkezi laboratuar veya hizmet alımı yoluyla temin edilen laboratuar'lar
vasıtasıyla verilir. Her türlü laboratuar hizmeti için hizmet satın alma işlemi müdürlükçe
yapılır.
Hizmetin Yürütülmesi
Sözleşme MADDE 15
(1) Müdürlük ile işveren arasında sözleşme yapılır. Sözleşme ücreti işverence her ayın
sonunda müdürlüğün döner sermaye hesabına yatırılır. Sözleşme, yönerge ekindeki
örneklerine uygun olarak düzenlenir.
Ücretlendirme MADDE 16
(1) İşyerlerine verilecek işyeri hekimliği hizmeti ile işçilerin periyodik muayeneleri
esnasında yapılması gerekli olan tetkikler yönergedeki Ek-4'e göre ücretlendirilir.
Birimin çalışması MADDE 17(1) TSM, işyeri hekimliği hizmetini, işyerinin tehlike sınıfı, sektörü ve işçi sayısına göre
belirlenen sürelerden az olmamak kaydı ile yürütür.
(2) İşyeri hekimliği hizmetinin etkin yürütülmesi amacıyla, hizmet sunulan işyerine, aynı
işyeri hekiminin ve diğer sağlık personelinin hizmet vermesi esastır. İşyeri hekiminin izinli
veya raporlu olduğu durumlarda hizmetin aksamaması için TSM tarafından gerekli
önlemler alınır.
Çalışma alanı MADDE 18
(1) İş sağlığı hizmetleri ÇSB'in bulunduğu il sınırları ile sınırlıdır. Müdürlükçe gerek
görülmesi halinde ÇSB'in bağlı bulunduğu TSM bölgesinin dışında da görevlendirme
yapılabilir.
Ulaşım araçlarının tahsisi MADDE 19
(1)” İşyerine sağlık hizmeti” vermede; öncelikli olarak işverence işyerine ulaşım için
araç temin edilmesi tercih edilir ve bu durum sözleşme esnasında belirlenir. İşverence
ulaşım için araç temin edilememesi durumunda ihtiyaca göre uygun bir mobil araç tahsisi
yapılır.
Çalışma düzeni ve iş planları MADDE 20
(1) İş sağlığı hizmetlerinde çalışma düzeni ve saatleri işverenin talepleri de dikkate
alınmak suretiyle ÇSB işyeri hekimlerince hazırlanan ve TSM sorumlu hekimi
tarafından uygun görülerek onaylanan çalışma ve iş planına göre yürütülür.
TSM sorumlu hekimi işyeri hekiminin çalışma planlarında değişiklik yapabilir. Çalışma
planında yaptığı değişiklikleri işyeri hekimi ve işverene yazılı olarak bildirir.
(2) İşyerindeki sağlık hizmetleri için işyerinin durumuna göre, işyeri hekimi tarafından,
ziyaret zaman ve süreleri, yapılacak işler ayrıntılı olarak planlanır. Planlamalar işyerinin
durumuna göre haftalık veya aylık olarak yapılır ve ekip personeline yazılı olarak tebliğ
edilir. Ayrıca ziyaret planının bir nüshası ekipte yer alacak personelin unvan ve kimlik
bilgilerini de içerecek şekilde işyerine verilir.
(3) İşyerinde sağlık hizmetleri sırasında ziyaret saati ve tarihi, kalman süre, yapılan
faaliyetler kayıt altına alınarak, hizmet verilen işyerinin durumu ve ziyaretin seyri
raporlanır.
Kayıtların tutulması MADDE 21(1) Sözleşme öncesinde işveren tarafından işyerine ait bilgiler Ek-5'e uygun olarak
doldurulur ve ekleri ile birlikte dosya olarak hazırlanır. Sözleşme sonrasında işverence ilgili
TSM'ye teslim edilir. TSM tarafından dosyaya sözleşme örneği eklenir.
(2) İşyeri hekimi tarafından, yönergedeki “hekim işyeri değerlendirme formu”
doldurularak ÇSB'deki dosyaya konulur. Ayrıca işyeri ile ilgili işe ait ticari olmayan ve
çalışan sağlığını ilgilendiren diğer bilgiler işverenden talep edilerek dosyaya konulur.
(3) Bu Yönergeye uygun olarak sözleşme yapılan işyerleri için yönerge ekindeki
formlardaki bilgilerin ve işyeri ile ilgili diğer belgelerin yer alacağı işyeri kayıt dosyası
açılır.
(4) İşyerinde meydana gelen bütün iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili kayıt ve takip
işlemlerinde yönerge ekinde belirtilen örnek formlar kullanılır.
(5) İşyeri ziyaretleri usulüne uygun olarak yönergede örneği verilen “işyeri ziyaret rapor
formuna” işlenir.
(6) ÇSB tarafından, işçilerin sağlık bilgileri, yaptıkları işler ve çalıştıkları ortamdaki
maruziyet bilgileri ile bu maruziyetlerin değerlendirme sonuçları işyerindeki kişisel sağlık
dosyalarında, gizlilik ilkesine uyularak saklanılması sağlanır.
Denetim ve sorumluluk MADDE 22
(1) İşyeri sağlık hizmetlerinin koordinasyonundan ve bu Yönerge hükümlerine uygun
olarak etkin ve eksiksiz olarak yürütülmesinden müdürlükler ile TSM'ler sorumludur.
İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ
Dünyada ve ülkemizde, sanayileşme ve teknolojik gelişmelere paralel olarak, özellikle iş
yerlerinde üretken faktör olarak çalışan kişilerin sağlığı ve güvenliği ile ilgili bazı sorunlar
ortaya çıkmıştır. Sanayileşmenin gelişimi, iş sağlığı ve iş güvenliğine ilişkin gerekli yasal
düzenleme ve denetimlerin oluşturulamaması ve gerekli yatırımların yapılamaması
nedeniyle sorunlar yoğunluk kazanmıştır. Başlangıçta fazla önemsenmeyen bu sorunların
iş verimini ve işletmeleri tehlikeye sokması üzerine, durum önem kazanmış ve üzerinde
düşünülmesi gerekliliği gündeme gelmiştir.
İş sağlığı ve iş güvenliği tıp bilimleri, mühendislik bilimleri ve sosyal bilimleri içeren
multidisipliner bir konudur.
İş Sağlığı Tanımı ve Amaçları
Uluslararası çalışma örgütü (ILO) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) uzmanlar komitesinin
tanımına göre (1950); “İş Sağlığı, tüm mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal
ve sosyal yönden iyilik hallerinin en üst düzeyde tutulması, sürdürülmesi ve
geliştirilmesi çalışmalarıdır”. Tanıma göre iş sağlığında temel yaklaşım sağlığın
korunmasıdır ve çeşitli iş kollarında çalışanlar, iş ortamından kaynaklanan çeşitli faktörler
nedeniyle risk grubudurlar.
Sağlık insanın yaşadığı çevrede çeşitli faktörlerle kendisi arasındaki etkileşimin nicelik ve
niteliği ile yakından ilişkili olup, etken, çevre ve insan olmak üzere 3 temel bileşeni vardır.
Bu bileşenler arasındaki etkileşim olumlu ise sağlık, olumsuz ise hastalık, sakatlık ve ölüm
gelişir. Bir başka deyişle sağlık kişisel, çevresel ve hastalığa ya da sağlık bozulmasına
neden olan etkenin özellikleri ile yakından ilişkilidir. Bu üç temel bileşenin iş yaşamında
ele alınması, etkenin iş ortamından kaynaklanmış olması, kişinin çalışan olması, çevrenin
de iş ortamı olması “iş sağlığı” kavramı olarak tanımlanır.
İş sağlığı sadece çalışma koşulları sonucu ortaya çıkan iş kazaları ve meslek hastalıklarını
önlemeyi değil;
 Tüm mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal, sosyal iyilik durumlarının en üst
düzeye ulaştırmak ve düzeyde sürdürebilmek,
 Çalışma koşullarından dolayı çalışanların sağlıklarının bozulmasını önlemek,
 Çalışma ortamında bulunan her tür fiziksel, kimyasal, biyolojik, organik, ruhsal ve
organizasyona ait faktörlerden korunmayı sağlanmak,
 Çalışanın fizyolojik ve psikolojik verilerine uygun bir çalışma ortamına yerleştirilmesini
ve uyumlu bir ortamda işini sürdürmesini sağlamak,
 Yapılan iş ile işçi arasında uyum sağlayarak, asgari yorgunlukla optimal randıman elde
etmek gibi amaçları da içerir.
Gelişmiş ülkelerde bu amaçlara yapılan işten hoşnutluk ve nitelikli yaşam standardı
oluşturma da eklenmiştir.
Temel İş Sağlığı Hizmetleri (TİSH) Kavramı
Dünyada toplam 3 milyar çalışanın % 80’den fazlası, iş sağlığı hizmetleri (İSH) olmadan
çalışmaktadır Temel Sağlık Hizmetleri (TSH) kavramı, 1978 WHO Alma Ata
Deklarasyonunun 4. maddesinde “Temel sağlık hizmetleri; uygulamalı, bilimsel
olarak geçerli ve toplum tarafından kabul edilebilir yöntemlere dayanan temel
sağlık hizmetlerinden meydana gelmektedir. ”olarak tanımlanmaktadır.
TSH kapsamında sunulan İSH, “Temel İş Sağlığı Hizmeti” (TİSH) olarak
tanımlanmaktadır. TİSH, Alma Ata ilkelerinin iş sağlığı alanındaki uygulamasıdır ve WHO
Herkes için İş Sağlığı Küresel Stratejisi doğrultusunda iş sağlığı hizmetlerini alamayan
çalışanların bu hizmetlere ulaşmasını sağlama çabasıdır.
TİSH’ de amaç, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde özellikle tarım, kayıt dışı sektör ve
küçük işletmelerde çalışanlar ile kendi hesabına çalışanlar gibi iş sağlığı hizmetlerine
ulaşamayan çalışanlara İSH sunulmasıdır.
TİSH; ekonomik duruma, işletme büyüklüğüne, coğrafi bölgeye veya iş sözleşmesinin
içeriğine bakılmaksızın dünyadaki her çalışana, iş sağlığı hizmetlerini sağlamak için
gösterilen bir çabadır. Çalışanların, çalışma sürecinde sağlıklarının korunması ve iyilik
durumlarının, çalışma kapasitelerinin ve sağlıklarının geliştirilmesi için bilimsel olarak
geçerli ve toplum tarafından kabul edilen yöntemlerle gerekli iş sağlığı hizmetlerinin
sunulmasıdır.
Temel iş sağlığı hizmetleri, çalışanların sağlıklarının korunması ve daha da geliştirilmesi
için gerekli olan koruyucu iş sağlığı hizmetleridir. Bu hizmetler standart ve homojen bir
hizmet olmayıp, bilimsel kanıtlar ışığında ülke ve bölgesel ihtiyaçlar gözetilerek
şekillendirilir. Temel sağlık hizmetleri kapsamında iş sağlığı hizmetlerinin sunulması
"Temel İş Sağlığı Hizmet Modeli" olarak tanımlanmaktadır.
Temel iş sağlığı hizmetleri için gerekli altyapı özellikleri vardır.
1. Bütünsel bir anlayışla sunulmalıdır.
2. Farklı hizmet birimleri yapının içinde yer alabilmelidir.
3. Tüm çalışanlara yönelik ve erişilebilir olmalıdır.
4. Özellikle ve öncelikle KOBİ’lere ve iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerine erişemeyen
işyerlerine yönelmelidir.
5. İş güvenliği hizmetleri ile işbirliği içinde olmalıdır.
6. Kamu ve yerel yönetimler, işçi ve işveren sendikaları ve meslek kuruluşları
tarafından desteklenmelidir.
7. Ülke sağlık politikaları ile ilişkilendirilmelidir.
8. Temel sağlık hizmetleri ile desteklenmelidir.
9. İkinci ve üçüncü basamak sağlık hizmeti tarafından desteklenmelidir.
10. Yerel ihtiyaçlara yönelmeli ve yerel koşullara uygun olmalıdır.
Birinci Basamak Sağlık Hizmetlerinin organizasyonunda yer alan Toplum Sağlığı
Merkezi; iş sağlığı açısından çalışanların sağlığının gözetimi ve sürdürülmesi için
yapılacak çalışmalarda önemli bir konumdadır. Çalışan sağlığı tek başına bir kavram
olmayıp kişinin kendisinin dışında ailesi, iş ve sosyal çevresi ile ikamet ettiği alanı da içine
alan geniş bir tanımdır. Ülkemizde ve dünyada bu konuda birçok çalışma yürütülmesine
rağmen çalışan sağlığına yönelik tedbirlerin ve hizmet sunumunun yeterli olduğunu
söylemek mümkün değildir. Çalışan sağlığının gözetiminin sağlanması işe bağlı
hastalıkların yarattığı uzun süreli iş, sosyal ve ekonomik kayıplar yönünden oldukça
önemlidir.
İŞ SAĞLIĞINDA TEMEL KAVRAMLAR
1-İş Hekimliği: Çalışma hayatı ile ilgili sağlık sorunlarının, hastalıkların tanı ve tedavisi
ile bu hastalıklardan korunma konusundaki tıbbi etkinliklerdir.
2-İş Hijyeni: İşyerlerinde bulunan sağlık risklerinin saptanması, ölçümler yapılması, bu
risklerin ortadan kaldırılması amacı ile teknik düzenlemeler yapılmasıdır.
3-Meslek Hastalığı: İşyeri ortamında bulunan faktörlerin etkisi ile meydana gelen
hastalıkların ortak adıdır. Meslek hastalığı, kişinin çalıştırıldığı işin niteliğine göre
tekrarlanan bir sebeple ya da işin yürütüm koşulları yüzünden uğradığı geçici veya
sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza durumlarıdır.
4-İşyeri: Bir işverenin maddi olan ve olmayan araçlarla, belli bir teknik amacı
gerçekleştirmesine yarayan ve süreklilik gösteren organize bir bütündür”
5-Yükümlülük Süresi: Zararlı mesleksel etkinin sona ermesi ile hastalığın ortaya
çıkması arasında geçebilecek, kabul edilebilir en uzun süredir.
6-Maruziyet süresi: Zararlı etkenin başlamasıyla hastalık belirtilerinin ortaya çıkması
için gereken en az süredir
7-MAK Değeri(Müsaade Edilen Azami Konsantrasyon) (Maximum Allowable
Concentration):Çalışma süresi boyunca hiçbir zaman ulaşılmaması ya da aşılmaması
gereken düzeydir. Akut toksik etkili maddeler için kullanılmaktadır.
8-Eşik Sınır Değeri – ESD (Treshold Limit Value ): Günlük 8 saat veya haftalık 40 saat
süren bir çalışma süresi boyunca değişik zamanlarda yapılan ölçümlerin ortalama
değeridir. Kronik toksik etkili maddeler için kullanılmaktadır.
9-İş Kazası: Uluslararası Çalışma Örgütü’ne göre iş kazası, planlanmamış ve
beklenmeyen bir olay sonucunda sakatlanmaya ve zarara neden olan durumdur. 1964
yılında Uluslararası Çalışma Örgütü(ILO) 121 Sayılı Tavsiye Kararı ile iş kazası “işçinin;
işyeri ile ev arasında, işyeri ile işçinin normal olarak yemek yediği yer
arasında, işyeri ile işçinin normal olarak ücretini aldığı yer arasında oluşan
kazalar” olarak tanımlanmaktadır.
İş kazasına neden olan faktörler arasında insan, makine-malzeme ile sosyal–teknik ve
çevre faktörleri önemli yer tutmaktadır. İş kazasının yapısı incelendiğinde güvensiz
hareketler, güvensiz durumlar gibi doğrudan nedenler ile güvenlik yönetim performansı,
işçinin zihinsel ve fiziksel durumu gibi katkıda bulunan faktörlerin etkili olduğu
görülmüştür.
İŞ YERİ ORTAM FAKTÖRLERİ
a.İş yerindeki sağlık ve güvenlik tehlikeleri:
İş yerlerinde çalışanların sağlığını riske sokacak çeşitli ve çok sayıda faktör vardır.
Bunların neler olduğunun ve çalışanları ne şekilde etkileyeceğinin bilinmesi koruyucu
önlemlerin alınabilmesi ve iş güvenliğinin sağlanabilmesi açısından önem taşır.
1. Kimyasal Faktörler: Değişik iş yerlerinde kullanılan çok sayıdaki kimyasal
maddeler, metaller (kurşun, civa, arsenik, kadmiyum, krom, aliminyum, vb.), gazlar
(karbonmonoksit, metan, kükürtlü hidrojen, hidrojen siyanür, klor, flor, nitroz gazlar,
fosgen, siyan gazı vb.), çözücüler (benzen, toluen, hekzan vb), Asit ve alkaliler (nitrik
asit, sülfirik asit, organik asitler), Pestisitler (klorlu insektisitler, organik fosforlu
insektisitler, rodentisitler), Boyalar, Plastik maddeler olarak gruplandırılabilir. Bu
maddelerden bazıları vücutta birikim sonucu zaman içinde zehirlenmelere yol açarken,
kimileri kanserojen etkiye sahiptir.
2. Fiziksel Faktörler: İş yerlerinde en çok karşılaşılan gürültü, ısı, nem, titreşim,
basınç değişiklikleri, radyasyon gibi faktörlerdir.
3. Biyolojik Faktörler: Özellikle sağlık kurumlarında ve laboratuvarlarda, gıda
sektöründe, tarım ve hayvancılık iş kollarında çalışanlar için risk oluşturan her tür
mikroorganizma bu grupta yer alır.
4. Tozlar: Partikül büyüklüğüne göre vücuttaki etkisi değişen havada asılı bulunan
maddelerdir. Tozlar solunum sistemini ve deriyi etkiler. Tozlarla ortaya çıkan meslek
hastalıkları “Pnomokonyoz” adı altında toplanan, progresif seyirli, kronik akciğer
hastalıklarıdır.
5. Ergonomik faktörler: İş yerlerindeki çalışma koşullarının çalışanların özelliklerine
uygun hale getirilmesi ve işin işçiye işçinin işe uyumunun sağlanması olarak tanımlanır.
Çalışma koşulları uygun olan işçilerin iş kazası riski de azalır.
6. Psikososyal faktörler: Sağlık ruhsal anlamda da iyilik halidir. Kişinin daha verimli
çalışabilmesi, iş arkadaşları ile uyum sağlayabilmesi ve üretimde etkin olmasını etkileyen
en önemli faktördür.
7. Mekanik Faktörler
b.İş sağlığı uygulama ilkeleri:
İş sağlığının temel amacı çalışanların sağlığının korunması ve sürdürülebilmesidir. Bu
amaca ulaşabilmek için işçinin sağlığın bozabilecek kişisel ve iş yerine yönelik faktörlerin
bilinmesi gereklidir. Kişinin yaşı, cinsiyeti, sağlık durumu, eğitimi, bazı alışkanlıkları,
genetik ve ruhsal yapısı ile iş yerine ait risk faktörleri çalışanın sağlığını etkiler. Bireysel ve
iş yeri ortamına ilişkin olumsuz faktörlerin olumlu hale getirilmesi için yapılan çalışmalar
“iş sağlığı uygulama ilkeleri” olarak tanımlanır. Bu ilkeler:
1-Uygun işe yerleştirme: Kişilerin niteliklerine uygun olan işlere yerleştirilmeleri Bu
yerleştirme “işe giriş muayenesi” ile sağlanır. Sağlığın korunmasında “birincil koruma”
olarak bilinen bu yaklaşımda, yapılan muayenelerle kişilerin özellikleri öğrenilir ve bu
özellikleri ile uyumlu olan işlere yerleştirilmeleri sağlanır. Bu uygulamanın asıl amacı
kişilerin “uygun olmayan işlere” yerleştirilmesinin, dolayısıyla sağlıkları bakımından özel
olarak sakınca yaratabilecek koşullarda çalışmalarının önüne geçmektir.
2-İşyeri risklerinin değerlendirilmesi: İşyeri ortamında bulunan sağlık tehlikelerinin
saptanması gerekir. İşyerindeki risklerin saptanmasında gözlem ve genel bilgilerden
yararlanılabilirse de, bu konuda ortam ölçümleri yapılması esastır. Ortamda yapılan
ölçümlerle faktörün düzeyi saptanır, bulunan değer standart değerlerle (izin verilen sınır
değerler) karşılaştırılır. İzin verilenin üzerinde değer saptanırsa, risk kontrolü gereklidir.
3- İşyeri risklerinin kontrolü: İşyerlerinde risklerin kontrolünde çeşitli yaklaşımlar
vardır. Havalandırma, kapalı sistemde çalışma gibi teknik uygulamalar olup, mühendislik
hizmetleri olarak yapılır.
4- Aralıklı kontrol muayenesi: Tüm önlemlere rağmen zaman zaman işyeri ortamında
bulunan faktörler izin verilen düzeylerin üzerine çıkabilir ve çalışanlar açısından etkilenme
söz konusu olabilir. Bu etkilenmeler sonucu ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarının erken
dönemde yakalanabilmesi amacı ile çalışanların belli aralıklarla muayene edilmeleri
gerekmektedir. Bu muayeneler ile sağlık sorunlarının erken dönemde yakalanması
amaçlandığından, bu yaklaşım sağlığı koruyucu yaklaşım olarak “ikincil koruma” ilkesi ile
uyumludur.
5-İşyerinde sağlık hizmeti: İşyeri sağlık hizmeti birinci basamak düzeyinde bir sağlık
hizmetidir. İşyeri hekimliği ve işyeri sağlık hizmeti konusunda eğitim alan doktor ve
hemşire görev yapmaktadır. Asıl görevleri işe giriş muayenesi ve periyodik muayeneleri
yapmaktır. Bunun yanında günlük hasta başvuruları kabul edilmekte, çalışanların aşılama
hizmetleri, yemek düzenlenmesi, kreş varsa çocukların aşılanması, beslenme, büyüme ve
gelişmenin izlenmesi gibi çalışmaları da yapmaktadırlar.
6- Sağlık eğitimi: İşyerinde bulunan riskler, bunların olası sağlık etkileri , bu risklerden
korunma yolları ve “kişisel koruyucu malzeme kullanımı” konusunda çalışanların
eğitilmesidir.
Çalışma Hayatında Risk Grupları
1-Çocuk İşçiler ve Genç İşçiler
Çalışma yaşı kavramı 1833 yasası’nda 10 yaş olarak tanımlarken, en küçük çalışma yaşı
ILO tarafından 15 yaş olarak tanımlanmaktadır. Ülkemizdeki yönetmeliklere göre ise; 14
yaşını doldurmuş, 15 yaşın altında çalışanlar yönetmeliğe göre çocuk işçi, 15 ile 18 yaş
grubunda çalışanlara genç işçi denilmektedir. Çocuk yaş grubunun riskli olma dedenleri
arasında deneyimsiz olmaları, fizik gülerinin az olması, mental gelişme (risk bilincinin)
yetersiz olması, oyun oynama hevesi, horlanma ve ikinci sınıf işlerde çalıştırılmaları
sayılabilir.
2- Yaşlı İşçiler
Genel olarak yaşlanma sınırı 60 yaş olarak kabul edilmesine karşın, yaşlı işçi, OECD
tarafından, aktif hayatın ikinci kısmına gelmiş, yani 40 yaşını geçmiş işçi olarak
tanımlanmıştır.
Yaşlılarda değişimler
 Özellikle kas gücü ve eklem hareketlerinde azalma meydana gelir. Fizik aktivite
gerektiren işler güçleşir, çabuk yorulma olur.
 Postürün sağlanmasında güçlük nedeniyle yaş arttıkça denge kaybından doğan kazalar
da artmaktadır.
 Osteoporoza bağlı, kemiklerde çabuk kırılma, kamburlaşma oluşabilir. Ağır kaldırma
gibi vücuda aşırı yüklenme gerektiren işlerde çalışmaları doğru olmaz.
 Deri altı yağ dokusunun azalmasına bağlı olarak soğuğa duyarlılık arttığından soğuk
ortamlarda çalışmaları uygun değildir.
 Duyu organları ve ellerin hassasiyeti azaldığından, parmak eklemlerinde artroz
başladığından ince ve dikkat gerektiren işlerde çalışmaları güçleşir.
 Görme fonksiyonları azaldığından, bu özelliğe ihtiyaç duyan, zayıf veya çok güçlü ışık
gerektiren işler uygun olmayabilir.
 Duyma fonksiyonu azaldığından, özellikle gürültülü ortamlardan daha fazla
etkilenebilirler.
 Uyku düzeni değişikliğine bağlı olarak gece veya vardiya çalışmalarına daha
duyarlıdırlar.
 Akciğer fonksiyonlarına bağlı olarak, tozlu ve gazlı ortamlardan yaşlı işçiler daha çabuk
etkilenebilirler.
Yaşlıların deneyimli olması olumlu, aşırı güven duygusuna sahip olmaları iş kazaları
yönünden olumsuz özelliklerdir.
3-Kadın İşçiler
Kadınların işle ilgili karşılaştıkları sağlık sorunları daha fazladır. Fizik güç 20 yaşındaki
erkeğin %65’i, 55 yaşındaki erkeğin %55’i olduğundan, iskelet ve kas sistemi
hastalıklarına daha sık rastlanmaktadır. Diğer yandan hemoglobin değerinin erkeğe göre
%20 az olması fiziksel gücün az olmasına neden olmaktadır. Uzun süre çalışma, ev işleri,
taciz gibi sorunlar strese neden olmaktadır. Doğurganlık: Bir yandan çalışıp bir yandan
çocuk büyütmeye çalışmak kadınların en zorlandıkları durumlardan biridir. Çocuk bakıcısı
arayışı, aşırı sorumluluk yüklenme, zihinsel ve bedensel yorgunluk sık yaşanan
sorunlardır. Evlilik ve doğum, kadın işçilerin işten ayrılma nedenlerinin % 70`ini, işverenin
işten çıkarma nedenlerinin de % 20`sini oluşturduğu gösterilmiştir. Vücut su miktarı az
olup, sıcağa toleransı daha düşüktür. Vücut yağ oranı daha fazla olduğundan
solventlerden daha kolay etkilenir. Jinekolojik sorunlar toplumun diğer kesiminden daha
fazladır.
 Mensturasyon bozuklukları
 Dismenore
 Premenstrual semptomlar
 Kadın işçilerde düşük riski çalışmayanlara göre daha yüksek
 Doğuma hazırlanma olanaklarının olmaması doğumu zorlaştırabilir
 Erken doğum ve ölü doğum oranı daha fazladır.
4.Engelli İşçiler
Fizik ve mental yeteneklerinin azalması sonucu, uygun bir işi elde etme olanağında ileri
derecede azalma olan kişiye özürlü (engelli) denir (ILO, 1955). Bizim yasalarımızda ise
özürlü / engelli; bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerindeki engelleri
nedeniyle çalışma gücünün en az % 40’ ından yoksun olduğu sağlık kurulu raporuyla
belgelenenler olarak tanımlanmaktadır. Hasta ve özürlü olanlar uygun bir işe veya görme,
işitme engelliler gibi gruplar özel işlere yerleştirilebilir. 4857 sayılı İş Kanununun 30.
maddesinde % 6 oranında özürlü, eski hükümlü ve terör mağduru çalıştırma zorunluluğu
getirilmiştir.
İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin sunulmasında temel amaç; işyerlerinde sağlık ve
güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için çalışma ortamındaki risklerin değerlendirilerek,
alınacak önlemlerin belirlenmesi, izlenmesi ve geliştirilmesine katkıda bulunmaktır. TSM
de yönerge doğrultusunda yapılacak hizmetler iyi planlanırsa bu amaçlara hizmet
edecektir.
BÖLGE NÜFUSUNU TANIMLAMA
DEMOGRAFİ-NÜFUSBİLİM
Toplum Sağlığı Merkez(TSM)’lerinin etkin hizmet sunabilmeleri, sorumlu oldukları bölgeyi
çok iyi tanımaları ile olasıdır. İnsanların bir arada yaşadıkları “bölge”, devletin ve
yönetimin en uçtaki, geniş yetki ve sorumlulukları olan birimidir. Toplum planlama ve
organizasyonunda “aşağıdan yukarıya” ve merkezi hükümet planlama ve geliştirilmesinde
“yukarıdan aşağıya” modellerin doğal birleşim noktasıdır. Bu nedenle yerel toplum
gereksinimlerinin ulusal önceliklerle birleştiği yerdir. Temel Sağlık Hizmetlerinin
yönetiminde anahtar basamaktır.
TSM’ler açısından hizmet sunulan bölgenin tanınması;
 Sağlık düzeyinin belirlenmesi
 Sağlığı etkileyen faktörlerin belirlenmesi
 Sorun ve gereksinimlerin belirlenmesi
 Önceliklerin belirlenmesi
 Çözümlerin belirlenmesi
 Hizmet önceliklerinin belirlenmesi
 Hizmetlerin değerlendirilmesi için GEREKLİDİR.
BÖLGEYİ TANIMA
Bir bölgenin tanımlanmasında, genel olarak, sağlık örgütü ve sağlık açısından olmak üzere
3 yaklaşımın değerlendirilmesi söz konusudur.
Genel Özellikler Yönünden Bölgeyi Tanıma:
Bölgenin;
1. Coğrafi Yapısı
2. İklimi
3. Ulaşım İmkânları
4. Haberleşme İmkânları
5. Ekonomik Yapısı
6. Yerleşim Özellikleri
7. Yönetim Yapısı ve Yöneticileri
8. Sağlık Hizmetini Etkileyecek Diğer Konular bu grupta gerekli bilgilerdir.
Sağlık Örgütü Yönünden Bölgeyi Tanıma:
Bölgede yer alan Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Örgütlerinin değerlendirilmesi
yapılır. Bu değerlendirmede;
-Personel durumu
-Bina, fizik alt yapı durumu
-Demirbaş malzeme, araç-gereç durumu
-Hasta yatak sayısı, yatak işgal oranı
-Laboratuar, ameliyathane gibi olanaklar
-Yönetim yapısı ve ilgili mevzuat
-Verdiği hizmetler
-Hizmet alanı, sorumlu olduğu nüfus grubu ele alınır.
Sağlık Yönünden Bölgeyi Tanıma:
1. Nüfusun Yaş, Cins ve Yerleşim Birimlerine Dağılımı
2.
3.
4.
5.
-Nüfus piramidi
-Göçler ve nüfusun değişim oranı
Doğurganlık Durumu
-Kaba doğum hızı
-Genel doğurganlık hızı
-Doğumların olduğu yer ve yaptıran kişiye göre dağılımı
Hastalık Durumu
-En çok görülen hastalıklar
-Bulaşıcı hastalıklar
-Kronik hastalıklar
-Morbidite hızları, prevalans ve insidanslar
-Beslenme durumu ve ilgili sağlık sorunları
Ölümlülük Durumu
-En çok ölüme neden olan hastalıklar
-Kaba ölüm hızı
-Bebek ölüm hızı
-Neonatal ve post-neonatal ölüm hızları
-Ana ölüm hızı
-Yaşa özel ölüm hızları
-Bulaşıcı hastalık ölümleri
-Ölümlerin temel, ara ve son nedenleri
Sağlık Enformasyon Sistemi Durumu
-Doğum, ölüm ve hastalık bildirimleri
-Hastalıkların sınıflandırılması gibi özellikler incelenir.
DEMOGRAFİ- NÜFUSBİLİM
Nüfus, belirli bir bölgede belirli bir anda yaşayan bireylerin oluşturduğu kitledir.
Demografi ise, insan nüfusunun büyüklük, yapı ve gelişimi ile genel özelliklerinin
miktarsal yönlerini inceleyen bilim dalıdır. Bir toplumun demografik özelliği ve
kompozisyonu; doğumlar, ölümler ve göçler tarafından belirlenir. Ayrıca sosyoekonomik
ve kültürel yapıya bağlı olarak biçimlenen ve değişen, aile büyüklük ve biçimleri ile
evlenme/boşanma anlayışları demografik yapıyı etkileyen diğer önemli faktörlerdendir.
Temel Demografik Eşitlik
Kuramsal demografideki temel eşitliklerden birisidir.
Sağlık Düzeyi / gereksinimler
Burada belirli bir bölgede t+1 zamanındaki nüfusun (P t+1) ne miktarda olacağının
bilinebilmesi için, t zamanındaki nüfusa (Pt), t ve t1 dönemi arasındaki doğumların (D)
eklenmesi, ölümlerin (Ö) çıkartılması, bu bölgeye gelenlerin (İÇ) eklenip, bölge dışına
çıkanların (DIŞ) çıkartılması gerekmektedir.
SAĞLIK DEMOGRAFİSİ
Demografinin birçok alt disiplininden birisi olan sağlık demografisi, sağlık düzeyi ve sağlık
davranışlarının incelenmesine demografinin ve yöntemlerinin uygulanmasıdır. Sağlık,
sağlık düzeyi ve demografi arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır
Bir toplumun demografik özellikleri, o toplumun nüfusu ve sağlık bakımı arasında gelişen
ilişkinin hem belirleyicisi hem de sonucudur. Sağlık ve bakımı kavramlarının zaman
içindeki gelişimi demografik süreçteki dönüşümlere paralellik gösterir. Her toplumun
demografik özellikleri, sağlık düzeyi ve ihtiyaçları ile sağlık bakım sistemi birbirlerinden
etkilenir. Örneğin sağlık düzeyi düşük bir toplumun genç bir nüfusa sahip olduğu, ölüm
hızlarının, özellikle bebek ölümlerinin yüksek olduğu, dolayısıyla nüfusun aşındığı
söylenebilir. Aynı zamanda bu nüfusun demografik özellikleri onun sağlık düzeyini ve
gereksinimlerini etkileyecektir. Örneğin nüfusun yaş kompozisyonu sık görülen hastalık
yaratıcı koşullarda kendini gösterecek, yaş yapısı ise sağlık hizmeti sunumunu
etkileyecektir. Doğurganlığı yüksek, bebek ölümleri fazla olan genç nüfusun sağlık hizmeti
talebi, yaşlı bir nüfusa kıyasla oldukça farklı olacaktır. Dolayısıyla sağlık alanında politika
oluşturma, karar verme, planlama, uygulama ve değerlendirme yapabilmek için
demografi vazgeçilmez bir alandır.
NÜFUS PİRAMİTLERİ
Nüfus piramidi İki histogramın sırt sırta yerleştirilmesi ile oluşur(Şekil-2). Tabanının
genişliği yayvanlık derecesine göre “doğurganlığın” yüksek olduğunu, tabanının
köşelerinden piramidin tepesine doğru yükselme açısının darlığı ve piramit tepesinin
sivrilik derecesi ise “ölüm” düzeyinin yüksekliğini gösterir. Nüfus piramidi çizilirken her
zaman solda erkekler, sağ tarafta kadın nüfus; tabanında gençler, tavanında yaşlılar
yer alır. Tekli ya da beşerli yaşlara göre çizilebileceği gibi, istenilen aralıklarla yaş
gruplaması da yapılabilir. Çizimde yüzdeler ya da mutlak rakamlar kullanılabilir.
Şekil-2: Nüfus piramidi
Bir nüfus piramidi;
 Nüfusun sayısı, genç, olgun ya da yaşlı olma durumu
 Cinsiyet dağılımı
 Yaş gruplarına dağılım
 İleri yaşlara ulaşma oranları
 Nüfus hareketleri
 Bölgenin gelişmişlik düzeyi
 Bağımlı bağımsız nüfus oranları
 Ölümlülük düzeyi
 Beklenebilecek sağlık sorunları
 Öncelik verilecek toplum grupları
 Birkaç yıla ait nüfus piramitleri değerlendirildiğinde toplumun gelişimine ait süreci
 Doğurganlık, ölümlülük, göç vb düzeylerine ait değişim hakkında fikir verir.
Nüfus piramitleri ülkelerin gelişmişlik düzeyiyle doğrudan ilgilidir. Ülkelerin ekonomik
durumu, aynı zamanda sağlık ve eğitim seviyeleri ile ilgili fikir verir. Bir ülkenin geri
kalmış, gelişmekte olan ya da gelişmiş olduğunun bir göstergesidir.
Geri kalmış Ülkeler;
Şekil-3: Geri kalmış ülkenin nüfus piramidi
Bu tip ülkelerde;

Nüfus kırda yoğunlaşmıştır ve doğum hızı yüksektir.

Sağlık hizmetleri yetersiz olduğundan bebek ve çocuk ölümleri fazladır.

Aynı nedenle, ortalama yaşam süresi kısadır. Yaşlı nüfus oranı düşüktür.

Sağlık hizmetlerinin yanı sıra, eğitim hizmetleri ve beslenme şartları yetersizdir.

Çocuk ve genç nüfus, ülke nüfusunun önemli bir bölümünü oluşturur(Şekil-3).
Gelişmekte Olan Ülkeler
Şekil-4: Gelişmekte olan ülkenin nüfus piramidi
Gelişmekte olan ülkelerde;
 Ülkede tarımdan sanayiye geçiş söz konusudur.
 Tarımda artan makineleşme ile bu sektörde insan işgücü azalmaktadır.
 Sanayiye ve hizmet sektörüne olan işgücü aktarımı nedeniyle, iş olanaklarındaki artış,
kente göçü artırmaktadır.
 Tüm bu nedenlerle kırsal alandaki nüfus azalmaktadır.
 Ülkenin gelişmesine paralel biçimde; kentlerde hastane, okul, konut imkanı fazlalaşmış
sağlık, eğitim, barınma şartları giderek iyileşmektedir.
 Ülke nüfusu, doğal artış ile bir süre daha artar. Kentleşme hızlandıkça doğum hızı ve
bebek ölüm hızları da azalır, ortalama yaşam süresi artar. Bu nedenlerle ülke nüfusu
artmaya devam eder.
Gelişmekte olan ülkelerin nüfus piramidi üçgen şeklinden çok çan eğrisine benzemeye
başlamıştır.
 Ülkenin nüfus piramidinde artık 60 yaş üstü nüfusun oranı büyümeye başlamıştır.
Gelişmiş Ülkeler
Şekil-5: Gelişmiş bir ülkenin nüfus piramidi
Nüfusun büyük bölümü sanayi ve hizmet sektöründe çalışır.
Tarımda çalışan nüfus küçük olmasına rağmen tarımsal üretim fazladır.
Eğitim, sağlık, altyapı, barınma hizmetleri gelişmiştir.
Kentsel nüfus oranı, kırsala göre çok yüksek, kentsel alana göç çok düşük orandadır.
Ülkenin yurt dışından göç alması söz konusudur.
Gelişmiş ülkelerin nüfus piramidi çan eğrisine benzer
Doğum hızı ve bebek/ çocuk ölüm hızları çok düşük; ortalama yaşam süresi fazladır.
Nüfusun doğal artış hızı düşüktür.
Gelişmiş bir ülkede piramidin yaşlı nüfusu gösteren üst kısımları geniş sayılabilecek bir
biçimdedir(Şekil-5).









Türkiye
Türkiye nüfusunun yaş yapısının değişimine nüfus piramitleri aracılığı ile bakıldığında
(Şekil 2), Türkiye’nin yüksek doğurganlık rejiminden düşük doğurganlık rejimine geçişini
net olarak görmek mümkün olmaktadır. 1935 yılından başlayarak 1975 yılına kadar
sürekli olarak yüksek doğurganlık seviyesine işaret eden geniş tabanlı nüfus piramitleri
olan Türkiye’nin, 1980’li yıllardan itibaren doğurganlık seviyesinde azalmayı işaret eden,
tabanı gittikçe daralan nüfus piramitlerine sahip olduğu görülmektedir. 1935 yılına ait
olan nüfus piramidinde Birinci Dünya Savaşı yıllarında doğan 1915‐1920 doğum kuşağının
(15‐19 yaş grubu) diğer doğum kuşaklarına göre sayısal olarak daha küçük nüfusunun
olduğu görülmektedir. Bu durum, savaş koşullarında Türkiye’de doğurganlığın
ertelendiğini açık bir şekilde göstermektedir. Bu doğum kuşağının izlerini 1975 yılına
kadarki tüm nüfus piramitlerinden de izlemek mümkün olmaktadır. 1985 yılı ve
sonrasında 0‐4 yaş grubunun toplam nüfus içindeki payı 5‐9 yaş grubundan; 5‐9 yaş
grubunun payı da 10‐14 yaş grubundan belirgin şekilde daha azdır. Bu durum,
doğurganlık seviyesinin hızlı bir şekilde azaldığına işaret etmektedir. İkibinli yıllardan
itibaren ise genç yaş gruplarının toplam nüfus içindeki paylarının birbirine oldukça yakın
olduğu görülmektedir. 2023 yılında ise Türkiye nüfusunun yaş yapısının, durağan
nüfusların yaş yapısına benzer olacağı görülmektedir. Bu durum, nüfus büyüklüğünün bu
yıllardan başlayarak tedrici olarak durağanlaşacağına işaret etmektedir. Şekil 2’de verilen
nüfus piramidinden yola çıkarak Türkiye’deki ölümlülük seviyesinin değişimi hakkında da
ipuçları elde etmek mümkündür. Yine 1970’lere kadar nüfus piramitlerinin tabandan
başlayarak çok hızlı bir şekilde daraldığı gözlenmektedir. Bu durum, özellikle 1935‐1965
döneminde Türkiye’deki ölümlülük koşullarının ağırlığına dikkatimizi çekmektedir. 1970’li
yıllardan sonra ise nüfus piramitlerindeki hızlı daralmanın yavaş yavaş ortadan kalktığını;
1990’lı yıllardan itibaren ise nüfus piramitlerinin ileri yaşlara doğru artık daha da yavaş
olarak daraldığı görülmektedir. Bu gelişmeler Türkiye’de sadece ileri yaş gruplarında
değil, tüm yaş gruplarında ölüm hızlarının düşmeye başladığını göstermektedir. Türkiye’de
ölüm hızlarının azaldığını gösteren bir başka gelişme ise 65 ve daha üstü yaşlara
ulaşabilen nüfusun payının zaman içinde artmasıdır. 1975 yılına kadar nüfusun ancak
yüzde 3‐4’ü 65 ve üstü yaşlarda iken, günümüzde bu oranın yüzde 7’nin üzerine çıktığı;
2023 yılında ise yüzde 10 seviyesine yaklaşacağı görülmektedir (Şekil-6).
Sonuçta:
 Türkiye gelişmekte olan bir ülkedir.
 Sanayide ve hizmet sektöründe çalışan nüfusun oranı zaman geçtikçe artarken,
tarımsal nüfus oranı azalmaktadır.
 İç göç ve dış göç hareketleri çok yoğundur.
 Günümüzde ülkemiz nüfusunun % 25’i kırsal yerleşim yerlerinde yaşarken, % 75’i
kentlerde yaşamaktadır.
 Türkiye'nin hızlı nüfus artış dönemini geride bırakmıştır. Yıllık nüfus artış hızı % 1.4'e
düşmüş ve bu hızın 25 yıl içinde % 0.8'e düşeceği tahmin edilmektedir. Esas olarak
doğurganlığın düşmesi ile başlayan bu dönüşüm, nüfusun yapısında da ciddi değişimlere
yol açmaktadır. 20 yaş altındaki nüfusun toplam içindeki payı sürekli olarak düşmektedir.
Yani, Türkiye genç bir ülke olma özelliğini kaybetmekte, buna karşılık 65 yaş üzerindeki
nüfusun tüm nüfus içindeki payı hızla artmaktadır. Bu grubun 1990 yılında toplam içinde
%4.5 olan payı 2025'te iki katına yani % 9'a ulaşacaktır. Tüm bu değişiklikler, hastalık
profili ile birlikte koruyucu hekimlikle ilgili planlamaları da çok yakından etkileyecektir.
 Nüfusumuz yaşlanmaktadır.
Çocukluk çağı sağlık sorunları, göreceli olarak önem sırasında aşağılara inerken, yaşlılara
yönelik koruyucu sağlık hizmetleri, evde bakım, yaşlı sağlığı sorunları, kronik hastalıklar
daha öncelikli sorunlar olarak ortaya çıkacaktır.
Şekil-6: Türkiye nüfusunun yaş yapısının değişimi, 1935-2023.
EVDE SAĞLIK HİZMETLERİ
Evde sağlık hizmetleri 01 Şubat 2010 tarihinde yürürlüğe giren Sağlık Bakanlığınca
Sunulan Evde Sağlık Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Yönerge
kapsamında sunulmaya başlamıştır.
AMAÇ
Sağlık Bakanlığına bağlı sağlık kurumları bünyesinde evde sağlık hizmetleri birimleri
kurulması, bu birimlerin asgari fiziki donanımı ile araç, gereç ve personel standardının ve
ilgili personelin görev yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi, iletişim, uygulanacak
randevu, kayıt ve takip sisteminin tanımlanması ve uygulamanın denetimine ilişkin usul ve
esasların belirlenerek evde sağlık hizmetlerinin sosyal devlet anlayışı ile etkin ve
ulaşılabilir bir şekilde uygulanmasını sağlamaktır.
DAYANAK
Yönerge, 7/5/1987 tarihli ve 3359 sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanununun 3 üncü ve 9
uncu maddeleri ile 13/12/1983 tarihli ve 181 sayılı Sağlık Bakanlığının Teşkilat ve
Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin 43 üncü maddesine dayanılarak
hazırlanmıştır.
GÖREV TANIMI
Evinde sağlık hizmetine ihtiyacı olan bireylerin muayene, tetkik, tahlil, tedavi, tıbbi bakım
ve rehabilitasyonlarının evinde ve aile ortamında sağlanması, bu kişilere ve aile
bireylerine sosyal ve psikolojik destek hizmetlerinin bir bütün olarak birlikte verilmesi tanı
koymaktan ziyade tanı konmuş hastaların tedavilerinin takibi ve uygulanması
hizmetleridir.
EVDE SAĞLIK HİZMETİNDEN KİMLER YARARLANABİLİR?
Evde aile bireyleriyle birlikte yaşayan veya kimsesiz, özürlü, yaşlı, felçli, yatağa bağımlı,
hayatını başkalarına bağımlı olarak idame ettiren bakıma muhtaç bireylere,
Palyatif bakım gereken, enteral- paranteral gereksinimi olan terminal dönem onkoloji
hastalarına,
Hastanede gördüğü tedavi veya ameliyatı sonrasında taburcu edilen ve idame tedavisinin
evde sağlanması gereken hastalara verilir.
MÜRACAAT ŞARTLARI
Hastalar, hasta yakınları, diğer kişi ve kurumlar Türkiye’nin her yerinden 444 38 33
numaralı telefon hattını arayarak veya yönerge ekinde bulunan “Evde Sağlık Hizmeti
Başvuru Formu”nu doldurarak illerdeki koordinasyon merkezlerine başvuru yapabilir ve
danışmanlık hizmeti alabilirler. Başvurular toplum sağlığı merkezlerine, aile sağlığı
merkezlerine veya aile hekimlerine de yapılabilir.
Sağlık kurumlarında yatan ve taburcu aşamasında olan hastalar için ilgili klinikler
tarafından hazırlanan epikriz ve evde sağlık hizmetinin kapsamını belirtir belge eklenerek
hizmetin kapsamı, süresi, seviyesi, sıklığı belirtilmelidir.
KAPSAM
Evde sağlık hizmetleri; Halk Sağlığı Müdürlüğü bünyesinde hizmet veren evde sağlık
hizmetleri koordinasyon merkezi koordinatörlüğünde;
•
•
•
•
Aile sağlığı merkezlerinde görevli aile hekimleri ve aile sağlığı elemanlarını,
Toplum sağlığı merkezlerinde oluşturulan mobil ekipleri,
Hastanelerde kurulmuş olan evde sağlık hizmetleri birimlerini,
Ağız ve Diş Sağlığı hastaneleri/merkezlerini kapsamaktadır.
KOORDİNASYON
MERKEZLERİNE
DEĞERLENDİRİLMESİ VE KABULU
YAPILAN
BAŞVURULARIN
Evde sağlık hizmetleri iletişim ve koordinasyon merkezi; telefon ile veya doğrudan yapılan
başvuruların karşılandığı ve kayda alındığı, koordinasyonda irtibatı sağlamak amacıyla
özel telefon hattı bulunan, evde sağlık hizmetinin hangi seviyede verileceğini belirleyen ve
buna göre yönlendirmesini yapan, koordinasyonu sağlayan ve aynı zamanda hastaları
ilgili diğer kuruluşlara yönlendiren ve gerektiğinde bu kuruluşlarla ilişkilendiren bir birim
olarak görev yapmaktadır.
81 ilde kurulan evde sağlık hizmetleri koordinasyon merkezlerine başvuru yapılabilmesi ve
evde sağlık hizmeti sunan tüm birimler ile irtibatı sağlamak üzere Türkiye genelinde 444
38 33 (444 ev de başvuru/danışma hattı) numaralı hat tahsis edilmiştir.
Koordinasyon merkezlerine yapılan başvurular kayıt altına alınarak değerlendirilir.
Doğrudan koordinasyon merkezine yapılan başvurular ile birimler ve aile hekimlerince
koordinasyon merkezine iletilen evde sağlık hizmeti talepleri, koordinasyon merkezi
tarafından, hastanın ikamet ettiği yerin yakınlığı, birimlerin hasta yoğunluğu ve sağlık
hizmeti ihtiyacının düzeyi dikkate alınarak evde sağlık hizmeti sunucusu olan birimlere
veya aile hekimlerine yönlendirilir.
EVDE SAĞLIK HİZMETLERİ KOMİSYONU
Evde sağlık hizmetlerinin sunumu, birimlerin işleyişi, uygulama sırasında ortaya çıkan
sorun ve aksaklıkların tespiti ve çözüme kavuşturulması, evde sağlık hizmeti alan birey ve
yakınlarının hizmetle ilgili talep ve şikayetlerini değerlendirmek ve karara bağlamak
amacıyla çalışmaktadır.
Hizmetin seviyesi, kapsamı, süresi ve benzeri konularda birim ile aile hekimliği arasında
itilafa düşülmesi halinde konu koordinasyon merkezinde komisyon tarafından karara
bağlanır. Koordinasyon merkezinin kararı kesindir.
Komisyon, koordinasyon merkezi başkanlığını yürüten halk sağlığı müdür yardımcısının
başkanlığında; Halk Sağlığı Müdürlüğünden Toplum Sağlığı Hizmetleri Şube Müdürü, Aile
Hekimliği Uygulama Şube Müdürü, İl Sağlık Müdürlüklerinden Kamu Sağlığı Şube Müdürü,
Acil Sağlık Hizmetleri Şube Müdürü, Hasta Hakları Koordinatörü/Birim Sorumlusu,
Birliklerde Genel Sekreter/ Koordinatör Genel Sekreter tarafından, Evde Sağlık
Hizmetinden Sorumlu olarak görevlendirilen koordinatör personeller olmak üzere en az 7
(yedi) üyenin katılımı ile toplanır. Komisyon koordinasyon merkezi sorumlusu Halk Sağlığı
Müdür Yardımcısına bağlı olarak çalışır.
Komisyon toplantılarına, gereği halinde ilgili birim sorumlusu tabip ve diş tabiplerinin
katılımı sağlanır.
Komisyon oy çokluğu ile karar alır. Kararlar tutanağa bağlanır. Oylarda eşitlik olması
halinde başkanın taraf olduğu karar geçerlidir. Komisyonun sekretaryası koordinasyon
merkezince yürütülür
Komisyon ayda bir defadan az olmamak üzere, her ayın ilk haftasında başkanın önceden
belirlediği gündemle toplanır. Acil olarak değerlendirilmesi gereken durumlar için
komisyon başkanının her daveti üzerine toplanmakla yükümlüdür.
HASTANE BİRİMLERİNE YAPILAN BAŞVURULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ VE
KABULU
Başvurular kayıt altına alınarak ilgili birim sorumlusuna iletilir, en kısa zamanda duruma
göre, tabip, hemşire veya sosyal çalışmacı tarafından ikametine gidilerek vaka yerinde
değerlendirilir.
Evde sağlık hizmeti almak için başvuranlara değerlendirme sonucu konusunda, menfi
veya müspet olup olmadığına bakılmaksızın, en kısa sürede bilgi verilir.
Başvurusu olumsuz neticelenenler sebepleri konusunda ayrıntılı olarak bilgilendirilir.
Hastanın evde sağlık hizmetine kabul edilip edilmediği koordinasyon merkezine ve kayıtlı
olduğu Aile Hekimine bildirilir.
Evde sağlık hizmeti almasına karar verilen hastanın tıbbi durumu değerlendirerek hizmet
seviyesi belirlenir.
Hizmet Aile Hekimi tarafından verilecekse hasta veya yakınının da onayıyla başvuru formu
doldurularak koordinasyon merkezine iletir.
Hizmetin seviyesi, kapsamı, süresi ve benzeri konularda birim ile aile hekimliği arasında
itilafa düşülmesi halinde konu koordinasyon merkezinde komisyon tarafından karara
bağlanır. Koordinasyon merkezinin kararı kesindir.
HASTANE EVDE SAĞLIK BİRİMLERİNİN ÇALIŞMA SİSTEMİ
Birim, randevu sistemi ile ve mesai saatleri dahilinde çalışır.
Evde sağlık hizmetlerinde çalışma düzeni birim sorumlu tabibi tarafından hazırlanan ve
ilgili kurum amirince uygun görülerek onaylanan iş planına göre yürütülür.
Evde sağlık hizmetleri vakanın durumuna göre birim sorumlusu hekim tarafından ziyaret
zaman ve süreleri, yapılacak tetkikler, uygulanacak bakım ve tedaviler, ekipte yer alacak
personel ve çalışma akış planı, götürülmesi gerekli araç, gereç, tıbbi cihaz, malzeme ve
basılı formlar bakımından ayrıntılı olarak planlanır.
Evde sağlık hizmetlerinde ziyaret saati ve tarihi, kalınan süre, yapılan tüm tıbbi girişim ve
işlemler, kullanılan ilaç, araç, gereç tıbbi cihaz kayıt ve sarf malzemeleri kayıt altına
alınarak, hizmet verilen kişinin durumu ve ziyaretin seyri raporlanır.
Birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında verilecek evde sağlık hizmetlerine ilişkin
çalışma planı ilgili aile hekimince hazırlanır, toplum sağlığı merkezi tarafından onaylanarak
uygulanır.
Evde sağlık hizmetleri biriminin görevi hastalığın teşhisini koymak olmayıp daha önce ilgili
dal uzman tabiplerince konulmuş olan tanı ve planlanan tedavi çerçevesinde ve kişinin
bulunduğu ev ortamında; muayene, tetkik, tahlil, tedavi, tıbbi bakım ve rehabilitasyon
hizmetlerinin verilmesi, ilacın reçete edilmesindeki özel düzenlemeler saklı kalmak
kaydıyla uzun süreli kullanımı sağlık raporu ile belgelendirilen ilaçların reçete edilmesi,
tıbbi cihaz ve malzeme kullanımına ilişkin raporların çıkarılmasına yardımcı olunması,
hastanın ve ailesinin evde bakım sürecinde üstlenebilecekleri görevler ve hastalık ve
bakım süreçleri ile ilgili bilgilendirilmesi ve hastalığı ile alakalı evde kullanımı gerektiren
tıbbi cihaz ve ekipmanların doğru ve uygun koşullarda kullanılması konusunda eğitim ve
danışmanlık gibi hizmetlerin verilmesini kapsar.
Evde sağlık hizmeti verilen hastalara;
•
Fonksiyonlu hasta karyolası, havalı yatak ve benzeri, tedaviye yardımcı olabilecek ve
demirbaş niteliğindeki tıbbi cihazlar, imkânlar ölçüsünde, hizmeti veren müdürlük veya
sağlık kurumu tarafından temin edilerek evde sağlık bakım hizmeti süresince hasta veya
yakını adına düzenlenen zimmet karşılığında, Sağlık Uygulama Tebliği (SUT) hükümlerine
uygun olarak sağlık kurulu raporu ile tevsik edilmesi kaydıyla, hastanın kullanımına tahsis
edilebilir.
•
Hizmetin sonlanmasını takiben devir teslim tutanağı ile geri alınır.

Evde sağlık hizmeti sunumu esnasında gerekli olan veya hastanın ihtiyacı olduğu
tespit edilen tıbbi cihaz, demirbaş veya sarf malzemesi, imkânlar ölçüsünde öncelikle
hizmeti sunan birim tarafından tedarik edilecektir.
Lüzumu halinde ilgili dal uzmanlarının da görüşü alınarak gerekli konsültasyon sağlanır.
Zorunlu hallerde uzman tabibin hastayı evinde konsülte etmesi sağlanır. Bu konudaki
uygulamalar uzman tabipler arasında dönüşümlü olarak sağlık kurumu amirinin
belirleyeceği bir düzen içerisinde yürütülür.
HASTANE EVDE SAĞLIK HİZMETLERİ BİRİMİ PERSONEL STANDARTLARI
Asgari;
•
bir doktor
•
bir hemşire
•
bir sağlık memuru
•
bir şoför
İhtiyaç halinde;
•
Fizyoterapist,
•
Diyetisyen,
•
bir psikolog, bulunmaması halinde ise
•
sosyal çalışmacı veya her ikisi birden bu ekibe dahil edilebilir.
Gerekli olduğu takdirde birden fazla evde sağlık hizmeti ekibi oluşturulabilir.
KAYITLARI TUTULMASI
Başvuru yapıp kabulü uygun görülen kişiler için hasta kayıt dosyası açılır. Bu dosyada,
hastanın kimlik bilgileri, adresi, iletişim telefonları, sosyal güvencesi, sosyal durumu, var
ise alkol sigara ve benzeri alışkanlıkları, hastalığı, konulan tanı, uygulanan tedaviler,
sürekli kullandığı ilaçlar, kullandığı tıbbi cihaz, ortez ve protezlere ilişkin bilgiler ile evde
bakım hizmeti veren sağlık ekibinin takip notları, advers etki bildirim formu ve görüşleri
yer alır.
Evde bakım hizmetleri birimince yürütülen iş ve işlemler için gerekli kayıtlar ayrı olarak
tutulur ve hizmet süresince hastanın yanında muhafaza edilir.
Hastaya ait bilgileri içeren formlar ve hizmet planının bir sureti de birimde bulundurulur.
Tüm kayıtlar evde sağlık hizmetinin sona ermesinden sonra birim veya kurum arşivine
kaldırılır.
Bilgisayar ortamında tutulan kayıtların yetkisiz olarak değiştirilmesine ve silinmesine
yönelik gerekli idari ve teknik tedbirler alınır.
SEVK SİSTEMİ
Evde sağlık hizmeti verilen kişilerin mevcut durumları hariç, yeni oluşan acil haller birimin
görev alanına girmez. Bu durumlarda 112 İl Ambulans Servisi ya da doğrudan sağlık
kuruluşlarının acil servislerine başvuru esastır.
Evde sağlık hizmeti alan kişiler, tıbbi zorunluluk hallerinde sorumlu tabibin gördüğü lüzum
üzerine en uygun sağlık kurum veya kuruluşuna sevk edilir. Sevkine karar verilen
hastanın sağlık kurumuna veya gerektiğinde sağlık kurumundan eve nakli evde bakım
hizmetleri için tahsis edilen veya ilgili sağlık kurumuna ait hasta nakil aracı ile yapılır.
Nakil işlemi için yeterli sayıda yardımcı personel görevlendirilir. Nakille ilgili giderler
hastaya fatura edilemez.
AİLE HEKİMİNİN EVDE SAĞLIK HİZMETLERİ ÇALIŞMA ESASLARI
Evde sağlık hizmetini mesai saatleri içerisinde randevu sistemi ile verir.
Birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında verilecek evde sağlık hizmetlerine ilişkin
çalışma planı Aile Hekimince hazırlanır, TSM tarafından onaylanarak koordinasyon
merkezine gönderilir.
Aile Hekimi evde sağlık hizmetini kendisi verecekse hasta veya yakınının da onayıyla
başvuru formu doldurularak koordinasyon merkezine iletir.
Aile hekimi hizmetin sağlık kurumu bünyesindeki birim vasıtası ile verilmesi gerektirdiği
kanaatinde ise başvuru formunu nedenlerini açıklayarak doldurup koordinasyon
merkezine gönderir.
Başvuru, komisyon tarafından ekli bilgi ve belgeler doğrultusunda değerlendirilerek
hizmetin kim tarafından verileceğine karar verilir.
Evde takibi zorunlu özürlü, yaşlı, yatalak ve benzeri durumda olan hastalar ile evde sağlık
hizmeti alması gerektiği yönerge’de belirtilen usul ve esaslara göre tespit edilen kişilere
yönelik birinci basamak koruyucu sağlık, tanı, tedavi, rehabilitasyon ve danışmanlık
hizmetleri, 25/05/2010 tarih ve 27591 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Aile Hekimliği
Uygulama Yönetmeliği” ve aile hekimliği uygulamaları ile ilgili diğer mevzuat gereği
toplum sağlığı merkezi, aile sağlığı merkezi ve aile hekimleri vasıtasıyla verilir.
AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI HİZMETİ
Evde diş hizmetine ihtiyaç duyan hastalar başvurduğunda öncelikle herhangi bir birimin
(TSM, aile hekimi, hastane evde sağlık birimi)evde sağlık programına alınmalıdır.
Evde sağlık hizmetleri kapsamında verilebilecek diş hekimliği hizmetleri, klinik ortama
taşınması mümkün ve gerekli olmayan hastalarda, hastalığın tipi ve derecesine göre ilgili
uzman konsültasyonu sağlandıktan sonra;
•
Oral muayene,
•
Diş ve diş eti enfeksiyonları için medikasyon,
•
Özellikle çocuk hastalarda topikal florür uygulaması gibi koruyucu uygulamalar,
•
Hasta ve hasta yakınlarına oral hijyen eğitimi verilmesi,
•
Basit diş çekimleri,
•
Detertraj,
•
Sabit restorasyan gerektirmeyen total/parsiyel protez,
•
Daha önceden yapılmış olan protez ve tedavilerin kontrollerinin yapılması,
•
Protez vuruğunun alınması, kırık tamiri ve benzeri işlemleri kapsar.
Ancak hastanın genel durumu ve hastalık sınıflaması ev ortamında tedavi olmasına imkân
tanımıyor ise diş tabibince değerlendirilerek mutlaka ilgili ADSM’ne nakli sağlanır ve
gerekli tedavisi burada yapılır.
RANDEVU SİSTEMİ
Evde sağlık hizmetleri randevu sistemine dayalı olarak yürütülür. Vakanın durumuna göre
günlük, haftalık veya aylık dilimler halinde önceden hazırlanan ziyaret gün ve saatlerini,
ekipte yer alacak personelin unvan ve kimlik bilgilerini içeren ziyaret planı evde sağlık
hizmeti verilecek kişilere önceden bildirilerek randevu alınır.
Randevu tarih ve saatinin değiştirilmesi konusunda birim sorumlusu tabip yetkilidir.
Değişikliklerin ilgili personele, kişi veya yakınına önceden bildirimi zorunludur. Yapılan
görüşmelerin kayıt edilmesi zorunludur.
EVDE ZİYARETLERİNDE UYULACAK İLKELER
Evde sağlık hizmeti alması uygun görülen kişilerin rızasının alınması zorunludur. Kişinin
tıbbi durumunun onay vermeye elverişli olmaması halinde kanuni temsilcisinin
bilgilendirilmiş onam formu ile rızası alınır.
Hizmetin verilmesi sırasında tıbbi deontoloji ve mesleki etik ilkeleri ile ahlak ve genel
nezaket kurallarına uyulması, hasta hakları mevzuatına uygun olarak hareket edilmesi
zorunludur.
Ev ziyaretlerinde verilen sağlık hizmetleri sırasında hastanın ailesinden birinin veya bir
yakınının bulunması sağlanır. Yalnız yaşayan hastalara yapılan ev ziyaretlerinde ekipte
görevli diğer bir sağlık personeli hizmete katılır.
EVDE SAĞLIK HİZMETLERİNİN SONLANDIRMA ŞARTLARI
Evde sağlık hizmeti verilen hastanın uygulanan tedavi ile iyileşerek tedavi ihtiyacının
ortadan kalkması,
Evde sağlık hizmeti sunulan hasta için uygulanacak sağlık bakım ve tedavinin, belli bir
aşamadan sonra sağlık personeli gerektirmeden uygulanabilecek hale gelmesi,
Evde sağlık hizmeti sunulan hastanın, sağlık kurumuna yatırılarak tedavi edilmesini
gerektiren tıbbi endikasyonun oluşması,
Hastanın kendisi veya kanuni temsilcilerinin hizmeti sonlandırmayı talep etmesi,
Hastanın vefat etmesi,
Hasta veya yakınlarının tedaviye uyumsuz davranışları, direnç göstermeleri, önerilere
uymamaları halinde verilen hizmetin faydası sorumlu tabip tarafından sorgulanır ve
hizmetin sonlandırılmasına komisyon değerlendirilmesi sonucunda karar verilebilir.
OKUL SAĞLIĞI HİZMETLERİ
Okul sağlığı hizmetleri, okulun fiziki çevresi, yeri ve konumu, okulun mutfak, yemekhane
ve kantinlerinin, tuvaletlerin uygunluğu, okul içme ve kullanma suları, öğrencilerinin
sağlığının değerlendirmesi, okul sağlığı hizmetlerinin değerlendirilmesi, okullarda sağlık
eğitimi, sağlığın korunması ve geliştirilmesine yönelik çalışmaları (sağlıklı beslenme,
fiziksel aktivitenin teşviki, sigara, alkol ve madde kötüye kullanımının önlenmesi, ruh
sağlığına yönelik çalışmalar, şiddetin önlenmesi, çocuk istismarına yaklaşım, kazalardan
koruma, afet bilinci ve ilkyardım, kronik hastalıklara yaklaşım, bulaşıcı hastalıklar ile
mücadele, ağız ve diş sağlığı hizmetleri ve sektörler arası işbirliği çalışmaları)
kapsamaktadır.
Çocuklara sağlıklı bir çevrede sağlıklı yaşam tarzı, bilgi, tutum ve davranışlarının
kazandırılması için, Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşları tarafından düzenli eğitim
programları ile özel gün ve haftalarda, bölgenin özelliklerine, sağlık sorunlarına ve
çocukların gereksinimlerine göre eğitim ve müdahale programları uygulanır. Bu
çalışmalar, hekim ve sağlık personeliyle TSM ve ASM tarafından verilir. Bireylerin
hastalıkları azaltma ve pozitif davranışlarla sağlığı geliştirme arasındaki farkı anlaması,
kurumların ise sağlığı geliştirmeye yönelik davranışları kazandırma ve çevresel
düzenlemelerin yapılmasının sağlanması amaçlanmaktadır.
Sağlığın geliştirilmesi ve korunmasına yönelik çalışmalarda diğer sektörlerin ve toplumun
katılımının sağlamak amacıyla Milli Eğitim Müdürlüğü, üniversiteler, kamu kurum ve
kuruluşları, yerel yönetimler, sivil toplum kuruluşlarıyla yıllık plan çerçevesinde ve acil
durumlarda sektörler arası işbirliği sağlayarak kamuoyunu bilgilendirme ve programları
yürütme çalışmaları yapılmaktadır.
Ayrıca, düzenli olarak diş hekimine gitme alışkanlığının kazandırılması, ağız ve diş
sağlığının geliştirilmesi, diş fırçalamanın öneminin öğretilmesi, diş ve dişeti hastalıklarının
azaltılması için yılda bir kez, eğitim ve müdahale programları, bilgilendirme ve
bilinçlendirme çalışmaları yapılmaktadır.
AİLE HEKİMLİĞİ VE AİLE SAĞLIĞI MERKEZİ İLE İLGİ MEVZUAT
•
Aile Hekimi ve Aile Sağlığı Merkezi ile ilgili mevzuat konularında bilgilenmesini
bekliyoruz.
Özet
•
Aile Sağlığı Merkezi (ASM), bir veya birden fazla aile hekimi ile aile sağlığı
elemanlarınca aile hekimliği hizmetinin verildiği sağlık kuruluşu olarak tarif edilmiştir.
•
Bu konuda mevzuat olarak kanun (Aile Hekimliği Kanunu[AHK], 2004; Kanun
Hükmünde Kararname [KHK/663], 2011) yönetmelikler (Aile Hekimliği Uygulama[A.H.U.]
Yönetmeliği, 2013; Aile Hekimliği Uygulaması Kapsamında Sağlık Bakanlığınca Çalıştırılan
Personele Yapılacak Ödemeler İle Sözleşme Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik [A.H.U.
Kapsamında Ödeme ve Sözleşme Yönetmeliği], 2010) ve yönerge (Toplum Sağlığı
Merkezlerinin [TSM] lerin Kurulması ve Çalıştırılmasına Dair Yönerge, 2011) mevcuttur.
Ayrıca genelgeler ve çeşitli vesilelerle verilmiş görüşler de vardır.
•
Aile hekimi(AH); Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ile birinci basamak teşhis,
tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini, yaş, cinsiyet ve hastalık ayrımı yapmaksızın,
her kişiye kapsamlı ve devamlı olarak belli bir mekânda vermekle yükümlü, gerektiği
ölçüde gezici sağlık hizmeti veren ve tam gün esasına göre çalışan aile hekimliği uzmanı
veya Bakanlığın öngördüğü eğitimleri alan uzman tabip veya tabipler olarak
tanımlanmıştır.
•
Aile Sağlığı Merkezi (ASM), aile hekimliği hizmetinin verileceği “belli bir mekan”
olarak tarif edilmiştir. Ayrıca AH ve Aile Sağlığı Elemanlarının (ASE) çalışma usul ve
esasları; çalışılan yer, kurum ve statülerine göre öncelik sıralaması; aile hekimliği
uygulamasına geçişe ve nakillere ilişkin puanlama sistemi ve sayıları; ASM olarak
kullanılacak yerlerde aranacak fizikî ve teknik şartlar; meslek ilkeleri; iş tanımları;
performans ve hizmet kalite standartları; hasta sevk evrakı, reçete, rapor ve diğer
kullanılacak belgelerin şekli ve içeriği, kayıtların tutulması ile çalışma ve denetime ilişkin
usul ve esaslar, kanun ve yönetmeliklerle düzenlenmiştir.
•
Aile Hekimliği birimi (AHB); bir AH’ı ve en az bir ASE’den oluşan yapıyı, ASM ise bir
veya daha fazla aile hekimi ile aile sağlığı elemanlarınca aile hekimliği hizmetinin verildiği
sağlık kuruluşunu tanımlamaktadır. Hizmetin verileceği yerlere ek olarak, gezici sağlık
hizmeti bölgesinde Bakanlığa ait sağlık tesisi var ise bu tesisler hizmet için kullanılabilir.
Aile Sağlığı Merkezi
•
ASM, Bakanlıkça öngörülen nüfus kriterleri esas alınmak suretiyle sözleşme yapmış
bir ya da daha fazla AH’ı tarafından açılabilir. Aynı ASM’deki her AH ve ASE pozisyonu için
ayrı ayrı sözleşme yapılır. Bakanlıkça uygun görülen ASM’leri eğitim amaçlı olarak
kullanılabilir. AH’leri, sağlık hizmetlerine yardımcı olmak amacıyla ebe, hemşire, sağlık
memuru, tıbbi sekreter gibi ilave sağlık hizmetleri personeli ile güvenlik, temizlik,
kalorifer, sekretarya vb. hizmetler için ferden veya müştereken personel çalıştırabilir ya
da hizmet satın alabilirler.
•
Sağlık mesleklerini icra edecek kişilerin örgün eğitimle en az orta öğretim
kurumlarının ilgili alanlarından mezun olması bir gerekliliktir. (Mülga Temel Sağlık
Hizmetleri Genel Müdürlüğü[TSH GM], 2010/45646).
ASM Giderleri:
•
ASM giderleri AH’lerine aittir. Kira, yakıt, elektrik, telefon, personel vb. giderleri
AH’leri bizzat üstlenmek durumundadırlar. Bunlardan elektrik tarifeleri resmi sağlık
kuruluşu kapsamında değerlendirilmiştir (TSH GM, 2011/24267). Bu değerlendirme Enerji
Piyasası Düzenleme Kurulu (EPDK) kararına dayanmaktadır. Ayrıca ASM’lerinin, kamu
hizmeti veren birinci basamak resmi sağlık kuruluşu olduğu ve telefon, internet, su, atık
su, tıbbi atık gibi aboneliklerinde kamu kurumu olarak değerlendirilir (TSH GM,
2011/19131).
ASM’nin fiziki şartları
ASM’lerde aranan asgari fiziki şartlar şunlardır:
1.
Bina: Kolay ulaşılabilir, güvenli, uygun havalandırma, ısıtma ve aydınlatma
imkânlarına sahip, toplam alanı tek AH için 60 metrekare olmalıdır. Birden fazla hekimin
birlikte çalışması durumunda her AH için 20 metrekare ilave edilir. Bir ASM’nde 2-6 AHB
olmasına azami dikkat gösterilir.
2.
Tercihen binanın giriş katında kurulurlar. Özürlü ve yaşlı vatandaşların giriş ve
çıkışlarını mümkün kılan, kolaylaştırıcı tedbirler alınır.
3.
Bekleme ve danışma bölümü bulunmalıdır. Bir hekim için bekleme alanında en az 5,
daha sonraki her hekim için ilaveten en az 3’er adet olmak üzere yeterli sayıda bekleme
koltuğu bulundurulur. Bekleme koltuğunun kolay temizlenebilir ve ergonomik yapıda
olması; ahşap, PVC veya metal malzemelerden yapılmışsa oturulan ve yaslanılan alanların
bir döşeme malzemesi ile kaplanmış olması gerekir. Bekleme alanında Kurumca
gönderilen güncel afiş ve broşürler düzenlenmiş panoda asılı olarak bulundurulur, panoda
asılamayacak olanlar çerçeveli olarak bulundurulur. Hasta ve hasta yakınlarının dilek ve
önerilerini kolaylıkla ulaştırılabilmesini sağlayacak dilek ve öneri kutuları bulundurulur.
4.
Muayene odası, her AH için en az 10 metrekare olmalıdır.
5.
Tıbbi müdahale odası, hastaya tıbbi girişimlerin yapılabileceği büyüklükte lavabosu
bulunan bir odadır. Bu odada aşı, enjeksiyon, küçük cerrahi müdahalelerin yapılmasına
uygun muayene ve müdahale masası, muayene ve acil müdahale malzemeleri, jinekolojik
muayene masası ile dezenfeksiyon ve sterilizasyon cihazlarının bulunması gereklidir.
6.
Laboratuvar hizmetlerinin AH’nce merkezde verilmesi planlanıyorsa bu hizmetler için
uygun bir oda bulunmalıdır.
7.
Hastaların kullanabileceği tercihen kadın erkek için ayrı olmak üzere birbirinden
ayrılmış müstakil bir lavabo ve tuvalet olmalıdır. Her lavaboda sıvı sabun, kağıt havlu ve
poşetli çöp sepeti, her tuvalette tuvalet kağıdı ve poşetli çöp sepeti bulundurulur.
Tuvaletlerde acil çağrı butonu bulundurulur.
8.
Aile sağlığı merkezi içerisinde kullanıma hazır, bütün aile hekimliği birimlerince de
kullanılabilecek mahremiyet kurallarının uygulandığı, bebek bakım ve emzirme alanı veya
odası bulunur.
9.
Tıbbi hizmet alanları ile bekleme alanlarında iç ortam sıcaklığı 18-27 0C arasında
tutulur, muayene odasının iç ortam sıcaklığı için alt sınırın 20 0C olması gerekir. Isıtma
soba hariç diğer araçlarla sağlanır.
10. Aile sağlığı merkezinin iç alanlarının boya ve bakımı tam olmalıdır. Dış cephe boyası
ve tamiratı ile ilgili gerekli talepler belirlenerek ilgili yerlere gönderilmelidir.
11. Aile sağlığı merkezinin sağlık hizmeti sunulan alanlarına ait zemin kaplamasının
kolay temizlenebilir nitelikte olması gerekir.
12. Kullanım ömrünü tamamlamış veya ihtiyaç fazlası olan malzemeler aile sağlığı
merkezi içinde bulundurulamaz.
13. Bakanlığa tahsisli bulunan ve Kurum tarafından aile hekimlerine kiralanmış müstakil
bina olarak kullanılan aile sağlığı merkezlerinin ilk çevre düzenlemesi müdürlük tarafından
yapılır. Daha sonraki bakımları aile hekimleri tarafından devam ettirilir.
Muayene odası dışında yukarıda sayılan diğer odalar AH’nce müşterek kullanılabilir.
ASM’nin teknik donanımı
•
ASM’de faal olarak bulundurulması zorunlu asgari tıbbi cihaz ve malzemeler
şunlardır: steteskop, tansiyon aleti (çocuk ve erişkin olmak üzere en az iki boy), otoskop,
oftalmoskop, termometre, ışık kaynağı, küçük cerrahi seti (asgari portegü, makas,
penset, bisturi sapı, stapler (dört hekime kadar iki set, dört hekimden sonra her dört
hekim için ilave bir set)), paravan, perde v.b, muayene masası, refleks çekici, mezura,
fetal el doppleri, aşı nakil kabı, Snellen eşeli, diapozon seti, tartı aleti (bebek, erişkin boy),
boy ölçer (bebek, erişkin boy), pansuman seti, dil basacağı, enjektör, gazlı bez gibi
gerekli sarf malzemeleri, keskin atık kabı, acil seti;(laringoskop seti ve yedek pilleri(çocuk
ve erişkin için),ambu ve maske(çocuk ve erişkin boy), yardımcı hava yolu
araçları(laringeal maske, airway yada kombi tüp),enjektörler(2, 5, 10 cc ebatlarında her
bir ebattan asgari beş adet), kişisel koruyucu ekipman(eldiven,maske ve benzerleri)),
defibrilatör, manometreli oksijen tüpü (taşınabilir), seyyar lamba, buzdolabı(sadece aşılar
ve antiserumlar için), Aşı dolabının ve aile sağlığı merkezinin tıbbi hizmet alanları ile
bekleme alanlarında iç ortam sıcaklık takiplerini yapmak için standartları Kurumca
belirlenmiş olan ısı verisi gönderebilen 2 adet termometre (Aşı dolabı sıcaklık takipleri en
fazla iki saatlik aralıklarla yapılacak olup bu süre gerekli görülmesi halinde Kurumca
değiştirilebilir.), Aşılar ve ilaçlar için karekod okuyucu, İlaçların miat ve stoklarının listesi
(elektronik ortamda takip edilir.), jinekolojik muayene masası, spekülüm, muayene ve
RIA seti, ilâç ve malzeme dolabı, sterilizatör, EKG cihazı, tromel, glikometre, tekerlekli
sandalye, nebülizatör, santrifüj cihazı, jeneratör veya kesintisiz güç kaynağı, genişletilmiş
bağışıklama programı kapsamında uygulanan aşılar ve antiserumlar, Kurum tarafından
belirlenen bulundurulması zorunlu tutulan temel acil ilâçlar, aşılar ve antiserumlar
bulundurulur.
•
AH ASM’nde soğuk zincir şartlarının sürdürülmesi için gerekli tedbirleri alır. Birden
fazla AH’nin bir arada çalıştığı aile sağlığı merkezlerinde, yukarıdaki tıbbi cihaz ve
malzemelerden steteskop, tansiyon aleti, otoskop, oftalmoskop, termometre, ışık kaynağı,
dil basacağı, paravan, perde, muayene masası, refleks çekici, mezura, fetal el doppleri,
aşı nakil kabı ve Snellen eşeli her aile hekimi için ayrı ayrı bulundurulur.
•
Bakanlıkça ve kurumca özellikleri belirlenen bilgisayar, donanım, yazılım ve bilgi
teknolojileri ile ilgili asgari şartlara uyulur.
•
AH’nin kullanmak zorunda oldukları teknik, tıbbi cihaz, bilgisayar donanımları ile
gezici sağlık hizmetlerinin sunumu için gerekli olan motorlu araçlar, esas olarak aile
hekimleri tarafından temin edilir.
•
AH’leri, ASM’nde yangına karşı alınması gereken tedbirleri alır, tıbbi atıklar ve çöpler
için gerekli tedbirleri alır (Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 2005).
AH’leri ve ASE’larının Mesleki Eğitimleri
•
Aile hekimlerine iki aşama halinde eğitim verilir ve bu eğitimlerin içeriği Kurum
tarafından belirlenir. Birinci aşama eğitim programının süresi en çok on gündür.
Üniversitelerde bir ay süre ile aile hekimliği stajı yapmış olarak mezun olan hekimler
birinci aşama eğitimden muaf tutulur. İkinci aşama eğitimi ise uzaktan eğitim tarzında
yapılacak şekilde planlanarak birinci aşama eğitiminin bitiminden sonra başlar ve süresi
en az on iki aydır. Bu eğitimlerde Kurumun belirlediği kriterlere göre başarılı olmak
esastır.
•
Aile hekimliği uzmanlarının birinci ve ikinci aşama eğitimlere katılması zorunlu
değildir. Sözleşme imzalamış aile hekimliği uzmanları, uzman tabip, tabip ve aile sağlığı
elemanları; içeriği, süresi ve standartları Kurum tarafından belirlenen diğer hizmet içi
eğitimlere alınabilirler.
•
Aile hekimleri ve aile sağlığı elemanları bu madde kapsamında alınması öngörülen
her eğitim süresinin en az % 80 ine devam etmek zorundadırlar.
ASM’nin oluşturulması
•
AH’leri, öncelikle belirlenen fiziki şartları haiz, Bakanlık, Kurum veya bağlı kuruluşlara
ait sağlık hizmeti vermek amacıyla yapılan binalarda hizmet verirler. Bu imkânın
sağlanamaması halinde müdürlüğün onayı ile uygun standartlara sahip bölgedeki diğer
mekânlarda da hizmet verebilirler.
•
Merkezin, sağlık hizmetlerinin çeşidine ve niteliğine uygun olması, hizmeti sunan ve
kullananların memnuniyetini sağlaması, fonksiyonel ve yapısal olarak belirlenen asgari
şartları sağlaması ve hizmetten yararlanacakların kolayca ulaşabilecekleri yerde olması
esastır.
•
AH birden fazla yerleşim yerinde gezici sağlık hizmeti vermek zorunda ise ASM
müdürlükçe uygun görülen merkezi konumdaki yerde kurulur. Bu yerin seçiminde ve
gezici sağlık hizmeti verilecek yerleşim yerlerinin tespitinde güzergâh, yakınlık, coğrafi
özellikler ve vatandaşın kullanım alışkanlıkları gibi özellikler göz önünde bulundurulur.
•
Aile sağlığı merkezlerinin adres değişiklikleri, çalışma bölgesi içinde olmak kaydı ile
bu maddedeki hususlara bağlı kalınarak, aile hekimlerinin talebi, müdürlüğün uygun
görüşü ve valiliğin onayı ile yapılır. Bu değişiklik 5 gün içerisinde Kuruma bildirilir.
•
Üniversitelerin aile hekimliği anabilim dalları veya eğitim ve araştırma hastaneleri
aile hekimliği klinik şefliklerinin talebi, müdürlüğün uygun görüşü ve kurumun onayı ile
bir veya daha fazla ASM eğitim, araştırma ve hizmet amacıyla kullanılabilir. Bina ve
müştemilatında eczane bulunan yerlerde ASM açılamaz. ASM’lerine Bakanlıkça belirlenen
kıstaslar çerçevesinde isim verilir.
•
ASM’nin fiziki yapısı, donanımı, fonksiyonelliği, personel durumu ve hizmetin niteliği
gibi hizmet sunumunu doğrudan etkileyen unsurlar hizmet kalite standartlarını oluşturur.1
•
ASM gideri olarak yapılacak katkıların tespitinde kullanılmak üzere aile hekimliği
birimleri, fiziki şartlar ve donanım açısından gruplandırılır.1 Buna göre ASM’ler 4 gruba
ayrılmış ve istenen özellikler şu şekilde sıralanmıştır:
I.
D Grubu ASM’lerde istenen şartlar:
1.
Bekleme alanlarında büyüklüğüne uygun LCD, plazma, LED TV vb. cihazlar
bulundurup sağlığı geliştirici eğitim amaçlı yayınlar yapılmalıdır.
2.
Tek hekimli ASM’lerinde bekleme alanı asgari 20 m2 olmalıdır. (Birden fazla AH
görev yapıyorsa her bir AH için 5 m2 ilave edilmelidir).
3.
Belgelendirmek kaydıyla her AH haftalık asgari 10 saat temizlik personeli
çalıştırmalıdır.
4.
Sağlık hizmetinin verildiği yerlerde ve bekleme alanında sağlık personeli ve hastalar
için yeterli düzeyde el antiseptiği bulundurulmalıdır.
II. C Grubu ASM’lerde istenen şartlar: D Grubu ASM’lerde istenen şartlara
ilaveten;
1.
ASM’nde en az 10 m2'lik müstakil bir "aşılama ve bebek/çocuk izlemleri odası"
oluşturulmalıdır. (Birden fazla aile hekiminin görev yaptığı aile sağlığı merkezlerinde her
üç hekim için bir "aşılama ve bebek/çocuk izlemleri odası" planlanır. Tek hekimin çalıştığı
ASM’lerinde gebe izlemleri ve aile planlaması hizmetleri için oluşturulan oda ile aynı
odada bu hizmetler verilebilir).
2.
Belgelendirmek kaydıyla ebe, hemşire, acil tıp teknisyeni, sağlık memuru (toplum
sağlığı) veya tıbbi sekreterden birisi çalıştırılmalıdır. (AH başına haftalık 10 saat).
III. B Grubu ASM’lerde istenen şartlar: C Grubu ASM’lerde istenen şartlara
ilaveten;
1.
Hasta müracaatları elektronik sıra takip sistemi ile yönlendirilmelidir.
2.
Gebe izlemleri ve aile planlaması hizmetlerinin yürütülmesi için en az 10 m2'lik
müstakil bir oda oluşturulmalıdır. (Birden fazla AH’nin görev yaptığı ASM’lerinde her üç
hekim için bir "gebe izlem ve aile planlaması odası" planlanır. Tek hekimin çalıştığı
ASM’lerinde “aşılama ve bebek/çocuk izlemleri odası” ile aynı odada bu hizmetler
verilebilir)
3.
ASM’nde aile planlaması için rahim içi araç uygulaması ve takibi yapılmalı ve kayıtları
elektronik ortamda tutulmalıdır.
4.
Birden fazla aile hekiminin görev yaptığı aile sağlığı merkezlerinde haftada asgari 14
saat esnek mesai saati uygulaması yapılmalıdır.
IV. A Grubu ASM’lerde istenen şartlar: B Grubu ASM’lerde istenen şartlara
ilaveten;
1.
Muayene odası asgari 14 m2 olmalıdır.
2.
Kullanıma hazır bir şekilde müstakil asgari 5 m2’lik bir emzirme odası veya bölümü
planlanmalıdır. (Bu alan diğer AH’leri ile birlikte ortak kullanılabilir). Emzirme alanında
masa, oturma grubu ve bebek bakım ünitesi ile bebeği koruyucu güvenlik önlemleri
(korkuluk, yükseltilmiş kenarlar vb.) bulunmalıdır.
3.
ASM’inde her üç hekim için bir adet müstakil müdahale odası planlanmalıdır.
4.
Belgelendirmek kaydıyla her AH için ilave olarak haftalık 10 saat ebe, hemşire, acil
tıp teknisyeni, sağlık memuru (toplum sağlığı) veya tıbbi sekreterden birisi çalıştırılmalıdır.
5.
ASM’ne ait aktif internet sayfası bulunmalıdır.
6.
Engelliler için düzenlenmiş tuvalet işlevsel olarak bulunmalıdır.
ASM sınıflandırılması için bir dizi işlem yapılır (TSH GM, 2011/2777).
Halk Sağlığı Müdürlükleri ve AH şu noktalara dikkat ederler:
1) AH talep edilen gruba ait tüm kriterlerin sağlandığına dair belgeleri içeren dosya ile
birlikte Halk sağlık müdürlüğüne başvurur. Başvuruda bulunmayan AH’leri için
gruplandırma değerlendirilmesi yapılmaz.
2) AHB giderinin ödenmesine yönelik yapılacak değerlendirmeye esas teşkil edecek
olan kriterler Bakanlık tarafından belirlenmiştir (ASM / Birimi Gruplandırma Kriterleri,
2010) (Bkz. Ek 1). Başvuru tarihinden itibaren en geç 30 gün içinde aile hekimliği izleme
değerlendirme birimi tarafından “ASM /birimleri gruplandırma kriterlerine ilişkin rehber”
esas alınarak, aile hekimliği birimlerinde değerlendirme yapılır. Değerlendirme yapıldıktan
sonra değerlendirme evrakının bir nüshası AH verilir.
3)
Değerlendirme raporu aile hekimliği ve toplum sağlığı hizmetleri birimi
müdürlüğünden sorumlu halk sağlık müdür yardımcısı tarafından onaylanır.
Değerlendirme raporunun onaylanmasını müteakiben bilgiler çekirdek kaynak yönetim
sistemine girilir ve birimin hangi gruba dahil olduğu halk sağlık müdürlüğünce resmi yazı
ile AH’ne bildirilir.
4) Grubu belirlenen aile hekimliği birimin 6 ayda bir periyodik olarak gruplandırma
kriterleri bakımından aile hekimliği izleme değerlendirme birimi tarafından
değerlendirmesi yapılır. Yılın ilk periyodu için mart-nisan ayları içinde, ikinci periyodu için
ise eylül-ekim ayları içinde değerlendirme yapılır. Değerlendirme yapıldıktan sonra
değerlendirme evrakının bir nüshası AH’ne verilir.
5) Periyodik değerlendirmelerde, aile hekimliği biriminin grup şartlarını kaybettiği tespit
edilirse, bu şartların hangi tarihten itibaren kaybedildiği ve hangi gruba göre ödeme
yapılması gerektiği raporda belirtilir. Değerlendirme raporunun halk sağlık müdür
yardımcısına onaylanmasını müteakiben yeni belirlenen gruba ilişkin bilgiler Çekirdek
Kaynak Yönetim sistemi (ÇKYS)’ne girilir ve ödeme yeni belirlenen gruba göre yapılır.
6) Grup değiştirmek amacıyla başvuruda bulunulan AHB için, değerlendirme raporunun
halk sağlık müdür yardımcısınca onaylanma tarihinden itibaren 3 aydan önce birim
değiştirmek suretiyle veya yeni başlayan AH’leri hariç olmak üzere aynı yerle ilgili olarak
yeniden grup değiştirmek için başvuruda bulunulamaz.
7) Onaylanan değerlendirme raporlarına karşı 7 gün içinde halk sağlık müdürlüğüne
itiraz edilebilir. İtiraz, halk sağlık müdürü başkanlığında destek hizmetleri biriminden
sorumlu halk sağlık müdür yardımcısı, personelden sorumlu halk sağlık müdür yardımcısı,
toplum sağlığı hizmetleri birimi ve istatistik ve bilgi işlem birimi sorumlularından oluşan
komisyon tarafından oy çokluğu ile 15 gün içinde karara bağlanır. Bu görevlerden bir
kısmının aynı kişi tarafından yürütülmesi halinde eksik olan görevi yapan üyenin yerine
halk sağlık müdürünce eşdeğer ünvandaki başka bir personel komisyon üyesi olarak
görevlendirilir.
8)
halk sağlık müdür yardımcısınca onaylanarak dahil olduğu grubu belirlenen aile
hekimliği biriminin gider ücreti onayı takip eden ilk ayda ödemeye esas alınır.
•
ASM sınıflandırması sonucu her bir grup için ayrı ayrı ek ödeme tavanı belirlenmiştir
(TSH GM, 2011/26317). Buna göre D grubu birimler için tavan ücretin % 10’u, C grubu
birimler için tavan ücretin % 20’si, B grubu birimler için tavan ücretin % 35’i, A grubu
birimler için tavan ücretin % 50’si gider yardımı yapılır.
•
Halk Sağlık Müdürlükleri, değerlendirmeye esas teşkil edecek kriterleri Bakanlık
tarafından yayınlanmış olan “ASM/birimleri Gruplandırma Kriterlerine İlişkin Rehber”
hükümleri doğrultusunda değerlendirir.
Kişilerin AH’ini seçebileceği bölgeler
1.
Aile hekimliği uygulamasına geçilen yerlerde kişilerin AH’lerine kayıtları yapılır.
Yenidoğanlar ile henüz nüfusa kayıtlı olmayan bebek ve çocuklar annelerinin kayıtlı
olduğu AH’ne kaydedilir. Kişilerin AH’lerine ilk kaydı, müdürlük tarafından ikamet ettikleri
bölge göz önünde bulundurularak yapılır. Her ilçe ve 10/7/2004 tarihli ve 5216 sayılı
Büyükşehir Belediyesi Kanununa tabi olmayan il merkezleri ayrı bir bölgedir. Kişiler, AH’ni
bölge sınırlaması olmaksızın serbestçe seçebilirler. Zorunlu haller dışında AH üç aydan
önce değiştirilemez. AH değişikliği kişilerin yazılı talebi üzerine hizmet almak istediği
AH’ince veya ilgili toplum sağlığı merkezince yapılır (TSH GM, 2011/5108). AH’ince
yapılan değişiklik, talep belgesi ile birlikte beş iş günü içerisinde ilgili toplum sağlığı
merkezine ulaştırılır.
2.
Sağlık hizmeti sunumu sırasında meydana gelen şiddet olayının adli veya mülki idare
makamlarınca verilen belgeyle belgelendirilmesi durumunda, aile hekimi veya aile sağlığı
elemanına şiddet uygulayan kişinin müdürlükçe mevcut aile hekiminden kaydı silinir. Bu
şekilde kaydı silinen kişinin, aynı iş günü içerisinde yeni aile hekimi seçmemesi
durumunda ikamet ettiği bölge göz önünde bulundurulmak suretiyle kayıtlı nüfusu en
düşük aile hekimine müdürlükçe kaydı yapılır.
3.
İkamet ettiği ilden başka bir ile ikamet amacıyla yeni gelen kişiler istedikleri bir aile
hekimine kayıt yaptırırlar. İkamet amacıyla yer değiştiren kişinin talepte bulunmaması
halinde, 30 gün içerisinde toplum sağlığı merkezi tarafından kişiye ulaşılarak ve kendisine
bilgi verilmek sureti ile yeni adresine yakın aile hekimlerinden nüfusu en düşük olanına
kayıt edilir.
4.
Herhangi bir nedenle bölgedeki AH’leri tarafından kayıt edilemeyen kişi, müdürlük
tarafından öncelikle ikamet ettiği yere yakın ve en az kişi kaydı olan AH’nin listesine
eklenir.
5.
Gezici sağlık hizmeti verilen yerlerde oturan kişiler, gezici sağlık hizmeti almak üzere
başka bir AH’ne kayıt olamazlar. Ancak, başka bir AH’ine kayıt olmak isterlerse, kayıt
oldukları AH’nin aile sağlığı biriminden hizmet alırlar. Bu durumda, kayıt olunan yeni AH,
o kişi veya kişiler için gezici sağlık hizmeti vermekle yükümlü tutulmaz.
6.
Sürekli ikamet ettiği bölgeden uzakta kalacak kişi veya geçici süre ile Türkiye’de
ikamet edecek olan kişi, kendisine yakın konumdaki bir AH’nden misafir olarak sağlık
hizmeti alır. Ancak 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununa tabi olan ilçeler misafir
uygulaması bakımından tek bölge kabul edilir. AH misafir kişiler için herhangi bir ücret
talep edemez.
Denetimi sorumluluk ve mal bildirimi
•
AH ve ASE, görevleriyle ilgili ya da görevleri başında işledikleri veya kendilerine karşı
işlenen suçlarda Devlet memurları gibi kabul edilir. AH ve aile sağlığı elemanları, 3628
sayılı “Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele Kanunu”
gereğince mal bildiriminde bulunmakla yükümlüdür.
•
ASM, AH’leri ve ASE’ları, mevzuat ve sözleşme hükümlerine uygunluk ile diğer
konularda kurum, ilgili mülkî idare amirleri ve yerel sağlık idare amirleri veya bunların
görevlendireceği personelin denetimine tâbidir. Denetim yapmaya yetkili amir, ilgili
mevzuat ve sözleşme şartlarına aykırılığı doğrudan kendisi tespit edebileceği gibi, tespiti
yapmak üzere incelemeci veya soruşturmacı da görevlendirebilir. Bu denetimler kurum
tarafından belirlenen denetleme formları ile gerçekleştirilir. Mevzuat ve sözleşme
şartlarına aykırılık tespit edildiği takdirde, “Aile Hekimliği Uygulama Kapsamında Sağlık
Bakanlığınca Çalıştırılan Personele Yapılacak Ödemeler ile Sözleşme usul ve esasları
Hakkında Yönetmelik”’te belirtilen hükümler çerçevesinde ilgililer hakkında işlem tesis
edilir.
•
Ayrıca, kamu idareleri denetim elemanları tarafından yapılacak denetimlerde, hizmet
akdiyle çalışanların sigortalı olup olmadığına, aldıkları ücret (prime esas kazanç) ve
bildirilen gün sayılarının (hizmet bildirim gün sayıları) eksik olup olmadığına ilişkin
tespitlerinde, denetim yönetmeliğinde (Kamu idarelerinin denetim elemanlarınca
yapılacak tespitler hakkında yönetmelik, 2008) belirtilen usul ve esaslar dahilinde
çalışmanın bulunduğu ildeki sosyal güvenlik kurumu başkanlığı sosyal güvenlik il
müdürlüklerine bildirimde bulunulması gerekir (TSH GM, 2008/34005).
Kılavuzlar
•
Aile Hekimliği Kanunu
•
Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği. (2013)
•
Aile Hekimliği Uygulaması Kapsamında Sağlık Bakanlığınca Çalıştırılan Personele
Yapılacak Ödemeler İle Sözleşme Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik.
Hazırlayan ve Katkıda Bulunanlar
•
Doç. Dr. Mehmet Uğurlu
Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği Anabilim Dalı
•
Doç. Dr. Yusuf Üstü
Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği Anabilim Dalı
•
THSK Başkanlığı
YAZIŞMALAR
Kamu kurum ve kuruluşlarının aralarında ya da özel ve tüzel kişilerle iletişim genellikle
yazışma yolu ile olur. Faks ile de haberleşilebilir, kuşkusuz bazı konularda, sözlü iletişime
de başvurulabilir. Ancak, yapılması istenilen ya da yapılmış olan şeylerin yazıya dökülmesi
esastır. Bunun üç nedeni vardır:
a. Hizmetler süreklidir. Yazışmalar, kalıcı olduğundan çalışan kişiler değişse de hizmetin
sürekliliğini sağlar.
b. Sözlü iletişimlerde, anlatılmak istenen ile anlaşılan şeyler farklı olabilir. Bu olasılık yazılı
iletişimde daha azdır.
c. Yazıya dökülen her şey, aynı zamanda kanıt niteliğindedir. Bazı durumlarda, amirler ya
da memurlar bir işi gerçekleştirdiklerini kanıtlamak durumunda kalabilirler.
Yazım kuralları;
Resmi yazışma kuralları özel yaşamımızda kullandığımız yöntem ve dilden farklıdır. Bütün
kamu kurumlarında yapılan yazışmaların düzenli ve benzer biçimde olmalarını sağlamak
amacıyla bir resmi yazışma dili ve kuralları oluşturulmuştur. Bu konuda zaman zaman
hükümet genelgeleri de yayınlanmıştır.
2004/8125 sayılı Bakanlar Kurulu Kararına istinaden 02.Aralık.2004 tarihli ve 25658 sayılı
resmi gazetede yayımlanan “Resmi Yazışmalarda Uygulanacak Esas ve Usuller Hakkında
Yönetmelik” gereği;
Resmi yazılarda,
a) Resmî yazı: Kamu kurum ve kuruluşlarının kendi aralarında veya gerçek ve tüzel
kişilerle iletişimlerini sağlamak amacıyla yazılan yazı, resmî belge, resmî bilgi ve
elektronik belgeyi,
b) Resmî belge: Kamu kurum ve kuruluşlarının kendi aralarında veya gerçek ve tüzel
kişilerle iletişimlerini sağlamak amacıyla oluşturdukları, gönderdikleri veya sakladıkları
belirli bir standart ve içeriği olan belgeleri,
c) Resmî bilgi: Kamu kurum ve kuruluşlarının kendi aralarında veya gerçek ve tüzel
kişilerle iletişimleri sırasında metin, ses ve görüntü şeklinde oluşturdukları, gönderdikleri
veya sakladıkları bilgileri,
d) Elektronik ortam: Belge ve bilgilerin üzerinde bulunduğu her türlü bilgisayarı, gezgin
elektronik araçları, bilgi ve iletişim teknolojisi ürünlerini,
e) Elektronik belge: Elektronik ortamda oluşturulan, gönderilen ve saklanan her türlü
belgeyi,
f) Dosya planı: Resmî yazıların hangi dosyaya konulacağını gösteren kodlara ait listeyi,
g) Yazı alanı: Yazı kağıdının üst, alt, sol ve sağ kenarından 2,5 cm boşluk bırakılarak
düzenlenen alanı,
h) Güvenli elektronik imza: Münhasıran imza sahibine bağlı olan, sadece imza sahibinin
tasarrufunda bulunan güvenli elektronik imza oluşturma aracı ile oluşturulan, nitelikli
elektronik sertifikaya dayanarak imza sahibinin kimliğinin ve imzalanmış elektronik veride
sonradan herhangi bir değişiklik yapılıp yapılmadığının tespitini sağlayan elektronik
imzayı, ifade eder.
Kamu kurum ve kuruluşları arasında yazılı iletişim, kâğıt kullanılarak veya elektronik
ortamda yapılır. Kâğıtla yapılan resmî yazışmalarda daktilo veya bilgisayar kullanılır. Bu
tür yazışmalar, yazının içeriğine ve ivedilik durumuna göre faks ile de gönderilebilir.
Faksla yapılan yazışmalarda, yazıda belirtilen hususlarda hemen işlem yapılabilir, ancak
bunların beş gün içerisinde resmî yazı ile teyidinin yapılması gerekir.
Elektronik ortamdaki yazışmalar ilgili mevzuatta belirtilen güvenlik önlemlerine uyularak
yapılır.
Elektronik ortamda yapılan yazışmalar bu ortamın özellikleri dikkate alınarak kaydedilir,
dosyalanır ve ilgili yere iletilir. Gerekli durumlarda, gelen yazı kağıda dökülerek de işleme
alınır.
Her kurum kendisi ve gerektiğinde kurum içindeki birimler adına resmî elektronik posta
(e-posta) adresi belirler. Bu adreslerin belirlenmesinde koordinasyon Başbakanlık
tarafından yapılır. Elektronik ortamdaki resmî yazışmalar bu adresler arasında yapılır.
Kamu kurum ve kuruluşları elektronik ortamda yapılacak yazışmalarda, bu Yönetmeliğe
aykırı olmamak kaydıyla gerekli düzenlemeleri yapabilir.
Kâğıt kullanılarak hazırlanan resmî yazılar en az iki nüsha olarak düzenlenir.
Resmî yazışmalarda A4 (210x297 mm) ve A5 (210x148 mm) boyutunda kâğıt kullanılır.
Bilgisayarla yazılan yazılarda "Times New Roman" yazı tipi ve 12 karakter boyutunun
kullanılması esastır. Rapor, form ve analiz gibi özelliği olan metinlerde farklı yazı tipi ve
karakter boyutu kullanılabilir.
Başlık, yazıyı gönderen kurum ve kuruluşun adının belirtildiği bölümdür. Bu bölümde
amblem de yer alabilir.
Başlık, kâğıdın yazı alanının üst kısmına ortalanarak yazılır. İlk satıra "T.C." kısaltması,
ikinci satıra kurum ve kuruluşun adı büyük harflerle, üçüncü satıra ise ana kuruluşun ve
birimin adı küçük harflerle ortalanarak yazılır. Başlıkta yer alan bilgiler üç satırı geçemez.
Bakanlıklar ile bağlı ve ilgili kuruluşların taşra teşkilatlarında kullanılan başlıklar 5442
sayılı İl İdaresi Kanunu hükümlerine uygun olarak düzenlenir.
Bölge müdürlüklerinde ise bakanlığın adının altına hangi bölge teşkilatı olduğu yazılır
(Örnek:1).
Sayı ve evrak kayıt numarası, dosya planına göre verilir, başlığın son satırından iki aralık
aşağıda ve yazı alanının en solundaki "Sayı:" yan başlığından sonra yazılır.
Bu ifadeden sonra kod numarası verilir. Kod numarasından sonra kısa çizgi (-) işareti
konularak dosya numarası, dosya numarasından sonra (-) işareti konularak evrak kayıt
numarası yazılır. Genel evrak biriminden sayı verilmesi durumunda araya eğik çizgi (/)
işareti konulur.
Evrak kayıt numarası, yazıyı gönderen birimde ve/veya kurumun genel evrak biriminde
aldığı numaradır (Örnek: 2).
Resmî yazışmalarda Başbakanlık tarafından belirlenen kodlama sistemine ve dosya
planına uyulması zorunludur.
Yazının yetkili amir tarafından imzalanarak ilgili birimden sayı verildiği zamanı belirten
tarih bölümü, sayı ile aynı hizada olmak üzere yazı alanının en sağında yer alır. Tarih;
gün, ay ve yıl rakamla, aralarına (/) işareti konularak yazılır.
Konu, sayının bir aralık altına "Konu:" yan başlığından sonra, başlık bölümündeki "T.C."
kısaltması hizasını geçmeyecek biçimde yazılır. Yazının konusu, anlamlı ve özlü bir
şekilde ifade edilir.
Gönderilen makam; yazının gönderildiği kurum, kuruluş ve kişi ile bunların bulundukları
yeri belirtir. Bu bölüm; konunun son satırından sonra, yazının uzunluğuna göre iki-dört
aralık aşağıdan ve kâğıdı ortalayacak biçimde büyük harflerle yazılır. Yazının gönderildiği
yerin belirlenmesine ilişkin diğer hususlar parantez içinde küçük harflerle ikinci satıra
yazılır.
Kuruluş dışına gönderilen yazılarda, gerekiyorsa yazının gideceği yerin adresi küçük
harflerle ve başlığın ilk satırının hizasında, iki aralık bırakılarak ayrıca belirtilir.
Kişilere yazılan yazılarda; "Sayın" kelimesinden sonra ad küçük, soyadı büyük, unvan ise
küçük harflerle yazılır
(Örnek: 3).
İlgi, yazılan yazının önceki bir yazıya ek ya da karşılık olduğunu veya bazı belgelere
başvurulması gerektiğini belirten bölümdür. "İlgi:" yan başlığı, gönderilen makam
bölümünün iki aralık altına ve yazı alanının soluna küçük harflerle yazılır.
İlgide yer alan bilgiler bir satın geçerse, "İlgi" kelimesinin altı boş bırakılarak ikinci satıra
yazılır.
İlginin birden fazla olması durumunda, a, b, c gibi küçük harfler yanlarına ayraç işareti ") "
konularak kullanılır. İlgide, "… tarihli ve …sayılı" ibaresi kullanılır.
İlgide yazının sayısı, kurum veya birimin dosya kodu tam olarak belirtilir. İlgi, tarih
sırasına göre yazılır. Yazı aynı konuda birden fazla makamın yazısına karşılık veya daha
önce yazılmış çok sayıda yazıyla ilgili ise bunların hepsi belirtilir
(Örnek: 4).
Metin, "İlgi"den sonra başlayıp "İmza"ya kadar süren kısımdır. Metne, "İlgi"nin son
satırından itibaren iki aralık, "İlgi" yoksa gönderilen yerden sonra üç aralık bırakılarak
başlanır. Metindeki kelime aralarında ve nokta, virgül, soru işareti gibi yazı unsurlarının
arasında bir vuruş boşluk bırakılır.
Paragraf başlarına yazı alanının 1.25 cm içerisinden başlanır. Paragraf başı yapılmadığı
durumlarda paragraflar arasında bir satır aralığı boşluk bırakılır (Örnek: 5-A, B).
Metin içinde geçen sayılar rakamla ve/veya yazı ile yazılabilir. Önemli sayılar rakam ile
yazıldıktan sonra parantez içerisinde yazı ile de gösterilebilir.
Metin içinde veya çizelgelerde üçlü gruplara ayrılarak yazılan büyük sayılarda gruplar
arasına nokta (22.465.660), sayıların yazılışında kesirleri ayırmak için ise virgül (25,33 yirmi beş tam yüzde otuz üç) kullanılır.
Yazı, Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan İmla Kılavuzu ile Türkçe Sözlük esas
alınarak dil bilgisi kurallarına göre yaşayan Türkçe ile yazılır.
Metinde zorunlu olmadıkça yabancı kelimelere yer verilmez ve gereksiz tekrardan
kaçınılır. Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan İmla Kılavuzu'nda bulunmayan
kısaltmaların kullanılmasının zorunlu olduğu durumlarda, kısaltmanın ilk kullanıldığı yerde
parantez içinde kısaltmanın açık biçimi gösterilir.
Alt makama yazılan yazılar "Rica ederim.", üst ve aynı düzey makamlara yazılan yazılar
"Arz ederim.", üst ve alt makamlara dağıtımlı olarak yazılan yazılar "Arz ve rica ederim."
biçiminde bitirilir.
Metnin bitiminden itibaren iki-dört aralık boşluk bırakılarak yazıyı imzalayacak olan
makam sahibinin adı, soyadı ve unvanı yazı alanının en sağına yazılır. İmza ad ve
soyadın üzerinde bırakılan boşluğa atılır. Elektronik ortamda yapılacak yazışmalarda,
imza yetkisine sahip kişi yazıyı, güvenli elektronik imzası ile imzalar. Yazıyı imzalayanın
adı küçük, soyadı büyük harflerle yazılır. Unvanlar ad ve soyadın altına küçük harflerle
yazılır. Akademik unvanlar ismin ön tarafına küçük harflerle ve kısaltılarak yazılır.
Yazıyı imzalayacak olan makam, yazının gideceği makama göre kurum/kuruluşun "imza
yetkileri yönergesi"ne veya yetkili makamlarca verilen imza yetkisine uyularak seçilir.
Yazıyı makam sahibi yerine yetki devredilen kişi imzaladığında, imzalayanın ad ve soyadı
birinci satıra, yetki devredenin makamı "Başbakan a.", "Vali a." ve "Rektör a.", biçiminde
ikinci satıra, imzalayan makamın unvanı ise üçüncü satıra yazılır.
Yazı vekaleten imzalandığında, imzalayanın ad ve soyadı birinci satıra, vekalet bırakanın
makamı "Başbakan V.", "Vali V." ve "Rektör V." biçiminde ikinci satıra yazılır (Örnek: 6-A).
Yazının iki yetkili tarafından imzalanması durumunda üst makam sahibinin adı, soyadı,
unvanı ve imzası sağda (Örnek: 6-B); ikiden fazla yetkili tarafından imzalanması
durumunda üst makam sahibinin adı, soyadı, unvanı ve imzası solda olmak üzere
yetkililer makam sırasına göre soldan sağa doğru sıralanır (Örnek: 6-C). Atama
kararnamelerinde imza bölümü, Örnek: 6-D'de olduğu biçimde düzenlenir.
Onay gerektiren yazılar ilgili birim tarafından teklif edilir ve yetkili makam tarafından
onaylanır. Yazı onaya sunulurken imza bölümünden sonra uygun satır aralığı bırakılarak
yazı alanının ortasına büyük harflerle "OLUR" yazılır. "OLUR"un altında onay tarihi yer
alır. Onay tarihinden sonra imza için uygun boşluk bırakılarak onaylayanın adı, soyadı ve
altına unvanı yazılır (Örnek: 7-A). Yazıyı teklif eden birim ile onay makamı arasında
makamlar varsa bunlardan onay makamına en yakın yetkili "Uygun görüşle arz ederim."
ifadesiyle onaya katılır. Bu ifade, teklif eden birim ile onay bölümü arasına uygun boşluk
bırakılarak yazılır ve yazı alanının solunda yer alır (Örnek: 7-B). Elektronik ortamda
hazırlanan yazıya onay verecek yetkili kişi resmî yazıyı güvenli elektronik imzası ile
imzalar.
Yazının ekleri imza bölümünden sonra uygun satır aralığı bırakılarak yazı alanının soluna
konulan "EK/EKLER:" ifadesinin altına yazılır. Ek adedi birden fazla ise numaralandırılır.
Ek listesi yazı alanına sığmayacak kadar uzunsa ayrı bir sayfada gösterilir.
Yazı eklerinin dağıtımdaki bazı yerlere gönderilmediği durumlarda, "Ek konulmadı" ya da
"Ek-.... konulmadı", bazı eklerin konulması durumunda ise, "Ek-.... Konuldu" ifadesi yazılır
(Örnek: 8).
Dağıtım, yazıların gereği ve bilgi için gönderildiği yerlerin protokol sırası esas alınarak
belirtildiği bölümdür. "EKLER"den sonra uygun satır aralığı bırakılarak yazı alanının
soluna "DAĞITIM:" yazılır. Ek yoksa dağıtım EKLER'in yerine yazılır.
Yazının gereğini yerine getirme durumunda olanlar, "Gereği" kısmına, yazının içeriğinden
bilgilendirilmesi istenenler ise "Bilgi" kısmına protokol sırasıyla yazılır. "Gereği" kısmı
dağıtım başlığının altına, "Bilgi" kısmı ise "Gereği" kısmı ile aynı satıra yazılır. "Bilgi"
kısmı yoksa, kurum ve kuruluş adları doğrudan "DAĞITIM" başlığının altına yazılır
(Örnek: 9-A, B).
Yazının kurum içinde kalan nüshası, yazıyı hazırlayan ve kurum tarafından belirlenen en
fazla 5 görevli tarafından paraf edilir. Paraflar, adres bölümünün hemen üstünde ve yazı
alanının solunda yer alır. Elektronik ortamda yapılan yazışmalarda paraflar elektronik
onay yoluyla alınır. Yazıyı paraflayan kişilerin unvanları gerektiğinde kısaltılarak yazılır, (:)
işareti konulduktan sonra büyük harfle adının baş harfi ve soyadı yazılır. El yazısı ile tarih
belirtilerek paraflanır (Örnek: 10).
Başka birimlerle işbirliği yapılarak hazırlanan yazılarda, paraf bölümünden sonra bir satır
aralığı bırakılarak "Koordinasyon:" yazılır ve işbirliğine dahil olan personelin unvan, ad ve
soyadları paraf bölümündeki biçime uygun olarak düzenlenir (Örnek: 11).
Yazı alanının sınırları içinde kalacak şekilde sayfa sonuna soldan başlayarak yazıyı
gönderen kurum ve kuruluşun adresi, telefon ve faks numarası, e-posta adresi ve
elektronik ağ sayfasını içeren iletişim bilgileri yazılır. İletişim bilgileri yazıdan bir çizgi ile
ayrılır. Yazının gönderildiği kurum ve kişilerin, gerektiğinde daha ayrıntılı bilgi alabilmeleri
için başvuracakları görevlinin adı, soyadı ve unvanı adres bölümünün sağında yer alır
(Örnek: 12).
Yazışmalarda dikkat edilmesi gereken bazı noktalara daha değinmekte yarar vardır:
1. Yazışmalar hiyerarşik düzen için birbirinin astı ve üstü olan ya da aynı düzeydeki
makamlarda bulunan kişiler arasında olur. Bir astın, bir üslünü atlayarak onun üstündeki
makama yazması özel durumlar dışında suçtur. Sözgelimi, bir toplum sağlığı merkezi
sorumlu hekimi, doğrudan Sağlık Bakanlığı’na veya Türkiye Halk Sağlığı Kurumuna
yazamaz. Yazısını bir üst makam olan halk sağlığı müdürlüğüne, ilçe sağlık müdürlüğüne
yazması gerekir. 0 makam dilerse, bu yazıyı bir üstteki makama iletir.
Ancak, yazının içeriği, bir üstteki amiri şikâyet ya da onun yaptığı bir usulsüzlüğü
duyurma amacını taşıyorsa, ya da müteaddit defalar bir üst amire yazıldığı halde yanıt
alınamamışsa, o zaman bir üst makam atlanarak onun üstündeki makama yazılabilir. Bu
durumda, bunun gerekçesi de yazıda belirtilir.
2. Toplum Sağlığı merkezleri ile halk sağlığı müdürlükleri arasında doğrudan yazışmalar
yapılabilir. Ancak, bazı illerde ya da bazı ilçelerde kaymakamlar ya da valiler, toplum
sağlığı merkezi ile ilgili bütün yazışmaların kaymakamlık aracılığı ile yapılmasını
isteyebilirler. Bu konu valilerin tutumu ile yakından ilgilidir. 0 nedenle, çalışılan ildeki
tutum bilinerek ona göre davranılmalıdır.
3. Hiçbir yazı okunmadan imzalanmamalıdır. Her imzanın bir sorumluluk getireceği
unutulmamalıdır.
Gizli yazılar:
Yazı gizlilik derecesi taşıyorsa, gizlilik derecesi belgenin üst ve alt ortasına büyük
harflerle kırmızı renkli olarak belirtilir. Gizlilik dereceleri; çok gizli, gizli, özel, hizmete
özel şeklinde görev alanı ve hizmet özelliğine göre kurum veya kuruluşça belirlenir
(Örnek: 5-A, B).
Öncelik verilmesi gereken durumlarda yazıya cevap verilmesi gereken tarih metin içinde,
yazının ivedi ve günlü olduğu ise sayfanın sağ üst kısmında büyük harflerle kırmızı
renkli olarak belirtilir. Yazıyı alan bu ivediliğin gereğini yapmakla yükümlüdür (Örnek: 5-A,
B). Resmî yazılara uygun sürede cevap verilmemesi durumunda ilgili kurum ve
kuruluşlara tekit yazısı yazılır.
Sayfa numarası, yazı alanının sağ altına toplam sayfa sayısının kaçıncısı olduğunu
gösterecek şekilde verilir (Örnek: 1/9, 2/7, 5/32).
Aslına uygunluk onayı
Bir yazıdan örnek çıkartılması gerekiyorsa örneğinin uygun bir yerine "Aslının aynıdır"
ifadesi yazılarak imzalanır ve mühürlenir.
Kurum ve kuruluşlar elektronik ortamdaki belgelerin değiştirilmesini ve aslına uygun
olmayan biçimde çoğaltılmasını önleyen teknik tedbirleri alır.
Kayıt kaşesi
Gelen evrak, Örnek 13'te yer alan kayıt kaşesi kullanılarak kaydedilir. Kamu kurum ve
kuruluşları Örnek 13'te yer alan kaşeyi örnek alarak kendilerine uygun bir kaşe hazırlar
ve kullanırlar. Bu kaşeler evrakın arka yüzüne basıldıktan sonra evrakın tarih ve sayısı
yazılır, ünite içinde hangi bölümü ilgilendiriyorsa o bölümün karşısına gereği yapılmak
veya bilgi vermek maksadıyla (x) işareti konulur. Ek olduğunda bunların adedi en alt
sütunda rakamla belirtilir.
Elektronik ortamda yapılan yazışmalarda, doğrulama yapıldıktan sonra yazı ilgili birime
gönderilir.
Yazıların gönderilmesi
Yazıyı gönderenin iletişim bilgileri zarfın sol üst köşesinde, yazının gideceği yerin iletişim
bilgileri ise zarfın ortasında yer alır. Yazının gizlilik derecesi zarfın üst ve alt ortasına,
ivedilik derecesi ise sağ üst köşeye gelecek biçimde kırmızı renkle belirtilir.
Çok gizli yazılar, genellikle ülke güvenliğini ilgilendiren yazılardır. Sağlık hizmetlerinde çok
gizli olan yazılar nadirdir.
Çok gizli yazılar çift zarf ile gönderilir. İç zarfa yazı konulur, zarfın kapanma yerlerine
hazırlayanın parafları atılır ve saydam bant ile paraflar örtülecek şekilde zarf kapatılır. İç
zarfın üzerine de iletişim bilgileri yazılarak, yazının çok gizli olduğu zarfın üst ve alt
ortasına, varsa ivedilik derecesi sağ üst köşeye gelecek biçimde kırmızı renkle belirtilir.
İç zarf ve Örnek 14'te gösterilen iki suret evrak senedi dış zarfın içine konularak gizlilik
derecesi olmayan yazılar gibi kapatılıp, üzerine gideceği yer ve evrak sayısı yazılır. Dış
zarfın üzerinde gizlilik derecesi bulunmaz, varsa ivedilik derecesi kırmızı renkli olarak
belirtilir.
Elektronik ortamdaki yazışmalar kurum ve kuruluşların e-posta adresi üzerinden yapılır.
Elektronik ortamda yapılan yazışmaların ve gönderilen belgelerin gizli olması durumunda
bunlar bir iletinin ekinde gönderilir ve iletinin konu kısmına gizlilik derecesi yazılır.
"Çok gizli" gizlilik dereceli yazıların alınması
"Çok gizli" gizlilik dereceli yazılarda, dış zarfı açan görevli iç zarf üzerinde yer alan "çok
gizli" ibaresini gördüğünde zarfı açmadan yetkili makama sunar. Bu görevli dış zarfın
içinde yer alan evrak senedini imzalayarak bir nüshasını gönderen makama iade eder.__
Personel sicilleri, cezalandırmalar, uluslararası bildirimi zorunlu hastalıkların görüldüğüne
ait yazılar, duyulduğunda o hastayı rencide edebilecek (frengi gibi) hastalıklarla ilgili
olanlar “gizli” derecesindeki yazılardır.
Kişiye özel yazılar, genellikle soruşturma evrakı niteliğinde olanlardır. Hizmete özel yazılar
ise, diğer gizli yazılardan farklı olarak hizmette görevli olan daha fazla sayıdaki kişi
tarafından bilinirler. Bunlar, hizmetle ilgili değerlendirmeler, istatistiki değerler,
genelgeler, henüz kesinleşmemiş raporlar olabilir. Burada amaç, bu yazıların basına ve
dolayısıyla kamuya açıklanmasının sakıncalı olduğuna işaret etmektedir.
Gizli yazıların yazılması ve saklanmaları normal yazılardan farklıdır. Gizli yazılar ya amirin
kendisi ya da yeminli bir sekreter tarafından yazılmalıdır. Bunların kayıt edildikleri
defterler (Gizli Evrak Defteri) ve saklandıkları klasörler de (Gizli Evrak Dosyası)
diğerlerinden ayrıdır. Normal yazışmalarla ilgili kayıtları ilgili ofis sekreteri tutup sakladığı
halde, gizli yazışmalarla ilgili kayıtları amir (TSM sorumlu hekimi, Halk Sağlığı Müdürü)
tutar ve saklar. İş yükü fazla olan birimlerde, bu yazışmalar amirin uygun göreceği bir
yeminli memur tarafından da yürütülebilir.
Gizli yazıların her sayfasında kırmızı damga ile ya da daktiloda büyük harfle yazılıp altı
çizilmiş olarak gizlilik derecesi belirtilir. Zarfların üzerinde de aynı ibare olmalıdır. Açıklığı
yukarı bakan hilal işareti “gizli”, iç içe girmiş iki hilal işareti ise “çok gizli” anlamına gelir.
Bazı zarflar üzerinde bu işaretlere de rastlanılabilir. Girilmesi yasak olan odaların
kapılarında da aynı işaret olabilir.
TSM’ye gelen normal yazıların zarfları yapıştırılmamış olabilir. Fakat, gizli yazıların
bulunduğu zarflar mutlaka kapalı olmalıdır, Normal yazılar, sekreter tarafından kabul
edilip açıldığı halde, üzerinde gizli olduğu belirtilen zarflar yalnızca amir tarafından
açılabilir. Bunların kayıtları ve cevaplandırılmaları da amire aittir. Verilen cevap yazıları
üzerinde de aynı gizlilik derecesi belirtilmelidir.
Evrak işlemleri
Evrak kaydı: TSM’ye gelen ve TSM’den diğer kuruluşlara gönderilen bütün yazıların
(evrak) uygun biçimde kayıt edilmeleri ve saklanmaları gerekir.
TSM’ye gelen yazılar posta ile ya da bir kişi aracılığı ile gelebilir. Gelen bütün yazılar önce
TSM sekreterinde (memur) toplanmalıdır. Sekreter bu yazıları açar, hızla okur ve “Gelen
Evrak Defteri”ne kayıt eder. Bu defterde, yazının yazıldığı tarih, TSM’ye geliş tarihi,
numarası ve konusu gibi bilgilere yer verilmiştir.
Kayıt sırasında sekreterin yapması gereken önemli bir iş yazıya cevap verilip
verilmeyeceğini değerlendirmektir. Bunun için yazının son paragrafını, özellikle son
cümlesini okumak yeterlidir. Eğer, yazı bilgi için gelmiş ise, büyük bir ihtimalle, cevap
verilmeyecek demektir. Eğer, gereği yapılmak üzere gelmişse, cevap verilebilir. Eğer,
“günlü” (miyadlı), yani belirtilen işin belirli bir süre içinde bitirilmesi isteniliyorsa, kesinlikle
cevap verilecek demektir.
Gelen evrak defterinde, yazının kayıt edildiği satırın son bölümü verilecek cevaba aittir.
Verilen cevap yazısının kaydı, Giden Evrak Defteri’ne yapıldıktan sonra, aynı bilgiler bu
cevabın karşılık olarak verildiği, gelen yazının kayıt edildiği satırın son bölümüne de
aktarılır. Böylece, gelen yazı ile ilgili işlem tamamlanmış olur. Bu yapılmazsa, gelen
yazının kayıt edildiği satırın son bölümü açık kalır. Bunun anlamı, o yazının cevabının
verilmediği, yani o yazıyla işlerin henüz tamamlanmadığıdır. İşte, cevap verilmesi
gerekmeyen yazılarla ilgili olarak bu bölümün, gelen yazının kayıt edildiği sırada, peşin
olarak çarpı (X) ya da çizgi (-) ile kapatılması gerekir. Böylece, gelen evrak defterine
bakıldığında, hangi yazılara henüz cevap verilmediği derhal anlaşılır.
TSM hekiminin, zaman zaman yukarıda belirtildiği gibi, gelen evrak defterini denetlemesi
ve cevabı verilmemiş yazıları belirleyip, işlemleri hızlandırılmasında yarar vardır. Bu
denetim yapılmazsa, yazıların cevapları gecikebilir. Böyle durumlarda, yazının gönderilmiş
olduğu makamdan bir “tekit” yazısı gelebilir. Bu yazıda, önceki yazıya cevap alınamadığı
ve işlenin hızlandırılması yazılıdır. Tekit yazıları, genellikle basılı formlardır. Eğer, birinci
tekit yazısından sonra da makul bir süre, ya da tekitte belirtilen süre geçtiği halde cevap
verilmezse, ikinci kez tekit yazısı gelebilir. Eğer hala cevap verilmezse, üçüncü tekit yazısı
gelmez, gecikme ile ilgili olarak soruşturma işlemi açıldığını belirten bir yazı ile savunma
istenebilir.
Yukarıda açıklanan yöntemin, evrak kaydı yapan herkes tarafından bilinmesi ve
uygulanması gereklidir. Bilmeyenlere öğretmek ve uygulatmak amirin (TSM hekiminin)
görevidir. Çünkü yazışmaları sekreter, TSM sorumlu hekimi adına yürütür. Sorumluluğun
hekime ait olduğu bilinmelidir. 0 nedenle, yukarıda açıklanan örnekte olduğu gibi bir
soruşturma açıldığında, ceza sekretere değil, amire verilir.
Tıpkı gelen evraklarda olduğu gibi, giden evrakın kayıt edildiği Giden Evrak Defterinde de
aynı bölüm vardır. Cevap beklenmeyen yazıların kayıt edildikleri satırlarda bu bölüm
kapatılmalı, cevap beklenenlerinki açık bırakılmalıdır. Açık bırakılan yazılara alınan
cevaplar geldiğinde, gelen yazı aynı zamanda buraya da işlenmelidir, Böylece, o yazıyla
ilgili işlem kapatılmış olur.
Giden Evrak Defteri de zaman zaman denetlenmeli ve cevabı alınamamış yazılar tespit
edilerek ilgili yerlere ikinci kez yazılar yazılmalıdır. Dikkat edilmesi gereken husus şudur:
Ast üstüne tekit yazısı gönderemez. Yalnızca, konuyu hatırlatıp cevabın verilmesini
yeniden arz edebilir.
Yazıların sol üst köşelerinde belirtilen sayı (numara) yazının giden evrak defterinde kayıt
edildiği satırın numarasıdır. Bu numaralar her yılbaşında “1”den başlatılır.
MALİ İŞLER
Amirlerin ve memurların en fazla çekindikleri konular para ile ilgili olanlardır. Bunun
nedeni, para le ilgili işler konusunun az bilinmesi ve cezalandırılma endişesidir.
Toplum Sağlığı Merkezlerinde para ile ilgili işler en alt düzeyde olmakla birlikte, Miktar
olarak önemsenecek düzeye erişen mal ve para girdileri ve çıktıları olabilmektedir.
Her hekimin, özellikle kamu kurumlarında çalışacak hekimlerin bazı temel kavramları
bilmelerinde yarar vardır.
Hesap verme sorumluluğu
Her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında görevli ve yetkili olanlar,
kaynakların etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde edilmesinden,
kullanılmasından, muhasebeleştirilmesinden, raporlanmasından ve kötüye kullanılmaması
için gerekli önlemlerin alınmasından sorumludur ve yetkili kılınmış mercilere hesap
vermek zorundadır.
Stratejik planlama ve performans esaslı bütçeleme Kamu idareleri; kalkınma planları, programlar, ilgili mevzuat ve benimsedikleri temel
ilkeler çerçevesinde geleceğe ilişkin misyon ve vizyonlarını oluşturmak, stratejik amaçlar
ve ölçülebilir hedefler saptamak, performanslarını önceden belirlenmiş olan göstergeler
doğrultusunda ölçmek ve bu sürecin izleme ve değerlendirmesini yapmak amacıyla
katılımcı yöntemlerle stratejik plan hazırlarlar.
Kamu idareleri, kamu hizmetlerinin istenilen düzeyde ve kalitede sunulabilmesi için
bütçeleri ile program ve proje bazında kaynak tahsislerini; stratejik planlarına, yıllık amaç
ve hedefleri ile performans göstergelerine dayandırmak zorundadırlar.
Stratejik plan hazırlamakla yükümlü olacak kamu idarelerinin ve stratejik planlama
sürecine ilişkin takvimin tespitine, stratejik planların kalkınma planı ve programlarla
ilişkilendirilmesine yönelik usul ve esasların belirlenmesine Devlet Planlama Teşkilatı
Müsteşarlığı yetkilidir.
Kamu idareleri, yürütecekleri faaliyet ve projeler ile bunların kaynak ihtiyacını, performans
hedef ve göstergelerini içeren performans programı hazırlar.
Kamu idareleri bütçelerini, stratejik planlarında yer alan misyon, vizyon, stratejik amaç ve
hedeflerle uyumlu ve performans esasına dayalı olarak hazırlarlar. Kamu idarelerinin
bütçelerinin stratejik planlarda belirlenen performans göstergelerine uygunluğu ve
idarelerin bu çerçevede yürütecekleri faaliyetler ile performans esaslı bütçelemeye ilişkin
diğer hususları belirlemeye Maliye Bakanlığı yetkilidir.
Maliye Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve ilgili kamu idaresi tarafından
birlikte tespit edilecek olan performans göstergeleri, kuruluşların bütçelerinde yer alır.
Performans denetimleri bu göstergeler çerçevesinde gerçekleştirilir.
Üst yöneticiler
Bakanlıklarda müsteşar, diğer kamu idarelerinde en üst yönetici, il özel idarelerinde vali
ve belediyelerde belediye başkanı üst yöneticidir. Ancak, Millî Savunma Bakanlığında üst
yönetici Bakandır.
Üst yöneticiler, idarelerinin stratejik planlarının ve bütçelerinin kalkınma planına, yıllık
programlara, kurumun stratejik plan ve performans hedefleri ile hizmet gereklerine uygun
olarak hazırlanması ve uygulanmasından, sorumlulukları altındaki kaynakların etkili,
ekonomik ve verimli şekilde elde edilmesi ve kullanımını sağlamaktan, kayıp ve kötüye
kullanımının önlenmesinden, malî yönetim ve kontrol sisteminin işleyişinin gözetilmesi,
izlenmesi ve bu Kanunda belirtilen görev ve sorumlulukların yerine getirilmesinden
Bakana; mahallî idarelerde ise meclislerine karşı sorumludurlar.
Üst yöneticiler, bu sorumluluğun gereklerini harcama yetkilileri, malî hizmetler birimi ve iç
denetçiler aracılığıyla yerine getirirler.
Bütçe türleri ve kapsamı
Genel yönetim kapsamındaki idarelerin bütçeleri; merkezî yönetim bütçesi, sosyal
güvenlik kurumları bütçeleri ve mahallî idareler bütçeleri olarak hazırlanır ve uygulanır.
Kamu idarelerince bunlar dışında herhangi bir ad altında bütçe oluşturulamaz.
Merkezî yönetim bütçesi, bu Kanuna ekli (I), (II) ve (III) sayılı cetvellerde yer alan
kamu idarelerinin bütçelerinden oluşur.
Genel bütçe, Devlet tüzel kişiliğine dahil olan ve bu Kanuna ekli (I) sayılı cetvelde yer
alan kamu idarelerinin bütçesidir.
Özel bütçe, bir bakanlığa bağlı veya ilgili olarak belirli bir kamu hizmetini yürütmek
üzere kurulan, gelir tahsis edilen, bu gelirlerden harcama yapma yetkisi verilen, kuruluş
ve çalışma esasları özel kanunla düzenlenen ve bu Kanuna ekli (II) sayılı cetvelde yer
alan her bir kamu idaresinin bütçesidir.
Düzenleyici ve denetleyici kurum bütçesi, özel kanunlarla kurul, kurum veya üst
kurul şeklinde teşkilatlanan ve bu Kanuna ekli (III) sayılı cetvelde yer alan her bir
düzenleyici ve denetleyici kurumun bütçesidir.
Sosyal güvenlik kurumu bütçesi, sosyal güvenlik hizmeti sunmak üzere, kanunla
kurulan ve bu Kanuna ekli (IV) sayılı cetvelde yer alan her bir kamu idaresinin bütçesidir.
Mahallî idare bütçesi, mahallî idare kapsamındaki kamu idarelerinin bütçesidir.
Ödeneklerin kullanılması
Bütçe ödeneklerinin kullanılmasında aşağıda belirtilen esaslara uyulur:
(a) Genel bütçe kapsamındaki kamu idareleri, ayrıntılı
harcama programlarını hazırlar ve vize edilmek üzere Maliye Bakanlığına gönderir. Bütçe
ödenekleri, Maliye Bakanlığınca belirlenecek esaslar çerçevesinde, nakit planlaması da
dikkate alınarak vize edilen ayrıntılı harcama programları ve serbest bırakma oranlarına
göre kullanılır.
(b) Özel bütçeli idareler ve sosyal güvenlik kurumları ayrıntılı finansman programlarını
hazırlar ve harcamalarını bu programa uygun olarak yaparlar.
(c) Ayrıntılı harcama ve finansman programlarının hazırlanmasına, vize edilmesine,
uygulanmasına ve uygulamanın izlenmesine dair usûl ve esaslar Maliye Bakanlığınca
belirlenir.
d) Kamu idareleri, bütçelerinde yer alan ödeneklerin üzerinde harcama yapamaz.
Bütçeyle verilen ödenekler, tahsis edildikleri amaçlar doğrultusunda yılı içinde yaptırılan
iş, satın alınan mal ve hizmetler ile diğer giderlerin karşılanmasında kullanılır. Ancak, ait
olduğu malî yılda ödenemeyen ve emanet hesabına alınamayan zamanaşımına
uğramamış geçen yıllar borçları ile ilama bağlı borçlar, ilgili kamu idaresinin cari yıl
bütçesinden ödenir.
e) Cari yılda kullanılmayan ödenekler yıl sonunda iptal edilir.
f) Genel veya kısmi seferberlik, savaş ilanı veya Bakanlar Kurulu kararıyla zorunlu askeri
hazırlıkların yapıldığı olağanüstü hallerde Millî Savunma Bakanlığı, Jandarma Genel
Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığı bütçelerindeki mevcut ödenekler, bu idarelerin
ödenek toplamları aşılmamak şartıyla, birleştirilerek kullanılabilir. Bu durumda da mevcut
ödeneklerin yeterli olmaması halinde toplam ödenek tutarının yüzde on beşine kadar ek
harcama yapılabilir. Yukarıda sayılan hallerde sevk ve intikalle ilgili giderler için, harcama
yetkililerinin onayıyla görevlendirilecek mutemetlere gereken miktarda avans verilebilir ve
gönderilecek ödeneğe istinaden bir ay içinde mahsup edilir.
Ödenek aktarmaları
Merkezî yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin bütçeleri arasındaki ödenek aktarmaları
kanunla yapılır.
Ancak, merkezî yönetim kapsamındaki kamu idareleri, aktarma yapılacak tertipteki
ödeneğin, yılı bütçe kanununda farklı bir oran belirlenmedikçe yüzde beşine kadar kendi
bütçeleri içinde ödenek aktarması yapabilirler. Bu şekilde yapılan aktarmalar, yedi gün
içinde Maliye Bakanlığına bildirilir.
Personel giderleri tertiplerinden, aktarma yapılmış tertiplerden ve yedek ödenekten
aktarma yapılmış tertiplerden, diğer tertiplere aktarma yapılamaz.
Örtülü ödenek
Örtülü ödenek; kapalı istihbarat ve kapalı savunma hizmetleri, Devletin millî güvenliği ve
yüksek menfaatleri ile Devlet itibarının gerekleri, siyasi, sosyal ve kültürel amaçlar ve
olağanüstü hizmetlerle ilgili Hükümet icapları için kullanılmak üzere Başbakanlık bütçesine
konulan ödenektir. Kanunlarla verilen görevlerin gerektirdiği istihbarat hizmetlerini
yürüten diğer kamu idarelerinin bütçelerine de örtülü ödenek konulabilir. Örtülü ödenek,
bu amaçlar dışında ve Başbakanın ve ailesinin kişisel harcamaları ile siyasi partilerin idare,
propaganda ve seçim ihtiyaçlarında kullanılamaz. İlgili yılda bu amaçla tahsis edilen
ödenekler toplamı, genel bütçe başlangıç ödenekleri toplamının binde beşini geçemez.
Başbakanlık ve diğer ilgili idare bütçelerinde yer alan örtülü ödeneklerin kullanılma yeri,
giderin kimin tarafından yapılacağı, hesapların tutulma ve kapatılma yöntemi, gideri
yapanın değişmesi halinde yeni yetkiliye hangi belgelerin aktarılacağı Başbakan tarafından
belirlenir.
Örtülü ödeneklere ilişkin giderler Başbakan, Maliye Bakanı ve ilgili Bakan tarafından
imzalanan kararname esaslarına göre gerçekleştirilir ve ödenir.
Kamu yatırım projeleri
Kamu yatırım projeleri 19.6.1994 tarihli ve 540 sayılı Kanun Hükmünde Kararname,
Yatırım Programı Hazırlama Rehberi ve ilgili diğer mevzuat hükümleri çerçevesinde
hazırlanır, uygulanır ve izlenir.
Bütçelerden yardım yapılması
Gerçek veya tüzel kişilere kanuni dayanağı olmadan kamu kaynağı kullandırılamaz,
yardımda bulunulamaz veya menfaat sağlanamaz. Ancak, genel yönetim kapsamındaki
kamu idarelerinin bütçelerinde öngörülmüş olmak kaydıyla; kamu yararı gözetilerek
dernek, vakıf, birlik, kurum, kuruluş, sandık ve benzeri teşekküllere yardım yapılabilir.
Bu yardımların yapılması, kullanılması, izlenmesi, denetlenmesi ve kamuoyuna
açıklanmasına ilişkin esas ve usuller Maliye Bakanlığınca hazırlanarak Bakanlar Kurulunca
çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.
Harcama yetkisi ve yetkilisi
Bütçeyle ödenek tahsis edilen her bir harcama biriminin en üst yöneticisi harcama
yetkilisidir.
Ancak, teşkilât yapısı ve personel durumu gibi nedenlerle harcama yetkililerinin
belirlenmesinde güçlük bulunan idareler ile bütçelerinde harcama birimleri
sınıflandırılmayan idarelerde harcama yetkisi, üst yönetici veya üst yöneticinin
belirleyeceği kişiler tarafından; mahallî idarelerde İçişleri Bakanlığının, diğer idarelerde ise
Maliye Bakanlığının uygun görüşü üzerine yürütülebilir.
Kanunların verdiği yetkiye istinaden yönetim kurulu, icra komitesi, komisyon ve benzeri
kurul veya komite kararıyla yapılan harcamalarda, harcama yetkisinden doğan sorumluluk
kurul, komite veya komisyona ait olur.
Genel yönetim kapsamındaki kamu idarelerinde; idareler, merkez ve merkez dışı birimler
ve görev unvanları itibarıyla harcama yetkililerinin belirlenmesine, harcama yetkisinin bir
üst yönetim kademesinde birleştirilmesine ve devredilmesine ilişkin usûl ve esaslar Maliye
Bakanlığınca belirlenir. Harcama yetkisinin devredilmesi, yetkiyi devredenin idarî
sorumluluğunu ortadan kaldırmaz.
Harcama yetkilileri bütçede öngörülen ödenekleri kadar, ödenek gönderme belgesiyle
kendisine ödenek verilen harcama yetkilileri ise tahsis edilen ödenek tutarında harcama
yapabilir.
Harcama talimatı ve sorumluluk
Bütçelerden harcama yapılabilmesi, harcama yetkilisinin harcama talimatı vermesiyle
mümkündür. Harcama talimatlarında hizmet gerekçesi, yapılacak işin konusu ve tutarı,
süresi, kullanılabilir ödeneği, gerçekleştirme usulü ile gerçekleştirmeyle görevli olanlara
ilişkin bilgiler yer alır.
Harcama yetkilileri, harcama talimatlarının bütçe ilke ve esaslarına, kanun, tüzük ve
yönetmelikler ile diğer mevzuata uygun olmasından, ödeneklerin etkili, ekonomik ve
verimli kullanılmasından ve bu Kanun çerçevesinde yapmaları gereken diğer işlemlerden
sorumludur.
Giderin gerçekleştirilmesi
Bütçelerden bir giderin yapılabilmesi için iş, mal veya hizmetin belirlenmiş usul ve
esaslara uygun olarak alındığının veya gerçekleştirildiğinin, görevlendirilmiş kişi veya
komisyonlarca onaylanması ve gerçekleştirme belgelerinin düzenlenmiş olması gerekir.
Giderlerin gerçekleştirilmesi; harcama yetkililerince belirlenen görevli tarafından
düzenlenen ödeme emri belgesinin harcama yetkilisince imzalanması ve tutarın hak
sahibine ödenmesiyle tamamlanır.
Gerçekleştirme görevlileri, harcama talimatı üzerine; işin yaptırılması, mal veya
hizmetin alınması, teslim almaya ilişkin işlemlerin yapılması, belgelendirilmesi ve ödeme
için gerekli belgelerin hazırlanması görevlerini yürütürler.
Elektronik ortamda oluşturulan ortak bir veri tabanından yararlanmak suretiyle yapılacak
harcamalarda, veri giriş işlemleri gerçekleştirme görevi sayılır. Bu fıkranın uygulanmasına
ilişkin esas ve usûller Maliye Bakanlığınca belirlenir.
Gerçekleştirme görevlileri, bu Kanun çerçevesinde yapmaları gereken iş ve işlemlerden
sorumludurlar.
Giderin çeşidine göre aranacak gerçekleştirme belgelerinin şekil ve türleri; kamu borç
yönetimine ilişkin olanlarda Hazine Müsteşarlığının uygun görüşünün alınması kaydıyla,
merkezî yönetim kapsamındaki kamu idareleri için Maliye Bakanlığınca, mahallî idareler
için İçişleri Bakanlığınca, sosyal güvenlik kurumları için de bağlı veya ilgili oldukları
bakanlıklar tarafından, Maliye Bakanlığının uygun görüşü alınmak suretiyle çıkarılacak
yönetmeliklerle belirlenir.
Ön ödeme
Harcama yetkilisinin uygun görmesi ve karşılığı ödeneğin saklı tutulması kaydıyla, ilgili
kanunlarda
öngörülen
haller
ile
gerçekleştirme
işlemlerinin
tamamlanması
beklenilemeyecek ivedi veya zorunlu giderler için avans vermek veya kredi açmak
suretiyle ön ödeme yapılabilir. Verilecek avansın üst sınırları merkezî yönetim bütçe
kanununda gösterilir.
Sözleşmesinde belirtilmek ve yüklenme tutarının yüzde otuzunu geçmemek üzere,
yüklenicilere, teminat karşılığında bütçe dışı avans ödenebilir. İlgili kanunların bütçe dışı
avans ödenmesine ilişkin hükümleri saklıdır.
Muhasebe yetkilileri ödeme aşamasında, ödeme emri belgesi ve eki belgeler üzerinde;
a) Yetkililerin imzasını,
b) Ödemeye ilişkin ilgili mevzuatında sayılan belgelerin tamam olmasını,
c) Maddi hata bulunup bulunmadığını,
d) Hak sahibinin kimliğine ilişkin bilgileri,
Kontrol etmekle yükümlüdür.
Ayniyat işleri
Mal sağlama ve kayıt: TSM’lere mal girdisi, genellikle halk sağlığı müdürlüğü kanalı
olur. TSM’ye bağışlanan mallar da aslında halk sağlığı müdürlüğüne yapılmış sayılır. Fakat
bağışlayan kişi, bu malın o sağlık kuruluşunda kullanılması koşulu ile bağış yapmışsa mal
o kuruluşa teslim edilir.
Sağlık kuruluşuna gereken bir eşya için, önce bir Taşınır İstek Belgesi doldurulur,
böyle bir form yoksa, resmi bir yazı ile halk sağlığı müdürlüğünden istekte bulunur.
Bazen, bir istek olmaksızın, halk sağlığı müdürlüğü uygun gördüğü malzemeyi sağlık
kuruluşuna gönderebilir.
Kuruluşa getirilen mal ile birlikte, malı getiren kişi bir de irsaliye ve resmi yazı getirir.
Yazıda, gönderilen mal ile ilgili adet ve fiyat belirlemeleri vardır ve malın kabul edilerek,
kesilecek taşınır işlem fişi gönderilmesi istenilmektedir. İrsaliye, getirilen malın
taşınmasına izin veren belgedir.
Gelen mal, kuruluşa kabul edilmeden önce kontrol edilmeli, irsaliyede belirtilen mal olup
olmadığı, miktarının tam olup olmadığı, sağlam olup olmadığı, araştırılmalıdır.
Bundan sonra yapılacak iş kuruluş sekreterinin gelen mal için bir “taşınır işlem fişi”
düzenlemesidir. Fişin altını sekreter ve kuruluş hekimi imzalar. Bir kopyası malı gönderen
kuruluşa iletilir, ikinci kopyası gelen resmi yazı ile birlikte evrak dosyasına yerleştirilir, son
kopyası da makbuz koçanında kalır. Taşınır işlem fişi kesilen bir mal, artık o sağlık
biriminin malıdır. Daha doğrusu, mal aslında Sağlık Bakanlığına aittir. Fakat sağlık
kuruluşu bu malı kullanmak ve korumakla görevlendirilmiştir.
Taşınır işlem fişi kesilerek sağlık kuruluşunun malı durumuna gelen mal, ister demirbaş
olsun, isterse tüketim malzemesi olsun, Tüketim Malzemeleri Defteri kayıt edilir. (Bu
defter “Tüketim Malzemeleri Defteri” denilen defter değildir. Sağlık kuruluşunda bu
defteri tutmazlar.) Bu mal bir demirbaş ise, aynı zamanda, “Dayanıklı Taşınırlar
Defteri”ne de kaydedilir. Bu defterdeki kayıt sıra numarası, demirbaşın bir yerine yazılır
(Eşyanın niteliğini yazmaya elvermiyorsa yazılmaz).
Personele mal teslimi: Eğer demirbaş eşya bir personel tarafından kullanılacaksa,
sekreter ve eşyayı kullanacak kişi arasında düzenlenecek bir Zimmet Fişi ile eşya o
personele teslim edilir. Bunun anlamı, o malın kullanılmasından ve korunmasından,
bundan böyle o personelin sorumlu olacağıdır. Bu teslim senedi aslında tıbbi sekreteri
güvence altına almak içindir, Personel, o malı artık kullanmayacağı ya da o sağlık
kuruluşundan ayrılacağı zaman yine karşılıklı imzalanacak bir senetle, malı sekretere iade
etmelidir. Personele teslim edilen mal ambardan çıkartılan bir tüketim malzemesi ise,
Tüketim Malzemeleri Defterinin çıktı kısmına yazılır ve yine bir senet karşılığı
kullanılacak personele verilir.
Her büroda (odada, laboratuvarda vb.) bulunan demirbaş eşyanın bir Dayanıklı
Taşınırlar Listesi o büronun duvarına asmak gereklidir. Bunun anlamı, o bürodaki
eşyanın, o büroda çalışanlara emanet edildiği ve korunmalarından o büroda çalışanların
sorumlu olduğudur.
Kayıttan düşme (Terkin) işlemi: Eskiyen, kırılan, bozularak kullanılamaz duruma
gelen demirbaşların, kayıttan düşürülmeleri bir takım işlemler sonucu olabilir. Personel,
bu formaliteleri tamamlamadan o malı yok ederlerse, sorumlu olurlar ve ödemek (tazmin
etmek) zorunda kalabilirler. Bu işlemlere “kayıttan düşme işlemleri” denir.
Terkin işleminin nasıl olması gerektiği konusunda zaman zaman Maliye Bakanlığınca
genelgeler yayınlanmaktadır. Bu genelgeler ışığında Sağlık Bakanlığı bakanlığına ait
kuruluşlarda terkin işlemlerinin nasıl yapılacağını açıklamaktadır.
Öncelikle, söz konusu malın neden (kaza sonucu kırılma, eskime vb.) terk edileceği
konusunda “Kayıttan Düşme Teklif ve Onay Tutanağı” düzenlenir. Böyle bir form
yoksa aynı konular bir tutanak ile belirlenmelidir. Daha sonra, terk edilmesi düşünülen
bütün malzeme bir liste halinde, tutanaklarla birlikte bir resmi yazı ile halk sağlığı
müdürlüğüne iletilir. Halk sağlığı müdürlüğü ilgili genelge uyarınca kendi yetkilerine giren
malzeme için karar verir. Bunun dışındakileri terkin izni almak üzere Sağlık
Bakanlığı/Türkiye Halk Sağlığı Kurumuna iletir. İta amirinden ya da Bakanlıktan terkin
talebinin uygun görüldüğüne ait cevap gelinceye kadar, o malzeme (bütünü, ya da kırık
parçaları) saklanır. Kayıttan düşmesinin uygun olduğunu bildiren cevap alındıktan sonra,
Dayanıklı Taşınırlar Defterinde, o malın kaydı üzeri kırmızı bir kalemle çizilir ve satır
sonundaki uygun yere terkine izin veren yazının tarih numarası işlenir. Terkin işlemi
tamamlanan malzeme ya sağlık kuruluşunun hurdalığında saklanır ya da yine bir resmi
yazı ekinde, tamir ve bakım atölyelerine gönderilir.
Aslında, bu malzemenin para edecek parçalarının sağlık kuruluşunun bulunduğu ilçenin
mal müdürlüğüne, tutanak karşılığı teslimi gerekir. Ancak, ayniyat işlerine karşı duyarlı ve
tedirgin olan memurlar, bu malzemeyi devretmek ya da atmaktansa, uzun süre kuruluş
hurdalığında saklamayı tercih ederler. Bu doğru bir uygulama değildir. Malzeme ya
Bakanlığın tamirhanesine ya da ilçe mal müdürlüğüne teslim edilmelidir. Teslim etmeye
değer bir malzeme değilse atılmalıdır.
Ambar: Kamu idarelerine ait taşınırların kullanıma verilinceye kadar veya kullanımdan
iade edildiğinde muhafaza edildiği yeri,
Dayanıklı taşınırlar: Taşınır Kod Listesinin (B) bölümünde gösterilen makine ve cihazlar
ile taşıtlar ve demirbaşları,
Demirbaşlar: Belirli bir hizmete tahsis amacıyla edinilen, belli bir süreye tâbi olmaksızın
uzun süre kullanılabilen ve kullanılmakla yok olmayan, çeşitleri ile kod numaraları Taşınır
Kod Listesinin (B) bölümü 255 hesap detayında yer alan taşınırları,
Harcama birimi: Kamu idaresi bütçesinde ödenek tahsis edilen ve harcama yetkisi
bulunan merkez birimi ile ödenek gönderme belgesiyle harcama yetkisi verilen merkez
dışı birimi,
Harcama yetkilisi: Harcama biriminin en üst yöneticisini,
Hurda: Ekonomik ömrünü tamamlamış olan veya tamamlamadığı halde teknik ve fiziki
nedenlerle alınış amaçları doğrultusunda kullanılması imkânı kalmayan veya tamiri
mümkün veya ekonomik olmayan arızalar nedeniyle kullanılmasında yarar görülmeyerek
hizmet dışı bırakılan taşınırlar ile üretim sırasında elde edilen kırpıntı, döküntü ve artık
parçaları,
Makine ve cihazlar: Çeşitleri ile kod numaraları Taşınır Kod Listesinin (B) bölümü 253
hesap detayında yer alan, üretim ve hizmet amacıyla kullanılan her türlü makine, cihaz ve
aletleri,
Malî hizmetler: Kanunun 60 ıncı maddesinde sayılan görevleri,
Rayiç bedel: Taşınırların değerleme günü ve yerindeki normal alım ve satım değerini,
Strateji geliştirme birimi: Strateji geliştirme başkanlıkları, strateji geliştirme daire
başkanlıkları, strateji geliştirme ve malî hizmetlerin yerine getirildiği müdürlükleri, mahalli
idarelerde ilgili mevzuatında yer alan hükümler çerçevesinde kurulacak birimleri ve
strateji geliştirme birimi kurulmayan idarelerin mevcut yapılarında malî hizmetlerini
yürüten birimleri,
Taşınır: Çeşitleri ile kod numaraları Yönetmeliğe ekli Taşınır Kod Listesinin (A) ve (B)
bölümlerinde gösterilen taşınırları,
Taşınır I inci düzey detay kodu: Taşınır Kod Listesinde gösterilen taşınır hesap
kodundan sonra gelen iki haneli detay kodunu,
Taşınır II nci düzey detay kodu: Taşınır Kod Listesinde gösterilen taşınır I inci düzey
detay kodundan sonra gelen iki haneli detay kodunu,
Taşınır hesap kodu: 3/5/2005 tarihli ve 2005/8844 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile
yürürlüğe konulan Genel Yönetim Muhasebe Yönetmeliği çerçeve hesap planında yer alan
ve taşınırın kaydedildiği ilgili hesap kodunu,
Taşınır kayıt ve kontrol yetkilisi: Harcama yetkilisi adına taşınırları teslim alan,
koruyan, kullanım yerlerine teslim eden, bu Yönetmelikte belirtilen esas ve usullere göre
kayıtları tutan ve bunlara ilişkin belge ve cetvelleri düzenleyen ve bu hususlarda hesap
verme sorumluluğu çerçevesinde harcama yetkilisine karşı sorumlu olan görevlileri,
Taşınır kodu: Taşınırın kayıtlarda detaylı izlendiği, taşınır hesap kodu ile taşınır I ve II
nci düzey detay kodu ve sonraki düzey detay kodlarının birleşiminden oluşan kodu,
Taşınır konsolide görevlisi: Kamu idaresinin taşınır kayıt ve kontrol yetkililerinden
aldığı harcama birimi taşınır hesaplarını konsolide ederek taşınır hesap cetvellerini
hazırlamak ve biriminin bir üst teşkilattaki taşınır konsolide görevlisine vermekle sorumlu
olan görevlileri,
Taşıtlar: Yolcu ve yük taşımacılığında kullanılanlar ile özel amaçlı kullanımlar için
muhtelif cihazlarla donatılmış bulunan ve çeşitleri ile kod numaraları Taşınır Kod Listesinin
(B) bölümü 254 hesap detayında gösterilen taşıtları,
Tüketim malzemeleri: Belirli bir hizmetin üretilmesinde kullanılan, kullanımı sonucunda
tükenen veya bir süre kullanıldıktan sonra ilk özelliklerini kısmen veya tamamen
kaybederek bir daha kullanılamayacak duruma gelen, çeşitleri ile kod numaraları Taşınır
Kod Listesinin (A) bölümü 150 hesap detayında yer alan malzemeleri,
Üst yönetici: Bakanlıklarda müsteşarı, Milli Savunma Bakanlığında bakanı, diğer kamu
idarelerinde en üst yöneticiyi, il özel idarelerinde valiyi, belediyelerde belediye başkanını,
ifade eder.
Taşınır kayıt ve kontrol yetkilileri
(1) Taşınır kayıt ve kontrol yetkilileri, harcama yetkililerince, memuriyet veya çalışma
unvanına bağlı kalmaksızın, taşınır kayıt ve işlemlerini bu Yönetmelikte belirtilen usule
uygun şekilde yapabilecek bilgi ve niteliklere sahip personel arasından görevlendirilir. Dış
temsilciliklerde taşınır kayıt ve kontrol yetkilileri misyon şefleri tarafından görevlendirilir.
Taşınır işlemleri yoğun olan harcama birimlerinde birden fazla taşınır kayıt ve kontrol
yetkilisi görevlendirilebilir.
(2) Taşınır kayıt ve kontrol yetkililerinin görev ve sorumlulukları aşağıda belirtilmiştir.
a) Harcama birimince edinilen taşınırlardan muayene ve kabulü yapılanları cins ve
niteliklerine göre sayarak, tartarak, ölçerek teslim almak, doğrudan tüketilmeyen ve
kullanıma verilmeyen taşınırları sorumluluğundaki ambarlarda muhafaza etmek.
b) Muayene ve kabul işlemi hemen yapılamayan taşınırları kontrol ederek teslim almak,
bunların kesin kabulü yapılmadan kullanıma verilmesini önlemek.
c) Taşınırların giriş ve çıkışına ilişkin kayıtları tutmak, bunlara ilişkin belge ve cetvelleri
düzenlemek ve taşınır yönetim hesap cetvellerini konsolide görevlisine göndermek.
ç) Tüketime veya kullanıma verilmesi uygun görülen taşınırları ilgililere teslim etmek.
d) Taşınırların yangına, ıslanmaya, bozulmaya, çalınmaya ve benzeri tehlikelere karşı
korunması için gerekli tedbirleri almak ve alınmasını sağlamak.
e) Ambarda çalınma veya olağanüstü nedenlerden dolayı meydana gelen azalmaları
harcama yetkilisine bildirmek.
f) Ambar sayımını ve stok kontrolünü yapmak, harcama yetkilisince belirlenen asgarî stok
seviyesinin altına düşen taşınırları harcama yetkilisine bildirmek.
g) Kullanımda bulunan dayanıklı taşınırları bulundukları yerde kontrol etmek, sayımlarını
yapmak ve yaptırmak.
ğ) Harcama biriminin malzeme ihtiyaç planlamasının yapılmasına yardımcı olmak.
h) Kayıtlarını tuttuğu taşınırların yönetim hesabını hazırlamak ve harcama yetkilisine
sunmak.
(3) Ayrıca taşınır kayıt ve kontrol yetkilileri, sorumluluklarında bulunan ambarlarda kasıt,
kusur, ihmal veya tedbirsizlikleri nedeniyle meydana gelen kayıp ve noksanlıklardan
sorumludurlar.
(4) Taşınır kayıt ve kontrol yetkilileri sorumluluklarında bulunan ambarları devir ve teslim
etmeden görevlerinden ayrılamazlar.
Taşınır konsolide görevlileri
(1) Kamu idarelerinin merkez ve taşra harcama birimlerinin taşınır hesaplarının, ilçe, il,
bölge, dış temsilcilik ve merkez teşkilatları itibarıyla konsolide edilmesi işlemlerini
yürütmek üzere merkez, bölge, il ve gerek görülmesi halinde ilçe teşkilatlarında birer
taşınır konsolide görevlisi belirlenir.
(2) Taşınır konsolide görevlisi, kamu idarelerinin merkez teşkilatlarında strateji geliştirme
birimi yöneticisine bağlı malî hizmetleri yürüten birimin bünyesindeki taşınır kayıt
işlemlerinden sorumlu yöneticidir. İlçe, il veya bölge teşkilatlarında ise taşınır konsolide
görevlisi, bu teşkilatların en üst yöneticileri tarafından belirlenir.
(3) Merkezdeki taşınır konsolide görevlileri, harcama birimleri ile dış temsilciliklerden ve
taşradaki taşınır konsolide görevlilerinden aldıkları Taşınır Hesap Cetvellerini konsolide
ederek, idarenin Taşınır Kesin Hesap Cetveli ile Taşınır Hesabı İcmal Cetvelini, üst yönetici
adına hazırlamakla yükümlüdür.
Muhasebe yetkililerinin taşınır hesabına ilişkin görev ve sorumlulukları
(1) Taşınır işlemlerine ilişkin muhasebe kayıtları, Genel Yönetim Muhasebe Yönetmeliğine
dayanılarak çıkarılmış ilgili muhasebe düzenlemeleri ve bu Yönetmelik hükümleri
çerçevesinde muhasebe yetkilileri tarafından yapılır.
(2) Muhasebe yetkilileri, harcama birimlerince hazırlanan Harcama Birimi Taşınır Yönetim
Hesabı Cetvelinde gösterilen tutarların muhasebe kayıtlarıyla uygunluğunu kontrol ederek
onayladıktan sonra, harcama yetkilisine göndermekle görevli ve sorumludurlar.
(3) Muhasebe yetkililerinin bu Yönetmelikteki görevleriyle ilgili sorumlulukları, taşınır
işlemlerine ilişkin muhasebe kayıtlarının, dayanağı belgelere uygunluğu ile harcama
birimlerince hazırlanan Harcama Birimi Taşınır Yönetim Hesabı Cetvellerini inceleyip
onaylayarak harcama yetkilisine vermekle sınırlıdır.
Defterler (1) Taşınır işlemlerinde, özelliklerine göre tutulacak defterler şunlardır.
a) Tüketim Malzemeleri Defteri: Bu defter, Taşınır Kod Listesinin (A) bölümünde yer
alan tüketim malzemelerinin giriş ve çıkış kayıtları için kullanılır.
b) Dayanıklı Taşınırlar Defteri: Bu defter, Taşınır Kod Listesinin (B) bölümünde yer
alan dayanıklı taşınırların kayıtları için kullanılır. Her bir dayanıklı taşınıra ait giriş ve çıkış
kayıtları ayrı yapılır.
c) Müze Defteri: Bu defter, müzelerde sergilenen veya sergilenmek üzere muhafaza
altında bulundurulan taşınırlar için tutulur. Her bir taşınır için ayrı kayıt yapılır.
ç) Kütüphane Defteri: Bu defter, kütüphanelerdeki yazma ve basma nadir eserler ile kitap
ve kitap dışı materyal için tutulur. Her bir taşınır için ayrı kayıt yapılır.
Belge ve cetveller
(1) Taşınır işlemlerinde, işlem türüne göre aşağıda belirtilen belge ve cetveller kullanılır.
a) Taşınır İşlem Fişi: İlgili mevzuatı çerçevesinde kabul edilerek teslim alınan
taşınırların girişleri ile taşınırların çıkış ve ambarlar arasında devir işlemlerinde, dayanıklı
taşınırların niteliklerini değiştiren esaslı onarım ve ilaveler sonucu değer artışlarında,
kayıtlara esas olmak üzere 5 örnek numaralı Taşınır İşlem Fişi düzenlenir. Müze ve
kütüphanelerdeki eserler için ise 5/A örnek numaralı Taşınır İşlem Fişi kullanılır. Taşınır
İşlem Fişleri en az üç nüsha olarak düzenlenir ve her malî yılbaşında "1"den başlamak
üzere bir sıra numarası verilir. Fiş, dayanağını oluşturan belgenin tarihinden önceki bir
tarihi taşıyamaz. Taşınır İşlem Fişinin elektronik ortamda düzenlenemediği hallerde, seri
ve sıra numaralı olarak bastırılmış fişler kullanılır. Düzenlenen Taşınır İşlem Fişlerinin
nüshaları hakkında Yönetmeliğin ilgili maddelerine göre işlem yapılır. İhtiyaç
duyulduğunda kullanılmak üzere satın alınarak depolanan ya da arşivlenenler ile süreli
yayınlardan ciltletilmiş olanlar hariç olmak üzere aşağıda sayılan hallerde Taşınır İşlem
Fişi düzenlenmez.
1) Satın alındığı andan itibaren tüketimi yapılan su, doğalgaz, kum, çakıl, bahçe toprağı,
bahçe gübresi ve benzeri maddeler,
2) Makine, cihaz, taşıt ve iş makineleri ile demirbaşların servislerince yapılan bakım ve
onarımlarında kullanılan yedek parçalar ile doğrudan taşıtların depolarına konulan
akaryakıt, likit gaz (LPG) ve yağlar,
3) Kısa sürede tüketilen mutfak tipi tüpler ve yangın söndürme tüplerine yapılan gaz
dolumları ile yazıcı kartuşlarının dolumları,
4) Dergi ve gazete gibi süreli yayınlar ile arşivlenme niteliği olmayan kütüphane
materyalleri.
b) Zimmet Fişi: Taşınır Kod Listesinin (B) bölümünde gösterilen kara taşıtları ve iş
makinelerinin bunları sürekli olarak kullanacak personele verilmesinde 6 örnek numaralı
Zimmet Fişi düzenlenir. Bu Fiş, vardiya usulü çalışılan yerlerde kullanılan kara taşıtları ve
iş makineleri için işyerinde koordinasyonu sağlayan sorumlu yönetici adına düzenlenir.
Demirbaş, makine ve cihazların kullanıma verilmesinde ise 6/A örnek numaralı Zimmet
Fişi düzenlenir.
c) Taşınır İstek Belgesi: Bu Belge, ambardan taşınır talep edildiğinde kullanılır ve
talepte bulunan birim yetkilisinin onayını taşır.
ç) Dayanıklı Taşınırlar Listesi: Bu Liste, Taşınır Kod Listesinin (B) bölümünde
gösterilen taşınırlardan oda, büro, bölüm, atölye ve servislerde kullanılmak üzere
verilenler için iki nüsha olarak düzenlenir. Listenin bir nüshası taşınırın bulunduğu yerde
asılı bulundurulur. Diğer nüshası ise taşınır kayıt kontrol yetkilisi tarafından dosyasında
saklanır.
d) Taşınır Geçici Alındısı: Bu Alındı, muayene ve kabul işlemi derhal yapılamayan
hallerde, taşınırların geçici olarak teslim alınmasında düzenlenir. Alındının birinci nüshası
taşınırı teslim edene verilir. Muayene ve kabul işleminden sonra kabul edilen taşınırlar için
Taşınır İşlem Fişi düzenlenir ve bu Fişin tarih ve numarası geçici alındının dosyasında
saklanan ikinci nüshası üzerine kaydedilir. Muayene ve kabul işleminden sonra kabul
edilmeyen taşınırlarda ise ilgiliye verilen Taşınır Geçici Alındısı geri alınarak dosyasındaki
ikinci nüshasıyla birleştirilir. Alındının geri alınamaması halinde ikinci nüshası üzerine
durumu belirtir açıklama yapılır.
e) Kayıttan Düşme Teklif ve Onay Tutanağı: Bu Tutanak, taşınırın kaybolma,
çalınma ve fire gibi herhangi bir nedenle yok olması; yıpranma, kırılma veya bozulma gibi
nedenlerle kullanılamaz hale gelmesi; hurdaya ayrılması ile canlı taşınırların ölmesi gibi
nedenlerle kayıtlardan düşülmesini sağlamak amacıyla üç nüsha olarak düzenlenir ve
verilen yetki çerçevesinde üst yönetici veya harcama yetkilisi tarafından onaylanır. Bir
nüshası, çıkış kaydına esas olmak üzere düzenlenen Taşınır İşlem Fişine, ikinci nüshası
muhasebe birimine gönderilecek Taşınır İşlem Fişine eklenir. Diğer nüshası ise dosyasında
saklanır. Bu Tutanak, bu bentte sayılan hallerin ortaya çıkması durumunda, bu durumun
araştırma gerektirmesi halinde harcama yetkilisi tarafından görevlendirilecek en az üç
kişiden oluşan komisyon kararına, gerektirmemesi halinde harcama yetkilisinin kararına,
sayım sonucunda taşınırların noksan çıkması halinde ise sayım kurulunun kararına
dayanılarak taşınır kayıt kontrol yetkilisince düzenlenir ve verilen yetki çerçevesinde üst
yönetici veya harcama yetkilisi tarafından onaylanır.
f) Ambar Devir ve Teslim Tutanağı: Bu Tutanak, taşınır kayıt ve kontrol yetkilileri
arasındaki ambar devir ve teslim alma işlemlerinde düzenlenir. Taşınırlar tutanağa taşınır
kodları itibarıyla kaydedilir. Kayıtlara göre ambarda bulunması gereken taşınırlar ile
sayımda fiilen bulunan miktarlar, varsa fazla ve noksanlar Tutanakta gösterilir. Tutanak
üç nüsha düzenlenir, bir nüshası devredene, bir nüshası devir alana verilir ve üçüncü
nüshası dosyasında saklanır.
g) Sayım Tutanağı: Bu Tutanak, taşınırların sayım işlemlerinde taşınır II nci düzey
detay kodu itibarıyla düzenlenir ve taşınırlar Tutanağa taşınır kodu düzeyinde kaydedilir.
Tutanağın sayım fazlası veya noksanına ilişkin sayfalarının bir nüshası, giriş-çıkış işlemleri
için düzenlenen Taşınır İşlem Fişi ekine, bir nüshası da Taşınır İşlem Fişinin muhasebe
birimine gönderilecek nüshasına bağlanır. Sayım tutanakları, dosyasında bir bütün olarak
saklanır.
ğ) Taşınır Sayım ve Döküm Cetveli: Bu Cetvel, taşınır kayıt ve kontrol yetkililerinin yıl
sonu hesaplarına ilişkin işlemlerinde taşınır I inci düzey detay kodunda gösterilen her bir
taşınır grubu için düzenlenir ve taşınırlar bu Cetvele taşınır II nci düzey detay kodu
düzeyinde kaydedilir. Cetvelin "Gelecek Yıla Devir" sütununda gösterilen miktarın, yıl
sonlarında sayım tutanaklarının "Sayımda Bulunan Miktar" sütununda gösterilen miktara
eşit olması gerekir.
h) Harcama Birimi Taşınır Yönetim Hesabı Cetveli: Bu Cetvel, harcama biriminin
taşınır yönetim hesabının çıkarılması amacıyla taşınır kayıt ve kontrol yetkilisi tarafından
harcama birimi itibarıyla taşınır I inci düzey detay kodunda gösterilen her bir taşınır grubu
için düzenlenir ve taşınırlar bu Cetvele taşınır II nci düzey detay kodu düzeyinde
kaydedilir.
ı) Taşınır Hesap Cetveli: Bu Cetvel, taşınır konsolide görevlilerince ilçe, il, bölge, dış
temsilcilik ve merkez birimlerinin taşınır hesabının çıkarılması işlemlerinde düzenlenir.
Harcama Birimi Taşınır Yönetim Hesabı Cetveli esas alınarak taşınır I inci düzey detay
kodunda gösterilen her bir taşınır grubu için düzenlenen bu Cetvele taşınırlar taşınır II nci
düzey detay kodu düzeyinde kaydedilir.
i) Taşınır Kesin Hesap Cetveli: Bu Cetvel, merkezdeki taşınır konsolide görevlisince
kamu idaresinin taşınır kesin hesabının çıkarılması amacıyla taşınır konsolide
görevlilerinden alınan Taşınır Hesap Cetveline dayanılarak taşınır I inci düzey detay
kodunda gösterilen her bir taşınır grubu için düzenlenir ve taşınırlar Cetvele taşınır II nci
düzey detay kodu düzeyinde kaydedilir.
j) Taşınır Kesin Hesap İcmal Cetveli: Bu Cetvel, kamu idaresinin taşınır kesin
hesabının çıkarılmasına ilişkin işlemlerde taşınır hesap kodunda gösterilen her bir taşınır
grubu için düzenlenir ve taşınırlar Cetvele taşınır I inci düzey detay kodu düzeyinde
kaydedilir.
k) Müze/Kütüphane Yönetim Hesabı Cetveli: Bu Cetvel, kamu idarelerinin elinde
bulunan veya müzelerdeki tarihi ve sanat değeri olan taşınırlar ile kütüphanelerde
bulunan yazma ve basma nadir eserler ile diğer materyallerin yönetim hesaplarının
verilmesinde düzenlenir.
HİYERARŞİK YAPILANMA
Yönetimin olduğu yerde ast-üst ilişkisi, yani, hiyerarşik düzen vardır. Hiyerarşi,
kademeleşmiş sorumluluk demektir. Örneğin, TSM - halk sağlığı müdürlüğü - il sağlık
müdürü - vali arasındaki üç kademeli hiyerarşik yapıyı ele alalım. Bu düzende, TSM belli
bir nüfustan sorumludur, halk sağlığı müdürlüğü birçok TSM’den sorumludur, il sağlık
müdürü bütün ilin sağlık işlerinden sorumludur, vali yalnızca sağlıktan değil, bütün kamu
hizmetlerinden sorumludur, Yani, hiyerarşik kademe yükseldikçe, sorumluluk da
artmaktadır. Bu yapıda TSM hekimi, halk sağlığı müdürünün astı; halk sağlığı müdürü ise
Valinin (il sağlık müdürü) astıdır.
Hiyerarşik düzenlerde, üst astın amiridir. Onun çalışmalarını yönlendirir, çalışmalarını
denetler ve değerlendirir. Ast, yasaların verdiği yetkiler içinde üstünün yönetimi ve
denetimi altında çalışır. Ancak Halk Sağlığı Müdürlüğü ile İl sağlık Müdürlüğü arasında
doğrudan bir ast üst ilişkisi yoktur, dolaylı bir ilişki vardır.
Hiyerarşik yapının çalışma düzeni ve kademeler arasındaki ilişkiler mevzuatla
belirlenmiştir. Teknik ilişkileri ve sevk ve idareyi düzenleyen mevzuattan söz edilebilir.
663 sayılı KHK ile Sağlık Bakanlığı Hiyerarşik yapılanmasındaki yatay örgütlenme modeli
daha da geliştirilmiş iş akış ve süreç tanımlamaları ile örgüt dikey bölümlerinin
arakademeleri arasında yatay işleyiş planlanmıştır.
TSM hizmetlerinin sevk ve idaresi açısından bilinmesi gereken başlıca mevzuat, Devlet
Memurları, İl İdaresi, Köy, Belediyeler, Harcırah kanunları ve 663 sayılı KHK ile bunlara
bağlı olarak çıkartılmış olan tüzük, yönetmelik, yönerge ve genelgelerdir.
Sağlık Bakanlığı Teşkilat Şeması.
Denetimin ilkeleri:
Denetim, yönetimin vazgeçilmez bir parçasıdır. Çağdaş anlamda denetim, yapılan
hizmetlerin verimli, etkili ve başarılı olmasını sağlamak için uygulanan değerlendirici, yol
gösterici ve kolaylaştırıcı işlemlerin bütünüdür. Denetim, hizmetlerin iyileştirilmesi için
yapılır. Yoksa hataları bulup, bunları cezalandırmak biçiminde anlaşılmamalıdır.
Denetimin üç aşamasından söz edilebilir:
1. Aksaklıkların belirlenmesi
2. Aksaklıkların nedenlerinin bulunması
3. Bu nedenlerin giderilmesi
a. Lojistik destek
b. Hizmetiçi eğitim
Ödüllendirme-cezalandırma
Örneğin, bir sağlık evi ebesinïıı kızamık aşısı uygulamalarında aksama olduğu belirlenmiş
ise, ikinci adım bunun nedenini araştırmaktır. Eğer neden, enjektör yokluğu ise, çözünı
yeterli sayıda enjektörü sağlamaktır (destek). Eğer, neden ebenin aşıyı kimlere ve nasıl
yapacağını bilmemesi ise, çözüm ebenin eğitilmesidir. Eğer, destek ve eğitim önlemlerine
karşın, kabul edilebilir bir mazereti olmadığı halde, ebe aşılamayı aksatıyorsa, o zaman
ebenin cezalandırılması yoluna gidilebilir.
Cezalandırma, personelin bir daha aynı hataya düşmemesi için yapılır. Cezalar, hem
cezalandırılan hem de diğer personel için birer uyarı niteliğindedir. Ancak, cezalar her
zaman amacına erişemez. Cezalandırılan personelin, bundan etkilenip ileride daha iyi
çalışacağı umulurken, tam tersi ortaya çıkabilir. Personel daha küskün ve verimsiz olabilir.
0 nedenle. cezalandırma vöntemine sık sık başvurmamalı, daha etkili yollar
araştırılınalıdır.
Cezalandırmanın karşıtı ödüllendirmedir. Ödüllendirme, parasal olabileceği gìbi (yasalarda
hangi durumlarda para ödülü verilehileceği yazılıdır), manevi de olabilir. Asıl olan, manevi
ödüllerdir. Amirin övücü sözleri, bir beğeni hareketi, diğer personele örnek gösterilme,
şükran belirtileri manevi ödüllerdir.
Ödüllendirilme, personeli güdüler, onların çalışma isteklerini kamçılar. Ancak, tıpkı
cezalandırmada olduğu gibi, ödüllendirmede de aşırı kaçmak sık ve gereksiz ödüller
dağıtmak, değerini ve etkisini azaltır.
Denetim teknikleri
Denetim akla geldiği zaman değil, yönetim sisteminin içinde, sürekli ve disiplinli biçimde
yapılmalıdır.
Denetim, ya merkezden ya da yerinde yapılır. Sözgelimi, personelin aylık çalışma
raporlarını inceleyip değerlendirmek bir tür merkezde denetinıdir. Sağlık evine giderek
ebeyi denetlemek ise, yerinde denetime ömektir.
Başlıca denetim teknikleri şunlardır:
1. Gözlem: Denetim gözlemle başlar, gözlemle sürer. Her türlü denetimde ve denetimin
her aşamasında gözlem yaparak personelin bilgisi, tutumu ve uygulamaları, hizmetin
durumu, binanın ve araç-gerecin özellikleri hakkında bilgi edinilebilir. Sözgelimi, sağlık evi
ebesinin giyimi, halkla konuşurken kullandığı kelimeler, ses tonu, halkın ebeye gösterdiği
saygı ya da umursamazlık, ebenin evlere rahatlıkla girip giremediği, adresleri kolayca
bulup bulamadığı, çocukların ebeyi tanıyıp tanımadığı, ebenin enjektörü tutuşu, kan
basıncını ölçüşü, bebeği tartışı gibi basit bazı gözlemler, o yerdeki işlerin nasıl olduğu,
ebenin hangi konularda yetersiz olduğu gibi hususlarda fikir verebilir. Ancak, kesin bir
yargıya varmak için titiz olmalıdır. Gözlemler bazen yanıltıcı olabilir. 0 nedenle, birden çok
gözlem yapmak yararlı olabilir.
2. Kayıtlann incelenmesi: Sık başvurulan bir yöntemdir. Bunun için denetlenen yerdeki
kayıtların tümü ya da rasgele seçilen bir bölümü incelenebilir. Önemli olan, incelenecek
kaydın denetici taralìndan seçilmesidir. Denetlenen seçerse, en düzgün olanları seçmiş
olabilir.
Eğer, deneticinin daha fazla zamanı varsa, yalnızca kayıtların incelenmesi ile yetinmemeli,
başka denetim, yollarına da başvurmalıdır.
3. Görüşme: Bazen, denetlenen personel hakkında fikir edinmek amacıyla, onun amirleri.
iş arkadaşları ya da hizmet verdiği kişiler ile görüşülebilir.
Ancak, bu kişilerle görüşülürken gizlilik ilkesine kesinlikle uyulacağından emin olmak
gerekir. Özellikle, personelin hizmet verdiği kişilerle (halkla) görüşülürken, isim
belirtmeden genel sorular yöneltmek ve personel hakkında dolaylı olarak görüş almak
yerinde olur.
Aslında, görüşme yöntemi önerilen bir yol değildir. Çünkü denetleyen görüştüğü kişilerin
etkisi altında kalabilir. Görüştüğü kişiler, söz konusu persoııelin çalışmalarını denetçi ile
aynı bakış açısından görmeyebilir. Personel hakkında, duygusal nedenlerle iyi ya da tam
tersine kötü görüşler belirtebilirler.
4. Sınav: Seyrek başvurulan bir yöntemdir. Bir sağlık biriminden çok, İl düzeyinde
başvurulabilecek bir yoldur. Örneğin, il emrine atanan bütün hemşireler bir sınava alınıp,
bilgileri ölçülebihir. Böylece, il içindeki dağıtımları için karar verilebilir. Ayrıca, personelin
yetersiz oldukları alanlar belirlenip hizmetiçi eğitim progranılarının planlanması için
ipuçları elde edilmiş olur.
5. İş başında denetim: Personel denetimi için en uygun yöntemdir. Ancak, uygulanması
güçtür. Bu yöntemde denetici, personeli işi yaparken gözler. Sözgelimi, ebe ile birlikte ev
ziyareti yapılır ve ebenin gebeyi nasıl izlediği, kişilerle nasıl ilişki kurduğu, önerilerinin
doğru olup olmadığı gözlenir.
Bu yöntemin en önemli sakıncası, doğallıktan uzak olabilme tehlikesidir. Personel,
izlenmekte olduğu için rahatsız olabilir. Her zamanki davranışlarından farklı davranabilir.
Yapabileceğinin en iyisini yapmaya çaba gösterebilir. Böyle durumlarda, denetleyen kişi,
personelin amiri gibi değil, iş arkadaşı gibi davranmalı ve ortama rahatlatmaya
çalışmalıdır. Başkalarının yanında, özellikle, personelin hizmet verdiği kişiler yanında,
personeli
eleştirici
davranmamalı,
yaptığı
yanlışlıklar
diğerlerinin
yanında
açıklanmamalıdır. Hatalar, daha sonra, personelle yüz yüze görüşme sırasında
açıklanahilir.
6. Kontrol listeleri: Denetim, ayrıntılı bir incelemeyi ve değerlendirmeyi gerektirdiği
durumlarda kontrol listeleri (Check-List) kullanilabilir. Böylece, hiçbir nokta unutulmadan
kontrol edilmiş olur. Aynı zamanda, denetimde standartlaşma da sağlanmış olur.
Bunun için, denetimden önce, kontrol edilecek ya da personele sorulacak bütün konular
ayrıntılı olarak ve sırayla yazılır. Eğer, bu tür denetinıler sık sık yapılacaksa, bu soruları ve
hususları içeren bir denetim formu geliştirmekte yarar vardır.
DİĞER KURUMLARLA İLİŞKİLER
İl ve İlçe Yönetimi
Sağlık Hizmetinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanuna göre, sağlık hizmetleri il içinde bir
bütündür. Yani bir ildeki sağlık hizmetleri tek elden yönetilecektir il idaresi kanunu da aynı
hükümleri taşır. Buna göre, ildeki sağlık hizmetlerinin birinci derecedeki sorumlusu validir.
Vali, yalnızca sağlık hizmetlerinden değil, bütün kamu hizmetlerinden ya doğrudan
doğruya ya da denetleyici olarak sorumludur. Vali, ayrı ayrı bütün bakanlıkların o ildeki
temsilcisidir.
Yüksek eğitim görmüş ve en az 15 yıllık devlet memurluğu deneyimi olan herkes vali
olabilir. Sözgelimi, bir hekim, yargıç, subay, üniversite öğretim üyesi de vali olabilir. Öte
yandan, ülkemizdeki valilerin çoğunun. Siyasal Bilgiler, Kamu Yönetimi ya da Hukuk
Fakülteleri mezunları olduğu da bilinmektedir.
Niteliklerinden de anlaşılacağı gibi vali, temsil ettiği bakanlıkların hizmetlerine ait teknik
bilgilere sahip değildir. Valinin işlevi, yönetmek yani karar vermektir. Bunu yaparken,
danışman kullanmak zorundadır. İşte, valinin temsil ettiği bakanlıklarla ilgili işlerde ona
danışmanlık yapan kişiler il şube müdürleri” dir. İl şube müdürlerinden birisi de “il sağlık
müdürü” dür. Diğerleri arasında, milli eğitim, bayındırlık, veteriner işleri, il idaresi, sosyal
hizmetler müdürlükleri ve defterdar sayılabilir.
İl şube müdürleri, valiye karar vermede danışmanlık yapmanın yanı sıra, kendi
alanlarındaki işleri vali adına yürütmekle yükümlüdürler. Buna göre, bir ilde sağlık
hizmetlerini vali adına il sağlık müdürlüğü yürütür. Bu hizmetler valinin gözetimi ve
denetimi altında yapılır.
Valinin çok önemli bir işlevi de, ildeki kamu hizmetleri arasında eşgüdüm (koordinasyon)
sağlamaktır. Vali, bu görevini kişisel emirleri ve müdürlüklerle yaptığı bire bir temaslarda
yapabileceği gibi, bazı kurullar aracılığı ile de yapabilir.
Valinin ilçedeki temsilcisi kaymakamdır. Kaymakamlar, valilerin aksine, daima Siyasal
Bilgiler, Hukuk ya da Kamu Yönetimi eğitimi gördükten sonra, kaymakam olabilmek için
özel bir kurstan geçtikten sonra bu göreve atanmışlardır.
Yani, kaymakamlar genel ve Türk kamu yönetimi eğitimi görmüşlerdir. İlçede, vali adına
davranırlar. Tıpkı vali gibi, bütün bakanlıkların ilçe düzeyindeki hizmetlerinden birinci
derecede sorumludurlar. Ancak, bağımsız yargı organlarının ve olağanüstü durum
uygulamaları dışında, silahlı kuvvetlerin görevlerine karışamazlar. Emniyet ve jandarma
güçlerinden sorumludurlar.
İlçe sağlık müdürlerinin kaymakamların denetimleri altında çalışmaları mevzuat gereğidir.
İlçe sağlık müdürleri bir yönetim kademesidir. Birçok görevi vardır. Bunların en önemlisi,
birinci basamak ve ikinci basamak sağlık hizmetlerinin arasındaki ilişkileri geliştirmek,
koordinasyonu sağlamaktır.
SAĞLIK HİZMETLERİNE İLİŞKİN KURULLAR
Sağlık Hizmetlerine ilişkin komisyon ve kurullar ile sağlık yöneticilerinin katılım sağladığı
kurul ve komisyonlara; 663 sayılı KHK ile değişen yönetim yapısında sağlık yöneticisi
olarak kimlerin katılacağına ilişkin 09.08.2012-13325 tarihli ve sayılı genel yazı ile açıklık
getirilmiştir.
İl Sağlık Müdürlüğü ve Halk Sağlığı Müdürlüğünün birlikte katılacakları
Umumi Hıfzıssıhha Kurulu
İl İdare Şube Başkanları Toplantısı
Evde
Sağlık
Hizmetleri
İl
değerlendirme Komisyonu
4/B sözleşmeli personel olarak
yerleştirilen aday personel başvuru
komisyonu
Arşiv Ayıklama ve İmha Komisyonu
Lojman
Talep
Komisyonu
1593 UHK Madde 23-24-25
5442 sayılı İl İdaresi Kanunu (Md.40-59)
Evde Bakım Hizmetleri Sunumu Hakkında Yönetmelik (Md.29)
Sağlık Bakanlığı 4/B Sözleşmeli Personelinin Yeniden Hizmete
Alınması ve Kurum İçi Yer Değiştirmesine Dair Yönerge (Md.14)
3473 sayılı Muhafazasına Lüzum Kalmayan Evrak ve
Malzemelerin Yok Edilmesi Hakkında KHKnin değiştirilerek Kabul
Edilmesi Hakkında Kanun (Md.4)
Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik (Md.33)
Değerlendirme 2010/41 sayılı Sağlık Bakanlığı Genelgesi
Dönersermaye Ek Ödeme Komisyonu
Sağlık Bakanlığına Bağlı Sağlık Kurumu ve Kuruluşlarında Görevli
Personele Döner Sermaye Gelirlerinden Ek Ödeme Yapılamsına
Daiy Yönetmelik (Md.9)
Kent Konseyi
Kent Konseyi Yönetmeliği (Md.8) R.G. 08.10.2006/26313
Halk Sağlığı Müdürlüğünün katılacakları
Zührevi Hastalıklar ve Fuhuşla
Mücadele Komisyonu
İl Tütün Kontrol Kurulu
Kaynak Suyu, Mineralli Su ile Kaplıca
Tesisleri İl İnceleme Kurulu
İl Kanser Danışma Kurulu
Birinci, İkinci, Üçüncü Basamak
Hemeglobinopati Merkezi İnceleme
Komisyonu
Anne Ölümleri İl İnceleme Komisyonu
Bebek Ölümleri İl İnceleme Komisyonu
Kronik Hava Yolu Hastalıklarını
Önleme İl Kurulu
Yeterli ve Dengeli Beslenme ve
Hareketli Yaşam Kurulu
Genel Kadınlar ve Genelevlerin Tabi Olacakları Hükümler ve
Fuhuş Yüzünden Bulaşan Zührevi Hastalıklarla Mücadele Tüzüğü
(Md. 6)
İl Umumi Hıfzıssıhha Kurulu Kararları, 2007/38 Sağlık Bakanlığı
Genelgesi
İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik (Md. 19)
Doğal Mineralli Sular Hakkında Yönetmelik (Md.11)
Kaplıcalar Yönetmeliği (Md.19)
Kanser Kayıt Merkezi Yönetmeliği (Md. 11) R.G.
14.12.2000/24260
Kalıtsal Kan Hastalıklarından Hemoglobinopati Kontrol Programı
ile Tanı ve Tedavi Merkezleri Yönetmeliği (Md. 9)
2007/27 ve 57 sayılı Sağlık Bakanlığı Genelgesi
2009/31 sayılı Sağlık Bakanlığı Genelgesi
2009/39 sayılı Sağlık Bakanlığı Genelgesi
Türkiye Obezite ile Mücadele Kontrol Programı kapsamında
Sağlık Bakanlığının 26.04.2010/21716 sayılı yazısı
İl Verem Kontrol Kurulu
İl Verem Savaşı İzleme ve
Değerlendirme Kurulu
İntiharı Önleme İl Koordinasyon Kurulu
Beslenme Dostu Okul Komisyonu
Aile Hekimliği Performans İtiraz
Değerlendirme Komisyonu
Aile Hekimliği Birimleri Guruplandırma
İtiraz ve Değerlendirme Komisyonu
Mezarlık Yer Seçimi Komisyonu
Otoyol Hizmet Tesislerin Denetimi
Komisyonu
İl Mahalli Çevre Kurulu
Kurban Hizmetleri Komisyonu
Gayrı Sıhhi Müessese Ruhsatları
İnceleme Komisyonları
İl Hayvanları Koruma Kurulu
Sokak Çocuklarının Korunması ve
Rehabilitasyonu Komisyonu
Çocuk Koruma İl Koordinasyon Kurulu
Mevsimlik Gezici Tarım İşcileri İzleme
Kurulu
İl Halk Eğitimi Planlama ve İşbirliği
Kurulu
Çeltik Komisyonu
İl Hayvan Sağlık Zabıtası Komisyonu
2006/78 sayılı Genelge
2009/51 sayılı Genelge
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Taşra Teşkilatı Hizmet Birimlerinin
Görevleri, Çalışma Usul Esasları ve ile Kadro Standartları
Yönergesi
Türkiye Obezite ile Mücadele Kontrol Programı kapsamında
26.04.2010/21716 sayılı Sağlık Bakanlığı Yazısı
Sağlık Bakanlığı 13.05.2009/1382 sayılı Yazısı
2011/3 sayılı Sağlık Bakanlığı Genelgesi (Md.7)
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Taşra Teşkilatı Hizmet Birimlerinin
Görevleri, Çalışma Usul Esasları ve ile Kadro Standartları
Hakkında Yönerge (Md.7)
Mezarlık Yerlerinin İnşaası ve Cenaze Nakli ve Defin İşleri
Hakkında Yönetmelik (Md.6) R.G.19.01.2010/27467
Karayolları Genel Müdürlüğü Dışındaki Kuruluşların Erişme
Kontrolü Karayolu (Otoyol) Yapımı, Bakımı, İşletilmesi ile
Görevlendirilmesi Hakkında Kanunun Uygulama Yönetmeliği
(Md.10)
Çevre ve Orman Bakanlığı Mahalli Çevre Kurulları Çalışma Usul
ve Esasları Yönetmeliği (Md. 5)
Kurban Hizmetlerinin Diyanet İşleri Başkanlığınca Yürütülmesine
Dair Yönetmelik (Md. 4)
İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik (Md. 15/12
5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu ;(Md.15)
2004/157 sayılı İçişleri Bakanlığı Genelgesi
Çocuk Koruma Kanununa Göre Verilen Koruyucu ve Destekleyici
Tedbir Kararlarının Uygulanması Hakkında Yönetmelik (Md.20)
2010/6 sayılı Başbakanlık Genelgesi (Md. 1)
Yaygın Eğitim Kurumları Yönetmeliği (Md. 59)
3039 sayılı Çeltik Ekini Kanunu (Md. 1)
5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem
Kanunu (Md. 4/9)
Kuduz Hastalığından Korunma ve Kuduz Hastalığı İle Mücadele
Yönetmeliği
İl ve İlçe Hayvan Sağlık Zabıtası Komisyonları Hayvan Sağlığı ve
Zabıtası Yönetmeliği (Md. 91)
İl Sağlık Müdürlüğünün katılacakları
Üreme Sağlığı Hizmetleri İzleme Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği (Md.10)
Değerlendirme Komisyonu
Genetik Hastalıklar Tanı Merkezi Genetik Hastalıklar Tanı Merkezleri Yönetmeliği
İnceleme Komisyonu
Madde
Bağımlılığı
Değerlendirme
Komisyonu
Acil Sağlık Hizmetleri Koordinasyon
Komisyonu (ASKOM)
Organ Nakli Etlik Komisyonu
Uyuşturucu Madde İmha Heyeti
Orman
Yangınlarıyla
Komisyonu
Diyaliz
Merkezleri
Değerlendirme Komisyonu
Acil Servis Komisyonu
Madde Bağımlılığı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği (Md. 11)
Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği (Md. 5)
Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği
2313 sayılı Uyuşturucu maddelerin Murakabesi Hakkında
Kanunun Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik (Md. 18)
Mücadele Orman Yangınlarının Önlenmesi ve Söndürülmesinde
Görevlilerin Görecekleri İşler Hakkında Yönetmelik (Md.32)
Başvuru Diyaliz Merkezleri Hakkında Yönetmelik (Md. 15)
Yataklı Sağlık Tesislerinde Acil Servis Hizmetlerinin Uygulama
Usul ve Esasları Hakkında Tebliğ
TPN Ünitelerinin Denetimi Komisyonu
2010/44 sayılı Genelge
Yoğun Bakım Komisyonu
2008/53 sayılı Genelge
Yeni Doğan Komisyonu
2007/73 sayılı Genelge
Yeni Doğan Yoğun Bakım Enfeksiyon Yataklı Sağlık Tesislerinde Yoğun Bakım Hizmetlerinin
Komisyonu
Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (Md. 14.4)
2009/22 sayılı Genelge
Terapötik
Aferez
Merkezleri Terapötik Aferez Merkezleri Hakkında Yönetmelik
Ruhsatlandırma Komisyonu
Özel Hastaneler Ruhsat İşlemleri, Ön Özel
Hastaneler
Yönetmeliği
(Md.
9-11-13
RG
İzin, Müşterek Teknik Rapor işlemleri 27.03.2002/24708
Komisyonları
ÜYTE Merkezleri Denetleme Komisyonu Üremeye Yardımcı Tedavi Uygulamaları ve Üremeye Yardımcı
Tedavi Merkezleri Hakkında Yönetmelik (Md. 20)
Tıp Merkezi Ön İzin Komisyonu
Ayakta Teşhis ve Tedavi Yapılan Özel Sağlık Kuruluşları
Hakkında Yönetmelik (Md. 11)
Cerrahi Müdahale Açılış ve Branş İlave Yataklı Sağlık Tesislerinde Acil Servis Hizmetlerinin Uygulama
Konisyonu
Esas ve Usulleri Hakkında Tebliğ (Md. 17)
Sevk Değerlendirme ve Denetleme Yataklı Sağlık Tesislerinde Acil Servis Hizmetlerinin Uygulama
Komisyonu
Esas ve Usulleri Hakkında Tebliğ (Md. 16)
İlk Yardım Ücret Belirleme ve Denetleme Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği (Md.4)
Komisyonu
Ambulanslar ve Acil SağlıkAraçları ile Ambulans Hizmetleri
Yönetmeliği (Md.28)
112 KKM Denetim Ekibi
Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği,
Ambulanslar ve Acil SağlıkAraçları ile Ambulans Hizmetleri
Yönetmeliği (Md.4-28)
Eczana Muvazaa Komisyonu
Eczaneler ve Eczane Hizmetleri Hakkında Yönetmelik(Md.5-h)
2010/47 sayılı Genelge
Ismarlama protez ve ortez merkezleri ile Ismarlama Protez Ve Ortez Merkezleri İle İşitme Cihazı
işitme cihazı merkezleri ruhsat başvuru Merkezleri Hakkında Yönetmelik (Md.6)
değerlendirme komisyonu
Nükleer Yabancı Gemilerin Ziyaretleriyle Yabancı Silahlı Kuvetlere Bağlı Gemilerin Türk İç Sularına ve
İlgili Önlem Planı ve Tehlikeli Durum Limanlarına Gelişleri ve bu Sulardaki Hareket ve Faaliyetlerine
Planı Hazırlama Komisyonu
İlişkin Yönetmelik (Md.28)
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma 3294 sayılı Kanun (Md.7/1-2)
Vakfı Mütevelli Heyeti
İl Taşkın Koordinasyon Kurulu
İl Kurtarma ve Yardım Komitesi
İl İdare Kurulu
İl Disiplin Kurulu
İl Spor Güvenlik Kuruılu
Zarar Tespiti Komisyonu
Grev ve Lokavt Danışma Kurulu
Güvenlik Komisyonu
Boğaziiçi İmar İdare Heyeti
4373 sayılı Taşkın Sulara ve Su Baskınlarına karşı Koruma
Kanunu (Md.5) ve… İli Taşkın Kontrol Tesisleri İşletme Tebliğleri
Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Esaslarına
Dair Yönetmelik (Md. 14-46)
5442 sayılı İl İdaresi Kanunu (Md.57)
Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri Hakkında Yönetmelik
(Md.4)
6222 sayılı Sporda Şiddet ve Düzensizliğin Önlenmesine Dair
Kanun (Md.4)
Sporda Şiddet ve Düzensizliğin Önlenmesine Dair Kanunun
Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik (Md.5)
5233 sayılı Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların
Karşılanması Hakkında Kanun (Md.4)
Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların Karşılanması
Hakkında Yönetmelik (Md.5-6)
Grev ve Lokavtlarda Mülki İdare Amirlerince Alınacak Önlemlere
İlişkin Tüzük (Md.3)
Sivil Hava Meydanları, Limanlar ve Sınır Kapılarında Güvenliğin
Sağlanması, Görev ve Hizmetlerin Yürütülmesi Hakkında
Yönetmelik (Md. 19)
2960 sayılı Boğaziçi Kanunu (Md.8)
BAZI KURUL VE KOMİSYONLARIN İLÇE YAPILANMALARINA ÖRNEKLER
İlçe Hıfzıssıhha Kurulu:
Bu kurulun görevleri ve yetkileri. 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanununun 23-28.
maddelerinde belirtilmiştir. Bu kurulun başkanı kaymakamdır. Sekretaryasını sağlık
kuruluşları (İlçe Sağlık Müdürlüğü ya da sağlık grup başkanlığı) yürütür. Kurulun diğer
üyeleri milli eğitim müdürü, belediye başkanı, bir serbest hekim, bir serbest eczacı, varsa
askeri hekim ve bayındırlık müdürüdür.
Bu kurulun iki önemli işlevi vardır: (a) Hızlı karar verip olaylara kısa sürede müdahale
edebilmek, (b) Yasal boşlukları doldurmak.
Bilindiği gibi, ülkemizde sağlık hizmetleri oldukça merkeziyetçi biçimde yönetilmektedir.
Önemli kararlar, merkezde Bakanlık tarafından alınmakta ve il ve ilçelerde
duyurulmaktadır. Bu işlem zaman alıcıdır. Oysa, salgın, afet vb. durumlarda zaman
kaybetmeden hızla karar almak ve uygulamak gerekir. İşte, İlçe Hıfzıssıhha kurulları bu
işlevi yerine getirirler. Mevzuatta, her durumla ilgili uygulamalara ilişkin hükümler
bulunamayabilir, yasal hoşluklardan söz edilebilir, İşte hıfzıssıhha kurulları, bu konularda
aldığı kararlarla bu boşlukları doldurabilir. Çünkü. bu kurulun kararları kanun yerine
geçerlidir ve bu kararlara uyulması zorunludur. Kararlara uymamak cezai yükümlülük
getirir.
Hıfzıssıhha kurulları ayda bir kez, gerektiğinde daha sık olmak üzere kaymakamın
başkanlığında toplanır. Kararlar, karar deflerine yazılıp imzalanır ve ilgililere, gerekirse
halka duyurulur. Sözgelimi, sağlık nedenlerine dayalı olarak karantina uygulanmasına,
yerleşim yerlerinin boşaltılmasına, okulların ve işyerlerinin geçici olarak kapatılmasına,
helaların ıslahında kimlerin görevli olacağına vb. kararlar bu kurul tarafından alınıp
uygulamaya konulabilir.
Hıfzıssıhha kurulları çok önemlidir ve ocak hekimlerinin bu kurulu etkili biçimde
kullanmaları gerekir. Hekimler, yapılmasını istedikleri uygulamaları bu kurulun gündemine
sokarak, karar çıkartabilirler.
Zührevi hastalıklar ve fuhuşla mücadele komisyonları:
Bu komisyonlar, l961 tarihli “Fuhuş ve Fuhuş Yüzünden Bulaşan Zührevi Hastalıklarla
Mücadele Tüzüğü” uyarınca kurulmuştur. Komisyonun başkanı, deri ve tenasül hastalıkları
dispanseri hekimi, o yoksa toplum sağlığı merkezi sorumlu hekimidir. Komisyon toplum
sağlığı merkezi hekimi, deri ve tenasül hastalıkları dispanseri hekimlerinden başka, belediye
hekimleri, belediye tarafından görevlendirilen bir yetkili, ilçenin en yüksek polis yetkilisi,
varsa ahlak zabıtası işlerini yürüten bir yetkiliden oluşur. Başlıca amacı, söz konusu
hastalıkların yayılmasını önleyici önlemler almak ve halkın eğitimi ile ilgili işler yapmaktır.
Hayvan sağlık zabıta komisyonu:
Kaymakamın başkanlığında toplanan ve asıl görevi ilçedeki hayvanların sağlığını korumak
olan bir komisyondur. Komisyonun sekretaryasını ilçe veteriner müdürlüğü yürütür.
Zoonozların kontrolu ile ilgili çalışmaları planlar. Ocak hekimi bu komisyonun
üyelerindendir. Unutulmamalıdır ki, kırsal yörelerde ve veteriner hekimin bulunmadığı
yerlerde, hayvanların muayeneleri ve kesilmelerine izin verilmesi hekimlerin
sorumluluğudur.
İl Verem Kontrol Kurulu
2006/78 sayılı Doğrudan Gözetimli Tedavi Genelgesi kapsamında; Sağlık Bakanlığı verem
kontrol politikasına uygun olarak il düzeyinde DGT hizmetlerinin planlanması ve
yürütülmesi amacıyla; Halk Sağlığı Müdürü başkanlığında, Tüberküloz İl Koordinatörü,
Toplum Sağlığı Merkezi Verem Savaşı Dispanseri hekimleri, Sağlık Grup Başkanları, Kamu,
Özel, Askeri ve Tıp Fakültesi Hastanesi temsilcileri, Belediye temsilcileri, Eczacılar Odası
Başkanı, Sivil Toplum Örgütleri temsilcileri ve katkıda bulunacak diğer katılımcılar ile “İl
Verem Kontrol Kurulu” oluşturulması gerekmektedir.
KİŞİSEL HİJYEN
Hijyen Nedir?
Sözcük anlamı, sağlık bilimi demektir. Sağlıklı anlamına gelen Hygies, mitolojide tıbbın
babası olarak bilinen Eskülap’ın kızı Hygiea’dan gelmektedir. Günümüzde sağlığı koruma
uygulamalarının tümüne hijyen denmektedir.
Sağlığın korunması için her türlü hastalık etmenin ortamdan uzaklaştırılması bir başka
deyişle sağlıklı yaşam için bedenimizin ve çevremizin temiz tutulması hijyen olarak
tanımlanır. Mikroplardan korunmak için öncelikle hijyen kurallarına dikkat etmeliyiz.
Bunun içinde kişisel hijyen ve besin hijyeni ilgili kurallara özen göstermeliyiz. Kişisel
hijyenin amacı, hastalık yapıcı mikropların vücuda bulaşmasını ve çevreye yayılmasını
önlemektir. Bunun için de kişisel temizliğimize önem göstermeliyiz. Yeterince güçlü
olmazsak savaşı bakteriler kazanır. Kişisel temizliğimizde ellerimizin temizliği çok
önemlidir. Ellerimize bulaşan mikroplar dokunduğumuz yiyecek ve içeceklerle veya
doğrudan ellerimizle ağzımıza gider ve bizi hasta edebilir. Yine dokunduğumuz eşyalar
ile çevremize de bulaşır. Ellerimizi uygun yöntemlerle mutlaka yıkamalıyız. Kişisel
hijyenin en önemli parçalarından birisi de ağız ve diş sağlığıdır. Dişlerimizi korumanın en
etkili yolu düzenli fırçalamaktır. Aynı zamanda genel vücut temizliğimizi de ihmal
etmememiz gerekmektedir. Yediğimiz besinlerde bazı durumlarda mikroplarla
kirlenmekte ve sağlığımız için tehlike oluşturmaktadır. Bunun için yediğimiz besinlerin
temiz ve güvenilir olması sağlığımızı korumak için çok önemlidir. Bu nedenle ev dışında
yemekhane, kantin gibi toplu yenilen yerlerde dikkatli davranmalıyız.
HİJYEN İLE İLGİLİ TANIMLAR
Hijyen ile ilişkili çeşitli tanımlar kullanılmaktadır. Bu terimler aşağıda sıralanmıştır.
Temizlik: Bir yüzey üzerinde mekanik ya da kimyasal etki gösteren ve estetik yönden
görünümü bozan her türlü kirin ortamdan uzaklaştırılmasıdır.
Dezenfeksiyon: Patojen mikroorganizmaların ve çok dirençli olmayan diğer
mikroorganizmaların tahrip edilmesi, ortamın hijyenik hale getirilmesi için sıcak ya da
soğuk su ve deterjan ya da kimyasal maddelerin uygulandığı tüm işlemlere dezenfeksiyon
işlemleri denir.
Sterilizasyon: Herhangi bir maddenin veya cismin birlikte bulunduğu tüm
mikroorganizmaların her türlü canlı ve aktif şekillerinden temizlenmesidir. (vejetatif ve
spor şekillerinin öldürülmesi)
Dezenfektan: Dezenfektan maddeler patojen mikroorganizmaların tahrip edilmesi için
kullanılan kimyasal maddelerdir. Ancak bunların bakteri sporlarını ve tüm virüsleri
öldürmeleri beklenmez.
Sanitasyon: Genelde mikroorganizma sayısının emniyetli bir seviyeye düşürülmesi
sanitasyon olarak tanımlanır. Bilimsel olarak da mikroorganizmaların 30 saniye içinde
%99.9 ölümü şeklinde ifade edilir.
Sanitizer: Dezenfektan ile sanitizer arasındaki en önemli fark seyreltme sırasında
karşımıza çıkmaktadır ve bu nedenle de konsantre olan dezenfektan maddelerin
patojenleri öldürme olasılıkları çok daha yüksek olmaktadır.
Antisepsi: Patojen mikroorganizmaların üremelerini durdurmak veya öldürmek için canlı
doku üzerine kimyasal maddelerin uygulanmasıdır. Antisepsi için kullanılan kimyasal
maddelere antiseptik denir.
Düz sabun: Antimikrobiyal içermeyen ya da sadece koruyucu olacak kadar içeren
deterjanı ifade eder. Kir ve beraberindeki mikroorganizmaların fiziksel olarak giderilmesi
amacı ile kullanılır.
El hijyeni: El yıkama, antiseptik ile yıkama, antiseptik ile ovma gibi uygulamaları
kapsayan genel bir tanımdır.
Besin hijyeni: Besin maddelerinin sağlıklı olması için alınması gereken tüm tedbirleri ifade
eder.
KİŞİSEL HİJYEN
Kişisel hijyen, bireyin kendi sağlığını devam ettirmesi için yaptığı özbakım uygulamalarını
içerir. Bireyin kendi vücudunu ve giyeceklerini temiz tutması ve temizlemesi kişisel
hijyenin amacıdır.
Kişisel hijyen; el ve vücut temizliği, çalışılırken giyilecek uygun iş kıyafetlerinin (önlük,
eldiven, maske, kep vb.) seçimi, kıyafetlerin temizliği ve personelin genel sağlığı gibi
konuları kapsar.
EL YIKAMA
Kişisel temizliğimizde, ellerimizin temizliği çok önemlidir. Çünkü eller, günlük yaşantımızda
çevremiz ile her türlü bağlantımızı sağlayan, gün boyunca sürekli kirlenen ve bu nedenle
de bol miktarda bakteri barındıran organımızdır. El temizliği bireysel hijyenin ilk adımıdır.
El yıkama, günlük yaşantı içinde her şeyden önce kişinin kendi sağlığı için önemliyken,
çalışma ortamında, diğer kişilerin sağlığı için de önem kazanmaktadır.
Kişi tüm dış ortam kirleticilerinin sürekli etkisi altındadır. Eliyle dış ortamdaki birçok
kirletici etmene dokunur. Ayakkabılarıyla gezerken kirletici bir takım öğeler basar. Tozlar
vücuduna ve saçlarına konar. İnsan derisi bir dereceye kadar dışarıdan gelen kirleticilere
karşı koruyucu bir engel oluşturmaktadır. Ancak derideki çatlaklar, yaralar bir takım
hastalık etkenlerinin kolayca vücuda girmesine neden olabilir.
El yıkama tekniği
• El yıkama öncesinde takı ve mücevher gibi aksesuarlar çıkarılır, akmakta olan su altında
eller ıslatılır.
• Bilekler, avuç içi, ellerin sırt ve parmak araları ile tırnakların kenar ve uçları sabun ile
köpürtülerek en az 20 saniye süreyle kuvvetlice ovuşturulur.
• Eller su altında iyice durulanır.
• Eller bileklerden başlayarak kağıt havlu ile kurulanır.
• Aynı kağıt havlu ile musluk kapatılır.
BESİN HİJYENİ
Besinlerde fiziksel, kimyasal, biyolojik ve duyusal özelliklerin toplamı kaliteyi
oluşturmasına rağmen, sağlık açısından güvence en fazla aranan kalite özelliğidir. Besin
maddelerinin hijyenik koşullarda üretilip, hijyen zinciri bozulmadan tüketiminin
sağlanması sağlıklı beslenmede önemli bir kriterdir. Besinlerin üretiminden tüketiciye
ulaşana kadar geçen işlemler zincirinde, çeşitli kaynaklardan bulaşan mikroorganizmalar
uygun koşullarda hızla çoğalarak besinlerin duyusal kalitesinin bozulmasına, ekonomik
kayıplara ve besin kaynaklı hastalıkların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir.
Besin kaynaklı enfeksiyonlar hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerin en önemli
halk sağlığı sorunları arasında yer almaktadır. FAO (Gıda Tarım Örgütü) ve WHO, Besin
Güvenliği Uzman Komitesi, kontamine besin tüketiminden doğan besin kaynaklı
hastalıkların dünyadaki en sık görülen sağlık sorunu olduğunu işaret etmektedir.
Yaşamın sürdürülebilmesi ve sağlığın korunması için yeterli ve dengeli beslenme
gereklidir. Bu gereksinimin besinlerle karşılanması açısından güvenli gıda tüketimi bir
zorunluluktur. Oysaki; yaşamımızın temel maddesi olan besinler, satın almadan tüketime
kadar geçen aşamalarda hijyenik koşulların yeterince sağlanamaması nedeniyle zararlı
hale gelebilmekte ve sağlığımız için gizli bir tehlike oluşturabilmektedir.
Besin güvenliğinin sağlanması ve besin kaynaklı hastalıkların önlenmesinde besinleri;
• Satın alma,
• Depolama,
• Hazırlama ve pişirme ile
• Servisi esnasında hijyen kurallarına uyulmalıdır.
Toplu Beslenme Sistemleri Çalışanları İçin Hijyen El Kitabı
http://www.beslenme.gov.tr/content/files/yeterlibeslenme/hijyen/a19.pdf
Kişisel Hijyen Ve El Yıkamanın Önemi
http://www.beslenme.gov.tr/content/files/yayinlar/sunumlar/hijyen/kisisel_hijyen_doc_dr_muhittin_tayfur.pdf
Kişisel Hijyeni Geliştirme Ve Yaygınlaştırma Programı
http://www.beslenme.gov.tr/content/files/yayinlar/sunumlar/hijyen/7.pdf
Çocuklar İçin Hijyen Konulu Tamamı Animasyon Çizgi Film "Pasak İle Yunak"
http://www.beslenme.gov.tr/index.php?lang=tr&page=59&newsCat=1&newsID=211
SAĞLIK HİZMETLERİ PLANLAMASININ TEMEL İLKE VE TEKNİKLERİ
SAĞLIK BAKANLIĞI
TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU
SAĞLIK HİZMETLERİ
PLANLAMASININ
TEMEL İLKE VE
TEKNİKLERİ
UYUM EĞİTİMİ KAYNAK DOKÜMANI
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK PERSONELİ İÇİN
2013
SAĞLIK HİZMETLERİ PLANLAMASININ TEMEL İLKE VE
TEKNİKLERİ
GİRİŞ
Yönetimin temel görevi, hizmet ettiği toplumun ihtiyaçlarını belirlemek ve bunları
karşılamaktır. Bu ihtiyaçların tamamını karşılamak çoğu zaman mümkün değildir. Önemli
olan bu ihtiyaçlar arasından öncelikli olanları seçip, eldeki kaynakları bu önceliklere göre
kullanmak ve mümkün olan en yüksek hizmet verimliliğine ulaşmaya çalışmaktır.
Bu işlevini yerine getirirken yönetici bir dizi kararlar vermek zorundadır, Bunlar:
. İhtiyaçların belirlenmesi,
. Önceliklerin belirlenmesi,
. Kaynakların sağlanması.
. İhtiyaçlara göre kaynakların paylaştırılması,
. Yapılacak işlerin belirlenmesi, uygulanması ve hizmetlerin değerlendirilmesi ile
ilgili kararlardır.
Sayılan bu işler planlamanın öğeleridir. Bir başka deyişle planlama yönetimin bir
parçasıdır ve en üstteki yöneticiden en alt kademedeki yöneticiye kadar bütün yöneticiler,
yukarıda sayılan görevleri yaparken planlama yapmak durumundadır. Planlama, geleceği
tahmin etmek ve bu varsayımlara göre gelecekteki işleri düzenlemek demektir.
Plan yapma düşüncesi akla geldiği anda planlama işlemi başlamış demektir. Bundan
sonra yapılması gereken işlemler ve sırası planın türüne ve kapsamına göre değişebilir.
Bilinmesi gereken planın statik değil dinamik bir niteliğe sahip olduğudur. Planlama, plan
dokümanının yazılması ile tamamlanmaz. Planlanan işlerin uygulanması, elde edilen
sonuçların değerlendirilmesi ve buna göre planın gözden geçirilip gereken yerlerinin
düzeltilmesi de planlama sürecinin parçalarıdır.
Planlama genellikle beş adımda yapılır:
1. Planlamanın planlanması: Bu aşamada, planlamayı yapacak ekip oluşturulur,
planlamanın yönetimine karar verilir, iş ve zaman çizelgesi hazırlanır ve planlama için
gerekecek bütçe belirlenir. Planlama grubuna planla ilgili bütün tarafların ve özellikle planı
uygulayacak olanların da dahil edilmeleri uygun olur.
2. Durum saptama: Bu aşamadaki çalışmaların amacı, mevcut durum hakkında bilgi
edinmek, sorunları ve ağırlık derecelerini belirlemek önlem alınmadığı takdirde bu
sorunların erişebileceği boyutla ilgili projeksiyonlar yapmaktır. Mevcut durumun bilinmesi,
sorunların öncelik sıralamasının yapılmasına ve çözüm seçeneklerinin düşünülmesine de
yardım eder.
3. Kaba planlama: Bu aşamada, bir önceki aşamada belirlenmiş olan öncelikli sorunların
giderilmesi için uygun olabilecek çözüm önerileri (stratejiler) gözden geçirilir. Bunlar
arasından politik çevreye, kaynaklara, sosyal örgüt yapısına en uygun olan ve en olumlu
sonucu verebilecek, uygulanabilir stratejilere karar verilir.
4. Ayrıntılı planlama: Bir önceki aşamada uygulanabilecek stratejilere karar verildikten
sonra, bu aşamada yapılması gereken şey yapılacak işlerin ayrıntılı olarak düşünülmesi,
kimin, nerede, hangi işi, ne zaman ve nasıl yapacaklarına karar verilmesidir. Bu aşamada
ayrıca bütçeleme, insan gücü, fizik altyapı araç-gereç ve yönetimle ilgili destek planları da
hazırlanır.
5. Uygulamaları izleme ve yeniden planlama: Planlanan işlerin uygulamaları
aşamasında gelişmeler hakkında sürekli bilgi toplanmalı ve önceden belirlenmiş olan
hedeflere varılıp varılmadığı değerlendirilmelidir. Bu nedenle planlamanın daha önceki
aşamalarında değerlendirme kriterlerinin neler olacağı belirlenmiş olmalıdır. Eğer
planlanan işlerin uygulamalarında aksaklıklar görülürse, bunların giderilmesi için planda
bazı değişiklikler yapılabilir.
Planlama aşamalarının birbirini izlemeleri koşul değildir. Aşamalar arasında geriye
dönüşler ve yeniden değerlendirmeler olabilir.
Planlama çalışmalarında, karar vericilerle (Bakan, vali, müdür, politikacı vb.) teknik
personeli ayrı düşünmek gerekir. Planı teknik kadro hazırlar, fakat kararlar, karar verici
tarafından verilir. 0 nedenle, planlamacı kadro, kendi konumlarını iyi değerlendirmeli ve
yapacakları önerilerin karar vericilerce sonuçlandırılacağını unutmamalıdırlar.
YÖNETİMİN PARÇASI OLARAK PLANLAMA
Yönetimin kapsamı
Yönetim, uygulandığı alana ve kademeye göre farklı biçimlerde tanımlanmakla birlikte, bu
tanımlar arasındaki ortak nokta, yönetim saptanan amaçlara varmak için işleri planlayıp
uygulamak olduğudur.
Yönetsel işlevlerin neler olduğunu tanımlayan birçok kurma ortaya atılmıştır. Bunlardan
birisi olan POSDCoRB kuramına göre, yönetimin yedi işlevi vardır.
Bazı İngilizce sözcüklerin baş harflerinden oluşan bu terimin Türkçe karşılıkları şöyledir:
P Planlama (Planning)
0 Örgütleme (Organising)
S Personel kullanma (Stalling)
D Yönlendirme (Directing)
Co Eşgüdüm (Coordination)
R Sonuçları değerlendirme (Reporting)
B Bütçe yapma ve sarf etme (Budgeting)
Yönetimin işlevini bir başka biçimde açıklayan 5M kuramına göre, yönetim şu işlerden
oluşur:
M Para kullanımı (Money)
M Personel kullanımı (Men)
M Malzeme kullanımı (Materials)
M Makine kullanımı (Machines)
M Çekip-çevirme (Management)
Yukarıda belirtilen ve yönetimin işlevini açıklayan bütün diğer kuramların ortak yanları,
yönetimin şimdiki durumu belirlemekle başlayıp, eldeki kaynakları göz önüne alarak
gerçekçi amaçlar ve hedefler belirledikten sonra, verimlilik ilkesini de göz önüne alarak bu
amaçlara varmak için çaba harcamak olduğudur.
İstek-İhtiyaç-Hizmet dengesi
Hangi alanda olursa olsun, yönetim toplum içindir. Yönetimin ve yöneticinin görevi,
toplumun ihtiyacı olan şeyleri karşılamaktır. 0 nedenle, yöneticinin başlıca becerisi, hizmet
ettiği toplumun ihtiyaçlarını belirleyebilme ve bu ihtiyaçları giderebilmedir.
Toplumun ihtiyaçlarını belirlemek genellikle güç bir iştir. Toplum tarafından belirtilen
isteklerin bazıları onların gerçek ihtiyaçları olmayabilir. Onların istekleri ile hizmeti
sunanların görüşleri her zaman benzeşmeyebilir. Toplumun arzu ettiği işlerin önceliği ile
uzmanların ya da hizmeti verenlerin öncelikleri aynı olmayabilir. Toplumun ihtiyaçları, en
gerçekçi biçimde saptanmış olsa da bunları karşılamak her zaman mümkün olmayabilir.
İhtiyaçlar karşılanmış olsa bile, toplum kendi beklentilerine cevap vermeyen bu hizmetleri
benimsemeyebilir. 0 hizmetlerden tatmin olmayabilir. Önemli olan, toplumun istekleri,
ihtiyaçları ve onlara götürülecek hizmetler arasında kabul edilebilir bir denge
sağlayabilmektir.
Sağlık hizmetleri göz önüne alındığında, toplumun istekleri, gerçek ihtiyaçlarından daha
fazladır. İhtiyaçların tamamı hizmetlerle karşılamak ise genellikle mümkün olamaz. 0
nedenle, bu üçlü arasında şöyle bir görünüm vardır:
İstek > İhtiyaç > Hizmet
Hizmetlerin sınırını belirleyen bir faktörde sunulan hizmetlerin halk tarafından
kullanılmasıdır. Sunulan her hizmet halk tarafından kullanılmayabilir. Bazı hizmet türlerinin
kullanım oranları yüksek olsa da, sunulan hizmetlerin tamamı dikkate alındığında
“kullanım oranı” genellikle sunulan hizmet miktarından azdır.
Bu durumda şöyle bir dengeden söz edilebilir:
İstek > İhtiyaç > Hizmet > Kullanım
Yönetim için ideal olan, halkın ihtiyaçlarının tamamını karşılayabilmek, sunulan
hizmetlerin mümkünse tamamının halk tarafından kullanılmasını sağlamaktır. Ancak
uygulamada, bu imkânsız denilebilecek kadar güçtür. Çünkü özellikle sağlık çok değişken
ve dinamik bir kavramdır. Zaman içinde halkın sağlıkla ilgili beklentileri de ihtiyaçları da
değişir. Bu değişiklik, fizik ve kültürel değişimlere bağlı olabileceği gibi, tıptaki gelişmelere
de bağlıdır. Çağımızdaki toplumun beklentileri ve ihtiyaçları ile bundan otuz yıl öncesinin
toplumsal beklentileri ve ihtiyaçları aynı değildir. Günümüzdeki tıp uygulamaları da çok
farklılaşmıştır. 0 nedenle, bundan otuz yıl önceki uygulama ve hizmetlerle günümüzdeki
hizmetlerin de farklı olması doğaldır. İlerideki hizmetler de bugünkünden farklı olacaktır.
Önemli olan, toplumun isteklerini, ihtiyaçlarını ve hizmete dönüştürülebilecek bilimsel ve
teknolojik gelişmeleri yakından izleyebilmek ve hizmetleri bunlara göre yeniden
biçimlendirebilmektir.
Bu nedenle, değişen koşullara, isteklere ve ihtiyaçlara paralel olarak hizmetlerinde sürekli
gözden geçirilmesi ve güncelleştirilmesi gerekir. Bu amaçla, birçok ülkede de (ABD,
Almanya. Hollanda gibi) bakanlık içinde ya da diğer kurumların bünyesinde "senaryo
hazırlama birimleri” kurulmuştur. Bu birimlerin görevi, değişiklikleri izlemek ve bunlara
uygun olarak yeni hizmet modelleri düşünüp önermektir. Senaryo birimleri, danışman
niteliğindeki birimlerdir. Karar vericinin (bakan vb.) emirlerini beklemeden, gelecekte
olabilecek değişiklikleri düşünerek (senaryolar geliştirerek) ortaya çıkabilecek sorunları
(hipotetik sorunları) ve gelişmeleri önceden tahmin etmeye ve bunlara uygun yeni planlar
Üretmeye çalışır. Daha sonra bu düşünceler ve planlar karar vericiye aktarılarak ileride
karşılaşılabilecek ihtimaller hakkında bilgilendirilir ve gereken önlemlerin alınması böylece
sağlanmış olur. Özetle, planlama işleri bir sistem içinde sürekli olarak yapılır.
Senaryo tekniği diğer planlama tekniklerine ve işlemlerine bir alternatif değildir. Onlarla
birlikte kullanılabilecek bir yardımcı yöntemdir. Senaryoların bir yararı da toplum
tarafından tartışılabilmeleridir.
Yönetimin hedefi, verilen hizmetlerin mümkün olduğu kadar toplumun ihtiyaçlarını
karşılayabilmesidir. Tanımlanan ihtiyaçlar toplumun beklentilerine ne kadar yakın olursa
ve verilen hizmetler toplumun ihtiyaçlarının ne kadar çoğunu karşılarsa toplum o kadar
tatmin olur. Bu aynı zamanda, hizmetlerin topluma uygunluğunun da bir göstergesidir.
(Bkz. Şekil 1.1)
Şekil 1.1. : İstek-İhtiyaç-Hizmet dengesi
Yukarıda açıklanan denge dikkate alındığında, hizmetlerin geliştirilmesi için yöneticinin
yararlanabileceği bazı ipuçları verilmiştir. (Bkz. Şekil 1.2)
Şekil 1.2. : Hizmetlerin geliştirilmesinde öncelikler
Şekil 1.2’de (1) numara ile belirtilen alan, hem toplumun isteklerini, hem onun
ihtiyaçlarını, hem de verilmekte olan hizmetleri temsil etmektedir. Bir diğer anlatımla, bu
alanda ifade edilen işlerin yapılması en uygun olanlarıdır. Bu işler toplumun isteklerine
cevap verdiği için onlarca benimsenir, ihtiyaçlarına cevap verdiği için de yararlı sonuçlar
elde edilebilir, Toplum, hastaların muayene olmasını ister. Buna ihtiyaçları da vardır. Bu
ihtiyaç hizmet olarak da karşılanmaktadır.
(2) numara ile belirtilen alanda ise, toplumun ihtiyacı olup karşılanan hizmetlerin alanını
ifade etmektedir. Fakat bu hizmetler toplumun beklediği işler değildir. Daha doğrusu,
toplum bu hizmetlere ihtiyacı olduğunun farkında değildir. Burada yapılması gereken, bu
hizmetlere devam etmek, aynı zamanda, toplumun bu hizmetleri benimsemesi için eğitim
yapmaktır. Bu alandaki hizmetlere örnek olarak içme sularının klorlanması verilebilir.
Klorlama bir ihtiyaçtır, fakat toplumun bir kesimi klorlu suyun tadını beğenmediği için bu
işlemi istememektedir.
Şekil l.2’de (3) numara ile gösterilen alanda verilmekte olan hizmetler toplumun
isteklerine cevap vermektedir. Fakat bu hizmetler toplumun gerçek ihtiyaçlarına yönelik
değildir. Toplum tatmin olmaktadır, ama bu hizmetlerin toplumun sağlık düzeyini
yükseltici bir amaç taşıdığı söylenemez, Bu durumda, kaynakların yersiz kullanımından
söz edilebilir. Olsa olsa, toplumun tatmin olması bir yarar olarak kabul edilebilir. Eğer, bu
hizmetleri almak toplum için vazgeçilemez ise, bu alandaki hizmetlerin verilmesine devam
edilmesi düşünülebilir. Değilse, bu hizmetlerden vazgeçmek akılcı olacaktır. Ancak, bu
yapılırken toplum eğitilerek inandırılmalıdır. Bu tür hizmetlere örnek olarak, gerekmediği
halde, hastanın aşırı isteği üzerine yapılan hasta sevkleri ya da nüfusu çok az olan
yörelere sağlık ocakları açmak, personel sayısını sırf toplum istediği için arttırmak
gösterilebilir.
Şekil l.2’dc (4) numara ile gösterilen alan toplumun gerçek ihtiyacı olan, aynı zamanda
onlar tarafından verilmesi istenildiği halde verilmeyen hizmetleri tanımlamaktadır. Bu
hizmetlerin verilmeyişi bir eksikliktir. Hizmetlerin geliştirilmesi için birinci derecedeki
öncelikli işler bunlar olmalıdır. Üstelik bunların toplum tarafından benimsenmesi ve
yüksek oranlarda kullanılma olasılığı da yüksektir. Bu alanda kalan işler, yönetimin en
fazla eleştiriye uğradığı ve bir an önce gerçekleştirilmesi için baskı yapılan işlerdir. Bu
konuda birçok örnek verilebilir. Ülkemiz için, ödeme gücü olmayan toplum kesimlerinin
sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamamaları en çarpıcı olanıdır. Muayene için
beklenen sürelerin kısaltılması, her köye bir ebe atanması, evde hasta bakımı
hizmetlerinin verilmesi gibi örnekler de verilebilir.
Şekil l.2’de (5) numara ile gösterilen alanda verilen hizmetler gereksiz yere kaynak
israfının örneğidir. Bu alandaki işler, ne toplum tarafından istenilmektedir, ne de onların
ihtiyaçlarına cevap vermektedir. Muhtemelen, bu hizmetler geçmiş dönemlerde gerekli
olan, fakat zaman içinde gereği kalmayan işlerdir, ya da yanlış verilmiş kararların
sonuçlarıdır. Bu hizmetlerden bir an önce vazgeçmek en akılcı yoldur. Örneğin gereksiz
bürokratik işlemler ne bir ihtiyaçtır ne de halk tarafından istenilmektedir.
(6) numara ile gösterilen alan ise, toplumun ihtiyacı olduğu halde karşılanamayan işleri
göstermektedir. Bu alanda kalan hizmetlerin verilmeyişi, toplum tarafından fark
edilmemektedir. Çünkü toplum bu hizmetlere ihtiyacı olduğunun da farkında değildir.
Eğer yöneticiler de bu hizmetlerin gerekliliğinin farkında değillerse, bu işler hiçbir zaman
yapılmayacak demektir. Bu alandaki hizmetleri düşünebilmek ve önerebilmek uzmanlık
ister. İşte, yönetim kadrolarında görev alan teknik kadroların ve aydınların üzerine düşen
önemli görevlerden biri de bu hizmetlere dikkatleri çekmek ve verilmelerini
sağlayabilmektir.
Şekil 1.2’de (7) numara ile gösterilen alan ise, toplum tarafından istenilen, fakat gerçekte
ihtiyacı olmayan işleri kapsamaktadır. Aslında bu alandaki hizmetler verilmediği için bir
sorun yok gibi görülmektedir. Ancak bunlar politik baskılara son derece uygun isteklerdir.
Yalnızca toplumu tatmin etmek isteyen ya da bu yolla politik çıkar uman çevreler, bu
işlerin gerçekleştirilmesi için baskı yapabilirler. İyi yöneticilerin, bu baskılar karşısında
mantıklı bir direniş göstermeleri gerekir. Aksi durumda Şekil 1.2’de (3) numara ile
gösterilen alanda kalan ve kaynaklarını israfa neden olan işler artar.
Karar verme
Yönetim, örgütün yalnızca üst kademelerinde yapılan bir iş değildir. Bir ekip hizmetinin
söz konusu olduğu her yerde yönetim, yönetimin olduğu her yerde ise bir yönetici var
demektir. Ekip iki kişiden bile oluşsa sorumluluğun birisinde olması bir yönetim kuralıdır.
Aksi halde çalışanların eşgüdümü sağlanamaz, işler aynı hedefe varmak için
yönlendirilemez. Yöneticinin temel işi karar verme, yani değişik seçenekler arasından en
uygununu seçebilmedir. 0 nedenle bazı bilim adamları yönetimi "karar verme birimi”
olarak da tanımlarlar.
Yöneticiler karar verme açısından beş tipe ayrılırlar:
I. Savunmacı tipler (Defensive type): Bu tipteki yöneticiler karar vermekten
kaçınırlar. Kendilerine güvenleri yoktur. Başkalarının daha yerinde karar verebileceğine
inanırlar. Bu sorumluluğu diğer kişilere devretme eğilimi gösterirler.
2. Aktarmacı tipler (Explosive tpe): Bunlar da kendileri dışındaki kişilerin daha doğru
kararlar verebileceklerine inanırlar. Fakat karar verme konusunda o kişilere yetki vermek
ve bu işin şerefini onlara bırakmak verme, onların fikirlerini alarak kendi fikirleri imiş gibi
açıklarlar.
3. İstifçi tipler (Hoarding type): Bit tip yöneticiler her kararın en iyisini kendilerinin
verebileceğine inanırlar ve bütün kararları kimseye danışmadan kendi kendilerine alırlar.
4. Pazarlamacı tipler (Marketing type): Başkaları tarafından, özellikle patronlarınca
onaylanmaktan ve onları memnun etmekten hoşlanırlar.
5. Üretken tipler (Productive type): Karar verme yönünden ideal tipteki
yöneticilerdir. Olgun tiplerdir. Kendilerinin düşünceleri ile diğer kişilerin düşünceleri
arasında iyi bir denge sağlarlar. Diğer kişilerin görüşlerine başvururlar. Onların görüşlerini
de dikkate alarak kararlarını verirler. Fakat bu kişileri de onurlandırır ve onları yeni fikirler
üretme konusunda cesaretlendirirler. Özellikle kendi kendilerine karar veren yöneticilerin
bir kısmı duygusal olarak karar verirler. Burada yönetici, seçenekler üzerinde yeterince
düşünmeden, içten geldiği gibi, sezgilerine ya da etkisi altında kaldığı kişi ve olaylara göre
duygusal olarak karar verir. Böyle verilmiş olan kararların başarıya ulaşması
rastlantısaldır.
Karar vermede daha geçerli olan yol, verilere dayanılarak karar vermektir. Burada
yönetici, karar vermeden önce durumla ilgili bilgi edinir, sorunu tanımlar, ilgili olan bütün
kişi ve tarafların görüşlerini de dikkate alarak çözüm yolları arasından uygulanabilirliği en
yüksek olanı seçer. Bu kararın gerçekleşebilmesi için gerekli olan bütün koşulları belirler
ve sağlar. Kararını uygular. Sonuçları gözler ve değerlendirir. Gerekirse, kararında
değişiklikler yapar. İsabetli karar alma bir yetenek olduğu kadar yönetim bilgisi de
gerektiren bir iştir.
Alınması gereken kararın önemi arttıkça ve uygulama alanı genişledikçe, kararın
alınmasına katkıda bulunanların da sayısı artar. Bir başka deyişle yönetici doğru karar
verebilmek için, birçok kişinin yardımına gerek duyar. Örgütün alt kademelerinde bireysel
olarak yönetici tarafından verilen kararlar, örgüt kademelerinde yükseldikçe giderek daha
fazla kişinin katıldığı bir ekip işi olarak karşımıza çıkar. Ekip üyelerinin bir kısmı verileri
derlemek, bir kısmı bunları bilgiye dönüştürmek, bir kısmı çözüm seçenekleri üretmek, bir
kısmı da bu seçenekleri denemek gibi işler yüklenir. Aslında, alınacak kararların gerçekçi
ve uygulanabilir olabilmesi için o kararları uygulayacak olanlarla o kararların
sonuçlarından etkilenecek olanların, yani halkında görüşlerinin dikkate alınması gerekir.
Bu açıdan bakıldığında, karar verme işinin, ne kadar geniş bir katılım gerektirdiği daha iyi
anlaşılmaktadır.
Karar verme işi, bir dizi mekanik işlemle yapılamaz. Bu iş bilgileri doğru algılama,
özümleme, yorumlama, akılda tutma, hatırlama gibi zihinsel faaliyetleri gerektirir.
Karar verme aynı zamanda yaratıcılık yeteneği ve örgütlü çalışabilme becerisi ve bilgisi de
gerektirir. Yani, karar verme, hem bir bilgi hem de yetenek gerektiren karmaşık bir iştir.
Karar verme işlemi genellikle beş aşamada gerçekleştirilir:
I. Algılama aşaması (Saturation): Bu aşamada kişi (yönetici) sorun hakkında ve bu
sorunla ilgili konularda bilgi edinir. Onun bir sorun olduğuna kanaat getirir.
2. Hazırlanma aşaması (Preparation. Deliberation): Sorunla ilgili çözüm yollarını
düşünmeye başlar.
3. Kuluçka aşaması (Incubation): Sorunu unuttuğu ve yoğun olarak ilgilenmediği bir
dönemdir. Ancak, belirsiz zamanlarda dinlenirken ya da başka şeylerle ilgilenmekte iken,
zaman zaman sorun aklına gelir ve kısa sürelerle sorunu hatırlayıp çözümleri aklında
tutar.
4. Aydınlanma aşaması (Illumination): Çözüm yollarından birisi üzerinde yoğunlaşır
ve bu yolun tercih edilmesi gerektiğine inanmaya başlar.
5. Sonuçlandırma aşaması (Acconınıodation): Çözüm yoluna karar verir ve bu yol la
ilgili ayrıntıları olgunlaştırır.
Karar vermek için en az iki seçeneğin bulunması gerekir. Tek seçenek varsa, karar
vermeye de gerek yok demektir.
Verilen kararların sonuçları daima belirsizdir. Yönetici verdiği kararın sonucundan hiçbir
zaman emin olamaz. Eğer kararlar kesinlikler üzerine kuruluyor olsaydı; yöneticilere
(karar vericilere) gerek olmazdı.
Karar verme, planlama işleminin de en belirgin ögesidir, Dolayısıyla, karar veren yönetici,
diğer bir anlatımla planlama yapmaktadır.
Planlamanın yararları ve güçlükleri
Planlama, bugünkü bilgiler ışığında gelecekte yapılması gerekli işler için karar vermektir.
Planlamanın yararlarının bazıları şunlardır.
* Hedefe (amaca) varma süresini kısaltır,
* Çalışanlar arasında uyumu ve standardizasyonu sağlar,
* Hizmetteki belirsizlikleri ortadan kaldırır.
* Çalışanların zaman israfını önler.
* Kimin ne yapacağı kesinlik kazanır.
* Denetimlere yön verir.
* Kaynakların verimli kullanımını sağlar.
* Gereksiz işlerin yapılması engellenir.
* Hizmetlerin kalitesinin artmasına neden olur,
* Gereksiz ikilemleri (dublikasyon) önler,
* Hizmetlerin daha adil dağılımı sağlanabilir.
* Yetki devrini kolaylaştırır.
* Çalışmaları önemli ölçüde basitleştirir.
* Geleceği tahmin etme imkânı verir.
* Keyfi yönetimleri engeller.
* Çalışanların doyumunu sağlar,
* Ne yapacağını bilen personel, daha başarılı olur,
* Hizmetin gelişmesini hızlandırır.
* Toplumun sağlık düzeyinin gelişmesini hızlandırır.
Planlamanın yararlarının yanında bazı güçlükleri hatta sakıncalı sayılabilecek yönleri de
vardır. Bu sakınca ve güçlükler bilinmeden uygun bir planlama yapılamaz. Plan
yapanlar, bu durumları dikkate alarak, gerekli önlemleri düşünmelidirler.
1. Planlamada çok önemli bir husus, plan yapılmasına karar veren otoritenin (hükümet,
müdürlük, başhekimlik vb.) kararlılığıdır. Eğer kararlı davranılmazsa, planın hazırlanması,
daha sonra da uygulanması mümkün olamaz. Tereddütlü davranışlar, sürekli değişen
tutumlar planlama açısından önemli olumsuzluklardır.
2. Planlamanın ilk adımlarından biri, var olan verilen derlemek ve değerlendirmektir. Bu
verilerin toplanmasındaki güçlükler bir yana doğrulukları da kuşkulu olabilir. Ancak
planları bu bilgilere dayalı olarak yapmaktan başka yol yoktur. Eldeki bilgiler doğru
değilse planlarında gerçekçi olmaları beklenemez.
3. Planlama değişim için yapılır. Gelecekteki yeni durumlar planlanır. Oysa toplum içinde
ve her örgütte değişime karşı olanlar vardır. Bu kişiler, planlama işleminin karşısındaki en
önemli engeldir.
4. Sağlık hizmetlerinin planlanmasındaki bir güçlük, hükümetlerin ve politikaları belirleyen
kişilerin, sağlık hizmetlerinin gelişmesine öncelik vermemeleridir. Böyle olunca, yeterli
kaynaklar bulunamaz ve yapılması planlanan işlerin bir kısmından vazgeçilmesi gerekir.
5. Planlar, onları yapanlar tarafından uygulandıklarında daha başarılı olurlar. Çünkü planı
yapanlar onu uygulamada kararlı davranırlar. Hükümetlerin ya da sorumluların sık sık
değişmesi yönetimde ve planın uygulanışında istikrarsızlık yaratır. Planın da sık sık
değişmesine ve uygulamada zikzaklar çizilmesine yol açar.
6. Planlamada esas alınacak noktalardan biri de toplumun ihtiyaçlarının doğru olarak
belirlenmesidir. Bunu yapmak çoğu zaman kolay olmaz.
7. Planın yapılması ile uygulanması arasında uzunca bir süre geçerse, koşullar da
değişmiş olabileceğinden, planın geçerliliği kaybolur, başarı şansı azalır.
8. Uzun vadeli planlarda, toplum koşullarının değişmesi ve teknolojik gelişmeler nedeni ile
planın bazı bölümlerini uygulama imkânı ortadan kalkar.
9. Planlar yöneticilerin karar verme yetkilerini katı bir biçimde sınırlandırırsa
uygulamalarda güçlüklere neden olabilir.
Yönetim kademelerine göre planlama
Planlama denilince bazı kişilerin aklına ülke düzeyinde yapılan planlar, geniş kitleleri
ilgilendiren kararlar gelebilir. Oysa, bir ebenin ya da TSM veya aile hekiminin haftalık
faaliyetlerini planlaması ile, büyük projeleri planlamak arasında temel de bir fark yoktur.
Bir görev yapan herkes, planlama da yapmak zorundadır. Planların mutlaka yazılı olması
da gerekmez. Çalışan kişi aklından geçirerek de planlama yapabilir. Planlama, her
düzeydeki yöneticinin yapması gereken bir iştir. Ancak yönelim kademelerine göre,
yöneticilerin planlama ile ilgili işlevlerinin ağırlığı farklılık gösterir. (Bkz. Şekil 1.3 ve 1.4)
Üst düzey yöneticiler, daha çok örgütün uzun vadeli hedeflerini düşünmek ve planlamak
durumundadırlar. Sözgelimi, gelecekteki beş yıl içinde hangi hizmetlerin verilmesi
gerektiği, bu hizmetlerin nasıl olmasının iyi olacağı, bu işler için hangi kaynaklara gerek
duyulacağı ve bunların nerelerden sağlanacağı gibi konuları düşünmek ve planlamak üst
düzey yönetimlerin işidir. Bu kademedeki kararlar, örgütün yapılandırılması ve hizmetlerin
şekillendirilmesi ile ilgili kararlardır. Alınan kararlar uygulayıcılara iletilir ve uygulatılır. Bir
yönetici ne kadar üst düzeyde olursa olsun, bazı günlük işlerle de ilgilenmek
durumundadır.
Yönetimin alt kademelerine inildikçe, yöneticiler günlük işlerle daha fazla ilgilenmek
durumunda kalırlar.
Şekil 1.3 Sağlık yöneticilerinin planlama ağırlıkları
Üst düzey yöneticilerin uzun vadeli planlar yapmasına karşılık, ara kademedeki yöneticiler
(Halk sağlığı müdürleri gibi) orta vadeli, alt kademedeki yöneticiler ise (toplum sağlığı
merkezi hekimi gibi) kısa vadeli planlar yaparlar. Ara ve alt kademelerdeki yöneticiler,
daha çok üst kademelerce yapılmış planların ve alınmış kararların uygulanmaları,
koordinasyonu ve kontrolleri ile meşgul olurlar.
Bilinmesi gereken, her kademedeki yöneticinin, uzak ya da yakın vadeli olsun plan
yapmaları gerektiğidir. Üst düzeyde yapılan planlar daha çok stratejik planlardır. Alt
kademelerde ise daha çok uygulama programları (operational plans) yapılır. Tablo 1.1 ‘de
yönetim kademelerine göre planlama işlevleri ve türleri gösterilmiştir.
Tablo 1.1.: Yönetim kademelerine göre planlama işlevleri
Yönetim kademesi
Kararın ve planın ve türü
Üst düzey
Stratejik planlama. Örgüt içi ve dışındaki
değerlendirilir. Uzun vadeli kararlar verilir,
Orta düzey
Birimler adına koordinasyon yapılır.
Stratejik plan ile uygulama programları arasındaki
uyum sağlanmaya çalışılır.
Alt düzey
Kısa vadeli kararlar alınır. Ayrıntılı
programları hazırlanır ve uygulanır.
durum
uygulama
Kaynak: Hodgetts ve Cascio, Modern Health Care Adminisration
PLAN TÜRLERİ ve NİTELİKLERİ
Plan türleri
Planlar; amaçları, kapsamları, süreleri, uygulanış biçimleri gibi özelliklerine göre değişik
adlarla bilinirler.
Sürelerine göre planlar, kısa, orta, uzun vadeli olabilirler. Kısa vadeli olanlar, yıllık,
aylık, haftalık hatta günlük olabilir, Orta vadeli planlar genellikle 1-5 yıllık dönemler için
yapılır. Beş yıldan daha uzun dönemleri kapsayanlara ise uzun vadeli planlar denir. Bu
terimler görecelidir. Bir kurum için orta vade olarak kabul edilen bir süre bir başka kurum
için uzun sayılabilir. Çok uzun vadeli (15 yıl gibi) planlara genellikle "master plan”
(perspective plans) denilir. Bu planlar, bir ülkenin sektörün ya da kurumun temel ilkelerini
ve yaklaşımlarını açıklayan dokümanlardır.
Kapsamlarına göre planlar, özel ya da genel (comprehensive) olarak sınıflandırılırlar.
Genel planlar, bir kurumun ya da sektörün bütün birimlerini kapsayan planlardır. Bir ya da
birkaç birimin işlerini konu alan planlara “Özel planlar” denir.
Güçlerine göre planlar, bağlayıcı ya da ihtiyari olabilirler. Bağlayıcı planlara (command
plans) uyulması zorunludur. Bunlar emredici planlardır. İhtiyari olanlar ise isteğe bağlı
olarak uygulanır. Zorlamadan çok gönüllülük esasına göre uygulanmaları arzu edilen
planlardır. İhtiyari planlara örnek olarak, iki kuruluş ya da hizmet birimi arasındaki uyumu
sağlamak amacıyla bu kuruluşların birlikte yaptıkları “işbirliği planları” (corparate plans)
verilebilir.
Amaçlarına göre planlar, değişik adlar alabilirler. Ekonomik planlar, kalkınma planları,
sağlık planlan, insan gücü planları, fiziksel yatırım planları gibi planlar buna örnektir.
Biçimlerine göre planlar, yazılı ya da sözlü olabilirler. Sözlü planlar genellikle, bireysel
ya da az sayıda kişinin uygulayacakları kadar küçük ve kısa vadeli planlar ya da iş
programlarıdır.
Aşamalarına göre planlar, stratejik planlar (ana planlar), eylem planları (operational
plans), iş programları (work plans) gibi adlar alırlar. Bunlar merkezden taşraya doğru,
ardışık olarak ve birbirlerini açıklayacak şekilde yapılan ve giderek ayrıntılı biçime dönüşen
planlardır. Sözgelimi, merkezde yapılan bir planın illerde uygulama planları, ilçelerde ve
toplum sağlığı merkezlerinde iş programları yapılır. En ayrıntılı olanı iş programlarıdır.
Burada, kimin, ne zaman, nerede, neyi, nasıl yapacağı bütün ayrıntısıyla yer alır.
Planlama tekniklerine göre planlar, blok ya da devinimli olabilirler, Blok planlar, belli
bir süreyi kapsayan az çok katı planlardır. Ülkemizde yapılmakta olan beşer yıllık kalkınma
planları buna örnektir. Devinimli planlar (rolling plans) ise, dönemler halinde
değerlendirilip sürekli olarak güncelleştirilen planlardır.
Ülkemiz ve sağlık hizmetleri dikkate alınarak yukarıda belirtilen plan türlerinden bazılarını
açıklamakta yarar vardır.
Kalkınma planları
Birçok ülkede, özellikle gelişmekte olan ve merkezden yönetim ilkesini ağırlıkla
uygulandığı (İlkelerde kalkınma planları yapılmaktadır. 1970’li yıllara kadar birçok ülkede,
kalkınma planları ekonomik planlar ile büyük ölçüde eş anlamlı olarak kullanılırdı. Bu
tarihten sonra, kalkınma planlarına sosyal kalkınma ile ilgili bölümler de eklenmeye
başlanmıştır. Türkiye’de ise, başından beri, sosyal ve ekonomik kalkınma yaklaşımı bir
arada ele alınmıştır. Sosyal kalkınma bölümü içinde sağlık sektörü ile ilgili planlamalar da
bulunur.
Türkiye’de planlı kalkınma dönemi 1961 yılında Devlet Planlama Teşkilatının (DPT)
kurulması ile başlamıştır. DPT’nin yasalarla kendisine verilmiş olan görevi, hükümetler
tarafından belirlenen ilkeler doğrultusunda beşer yıllık kalkınma planlarını hazırlamak,
hükümetin ve parlamentonun onayından sonra, planın uygulanışına nezaret etmektir.
DPT, planın ana ilkelerini belirlemez. Bunlar siyasal iktidar tarafından belirlenerek
kendisine verilir. DPT, plan taslağının hazırlanması ile görevlidir. Bunu yaparken
danışmanlar kullanır. Mevzuata göre, DPT her sektörle ilgili “özel ihtisas komisyonları”
oluşturur. Bu komisyonlardan birisi de “sağlık özel ihtisas komisyonu" dur. Ülkede, kendi
alanında ün yapmış uzmanları bir araya toplayarak, onlardan daha önce hazırlanmış bir
rehber doğrultusunda rapor hazırlamalarını ister. Komisyon, üyeleri arasından bir başkan
ve sekreterler seçerek çalışmalarına başlar. İsterse, kendi içinde alt gruplara ayrılarak
çalışmalarını sürdürür.
Özel ihtisas komisyonları, kendi konuları ile ilgili olarak sapladığı sorunları, durum
değerlendirmesini, çözüm alternatiflerini ve bunlar arasından önerdiği çözüm yollarını
içeren raporu DPT’ye teslim eder. Komisyonun çalışmaları, her beş yıllık planından makul
bir süre önce (bir yıl gibi) başlar ve birkaç aylık süre içinde tamamlanması beklenir.
DPT, komisyonlarca hazırlanmış olan raporlar hükümet tarafından kendilerine verilmiş
olan ilkeler doğrultusunda bir kalkınma planı taslağı hazırlar. Bu taslak, Yüksek Planlama
Kuruluna sunulur. Bu kurul, Bakanlar Kuruluna yardımcı olmak amacıyla bazı bakanlar ve
plancı teknisyenlerden kurulmuştur. Kurul, plan taslağını görüşür, gerekli düzeltmelerin
yapılmasını DPT’den isteyebilir. Daha sonra Bakanlar Kurulu tarafından da incelenerek
kabul edilen plan Büyük Millet Meclisine gönderilerek yasalaşması sağlanır. Yasalaştıktan
sonra, bu planlara uymak kamu kesimi için bağlayıcıdır. Özel kesim için, bazı hükümleri
zorunlu olmakla birlikte, genel anlamda ihtiyaridir. Kamu kesimindeki bütün yatırımların
ve yeni uygulamaların kalkınma planına uymaları gerekir. 0 nedenle, kamu kurumlan söz
konusu işler için DPT’nin onayını almak zorundadırlar. Bakanlıklar ve bazı kamu
kurumlarındaki Strateji Geliştirme Başkanlıklarının başlıca görevlerinden birisi de, kendi
kurumları ile DPT arasındaki bu ilişkiyi yürütmektir.
Kalkınma planları bazı ilkeleri ve stratejileri belirleyen ana dokümanlardır. Planda yer alan
işlerin nasıl ve ne zaman yapacakları. DPT tarafından hazırlanan “yıllık icra programları”
ile belirlenir.
Ülkemizde hazırlanan kalkınma planları beşer yıllık dönemleri kapsayan “blok planlar”dır.
Planın temel ilkeleri ve stratejileri, hazırlık dönemindeki siyasal iktidarlar tarafından
hazırlanır ve yine plan taslakları iktidarlar tarafından kabul edilir. Dolayısı ile ülkemizdeki
kalkınma planları hazırlandıkları dönemdeki iktidarların yaklaşımlarını yansıtırlar. Kalkınma
planları hakkında yapılan en önemli eleştiri budur. Bu eleştiriyi yapanlar, planı hazırlayan
iktidarların uygulama dönemlerinde iktidarda kalamadıkları için planın daha sonraki
iktidarlar tarafından ya değiştirildiğini ya da hiç uygulanmadığı için anlamlarını yitirdiğini
savunurlar,
Kalkınma palanlarına yapılan diğer bir eleştiri de plan uygulamalarının yeterince
izlenmediği, ara sonuçlarının değerlendirilmediği ve gerekli düzeltmelerin yapılmadığı
yönündedir. Gerçekten de ülkemizde birinci beş yıllık kalkınma planının uygulamaya
konulduğu 1963 yılından bu yana, hiçbir plan, orijinal dokümanda yazıldığı biçimi ile
uygulanamamıştır. Uzmanlar, blok plan yerine devinimli planlamanın (rolling plan) daha
uygun bir planlama yöntemi olacağı görüşündedirler.
Sağlık bakanlığı ile ilgili yatırımların da kalkınma planları ile uyum içinde olması gerekir. 0
nedenle, merkez ve taşrada yapılması düşünülen ve kamu finansmanı ile yapılacak bütün
yatırımların DPT’nin onayına sunulması gereklidir. Taşra teşkilatı (iller) bu onayı bakanlık
aracılı ile alırlar.
Blok ve Devinimli planlar
Kalkınma planları açıklanırken de belirtildiği gibi, blok planlar (fixedterm plans) beş yıl ya
da daha uzun dönemleri kapsayan uzun dönemli planlardır.
Bu tür planların en önemli özellikleri, uzun sürem yatırımların planlamasına uygun
olmalarıdır. Sözgelimi bir hastanenin yapımı kısa dönemli planların süresine sığamayacağı
için, blok planlarda yer alması daha uygun olur. Öte yandan blok planlarla ilgili çok önemli
eleştiriler yapılmaktadır. Her şeyden önce, bu planların hazırlıkları, uygulama döneminin
başlamasından bir ya da iki yıl önce başlamak zorundadır. Dolayısıyla, planla ilgili ilkeler
planın uygulamaya başlamasından oldukça önceki bir dönemde belirlenecek demektir.
Ayrıca planın da en az 5 yıl gibi uzunca bir süreyi kapsayacağı dikkate alınırsa, bu ilkeler,
planın bittiği dönemden 6-7 yıl önce belirlenmiş olacak demektir. Günümüzün hızlı
değişen toplumsal ve ekonomik koşulları göz önüne alındığında bunun uzun bir süre
olduğu söylenebilir. Bir başka deyişle, blok planlar, uygulama dönemlerinin sonuna
gelmeden güncelliklerini yitirmektedirler. Bu tür planlar genellikle esnek olamadıklarından,
değişen koşullara uyarlanmaları da zor olmaktadır. Bu sakıncaları giderebilmenin bir yolu
devinimli plan (rolling plan, rolling horizon plan) yapmaktır. (Bkz. Şekil 2.1)
Devinimli planlar da uzun vadeli planlardır. Burada da, uzun vade için ilkeler ve stratejiler
belirlenir. Ancak, planın uygulamaları her yılsonunda değerlendirilip bir sonraki yılın
programlarında değişiklikler ve düzenlemeler yapılır. Yani, devinimli planların blok
planlardan farkı, sürekli değerlendirme ve sürekli yenilenme içinde olmalarıdır. Devinim
(rolling-yuvarlanma) deyimi de buradan kaynaklanmaktadır. Bir önceki yılın sonuçları bir
sonraki yıla yuvarlanmakta ve sonraki yılda değişikliklere neden olmaktadır. Blok
planlama günümüzden 20 yıl önceki görüşü yansıtır. Devinimli planlama, geçtiğimiz 20 yıl
içinde saptanan sakıncaları giderebilmek için blok planlara alternatif olarak geliştirilmiştir.
Devinimli plan yapabilmek için sürekli bilgi toplayıp değerlendiren planlama birimlerine
gerek vardır. Bu koşul devinimli plan hazırlayabilmenin güç yönüdür. Bu nedenle, böyle
birimler kurulmadan devinimli plan uygulamalarına geçilemez.
Şekil 2.1. : Blok ve devinimli planlar
Stratejik planlar
Stratejik planlar, bir kurumun temel politikalarını belirleyen çerçeve planlardır. 0 kurumun
en yüksek yönetim düzeyinde yapılırlar. Kurumun örgütlenmesine, işleyişine ait temel
ilkeleri belirlerler. Bu nedenle, oldukça uzun vadeli planlardır.
Denilebilir ki en uzun vadeli planlar stratejik planlardır. Bu plan rehber alınarak, daha
sonra ayrıntıları içeren ve kurumun birimlerinin çalışmaları ile ilgili pek çok sayıda taktik
planlar yapılmalıdır. Tek başına stratejik planlar yeterli olamaz.
Taktik planlar
Stratejik planlar ile belirlenen ilkelerin, o kuruma bağlı birimlerde nasıl uygulanacağını
belirleyen planlara taktik planlar denir. Stratejik planların ikinci adımı olarak kabul
edilebilir. Taktik planlarda. stratejik planlara göre biraz daha ayrıntıya girilerek,
kaynakların. İnsan gücünün e örgütün yapısı ile ilgili düzenlemeler yapılır. Taktik planlar
1-2 yıl ya da daha kısa süreler için yapılabilir.
Proje ve programlar
Proje ve program terimleri değişik kişilerce farklı anlaşılan kavramları ifade eder. Yabancı
kaynaklar da bu terimler bütçeleme ya da para sarfı ile ilgili düzenlemeler için
kullanılmaktadır Ülkemizde yaygın olarak anlaşıldığı biçimiyle, program, bir çerçeve planın
(ana plan) kısa bir zaman dilimini yansıtan ayrıntılı iş planıdır.
Bir başka deyişle, bir planın yapılmasından sonra birçok programın hazırlanması gerekir
Program planın öngördüğü işlerin nerede, kim tarafından, ne zaman, nasıl yapılacağını
açıklayan çalışma planlarıdır. Proje ise, başlama ve bitiş tarihleri belli olan özel bir amacı
gerçekleştirmek için yapılan planlardır. Bunlara “özel planlar” da denilebilir.
Uygulamada karışıklıklara neden olan bu terimleri ya hiç kullanmamak ya da kullanıldığı
yerlerde, hangi anlamda kullanıldıklarını belirtmek iyi olur.
PLANLAMANIN AŞAMALARI
Planlama Süreci
Planlama, plan yapma düşüncesi akla geldiği an başlamış demektir. Bundan sonra
yapılması gereken işlemler ve sırası, planın türüne ve kapsamına göre değişebilir.
Bilinmesi gereken - planın statik (durağan) değil dinamik (değişen) bir niteliğe sahip
olduğudur. Planlama plan dokümanın yazılması ile tamamlanmaz. Planlanan işlerin
uygulanması, elde edilen ara sonuçların değerlendirilmesi ve buna göre planın gözden
geçirilip gereken yerlerinin değiştirilmesi de planlama sürecinin parçalarıdır.
Planlama, geleceği tahmin etmek ve bu varsayımlara göre gelecekteki işleri düzenlemek
demektir. Gelecekle ilgili varsayımların hepsi. her zaman doğru olmayabilir. 0 nedenle
planlarda hatalar, uygulanamayan yönler ya da istenilenin tam tersi sonuçlar doğuran
işler yer almış olabilir. Bunların bulunup düzeltilmesi için, planın denenmesinden başka
yol olamaz. Bunda amaç planına giderek mümkün olan en iyiye erişmesini sağlamaktır.
(Bkz. Şekil 3.1).
Özetle, planlama sürecinin başlıca üç bölümü vardır:
1. Planlama
2. Uygulama ve değerlendirme
3. Yeniden planlama
Şekil 3.1. : Planlama süreci
Planlamanın adımları
Planlama sürecinin, plan yapma düşüncesi akla geldiği zaman başladığı belirtilmişti. İyi bir
planlamanın bundan sonraki aşamaları genellikle şunlardır:
1. Planlamanın planlanması
2. Durum sapama
3. Kaba planlama
4. Ayrıntılı planlama
5. Uygulamaları izleme ve yeniden planlama
Şekil 3.2. : Planlamanın adımları
Her aşamanın sonunda, bir rapor hazırlanarak, planla ilgili son kararı verecek kişiye ya da
gruba, planlamanın durumu ve o aşamaya kadar yapılmış olan işler hakkında bilgi
verilmeli, karar vericinin bundan sonraki aşamalarla ilgili görüş ve yönlendirmesi
doğrultusunda çalışmalara devam etmelidir. Aksi halde, planlamanın yönü, karar vericinin
kabul edemeyeceği bir sonuca gidebilir ve planın sonuna gelindiğinde boşuna çaba ve
zaman harcandığı anlaşılır. Bu hata bir çok planlama çalışmasında yaygın olarak
yapılmaktadır. Planlama yapılırken yukarıda belirtilen aşamaları sıra ile gerçekleştirmek iyi
olur. Ancak bu şart değildir. Bir aşama yürütülürken bir başka grup aşama üzerinde
çalışabilir. Planlama aşamalarında geriye dönüşler kaçınılmazdır. Sözgelimi, ayrıntılı
planlama yapılırken, daha 5nceki kaba planlama aşamasında bazı noktalarda hatalar
yapıldığı anlaşılabilir ve bir aşama geriye dönülüp bu hatalar düzeltilebilir. Bazen,
planlama çalışmaları çok ilerlemiş olmasına karşın, en başa dönerek, planlamanın
amaçlarını ve ilkelerini dahi gözden geçirmek gerekebilir.
Şekil 3.3. : Planlama aşamalarında geriye dönüşler kaçınılmazdır.
PLANLAMANIN PLANLANMASI
Planlama ekibinin oluşturulması
Plan yapılmasına karar veren otoritenin (hükümet, müdürlük, başhekimlik vb.) yapması
gereken ilk iş, planlama ekibini oluşturmaktır. Önce, ekibin sorumluları belirlenmeli, daha
sonra teknik kadro oluşturulmalıdır.
Planlama ekibini oluşturmadan önce, planlama işleminin nasıl yapılacağına, yani
planlamanın yönetimine karar verilmelidir.
Kapsamlı ve uzun sürecek planlamalarda, bir yönetim kurulu (Yönlendirme Kurulu da
denilmektedir) oluşturmakta yarar vardır. Bu grup karar verme yetkisine sahip kişilerden
oluşmalıdır. Yönetim kurulunun işi periyodik olarak toplanmak, gelişmeleri izlemek, teknik
kişilerden bilgiler almak ve bir sonraki adımda yapılması gereken işlere karar vermektir.
Bu kurul, planın son biçimine karar verebilir de vermeyebilir de. Yönetim kurulunda karar
vericilerin de yer alması iyi olur. Bu olamayacaksa, kurul üyelerinin, planla ilgili son karar
verecek olan otoritenin genel yaklaşımlarını politikalarını ve beklentilerini iyi bilmeleri
gerekir. Böylece, planlama işlemi, düzgün ve hızla yürütülebilir.
Yönetim kuruluna ve teknik kadroya dahil edilecek ekip üyelerinin nitelikleri ve sayısı
planın kapsamı ve amacı ile ilgilidir.
Ancak, planlama ekibi oluşturulurken bazı hususlara dikkat edilmelidir.
a. Plan ile ilgili bütün taraflar, planlama ekibinde temsil edilmelidir Örneğin, insan gücü ile
ilgili planlamada, insan gücünü eğiten ve istihdam eden kurumların ve meslek birliklerinin
temsilcileri yer almalıdır. Toplumdaki baskı gruplarının da grupta temsil edilmeleri
düşünülebilir. Aksi halde, plan ile ilgili varsayımlar ve kararlar gerçeklere uymayabilir.
Planlamada yer almayan grupların eleştirileri ve dirençleri nedeniyle uygulanamaz.
b. Planı uygulayacak olan kuruluşlar da ekipte temsil edilmelidir. Örneğin, il düzeyinde
yürütülmesi düşünülen bir aşılama planı hazırlanırken, toplum sağlığı merkezi hekimlerinin
bazıları ya da aşılamayı bizzat uygulayacak personel arasından seçilen bir grubun
planlama çalışmalarında yer almaları uygun olacaktır. Sağlık Bakanlığının bazı illerde
yapmayı düşündüğü işlerin planlamasında ise, o illerin sağlık yöneticileri valileri,
kaymakamları ya da başka kişilerin bulunmaları uygun olabilir.
Planı uygulayacak olanların planlama çalışmalarında yer almalarının yararları şunlardır:
1. Planı uygulayacak olanlar daha gerçekçi ve uygulanabilir önerilerde
bulunabilirler,
2. Planı uygulayacak olanlar, planlama sürecinde planı iyice kavrarlar, inanırlar ve
eğitilirler. Böylece. planın uygulanışı sırasında, planın yorumlanması ile ilgili
sorunlar en aza indirilmiş olur,
3. Karara katılanlar, o kararların uygulanması için daha içten çaba gösterirler,
4. Uygulama aşamasında, uygulayıcıların eğitimleri için gerekli süre kısaltılmış olur.
c. Planlama bir deneyim ve uzmanlık işidir. Planlama ekibine planın konusu ile ilgili
deneyimli ve uzman kişileri almak gerekir. Bu kişiler arasında hem konunun uzmanları
hem de planlama uzmanlarının bulunmasında yarar vardır. Ancak, söz konusu plan küçük
bir birimde ve sınırlı imkânlarla yapılmakta ise, kaçınılmaz olarak eldeki kadro ile
yetinilecektir. Bu durumda bile, daha önce deneyim kazanmış kişilere danışmakta ve ona
göre davranmakta yarar vardır. Özellikle, plan stratejisini belirlerken benzer deneyimleri
yaşamış kişilerin görüşleri kararın doğru verilmesine yardımcı olabilir. Özetle, planlama
ekibi denildiğinde yalnızca tam süreli çalışacak olanlar anlaşılmamalı, danışman olarak
çalışacak ya da görüşlerine başvurulacak kişiler de seçilmelidir. Yukarıda da vurgulandığı
gibi planlama bir grup işidir. Bu gurubun oluşturulmasında dört model vardır. (Bkz. Şekil
4. 1) Bu modellerin hangisinin en uygun olacağına karar vermek, planlanan konuya ve
planın hacmine bağlıdır.
Model 1
Komite modeli: Bu modelde, işin sorumlusu olan kişi (karar verici) de dahil olmak üzere
bir grup kişi, planlama ile ilgili bütün işleri yürütür ve planı hazırlar. Planlama sırasında
gerekirse, bazı uzmanlara ya da kurumlara danışır.
Model 2
Yönetim kurulu modeli: Bu modelde, karar vericilerin de içinde olduğu bir yönetim
kurulu oluşturulur. Bu kurul planlama işini yürütmek üzere bir çalışma grubu oluşturur.
Çalışma grubunda, uzmanlar ve birim amirleri yer alabilir. Çalışma grubu gerekirse başka
uzmanlara ve kurumlara danışarak plan taslağını hazırlar ve yönetim kuruluna sunar.
Yönetim kurulu planı onaylar ya da değişiklikler isteyebilir.
Model 3
Alt komiteler modeli: Bu modelde de, bir önceki modelde olduğu gibi bir yönetim
kurulu vardır. Fakat, çalışma grupları birden fazladır. Yani alt komiteler oluşturulmuştur.
Bu komitelerden her biri birbirinden bağımsız olarak kendilerine verilen işleri tamamlarlar
ve her komite hazırladığı raporu yönetim kuruluna sunar, Yönetim kurulu bu raporları
birleştirerek plana son biçimini verir, gerekirse danışmanlardan görüş isteyebilir.
Model 4
Çalışma grubu modeli: Burada, teknik kişilerden (planlama uzmanları) oluşan küçük
grup planı hazırlar ve sonuçlandırır. Bu uzmanlara karar verme yetkisi verilmiştir.
Gerekirse, başka kişilere de danışabilirler. Bu modelin kötü yanı, planın dar bir kadro
tarafından yapılması ve yöneticilerin, uygulayıcıların ve geniş bir gurubun görüşlerinin
yeterince alınmamış olması nedeniyle, uygulamada güçlüklerle karşılaşılabilmesidir.
Planlama grupları belirlendikten sonra, bir toplantı yapılarak ilan çalışmalarının kapsamı,
yönetimi, süresi, yönetimi gibi konuları tartışmak, onların görüşlerini almak ve daha
sonra, grup üyelerinin her birinin iş tanımlarını açıklamakta yarar vardır. Bu toplantıda,
çalışma grubunda yer alacak kişilerin akıllarına takılan soruların cevaplandırılması ve
herkesin ne iş yapacağının hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak biçimde kesin olarak
açıklanması gerekir. Mümkünse, grupta yer alan her kişiye, görevleri ve planla ilgili
çalışma esasları yazılı olarak bildirilmelidir.
Şekil 4.1 de planlama gruplarının oluşturulması ile ilgili olarak çeşitli modeller
görülmektedir. Bu modellerin hangisinin uygun olacağı, planlamanın konusu, kapsamı,
çalışma süresi ve karar vericinin tutumu ile yakından ilgilidir.
İş ve zaman çizelgesi
Planlamanın optimum bir sürede yapılması gerekir. Ne gereksiz yere telaş içinde ne de
gereğinden yavaş davranmamalıdır. Çünkü zaman geçtikçe plana temel oluşturacak
durumlar da değişebilir, planın geçerliliği kalmayabilir.
Planlama çalışmalarının başlama ve bitiş zamanlarını belirleyen temel etken, uygulamanın
ne zaman başlayacağıdır. Eğer uygulamanın başlayacağı zaman, kalkınma planlarında
olduğu gibi, önceden belirlenmişse planlama çalışmalarını o tarihe göre ayarlamaktan
başka yol yoktur. Eğer, uygulamaya bir an önce başlamanın uygun olacağı düşünülüyorsa
planlama sürecinin de hızlandırılması gerekir.
Planlamanın zaman çizelgesini yapabilmek için önce, çalışmalarının hangi adımlardan
oluşacağına karar verilmelidir. Bundan sonra her işin hangi sürede, kim tarafından, nasıl,
nerede yapılacağı kararlaştırılmalıdır. Bu yapılmazsa, çalışmaların koordinasyonu
yapılamaz, kişiler arasında iş uyumu sağlanamaz ve plan zamanında tamamlanamaz.
Geniş kapsamlı planların hazırlık çalışmaları (planlamanın planlanması) PERT tekniği ile de
yapılabilir. (Bkz. Bölüm 7)
Planlamanın bütçesi
Planlama çalışmaları bazı harcamaları gerektirecektir. Bunlar arasında, verilerin
toplanması, gerekirse araştırmaların yürütülmesi, uzman ve personel kullanımı,
toplantılar, ulaşım ve haberleşme, rapor yazımı ve basımı, öngörülecek çözüm önerilerinin
denenmesi (pilot çalışma) gibi işler için yapılacak harcamalar sayılabilir.
Bazı sektörlerde bu tür harcamalar için yıllık bütçeler içinde ayrılmış ödenekler bulunabilir.
Ancak yapılması düşünülen planlama çalışmaları. uzun sürecek ve olağan bütçelerle
karşılanamayacak harcamaları gerektirirse, planlama çalışmalarına başlarken, bu
harcamaların miktarını hesaplamakta ve kaynağını bulmakta yarar vardır.
DURUM SAPTAMA
Hangi tür ve hangi genişlikte olursa olsun, bütün planlama çalışmalarında durum
saptaması yapılır. Bu aşamadaki çalışmaların amacı, mevcut durum hakkında bilgi
edinmek, sorunları ve ağırlık derecelerini belirlemek, önlem alınmadığı takdirde bu
sorunların gelecekte erişeceği boyutla ilgili projeksiyonlar yapmaktır. Mevcut durumun
bilinmesi, soruların öncelik sıralamasının yapılmasına ve çözüm seçeneklerinin
düşünülmesine de yardım eder.
Durum raporu
Durum saplama aşamasına başlarken, önce bu aşamanın sonunda yazılması düşünülen
rapor hakkında karar verilmelidir. Bu aşamadaki çalışmaların yükünü bu rapor taslağı
belirleyecektir. Yazılı bir rapor gerekmese bile, bu aşamada elde edilmesi düşünülen
bilgiler ve yapılacak değerlendirmeler hakkında önceden karar vermekte yarar vardır.
Yapılacak işlerin önceden düşünülmesi hem bu aşamanın süresini kısaltır, hem de
toplanması gereken bilgiler gözden kaçmamış olur.
Durum saplama aşaması ile ilgili bir tehlike bu aşamanın gereksiz yere uzatılmasıdır.
Durum saptama, planlama çalışmasının en kolay aşamasıdır denilebilir. Bu nedenle
planlamacıların rahat çalışabilecekleri bir aşamadır. Oysa bundan sonraki aşamalarda, bir
belirsizlik söz konusudur. Çözüm yollarını üretmek ve bunlarla ilgili varsayımlar geliştirmek
bir dizi yoğun çalışmayı gerektirecektir. Bu yüzden olsa gerek, planlama çalışmalarında
yeterli deneyimi ve eğitim olmayan kişiler, durum saptama aşamasını uzatma eğiliminde
olabilirler.
İşte rapor taslağının önceden belirlenmesi, çalışmaları sınırlamayacağı için, bu tehlikeyi
azaltabilir.
Her şeyden önce, durum raporunun hangi ayrıntıda yazılması gerektiğine karar
verilmelidir. Bu kararda planlamanın hangi düzeyde (ülke. il, ilçe vb.) ve hangi ayrıntıda
yapılacağının bilinmesi gerekir. Planın genel amaçlarını ve hedeflerini taşan bir ayrıntıda
bilgi toplamaya ve rapor hazırlamaya gerek yoktur. Daha sonra rakamsal bilgilerin
gerekip gerekmediğine, gerekiyorsa, bunların kabaca neler olduğuna karar verilmelidir.
Bu bilgilerden hangilerinin değerlendirmeye alınacağı, daha fazla bilgiye gerek olup
olmayacağı gibi kararlar bu aşamada verilemez. Bilgiler toplandıkça, başka hangi bilgilere
gerek duyulacağına karar verilebilir.
Veri toplama
Bazı yöneticiler ve planlamacılar, bilgi kaynaklarının yetersizliğinden mevcut bilgilerin
eksik ve yanlış oluşlarından yakınır. 0 nedenle de, durum saptama aşamasında sık sık
yeni bilgi toplama yollarına ve araştırmalarına başvurmak isterler. Böylece çok ve gereksiz
bilgilerin analizleri ile zaman geçirerek asıl amaçlarından uzaklaşırlar. Bazı yazarlar bu
duruma "analiz felci” (paralysis by analysis) demektedir.
Planlama çalışmalarının çok önemli bir kuralı, mevcut verilerle yetinmek, çok
gerekmedikçe yeni veri toplama yollarına başvurmamaktır. Bunun en geçerli nedeni,
zaman kaybetmemektir. Mevcut veriler yetersiz ya da tam doğru olmayabilir. Fakat
planlamacının başka veri kaynaklarını kullanmaya karar vermeden önce kendi kendine
sorması gereken sorular şunlar olmalıdır;
. Yeni yollarla toplayacağım bilgiler, planlamanın gidişini ve önerilecek çözüm yollarını ne
kadar etkileyebilir?
. Ek bilgi toplamakla geçirilecek zamana, çabaya ve harcanacak paraya değer mi?
Bu iki soruya verilecek cevaplar olumlu ise, elbette, yeni bilgi kaynaklarına başvurulmalı,
gerekirse araştırmalar yapılmalıdır. Ancak. Çoğu zaman bu soruların cevaplarının olumlu
olmadığı görülür.
Sözgelimi, bir plan için bebek ölüm hızının bilinmesi gerektiği ve mevcut bilgilere göre bu
hızın binde 70 olduğunu varsayalım. Bu değerin yanlış olarak düşük hesaplanmış olması
planlamayı nasıl etkileyebilir? Bebek ölüm hızı zaten yeteri kadar yüksektir. Bu düzeydeki
bebek ölüm hızına sahip bir yer ile daha yüksek bir hıza sahip yerdeki çocuk sağlığı
sorunları arasında muhtemelen benzerlikler vardır ve buradan alınacak önlemler de
genellikle benzer olacaktır. Çünkü bu kadar yüksek bebek ölüm hızı olan yerlerde,
bebekler enfeksiyon hastalıkları nedeniyle ölmektedir. Yapılması gereken enfeksiyon
hastalıkları ile mücadeledir. O nedenle, daha doğru bir bebek ölüm hız elde etmek
planlamayı çok fazla etkilemeyecektir ve bunun için çaba göstermeye gerek yoktur.
Oysa söz konusu yerde eldeki verilere göre bebek ölüm hızı binde 10 ise, ve bu değerin
yanlış olduğu gerçekte bu hızın binde 60-70 dolaylarında olduğu tahmin ediliyorsa, durum
yukarıda açıklanan örnekten farklıdır. Çünkü bebek ölüm hızının binde 10 gibi düşük bir
düzeyde olduğu yerlerde, bebekler konjenital hastalıklardan ölürler. Bu durumda, bebek
ölüm hızını daha da düşürebilmek için genetik danışma merkezleri açmak, prematüre
servisleri kurmak gibi önlemlere başvurmak gerekecektir. Eğer, söz konusu bölgede
gerçek durumun böyle olmadığı kuvvetle tahmin ediliyorsa, daha doğru bilgi sağlamak
amacıyla bir araştırma yapılması düşünülebilir.
Daha önceden söz edildiği gibi, hangi bilgilerin, hangi ayrıntıda toplanması gerektiğine
önceden karar verilmelidir. Bilgi toplama da seçici davranmalı, gerekmeyen bilgiler
toplanmamalıdır. Durum saplamak demek, planı etkileyecek, planla ilgili bilgileri
toplayarak değerlendirmek demektir. Yoksa, amaç bilgi arşivi oluşturmak değildir.
Niceliksel ve niteliksel olmak üzere iki türlü veri vardır. Niceliksel veriler rakamsaldır.
Ölçülebilirler. Bunlara katı bilgiler (hard information) de denilir. Niteliksel veriler ise
rakamla ifade edilemezler. Bunlara yumuşak bilgiler (soft information) de denir. Örneğin,
hastalanan kişi sayısı niceliksel veridir. Fakat halkın hastalık anlayışları hakkındaki bilgiler
niteliksel veriye örnektir. Planlama çalışmaları için her iki türdeki veriye de ihtiyaç vardır.
Bilgileri mümkün olduğu kadar son zamanlara ait olması da önemli bir konudur. Eski
bilgilere dayanarak yapılan planlar gerçeklere uymayabilir.
Verilerin nerelerden toplanacağı da bir başka husustur. Birçok durumda her yerden ve her
sağlık kuruluşundan veri toplamak gerekmeyebilir. Önemli olan, toplanacak verilerin
toplumu, hizmetleri ya da bölgeyi temsil etmesi, planlamaya ışık tutabilmesidir. Bu
nedenle, seçilmiş bir örnekten veriler toplamak yeterli olabilir. Bu örnek, bir grup sağlık
kuruluşu, toplumun bir bölümü, personelin bir kısmı olabilir.
Bazı durumlarda sürekli ve düzenli veri toplamak gerekebilir. Öte yandan, veri toplamanın
ne kadar güç ve emek istediği de bir gerçektir. Üstelik toplanan verilerin doğrulukları
konusunda da ciddi kuşkular vardır. Bu durumda bütün sağlık kuruluşlarından veri
toplamak yerine, önceden belirlenmiş bazı kuruluşlardan (sentine points-nöbetçi
kuruluşlar) veri toplamak daha yerinde bir uygulama olabilir. Böylece bütün kuruluşlardan
doğru bilgi toplamak için çabalamak yerine daha az sayıdaki kuruluştan, fakat doğru bilgi
edinmek için çaba göstermek daha akılcıdır. Yeter ki, bu veriler o yöreyi ve o hizmetleri
temsil ediyor olsun ve planlama için gerekli görülsün.
Doğru veri, yöneticilerin doğru karar verebilmeleri ve uygun planlama için temel koşuldur.
0 nedenle, hizmetin her anında, sürekli olarak toplanacak verilerin tam ve doğru olmaları
için gereken her şey yapılmalıdır. Yoksa karar verme durumunda kalındığında, verilerin
yanlışlığından yakınmanın bir yararı olamaz.
Doğru ve uygun veri toplanmasında titiz davranmayan bir yöneticinin daha sonra,
verilerin yetersizliğinden ve yanlışlığından yakınmaya hakkı yoktur. Genellikle kısa vadeli
planlamalarda daha kesin bilgilere ihtiyaç duyulur. Çünkü kısa vadeli plan hedefler kesin
olmayan bilgilere dayalı olarak saptanırsa gerçekte varılabilecek hedeflerden çok
sapmalar olabilir. Uzun vadeli planlamalarda bilginin kesinliği konusunda daha toleranslı
davranılabilir. Öte yandan, bilgiler kesinleştikçe bunları elde etmek için daha fazla masraf
yapmak gerekecektir. Yani kesin bilgi pahalıdır. Planlamacının yeni ve daha kesin bilgiler
toplamaya karar verirken bu hususu da dikkate almasında yarar vardır. Kayıt tutmak ve
veri toplamak bazı personel tarafından gereksiz ve yorucu bir iş gibi algılanabilir. İyi bir
yöneticinin böyle kişileri yaptıkları işin önemine inandırarak doğru ve düzenli bilgi akışını
sağlaması beklenir. Bir yöneticinin başarı kriterlerinden biri de, kuruluşundan sağlanan
bilgilerin niteliğidir.
Verilerin bilgiye dönüşmesi
Veri ile bilgi arasındaki fark, kumaşla elbise arasındaki farka benzer. Kumaş elbiseye
dönüşmezse bize yarar sağlamaz. Veri de bilgiye dönüşmezse, bir anlam ifade etmez.
Bilgi, konuşan veridir. Verilen bilgiye dönüştürmek epidemiyoloji ve istatistik bilimlerinin
konusudur.
Yöneticilerin ve planlama ile ilgili kişilerin epidemiyoloji bilmelerinin gerekliliği bundandır.
Planlama ekibinde, bu konuların uzmanlarının bulunmasında yarar vardır.
Elde edilen bilgiler, planlamaya konu olan sorunların boyutu, ağırlığı, süresi, dağılımı,
birbirleri ile ilişkileri, nedenleri gibi konular hakkında fikir verecektir.
Ayrıca, durum saptama aşamasında, eğer hiçbir önlem alınmazsa, mevcut durumun (ve
sorunların) nasıl bir gelişme göstereceği ve gelecekte hangi düzeye erişeceği hakkında da
değerlendirmeler (projeksiyonlar) yapılmalıdır. Böylece sorunların öncelikleri hakkında da
fikir edinilmiş olacaktır. Bu tür projeksiyonlara “potansiyel projeksiyonlar” adı verilir.
Öncelikli sorunların belirlenmesi
Bütün ihtiyaçları karşılamaya yetecek kaynaklar hiçbir zaman bulunamaz. Dolayısıyla,
ihtiyaçlar arasında bir öncelik sıralaması yapmak, kaynakları buna göre ayırmak
kaçınılmazdır.
Öncelikli sorunların belirlenmesindeki önemli kriterler bu sorunlardan toplumun ne
kadarının etkilendiği, sorunun yol açtığı sonuçların ağırlığı, neden olduğu iş ve güç
kaybının boyutu, neden olduğu parasal kayıpların boyutu, toplumun bu sorun ile ilgili
düşüncelerinin neler olduğu, çözümlenmediği takdirde ileride erişeceği boyut, bu sorunun
çözümü ile elde edilecek yararların neler olacağıdır. Ayrıca söz konusu sorun ile ilgili
sağlık kuruluşlarının sayıları, dağılımları ve iş kapasiteleri, verimli çalışıp çalışmadıkları,
burada görevli insan gücünün sayı ve nitelikleri gibi bilgilere de gerek vardır. Bu konudaki
bilgilere durum saptama çalışmalarında yer verilmelidir.
Durum saptama aşamasında elde edilecek bilgiler, planın uygulanmasının
değerlendirilmesi için gereklidir. Plan uygulanmaya başlandıktan sonra da benzer bilgiler
elde edilecek ve plan öncesindeki, yani durum saptama aşamasında elde edilen bilgilerle
kıyaslanacaktır. Plan sonrasında varılan sonuçlar, daha önce durum saptama aşamasında
yapılan potansiyel projeksiyonlarla karşılaştırılarak planın işe yarayıp yaramadığı hakkında
yorumlar yapılacaktır 0 nedenle, durum saptama aşamasında, hangi bilgilere ve
değerlendirmelere yer verileceği belirlenirken bu hususunda dikkate alınması gerekir.
Planlama çalışmalarının bundan sonraki adımlarına yön vermesi nedeniyle, durum
saptama çalışmaları ve öncelikli sorunların belirlenmesi planlama çalışmalarının çok
önemli bir adımını oluşturur. Eğer, öncelikli sorunlar iyi ve doğru olarak tanımlanırsa,
planlama için gereken işlerin yarısı yapılmış demektir. Bu nedenle, öncelikli sorunların
belirlenmesi adımında, planlama çalışmalarına katılan uzmanların da katılacağı tartışma
toplantıları yapmakta ve kararları bu toplantılardaki tartışmaların ışığında vermekte yarar
vardır.
Öncelikli sorunun ya da sorunların neler olduğuna karar vermek zor bir işlemdir. Bunu
yaparken önerilen bir yol da öncelik çizelgesinden yararlanmaktır. Bu yöneteme göre,
sorunların her birine kendi göreceli önemi (sıklığı, öldürücülüğü, sakat bırakma oranı vb.
özellikleri dikkate alınarak verilir), yapılabilecek müdahalelerin etkililiği ve bu
müdahalelinin maliyetine göre bir skor verilir. Bu üç kritere göre bulunan toplam skor,
öncelikli sorunun seçiminde bir rehber olarak kullanılır. Bu skorlama işleminin planlama
grubundaki uzmanların katıldığı bir toplantıda (workshop’ ta) yapılması gerekir.
Örneğin bir bölgede sorun olan ve Tablo 5.l’de belirtilen altı hastalıktan hangisinin
öncelikle ele alınması gerektiğine karar vermek için skorlama ve öncelik çizelgesi şöyle
hazırlanabilir. (Kaynak: Bertan, M., Enünlü. T.)
Tablo 5.1 ‘deki örnekte, kızamık hastalığının toplam skoru diğerlerine göre yüksektir.
Dolayısıyla, bu bölgede ele alınıp kontrol edilmesi en öncelikli sorun kızamıktır. İkinci
öncelikli hastalık ishallerdir.
Raporun sunumu
Durum saptama aşaması, planlama sürecinin en önemli aşamalarındandır. Çünkü
planlamanın ilkeleri, önceliklerin saptanması ve önerilecek önlemler, bu aşamada elde
edilecek bilgilere dayalı olacaktır.
Bu aşamada elde edilen bilgilerin çok net ve anlaşılır biçimde yazılması ve sunulması
gerekir. Rapor, açık-seçik, can alıcı noktaları içeren, gereksiz ayrıntıya girilmeyen ve kısa
bir biçimde kaleme alınmalı ve sunulmalıdır. Eğer uzun olması zorunluluğu varsa, bir de
özetinin yazılmasında yarar olabilir. Karmaşık tablolar yerine, sade, az rakamlı ve özet
bilgileri içeren tablolar yer almalıdır. Bazı durumlarda, grafikler tablolardan daha açıklayıcı
olabilir. Unutulmamalıdır ki, bu raporu okuyarak çok önemli kararlar verecek olan kişiler,
yani karar vericiler, o raporu hazırlayanlar kadar teknik bilgilere sahip olmayabilirler. 0
nedenle, karmaşık ve anlamsız terimler yerine daha sade ve herkes tarafından anlaşılacak
terimlerle yazılması iyi olur.
Aşağıda, aynı bilgileri gösteren iki tablo ve bir grafik örneği verilmiştir. İlk tabloda (Tablo
5.2) pek çok bilgi bir arada sunulmuştur. Görüldüğü gibi bu tablo karmaşıktır ve
okuyucunun dikkatinin çekilmek istendiği odak değerler seçilememektedir. İkinci tablo ise
(Tablo 5.3) daha sadedir. İlk tabloda yer alan bazı değerler ayıklanmıştır. Fakat
okuyucunun anlaması ve odak değerleri görmesi açısından daha uygundur, Grafik ise
(Şekil 5.1) ikinci tabloda yer alan bilgileri yansıtmaktadır. Durumun daha net olarak
anlaşılmasına yardımcı olmaktadır.
Raporun, karar vericilere bir kez de sözlü olarak sunulmasında ve tartışılmasında yarar
olabilir. Böylece, karar verici ile teknik kadro yüz yüze tartışarak daha sağlıklı kararların
alınmasına ortam hazırlamış olurlar
KABA (ÖN) PLANLAMA
Sorunların ve önceliklerin belirlenmesinden sonra sıra, bu sorunları çözebilmenin yollarını
belirlemeye gelmiştir. İşte planlamanın en can alıcı ve kritik noktalarından birisi de bu
aşamadır. Kaba planlama aşaması, planlama çalışmalarının tepe noktasını oluşturur.
Ancak, bu aşamaya başlamadan önce, bir önceki aşamada varılan sonuçlardan emin
olmak gerekir. Çünkü öncelikli sorunlar doğru olarak belirlenmemiş ve bu sorunların
çözümünün gerekli olduğuna kesin olarak karar verilmemiş ise, kaba planlama aşamasına
başlamamakta yarar vardır. Bu nedenle, öncelikli sorunlarla
ilgili karar verildikten sonra, bir süre beklemek ve bu arada, konu ile ilgili bütün tarafların
ve sektörlerin görüşlerini soruşturmak iyi olur.
Hedeflerin (amaçların) belirlenmesi
Hedefler, planın uygulanması sonucunda varılması düşünülen durumu anlatır. Hedefsiz
planlama yapılamaz. Her hedef rakamlarla ifade edilemez. Ancak, rakamlarla ifade
edilebilecek olan hedeflerin, bu şekilde düşünülmesi uygun olur.
Örneğin “bebek ölüm hızını önemli ölçüde düşürmek” iyi bir hedef değildir. Onun yerine
“bebek ölüm hızını beş yıl içinde şimdiki durumunun yarısına indirmek” daha anlaşılır ve
ölçülebilir bir hedeftir. Rakamsal olarak ifade edilen hedeflerde ulaşılabilir olanların
ötesine geçmemeye, gerçekçi ve ulaşılabilir hedefler seçilmesine özellikle dikkat
edilmelidir.
Kesin hedefler vermek her zaman mümkün olmayabilir. Bu durumlarda hedefi alt ya da
üst sınırla belirtmekte yarar vardır. Örneğin. “bebek ölüm hızı binde 40’ın altına
düşürülecektir” ya da “bağışıklık oranı yüzde 85’in üzerine çıkarılacaktır” gibi.
Bazı durumlarda hedefi alt ve üst sınırları ile birlikte ifade etmek gerekebilir. Örneğin.
“hasta sevk oranı yüzde 8-10 arasında olacaktır” gibi.
Bazı plancılar, hedefleri yüksek tutmanın personeli motive edeceğini (güdüleyeceğini) ve
hedefe ulaşabilmek için daha fazla çaba gösterebileceğini umarlar. Oysa ulaşılması güç bir
hedef, umulanın aksine personelde ümitsizlik ve isteksizlik yaratabilir. Üstelik gerçek dışı
hedefleri, olan planlara karşı personelin güveni sarsılır.
Eğer plan, geniş bir coğrafik bölgeyi kapsıyorsa (ülkenin geneli gibi) değişik bölgeler için
değişik hedefler saptanabilir. Çünkü bölgeler, arasındaki koşullar farklı olabilir. 0 nedenle,
hedeflerin belirlenmesinde, yerel uzmanların ve yöneticilerin görüşleri çok önemlidir
Hedefler, onların görüşleri alınarak belirlenmelidir.
Planlamanın her aşamasında olduğu gibi, hedeflerin belirlenmesinde de uygulayıcıların ve
uzmanların görüşlerine başvurulmalıdır. Aksi, durumda uygulanması mümkün olmayan
hedefler belirlenebilir ve planlamanın bundan sonraki aşamaları anlamını yitirir. 0
nedenle, hedeflerin belirlenmesi basamağında yeterli zaman ayrılmalı, düşünülen
hedefler. Mümkün olduğu kadar geniş bir grupla tartışılarak (uzmanlar, yöneticiler,
planlamacılar, uygulayıcılar, halk grupları vb.) kesinleştirilmelidir.
Her aşama sonunda ‘karar verici” ile görüşülmesi gereğine daha önce değinilmişti.
Hedeflerin belirlenmesi basamağında, aşamanın sonu beklemeden karar verici ile
görüşmekte ve onun onayını almakta yarar olabilir. Böylece, planlamanın bundan sonraki
adımları için sağlam bir temin oluşturulur. Hedefler katı ve değişmez şeyler değildir.
Belirlenmiş olan hedeflerin uygulanamayacakları anlaşılır ya da uygun hedeflerin varlığı
ortaya çıkarsa, daha önce belirlenmiş olan hedefler değiştirilebilir ya da bunlardan
tümüyle vazgeçilebilir. Önemli olan en gerçekçi ve uygulanabilir bedelleri
tanımlayabilmektir.
Çözüm seçeneklerinin (stratejilerin) belirlenmesi
Çözüm yollarını düşünürken, her şeyden önce ön yargılı olmamak gerekir. Bazı
yöneticilerin ve planlamacıların düştükleri çok önemli hata, planlama için yola çıkarken
akıllarında bir çözüm yolunu düşünüyor olmalarıdır. Böyle yöneticiler tarafsız olamadıkları
için, sıklıkla yanılgıya düşebilirler.
Çözüm yollarını düşünürken iki yol izlenebilir:
1. Daha önce benzer planlar yapmış olan kişilerin deneyimlerinden yararlanmak ve
onların denenmiş çözüm yollarının aynen ya da kendi koşullarına uyarlayarak
benimsemek.
2. Özgün çözümler üretmek.
Birinci yaklaşım, bazı durumlar için daha tercih edilebilecek yoldur. Böylece, fazla zaman
kaybetmeden deneyimden yararlanarak çözümler bulunmuş olur. Üstelik, uygulama
sırasında yapılabilecek hatalar da en aza indirilebilir. Çünkü, daha önceki deneyimler bu
hataları da ortaya koymuştur. Bu yol tercih edilecekse, deneyimi yaşamış kişilerle ilişki
kurmakta ya da o deneyimle ilgili belgeleri gözden geçirmekte yarar vardır. Kulaktan
duyma bilgilerle yola çıkmak hatalara neden olabilir. Deneyimi, birinci ağızdan dinlemek
ve öğrenmek daha iyi bir tutumdur.
Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, önceki deneyimin nerede, hangi toplumda ve
hangi koşullarda yaşanmış olduğudur. Sorunlar toplumdan topluma yöreden yöreye,
zamandan zamana değişiklikler göstereceğinden çözümler de farklı olmalıdır. Örneğin, bir
batı-Avrupa ülkesinde başarıyla uygulanmış bir hizmet modelini Türkiye için aynen
düşünmek hata olabilir. Batı Anadolu’da başarıyla uygulanmış bir çözümü aynen Doğu
Anadolu illerinde uygulamaya kalkışmak da her zaman doğru olmayabilir. Günümüzden
yıllarca önce denenmiş bir çözüm yolu da artık başarıyla uygulanmayabilir. 0 halde çözüm
yollarının belirlenmesinde tekel ilke koşullara uygunluk olmalıdır.
Çözüm seçeneklerinin belirlenmesinde ikinci yol olan özgün çözümler üretmeye gelince:
Bu yöntemde ilke; özgür düşünme olmalıdır. Bu yaklaşımın en iyi uygulandığı yol
“workshop’ tekniğidir. (Dr. Çağatay Güler buna “bilimsel imece" tekniği demektedir.)
Workshop tekniği değişik amaçlarla ve değişik şekillerde uygulanabilir. Planlama için
yapıldığında amaç, konu ile ilgili kişilerin (uzmanların) bir arada beyin fırtınası (brain
storming) diye bilinen tartışmaları yapmalarıdır. Beyin fırtınası, tartışmaya katılan
herkesin, aklına gelen her türlü çözüm yolunu, o çözümün olabilirliğini düşünmeden
ortaya atmasıdır. Akla gelen çözüm yolu, ilk bakışta saçma ve uygulanmaz gibi
görünebilir. Bu nedenle, kişi bu çözümü ortaya atmaktan çekinebilir. İşte beyin
fırtınasında bu yapılmamalıdır. Olamayacak gibi görünse de akala gelen her çözümün
açıklanması çok önemlidir. Bu nedenle, beyin fırtınaları hızlı yapılan toplantılardır.
Böylece, katılımcılar, akıllarına gelen düşünceleri kendi kendilerine düşünmeye fazla
zaman bulamazlar ve ortaya atarlar. Böylece bir fikir havuzu oluştururlar.
Beyin fırtınası toplantılarında bir yönetici (yönlendirici demek daha doğrudur) ve bir
raportör bulunur. Katılımcıların ortaya attıkları düşünceler önce kayıt edilir. Sonraki
oturumda, bu çözüm yolları tek tek ele alınarak irdelenir ve olabilirlikleri değerlendirilir.
Beyin fırtınası toplantıları 40-60 dakika süren kısa fakat hızlı tartışılan toplantılardır. Bit
toplantının özel konusu toplantı başlamadan açıklanmazsa, katılanlar daha verimli olarak
fikir üretebilirler. Konu önceden açıklanırsa, katılımcılar ister istemez, toplantı öncesinde
düşünmeye ve birbirleri ile tartışmaya başlarlar ve bazı fikirleri açıklamaktan
vazgeçebilirler.
Toplantının, katılımcıların yüz yüze oturdukları bir masa etrafında yapılması tercih
edilmelidir. Yaratıcı olmak, yeni fikirler üretmek için çok zeki olmak gerekmez, ortamın
buna uygun olması yeter. Yöneticinin görevi bu ortamı hazırlamaktır.
Bunun için şu hususlar yerine getirilmelidir:
I. Güvenilir bir yönetim
2. Örgüt içinde iyi bir iletişim ve düşünceye saygı. yeni fikirlere kulak veren, değişikliği
isteyen bir yönetim anlayışı,
3. Diğer örgütlerle iyi bir iletişim ve olan bitenden haberdar olma,
4. Örgüt içinde, değişik kişiliklere ve niteliklere sahip kişilerin bir arada çalışmaları,
5. Personeli fikir üretmeye teşvik eden, onları hata yapmaktan ürkmelerini engelleyen bir
yönetim anlayışı.
Bir çözüm yolunun olabilirliğinin değerlendirilmesinde bazı noktalara dikkat etmek
gerekecektir. Planlamacılar hep çözüm yolu önerisi için şu soruların cevaplarını
araştırmalıdırlar:
Önerilen çözüm yolu (nun):
1.Politik çevreye uygun mu?
2. İlgili olduğu diğer planlara uygun mu?
3. Sağlık hizmetleri modelinin genel ilkelerine uygun mu?
4. Hizmeti alacak kişilerce (halk) kabul edebilir mi?
5.Hizmeti verenler tarafından kabul edilebilir mi?
6.Maliyeti ne olacaktır?
7. Personel eğitimi gerektirir mi?
8. Ek personel gerektirir mi?
9. Yeni teknoloji kullanımı gerektirecek mi?
10. Ön koşulları var mı?
11. Yeni sorunlar yaratabilir mi?
12. Sonuçları ölçülüp değerlendirilebilir mi?
13. Başarısız olunduğu takdirde vazgeçilebilir mi?
14. Uygulanması kolay mı?
15. Uygulanmaya konulmadan önce denenmesi gerekir mi?
16, Daha önce denenmişse, sonuçları nasıl olmuş?
17. Mevzuat değişikliği gerektirecek mi?
18. Bu çözüm yolundan daha iyisi ar mı?
Yukarıdaki hususlar dikkate alındığında, her çözüm önerisinin karşısında bazı sorunların
mevcut olduğu görülecektir. Önemli olan, bu sorunların çözülüp çözülemeyeceğidir. Bazı
sorunları kontrol etmek, ortandan kaldırmak mümkündür. Bunlara güçlük (obstacle)
denir. Kontrol edilemeyen sorunlar ise engel (constraint) olarak adlandırılır. Örneğin,
çözüm önerisinin ülkenin yönetim yapısına uymaması, karar vericini dünya görüşüne ters
olması, sağlanamayacak kadar pahalıya mal olması gibi sorunlar engellerdir. Bunları
ortadan kaldırmak planlamacının gücünün ötesindedir. Öte yandan, yeni bir mevzuat
gerektirmesi, personel eğitimine ihtiyaç duyulması gibi sorunlar güçlük niteliğindeki
sorunlardır. Bunlar çözülebilir. Bazı planlarda, tek bir çözüm yolu değil, bazı çözüm
yollarını bir arada içiren çözümler paketi söz konusu olabilir. Bu durumda. paketteki her
bir çözümü ayrı ayrı değerlendirmek gerekir. Eğer bu paketteki önerilerden biri yada
bazıları için engel niteliğinde sorunlar söz konusu ise, o önerilerin paketten çıkartılması
gerekecektir. Aksi halde, paketteki önerilerin diğerlerini de gerçekleştirmek mümkün
olmayacaktır.
Bazı çözüm olan (stratejiler) bir arada uygulandığında birbirlerinin etkisini arttırırlar
(sinerjistik etki.) Bazı stratejiler ise birbirinin etkilerini azaltırlar ya da yok ederler
(antagonisttik etki). Stratejilere karar verirken aralarındaki bu ilişkilerin de göz önünde
bulundurulması gerekir. Örneğin, pratisyen hekimler bir bölgede çalışmaya özendirilmek
isteniyorsa; Hekimlere ek tazminat vermek ve uzmanlık eğitimine öncelikle alınmalarını
sağlamak “sinerjistik etki yapabilir. Fakat tazminatla birlikte zorunlu hizmet uygulanması
"antagonisttik etki” ye neden olabilir. Yani zorunlu hizmet uygulaması, tazminatın
sağlayacağı olumlu etkiyi azaltır. Özetle, hangi stratejinin seçileceğine karar verirken;
I. Her strateji seçeneği yazılır.
2. Her seçeneğin karşısına
a. muhtemel güçlükleri
b. muhtemel engelleri
e. muhtemel maliyeti
d. beklenen sonuçları
belirtilir ve bunlar değerlendirilerek en uygun strateji belirlenmeye çalışılır.
Politik çevreye uygunluk: Politik çevre, karar vericilerin (iktidardaki gücün) dünya
görüşleri, hizmetlerle ilgili temel yaklaşımları demektir. Politik çevreye uymayan planların
uygulanma şansları olamaz, Bir planlamacı hazırlayacağı plan taslağının o görevi
kendisine veren otorite tarafından kabul ya da ret edileceğini unutmamalıdır. Planlamacı
uzmanlar, karar verici (policy maker) adına, ona yardımcı olmak üzere, onun danışmanı
olarak çalışan, ona politikalar öneren (policy seeker) kişilerdir. Elbette danışman olan
uzmanlarında kendi dünya görüşleri ve inandıkları çözüm yolları olacaktır. Bu inançlarını
karar vericiye kabul ettirmek için çaba göstermeleri, onu ikna etmeye çalışmaları çok
doğaldır. Ancak, her şeye karşın, karar verme yetkisi danışman da değildir. Böyle olunca,
danışmanın, yani planlamacının görevi, eğer görevini bırakmayı düşünmüyorsa,
kendisinden istenilen yöndeki planı en iyi biçimde yapmaktan başka bir şey olamaz.
Planlamanın her aşaması tamamlandıktan sonra, karar vericiye rapor sunmanın ve onunla
planın sonraki aşamalarında neler yapılması gerektiğini tartışmanın gereği budur. Karar
verici her adımdan sonra aydınlatılmalı, hiçbir önemli gelişme ve çalışma kendisinden
saklanmamalıdır.
Diğer planlara uygunluk: Her planın ilgili olduğu bir başka plan vardır. Her plan,
kendinden daha geniş bir sistemin (daha büyük bir planın) parçasıdır. Örneğin; bir
ülkenin genel sağlık planı, o ülkenin genel kalkınma planının bir parçasıdır. Bir ilin sağlık
planı, ülkenin genel sağlık planının bir parçasıdır. Bu nedenle, planlar yapılırken, ilgili
oldukları diğer planların da (diğer sektör planları da olabilir) dikkate alınmaları gerekir. Bu
planlar uyum içinde olmalıdırlar. Planlar, ilgili oldukları diğer planlara göre daha güdük ya
da abartılı yapılırlarsa, ya da o planlara hiç uyum sağlamayacak biçimde hazırlanırlarsa
uygulanamazlar. (Bkz. Şekil 6.1).
Kabul edilebilirlik: Bir hizmetin sunulmasında, hizmeti sunanlar ve alanlar olmak üzere
iki taraftan söz edilebilir. Hizmetin başarıya ulaşabilmesindeki faktörlerden biri de,
uygulanan hizmetlerin hem verenler hem de alanlar tarafından benimsenmiş olmasıdır.
Halk benimsemediği hizmetleri kullanmaz, personel benimsemediği hizmetleri gönülden
yapmaz, aksatır, hatta engelleyebilir. Planlama grubuna hizmeti alacak ve sunacakların da
katılmalarının gerekçesi budur.
Muhtemel sonuçların değerlendirilmesi: Durum belirleme aşamasında, potansiyel
projeksiyonların yapılması gerektiğine değinilmişti. Bu projeksiyonlar, koşullar aynen
devam ettiği takdirde, durumun gelecekte nasıl bir gelişme gösterip hangi boyuta
erişeceğini gösterir. Potansiyel projeksiyon ile ortaya konulan "gelecekteki durum” tatmin
edici bulunmadığı için yeni çözüm yollarına gerek duyulmuştu. Yani, gelecekteki durumun
daha iyi olması için hangi stratejinin uygulanması gerektiğine karar verilecektir. Önerilen,
stratejinin
“gelecekteki durumu” daha iyi yapıp yapmayacağını anlayabilmek için, önerilen stratejinin
uygulanması ile projeksiyonda nasıl bir değişiklik beklendiğinin de ortaya konulması
(müdahale sonrası projeksiyonu) ve bu iki projeksiyonun karşılaştırılması gerekir.
Bütün çözüm seçenekleri ile bu karşılaştırma yapılmalıdır Böylece hangi seçeneğin en iyi
sonucu sağlayacağı konusunda fikir edinilmiş olur.
Şekil 6.2. : Potansiyel ve müdahale sonrası projeksiyonların karşılaştırılmaları
Kaynaklara uygunluk: Planlama eldeki kaynakların optimum kullanımı için yapılır. Plan,
eldeki ya da sağlanması muhtemel kaynaklarla sınırlı olmak zorundadır. Hiçbir plan,
kaynakları kesin olarak sağlanmadan uygulanmaya konulmamalıdır. “Hele bir başlasın,
kaynaklar sonra bulunur” yaklaşımı, kabul edilemez.
Planlamada bir diğer kural da, aynı sonucu mümkün olduğu kadar ucuz elde edebilmenin
yollarını bulmak ve uygulamaktır. 0 nedenle, eğer çözüm yolları arasında diğer bütün
yönleri ile (uygulanabilirlik, etkililik vb.) eş değer olanlar arsa, maliyeti düşük olan
çözümün seçilmesi doğal olanıdır. Bu nedenle, kaba planlama aşamasında, karar
vermeden önce çözüm yollarının maliyetleri hakkında kaba da olsa, fikir sahibi olmak
şarttır. Kesin hesaplamalar ayrıntılı planlama aşamasında yapılabilir.
Kaynak denildiğinde yalnızca parayı düşünmemek gerekir. Personel ve fizik imkanlar da
kaynaklar arasında ele alınmalıdır.
Eğer bir çözüm yolu ek insan gücü gerektirecekse, bunun önceden bilinmesi gerekir. Bir
insan gücünün sayısı ve niteliği de bilinmelidir. Bu kişilerin mevcut personel arasında olup
olmadığı, yok ise nereden ve nasıl sağlanabileceği düşünülmelidir. Uygulama için personel
eğitimine gerek olup olmadığı, gerekiyorsa, bu eğitimin muhtemel süresi, koşulları,
maliyeti de düşünülmesi gereken diğer hususlardır.
Sağlık hizmetlerinin genel ilkelerine uygunluk: Sağlık hizmetleri bir bütündür.
Hiçbir plan, bu bütünlüğü bozmamalıdır. Bir sorunun çözümü için düşünülen strateji, eğer
sağlık hizmetlerinin örgütlenmesi ve sunuşu ile ilgili genel ilkelerle bağdaşmıyorsa, o
strateji uygulamaya geçirilmemelidir. Aksi durum da yeni sorunların ortaya çıkmasına yol
açılmış olur.
Ön koşullar: Bazı çözüm yollarının uygulamaya konulması, daha önceki bazı işlerin
gerçekleştirilmiş olmasına bağlı olabilir. Örneğin, bir önerinin uygulanabilmesi için
öncelikle bir yasanın çıkartılması da planlamanın içine alınmalıdır. Ön koşulların olması,
uygulamayı geciktiren ve uzatan faktörlerdir. Eğer zorunluluk yoksa seçilecek çözüm
yolunun ön koşulsuz olması tercih edilir.
Bazı stratejiler, ülkede mevcut olmayan ya da yaygın olarak kullanılmayan teknolojileri
gerektirebilir. Bu teknolojiler sağlanmadan söz konusu strateji uygulanamaz.
Ölçülebilirlik: Planlamanın bir ögesinin de değerlendirme olduğu daha önce belirtilmişti.
Uygulama sonucunda, önceden hedeflenen sonuçlara varılıp, varılmadığı uygulamanın
başarılı olup olmadığı kesinlikle ölçülüp değerlendirilmelidir. Bu değerlendirmenin hangi
kriterlere göre olacağı önceden kararlaştırılmalıdır. Değerlendirmenin, mümkünse
rakamsal olması gerekir. 0 nedenle önerilen çözüm yollarının sonuçlarının değerlendirilip
değerlendirilemeyeceği ve bu işin nasıl olacağı düşünülmelidir. Değerlendirilmesi zor olan
ya da mümkün olmayan öneriler tercih edilmemelidir. Çünkü böyle önerilerin sonuçları
spekülasyona açıktır; Uygulamalar değerlendirilemezse, yeniden planlama işlemi de
yapılamaz.
Değerlendirme sonucunda planın düzeltilmesi söz konusu olabileceği gibi, bu plandan
tümüyle vazgeçmek de söz konusu olabilir. Başarılı olunamayan uygulamalara devam
etmenin bir anlamı olmaz.
Uygulamada kolaylık: Bir çözüm yolunun uygulanması ne kadar kolaysa o kadar
başarılı olunabilir. 0 nedenle, eğer daha etkili bir yol bulunamıyorsa, uygulanması kolay
olan önerileri seçmekte yarar vardır.
Ön deneme: Bazı çözüm yolları vardır ki, denemeden karar verilemez. Buna çok iyi
örneklerden birisi, ülkemizde halen yürürlükte olan 2827 sayılı Aile planlaması Hakkındaki
kanun ile ilgilidir. Söz konusu kanundan önceki mevzuatta, rahim içi araç (RIA) uygulama
eğitimi görmüş olan hekimlerden başka hiçbir personel RİA uygulayamazdı. Bu sınırlama
önemli bir soruna yol açmaktaydı. RIA takılması gereken kadınların çoğu kırsal yörelerde
iken, RIA uygulama yetkisi bulunan hekimlerin çoğu kentlerde bulunmaktaydı. Bu nedenle
RIA uygulamaları istenildiği gibi yapılamıyordu.
Bu soruna çözüm yolu olarak kırsal kesimde çalışmakta olan hemşire ve ebelerin RIA
uygulama konusunda eğitilip yetkilendirilmeleri önerildi. Ancak, karar verilmeden önce, bu
personelin gerçekten RIA uygulamalarında başarılı olup olamayacakları kuşkusunun
giderilmesi gerekti. Bu amaçla bir araştırma planlandı. Önce bir eğitim bölgesinde, daha
sonra da ülkenin 10 değişik bölgesinde ebeler ve hemşireler eğitildiler ve RİA uyguladılar.
Sonuçta eğitildikleri takdirde bu personelin de hekimler kadar başarılı olabilecekleri
kanıtlandı. Ancak bundan sonra, söz konusu yasaya “eğitim gören ebe ve hemşirelerin
RIA uygulayabilecekleri” hükmü konuldu.
Yukarıda sözü edilen araştırma bir tür hizmet araştırması (Yöneylem araştırmasıOperational research) dır. Hizmet araştırmalarının hepsi verilen örnekteki gibi karmaşık
olmayabilir. Önemli olan nokta, kesin karar vermeden önce denenmesi gereken
uygulamaları bilimsel yaklaşımlarla test etmek ve elde edilen sonuçları tarafsızca
değerlendirebilmektir. Pilot çalışma olarak bilinen uygulamalar bu amaçla yapılır.
Ancak pilot çalışmalarla ile pilot uygulamaları birbirinden ayırmak gerekir. Pilot çalışmalar
değerlendirilir ve sonuçlar olumsuzsa, bu hizmetler yaygınlaştırılamaz. Pilot uygulamalar
ise, bir uygulamanın bir bölgede başlatılması ve giderek diğer bölgelere
yaygınlaştırılmasıdır. Örneğin, sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi modelinin 1963
yılında ilk kez MUŞ ilinde uygulanması bir pilot çalışma değil, bir pilot uygulamadır. Çünkü
Muş ilindeki sonuçlar değerlendirilmemiş, yasanın uygulanması sonraki yıllarda sırayla
diğer illere yaygınlaştırılmıştır.
Kaba Planın Yazılması
Her aşamanın sonunda olduğu gibi, kaba planlama aşamasının sonunda da bir rapor
yazılıp karar vericiye sunulmalıdır. Ancak, bu aşamada yazılacak raporun bazı özellikleri
vardır. Bu aşama sonunda, artık planın iskeleti ortaya çıkmıştır. Bu iskelet ne kadar
sağlam olursa plan da o kadar gerçekçi olacaktır. Karar verici bu rapora dayanarak, artık
en önemli kararını verecek ve planın temelini oluşturan “stratejileri” belirleyecektir.
“Kaba plan dokümanı”nın, planla ilgili bütün taraflara sunularak görüşlerinin alınmasında
da yarar vardır, Böylece, en gerçekçi yolun bulunmasına sağlanır ve planın uygulanışı ile
ilgili koordinasyon için bir adım daha atılmış olur.
Kaba Plan Dokümanı bir özet niteliğindedir. Mümkün olduğu kadar kısa ve açık olmalıdır.
Planla ilgili bütün ayrıntılara yer verilmez. Karar vericinin kolayca anlayıp
yorumlayabileceği cümlelerle kaleme alınmalıdır. Karmaşık tablolara ve gereksiz
ayrıntılardaki bilgilere yer verilmemelidir. Ancak, uzmanlar, sorulduğu takdirde ayrıntılarla
ilgili bilgi vermeye hazırlıklı olmalıdırlar (Bu bilgiler raporun ekinde de yer alabilir). Durum
saptama aşaması ile ilgili raporun yazımı ile ilgili olarak belirtilen hususlar, kaba plan
dokümanının yazımı ve sunumu içinde geçerlidir.
Bu dokümanda şu hususlara yer verilmelidir.
a. Planlama grubuna, karar verici tarafından verilen görevin tanımlanması (işin niteliğinin
açıklanması)
b. Çalışma yönteminin açıklanması.
e. Mevcut durumla ilgili özet bilgi,
d. Saptanan öncelikli sorunlar ve gerekçeleri.
e. Saptanan hedefler ve gerekçeleri,
f. Düşünülen stratejilerin neler olduğu ve bunların her biri ile ilgili,
 olumlu yönler (avantajlar)
 olumsuz yönler (dezavantajlar)
 engeller
 güçlükler
 maliyetler
 uygulanabilirlik dereceleri,
g. Çalışma grubunun (planlama uzmanlarının) önerdiği strateji ya da stratejiler ve
gerekçeleri.
Stratejileri belirleyecek ve kaba plan dokümanını yazacak olan uzmanların akıllarında
tutmaları gereken bir nokta vardır:
Uzmanlar yalnızca seçenekleri düşünmek ve bunlar arasından en uygun olabilecek olan ya
da bir kaçını belirlemekle görevlidirler. Bu seçenekler ile ilgili kesin kararı. “karar verici”
(bakan, müdür, vali vb.) verebilecektir. Ancak, kendi görüşlerine en uygun olan seçeneği
karar vericiye işaret etmek, hatta bu önerinin seçilmesi doğrultusunda etkili olmaya
çalışmak da uzmanların sorumluluğudur.
Politikacılar genellikle çabuk sonuç almak isterler. 0 nedenle, kısa vadeli çözüm önerilerini
ve böyle planları tercih edebilirler. Uzmanların bir sorumluluğu da, karar vericiyi bu
konularda uyarmak ve doğru karar verilmesine yardımcı olmaktır.
Bazı. Uzmanlar, kendilerinin uygun bulmadıkları stratejilerden karar vericiye hiç söz
etmezler, bu stratejileri onlardan saklama eğilimindedirler. Uzmanlar böyle davranmamalı,
bütün seçenekleri, içtenlikle belirtmelidirler, Ancak, kendilerince uygun görülmeyen
stratejileri ve bunun gerekçelerini de açıklamalıdırlar. Her şeye karşın son karar, karar
vericiye aittir.
Karar vericinin, bütün strateji seçeneklerinin bir arada görüp değerlendirilebilmesini
kolaylaştırmak amacıyla bir tablo hazırlanabilir. Bu tabloda, her seçenekle ilgili olumlu ve
olumsuz yönlerle maliyet unsurlarına da yer verilmelidir. (Bkz. Tablo 6.1)
Tablo 6.1. : Strateji seçenekleri hakkında özet bilgiler
Kaba
plan dokümanı, karar vericinin görüşleri doğrultusunda değiştirilebilir. Karar verici.
çalışma grubundan, bir adım geriye giderek yeniden stratejiler üretmesini ya da bazı
stratejilerin uygulanabilirlikleri konularında daha ayrıntılı çalışmalar yapmasını isteyebilir.
Bu işler tamamlandıktan sonra, doküman yeniden yazılır ve sunulur. Kaba plan dokümanı,
yani planla ilgili stratejiler kabul edilmeden bir sonraki aşamaya geçilmez.
AYRINTILI PLANLAMA
Planlama grubunun hazırlayacağı son doküman “ayrıntılı plan raporu”dur. Bu rapora,
“eylem planı”, “icra programı” ya da “iş planı” gibi adlar verilmektedir.
Raporun kapsamı
Ayrıntılı plan dokümanı, planın türüne, yapıldığı yere ve planın hacmine göre farklılık
gösterebilir. Ancak, bu tür raporlarda yer alması gereken ortak hususlar şunlardır.
a. Yapılacak işlerin listesi.
b. Her bir işin tamamlanması sonucunda elde edilmesi beklenilen sonuçlar.
c. Her işin uygulanışı sırasında karşılaşılması muhtemel sorunlar,
d. Planın uygulanışı ile ilgili örgütlenme ve yönetim biçimi.
e. Uygulamanın zaman çizelgesi.
1 Her iş için gereken harcamaları da içeren ayrıntılı bütçe.
g. Planın uygulanması ile ilgili sorumlulukların ve rollerin dağılımı, gerekiyorsa. insan gücü
eğitiminin nasıl yapılacağı.
h. İzleme ve değerlendirme ile ilgili işlemler
Bu raporun ne kadar ayrıntılı olarak yazılacağına karar verilirken dikkat edilmesi gereken
ilke, uygulamadan sorumlu olacak kişilere yeteri kadar esneklik sağlamaktır. Çok katı ve
değişmez kuralları içeren planların uygulanışları sırasında ortaya çıkacak sorunların
çözümü için uygulayıcılara duruma göre karar verme yetkisi bırakılmamıştır. Katı
planlarda, planda yazılı olan kuralların dışında bir uygulama yapabilmek için uygulayıcının
merkezden izin alması gerekir. Kararın merkezdeki kişilerce alınması beklenir. Oysa,
uygulama yerindeki yöneticiler, çoğu zaman merkezdekilerden daha uygun karar
verebilirler. Ayrıca bu kararları hızla uygulamaya sokup zaman kaybını önleyebilirler. İşte
bu nedenlerle “ayrıntılı plan dokümanı”nın hangi noktalarında katı, hangi noktalarında
esnek davranılması gerektiğine karar vermek uygulama açısından önemlidir.
Raporun yazarları
Ayrıntılı plan dokümanı, planlama çalışma grubu tarafından yazılabileceği gibi, bir “alt
komisyon” tarafından da yazılabilir. Tek bir grup tarafından yazılabilir ya da birkaç grup
tarafından parça parça yazıldıktan sonra bir komisyon tarafından birleştirilebilir. Eğer,
planın değişik yönleri değişik uzmanlık dalları ile ilişkili ise, bu bölümlerin ilgili uzmanlarca
yazıldıktan sonra birleştirilmesinde yarar düşünülebilir. Böyle yapılırsa, raporun farklı
bölümleri arasında uyumsuzlukların ya da çelişkilerin olmamasına dikkat etmek gerekir.
Farklı alt grupların yazımı ile raporun daha hızlı olarak tamamlanması sağlanabilir.
Ayrıntılı plan raporu merkezdeki planlama ekibi tarafından yazılabileceği gibi, uygulama
noktalarında da yazılabilir. Örneğin, Sağlık Bakanlığı tarafından bir hastalığın kontrolü ile
ilgili olarak hazırlanan bir “kaba plan”ın ayrıntılı planlaması illerdeki sağlık müdürlükleri
tarafından yazılabilir, Böylece iş planının (ayrıntılı plan) yerel koşullara uygunluğu daha iyi
sağlanabilir.
Nerede ve kim tarafından yazılırsa yazılsın, ayrıntılı plan dokümanı yazılırken uygulayıcılar
da ekipte yer almalı ya da onların görüşleri de dikkate alınmalıdır.
Yapılacak işlerin tanımı
Bir planda iki türlü iş olabilir: a) Süreli işler. b) Sürekli işler
Süreli (miadlı) işler, başlanıp tamamlanan işlerdir. Bunlar daha çok sağlık hizmetlerini
geliştirmeye, kalkındırmaya yönelik işlerdir. Örneğin, bir hastanenin yapımı, soğuk zincirin
kurulması, meslek okullarının açılması gibi işler başlandıktan sonra bir süre içinde
tamamlanan işlerdir.
Sürekli işler ise, bir süre ile sınırlı olmayan ve hep yapılan işlerdir. Bunlar daha çok, süreli
işlerin tamamlanmasını izlerler. Örneğin, bir hastanenin verimli çalıştırılması, aşılama
hizmetlerinin uygun biçimde sürdürülmesi, soğuk zincirin korunması, okullarda personel
yetiştirilmesi gibi işler sürekli işlerdir.
Bazı işlerin süreli mi, yoksa sürekli mi olduğuna karar vermek zor olabilir. Örneğin, meslek
okullarına öğrenci kayıt etmek, belli bir dönem için söz konusu ise süreli bir iştir. Fakat
okula her yıl öğrenci kayıtlarına devam edilecekse, sürekli yapılan bir iş demektir.
İşleri, süreli ve sürekli olarak ayırmak, her iş için gereken bütçenin hesaplanmasında
kolaylık sağlar. Süreli işler için bütçenin yatırım fasıllarında, sürekli işler için işletme
fasıllarından para ayrılır. Ayrıca süreli ve sürekli işlerin bilinmesi, personelin
görevlendirilmeleri için de gerekli olabilir.
Yapılacak işlerin neler olacağına karar verirken, kaba plandan yola çıkmalıdır. Kaba plan
raporunda belirtilen stratejiler teker teker ele alınarak, bunları gerçekleştirmek için hangi
işlerin yapılması gereklikleri düşünülmelidir. Bunu yapmak her zaman kolay olmaz. Bu
konuda P.E.R.T. yönetiminden yararlanılabilir.
PERT yöntemi
Bu kısaltma İngilizce ’de “Programme Evaluation and Review Technique” (Program
Geliştirme ve Gözden Geçirme Tekniği) olarak bilinen bir planlama yöntemi için kullanılır.
PERT yönteminin en belirgin özelliği, geriye doğru düşünmedir. Çünkü bir hedefe varmak
için yapılacak işleri (eylemleri) ilk eylemden başlayarak son eyleme doğru sıralamak
zordur. Baştan sona doğru sıralanırken bazı eylemler gözden kaçabilir, unutulabilir. Oysa
son eylemden ilk eyleme doğru düşünüldüğünde daha az hata yapılır, hatta hemen hiçbir
eylem gözden kaçmaz. Geriye doğru düşünürken, insan aklı, aradaki bazı eylemleri
atlamaz.
Buna göre önce hedefi bilmek gerekecektir. Hedef, yapılacak eylemlerin en sonuncusu
tamamlandığında elde edilecek sonuç demektir. İşte, bu son eylemden başlayarak adım
adım, ilk eyleme kadar gidilirse, söz konusu hedefe varmak için gereken eylemlerin sayısı
ve sırası ortaya çıkmış olur.
Örneğin, bir hastaya kalça adalesinden ilaç enjeksiyonu yapılması için hangi eylemlerin
(olguların) gerektiğine göz atalım.
20. Hasta giyindi (son olgu)
19. Hasta ayağa kalktı
18. Enjeksiyon yapılan yere kompres uygulandı
17. Enjektör adaleden çekildi
16. İlaç enjekte edildi
IS. Kan gelip gelmediği kontrol edildi
14. İğne adaleye batırıldı
13. Kalçada enjeksiyon yeri alkolle dezenfekte edildi
12. İlaç enjektöre çekildi
11. Flakon alkolle dezenfekte edildi
10. Alkollü pamuk ele alındı
9. İlaç flakonu ele alındı
8. İğne enjektöre yerleştirildi
7. İğne ele alındı
6. Enjektör ele alındı
5. Hasta muayene masasına yattı
4. Enjektörün ambalajı yırtıldı
3. Hastaya kalçasını açıp muayene masasına yatması söylendi
2. Enjeksiyon uygulaması başladı
1. Hasta sağlık birimine geldi (ilk olgu)
Görüldüğü gibi, hastaya kalça adalesinden bir ilacın enjeksiyonu için 20 eylem yapmak
gerekmektedir. (Daha ayrıntılı düşünülürse, bu eylemlerin daha fazla olduğu görülecektir)
Bu eylemlerin bazılarını ardarda yapmak gerekir. Yani, bazı eylemler tamamlanmadan bir
sonraki başlayamaz. Bir sonraki eylem bir öncekine bağımlıdır. Örneğin, iğnenin adale
içine sokulma eylemi yapılmadan ilacın enjekte edilme eylemi yapılamaz. Öte yandan,
bazı eylemler vardır ki, eş zamanlı olarak yapılabilir. Örneğin, hekim enjektöre ilacı çekme
eylemleri ile meşgul olduğu sırada, hasta soyunarak muayene masası üzerine uzanabilir.
0 halde, enjektöre ilaç çekme eylemleri ile soyunma eylemleri birbirine bağımlı ve birbirini
izlemesi gerekli eylemler değildir.
O halde bazı eylemler mutlak olarak birbirine bağımlıdır. Bazı eylemler ise, yeni
düzenlemeler yapıldığında bağımlı olmaktan kurtulabilirler ve eş zamanlı olarak
yapılabilirler. Böylece, zamandan tasarruf edebilir ve hedefe daha erken varılabilir.
İşte, PERT yönteminin bir diğer özelliği de, her eylemin ne kadar zamanda
yapılabileceğini kestirmek ve böylece hedefe ne kadar süre içinde varılabileceğini
hesaplayabilmektir. Eylemlerin süreleri ne kadar kesin olarak tahmin edilebilirse, toplam
sürenin tahmini de o kadar kesin olabilir.
Ancak bazı eylemler vardır ki, bir işin yapılmasında vazgeçilmez eylemlerdir. Bunlara kritik
eylemler denilir. Bunlar, işin bütünü içinde dönüm noktalarını oluştururlar. Bu eylemler
yapılmadan, diğer eylemleri ne kadar erken tamamlarsanız tamamlayın, bir işe yaramaz
ya da işin toplam süresini kısaltamazsınız. Örneğin, hastanın kalçasını açması ve
enjeksiyon için hazır duruma gelmesi kritik bir eylemdir. Eğer hasta bu eylemi yapmazsa,
diğer eylemlerin hepsi de en hızlı şekilde tamamlanmış olsa bile, enjeksiyon işlemi
bitirilemez.
Bir eylemin ne kadar sürede tamamlanabileceğini tahmin etmek her zaman kolay değildir.
Bu tahminler değişik yöntemlerle yapılabilir.
1. Olsa olsa yöntemi: Burada planlamacı, bir eylemin süresini kendi deneyimleri ya da
görüşü doğrultusunda tahmin etmeye çalışır ya da bildiğini tahmin ettiği kişilerin
görüşlerini alır. Örneğin, kendisine yapılmış olan ilaç enjeksiyonlarını göz önüne getirerek
buradaki eylemlerin sürelerini tahmin edebilir. Bu tahminler her zaman doğru olmasa da
basit ve kritik olmayan eylemlerin tahminleri bu şekilde yapılabilir.
2. İş etüdü yöntemi: İş etüdü (Work analysis: Time and motion study) bir eylemin ne
kadar sürede yapılabileceğini en doğru biçimde tahmin etmenin yoludur. Bu yöntemin
temeli, o eylemi yapanları izleyerek ya da o kişilere süre kayıtları yaptırılarak bir eylemin
süresini bulmaktır. İki biçimde yapılabilir:
a. Araştırıcı, iş yapan kişiyi (ya da kişileri) gözler. İşin başlama ve bitiş zamanlarını
kayıt eder. Yeterli sayıda izlem yaptıktan sonra, bunların ortalamasını alır. Bu süre
o eylemin (işin) yapılabilme süresi olarak kabul edilir. Eğer, bu sürenin
hesaplanması çok kesinlik istiyorsa, ya da en az ne kadar sürede yapılabileceği
bilinmek isteniyorsa, farklı kişilerin izlenmesinde ve fazla sayıda gözlem
yapılmasında yarar vardır.
b. İşi yapanlara bir form verilerek, işe başlama ve bitirme zamanlarını kayıt
etmeleri istenir. Bu kayıtlardan yararlanılarak süre hesaplamaları yapılır.
Yukarıda açıklandığı gibi, bir işin yapılmasındaki eylemleri, bunların sıralarını, sürelerini,
hangilerinin eş zamanlı, hangilerinin bağımlı ve hangilerinin kritik olduklarını gösteren bir
çizelge hazırlanır. Buna “PERT Çizelgesi” denir. Yukarı da verilen örneğe ait bir PERT
çizelgesi Şekil 7.1 ‘de gösterilmiştir.
Bu çizelgede eylemler dört yoldan yapılmaktadır. Birinci yol hastanın soyunması ile
ilgilidir. İkinci yol, hekimin ilacı enjektöre çekişi ve hastaya enjekte edişi ile ilgili eylemleri
kapsamaktadır. Üçüncü ve dördüncü yollar ise hemşirenin alkollü pamuğu hazırlaması
eylemlerini göstermektedir.
Çizelgede, bütün işlemi başlatan eylem ( 1 nolu olgu) hastanın enjeksiyon olmak üzere
sağlık kuruluşuna başvurmasıdır. Buna başlatan olgu denilir. Yani, bütün işlemler bu olgu
ile başlamaktadır. İşin tamamlandığı noktada görülen “giyindi” olgusu (20 nolu olgu)
“biliş” olgusudur. Bu iki olgu arasındaki bütün olgulara ara olgular denilir.
Bir projenin ilk olgusundan son olgusuna kadar uzanan eylem sıraları içinde zaman
yönünden en uzun olanına “Kritik Yol” denir. Kritik yol projenin bitirileceği en uzun süreyi
ifade eder. Kritik yol ne kadar kısaltılabilirse, projenin o kadar erken bitirilmesi mümkün
olur.
Şekil 7.1. : PERT Çizelgesi (*)
İşlerin organizasyonu
Eylemlerin neler olduğu kesin olarak belirlendikten sonra yapılması gereken şey bu işleri
organize etmektir. Bunun anlamı, hangi işin, kim tarafından, ne zaman, nerede ve nasıl
yapılacağının belirlenmesidir.
Bu belirlemede iş matriksi denilen bir tablodan yararlanılır. Bu tabloda, yapılması gereken
işler (eylemler) tablonun satırlarına yazılır Tablonun kolon kısmına ise kim, nerede, ne
zaman, nasıl soruları ile ilgili başlıkları yerleştirilir. Eylemle, bu soruların kesiştikleri
kutulardaki bilgiler, uygulayıcılara rehber olacaktır.
Tablo 7.1: İş Matriksi Tablosu
Destek programları
Planlama işlerinin bir parçası da öngörülen işlerin gerçekleştirilebilmesi için gereken “yan
işlerin” düşünülüp planlanmasıdır. Bunlara “destek planlar” da denilir.
Destek planlar plandan plana değişmekle birlikte, hemen her plan için şu destek planlar
gerekir:
İnsan gücü: Bir planın uygulanabilmesi için gereken insan gücünün türlerini, sayılarını,
niteliklerini, çalışma esaslarını, eğitim gerekiyorsa, bunun nasıl olacağını açıklayan
programdır.
Fizik altyapı: Planın uygulanışı için gereken binaların yapımı, kiralanması, bağış olarak
sağlanması gibi işleri açıklayan programdır.
Araç-gereç: Uygulama için gerekecek olan araç-gerecin türlerini, miktarlarını,
nerelerden sağlanacaklarını, niteliklerini, bakımlarını, bitenlerin nasıl sağlanacağını
(lojistik) açıklayan programdır.
Kayıtlar: Uygulama sırasında tutulması gereken kayıtların neler olduğunu, bunların
kimler tarafından ve nasıl tutulacağını açıklayan programdır.
Yönetim ve iletişim: Planı uygulayanların astlık üstlük ilişkilerini ve birbirleri ile nasıl
iletişim kuracaklarını açıklayan programdır.
Bütçeleme: Her eylemin teker teker kaça mal olacağını gösteren, bu paraların ne
zaman, nasıl ve kimler tarafından harcanabileceğini gösteren programdır.
Plan Dokümanı
Eylem planları ve destek planlar tamamlandıktan sonra, planlama işleminin uygulama
aşamasına gelinmiştir. Bu noktada yapılması gereken şey, uygulamacılara rehber olmak
üzere bir plan dokümanı yazmaktır. Bu doküman planın türüne ve kapsamına göre çok
farklı biçimlerde yazılabilir. Ancak, bütün plan dokümanlarında planın gerekçesi, mevcut
durumla ilgili genel bilgiler, plan hedefleri, seçilen strateji ve seçilme gerekçeleri, izleme
ve değerlendirme kriterleri, eylem planı ve destek planlar yer almalıdır.
Plan dokümanının başına ya da son bölümüne bir özet eklemekte yarar vardır.
UYGULAMALARI İZLEME VE YENİDEN YAPILANMA
Bir planın uygulanması, yönetimin genel kuralları ve ilkeleri doğrultusunda sürdürülür.
Aslında, bir sağlık yöneticisinin günlük olarak yaptığı işler de birer planın uygulamaları
olarak kabul edilebilir. Çünkü sağlık hizmetlerinin her bir öğesi bir planın uygulaması
demektir. Aşılama, hastalık kontrolleri, gebelerin izlenmesi, halkın sağlık eğitimi gibi her
gün yapılagelen işler, mevzuatlarla ya da emirlerle uygulanmaya geçirilmiş planlardır.
Uygulamayı kısıtlayan faktörler
Planlar uygulanmak üzere yapılırlar. Fakat uygulamalarda bazı güçlüklerle karşılaşılması
kaçınılmazdır. Bu güçlükler nedeniyle bazı planları uygulamak ya hiç ya da kısmeti
mümkün olmayabilir.
Planlar, belirsizlikler üzerine kurulur. Gelecekte nelerin olacağı, hangi koşulların ortaya
çıkacağı hiçbir zaman ve hiçbir kimse tarafından tam olarak tahmin edilemez. 0 nedenle,
hangi plan olursa olsun, uygulanmaya başlandıktan sonra beklenmedik sorunlarla
karşılaşılabilir. Aslında, bu sorunların bazılarının ortaya çıkabileceği önceden tahmin
edilebilir. Önemli olan, ortaya çıkabilecek sorunların neler olabileceğini mümkün olduğu
kadar tahmin edebilmek ve gereken önlemleri önceden alabilmektir.
Planın uygulanmasını sınırlayan faktörler şunlar olabilir:
1. Planın gerçeklere uygun olmayışı,
2.İlgili diğer planlarla uyumsuzluk,
3. Katı kurallar nedeniyle esnek davranmama,
4. Hedeflerde, stratejilerde sık yapılan değişiklikler sonucu planın temel ilklerinin
bozulması,
5 Teknik ve yönetsel denetim mekanizmalarının iyi kurulamamış olması,
6. Koordinasyon mekanizmalarının iyi kurulamamış olması,
7. Yöneticilerin yetersizlikleri,
8. Personelin planda öngörülenleri benimsememesi,
9. Hizmeti alanların (halkın) planda öngörülenleri benimsememesi,
10. Öngörülen bütçe, insan gücü, araç-gereç, fizik yapı gibi altyapının ve
kaynakların sağlanamaması,
11. Değerlendirme işleminin yapılmaması ya da geç yapılması sonucu gerekli
düzeltmelerin yapılamaması.
Bu faktörlerin ortadan kaldırılmaları, sorunun niteliği ile ilgilidir. Bunların bir kısmı,
koordinasyon, denetim, hizmet içi eğitim gibi yönetim ilkelerinin iyi işletilmesi ile ortadan
kaldırılabilir. Ancak, planın kendisi ile ilgili olan bazı faktörler vardır ki, bunlar ancak
uygulamaların yakından izlenip değerlendirilmeleri ve planda gereken değişiklikleri
sağlamak ile mümkün olabilir.
Planın uygulanmasındaki aksaklıların bazıları, uygulayıcı personelin planla ilgili
eğitimlerinin yetersizliğidir. Yeni bir uygulamaya başlamadan önce, o uygulamanın her
kademesinde görev alacak olan kişilerin mutlaka bilgilendirilmeleri gerekir. Bu amaçla,
personel toplantıları, yazılı açıklamalar vb. eğitim yollarına başvurulabilir. Çok önemli bir
nokta, her personelin neyi, nasıl, nerede, kim ile birlikte, ne zaman ve neden yapmaları
gerektiği konularında bütün ayrıntılarıyla bilgilendirilmeleridir. Bu açıklamalar arasında en
önemlisi neden bu işi yapmaları gerektiğidir. Çünkü bir işi neden yaptığını bilmeden ya da
yaptığı için gerekliliğinden kuşkusu olan kişiler verimli çalışamazlar.
Personel arasında yöneticilerin ayrı bir önemi vardır. Herkesten önce, planın
uygulanmasında yönetici olarak görev alacak kişilerin eğitilmeleri gerekir. Planlama
ekibinin oluşturulması ile ilgili bölümde de açıklandığı gibi, planı uygulayacak olanların
ekipte yer almalarının bir gerekçesi de budur. Böylece, uygulayıcı yöneticiler, planlamanın
ta başından beri planlama işleminin içinde yer alırlar ve aynı zamanda eğitilmiş olurlar.
Planın uygulanması geniş bir bölge de yapılacaksa, eğitimler kademeli olarak yapılabilir.
Örneğin, ülke çapında uygulanacak planlarda, Sağlık Bakanlığı il sorumlularını, onlar da
ilçe ve Toplum Sağlığı Merkezi sorumlularını eğitebilirler. İl içindeki uygulamalarda
örneğin il merkezinde Toplum Sağlığı Merkezi hekimleri eğitilir. Toplum Sağlığı Merkezi
hekimleri de kendi merkezdeki diğer personeli eğitebilirler.
Personel eğitiminin bir yolu da denetimlerdir. Bilindiği gibi çağdaş anlamda denetim, işleri
yoluna koymak için yapılır. Eğer işlerin aksamasına neden olan faktör personelin yeterli
bilgiye sahip olmayışı olarak saptanırsa, işleri düzeltmek için personelin eğitilmesi
gerekecek demektir. 0 nedenle çağdaş anlamda denetim kavramının içinde “hizmet içi
eğitim” kavramını da düşünmek gerekir.
Hizmeti sunanlar (personel) yeni bir uygulamaya başladıklarında, genellikle dört evre
geçirirler:
1. Endişe dönemi: Yeni bir uygulamaya karşı personelin ilk tepkisi endişedir. Kendi
kendine “Şimdi ne olacak?” sorusunun cevabını arar. Yeni uygulama içinde kendisinin
konumunun devam edip etmeyeceğinden endişe duyabilir. Şimdiye kadar yapmakta
olduğu işlerin ve başardıklarının yok olup gideceği endişesine kapılır.
2. Şaşkınlık dönemi: Endişe dönemi genellikle kısa sürer. Bunun arkasından şaşkınlık
dönemi başlar. Kendi kendine “Şimdi ne yapacağım” “Nasıl yapacağım” “Neden
yapmalıyım?” gibi sorular sorar. Yeni durumu tam olarak kavramış değildir.
3. İnanma dönemi: Şaşkınlık dönemini atlattıktan sonra, yeni uygulamaları anlamaya,
kavramaya ve inanmaya başlar. Kendisinin de katkısının olabileceğine inanır. Yeniliği
benimsemeye başlar.
4. Olgunluk dönemi: Artık, yeni uygulamayı tam olarak öğrenmiş, kavramış ve
benimsemiştir. Deneyim kazanmıştır. Uygulamada zorluk çekmez, diğer personele yardım
edebilir. Çalışmaları artık verimlidir.
Bir planın uygulaması da, personelde yukarıda açıklanan tepkilere yol açabilir. 0 nedenle,
yöneticiler, bu olguyu bilerek, personele zaman tanımalı ve olgunluk dönemine bir an
önce ulaşmalarına yardımcı olmaya çalışmalıdır. İlk üç tepki dönemi, deyim yerinde ise
enfeksiyöz hastalıkların kuluçka dönemlerine benzetilebilir. Gerek yöneticiler, gerekse
diğer personelin, yeni duruma uyum sağlayabilmek için süreye ihtiyaçları vardır.
İzleme ve değerlendirme kriterleri
Planların dinamik oldukları daha önce belirtilmişti. Hiçbir plan ilk yazıldığı biçimi ile
kalamaz, Uygulamada elde edilen sonuçlara ve karşılaşılan sorunlara göre az ya da çok
değişikliklere uğrar. Değiştirilmez ve iyileştirilmezlerse, başarılı olunamazlar. Bunu
sağlamanın tek yolu, uygulamaların izlenip değerlendirilmesidir.
Plan hedeflerine varılıp varılmadığının hangi kriterleri kullanarak anlaşılacağı, planlamanın
ilk aşamalarında belirlenmelidir. Kaba planlama yapılırken ya da ayrıntılı planlama
aşamasında, seçilen stratejinin hangi durumlarda başarıya ulaşmış hangi durumlarda
başarısız kabul edileceği belirlenmelidir. Eğer, plan dokümanında bu hususlara yeterince
değinilmemişse, bu kriterlerin uygulama aşamasında belirlenmesi gerekecektir.
Bu kriterlerin ölçülebilir (rakamsal) olmaları tercih edilir. Aksi durumda, değerlendirmeler,
spekülatif olur ve kişiden kişiye değişir. Bunların neler olabileceği elbette, planın konusu
ile ilgilidir. Bu kriterlerin doğru ve uygun seçilmiş olmaları çok önemlidir, Örneğin, bir
aşılama programının başarısı için “harcanan aşının dozu” uygun ve doğru bir kriter
değildir. Onun yerine “hedef toplumda erişilen bağışıklık oranı” daha uygun ve doğru bir
değerlendirme kriteri olabilir.
İzleme kriterleri iki grupta toplanabilir: 1. Planın hedeflerine ulaşmasını (ya da
yakınlaşmasını) ölçen kriterler; 2. Personelin verimliliğini (performansını) ölçen kriterler.
Birinci gruptaki kriterler, planda değişiklikler yapılması gerekip gerekmediğini
bulguları ölçebilmek içindir. İkinci gruptaki kriterler ise, planın uygulanması
yapılması gereken günlük (rutin) denetimler amacıyla kullanılırlar. İkinci
kriterlerde saptanacak olumsuzluklar, çoğu zaman planda değişiklikler
gerektiğini değil, personelin daha verimli çalıştırılması gerektiğini ortaya koyar.
gösteren
sırasında
gruptaki
yapılması
Bilgi akışı
Bilginin, uygulama birimlerinden yönetim birimlerine doğru olması doğaldır. Ancak,
yönetim birimlerinden geriye dönüşü (feedback) olmayan bilgilerin uygulamaya
yansımaları da olmaz. Yani, bilgi akışı aslında çift yönlüdür. Bilgiyi toplayıp üst
kademelere gönderen kişilerin (uygulayıcıların) gönderdikleri bilginin işe yaradıkları ve
kullandıklarını görmeleri onları güdüler, daha verimli çalışmalarını teşvik eder.
Bilgi akışının düzenli ve yazılı olması esastır. Bunun için, plan dokümanında bilgilerin
hangi sıklıkla toplanacağı belirtilmelidir. Bu amaçla kullanılmak üzere bilgi formları
düzenlenebilir ve personelin bu formları istenilen aralıklarla doldurup göndermeleri
istenebilir.
Bazı uygulamaların sonuçlarını daha iyi değerlendirebilmek için araştırmalar yapılması
gerekebilir. Örneğin, aile planlaması yöntemi kullanan ailelerin oranlarını arttırmayı
amaçlayan bir planın başarısını ölçebilmek için, toplumdaki ailelerden ne kadarının aile
planlaması yöntemi kullandıklarının bilinmesi gerekir. Bu oran, hizmet kayıtları ile
ölçülebileceği gibi, epidemiyolojik araştırma yöntemleri ile de ölçülebilir. Hatta
araştırmalar daha doğru sonuçlar verebilir.
Bu tür araştırmalarda planın uygulanmaya konulmasından önceki durumu bilmek gerekir.
Aksi takdirde, uygulama sonrası ile öncesinin değerleri karşılaştırılamaz ve planın başarılı
olup olmadığı konusunda yorum yapılamaz. 0 nedenle, eğer planın değerlendirilmesi
araştırma yolu ile yapılacaksa, planın uygulamaya konulmasından önce (müdahaleden
önce) o toplumda bir “başlangıç öncesi durum saptama araştırması” yapılması
unutulmamalıdır. Aynı araştırma yöntemi ile uygulama sonrasında bir durum saptanması
yapılıp iki araştırmanın sonuçları karşılaştırılır ve planın başarısı hakkında yorumlar
yapılabilir. Bu tür araştırma yöntemine “müdahale araştırması” (intervention study: before
and after study) denir.
Yeniden planlama
Yeniden planlama (replanning) demek, uygulanmakta olan bir planın saptanan
aksaklıklarının giderilmesi ya da planın ilk hazırlandığı tarihten sonra ortaya çıkan yeni
durumlara göre değiştirilmesi, güncelleştirilmesi ve iyileştirilmesi demektir.
Yeniden planlama işleminin planın orijinalini yapanlar tarafından yapılması en uygunudur.
Ancak bu kural değildir. Gereken düzeltmeler yerel ekipler (uygulayıcılar) tarafından da
yapılabilir. Nasıl ki bir kentten bir başka kente gitmekte olan bir aracın sürücüsü, eğer
ana yolda bir tıkanıklık olduğunda hangi yan yolları kullanacağına karar veriyorsa, planı
uygulayan yöneticinin de karar verme esnekliğinin olması gerekir. Ancak, yetkinin
merkezdeki otoriteden alınması gerekebilir.
Planı uygulamakla sorumlu olan yönetim kademelerinde, veri toplama ve bilgileri
değerlendirme ile ilgili bir birimin bulunması iyi olur.
Yeniden planlama, uygulamada saptanacak aksaklıklara bağlı olduğu için hangi sıklıkla
yapılacağını önceden kestirmek güçtür. Fakat birçok planda, yeniden planlama süreleri
önceden belirlenmiştir. Örneğin, bazı plan dokümanlarında, pilot uygulama yapılacağı ve
bu dönemin sonunda yapılacak değerlendirmelere göre planda değişikler yapılabileceği
yazılıdır. Bunun gibi, planlarda periyodik değerlendirmeler ve yeniden planlamalar
öngörülmüş olabilir.
Yeniden planlama işleminin aşamaları, ilk planlama işleminde olduğu gibidir. Önce durum
saptaması yapılır, sonra değiştirilmesi gereken stratejiler ya da eylemler belirlenir, daha
sonra bunların yerine uygulanması muhtemel strateji ve eylem seçenekleri düşünülür ve
bunlar arasından seçim yapılır. Bundan sonra yeni planın ayrıntılı eylem programları
yapılıp uygulanmaya konulur. Bu uygulamalarda izlenip değerlendirilir.
Daha önce de belirtildiği gibi, planlama işlemi, planın yapılışı-uygulanışı-değerlendirilmesiyeniden planlanması öğelerinden oluşan bir döngüdür. Ancak, uygulamanın izlenmesi
sırasında toplanan veriler değerlendirilmez ve yeniden planlama amacıyla kullanılmazsa
bu döngü bir kısır döngüye dönüşür. Uygulamaların izlenmesi çabalarının bir anlamı
kalmaz. (Bkz. Şekil 81)
Şekil 8.1. : Planlama döngüsü
Son değerlendirme
Plan, süreli bir plansa, yani belirli bir hedefe ulaştıktan sonra uygulamadan kaldırılacaksa,
bitiş sonrasında bir son değerlendirme yapılmalıdır. Proje niteliğindeki bir çok plan
böyledir. Başlama ve bitiş zamanları önceden belirlenmiştir.
Son değerlendirme işlemi, çoğu zaman ihmal edilen bir konudur. Plan uygulanıp
tamamlandıktan sonra, personelde bir gevşeme ve ilgisizlik dönemi başlar. Oysa son
değerlendirme yapılmazsa, ilerideki planlamalara ışık tutacak çok önemli bir fırsat
kaçırılmış olur.
Son değerlendirme ile hızlanacak raporda, planın amaçları, stratejileri, uygulanışı ve elde
edilen sonuçlara yer verilmeli, ayrıca karşılaşılan sorunlar ve bunların nasıl giderildiği de
açıklanmalıdır. Böylece, bir sonraki planlama için çok önemli ip uçları elde edilmiş olur.
ÖRNEKLER
Bu bölümde, planlama ile ilgili iki örnek verilecektir.
Birinci örnek, bir halk sağlığı müdürlüğü düzeyinde, aile planlaması hizmetlerinin
geliştirilmesi ve planlama yöntemi kullanan ailelerin oranını arıttırmayı hedefleyen bir plan
çalışmasının nasıl olabileceğini açıklamaktadır.
İkinci örnek ise, bir toplum sağlığı merkezi, aşılama hizmetlerinin iyileştirilmesine yönelik
planlama çalışmasını ele almaktadır
Bu örnekler, tamamen hayal ürünüdür ve planlama aşamalarında neler yapılabileceğini
açıklamaya yöneliktir. Bu açıklamaları birer kural gibi görmemek gerekir. Çünkü her
planın kendine özgü koşulları vardır ve hazırlanışlarında birbirlerine göre farklı yönler
olması doğaldır.
ÖRNEK 1
Konu: Sağlık Bakanlığından A ili valiliğine gönderilen bir emirle, bu ilde aile planlaması
yöntemi kullanan ailelerin oranının yükseltilmesi için uygulamalar yapılması
istenilmektedir. Bu iş için bir plan hazırlanması gerektiği ilin valisi tarafından
kararlaştırılmıştır.
AŞAMA 1
Planlamanın planlanması
Görevlendirme: Bu örnekte, planlama çalışması yönünden karar verici makam valiliktir ve
plan çalışmalarının valinin başlatması gerekir. Valinin, önce planlama çalışmalarından
sorumlu olacak kişiyi belirlemesi, daha sonra da planlama ekibini oluşturması
gerekmektedir.
Planlama çalışmalarından sorumlu olması en uygun kişi halk sağlığı müdürü’dür. Vali, halk
sağlığı müdürü ile bir görüşme yapar. İlk görüşmede, Bakanlıktan gelen yazıyı bir kez de
birlikte okur ve yorumlarlar. Anlaşılmayan noktalar ya da farklı yorumlamalar varsa
Bakanlığa sormaya karar verebilirler. Hatta zaman geçirmemek için bu konuları telefon ile
soruşturabilirler. Durum kesinlik kazandıktan, yani gelen emir üzerinde hiçbir tereddüt
kalmadıktan sonra, planlama işlemini nasıl yürütmeleri gerektiği konusunda görüşürler.
Sonunda “Yönetim Kurulu Modeli”nin uygun olduğuna karar verirler. (Bkz. Şekil 4.1)
Yönetim kurulu, Vali, sağlık işlerinden sorumlu vali yardımcısı ve Sağlık Müdürü ve Halk
Sağlığı Müdürü’nden oluşacaktır. Daha sonra Vali Halk Sağlığı Müdüründen bir çalışma
grubu oluşturmasını ve bu kişilerin listesini kendisine sunmasını ister.
Çalışma grubunun oluşturulması: Halk Sağlığı Müdürü, müdür yardımcılarını, ana
sağlığı-aile planlaması, çocuk sağlığı, eğitim ve istatistik birimi yetkililerini ve müdürlükte
görevli halk sağlığı uzmanlarını toplantıya davet eder. Bu gruba söz konusu
görevlendirme ile ilgili açıklamalarda bulunur. Çalışmanın nasıl yürütülmesi ve çalışma
grubuna kimlerin alınması gerektiği konularında görüşlerini alır. Özellikle, halk sağlığı
müdürlüğü dışındaki kurumlardan çalışma grubuna dahil edilmesi gereken kişiler
düşünülür.
Sonuçta, halk sağlığı müdür yardımcılarından birisinin başkanlığında, ana sağlığı-aile
planlaması, çocuk sağlığı, eğitim ve istatistik birim sorumluları ile, müdürlükte görevli bir
halk sağlığı uzmanı, ayrıca toplum sağlığı merkezi, devlet hastanesinin kadın hastalıkları
ve doğum uzmanından oluşan bir çalışma grubunun oluşturulmasına, ayrıca, bu gruba
gerektiği zamanlarda kaymakamların, il milli eğitim ve sosyal hizmetler müdürlüğü
uzmanlarının Tabip Odası, bu konuda çalışmaları olan sivil toplum örgütü ile müftülük
yetkililerinin davet edilmeleri kararlaştırılır. İl içinde konu ile ilgili olarak görüşlerine
başvurulabilecek kişiler (danışmanlar) belirlenir.
Hazırlanan liste bir yazı ile valiye sunulur. Yönetim kurulu toplanır, grupta yer alması
düşünülen kişilerin neden bulunmaları gerektiği kendilerine açıklanır ve kurulun onayı
alınır. Daha sonra, çalışma grubunda yer alan kişilere birer görevlendirme yazısı
gönderilerek ilk toplantının tarihi bildirilir.
İlk toplantı: Çalışma grubunun ilk toplantısında, grup başkanı olan halk sağlığı müdür
yardımcısı, görevlendirmelerinin amacını açıklar ve çalışma yönteminin nasıl olması
gerektiği hakkındaki görüşlerini anlatır. Katılanların konu hakkında yeterli bilgiye sahip
olmaları sağlanır. Anlaşılmayan hususlar tartışılarak açıklık kazandırılır.
Katılanlar, çalışmaların nasıl yürütülmesi gerektiği konularındaki düşüncelerini dile
getirirler. Çalışma grubunda yer almasında ya da danışman olarak görüşlerine
başvurulmasında yarar gördükleri kişileri belirtirler. Bir sonraki toplantının gündemi ve
tarihi belirlenerek toplantıya son verilir. Sonraki toplantıya kadar, grup üyelerinin,
planlama ile ilgili işleri düşünmeleri ve sonraki toplantıya hazırlıklı gelmeleri istenir.
Grup çalışmaları: İlk toplantıdan sonraki toplantıda durum saptama aşamasında
toplanacak bilgilerin neler olduğu ve bu bilgilerin nasıl, nerelerden ve kimler tarafından
toplanabileceği tartışılıp kararlaştırılır.
Planlamanın amacı, aile planlaması yöntemi uygulayan çiftlerin oranını arttırmak olduğuna
göre, burada üç tür bilgiye ihtiyaç olduğu düşünülmelidir: a._ Yöntem kullanma ile ilgili
mevcut düzey hakkında bilgi. b._ Hizmet sunumu ile ilgili olanakların durumu hakkında
bilgi. c._ Halkın aile planlaması konusundaki tutumları, yani hizmetin geliştirilmesini
etkileyebilecek sosyal faktörler ile ilgili bilgiler.
Bu yaklaşımda, toplanması düşünülebilecek bilgiler şunlar olabilir:
. Aile planlaması uygulayan ilçelere, kent ve kırlara göre dağılımları,
. İlde aile planlaması uygulayan sağlık birimlerinin dağılımları,
. İlde aile planlaması eğitimi görmüş personel sayısı ve dağılımı,
. Mevcut araç-gereç sayısı ve dağılımı,
. Varsa, halkın aile planlaması hakkındaki tutum ve davranışları ve ilgili araştırma
sonuçları,
. Aile planlaması çalışmalarının sağlık kuruluşlarına ve yıllara göre dağılımı,
. Bu ildeki durum ile komşu iller ve Türkiye’nin genel durumunun kıyaslanması,
. İldeki doğurganlık oranları.
Toplanacak bilgilerin neler olabileceği konusu kararlaştırıldıktan sonra, durum saptama
işlerinin kimler tarafından yürütüleceği, analizlerin hangi birimlerce yapılacağı
kararlaştırılır. Bu işlerin, ana sağlığı-aile planlaması ve istatistik şubeleri tarafından
yürütülmesi kararlaştırılabilir. Eğer bu birimlerin kadroları yetersiz ise, nerelerden destek
istenebileceği ele alınmalıdır. Gerekirse, il dışındaki bir kuruluştan yardım sağlanması
düşünülebilir.
Daha sonra bu işlerin zamanlaması kararlaştırılır. Veri toplama ve analiz işlemlerinin en
erken ve en geç ne zaman tamamlanabileceği araştırılır. Bu süreyi kısaltabilmek için neler
yapılması, hangi önlemlerin uygulanması gerektiği düşünülür. Bu aşamada, daha doğru
bilgi elde edebilmek için bir araştırmaya gerek olup olmadığı kısaca tartışılabilir. Ancak, bu
konuda karar verebilmek için mevcut verilerin neler olduğunu ve bunların sonuçlarının
değerlendirilmesini beklemekte yarar vardır. Yani, araştırma konusu durum saptama
aşamalarının daha ileri safhalarında yeniden ele alınmalıdır.
Bu aşamada, planlama çalışmalarının maliyeti konusunda da kabaca hesaplamalar
yapılmalıdır. Büyük bir olasılıkla, bu işler için halk sağlığı müdürlüğü bütçesi yeterli
olacaktır. Fakat ek kaynak gerekip gerekmeyeceği düşünülmeli ve gerekiyorsa, bu
paranın miktarı ve nereden sağlanabileceği araştırılmalıdır.
Daha sonra, durum saptama çalışmalarını yürütmekle ilgili bir alt grup oluşturulur ve
çalışmalar başlatılır.
AŞAMA 2
Durum Saptama
Veri toplama ve analiz: Durum saptama ile görevlendirilen alt grup (ana sağlığı-aile
planlaması ve istatistik birimleri) önce halk sağlığı müdürlüğünün arşivlerindeki bilgileri,
ildeki sağlık kuruluşlarından gönderilmiş olan bilgileri (istatistik formlarını) gözden geçirir.
İlde yapılmış araştırmalar olup olmadığını araştırır, varsa bunların raporlarını elde eder.
Eksik bilgilerin neler olduğunu saptar. Bu bilgilerin nerelerden elde edilmesi gerektiğine
karar verir ve gönderilmesini söz konusu kuruluşlardan ister. Bu yazıların “acele” ya da
“süreli” kaydı ile gönderilmelerinde yarar vardır. Eğer, bilgi istenilen kuruluş sayısı az ise,
çalışma grubu içinden ya da merkezden görevlendirilecek bir kişinin, bu kuruluşları ziyaret
ederek bilgileri toplaması uygun olabilir. Böylece hem daha hızlı, hem de doğru bilgi
edinme olasılığı artar.
Derlenen veriler müdürlük bünyesindeki bir uzman tarafından tablolar ve grafiklere
dönüştürülür. Bu tablolarda ilçe bazındaki yöntem kullanma oranları ile her sağlık
kuruluşunun hizmetlerini yansıtan rakamlara yer verilir. Tablo ve grafikler yapılırken, birim
sorumluları ve müdür yardımcısı ile sık sık görüşmeler yapılır ve gidişat hakkında bilgiler
verilir. Daha başka hangi analizlerin yapılabileceği, hangi tablo ve grafiklerin çizilebileceği
tartışılır. Bu aşamada, tabloların sade olmasına çalışmaya gerek yoktur. Bu iş teknik bir
iştir. Tablolar karmaşık olabilir.
Bu çalışmalar arasında yapılması gereken bir iş de mevcut uygulamalar aynen devam
ettiği takdirde, gelecekteki 3-5 yıl içinde yöntem uygulayanların oranlarının hangi düzeye
erişebileceği hakkında projeksiyonlar yapmaktır. Bunun için de, doğurganlık ile ilgili
değerleri ve nüfus bilgilerini bilmek gerekecektir.
Önceliklerin saptanması: Yapılan analizler ve elde edilen tablo ve grafikler çalışma
grubunun bir sonraki toplantısında tartışılır. Bu tartışma sonrasında katılımcılar çok rahat
olmalı, resmi hüviyetlerinden mümkün olduğu kadar sıyrılmalıdırlar.
Yapılan çalışmalar, alt grup üyelerinden biri tarafından (istatistik birim sorumlusu olabilir)
gruba sunulur. Tablo ve grafiklerin birer kopyasının toplantıya katılanlara dağıtılmasında
yarar vardır. Böylece sunumu daha yakından izleyebilir ve rakamları daha iyi
kavrayabilirler.
Bu toplantının kısa olması gerekmez. Önemli olan herkesin mevcut durumu net olarak
kavrayabilmesidir. Her türlü soruya cevap verilmelidir.
Mevcut bilgiler ışığında, yerleşim yerleri, aile planlaması yöntemi uygulama oranlarına
göre sıralanır. Böylece kullanma oranlarının il içinde hangi yörelerde daha yetersiz olduğu
ortaya konulmaya çalışılır.
Gelecekteki yöntem kullanma oranları ve tahminleri (projeksiyon) incelenerek, il içindeki
yerleşim yerleri nüfus artış hızları yönünden sıralanır. Daha sonra nüfus projeksiyonları ve
yöntem kullanma oranları dikkate alınarak yerleşim yerlerine öncelik skorları verilir. (Bkz
Tablo 5.1). Burada “göreceli önem” dikkate alınmaz. Çünkü söz konusu çalışmada
yalnızca tek bir konu (aile planlaması) ele alınmıştır ve bu konunun göreceli önemi bütün
yerleşim yerlerinde aynıdır. Üç yıl sonra erişilecek nüfus kolonunda nüfus artış oranı
azdan en yükseğe doğru (+++), (++) ve (+) olarak işaretlenir. Yöntem kullanım oranı
ise en azdan en çoğa doğru (+++), (++) ve (+) olarak değerlendirilir.
Yukarıdaki örneğe göre, 2 nolu ilçe aile planlaması yönünden en öncelikli olanıdır. Çünkü
nüfus artış oranı yüksektir (+++) yöntem kullanım oranı düşük (+++) tür. Böylece
öncelik skoru bu iki faktörün toplamı olarak 6 çıkmaktadır. Bu rakamlar diğer
ilçelerinkinden yüksektir.
Bu demektir ki, eğer eldeki kaynaklar sınırlı ise ve planlanacak olan programın bütün ilde
uygulanması mümkün değilse söz konusu planlamada 2 nolu ilçeye öncelik verilmelidir ya
da planlanan hizmetlerin öncelikle 2 nolu ilçeden başlatılmasında yarar vardır.
Bu skorlama yapılırken maliyet unsuru da dikkate alınmalıdır. Örneğin, hiçbir alt yapısı,
araç-gereci olmayan bir ilçede aile planlaması çalışmalarını başlatabilmek için daha fazla
yatırıma gerek olacaktır. Bu da maliyeti arıttıracaktır. Eğer maliyet de incelenecekse,
hizmetlerin en pahalı götürüleceği ilçeye (+), en ucuz olan ise (+++) skoru verilmelidir.
Bu değerlendirmenin yapıldığı toplantılarda, ek bilgilere gerek olup olmadığı da
tartışılmalıdır. Bu bilgilerin elde edilmesi için büyük bir ihtimalle, araştırmalar yapılması
gerekecektir. Bu bilgiler, yöntem kullanma oranlarının ya da halkın aile planlamasına karşı
tutumları ile ilgili olabilir. Bu konularda yeni bilgiler toplanmasına karar vermeden önce,
bu bilgilerin gerçekten gerekli olup olmadıklarını tartışmak gerekir. Bu ek bilgilerin
toplanması için ne kadar masrafa ve zamana ihtiyaç duyulacağı değerlendirilmeli ve bu
kriterler ışığında karar verilmelidir. Ayrıca, bir ilin kendi koşulları ile geniş çaplı
araştırmaları yürütebilmesinin güçlükleri de dikkate alınmalıdır.
Toplum sağlığı merkezlerinden düzenli ve doğru bilgi toplayan illerde aile planlaması ile
ilgili bir planın yapılması için gereken her türlü bilgi halk sağlığı müdürlüklerinin elinde
vardır. Eğer ek bilgiye ihtiyaç duyuluyorsa, rutin bilgilerin toplanmasında sorunlar var
demektir. Bu durumda, söz konusu planlama çalışmalarının içine veri toplama
yöntemlerinin iyileştirilmesi konusunun da dahil edilmesi gerekliliği var demektir.
Durum raporu: Durum saptama aşamasında elde edilen sonuçlar bir rapor olarak
yazılmalıdır. Bu raporu ana sağlığı ve aile planlaması birimi yetkilileri yazabilirler. Daha
önce karmaşık olarak hazırlanan tabloların sadeleştirilmesi bu aşamada gereklidir. Çünkü
bu raporu vali ve yardımcısının da içinde olduğu yönetim kurulu değerlendirecektir. Ve bu
kişiler konunun uzmanları değillerdir.
Rapor halk sağlığı müdür yardımcısı tarafından sunulur. Bu toplantıda, çalışma grubunun
diğer üyelerinin bazıları da bulunabilir. Toplantıya elde mevcut olan bütün verilen ve
dokümanı götürmekte ve sorulabilecek sorular için hazırlıklı olmakta fayda vardır.
Bu toplantıda, bazı kararların alınması gerekir. Örneğin, çalışmalar bütün il düzeyi için mi
sürdürülmelidir? Yoksa en öncelikli ilçeler olan 2 ve I nolu ilçelerle mi yetinilmelidir? Ek
bilgiler için araştırma yapılmalı mıdır?
Bu ömekte, planlamanın bütün il düzeyi için yapılmasına, fakat 2 nolu ilçeye öncelik
verilmesine ve ek bilgiler için araştırma yapılmasına gerek olmadığına karar verildiği
varsayılmıştır.
AŞAMA 3
Kaba Planlama
Hedeflerin belirlenmesi: Bu planlama örneğinde ölçülebilir hedefler düşünülmelidir.
Sözgelimi, şu iki hedef düşünülebilir.
I. Herhangi bir aile planlaması yöntemi kullanan ailelerin oranını gelecek iki yıl içinde,
mevcut duruma göre yüzde 20 oranında arttırmak.
2. Etkili aile planlaması yöntemi kullanan ailelerin oranını mevcut duruma göre yüzde 30
oranında arttırmak.
Bu hedefler, ilin bütünü için düşünülebileceği gibi, her ilçe için ayrı ayrı da düşünülebilir.
Bu örnekte 2 nolu ilçeye öncelik verilmesi kararlaştırıldığına göre. bu ilçe için özel hedefler
saptamak gerekecektir. Hatta 2 nolu ilçe için, 2 yıl sonrası için değil, gelecekteki bir yıl
için de hedefler belirlenmelidir. Çünkü karar verici (vali ve yönetim kurulu) bu ilçedeki
hizmetlerin diğer ilçelerden daha önce başlatılması ve öncelikle düzeltilmesini istemiştir.
Stratejilerin belirlenmesi: Aile planlaması çalışmaları Türkiye’de 1965 yılından bu yana
yürütülmektedir. Bu konuda şimdiye kadar sayısız araştırma ve hizmet projesi
yürütülmüştür. 0 nedenle, stratejilerin belirlenmesinde hiçbir il yöneticisi şimdiye kadar bu
konuda hiçbir şey yapılmamış gibi davranamaz. 0 nedenle, stratejilerin belirlenmesi
aşamasında mutlaka ülkenin diğer yerlerinde olup bitenler ve uygulanan stratejiler
hakkında bilgi edinmek gerekir. Bu arada, planlama grubundan bir üye diğer bazı
yörelerde inceleme gezilerine gönderilir. Sağlık Bakanlığından önceki çalışmalar hakkında
bilgi ve belge istenebilir.
Her şeye rağmen, söz konusu ilde, özgün stratejilerin uygulanması düşünülebilir ya da
ülkenin diğer yörelerinde daha önce uygulanmış olan stratejilerden hangilerinin bu ilde
geçerli olabileceğine karar vermek gerekebilir.
Bu stratejilerin belirlenmesi için bütün planlama grubunun ve ayrıca danışman olarak
çalışmanın başında belirlenmiş olan kişilerin de katılacağı bir workshop düşünülebilir. Bu
toplantı ile ilgili hazırlık çalışmaları halk sağlığı müdür yardımcısının görevlendireceği bir
kişi tarafından (halk sağlığı uzmanı olabilir) yapılmalıdır. Bu hazırlıklar arasında,
workshop’ta tartışılacak olan sorular da belirlenmelidir.
Workshop’ta önce durum raporu hakkında kısa bir bilgi sunulmalı, daha önce belirlenmiş
olan hedefler açıklanmalı ve daha sonra toplantıya katılanlar ön gördükleri stratejileri
(çözüm yollarını) dile getirmelidirler. İl düzeyindeki böyle bir toplantıya sınırlı sayıda kişi
katılacağı düşünülürse, tartışmaların tek bir grupta sürdürülmesi yeterli görülebilir. Katılım
sayısı yeterli ise, tartışmaların iki ya da daha çok grup tarafından yapılması düşünülebilir.
Fikirler toplandıktan sonra yemek arası gibi kısa bir ara verilmesi iyi olur. Bu süre içinde,
toplantıya katılanların kendi aralarında sohbetler yaparak konuyu tartışmalarına imkan
sağlanmış olur. Bu tür toplantılarda katılımcıların günlük işlerinden uzak kalmaları
sağlanmalıdır. Aksi takdirde, akılları kendi işlerinde olur, ilk fırsatta toplantıdan ayrılmayı
ya da bir telefonla işlerini takip etmeyi isterler. Workshop toplantılarının kent dışındaki
yerlerde yapılması bu bakımdan uygun olur. Böylece, bütün katılımcılar toplamının
konusunda yoğunlaşırlar.
Aradan sonraki oturumda daha önce dile getirilen strateji önerileri tek tek ele alınır. Her
birinin ülkedeki genel politikalara ilin gerçeklerine sosyal yapısına, eldeki olanaklara uygun
olup olmadığı tartışılır. Bunlar arasında uygun olmadıkları anlaşılanlar ilk etapta elenir.
Geriye kalan öneriler yeniden ele alınarak bunların uygulamalarını güncelleştirebilecek ya
da engelleyebilecek olanlar (güçlükler ve engeller) belirlenir. Ayrıca, her birinin
maliyeti, ne kadar personel gerektireceği, ek malzeme gerektirip gerektirmeyeceği gibi
konular değerlendirilir. Her bir öneri ile elde edilebilecek sonuçlar tartışılır. Bu sonuçlarla
ilgili projeksiyon grafikleri çizilebilir. Söz konusu güçlüklerin nasıl aşılabileceği, bu işler için
ne kadar para ve zaman harcanabileceği araştırılır.
Daha sonra bir tablo hazırlanır, Bu tabloda her bir stratejinin güçlükleri engelleri, maliyeti
ve bu strateji ile elde edilebilecek sonuçlar belirtilir. Bu tablo çoğaltılarak bütün katılanlara
dağıtılmalıdır, Bu aşamada, toplantıya son verilip bir sonraki toplantıya kadar (ertesi gün
olabilir) konu hakkında düşünmeleri istenilebilir.
Sonraki toplantıda, söz konusu tablo incelenerek en uygun strateji ya da stratejiler
belirlenir. Bu stratejilere karar vermeden önce daha ayrıntılı bilgilere ve ön çalışmalara
(deneme) gerek olup olmadığı tartışılır.
Strateji seçimleri yapıldıktan sonra vali ve yönetim kurulu ziyaret edilerek yapılan
tartışmalar ve varılan sonuçlar hakkında bilgi aktarılmalı ve seçilen stratejilerin
kendilerince uygun bulunup bulunmadığı sorulmalıdır. Bu görüşme, kaba plan dokümanı
yazılmadan yapılmalıdır. Eğer vali ve yönetim kurulunun bazı endişeleri ya da itirazları
varsa, strateji belirleme aşamasında geri dönüp yeniden toplantılar yapmak gerekebilir.
Bu nedenle, workshop toplantılarının hiç değilse son oturumunda vali ve diğer yönetim
kurulu üyelerinin da hazır bulunmalarında yarar olabilir. Böylece, toplantı sırasında
kendileri ikna edilebilir, eğer itirazları varsa ikinci bir toplantıya gerek kalmadan itirazları
gündeme getirilip sonuçlandırılabilir.
Daha sonra, planlama grubu üyelerinden seçilen bir alt grup kaba plan dokümanını yazar.
Bu grupta, örneğin halk sağlığı sağlık müdür yardımcısı, bir halk sağlığı uzmanı ve ana
sağlığı-aile planlaması şube müdürleri yer alabilir. Bu dokümanda Yönetim Kuruluna
sunulmalıdır.
Bu örnekte stratejiler olarak şunların belirlendiği varsayılmıştır:
I. Her toplum sağlığı merkezi (TSM) nde bir aile planlaması sorumlusunun ve bir aile
planlaması odasının açılması belirlenmesi ve bu kişinin eğitilmesi.
2. Aile sağlığı elemanlarına aile planlaması konularında il merkezlerinde iki günlük
uygulamalı kurslar verilmesi,
3. Halk eğitimi yapacak grupların oluşturulması,
4. Doğum kliniklerinde görevli sağlık personelinin eğitilmesi,
5. İmamlarla işbirliği yapılarak halk eğitimine katılmalarının sağlanması,
6 Her köyden bir kadın gönüllü seçilip eğitilerek halk eğitiminde bu kişiden yararlanılması.
AŞAMA 4
Ayrıntılı planlama
Kaba plan hazırlandıktan sonra sıra, bu stratejilerin uygulanması ile ilgili ayrıntılı plan
dokümanının hazırlanmasına gelmiştir. Bunun için önce, yukarıda sıralanan 6 stratejinin
gerçekleştirilmesi için gereken işler saplanmalıdır. Her bir strateji ile ilgili işler farklı kişiler
tarafından belirlenebilir. Bunun için planlama grubu içinde bir iş bölümü yapılmalıdır.
Örneğin, her köyden bir gönüllü seçimi stratejisi ile ilgili işlerin önemlileri şunlar olabilir:
1. Köylerin listelerinin çıkartılması,
2. Köy nüfuslarının belirlenmesi,
3. Köy yöneticileri ile toplantı,
4. Köylerde lider niteliğindeki kadınların belirlenmesi
5. Gönüllü seçiminin sonuçlandırılması,
6. Gönüllüler için eğitim programı hazırlanması,
7. Eğitim kadrolarının belirlenmesi,
8. Eğitim materyalinin hazırlanması,
9. Eğitim programlarının uygulanması,
10. Gönüllülerin çalışmalarının izlenmesi,
11. Değerlendirme kriterlerinin belirlenmesi,
12. Çalışmaların değerlendirilmesi
Görüldüğü gibi, stratejilerin uygulanabilmesi için birçok işin gerçekleştirilmesi
gerekecektir. Bütün bunlar önceden düşünülüp belirlenmeden yola çıkılırsa, hiç
beklenmedik sorunlarla ve engellerle karşılaşılabilir.
Bu işler belirlendikten sonra, her işin kim tarafından, nerede ne zaman yapılacağı
belirlenmelidir. Bu amaçla bir iş matriksi hazırlanabilir. Bir başka deyişle, yapılacak her iş
için ne zaman başlayıp ne zaman bitirileceği, nerede yapılacağı, bu işin sorumlusunun kim
olacağı kimler tarafından yürütüleceği, bu iş tamamlandıktan sonra hangi işe geçileceği
belirlenmelidir.
Destek programlar: İş matriksi yapıldıktan sonra sıra şu işlere gelmiştir;
Fizik altyapı: Bu örnekte, her TSM de bir aile planlaması biriminin oluşturulacağı
kararlaştırılmıştır. Buna göre, her TSMde bir fizik planlama yapılacağı anlaşılmaktadır. Bu
işlerin yapılması bir sorumlunun başkanlığında olmalıdır. Sözgelimi, bu birimler ne kadarlık
bir alanı kapsayacaktır? Her birinden kim sorumlu olacaktır? Birimlerde hangi araç-gereç
bulunacaktır? gibi kararların verilmesi gerekecektir.
Kayıtlar: Çalışmaların denetlenmesi ve değerlendirilmesi amacıyla hangi kayıtların
tutulması gerekir? Bu kayıtlar için yeni formlar geliştirilmeli midir? Bu kayıtlar kimler
tarafından tutulacaktır? Ne sıkılıkla tutulacaktır? gibi soruların cevapları verilmelidir.
Yönetim: Planın uygulanması ile ilgili hiyerarşik yapı nasıl olacaktır? Halk sağlığı
müdürlüğü içinde bu işlerden sorumlu kişiler kim olacaktır? Bu kişilerin sorumlulukları net
olarak neler olacaktır? Periyodik toplantılar gerekli midir? İletişim nasıl sağlanacaktır?
Sorularının cevapları verilmelidir.
Bütçe: Yapılacak her işin ve uygulanacak her stratejinin maliyetinin ne olacağı iş matriksi
ve yukarıda belirtilen diğer destek planlamaları tamamlandıktan sonra gerçeğe yakın
olarak tahmin edilebilir. Yapılacak bütçe hesaplamaları sonunda, eğer maliyet yüksek
bulunursa, daha önce belirlenmiş olan stratejilerden vazgeçilebilir. Çünkü planlamanın
herhangi bir aşamasına gelinmişken, karşılaşılan güçlükler ve akla gelen sorular nedeniyle
önceki aşamalara dönüşler yapılabilir.
Plan dokümanı: Bu çalışmalar tamamlandıktan sonra artık sıra plan dokümanının
yazılmasına gelmiştir. Ancak, bu yapılmadan önce son kez Vali ve Yönetim kurulu ile
görüşülerek, o zaman kadar yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmeli ve onayları
alınmalıdır. Özellikle bütçe konusu ele alınmalı, gerekecek olan paranın kaynakları
kesinleştirilmelidir. Eğer itirazları varsa, plan dokümanı yazılmadan bu pürüzlerin
giderilmesi gerekir.
Bu işlem de tamamlandıktan sonra plan dokümanı yazılarak bütün uygulamacılara, yani
sağlık kuruluşlarına, müftülük, kaymakamlıklar ve ilgili diğer dairelere gönderilmelidir.
AŞAMA 5
Uygulama, İzleme, Yeniden Değerlendirme
Personel eğitimi: Uygulamaya başlamadan önce, planı uygulayacak olan bütün
personelin planla ilgili olarak bilgilendirilmeleri çok yerinde olur. Bunun için, örneğin, TSM
hekimleri ile bir toplantı yapılarak plan kendilerine açıklanır. Bu kişilerin bazıları zaten
planlamanın başından beri çalışma grubunda yer aldıkları için konu hakkında bilgileri
vardır. Diğerlerinin de bilgilenmeleri sağlanır.
Diğer personelin bilgilendirilmeleri ya hekimlerden istenebilir ya da bu personel için ayrı
bir toplantı yapılması uygun olur. Bazı planlamacılar, mesleğine bakılmaksızın bütün
personelin (başhekimler, hekimler, ebeler, hemşireler vb.) bir arada eğitilmelerinin uygun
olacağını savunurlar. Ancak, yöneticilerin ayrı bir grup olarak da toplanmalarında yarar
olabilir. Çünkü birlikte toplanmaları durumunda, yöneticiler mahcup olmak ve
otoritelerinin zedelenmesi endişesi ile toplantılarda sessiz kalmayı tercih edebilirler.
Sevk ve idare: Yönetim işleri planlandığı gibi yürütülmeli, özellikle denetim işlerine
önem verilmelidir. Çünkü her yeni uygulamada beklenmedik aksaklıklar ve aksilikler
görülebilir. Bunları belirleyip ortadan kaldırmadan planlanan işler gerçekleştirilemez.
Uygulamanın başlangıcında yöneticilerin biraz daha hoş görülü olmalarında yarar olabilir.
Çünkü bu dönem hem sorumlu olacak yöneticilerin, hem de diğer personelin yeni
uygulamalara uyum dönemleridir. Onların çalışmalarını desteklemek ve güdülemek en çok
bu dönemde gereklidir.
Bilgi toplama ve değerlendirme: Uygulamaların izlenmesi ve değerlendirilmesi için
halk sağlığı müdürlüğü bünyesinde bir birim oluşturulabilir ya da ana sağlığı ve aile
planlaması birimi takviye edilerek bu amaçla kullanılabilir. Buraya gelmesi beklenen
bilgilerin zamanında ve uygun olarak gelmelerini sağlamak halk sağlığı müdürünün
görevlerindendir.
Gelen bilgiler sürekli olarak tablolara işlenmeli ve analiz edilmelidir. İmkân varsa, bilgiler
bilgisayarlara yüklenebilir. Ancak, bilgisayarlara sahip olmak koşul değildir.
Gelen bilgilerin planın uygulanması ile ilgili diğer kişilere iletilmesi önemlidir. Bu amaçla,
halk sağlığı müdürlüğü içinde periyodik (ayda bir olabilir) toplantılar yapılarak ilgililer
bilgilendirilir. Ayrıca TSM hekimleri ile de toplantılar yapılabilir ve çalışmalarla elde edilen
sonuçlar birer yazı ya da bültenle periferdeki uygulayıcılara ve diğer kurumlara
iletilmelidir.
Yeniden planlama: Elde edilen sonuçlar değerlendirilerek varılan sonuçlar ile daha önce
planlanan hedefler karşılaştırılmalı, uygulama sırasında ortaya çıkan sorunlar belirlenmeli
ve bu bilgiler ışığında, planın bundan sonraki uygulamasında yapılması gerekecek
değişikliklere karar verilmelidir. Bu değişikliklerin bir kısmı Halk Sağlık Müdürlüğü
kademesinde kararlaştırılabilir. Ancak, bazıları için Valinin ya da Sağlık Bakanlığının
onayını almak gerekebilir.
ÖRNEK 2
Konu: A Toplum Sağlığı Merkezi Sorumlu hekimi, bölgesindeki aşılama oranlarının
yükseltilmesi amacıyla, içinde bulundukları kış mevsiminde yoğun bir aşılama çalışması
yapmak istemektedir.
AŞAMA 1
Planlamanın Planlanması
Bu örnekte, en küçük hizmet birimi olan bir TSMde dar kapsamlı bir planlama çalışmasına
gerek vardır. 0 nedenle, önceki örnekte açıklandığı gibi geniş bir planlama grubuna gerek
yoktur. Plan hekim tarafından hazırlanabilir. Ancak, sorumlu hekimi alacağı kararlarda
aşılama hizmetlerini yürüten hemşire, sağlık memuru ve ebelerin de görüşlerine
başvurmalıdır. Böylece, bu kişilerin deneyimlerinden ve bölge ile ilgili gözlemcilerden
yararlanılır ve uygulanabilir bir plan hazırlanabilir.
Plan çalışmasının başlangıcınca hekim, merkez personeli ile bir toplantı yaparak plan
çalışmasına başlandığını açıklamalıdır.
Aşılama çalışmaları için halk sağlığı müdürlüğünden izin almaya gerek olup olmadığı
düşünülmelidir. Eğer, söz konusu hizmetler yalnızca TSM imkânları ile yürütülecekse,
böyle bir izne gerek olmayabilir. Fakat halk sağlığı müdürlüğünden destek isteme olasılığı
varsa Aile Sağlığı Merkezlerine ek çalışma getirecekse planlama çalışmalarına başlamadan
önce ya da plan çalışmaları sürerken izin işlemlerinde tamamlamak gerekir. Bazı
durumlarda izinin Türkiye Halk Sağlığı Kurumundan alınması gerekebilir. Öte yandan, bazı
durumlarda halk sağlığı müdürlüğüne daha kesin bilgi ve ihtiyaç listesi ile başvurabilmek
amacıyla izin işlemi daha sonraya ertelenebilir.
AŞAMA 2
Durum Saptama
Her planlama çalışmasında olduğu gibi bu çalışmada da yapılacak işlerin ilki, bölgedeki
aşılama durumunu ortaya koymaktır. Bunu yapmak hem planlama için, hem de planın
başarısını değerlendirebilmek için başlangıçtaki duruma ihtiyaç duyulacağından gereklidir.
Şu bilgilerin derlenmesi düşünülebilir:
1. Bölgenin aşılama oranları. Bu bilgiler TSM kayıtlarından yararlanılarak bulunur. Bu
amaçla son 3-5 yıl içindeki aşılama hizmetlerine ilişkin istatistikleri incelemekte yarar
vardır. Bilindiği gibi, aşılama oranı, bir hastalığa karşı tam aşılı olanların hedef nüfusa
oranıdır. Örneğin, polio için aşılı olanlar, en az üç doz aşılananlardır.
2. Son 3-5 yıl içinde ilçeye gelen aşılara göre tüketilen dozlar. Böylece ziyan edilen (fire)
aşı miktarı da hesaplanabilir.
3. Soğuk zincir malzemelerinin sayıları ve nitelikleri. Özellikle aşı nakil kaplarının durumu
incelenmelidir. Bunlar arasında kullanılabilir olanları sayıları bilinmelidir.
4. Personel arasında BCG vb, aşı kursuna katılmış olanlar olup olmadığının soruşturulması
iyi olur.
5. Bölge nüfusu ve artış oranları hesaplanmalıdır. Aşılara göre hassas nüfus hesap
edilmelidir.
6. Yukarıdaki bilgileri, mümkünse yerleşim yerlerine ve aile hekimlerinin çalışma
bölgelerine göre elde etmekte yarar vardır.
Eğer yukarıdaki bilgilerin hiç birisini elde etmek mümkün değil ise, bölgede küçük bir
örnek üzerinde basit bir araştırma yapılarak bu bilgilerin bir kısmı elde edilebilir. Böyle bir
çalışmada, örneğe çıkanlara aşı olup olmadıkları, olmuşlarsa hangi aşıları kaç kez oldukları
sorulabilir. Bu birkaç soru bile bölgedeki aşılanma oranları hakkında fikir verebilir. Fakat
bu şekilde elde edilen bilgiler gerçeği tam olarak yansıtmayabilir. Bu bilgileri toplarken
aile hekimlerini mümkün olduğu kadar kullanmamak iyi olur. Çünkü bu kişiler kendilerinin
denetlendiği duygusuna kapılarak gerçek durumu tam olarak yansıtmayabilirler.
Bu bilgiler yıllara göre tablo ve grafiklere geçirilmeli ve ilçedeki aşılama hizmetlerinin
başarılı ve başarısız dönemleri ortaya konulmaya çalışılmalıdır. Bu değerlendirmeler
yerleşim yerlerine, aile hekimlerinin çalışma bölgelerine ve aşı cinslerine göre yapılmalıdır.
Böylece, hangi yerlerde aşılama hizmetlerine daha fazla ihtiyaç duyulduğu ortaya
konulabilir. Hangi aşılarda hangi aşılama oranlarına erişildiği ortaya konulur. Bu değerler,
hangi hastalıklara karşı ve hangi yerlerde öncelikle aşılama programları yürütülmesi
gerektiğine işaret edecektir. Aşılanma oranlarının hesaplanmasında, izleme grafikleri
kullanılmalıdır.
Bu değerlendirmeler sonunda, aşı ve soğuk zincir malzemesi ihtiyaçları hesaplanır.
AŞAMA 3
Kaba Planlama
Hedeflerin saptanması: TSMde bir yıldan daha uzun vadeli planlamalar yapılması çok
gerçekçi olmaz. Daha uzun vadeli planlar halk sağlığı müdürlüğü tarafından yapılabilir. Bu
nedenle, hedeflerin de gelecek 6 ay yada bir yıl için belirlenmesi uygun olur.
Kuşkusuz aşılama ile ilgili hedeflerin belirlenmesi mevcut aşılama oranlarını bilmekle
mümkündür. Hedeflerin belirlenmesinde, sağlık kuruluşunun personel, ulaşım, soğuk
zincir, iş yükü, lojistik desteği gibi koşulları da dikkate alınmalıdır. Abartılı hedefler
belirlemektense, makul sınırlar içinde kalmak gerekir. Ancak, bir TSM bölgesinde uzun
vadeli hedef, aşılama oranlarını aşılama programındaki hastalıkların hepsi için yüzde 90’ın
üzerine çıkartmak olmalıdır.
Yüksek düzeydeki aşılama oranını, o düzeyde utmaya çalışmak da bir hedef olabilir.
Çünkü bu düzeyi koruyabilmek de planlı ve disiplinli çalışmayı gerektirecektir.
Yerleşim yerleri için farklı hedefler de belirlenebilir. Öncelik verilecek yerleşim yerleri için
daha kısa vadeli, diğer bölgeler için daha uzun vadeli hedefler belirlenebilir.
Stratejilerin belirlenmesi: Toplum Sağlığı Merkezi bölgesinde aile hekimlerince
sistematik aşılama programları yürütülür. Yani aşılama zamanı gelen çocuklar aşılanır. Bu
hizmet yıl boyunca aynı tempoda sürer gider. Ancak söz konusu örnekte, aşılama
hizmetlerinde bir aksama söz konusu olduğundan, sistematik aşılamanın yanı sıra,
hızlandırılmış bir programın uygulanmasına gerek olduğu anlaşılmaktadır. Seçilebilecek
stratejiler şunlar olabilir:
1. 0-2 yaş grubuna öncelik verilecektir.
2. Aile Sağlığı Merkezine ulaşım mesafesi bir saatten fazla olan yerleşim yerlerinin aşılama
programı ilk üç ay içinde tamamlanacak, daha sonra diğer yerleşim yerlerine geçilecektir.
3. Aşılama ekipleri yerleşim yerlerini ziyaret ederek aşılama hizmetlerini daha önce
belirledikleri bir merkezde yürüteceklerdir.
Stratejiler belirlenirken, İlçede görevli olan diğer personelle görüş alışverişinde
bulunmakta fayda vardır. Ayrıca, yapılan çalışmalar hakkında İlçe Sağlık Müdürüne de
bilgi vermek gerekir. Böylece hem onun desteği sağlanmış olur hem de deneyimlerinden
yararlanılır.
Güçlüklerin belirlenmesi: Aşılama programının yürütülmesinde bazı güçlüklerle
karşılaşılacağı önceden kestirilmelidir. Böyle bir programda kritik olan şey, aşı ve diğer
malzemenin yeterli ve sürekli olarak sağlanabilmesidir. Bu konu güvence altına alınmadan
program gerçekleştirilemez.
Bir diğer güçlükte ulaşımın sağlanmasıdır. Araç ve yakıt sağlamamadan böyle bir program
kolaylıkla yürütülemez. Eğer düşünüldüğü gibi araç temin edilemiyorsa, stratejilerde
değişiklik yapılarak köy ziyaretleri yerine kişilerin aile sağlığı merkezine çağrılması ya da
diğer kurumların gezilerine katılarak ulaşım gibi yollara başvurulabilir.
Diğer güçlükler, soğuk zincirin işletilmesi ve personelin eğitimi gibi konular olabilir. Bütün
bunlar önceden tahmin edilerek önlemleri alınmalıdır.
AŞAMA 4
Ayrıntılı Planlama
Yapılacak işler: Aşılama programı kabaca belirlendikten sonra yapılacak şey, aşılama
ekiplerinin oluşturulması, yerleşim yerlerine göre aşlama takviminin belirlenmesi, bu
tarihlere göre gerekecek aşı dozlarının hesaplanması, hangi personelin hangi işleri
yapacağının belirlenmesi gibi ayrıntıların planlanmasıdır. Bunun sonucunda, her görevlinin
hangi gün nerede ve ne iş yapacağını gösterir bir çizelge hazırlanmalıdır. Bu çizelge her
personele ayrı ayrı dağıtılacağı gibi ilan tahtasına ya da daha büyükçe çizilerek duvara
asılabilir. Büyük boy çizilmesi, bu programın TSMnin önemli bir işi olduğu imajını vermesi
açısından önemlidir.
Destek programları: İş takviminde lojistik ile ilgili planlamalara da yer verilmelidir.
Gereken malzemenin ne zaman sipariş edileceği, ne zaman ilçeye getirileceği, bunu kimin
yapacağı gibi işlerin de önceden belirlenmesi gerekir.
Ayrıca personelin eğitilmesi gerekiyorsa, bunun da planlaması önceden yapılmalı ve
program başlamadan tamamlanmalıdır.
Köy ziyaretleri sırasında, aşılama merkezleri olarak kullanılması düşünülen binalar (okul,
köy odası, sağlık evi vb.) önceden düşünülmeli, gerekiyorsa. Köy yöneticileri ile ilişki
kurulmalıdır.
AŞAMA 5
Uygulama, İzleme ve Yeniden Planlama
Böyle bir programın uygulanmasında en önemli şeylerden biri, sürekli denetimlerdir. TSM
sorumlu hekiminin her hafta sonunda ya da sık olarak aşılama ekipleri ile toplanarak veya
diğer yöntemlerle bilgi alması ve işlerin nasıl gittiğini izlemesi gerekir. Elbette, zaman
zaman aşı ekipleri iş başında ziyaret edilerek çalışmalar gözlenmeli ve aksaklıklar
belirlenip çözülmelidir.
Çalışmalar sürekli olarak kayıt edilmeli ve sorumlu hekim bunları derleyerek çalışmaların
gidişini günü gününe izlemelidir. Varılan sonuçlar ile planlanan hedefler arasındaki uyum
değerlendirilmeli, eğer planın gerisinde kalınıyorsa, ne gibi önlemler alınması gerektiği
düşünülmelidir.
EPİDEMİYOLOJİYE GİRİŞ
SAĞLIK BAKANLIĞI
TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU
EPİDEMİYOLOJİYE
GİRİŞ
UYUM EĞİTİMİ KAYNAK DOKÜMANI
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK PERSONELİ İÇİN
2013
BÖLGE, İL/İLÇE SAĞLIK YÖNETİMİ EKİBİ VE BÖLGE NÜFUSU
1.1.Bölge nedir?
Bölge, devletin ve yönetimin en uçtaki, geniş yetki ve sorumlulukları olan birimidir. Bölge,
toplum planlama ve organizasyonunda “aşağıdan yukarıya” ve merkezi hükümet planlama
ve geliştirilmesinde “yukarıdan aşağıya” modellerin doğal birleşim noktasıdır. Bu nedenle
yerel toplum gereksinimlerinin ulusal önceliklerle birleştiği bir yerdir.
Ülkemizde devletin yetki ve sorumluluklarını taşıyan il ve ilçe yönetimleri bulunmaktadır.
İl yönetimi Sağlık Bakanlığı’nın sağlık planlarında “yukarıdan aşağıya” toplumun
organizasyonunda ve gereksinimlerinde “aşağıdan yukarıya” modellerinin il düzeyinde
birleştiği yerdir. Aynı benzetme ilçe yönetimi için de yapılabilir.
Ülkemizde Sağlık Bakanlığı merkez örgütlenmesinde (şema 1) Sağlık Bakanı ve yanında
danışmanlar, teftiş kurulu başkanlığı ve yüksek sağlık şurası bulunmaktadır. Müsteşar ve
müsteşar yardımcılarının altında ise teknik birimler olarak genel müdürlükler ve idari
olarak ise idari yönetim birimleri bulunmaktadır.
İl düzeyinde sağlık örgütlenmesinde (şema 2), Vali, İl Sağlık Müdürü, Halk Sağlığı
Müdürlüğü ve Hastaneler Birliği Genel Sekreterliği il sağlık yönetimindeki en üst düzey
yöneticilerdir. İlde sağlık hizmeti sunan aile sağlığı merkezi, toplum sağlığı merkezi,
entegre ilçe hastaneleri, devlet hastaneleri, eğitim araştırma hastaneleri ve halk sağlığı
laboratuvarları bulunmaktadır. Bu birimlerin özelliklerine bağlı olarak, il sağlık
kuruluşlarında sağlık insan gücü de farklılık göstermektedir. (Uzman hekim, pratisyen
hekim, diş tabibi, psikolog, hemşire, ebe, sağlık memuru, çevre sağlığı teknisyeni,
laboratuvar teknisyeni, tıbbi sekreter, gibi).
Ülkemizde sağlık hizmetinin sunumundan Sağlık Bakanlığı sorumludur. Ancak Sağlık
Bakanlığı 663 sayılı KHK ile hizmetleri illerde İl/İlçe Sağlık Müdürlüğü yanında Türkiye
Kamu Hastaneleri Kurumu Hastaneler Birliği Genel Sekreterliği ve Türkiye Halk Sağlığı
Kurumu Halk Sağlığı Müdürlüğü teşkilatı ile birlikte sunmaktadır.
İl/İlçe sağlık yönetim ekibi
İl sağlık müdürleri, müdür yardımcıları ve şube müdürleri ve ayrıca halk sağlığı müdürleri,
halk sağlığı müdür yardımcıları ve birim sorumluları “aşağıdan yukarıya” ve “yukarıdan
aşağıya” faaliyetlerin düzenlenmesinde beraber çalışırlar. Hastane birlikleri yöneticileri de
süreç içinde il yönetim ekibi içindeki yerlerini alacaklardır. Bu ortak çalışmada zaman
zaman toplum sağlığı merkezi sorumlu hekimleri, devlet hastanesi başhekimleri, halk
sağlığı laboratuvarı sorumluları da yer aldığı görülmektedir. Bu da ildeki il sağlık yönetim
ekibi (il SYE) olarak adlandırılabilir.
İlçe düzeyinde ise, genellikle ilçe sağlık müdürleri, ilçe şube müdürleri ve toplum sağlığı
merkezi sorumlu hekimleri varsa halk sağlığı laboratuvarı sorumluları ilçe sağlık hizmetini
yürüten yönetimi oluşturmaktadırlar. Bu da ilçe yönetim ekibi (ilçe SYF) olarak
adlandırılabilir.
Şema 1 Sağlık Bakanlığı Teşkilat Şeması
Şema 2 Taşra Teşkilat Şeması
Toplum sağlığı Merkezlerinde de bir yönetim ekibi bulunmaktadır. Bu ekipte ise, idareci
statüsünde bulunan sorumlu hekim ve diğer hekimler, hemşire ve ebe, sağlık memuru
(çevre sağlığı, röntgen, laboratuvar teknisyeni) vb. çalışanlar yer almaktadır.
İl/ilçe sağlık yönetim ekipleri sağlık hizmetlerini düzenlemeli, sağlık programları
uygulamalarını yerel yönetim, diğer sektörler, gönüllü kuruluşlar ve toplum temsilcileri ile
sektörler arası işbirliği sağlayarak yürütmelidir.
İl/ilçe sağlık yönetim ekibi personelinden toplum içinde çalışan sağlık personeline kadar,
her kademede yer alan sağlık personeli tarafından, sağlık hizmeti değişik yönleriyle
topluma sunulmaktadır. Temel sağlık hizmetleri toplum içinde yer alan toplum sağlığı ve
aile sağlığı merkezlerince sunulmaktadır. Tedavi edici sağlık hizmetleri ise aile sağlığı
merkezlerince sunulmaktadır, ancak devlet hastaneleri tedavi edici sağlık hizmetlerinin
merkezleridir ve birinci basamak sağlık kurumlarından sevk edilen hastaların ilk sevk
basamağıdır.
İl/İlçe sağlık yönetim ekibinin sorumlulukları
İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin çalışmalarını dört ana sorumluluk alanına bölmek yararlı
olacaktır.




İl/ilçe sağlık planlaması (buna, toplum katılımı, yerel yönetim ve sektörler arası
eşgüdüm ve işbirliği dahildir.)
İl/ilçe sağlık yönetimi ve tüm koruyucu sağlık hizmeti programlarının (aşılama, gebe
izlemi, bebek izlemi gibi) yürütülmesi.
İl ve ilçedeki sağlık personelinin eğitim ve denetimi.
Devlet hastanesi ve poliklinik hizmetleri (buna birinci, ikinci ve üçüncü basamak sevk
zincirlerinin oluşturulması dahildir)
Topluma tanı koyma
Klinik bilimlerde hastanın tedavisi için esas olan tanıdır. Klinisyen, ilk görüşmede hastanın
yakınmalarını sorar, öyküsünü alır, fizik muayenesini yapar, gerekli laboratuvar tetkiklerini
ve diğer tetkikleri gerçekleştirir. Bu ilk belirlemeler sonucunda tedavi uygulanır ve bundan
sonra bu döngü, hastanın durumunu izlemek ve gelecekteki girişimlere rehber olması için
tekrarlanır. Klinik tıbbın temeli; ve ana dayanağı olan tanı, bilinen ve yaygın olarak kabul
edilen bir kavramdır.
Toplum sağlığı ile klinik tıp arasında yaklaşım açısından benzerlik vardır. Topluma tanı
koyma halk sağlığında da aynı derecede önemlidir. Klinisyen gibi halk sağlıkçının da etkili
adım atabilmek için temel olarak tanıya ihtiyacı vardır. Klinisyenin hastadaki gelişimi
izlemesi gibi, halk sağlıkçı da toplum içindeki gelişmeyi sürekli olarak değerlendirmelidir.
Toplum sağlığında, tüm nüfusu incelemek ve bölgenin sağlık sorunlarını en uygun şekilde
tanımlayacak ve açıklayacak tanı göstergelerini seçebilmek için epidemiyolojik yöntemlere
ihtiyaç vardır. Bundan sonra topluma tanı koymak ve hangi programların toplumun sağlık
durumunu yükseltmek için daha etkili olabileceğine karar vermek gerekir.
Toplum sağlığına tanı konulması ve izlenmesinde bir halk sağlıkçının saha araştırmaları
yapması gerekmektedir. Bu şekilde toplumdaki sağlık ve hastalık örüntüsünü
tanımlamada, toplumun sağlığını etkileyen çevresel, davranışsal ve diğer faktörleri
belirlemesinde ve çeşitli müdahalelerin etkilerinin nesnel olarak değerlendirilmesinde
yardımcı olabilir.
Bununla birlikte yaklaşımda temel bir farklılık vardır. Klinisyenler genellikle hastayı
hastalık başladıktan sonra görürler. Bu nedenle hastayı tedavi ederek yeni vakaların
sayısını azaltmakta veya altta yatan sağlık sorunlarını ortandan kaldırılmasında fazla
yararlı olamazlar. Bunun aksine toplum içinde çalışan hekim hastalıkların niçin ortaya
çıktığını ve nasıl önlenebileceğini anlamaya çalışır.
Bunun içinde epidemiyolojik bilgileri bilme ve kullanma şarttır. Bu nedenle, toplumun
sağlık düzeyini yükseltmeyi ve hastalıkları azaltmayı amaçlayan toplum sağlığı
programlarında çalışan sağlık çalışanlarının epidemiyolojik yaklaşımı mutlaka
kullanabilmeleri gerekir. Bu karşılaştırma Tablo 5 ve şekil 3’te özetlenmiştir.
EPİDEMİYOLOJİK İLKELER VE EPİDEMİYOLOJİK SAĞLIK BİLGİSİ
1. Epidemiyolojinin tanımı ve yaklaşımlar
Epidemiyolojinin tanımı aşağıda verilmiştir: Epidemiyoloji, topluluklardaki hastalık
ve sağlık sorunlarının dağılımlarını. sıklıklarını ve etkenlerini inceleyen ve
müdahale programları geliştirerek, bunları uygulamaya koyan bir çalışma
alanıdır. Epidemiyolojinin amacı sağlığı geliştirmek ve hastalıkları azaltmak için sağlık
bilgilerini toplamak. yorumlamak ve kullanmaktır. Temel epidemiyolojik kavramlar sadece
il/ilçe sağlık yönetim ekibi için değil, tüm sağlık çalışanları içinde gerekli ve geçerlidir.
İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin epidemiyolojik yaklaşımı kullanırken, dört aşamayı göz
önünde bulundurması gerekir. Birincisi tanımlayıcı epidemiyolojidir. Sorun nedir,
sorunun sıklığı nedir. kimleri etkiler, nerede görülür ve ne zaman görülür sorunlarını
sorar. Yukarıda verilen tanımın hastalık dağılımı ve sıklığı bölümü ile iIgilenir.
İkinci aşama sıklıkla analitik epidemiyoloji olarak adlandırılır Hastalığın nasıl oluştuğu,
neden devam ettiği gibi sorulara yanıt vermek için, hipotezleri test ederek hastalıkların
nedenlerini ve belirleyicilerini bulmaya çalışır.
Üçüncü aşama, hastalıkların kontrolleri için kullanılan yeni yöntemlerin etkinliklerini veya
altta yalan nedenlerin düzeltilmesi hakkındaki sorulara yanıt vermek için, klinik ve toplum
deneylerinin kullanıldığı müdahale veya deneysel epidemiyolojidir.
Dördüncü aşama değerlendirme epidemiyolojisi olarak adlandırılabilir. Çünkü çeşitli
sağlık hizmetleri ve programlarının etkinliklerini ölçmeye ve çok önemli bir soruya yanıt
vermeye çalışır: Ne olmuş? Sağlık düzeyinde bir gelişme var mı?
Analitik ve deneysel aşamalar vaka-kontrol, kohort çalışmaları ve kontrollü deneyler gibi
karmaşık araştırma dayandığı için il/ilçe yönetim ekipleri tarafından pek kullanılmaz. Fakat
tanımlayıcı ve değerlendirme epidemiyolojisi özellikle sağlık yönetiminde çok yararlıdır ve
her düzeydeki sağlık personeli tarafından yaygın olarak bilinmeli ve kullanılmalıdır. İl
sağlık göstergelerine bakarak, il sağlık müdürlüğünün çalışmaları değerlendirilerek
programın etkinliği konusunda karar verilebilir Programın uygulandığı yerler arasında
göstergelerde farklılık varsa, uygulanan programlar arasında etkinlik farkı var olarak
yorumlanır.
Epidemiyoloji, sağlığın geliştirilmesi ile hastalıkların kontrolü ve önlenmesi için gerekli tüm
aktivitelerin planlanması, yönetilmesi ve değerlendirilmesi için gereken tüm bilgileri içerir.
Elde edilmesi gereken bilgiler için aşağıdaki anahtar sorular sorulur:
Ne
Sağlık sorunu veya hastalık durumu nedir? Bulguları veya belirtileri nelerdir?
Kim
Yaş, cinsiyet, sosyal durum, etnik grup, meslek, katılım ve kişisel
alışkanlıklara göre kimler etkilenir?
Nerede
Yerleşim yerine, coğrafi dağılıma ve maruziyet bölgesine göre sorun nerede
oluşmaktadır?
Ne zaman Gün, ay, mevsim ve yıllara göre ne zaman olmaktadır?
Nasıl
Sağlık sorunu, hastalık veya koşullar nasıl oluşur? Belirli koşullarla, vektörler,
infeksiyon kaynakları, hassas gruplar ve diğer faktörlerle ilişkisi nedir?
Niçin
Oluşma veya devam etme nedenlerine göre, niçin oluşur?
Ne olmuş Elde edilen bilgilere göre hangi müdahaleler yapılmış ve bunların etkisi ne
olmuştur? Sağlık düzeyinde herhangi bir gelişme olmuş mudur?
Sağlık yönetim ekibinin üyeleri çalışma sürelerinin tamamında bir epidemiyolog olarak
çalışmasalar da sağlık çalışmalarını tüm bölge halkı ve bazı alt grupların gereksinimlerine
nasıl dayandıracaklarını bilmelidirler. Bunu yapmak için sadece sağlık hizmetlerini alanlar
değil, almayanlar hakkında da sağlık bilgilerine ihtiyaç vardır.
Epidemiyolojideki önemli kavramlardan biri de risk altındaki nüfus olduğu daha önce
bahsedilmiştir. Herhangi bir hastalık veya sağlık sorunu olanlar kadar, bunlarla
karşılaşacak tüm kişileri (paydadaki nüfus) de bilmek hayati önem taşır.
2. Tanımlayıcı epidemiyoloji
Bir sağlık veya hastalık sorununu epidemiyolojik bir bakış açısından anlamanın ilk aşaması
kim, nerede ve ne zaman değişkenlikleri veya özellikleri ile tanımlamaktır. Bütün bilgiler
toplandıktan sonra ikinci aşamada bunların açıklanmasına çalışılır.
Kim: En önemli değişkenler yaş, cinsiyet, eğitim, meslek, iş, gelir düzeyi, kültürel yapı,
dini grup, aile büyüklüğü, beslenme ve bağışıklık durumudur. Diğer gruplamalar, kliniğe
başvurma ve başvurmama, tuvaleti olan ve olmayan veya normal ve düşük doğum
ağırlıklı bebekler gibi konuya özel değişkenlere göre yapılabilir. Duruma uygun herhangi
bir değişken, kişilerin kesin olarak herhangi bir kategoriye girmesi şartıyla kullanılabilir.
Nerede: İnsanların yaşadıkları bölge veya çalıştıkları yer bir ölçüde, hangi sağlık sorunları
ve hastalıklar ile karşılaştıklarını ve sağlık hizmetlerinden ne ölçüde yaralandıklarını
belirleyebilir. Örneğin, şu değişkenler kullanılabilir:
. Kasaba, köy veya izole bir yerleşim yeri,
. Nehir, orman, fabrika veya toksik madde kaynaklarına yakınlık,
. Sağlık kuruluşlarına uzaklık,
Ne zaman: Sağlık sorunlarının ne zaman ciddi bir hal aldığını veya yeni vaka sayısının ne
zaman en yüksek seviyeye çıktığını bilmek önemlidir. Bunu göstermek için vakalar,
episodlar veya olaylar günlük, haftalık, aylık veya yıllık yeni vakalar olarak
gruplandırılabilir. Zaman aralığı incelenen konuya göre değişir, örneğin:
. Günlük yeni kolera vakaları
. 1 Haftalık yeni kızamık vakaları
. Aylık yeni gebe kayıtları
Şekil 5. Tanımlayıcı epidemiyoloji Kim? Nerede? Ve Ne Zaman?
3. Sağlık göstergeleri
En kolay elde edilebilir şeklinde kalması uygundur. Sayılar, toplum yer ve zaman olarak
sınırlanmış ise ve toplum yapısının değişmez olduğu varsayılabilirse, önemli enfeksiyon
hastalıklarının, özellikle salgınların izlenmesinde kullanılır.
Belli bir zaman aralığı içinde trendlere bakıldığında veya alt gruplar ya da toplulukların
hastalıklarının sıklıkları karşılaştırıldığında, vakaların toplam sayılarını kullanmak doğru
olmayan sonuçlara yol açabilir. Bu nedenle sayı yerine hız kullanılmasının başlıca iki
nedeni vardır:
1. Karşılaştırma yapmak. Risk altındaki kişilerin sayılarının farklı olduğu iki toplumu,
nüfus büyüklüklerini standartlaştırarak, karşılaştırmak için Örneğin; birkaç sağlık
bölgesinin bebek ölüm hızları karşılaştırılabilir veya aynı sağlık bölgesinin 10 yıl önceki
bebek ölüm hızıyla şu andaki bebek ölüm hızı karşılaştırılabilir.
2. Beklenen vaka sayısını hesaplamak. Bilinen bir hızın kullanılması ile beklenen
vaka sayısı hesaplanabilir.
Örnek: Ülkemizde 1990 yılı nüfusu 56 473 035 (DİE Türkiye İstatistik Yıllık 1993), kaba doğum hızı
binde 22,7 ve bebek ölüm hızı binde 52,6’dır (Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1993 Ankara 1994). Ülke
nüfus, kaba doğum hızı ve bebek ölüm hızı kullanarak, canlı doğum sayısı ve daha sonra
beklenen bebek ölüm sayısı hesaplanabilir.
Türkiye 1990 yılı nüfusu
:
56 473 035
Beklenen canlı doğum sayısı
:
1 281 937
Beklenen bebek ölüm sayısı
:
67 430
İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin, beklenen vaka sayısını hesaplamak için bilinen hızların en
doğrusunu kullanması çok önemlidir, çünkü bölge sağlık hizmetleri bu sayılara göre
planlanarak verilecektir.
Hızların, vakaların sayısının, kişilerin sayılmasıyla mı, episodların (atak) sayılmasıyla mı,
yoksa başvuranların sayılmasıyla mı elde edildiğinin açıkça belirtilmesi son derece
önemlidir. Akut solumun yolu enfeksiyonları veya ishal gibi hastalıklarda, bir kişi bir yıl
içinde birkaç ayrı atak geçirebilir ve her atakta sağlık kuruluşuna iki veya üç kez
başvurabilir. Bu durumda sadece bir kişi hastalanmıştır, fakat bir yılda birden fazla atak
geçirmiş ve sağlık kuruluşuna her atak için birden fazla başvuruda bulunmuştur. Diğer
yandan, bir tüberküloz hastası sadece bir atak olarak sayılıp bir vaka olarak kaydedilebilir.
Fakat önceki yıl içinde 12 kere başvurmuş olabilir.
Yönetici atak sayısı veya başvuru sayısından hangisinin hesaplanması gerektiğini daha
önceden belirtmelidir. Eğer toplumdaki kronik hastalığı olanların oranına (prevalans)
gereksinim varsa, toplam hasta sayısı sayılmalıdır. Sıtma kontrol programının etkinliğini
değerlendirmek için genellikle bir yıl içinde saptanan yeni atakların (insidans) sayısına
ihtiyaç duyarız. Eğer sağlık hizmetlerinin kullanılması araştırılıyorsa, yeni ve tekrarlanan
başvurulara ait bilgiler gereklidir. Bütün bu bilgiler hız şeklinde hesaplanır.
Ayrıca hızlar hesaplanırken vakaların sayısı pay, risk altındaki toplam nüfus payda olarak
adlandırılır. Tanıma göre paydadaki tüm kişiler pay içinde yer alma riskine sahip
olmalıdırlar. Ayrıca olayların oluştuğu zaman aralığı veya tarih de hızlarla birlikte
belirtilmelidir. Örneğin böyle bir “nüfus bir sağlık bölgesinin tüm halkını veya bir
bölümünü veya belirli bir yaş ve cinsiyet grubundaki tüm kişileri gösterebilir. Çeşitli
hızların hesaplanmasında uygun paydanın kullanılmasının önemi dikkate alınmalıdır. Eğer
belli bir hastalığın prevelans hızı hesaplanıyorsa, kullanılan payda bu hastalığa
yakalanabilecek kişilerin toplam sayısı olmalıdır. Yaşa ve cinsiyete özel hızlarda, payda
sadece uygun yaş veya cinsiyet grubundaki kişileri kapsar.
Örneğin. 20-24 yaş grubundaki kadınların yaşa özel doğurganlık hızları için, paydada
yalnızca 20-24 yaş grubu kadınlar olmalıdır.
0 halde hız olarak hesaplanan göstergeler var olan bir durumun tanımlanmasına yardım
etmek ve belli bir zaman aralığındaki değişiklikleri veya trendleri ölçmek için kullanılan
ölçütlerdir. Sağlık göstergelerinin çoğu niceliksel, bazıları ise daha niteliksel yapıdadır.
İl/ilçe sağlık yönetim ekibi, sağlık göstergelerini bölgenin sosyoekonomik gelişmesi ve
temel sağlık hizmetleri için karara bağlanan politikaların analizinde, uygulanan sağlık
programlarının gelişiminin izlenmesinde ve bunların toplumun sağlık düzeyine etkisinin
değerlendirilmesinde kullanılır. Sağlık göstergeleri aşağıdaki konular için gereklidir:
. Mevcut durumun analizini yapmak,
. Karşılaştırmalar yapmak,
. Zaman içindeki değişiklikleri ölçmek ve değerlendirmeler yapmak,
Göstergeler ülkenin değişik bölgelerinin karşılaştırılmasını ve sağlık durumlarının
yükselmesindeki gelişmeleri ölçmeyi sağlar. Göstergeler ayrıcalıklı gruplar ve fakirler gibi
toplumdaki belirli alt grupların veya kırsal ve kentsel bölgelerde yaşayanların sağlık
durumları aralarındaki farklılıkları ortaya çıkarabilirler.
Sağlık ve beslenme göstergeleri, aynı zamanda genel gelişmenin dolaylı, hayat kalitesinin
ise dolaysız ölçütüdür. Gelişme planlamacıları ve ekonomistler sosyal ve sağlık durum
göstergelerini giderek artan bir biçimde değişik gelişme stratejilerini izleme de bir rehber
olarak kullanmaktadır.
Sağlık göstergeleri mevcut durumu dolaylı veya dolaysız olarak ölçebilir. Örneğin: bebek
ölüm hızı (BÖH), bebeklerin yaşamlarının ilk yılında ölme risklerinin dolaysız ölçüsüdür,
fakat aynı zamanda, genel sosyoekonomik gelişmenin dolaylı bir ölçüsü olarak da
kullanılır.
Sağlık durumundaki 5 yıl gibi nispeten kısa zaman aralıklarında değişimleri ölçerken çok
hassas olmak gerekir. Örneğin, BÖH eğer bölgenin sağlık düzeyindeki gelişmeyi
göstermek için kullanılacaksa çok dikkatli hesaplanmalıdır. Bu gibi durumlarda belli bir
zaman sürecindeki bir trend bir olayın geliştiği, kötüleştiği veya aynı kaldığının
göstergesidir.
4. İl/ilçe yönetim ekibinin kullanması gereken gösterge türleri
İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin, sağlık göstergelerinin ilgili olduğu alanları aşağıdaki gibi
sınıflandırması uygun olacaktır:
11.4.a. Sağlık politikaları.
Sağlık politikaları göstergelerini bölge düzeyinde sayısal hale çevirmek güç olduğu için,
bunların kullanılması il/ilçe sağlık yönetim ekibinin genel kanaatine dayanır. Bunların
içinde;
. temel sağlık hizmetlerinde politik yükümlülük düzeyi,
. toplum politikası ile ilgili kararlar yazılmış sağlık planlarının varlığı,
. bölge kaynaklarından yararlanılabilen insan gücü ve parasal kaynaklar,
. bölge düzeyinde kaynak ve imkanların eşit dağılma durumu,
. sağlık planlaması ve yönetiminde desantralize örgütün varlığı,
. toplum katılımı mekanizmaları,
. sektörler arası eşgüdümün düzeyi ve resmi ve resmi olmayan sağlık kuruluşları
arasındaki işbirliğinin derecesi gibi göstergeler vardır.
11.4.b. Sosyal ve ekonomik gelişme.
Sosyal ve ekonomik göstergeler, sağlığı etkileyen diğer olayları incelemek için yararlıdır.
Bunlar arasında;
. ekonomik refahın düzey ve dağılımı.
. çalışma alanlarının düzey ve çeşitleri,
. okula yazılma ve yetişkinlerin okur yazarlık düzeyi
. uygun konut koşulları (içme ve kullanma sularının kalitesi, tuvaletin durumu, çöp
toplama sistemi, ısınma araçları ve kullanılan yakıt türü, oda başına düşen kişi
sayısı gibi)
. sağlanan gıdaların hane halkı ve mevsimlere göre dağılımı gibi göstergeleri içerir.
11.4.c. Bölge nüfusu.
Nüfus göstergeleri, yaş-cinsiyet yapısı, yoğunluk, dağılım ve göç faktörlerini içerir. Doğum
ve ölüm hızları doğurganlık ve doğal artış hızı gibi diğer göstergeler ise nüfusun büyümesi
ile ilgili göstergelerdir.
11. 4.d. Sağlık hizmetlerinin sağlanması.
Sağlık hizmeti sağlanması göstergeleri arasında:
. özellikle halk sağlığı çalışanları, sağlık evleri, sağlık merkezleri ve ilk basamak referans
hastaneleri gibi sağlık program ve olanaklarına ulaşabilme,
. temel sağlık hizmetlerinin sekiz ana öğesi olan sağlık eğitimi, gıda kaynakları ve uygun
beslenme, sağlıklı su ve sanitasyon, ana ve çocuk sağlığı aile planlaması, bağışıklama.
endemik hastalıkların önlenmesi ve kontrolü, uygun tedavi, temel ilaçların saptanması ve
sağlanması,
. bölgedeki kuruluşların ve sağlık çalışanlarının sayıları ile temel sağlık hizmetlerine ayrılan
para ve gelirler gibi yerel kaynaklarla ilişkili göstergeler de yer almaktadır.
11.4.e. Sağlık düzeyi.
Sağlık durumunu gösteren en yararlı göstergeler üç grupta incelenebilir:
Beslenme durumu
Morbidite
Mortalite
Doğru tanı konulabilmesi ve bildirilmesi için öncelikli standart vaka tanımı yapılmalıdır.
Beslenme durumu. morbidite ve mortalite göstergelerinde en önemli adım, bir vakanın
nasıl tanımlanacağına açıkça karar vermektir.
Beslenme durumu birkaç şekilde hesaplanabilir. Yaygın olarak düşük doğum ağırlıklı
bebekler yüzdesi kullanılır; bu da 2500 gramın altında doğan bebeklerin tüm bebek
sayısına bölünerek, yüzdesinin alınmasıyla bulunur. Bebek ve küçük çocukların beslenme
durumlarının saptanmasında yaşa göre ağırlık, yaşa göre boy, boya göre ağırlık, üst-ortakol çevresi gibi antropometrik ölçümler de kullanılır. Sağlık durumu hafif orta ve ağır
malnütrisyondaki çocukların yüzdesine göre belirlenir.
Hastalıkların (morbiditenin) ölçülmesinde kullanılan iki ana Ölçüt prevalans ve insidanstır.
Hangi ölçütün kullanıldığının açık olarak belirtilmesi çok önemlidir.
İnsidans,
Belirli bir zaman aralığında, genellikle bir yıl içinde, ortaya çıkan yeni vakaların,
episodların veya olayların sayısını gösterir. İnsidans sıklığın belirlenmesi için en temel
ölçüdür ve bir durumun arttığını, azaldığını veya değişmediğini gösteren en iyi
göstergedir. Bundan dolayı sağlık programlarının etkinliğinin değerlendirilmesinde
kullanılacak en iyi ölçüttür. Örneğin gebelere izlenimler sırasında tetanoz aşısı yapılması
programıyla neonatal tetanoz vaka sayısının azalması, programın etkinliğini gösterir.
Hız, uygun bir tam sayı olarak belirtilebilmesi için seçilecek bir katsayı ile çarpılır.
Genellikle kullanılan katsayılar 100. 1000 veya 10000 dir.
Ayrıca sürveyans sistemlerinin değerlendirilmesi ve insanların sağlık hizmetlerini nasıl
kullandıklarının analizinde de kullanılır. Bir yıl içinde bir bölgede görülen tüm doğum ve
ölümler, bir yalda tanı konulan neonatal tetanozlar ve bir ayda antenatal kliniklere ilk kez
başvuran kadın sayısı örnek olarak verilebilir.
Prevalans,
Zaman içinde belirli bir anda, sıklıkla belirli bir günde, var olan tüm vakaların. episodların
veya olayların toplam sayısını gösterir. Prealansı yorumlamak, geçmişte hastalığa
yakalanıp, hastalığı halen devam eden kişilerin sayısına dayandığı için insidansı
yorumlamaktan daha zordur. Prevalans, bir durumun önceki insidansı ile o durumun
süresinin bir bileşimidir. Prevalans ile ölçülen bazı durumlara örnek olarak, her ay başında
kayıtlarda görülen toplam tüberkülozlu hasta sayısı veya bir günde işgal edilen hastane
yatak sayısı verilebilir
Prevalans, kronik durumlarda çok yararlıyken, insidans kızamık, ishal, pnömoni gibi kısa
süreli hastalıklarda daha kullanışlıdır. Kesitsel araştırmalar genellikle prevalans hakkında
bilgi verir ve özellikle tüberküloz veya kronik akciğer hastalıkları gibi kronik hastalıklar
hakkında bilgi toplamak için yararlıdırlar.
Örnek: Tahmini yıl ortası nüfusu 20 000 kişi olan bir bölgede, 1990 yılı içinde 20
tüberküloz vakası bildirilmiştir.
İnsidans hızı kullanılan katsayıya göre değişik şekillerde belirtilebilir:
0.1 vaka / 100 kişi/yıl, veya
1 vaka / 1000 kişi/yıl, veya
10 vaka 10000 kişi/yıl.
Örnek: 20.000 nüfuslu bir bölgede 1 Haziran l990’da 400 gebede 200 anemi vakası
bildirilmiştir:
= 50 vaka
/
100 kişi (1 Haziran)
= 500 vaka
/
1000 kişi (1 Haziran)
Eğer, bölge için oldukça güvenilir hastalığa özel insidans veya prevalans hızları biliniyorsa
veya ülke verileri varsa, bölgede bir yıl içinde beklenilen vaka sayılarını yaklaşık olarak
hesaplamak mümkün olabilir. Bu özellikle tüberküloz gibi kronik hastalıklar için uygulanır.
Ancak akut hastalıklar, mevsimsel veya yıllık dalgalanmalar gösterdikleri için özellikle
mevsimsel olarak beklenen vaka sayılarının hesaplanmasında kullanılır. Bilinen hızlardan
elde edilen vaka sayıları çok doğru olmasa da, pek çok sağlık planlaması, yönetim ve
değerlendirme amaçları için yeterlidir.
Örnek: Akciğer tüberkülozu prevalansı binde 5 ise, 20.000 nüfuslu bir bölge kayıtlarında
100 vaka olmalıdır.
Tüberküloz vaka sayısı
= prevalans hızı X 20.000
= %05 X 20.000
=100 yılda
Eğer kayıtlarda yalnızca 50 hasta varsa, verilen sağlık hizmetleri ile bölgedeki tüberküloz
vakalarının yalnızca yaklaşık yarısı tedavi edilmektedir. Öyleyse şu soru akla gelebilir: Bu
hizmetler ne kadar etkilidir? Bu örnek aynı zamanda, bölge rutin bilgi sistemlerine
bildirilmiş vakalardan hesaplanan insidans ve prevalans hızlarına güvenmenin niçin
tehlikeli olacağını da göstermektedir.
Morbidite (hastalık) göstergeleri genellikle sıtma, ishal veya tüberküloz gibi sık görülen ve
ciddi hastalıkların, hastalığa özel insidans veya prevalans hızlarına dayanır. Morbiditeyi
belirlemekte kolay bir yol, tüm yaşların örüntüsünü birlikte incelemek ve en sık görüşen
10 hastalığı belirlemektir. Önemli her yaş grubunu ayrı ayrı incelemek, daha doğru bir
yöntemdir.
Gelişmekte olan ülkelerde bebek ve çocukluk çağı morbidite hızları yüksektir. Çocukların
nüfusunun yüksek bir yüzdesini oluşturması nedeniyle, hastalıkların (% 50’ye kadar
varan) büyük bir oranı genç yaş gruplarında görülmektedir. Bu hastaneler ve sağlık
birimlerindeki ayaktan ve yatan hasta çalışmalarının büyük bir kısmının çocuklarla ilgili
olacağı anlamına gelir. Ciddi hastalıklar için en kolay ulaşılabilir veriler hastane kayıtlarıdır.
Fakat yukarıda belirtildiği gibi verilerin değerlendirilmesinde dikkatli olmak gerekir. Tablo
6’da Türkiye’de hastanelerde yatarak tedavi verilen ilk on hastalık verilmiştir.
Tablo 6. Türkiye’de hastanelerde yatarak tedavi edilen ilk 10 hastalık
Hastalık Adı
Sayı
%
Normal, komplikasyonsuz doğum
540.630 16,0
Gebelik, doğum ve lohusalık hali diğer komp.
180.845
5.4
Kalbin diğer hastalıkları
108 248
3,2
Ürogenital sistemin diğer hastalıkları
108 001
3,2
Barsak tıkanması ve fıtık
98 290
2,9
Diğer pnömoni şekiller
87.541
2,6
Enterit ve ishal ile seyreden diğer hastalıklar
83.608
2,5
Bronşit, amfizem ve astma
82.892
2,5
Sempt. ve iyice tanımlamayan diğer haller
79.557
2,4
İskemik kalp hastalığı
70.584
2.0
Diğer hastalıklar
1.938.128 57,3
Toplam
3.378.324 100,0
Kaynak:Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Yataklı Tedavi Kurumları İstatistik Yıllığı 1993
Mortalite (ölümlülük) göstergeleri:
Temel olarak; tüm yaşlar için kaba ölüm hızı, bebek ölüm hızı, 1-4 yaş çocuk ölüm hızı,
beş yaş altı çocuk ölüm hızı, ana ölüm hızı, doğumda beklenen yaşam süresi ve hastalığa
özel mortalite hızlarıdır.
Mortalite verileri, ölüm kaydına (sayı ve dağılım) ve ölüm belgesine (neden) dayanır.
Ölüm kaydı bir kişinin ölümünü gösteren resmi kayıttır ve genellikle ölenin adı, yaşı,
cinsiyeti, ölüm tarihini ve ölüm nedenini içerir. Ölüm belgesi bir doktor tarafından tespit
edilen ölüm nedenini gösterir.
Ölüm kayıtlarından elde edilen bilgi, mortalite istatistiklerinin derlenmesinde ve kayıtların
yeterli olduğu ülkelerde, belirli hastalıkların sürveyansında kullanılabilir. Bilinen ölümlerin
analizi, hastalık kontrol faaliyetlerinin değerlendirilmesinde de yararlı olabilir ve belirli bir
nedene bağlı belgelenmiş ölümlerdeki bir artış, ciddi bir salgın belirtisi olabilir.
Ülkemizde ölüm kayıtları değişik sektörler tarafından toplanmaktadır. Başbakanlık
(Türkiye İstatistik Kurumu), İç İşleri Bakanlığı (Nüfus Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü)
ve Sağlık Bakanlığı (Türkiye Halk Sağlığı Kurumu) bu konuda ulusal veri toplayan
birimlerdir. Ayrıca perinatal ve bebek ölümleri ile anne ölümleri ayrı bir programla Türkiye
Halk Sağlığı Kurumu tarafından toplanıp incelenmektedir. Bunlar içinde de Umumi
Hıfzıssıhha Kanununa göre her ölüm için düzenlenmesi zorunlu olan Gömme İzin Belgesi
(Defin Ruhsatı) Sağlık Bakanlığınca kuralları düzenlenen ve bilgisi toplanan belgedir. Diğer
bakanlıkların bildirimi/bilgi toplaması da bu belge üzerindendir.
TÜİK ile yapılan ortak çalışma ile TÜİK tarafından oluşturulacak ulusal istatistiklerin
Avrupa birliği standartlarına uyumlaştırılması için Gömme İzin Belgesi (Defin Ruhsatı)
2009 yılından beri aşağıdaki ÖLÜM BELGESİ adlı form ile toplanmakta idi.
Bu gün itibarı ile ölüm bilgisi 01.01.2013 tarihinden itibaren “Ölüm Kaydı Bildirim Sistemi”
(www.obs.gov.tr) ile Türkiye Halk Sağlığı Kurumu tarafından toplanıp diğer kurumların
kullanımına elektronik kayıt ve ıslak imzalı olarak sunulmaktadır. Matbu kâğıt form
örnekleri (TÜİK tarafından bastırılanlar dâhil) yürürlükten kaldırılmıştır. Kâğıt form ihtiyacı
olması durumunda kayıt sisteminden alınan çıktı kullanılmaktadır. Ayrıca güncel
uygulamlara yönelik bilgilere www.obs.gov.tr adresinden de ulaşabilirsiniz.
Bunun yanı sıra ölüm nedeni saptaması sırasında bazen ölen kişinin akrabalarından
retrospektif olarak ölen kişiye ait hastalık belirtilerine, tanısına, tedavisine, kullandığı
ilaçlara, ölmeden hemen önceki sağlık durumuna ilişkin ayrıntılı bilgilerin toplanmasına
çalışılmaktadır. Ölüm nedenlerinin belirlenmesinde doktorlar tarafından uygulanan “sözel
otopsi” adı verilen bu soruşturma yöntemi, ölüm nedeninin saptanmasında yardımcı
olabilirse de çok duyarlı bir yol değildir.
Ülkemizde ölümlerin tümü istenilen standartlarda kaydedilememektedir Ülkemizde kırsal
bölgelerde bu gün itibarı ile aile hekimliği uygulaması ve yeni düzenlemelerle çok azaltıldı
ise de defin ruhsatı (ölüm belgesi) köy muhtarları tarafından verildiği bilinen husustur.
Sağlık kurumları kendi bölgesindeki ölümlere yeterince hâkim olamadıkları durumlarda ise
çok önemli sağlık göstergesi olan mortalite hızları ve nedenleri hesaplamamaktadır.
Tüm bu hatalara rağmen, elde edilen bilgiler önemli ölüm nedenleri hakkında fikir
verebilir.
Gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerde mortalitenin ana nedenleri birbirinden farklıdır.
Gelişmiş ülkelerde kanser, dolaşım sistemi hastalıkları ve travmatik yaralanmalar
ölümlerin yarısından fazlasını oluştururken, gelişmekte olan ülkelerde enfeksiyon
hastalıkları ve malnütrisyon da içeren “diğer” nedenlerin, tüm ölümlerin dörtte üçünü
kapsadığı daire dilimleri grafiklerinde de gösterilmektedir (Şekil 7).
Şekil 7. Gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerde ölüm nedenlerinin dağılımı
Bölge nüfusu için hastalığa özel mortalite hızlarını yeterli doğrulukta hesaplamak zordur.
Fakat kronik hastalıklara karşı sağlık programlarının planlanmasında, ulusal veya diğer
güvenilebilir hızlar beklenen vaka sayılarının hesaplanması için kullanılabilir. Kolera, tifo
ve menenjit gibi salgın yapan belli hastalıklar için beklenen toplam ölüm sayılarının iyi
bilinmesi yararlıdır. Vakaların toplam sayısındaki veya ölümlerdeki küçük bir artış, bölgede
henüz tespit edilmemiş bir salgın anlamına gelebilir. Tablo 7’de Türkiye’de il ve ilçe
merkezlerindeki ilk on ölüm nedeni verilmiştir.
Tablo 7. Türkiye’de il ve ilçe merkezlerindeki ilk on ölüm nedeni
Kaynak: TC Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Türkiye İstatistik Yıllık 1993.
Morbidite, Mortalite ve Mevsimsellik:
Pek çok gelişmekte olan ülkede, belirli aylarda veya mevsimlerde ağlık programlarını
düzenlemek oldukça zor olmaktadır. Bununla birlikte, çok iyi değerlendirilemeyen bir konu
da hastalık sıklıkları, sağlık alışkanlıkları ve sağlık hizmetlerinin kullanılmasında da önemli
mevsimsel değişiklikler görülmesidir.
Mevsimlere belirgin iklim değişiklikleri eşlik eder. Bu değişiklikler tarımsal etkinliklerle
birlikte, ücretli iş olanaklarını da etkiler. Mevsimsellik, özellikle kentte fakirlerin, kırsal
alanda ise çiftçilerin geçimlerini etkiler. Bu kesim, düşük aile gelirleri ve gıdaların
sağlanmasındaki mevsimsel değişikliklerden etkilenir ve zarar görür. Bu nedenle,
malnütrisyon yılın belli zamanlarında daha sıklıkla görülebilir. Sıtma taşıyan sivrisineklerde
olduğu gibi bazı bulaşıcı hastalıkları taşıyan böcek vektörler, yağmurların başlamasıyla
birlikte artış gösterirler. Soğuk aylar boyunca insanlar bir arada yaşama eğilimi
gösterirler. Bu, solunum yolu hastalıkları ve kızamık gibi hava yolu ile yayılan ve temasla
bulaşan enfeksiyonlarda artışlara yol açar.
Bunlara ek olarak, zor aylarda halkın sağlık hizmetlerini kullanması azalacaktır. Toplum
sağlığı çalışanları ve sağlık birimlerinin denetimleri yeteri kadar etkin olamayacak ve temel
ilaçlarda muhtemelen daha az sağlanabilecektir.
İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin yılın ayları veya mevsimlerine göre elde ettiği tüm verilen
analiz etmesi ve yorumlaması, bölgesel sağlık planlarının yapılmasında mevsim etkilerini
göz önüne almasında çok önemlidir. ‘Sağlıksız” mevsimlerde hizmet verebilmek için daha
fazla çabaya gerek duyulabilir.
5. Sağlık durumlarının değerlendirilmesi
Sağlık hizmetlerinin planlanması ve değerlendirilmesi için toplumun sağlık durumunun
sağlık sorunları ve hastalıklar hakkındaki bilgilere dayanılarak belirlenmesi gerekir. Sağlık
durumu hakkında yararlı bilgiler, sıklıkla ASM den TSM’ye iletilen kayıtlardan kolayca elde
edilebilir. Bu bilgiler ileri ve ayrıntılı analizler yapılmadan yalnızca içinde bulunduğu
koşullara bakılarak bile büyük değer taşıyabilirler. TSM çalışanları, toplanan bu gibi yerel
bilgileri kendi koşulları içinde en iyi değerlendirecek olan kişilerdir.
Her il, sağlık hizmetlerinin planlaması, yönetimi ve değerlendirilmesi için gerekli özel
konulara kendileri karar vermelidirler. Her tip bilginin kendine özgü kullanım biçimi ve
sınırlılıkları vardır. “Buzdağı fenomeni” sağlık sorunlarının büyük bir kısmının yüzeyin
altında kaldığının ve sıklıkla tanı olarak tanımlanamadığının vurgulandığı bir kavramdır.
Şekil 8. Buzdağı fenomeni rutin bilgi temel olarak sağlık kurumlarına başvuran kişilerden
gelir
Ülkemizde rutin sağlık bilgi sistemi vardır, fakat sağlık çalışanları “gizlenmiş” verilerin
içeriğini açığa çıkarmak ve analiz etmek için zaman harcamak zorunda kalabilirler, Bu
sistem faydalı bilgiler sağlayacak veya en azından, iyi bir “tahmin aracı” olacaktır.
Toplanmış bilgileri uygun olmadığı için reddetmek yerine, en iyi şekilde kullanılmasını
sağlamak gerekir.
Önemli hastalıklar: Önemli hastalıklar hangileridir? Epidemiyolojik açıdan
baktığımızda bunları belirleyen iki kıstas vardır.
. Sıklık; yüksek insidans veya yüksek prevalansı olan salgın yapma olasılığı fazla olan
hastalıklar
. Şiddet; sakatlığa ve yüksek mortaliteye neden olma.
Örneğin, malnütrisyon, yüksek bir prevalans ve yüksek bir mortaliteye sahip olduğu için
önemli bir hastalıktır. Kolera, meningokoksik menenjit gibi bazı hastalıklar da salgınlara
neden olabilecekleri için önemlidir. ASM lere yapılan ayaktan başvuruların çoğu hafif,
kendi kendine iyileşebilecek hastalıklara bağlıdır ve bunlar kişisel olarak önemli olsa da bir
bütün olarak incelendiğinde çoğunlukla topluluk için özel bir önemi yoktur.
Sağlık programlarının planlanmasında en yüksek önceliği, sık görülen ve ciddi hastalıklar
ile, koruyucu önlemlerin alınabildiği veya kontrol edilebilir hastalıklar almalıdır.
6. Epidemiyolojik bilgi kaynakları
Rutin sağlık bilgi sistemi, genellikle önemli yerel morbidite ve mortalite nedenlerinin sıklık
ve dağılımları hakkında bilgi verir. Buna karşılık, ne yazık ki bu bilgiler anlaması ve
kullanılması kolay olacak bir şekilde sunulmamaktadır. Morbidite bilgileri topluluğun genel
sağlık tablosunu verirler. Ülkemizde bu bilgiler nitelik ve nicelik olarak eksik olmakla
birlikte, sağlık bölgesinin kaynakları aşağıdaki kayıtlardan elde edilebilir:
6.a. Hastaneye yatan hasta kayıtları:
Hastane ve klinik kayıtlarının analizleri, toplumda görülen başlıca hastalıklar ve en önemli
nedenleri hakkında yüksek kalite bilgi sağlayabilir. Fakat bu bilginin tüm toplumun sağlık
durumunu gösteren göstergeler olabilmesi için, hastanenin yalnızca hastaneye yakın
kişilerce değil, tüm kişiler tarafından kullanılmış olması gerekir. Ancak, hastaneye yakın
bölgelerde yaşayan zengin ve iyi eğitim görmüş hastaların hastanede tedavi olma
eğilimlerini yüksek olduğu da mutlak hatırda tutulmalıdır. Bazen çok ağır hastalar bile,
eğer uzakta yaşıyorlarsa, çoğunlukla hastaneye ulaşamamaktadır.
6.b. Poliklinik kayıtları
Sağlık kurumlarına ayaktan tedavi görmek için başvuranların kayıtlarından bilgi
sağlayabilir. Sağlık kuruluşu poliklinik hizmetleri sırasında kişilerin yakınmalarını,
öykülerini, fizik muayene bulgularını, tanısını ve tedavisini içeren bilgi, kayıtlar tutuluyorsa
kişisel sağlık kayıtlarından kolaylıkla elde edilebilir. Ancak bu verinin toplanmasında bazı
sorunlar vardır.
Her ne kadar ASMler hastanelerden daha geniş bir topluluğa hitap etse de sağlık
kuruluşlarına başvuranlar, sıklıkla bu merkezlere daha yakın oturanlarla, daha fazla
zaman ve para ayırabilen kişilerdir.
Bu kişiler hasta olduklarında sağlık kuruluşlarına daha fazla başvuracaklardır. Buna
rağmen bu gibi kayıtlar, poliklinik faaliyetleri ve en sık görülen yakınmalar hakkında
oldukça güvenilir bilgi sağlar ve topluluktaki hastalık örüntüsünü tarif etmeye yardımcı
olur. Bu bilgiler genellikle pay analizi yapılarak yorumlanır.
6.c. Hastalık bildirimleri
Ülkemizde bildirimi zorunlu hastalıkların listesi aşağıda verilmiştir. Bu hastalıkların bildirimi
zorunlu olduğu için, bu hastalıklara ait kayıtlara ulaşmak daha kolay olabilir. Genellikle bu
hastalıklar, kontrolü için derhal harekete geçmeyi gerektiren hastalıklardır. Doktorlar ve
diğer sağlık personelinin bu bilgilerin sağlanmasında özel sorumlulukları olup, yasal olarak
da sorumlu tutulabilirler. İl/ilçe sağlık yöneticisi, genellikle bu bildirimi kabul etmek ve en
uygun faaliyeti göstermekle yükümlüdür
BİLDİRİMİ ZORUNLU HASTALIKLAR
Grup A Hastalıklar
Bu grupta bulunan hastalıkların bildirimi, Türkiye genelinde hizmet veren bütün sağlık
kuruluşlarından yapılır.
AIDS , Akut Gastroenterit Enfeksiyonu, Boğmaca, Botulismus, Bruselloz, , Difteri, Gonore,
HIV Enfeksiyonu, Kabakulak, Kızamık, Kızamıkçık, Kolera, Kuduz, Kuduz, Riskli Temas,
Meningokoksik Hast., Neonatal Tetanoz, Sarı Humma, Sifiliz, Sıtma, Suçiçeği, Şarbon,
Şark Çıbanı, Tetanoz, Tifo, Tüberküloz ,
Akut Viral Hepatitler ( Hepatit A,Hepatit B,Hepatit C,Hepatit D),Hepatit E
Grup B Hastalıklar
Bu grupta bulunan hastalıklar; ülkemizdeki hangi sağlık kuruluşu tarafından tespit edilmiş
olursa olsun, bütün sağlık kuruluşlarınca tespit edildiği anda ihbarı zorunlu olan
hastalıklardır. Grup B’de yer alan hastalıklar aynı zamanda DSÖ’nün Uluslararası Sağlık
Düzenlemeleri (1969-International Health Regulations) çerçevesinde luslararası bildirimi
zorunlu olan hastalıklardır.
Çiçek, Akut Solunum Yetmezliği Sendromu (SARS), Poliomiyelit, Yeni Bir Alt Tipte Insan
Gribi (Human Influenza)
Grup C Hastalıklar
Bu grupta bulunan hastalıkların bildirimleri, her sağlık kuruluşundan yapılmaz!
Avian İnfluenza (H5N1), Batı Nil Virus Enfeksiyonu, Ekinokokkoz, Epidemik Tifüs,
Chikungunya Ateşi,Hanta Virus Enfeksiyonu, H. Influenza Tip B (HİB) Enf. ,İnfluenza(Grip
Benzeri Hastalık), Kala-Azar, Kene Kaynaklı Ensefalit (Tick Borne Ensf), Kırım Kongo
Kanamalı Ateşi, Konjenital Rubella, Laym Hastalığı, Lejyoner Hastalığı, Lepra, Leptospiroz,
İnvaziv Pnömokokkal Hastalık
( Streptococcus Pneumonia), SSPE,Şistozomiyaz,
Toksoplazmoz, Trahom, Tularemi,Varyant Creutzfeldt-Jakop Hastalığı , Veba, Viral
Hemorajik Ateş, Q ateşi.
Grup D Etkenler
Bu grupta diğerlerinden farklı olarak bildirimi zorunlu olan hastalık değil enfeksiyon
etkenidir. Söz konusu enfeksiyon etkenlerinin bildirimleri de her sağlık kuruluşundan
yapılmaz. Devlet Hastaneleri, Üniversite, Askeri Hastanelerin laboratuvarları ile diğer
kamuya ait hastanelerin laboratuvarları, Halk Sağlığı Laboratuvarları, Merkez Referans
Laboratuvarları, Grup D enfeksiyon etkenlerinin bildiriminden sorumludurlar.
Campylobacter Jejunı/Coli ,Chlamydıa Trachomatıs, Cryptosporıdıum sp, Entamoeba
Hıstolytıca, Enterohemorajik E.colı, Gıardıa Intestınalıs, Salmonella sp.,Shıgella sp.,
Trişinoz, Lısterıa Monocytogenes, Yersinia sp. ,Norovirus, Rotavirus.
6.d. İş yeri ve okullar
İş yerleri, hastalığa bağlı işe devamsızlık verileri ile birlikte, periyodik sağlık
muayenelerinin sonuçları ile sağlanır. Çalışan kişilere ait bu veriler özel olarak seçilmiş,
halen çalışan bir grubunun durumunu yansıtır; hasta olan kişiler zaten işe alınmadığı veya
sağlıkları bozulanlar işten ayrılmak zorunda kalabilecekleri için, bu gibi kişilerle ilgili veriler
bulunmaz.
Okullar, hastalığa bağlı okula gitmeme verilen ile birlikte, okul sağlık hizmetlerinin tarama
programlarının sonuçlarını da sağlarlar Okula devamlılığın düşük olduğu bölgelerde okul
verilerinin sağladığı bilgilerde önemli ölçüler de taraf tutma olabilir; sosyal ve ekonomik
açılardan dezavantajlı olan çocuklar gözden kaçabilir.
7. Bölge il/ilçe sağlık yönetim ekibi için özet sağlık bilgisi inceleme listesi
. Temel verilerin toplanmasının ve analizinin gözden geçirilmesi:
dahil edilen semptom ve hastalıklar,
kullanılan tanı kriterleri,
bildirimi yapan kuruluş,
bildirimlerin sıklığı ve düzenliliği,
verilerin analizi için harcanan çabalar.
. Bilgilerin dağılımı ve kullanılışı:
il/ilçe sağlık yönetim ekibi tarafından kullanılması,
bilgilerin bölge içindeki dağılımı,
sağlık kuruluşlarına geri bildirimi,
bölgesel ve merkezi yetkililere bildirilmesi.
. Rutin bilgi sisteminin iyileştirilmesi:
sık görülen ve belirgin hatalar,
önemli konuların bildirilmesinin etkisi,
mevsimselliğin etkisi.
işlemlerin daha fazla standartlaştırılması,
gebelik, doğum, doğum aralığı, çocukluk çağı, beslenme, su kaynakları ve
sağlık alışkanlıkları gibi diğer sağlık sorunlarının önemi,
. Epidemiyolojik bilgilerin sunumu:
ayakta ve yatarak tedavi gören hastalarda en sık görülen on hastalık,
hastanelerdeki ölümler içinde en sık görülen on neden.
bölgede yaygın olarak görülen ve salgın yapan hastalıkların dağılımı.
. Aşağıda belirtilen hastalıkların bölgedeki sıklığı, dağılımı ve önemi:
Obstetrik ve perinatal sorunlar:
uzamış doğum, kanama. plasenta retansiyonu, puerperal ateş, yeni doğanda
beslenme ve solumun güçlükleri, neonatal tetanoz,
Sık rastlanılan hastalıklar:
kazalar ve travmalar, ishal, bağırsak parazitleri, lepra, sıtma, malnütrisyon,
kızamık ve tüberküloz,
Diğer yerel endemik hastalıklar:
kuduz, cinsel ilişki ile bulaşan hastalıklar, tetanoz, trahom v.b..
Potansiyel salgın yapan hastalıklar:
kolera, menenjit, veba, tifo, boğmaca
BİLDİRİM VE SÜRVEYANS SİSTEMLERİ
1. Rutin sağlık bilgi sistemleri
Her ülke, rutin sağlık bilgilerini toplamada ve toplanan bu sağlık bilgilerini çevre
birimlerinden merkeze bildirmede, kendine özgü bir yapıya sahip olmalıdır. Bölge sağlık
çalışanları bu sistemle daha iç içe olmalı ve yapılan işi daha verimli yapabilmek için neyin
gerekli olduğuna karar verebilmelidir. Böyle bir sistemin ana hatları Şekil 9’da
gösterilmiştir.
Bilgi, kişiler sağlık kuruluşlarına başvurduklarında toplanır ve veriler değişik yollarla yazılır
veya kaydedilir. Toplanan veriler analiz edildikten ve raporlar yazıldıktan sonra. İl/ilçe
sağlık yönetim ekibi aracılığı ile sağlık çalışanları ve diğer bölge örgütlerine aktarılmalıdır.
Sağlık Bakanlığı, toplanan bilgileri ülke çapında değerlendirmekle yükümlüdür.
Ülkemizdeki bildirim sistemindeki en önemli sorunlardan biri, ayrıntılı ve çok sayıda form
(veri seti –MSVS-) bulunmasıdır. Bu formlar aile hekimlerince doldurulmakta ve elektronik
olarak Sağlık Bakanlığı veri tabanına gitmekte ve internetten Karar Destek
Sisteminde(KDS) raporlanmaktadır.
Analiz merkez kurumlar tarafından yapılmakta ve genellikle sonuçlar asıl verileri
toplayanlara geri bildirilmemektedir. Bu nedenle verilen sonuçları, il/ilçe sağlık yönetim
ekibi için sınırlı bir yarar sağlamaktadır. Çoğunlukla sağlık personeli kullanılan formların
sayıları veya düzeni hakkında çok az söz sahibi olmaktadır.
Rutin bilgi sisteminde önemli olan, bilginin sağlıkla ilişkisi olan herkes için gerekli olduğu
ve bu bilginin doğru, eksiksiz ve zamanında iletilmesinin esas olduğunun
unutulmamasıdır. Bunu sağlayabilmek için basit ve anlaşılır ve amaca yönelik uygun bir
şekilde düzenlenmiş formlara gereksinim vardır.
Birinci basamak sağlık hizmetleri düzeyinde, önemli olan, gerekli olan en az miktardaki
verinin en basit yolla toplanmasıdır. Önemli bir ilke, sağlık çalışanları tarafından
kaydedilen her verinin çalışanların kendilerine ve sağlık yöneticilerine yararlı olmasıdır. Bu
gibi bilgileri toplamanın başlıca amacı, sağlık hizmetlerinin yönetimi ve
değerlendirilmesinin desteklenmesidir. il/ilçe sağlık yönetim ekibi, bu sağlık bilgi
sisteminin en iyi şekilde kullanılmasını ve bu ilkelerin akılda tutulmasını sağlar.
Şekil 9. Rutin bölge sağlık bilgi veya sürveyans sistemi
Toplanmış verilerin kalitesini kontrol etmek hayati önem taşır. Mevcut olan yöntemlerle
uyumunu sağlamak üzere batı kontrollerin yapılması gerekir. Bunu yapmanın bir yolu
sağlık çalışanları ve yöneticilerin formların kendi bölgelerindeki sağlık hizmetleri ve
programlarının planlanması ve değerlendirilmesinde doğrudan yarar sağlandığından emin
olmalarıdır.
İl/ilçe, ulusal bildirim ve sürveyans sistemleri içinde kendi bilgilerini toplarlar. Rutin bilgi
sisteminde toplanan bilgiler ile insidansın iyi tahmin edilmesi, sağlık programlarının
programlanması ve değerlendirilmesi ve incelenen vaka oranları sabit kaldığı sürece
trendlerin önceden tahminleri yapılabilir. Her ne kadar tüm çabalar doğru veri toplamaya
yönelik ise de eksik veriler hiç olmamasından kesinlikle daha iyidir ve verilerdeki
sorunlarını ve eksikliklerin nerede olduğunun bulunmasını sağlarlar. Her türlü veriden
maksimum yarar elde edilmeye çalışılmalıdır.
KAYIT BİRLEŞTİRME (RECORD LINKAGE)
Kişilerin sağlıkları ile ilgili olarak doğumlarından ölümlerine dek olan zaman içinde çeşitli
sağlık kuruluşları tarafından çeşitli kayıtlar tutulabilir. Çoğu kez bu bilgiler birbirinden
bağımsız biçimde tutulurlar ve birbirinden farklı bilgiler içerirler. Ancak bunlar çoğu kez
birbirini tamamlayıcı özelliktedir. Farklı kurumlarda ya da aynı kurumda farklı nedenlerle
tutulan çeşitli kayıtlardaki sağlıkla ilgili bilgilerin tek bir kayıtta toplanması işlemine kayıt
birleştirme denilir. Böylece bilgiler birbirini tamamlar, bir bütünlük kazanır. Epidemiyolojik
çalışmalar için çok daha yararlı bilgiler elde edilir.
2. Sürveyans
Sürveyans, genel sürveyans ve özel sürveyans olarak gruplandırılabilir.
Sürveyans teriminin genel kullanılış biçimi ile sürveyans hastalığın ortaya çıkışı ve dağılımı
ile diğer bozuk sağlık durumlarını belirleyen etkenlerin sürekli araştırılması anlamına
gelebilir. Bu kontrol ve korumanın etkinliği açısından esastır ve uygun verilerin
toplanması, analizi, yorum ve dağılımını içermektedir. Bu kadar geniş bir tanım,
sürveyansın rutin sağlık bilgi sistemi ile eşdeğer tutar ve bu yüzden, bu iki kavram birlikle
düşünülebilir.
Sürveyansta verilerin toplanması pasif sürveyans, aktif sürveyans ve nöbetçi (sentinel)
sürveyans sistemi olmak üzere üç değişik yöntemle yapılabilir.
Pasif sürveyans: Bu sistemde sahada çalışan ve bildirim yapması istenen sağlık çalışanı
bir üst kuruma devamlı olarak rapor vermektedir. Belirli yasa ve yönetmeliklerle sağlık
hizmeti sunanların bu raporları düzenli olarak yollamaları istenir. Bu sisteme göre sağlık
çalışanı kendisine doldurulması ve yollanması istenen formlar doğrultusunda devamlı bir
şekilde bildirim yapar. Genellikle ülke çapında kurulan bir sistem olup, tüm sağlık
kurumlarını kapsamaktadır. Ancak pasif sürveyans sisteminde sağlık çalışanlarının hiç
bildirim yapmaması, bildirimlerde tutarsızlık olması, bildirimlerin düzensiz ve yavaş olması
sık karşılaşılan sorunlardan bazılarıdır.
Aktif sürveyans: Pasif sürveyansa ait bazı sorunlar çıkması sonucu, denetimin fazla
olduğu bu sürveyans sistemi geliştirilmiştir. Bu yeni sürveyans sistenıinde de bildirimin
yapıldığı merkezle, sağlık verisi toplayan kişi/kurum arasındaki iletişimin arttırılması
amaçlanmıştır. Veri toplayan kişiye/kuruma periyodik olarak yapılan ziyaretlerle ve telefon
edilerek kurulan iletişim sırasında, rapor bildirmelerinin öneminin hatırlatılması ve rapor
yollamaları istenmektedir. Aktif sürveyans sistemi genellikle daha seyrek ancak toplum
için ciddi tehlike oluşturan hastalıklarda kullanılabilir. (Çiçek hastalığının eradikasyonu
programında olduğu gibi). Bu tip sürveyans sisteminde pasif sürveyans sistemine göre
daha fazla faaliyet vardır. Maliyet-yarar açısından oldukça pahalıdır. Bu nedenle aktif
sürveyans sistemi, toplumun bir hastalık etkeni ile karşılaşması durumunda veya bir
epidemi sırasında olduğu gibi belirli bir zaman aralığında, belirli bir hastalıkla sınırlıdır.
Örneğin, sağlık birimleri devamlı olarak bildirimi zorunlu hastalıkları Halk Sağlığı
Müdürlüğü’ne bildirmekle yükümlüdürler. Bu pasif sürveyansa bir örnektir. Ancak polio
eradikasyonu programında ise, sağlık birimleri devamlı polio vakalarını bildirdikleri gibi,
İl/ilçe sağlık töneticileri tarafından sağlık birimleri devamlı olarak polio vakalarını
bildirmeleri hatırlatılır. Bu ise aktif sürveyansa bir örnektir,
Nöbetçi (Sentinel) sürveyans: Sağlık yöneticileri tüzüklerle oluşturulmuş pasif tam
kapsamlı sistem yerine zaman zaman nöbetçi (sentinel) sürveyans sistemi kurarlar.
Sentinel sürveyans sistemi daha hızlı daha uygun ve bazen de daha ucuz bir sistemdir. Bu
sistemde örneklem grubu olarak bölgedeki bazı sağlık kurumları seçilir, bu örnek mümkün
olabildiğince bir coğrafik ve demografik yayılım genişliğinde olmalıdır. Bu kurumlar söz
konusu hastalığın bulunduğu bölgelerdeki sağlık kurumları arasından seçilir. Bir sentinel
sürveyans sisteminde önceden bildirimi yapması kararlaştırılmış sağlık kurumları bir ya da
daha fazla duruma ait tüm vakaları bildirmeyi kabul etmişlerdir. Seçilecek kurum hastane,
özel klinikler gönüllü olarak bu bilgileri, standart tanılara göre toplamayı kabul etmeleri
gerekmektedir. Bu sürveyans genellikle halk sağlığı problemi olan sık görülen hastalıklar
için kullanılır. Ayrıca sentinel sürveyans sistem içinde aktif ve pasif sürveyans
kullanılabilir.
Bazı ülkeler tarafından sentinel sürveyans merkezleri kullanılmaktadır. Ülkeler bazı sağlık
kurumlarının (genellikle gönüllü olan) rutin bildirim sistemine ait kayıtlardan ilk
değerlendirme yapılır ve bu değerlendirme sonuçlarına göre bölge hakkında bilgi sahibi
olunmaya çalışılır. Bu nedenle doktor, hemşire gibi personel eksikliği olan ve eğitim
eksikliği nedeniyle sürveyans sistemi işlemeyen bölgelerde ve sağlık kurumlarından
yeterince doğru bilgi alınamayan bölgelerde bu sistem önerilebilir.
Sürveyans teriminin özel kullanım biçimi, doğal afette bulaşıcı hastalıkların yayılması, bir
kıtlıkta beslenme durumu veya bir salgın örneklerinde olduğu gibi özellikle önemli bir
sağlık sorunu veya hastalık için kurulmuş özel bir bildirim sistemini ifade eder. Böyle bir
sürveyans sistemi sıklıkla sınırlı bir zaman aralığı için örgütlenir ve bir sağlık müdahale
program yönetimi ile yakından bağlantılıdır. Bunlar insidans hakkındaki bilgilere acil olarak
gereksinim duyulduğu, fakat rutin bilgi sistemlerine güvenilmediği zamanlar kurulurlar.
Bunun nedeni, nüfusun rutin bildirim sistemi ile ulaşılacak kesiminin düşük olması,
bildirimlerin çok yavaş olması veya sistemin kendisinin hatalı olması ve kısa zamanda
düzeltilemeyecek olması olabilir.
Bölgeler yeni sürveyans faaliyetlerini, en azından başlangıçta genişletilmiş bağışıklama
kampanyası, kolera veya sıtma için özel kontrol programları gibi sürekli bir program
yürütülen hastalıklar veya sorunlar için sınırlandırılmalıdırlar.
Sürveyansın amacı, sıklığı belirlemek için (genellikle insidans) analiz edebilecek bilgileri
hızla sağlamak ve kim, nerede ve ne zaman sorularını yanıtlamaktır.
Epidemiyolojik sürveyansın başlıca kullanım alanları şunlardır:
. Salgınları teşhis etmek ve hastalığı kontrol etmek için etkin girişimlerin yapılmasını
sağlamak,
. Özel bir kontrol programın uygulanmasından önce ve sonra, sorunun boyutlarını
karşılaştırarak bu kontrol programının uygulanması ve etkinliğini izlemek
. Hangi sağlık ve hastalık sorunlarının önemli olduğunu ve dolayısıyla özel önlemler
almaya değer olup olmadığını göstererek, sağlık programlarının planlamasına yardım
etmek ve aynı zamanda önceliklerin belirlenmesine yardımcı olmak.
. Yüksek risk gruplarını (örn.; yaş ve iş), sorunun yaygın olduğu coğrafi bölgeleri ve aynı
zamanda oluşan değişiklikleri (örn, mevsimlere göre veya yıldan yıla) belirlemek ve
programların planlanmasına yardımcı olmak.
. Vektörler, rezervuar hayvanlar ve bulaşıcı hastalıkların geçiş yolları ile dinamiği
hakkındaki bilgileri arttırmak.
3. Vakaların tanımı
Sürveyans sistemi kurulmasında en önemli adımlardan biri, bir vakanın nasıl
tanımlanacağına açıkça karar vermektir. Bunun başarılamaması kolaylıkla karışıklıklara ve
yanlış anlaşılmalara neden olabilir. Örneğin sıtmanın endemik olduğu bir bölgede ateş,
baş ağrısı ve vücut ağrıları olan hastalar sıtma olarak kabul edilebilir ve bu hastalara
sıtma tedavisi verilebilir. Fakat Sağlık Bakanlığı, muhtemelen yalnızca pozitif kan yayması
ile doğrulanmış olan hastaları vaka olarak kabul edecektir.
Bu sorunları ortadan kaldırmak amacıyla bazı hastalıklar için tanı kriterleri konulmalıdır ve
vakalar uygun bir şekilde olası, ve kuvvetle olası veya kesin gibi gruplara ayrılmalıdır.
Örneğin, ateş, baş ağrısı ve vücut ağrıları olan bir hasta olası bir sıtma vakası olarak
adlandırılırken, sıtma tedavisine iyi yanıt vermiş bir hasta kuvvetle olası bir vaka olabilir.
Kesin bir sıtma vakasından, ancak sıtma parazitleri kan yaymasında görüldüğü zaman söz
edilebilir. Bununla birlikte, sıtmanın endemik olduğu bölgelerde, özellikle çocuklarda, bu
tür semptomlar başka hastalıklara da bağlı olabilir (Şekil 10)
Bir vakanın, atağın veya başvurunun nedeninin iyi tanımlanamaması yaygın bir sorundur.
Sıklık tahminlerinde ve sıklıkların değişmesi hakkındaki kararlarda hatalara yol açabilir.
Özellikle bir hastayı veya olayı vaka olarak kaydetmek için kullanılan kriterler açıkça
tanımlanmalı ve pratik olmalıdır. Aynı zamanda olası, kuvvetle olası ve kesin vakaları
bildirirken de kriterler açık olmalıdır, Örneğin, sıtmada ateşi olan herkes mi yoksa yalnızca
ateşe neden olan başka nedenlerin saplanamadığı çocuklar mı bildirilmelidir? Pozitif
laboratuvar tanısı da gerekmez mi? Seçilen kriter gerçekçi ve kolayca anlaşılabilir
olmalıdır. Tablo 8’de, birinci basamak sağlık hizmeti çalışanları tarafından, belli
hastalıkların olası vakalarının bildirimi için semptom ve belirtilerin kullanılmasına bazı
örnekler verilmiştir Bunlar yalnızca önerilen kriterlerdir, farklı durumlara uygulamak için
üzerinde değişiklikler yapılmalıdır.
Şekil 10. Tanı kriterlerinin olası, kuvvetle olası ve kesin sıtma vakalarının tanımlanması
için kullanılması
Tablo 8. Birinci basamak sağlık personelinin olası vakaları bildirimi için belirti ve bulgulara
dayalı standart tanı kriterlerine örnekler
Sağlık çalışanlarının bu kriterleri nasıl uygulayacakları konusunda eğitime gereksinimleri
vardır, onların bu kriterleri kendiliklerinden uygun bir şekilde uygulayabilecekleri
düşünülmemelidir. Personele eğitim vermenin en mükemmel yolu, her çalışana bir vaka
tarifi vermek ve her birine ayrı ayrı kriterlerin yeterli olup olmadığı, böylece vakanın rapor
edilip edilemeyeceğini sormaktır.
Genellikle, dikkatlerin çekilmesine ve konuların aydınlatılmasına yol açan iyi bir tartışma
için, yeterli görüş ayrılıkları olur.
4. Vakaların bildirimi
Sağlık grup başkanlığına, sunulan raporlardan bölgedeki her vaka hakkında bilgi
edinebilmesi gerekir. Ayrıntılar yerel koşullara göre değişebilir ve bunun dışındaki bilgiler
yalnızca yol göstericidir.
Bilginin temeli, vakaların sıklığı ve teşhisi ile ilgilidir. Pek çok durumda aşağıdaki ayrıntılar
hakkında daha fazla bilgi gerekebilir: isim, yaş, (yaklaşıkta olabilir), cinsiyet, adres (en
azından köy ismi), iş, aşılama veya tedavi durumu (eğer uygulanmışsa) hastalığın
başlangıç tarihi ve süresi, ölüm olup olmadığı, infeksiyonun yeri (eğer biliniyorsa).
infeksiyonun kaynağı (eğer biliniyorsa) ve izlenilmesi gerekebilecek infeksiyona maruz
kalmış kişilerin isimleri.
Hastalığın karantina düzenlemeleri kapsamında olduğu veya olası bir salgına yol açması
gibi bazı durumlarda bildirim için hızlı hareket etmek gerekebilir ve bildiren kişi durumu,
bölge merkezine telefonla veya bir haberciyle bildirmelidir. Ayrıntılı bilgiler posta ile
gönderilen bildirim formları veya raporlarla daha sonra izlenebilir. Yerel koşullara bağlı
olarak bildirimler haftalık veya aylık olarak gönderilebilir.
5. Sürveyans sisteminin bilgi kaynakları
5.a. Sağlık kuruluşları
Bilginin asıl kaynakları, çoğu zaman hastaneler, sağlık birimleri, klinikler ve özel
hekimlerini içeren sağlık kuruluşlarından gelen hastalık raporlarıdır. Bu vakalarda, daha
fazla araştırma yapmadan kesin bir tanı koymak mümkün olmayabilir. Güvenilirlik, olası
ve kuvvetle olası vakalar için belirtilmiş kriterlere uyulup uyulmadığına bakılarak
saptanabilir.
İdeal olan, her sağlık kuruluşundaki kıdemli kişilerin, her vaka hakkındaki bilgiyi veya
derlenmiş verilen bir raporla düzenli aralıklarla göndermekten sorumlu tutulmalarıdır.
Aktif vaka tespitine girişildiğinde, bölge personelinin, vaka kayıtlarını ve hatta kişisel Vaka
notlarını gözden geçirmek üzere, sağlık kuruluşlarını ziyaret etmesi gerekir.
Yöre halkı tarafından sağlık kuruluşlarının yöre halkı tarafından kullanılmasında sağlık
kuruluşunun evlerine olan uzaklığından etkilendiği kadar tedavi ücretleri gibi diğer
faktörlerden de etkilendiği için, bu bilgi kaynaklarının çoğunda eksiklikler vardır. Buna ek
olarak, sağlık ocaklarının bölgede eşit dağılmaması da bir diğer faktör olabilir. Eğer bir
köyün hemen yanında bir aile sağlığı merkezi varken, diğer bir köy 20 km. uzakta ise, iki
köy için bildirilen insidans hızlarının karşılaştırılması doğru olmayacaktır. Aynı zamanda,
hastalık ve koşullar karşısındaki yerel davranışlar hakkındaki bilgi de önemlidir. İl/İlçe
sağlık yönetim ekibi, iyi yerel bilgilere sahip olmakla, sağlık kuruluşlarından gelen rutin ve
sürveyans verilerindeki pek çok eksikliği telafi edebilir.
5.b. Ölüm kaydı
Ölüm kaydı, ölümlerin yüksek oranda kaydedildiği sağlık kurumlarında yararlıdır. Kayıtlar,
az sayıda ölümün geniş bir alana dağıldığı salgınlarda çok yararlı olabilir.
5.c. Laboratuvarlar
Laboratuvarlar, bir infeksiyon ajanını ayırmak veya teşhisi doğrulamak için özel testlerin
gerekli olduğu durumlarda yararlı olacaktır.
5.d. Toplum
Bazı önemli hastalıklar ve sorunlar hakkındaki toplum sürveyansı, toplum liderleri ve
birinci basamak sağlık kuruluşlarındaki ilişkisi kurularak toplum ve birinci basamak sağlık
personeli ile bütünleşebilir.
Seçilmiş bazı sorunlar ve hastalıklar için toplum üyelerinin bildirimde bulunması istenebilir.
Bu durumda, toplulukla bir arada çalışmak ve işbirliğini sağlamak için çaba gösterilmelidir.
Bu açıdan öğretmenler, dini liderler ve devletin yönetim görevlileri özel bir öneme
sahiptir. Radyo yayınları, özellikle uzak alanlarda tanıtım için kullanılabilir, Halk tarafından
bildirilen vakaların, bir sağlık çalışanı veya laboratuvar tarafından kontrol edilmesi de
gerekebilir.
5.c. Salgınların incelenmesi
Salgın hastalıkların araştırılması ve tüm olası vakaların tespit edilmesi gerekebilir. Bir
salgında tüm aktif vakaların bulunması önemlidir. Bu amaçla, çevredeki köylerde saha
araştırmaları düzenlenmesi gerekebilir. Bir salgında bilinen tüm vakaların ayrıntıları
kaydedilmeli ve bildirilmelidir.
6. Verilerin analizi ve sunulması
Toplanan verilerin analiz edilmesi, basit, fakat anlaşılır bir şekilde sunulması gerekir.
Bunun nasıl yapılacağı yerel koşullara bağlıdır.
Resmi kayıt, kaydedilen bilgileri içeren bir defler veya dosyadadır. Her vaka bir resmi
deftere işlenebileceği gibi, her bir durum için ayrı bir resmi kayıt kullanılabilir. Ayrıntılar,
özellikle isim ve adresler, önceki kayıtlarla karşılaştırmalı, böylece bir vakanın birden fazla
sayılmasından kaçınılmalıdır.
Bildirim süresinin (örn. Aylık) sonunda, kişi (örn. Yaş ve cinsiyet) ve yer (örn. salgının
başladığı köy) özelliklerine göre vakaların tabloları hazırlanabilir. Eğer gerekiyorsa, ölüm
sayıları da bildirilmelidir. İdeal olanı vakaların hastalığın başladığı tarihe göre
bildirilmesidir. Fakat uygulamada, hastalığın teşhisinin konulduğu tarihe göre bildirmek
daha pratik olabilir.
Belli bir bildirim süresi için (örn. Bir yıl) halk sağlığı müdürlüğü/toplum sağlığı merkezi
vakaların nerede nasıl oluştuğunu bölge haritası üzerinde toplu iğne kullanarak
gösterebilir, Buna nokta haritası da denir ve hastaların en yaygın olarak nerelerde
oluştuğu hakkında bilgi verir. Özellikle, kümelenmiş vakalar bir hastalığın belli bir yörede
daha yaygın olduğunu veya bir salgın olduğunu gösterebilir.
Toplum sağlığı merkezide toplam yeni vaka sayısı veya insidansı kontrol etmeyi
sürdürmelidir. En iyisi, her bildirim süresi sonunda, vakaları grafik ve şema üzerinde
göstermektedir. Yaş, cinsiyet ve iş gibi kişi özelliklerinin zaman içindeki insidanslarının
analizi, yüksek risk gruplarının belirlenmesine yardımcı olabilir. Uzun süreli zaman
aralıklarındaki trendIer, analizlerin yıllarca sürdürülmesiyle ortaya çıkarılabilir. Zaman
trendleri yorumlanırken, mevsimsel değişiklikler göz önüne alınmalıdır. Yeni bir bildirim
veya sürveyans sistemi kurulduğunda, bildirimlerin tamlığının artacağı, dolayısıyla yanlış
bir sıklık artışı izlenimi vereceği hatırlanmalıdır. Tam tersine, bir sistem aylar veya yıllardır
yürütülüyorsa, bildirimlerde bozulma eğilimi vardır ve eksik bildirim, hatta raporlarda
yanlışlıklar olabilir. Bu durum, genellikle denetimlerin geliştirilmesini ve sağlık personelinin
yeniden eğitilmesini gerektirir. Uygulamada hız yerine toplam vaka sayılarının kullanılması
daha yaygındır. Vaka sayılarının kullanılması nüfusun büyüklüğü değişmediği sürece
yeterlidir. Bununla birlikte, değişik bölgelerin veya bölgedeki nüfusun değişik gruplarının
karşılaştırılmasında, gerçek veya risk altındaki nüfusun payda olarak kullanılmasıyla
hızların hesaplanması gerekebilecektir.
7. Bilgilerin aktarılması ve kullanılması
Bir bildirim veya sürveyans sisteminden elde edilen bilgiler, bu bilgilerin ne anlama geldiği
de açıklanarak aktarılmalıdır. Bu bilgiler, aşağıda belirtilenler başta gelmek üzere, tüm
ilgili kişilere iletilmelidir;
. Halk Sağlığı Müdürlüğü ve Türkiye Halk Sağlığı Kurumu: dolayısıyla yerel koşullar
hakkında bilgilendirilmiş olurlar ve daha geniş alanlar için bilgi derleyebilirler.
. Veriler ve raporların ham halini göndermiş olan birinci basamak sağlık personeline,
. Başta bütün bölge personeli olmak üzere, toplum sağlık programlarının örgütlenmesiyle
ilişkili sağlık personeline,
. Köy ihtiyar heyetleri ve diğer yöresel örgütlere,
. Gönüllü ve resmi olmayan kuruluşlara,
. Yerel radyo istasyonları gibi kitle iletişim araçlarına,
Bununla birlikte, böyle bir bildirim ve sürveyans sistemine sahip olmanın asıl nedeni, bu
bilginin, sağlık programları ve hastalık kontrol faaliyetlerinin planlamasının
geliştirilmesinde kullanılması gerektiğidir. Eğer bu bilgi kullanılmadan kalırsa, bir bildirim
veya sürveyans sisteminin örgütlenmesi personel, zaman ve para kaybından öteye
gitmez!
Sonuç olarak sürveyans sistemi aktif ve dinamik bir sistem olup, her kademeden gelen
verilen toplama, analiz etme, yorumlama, durumu ve yorumları bilgi gelen merkezlere
geri göndererek onları bilgilendirme ve yeniden planlama yapma şeklinde özetlemek
mümkündür İyi işleyen bir genel ve özel sürveyans sistemi, sağlık hizmetinin temelini
oluşturmaktadır. Aile Sağlığı Merkezi, Toplum Sağlığı Merkezi, Halk Sağlığı Müdürlüğü ve
T. Halk Sağlığı Kurumu düzeyindeki yöneticilerin başarısı, güçlü sürveyans ağının
kurulmasına bağlıdır.
8. Bölge bildirim sistemlerinin kontrol listesi
. Bildirilen hastalıklar ve sağlık sorunları:
hangi vakalar, episodlar veya başvurular?
kullanılan tanı kriterleri ve tanımlama çalışmaları,
aşırı ve eksik bildirim tahminleri.
. Sağlık bilgi kaynakları:
Sağlık kuruluşları.
doğum ve ölüm kaydı,
laboratuvarlar,
toplum,
salgın incelemeleri.
. Analizi ve sunulması;
resmi kayıtlar,
dosyalar,
aylık grafikler,
nokta haritaları,
özet raporlar
. Bulguların iletişimi:
sağlık bakanlığı ve bölgeler.
birinci basamak sağlık hizmeti çalışanları ve bölge personeli,
köy ihtiyar heyetleri ve örgütler,
resmi olmayan ve gönüllü örgütler,
yerel kitle iletişim araçları ve radyo.
. Bilginin sağlık planlamasında kullanılması:
bildirim ve sürveyarıs sisteminin kapsama düzeyi,
toplum sağlık programlarında gelişmeler,
geliştirilmiş bölge sağlık planları,
bölge sağlık durum göstergelerindeki değişiklikler.
BİR SALGININ KONTROLU
1. Salgının tanımı
Salgın, genel olarak bir topluluk veya bölgede bir hastalığa ait vakaların beklenenden
fazla sayıda ortaya çıkması olarak tanımlanır.
Her ne kadar değişik hastalıkların salgınları değişik şekillerde olursa da, bölgedeki yönetici
ekibin karışıklıklardan kaçınmak için uygun bir sistematik yaklaşımı izlemesi gerekir. Bu
bölümde, bir salgının araştırılmasında ve kontrolündeki sıralı aşamalar ve doğal olarak,
hastalığa ve yerel çevresel koşullara göre, kullanılan adımların ve işlemlerin nasıl değiştiği
anlatılmaktadır. Bu yaklaşım Şekil Il ‘de şematize edilerek özetlenmiştir. Şekilde de
görüldüğü gibi, yaklaşımda iki ana bileşen önemlidir: inceleme ve kontrol.
Salgınlar genellikle aşağıdaki kaynaklara bağlı olarak ortaya çıkarlar:
. Gıda kökenli salgınlar, örn. Escherichia coli’ye bağlı ishaller, stalilokok infeksiyonu,
salmonellozis.
. Kısa kuluçka dönemli bulaşıcı hastalıklar, örn. kolera, grip, sıtma, kızamık,
. Daha uzun kuluçka dönemli bulaşıcı hastalıklar, viral hepatit, brusellozis,
. Toksik maddeler, örn. kontamine olmuş gıdalar, ensektisidler ve tarımda kullanılan
kimyasal maddeler.
Bir salgın aşağıdaki kişi ve kuruluşlar tarafından fark edilebilir:
. Politikacılar ve öğretmenler gibi toplum liderleri,
. Birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan sağlık personeli,
. Bölge sağlık bilgi ve sürveyans sistemleri,
. Hastaneler.
Muhtemel bir salgını tanımak, sonra salgının süresini ve boyutlarını belirlemek ve nedeni,
bulaşma yolu ve en iyi kontrol yöntemleri hakkında düşünceler geliştirmek önemlidir. Bir
salgın olup olmadığı konusunda karar vermek oldukça politik bir konudur. Bölgedeki
görevlilerin, halka duyuru yapmadan önce, bölgedeki ve merkezdeki diğer
meslektaşlarına danışmaları gerekir.
2. Salgının doğrulanması
Bir salgının araştırılması ve kontrolündeki ana adımlar Şekil Il de gösterilmiştir.
Birinci basamak, soruna tanı koymak için bildirilmiş vakaları tekrar gözden geçirmektir. Bu
genellikle klinik vaka öykülerinin ve laboratuvar testlerinin analizi ile yapılır. Kan veya
dışkı gibi örnekler alınıp ileri tetkikler için gönderilebilir. Eğer laboratuvar olanakları azsa
veya hiç yoksa test sonuçları alınmadan önce klinik tanıya göre harekete geçilmelidir.
Daha deneyimli bir sağlık alışanına danışmak veya öneri istemek gerekebilir.
Bu aşamada vakaları hasta olmayanlardan ayıracak ve onları olası, kuvvetle olası ve kesin
vakalar olarak sınıflayacak teşhis kriterlerinin gözden geçirilmesi gerekir. Bu, klinik olarak
vakalara kolayca tanı konulamadığı veya hastalığın subklinik ya da asemptomatik
infeksiyonlar yoluyla bulaştığı durumlarda özellikle önem kazanır. Salgının neden ortaya
çıktığı konusundaki en iyi bilgi, kuvvetle olası ve kesin vakaların analizi ile elde edilir.
İlerideki deneyimlerin ışığında, daha sonra kriterler değiştirilebilirse de, diğer vakaların
aranmasından önce bu kriterlerin açıkça belirlenmesi de önemlidir.
Yüz yüze görüşme, beceri isteyen bir tekniktir ve sağlık çalışanları, şüpheli vakalardan
hastalıklarının ayrıntıları hakkında bilgi alırken, kendilerini rahat hissetmeleri için onlara
yardımcı olmalıdırlar. Vakalarla görüşme, aynı zamanda temaslıların veya diğer hastaların
belirlenmesine ve salgını açıklayabilecek belirli koşulları tanımaya da yardımcı olur. Yüz
yüze görüşme işlemini standartlaştırmak için, ilk vakalar tam anlamı ile muayene edilip
onlarla görüşüldükten sonra, özel vaka öyküsü formları geliştirilebilir.
Şekil Il. Bir salgının incelenmesi ve kontrolünün ana hatları
Bir salgının doğrulanması, hastalığın insidansının, aynı toplulukta o hastalığın yakın
zamandaki veya önceki yıllarda benzer zamandaki insidansı ile karşılaştırılmasıyla
yapılabilir. Bir ani salgını doğrulamanın ikinci bir yolu da, vakaların aynı zamanda, aynı
yerden gelmiş ve kümelenmiş olmalarıdır. Ancak, kolera gibi bazı hastalıklarda, bir salgın
olup olmadığının doğrulanması için yalnızca bir kaç vakanın araştırılması gerekeceği ve
sonra herhangi bir bildirilmemiş veya Şüphelenilmemiş vaka olup olmadığını bulmak için
özel bir araştırma yapılabileceği hatırda tutulmalıdır. Bu çok önemli adım aktif vaka bulma
olarak adlandırılır. Bazı vakalar, vakaların tanısı kesin olsa da, diğerleri hastalığı hafif
geçirebilir ve yalnızca ayrıntılı soruşturmalar sonunda kesin tanı konabilir.
Bir kez salgının kaynağı bilindiğinde, sonraki vakalar temaslı izlemesiyle bulunabilir.
Temaslı izlemesi, patlamada infeke vakalarla veya aynı infeksiyon kaynağıyla temas eden
herkesin izlenmesidir. Bu bütün vakaların tedavi edilmesi veya izole edilmesi gerektiği
durumlarda büyük bir önem kazanır. Ancak kuluçka süresinin uzun olduğu hastalıklarda
temaslı izlemesi güç bir iştir.
3. Salgının tanımlanması
Hastalığın başlangıç tarihi ve zamanı ile kuluçka süresinde vakaların nerelerde
bulunduklarına kadar, bilinen vakaların yaş, cinsiyet, yerleşim yeri ve işleri hakkında
bilgiler de elde edilmelidir. Bunlara ek olarak diğer ilişkili sorular da sorulmalıdır. Örneğin,
sıtma genellikle gece sokan bir sivrisinek türü (Anopheles) ile bulaşır ve bu nedenle
yerleşim yeri önemlidir. Hastalıkla ilişkili bir bilgi, incelemeyi belli bir konuya
yönlendirmeye büyük ölçüde yardımcı olabilir.
Bir salgın hakkında yanıtlanması gereken temel sorular şunlardır:
. Salgına neden olan hastalık nedir?
. Kaynak nedir?
. Bulaşma yolu nedir?
. Salgın nasıl açıklanabilir?
Bütün vakaların ne yönden benzer oldukları yani ortak yönleri araştırılmalıdır. Vaka
görüşmelerinde kim, nerede, ne zaman soruları hakkındaki tüm bilgilerin analizini
yapmak, yukarıda belirtilen yanıtları bulmak için önemlidir. Analizin ilk aşamalarında
vakaların mutlak sayıları kullanılabilir, ancak daha sonra yaşa ve cinsiyete özel atak hızları
gerekebilir.
4. Salgın insidans eğrisi (ne zaman?)
Hastalığın başlangıç zamanına göre vakaları gösteren grafiğe salgın insidans eğrisi
denir ve analizin temel parçalarından biridir. Bu grafik, patlamanın doğasını ve olası
kaynağını gösterebilir. Nokta kaynaklı veya ortak kaynaklı bir patlama, pek çok duyarlı
kişinin patojen bir ajanla aynı zamanda karşılaşarak, hastalığın kuluçka süresine yaklaşan
kısa bir süre içinde vakalarının insidansında artışla sonuçlanan durumdur. Bu önemli bir
ipucudur. Bu tip patlama, kolera ve tifo gibi su kaynaklı hastalıklarla gıda kaynaklı
hastalıkların özelliğidir. Şekil I 2’de tipik bir salgın eğrisi görülmektedir.
Tek kaynağın uzun bir zaman aralığında sürekli bir maruziyet sağladığı salgınlarda grafik
değişebilir: uzamış nokta kaynaklı patlama. Bu durumda başlangıç ani olacak, fakat
vakaların insidansı hastalığın bir kuluçka süresinden daha uzun bir zaman aralığına
yayılacaktır.
Şekil 12’deki örnekte, maruziyetin 0. günde olduğu varsayılmış ve kuluçka süresi bu
yüzden 2-6 gün arasında, ortalama 4 günde ortaya çıkmıştır. Bu salgın eğrisi bir kolera
salgınındaki insidans eğrisine çok benzemektedir.
Şekil l3’deki örnekte ise kaynak bilinmemektedir ve ilk saptanan vakalar ayın 13. günü
ortaya çıkmış, izleyen vakalar da yaklaşık üçer gün aralarla görülmüştür. Bu, şigellada
olduğu gibi, hastalığın insandan insana geçmesine bağlı tipik bir temasla yayılan salgındır.
Temasla yayılan salgın eğrisinin biçimi (Şekil 13’e olduğu gibi) hastalığın kuluçka süresinin
uzunluğuna ve bulaşma için çevrenin elverişlilik durumuna bağlıdır. Kuluçka süresi
uzadıkça vakaların yaygınlığı da artar. Temasla yayılan salgınlar için kalabalığın derecesi
ve temasın yakınlığı, salgının en yüksek noktasına ulaşmasının hızını belirlerken, duyarlı
nüfusun oranı salgının büyüklüğünü etkileyecektir. Vektör kaynaklı hasatlıklar için,
organizmaların vektör içindeki gelişme zamanları ve vektörün kendisinin gelişmesine
yardım eden koşullar da eğrinin biçimini etkileyecektir.
Bir salgın eğrisi daha fazla bilgi de verebilir. Eğer organizma ve dolayısıyla onun kuluçka
süresi biliniyorsa, olası maruziyet zamanı saptanabilir. Örneğin eğer Şekil 12 bir kolera
salgınını gösteriyorsa, bu durumda maruziyetin, vakaların en çok görüldüğü 3. ve 4.
günlerden 2 veya 5 gün önce (koleranın olağan kuluçka süresi) oluştuğu ortaya çıkabilir.
Aynı şekilde, eğer Şekil 13’deki salgın bir şigella patlamasına bağlı olsaydı, ayın 13.
günündeki ilk vakaların 3 gün önce (şigellanın olağan kuluçka süresi) bir kaynak vakayla
karşı karşıya kalmış olduğu tahmin edilebilirdi. Bilinen bir kuluçka süresinin bu şekilde
kullanılması, infeksiyon kaynağını izlemeye yardım eder.
Şekil 12. Bir nokta kaynaklı patlamanın salgın eğrisi
Şekil 13. Bir temasla yayılan salgının salgın eğrisi
:
Tanı tersine, eğer maruziyet zamanı biliniyorsa, kuluçka süresi hesaplanabilir ve bu da
neden olan organizma için bir ipucudur. Bu, özellikle maruziyet zamanının genellikle
bilindiği gıda kaynaklı hastalıklara uygulanabilir. Örneğin, eğer Şekil 12’deki salgın bir gıda
zehirlenmesi patlaması olsaydı ve yemek 2. günün ortalarında yenseydi, kuluçka süresinin
ortanca değeri 24 saat dolayında hesaplanabilirdi. Bu kuvvetle olası olan organizmanın
stafilokoktan çok salmonella olabileceğini gösterirdi. Burada, kuluçka sürelerinin en iyi
ortanca ve dağılım aralığı olarak gösterildiğine dikkat edilmelidir. Aritmetik ortalama
kullanılamaz, çünkü pek çok salgında, ortalamayı vakaların merkezi kümeleşmesinden
uzaklaştırmaya eğilimli, aşırı derecede uzun veya kısa kuluçka süreleri olabilir.
5. Vakaların kim ve nerede sorularına göre analizi
Vakaların yaş, cinsiyet ve iş gibi kişisel özelliklere göre analizi de infeksiyon kaynağı
hakkında ipuçları verebilir. Eğer ilk vakalar çoğunlukla çocuklarsa, kaynak onların okulları
çevresinde olabilir. Benzer şekilde eğer yetişkin erkekler etkilenmişlerse, kaynak iş
yerlerinde, tarlada veya başka bir yerde olabilir. Yine, değişik nüfus gruplarındaki atak
hızlarını karşılaştırabilmek için hızların hesaplanması gerekebilir.
Bilinen vakaları bir “nokta haritası” üzerinde işaretlemek (Şekil l4’e bakınız), infeksiyonun
olası kaynağını gösterebilir. Bu örnekte olduğu gibi, çoğu kez yalnızca bilinen vakalar
işaretlenebilir. Bununla birlikte, genel nüfusun dağılımını bilmekte önemli olabilir. Örneğin,
eğer bu bölgede nüfusun %70’i kasabada yaşıyorsa, görünüşte kümelenmenin şehirde
olması, gerçekte hastalığın kırsal alanda daha yaygın olduğunun görülmesini engeller.
Kırsal alanda kümelenmiş hasta sayısı kasabadan daha az olsa bile, kırsal alanda ki nüfus
da daha az olduğu için, gerçekte kırsal alandaki hastalık insidansı kasabadan daha yüksek
olacaktır.
Eğer kısa bir zaman süresinde ortaya çıkan vakalar(örn. şigella için 23 gün, kolera için 1
hafta ve tifo için 2 hafta) harita üzerinde bir renkle, bundan sonraki vakalar da değişik
renklerle işaretlenirse, salgının yaygınlığı açıkça ortaya çıkabilir. Vakaların bir bölgede ve
yaklaşık aynı zamanda kümeleşmesi lokalize bir salgını gösteren yer-zaman kümeleşmesi
olarak da adlandırılır,
Şekil 14. Salgının vaka kümelerini gösterin bölge nokta haritası
6. Vaka-kontrol analizi
Kim, nerede, ne zaman sorularına göre yapılan tanımlayıcı analiz, zaman geçirmeden
alınacak uygun kontrol faaliyetleri için, salgının kaynağı hakkında yeterli bilgiyi
sağlayabilir. Bununla birlikte, bazı salgınlarda daha ileri analiz gerekebilir.
Bu analiz için çoğu kez bir vaka-kontrol çalışması yapılır: Hastalar, kuluçka dönemi içinde,
akla gelen olası kaynaklar ile ne tür temasları olmuş olacağını saptamak için soruşturulur.
Aynı sorular, aynı bölgede oturan, fakat hastalığı olmayan bir kontrol grubuna da sorulur.
Her bir vakaya karşı en az bir kontrol alınmalıdır. Kontrolleri seçmenin en, kolay yolu vaka
ile aynı cinsiyette ve yaşlarda (5 yıllık bir sınır içinde), bilinen bir hastalığın olmadığı
komşu evlerden birinde yaşanan biri ile görüşmektir. Görüşmede yönlendirici soru
sormaktan kaçınılmalıdır, bununla birlikte, örneğin insanlar daha önce ne yediklerini
hatırlamakta güçlük çekebilecekleri için, bir kontrol listesi kullanmak çoğu zaman
yararlıdır. Eğer mümkünse, taraf tutan yanıtları kaydetmekten kaçınmak için görüşmeciler
salgının açıklamasını bilmemelidirler.
Vaka-kontrol çalışması teknikleri şunları kapsar:

Olası infeksiyon kaynaklarını saptamak için hem vakalar hem de kontrollerle tam
olarak aynı anketi kullanarak görüşme.
 Vaka ve kontrol gruplarında olası kaynakların her biri ile temas eden kişilerin
oranını bulmak için elde edilen verilerin analizi.
 Önemli bir farklılık olup olmadığını arama.
Örnek; Bir kolera salgınının olası başlangıç yeri olarak üç içme suyu kaynağı
düşünülmektedir. Araştırmacılar, vakalar ve aynı sayıdaki kontrollerle patlamadan 23 gün
öncesinde içmiş oldukları su hakkında görüşerek infeksiyonun gerçek başlangıç yerini
belirlemeye çalışmışlardır. Tablo 9da görülebileceği gibi. muhtemelen herkes birden fazla
su kaynağı kullanmış olmasına rağmen, B su kaynağı salgından daha fazla sorumludur.
Bu teknik, kuluçka süresi uzadıkça daha az kullanışlı olur.
Tablo 9. Kullanılan su kaynağına göre 18 kolera vakasının vaka-kontrol çalışması
Bu tablonun incelenmesiyle, eğer yalnızca 18 vaka soruşturulsaydı, infeksiyonun olası
kaynağının ya A ya da B kaynağı olabileceği görülürdü. Kontrollerin analize eklenmesiyle,
kontrol grubunun çok azının B kaynağından su aldıkları görülmüştür; bulaşık olan B
kaynağıdır. Bazen eğer farklılık çok belirgin değilse, istatistiksel önemlilik testleri
uygulamak gerekebilir. Tabloya bakıldığında, iki kolera vakasının B kaynağından su
almadığı halde nasıl ortaya çıktığı sorulabilir. Böyle bir araştırmada her zaman hatalar
veya yanlış öykü veren kişiler olabilir. Aynı şekilde. B kaynağında su kullandığını söyleyen
3 kontrol, gerçekte kullanmamış olabilir veya su almış, fakat hastalığa
yakalanmamışlardır. Önemli olan vaka ve kontroller arasında istatistiksel olarak fark
bulunamamıştır.
Özellikle gıda kaynaklı salgınlar için başka bir kullanışlı yöntem, belirli yiyecekleri yiyenler
arasında hastalık için atak hızlarını karşılaştırmaktadır. Bu durumda etkene maruz kalmış
nüfusta atak hızı yüksek, etkene maruz kalmamış nüfusta daha düşük olacaktır.
7. Çevresel değerlendirme
Verilerin sistematik analizi, salgının çevresel bir kaynağını da gösterebilir. Bu durum,
toksik kimyasal maddeler veya dışkı bulaşı yönünden, şüpheli gıda veya suyun bir
laboratuvarda incelenmesi için (eğer olanaklar elveriyorsa) örnek alınmasıyla
doğrulanabilir. Hastalık vektörlerinin üreme alanlarının araştırılması da gerekebilir. Bu gibi
incelemelerde, yöreyi bilen yerel bir sağlık görevlisinin yardımı yararlı olabilir.
8. Salgınların kontrolu
Neden olan organizma, kaynağı ve bulaşma yolu bilindiğinde, salgının niçin oluştuğunu
açıklamak muhtemelen kolay olacaktır. Kontrol ölçütleri hastalığa bağlıdır. Bulaşıcı
hastalıkların kontrolü için temel stratejiler, Tablo 10’daki gibi üç başlık altında
özetlenebilir.
Tablo 10. Bulaşıcı hastalığa bağlı bir salgının kontrolü için temel stratejiler
Birinci koruma, “bulaşmayı engelleme” ve “duyarlı kişileri koruma” başlıkları altında
listelenen tüm önlemlerle birlikte, rezervuar olan hayvanların kontrolü ile başarılır. Eğer
tüm bunlar tam anlamıyla uygulanırsa, yeni vaka sayısı büyük ölçüde azaltılabilecektir.
Nitekim temiz su kaynakları ve dışkının doğru bir şekilde yok edilmesi koleranın
yayılmasını önleyebilir, anofel sivrisineklerinin kontrolü sıtmanın bulaşmasını azaltabilir ve
bağışıklama küçük çocukları kızamıktan koruyabilir.
İkincil koruma, subklinik vakalar ve taşıyıcıların bulunması ile temaslı izlemesi ve
sürveyansla başarılır.
Üçüncül koruma, vakaların veya taşıyıcıların tedavi edilmesi ve böylece organizmaların
daha fazla yaymalarının önlenmesidir.
Bu yüzden, bir salgının kontrol edilmesindeki ana başlıklar şöyledir:
.”Kaynağa ve bulaşma yollarına yönelik önlemler” Kontamine olmuş suyun kullanılması
yasaklanmalı veya su dezenfekte edilmeli, infekte gıda yok edilmeli, vektörlerin üreme
yerleri kontrol altına alınmalıdır.
.”Tüm vakaların tedavisi ve izolasyonu” Verilecek tedavi, hastalığa, eldeki olanaklara ve
sağlanan malzemelere göre değişebilir.
.”Yerel nüfusun direncinin arttırılması” Bazı bulaşıcı hastalıklar, ilaçla koruma ile
(örneğin sıtma-P. Falciparum-) veya bağışıklama ile (örneğin poliomyelit ve kızamık)
önlenebilir. Tifo ve kolera gibi bazı hastalıkların salgınlarında aşılamanın göreceli olarak
etkisiz olduğu akılda tutulmalıdır.
Sürekli sürveyans için, salgının akut fazında, özel risk altındaki şüphelileri gözlem altında
tutmak gereklidir. Bir kez salgın kontrol altına alındıktan sonra, kontrol önlemlerinin etkin
olup olmadığından emin olmak amacıyla, yeni vakalar için sürveyans yapılmalıdır. Bunu
göstermek için rutin bildirim sistemi yeterli olmayabilir ve özel sürveyans gerekebilir. Bu
durumda toplum sürveyansı, yeni vakaların tanınması ve bildiriminde önemli bir araç
olabilir.
9. Salgının bildirimi
Hastalıkların kontrolü ile ilgili yetkililerin kendi önlemlerini alabilmeleri için. İl/ilçe sağlık
yönetim ekibinin önemli bir salgını, Sağlık Bakanlığı/Türkiye Halk Sağlığı Kurumu’ndaki ve
bölgedeki diğer meslektaşlarına olabildiğince erken bildirmesi gerekir. Salgın hakkında
kısa bir rapor yazılmalı ve bu rapor gelecekte olabilecek benzer salgınları önlemek için
alınacak önlemler hakkında öneriler içermelidir.
Rapor aşağıdaki noktaları kapsamalıdır;
. Neden olan organizma ve olanaklı bulaşma yolları,
. Salgın eğrisinin, coğrafi dağılımın ve vakaların ana özelliklerinin tanımIanması,
. Salgının muhtemel veya kesin nedeninin açıklanması,
. Uygulanan hastalık kontrol önlemleri,
. Salgının tekrarlanmasını önlemek için iyileştirme önerileri.
Rapordan birer kopya yerel sağlık yöneticisine, Sağlık Bakanlığı(Türkiye Halk Sağlığı
Kurumu)’na, bölgedeki üst düzey hükümet yetkililerine. bölgesel sağlık kuruluşlarında
görevli sağlık çalışanlarına, toplum liderlerine ve diğer yerel örgütlere dağıtılmalıdır.
10. Bölge salgın özet inceleme listesi
. Bir salgın var mı? sorusuna yanıt verebilecek bilgileri toplayın.
- Olası hastalıklar yönünden vakaları yeniden gözden geçirin ve olası, kuvvetle olası
ve kesin vakalar için teşhis kriterlerini tanımlayın.
- Vakalar için sağlık bilgi sistemini kontrol edin.
- Saptanamamış vakaları araştırın,
- Daha önceki endemik durum ve yerel bilgileri gözden geçirin.
. Salgını tanımlayın:
- Ne zaman? salgın insidans eğrisi,
- Nerede? vakaların harita üzerinde gösterilmesi.
- Kimj? vakaların özellikleri,
- Paydayı tahmin etmek için risk altındaki nüfus hakkında bilgi toplayın.
. Bu salgının nedeni nedir? sorusunu yanıtlayın:
- Sebep olan etken.
- Kaynak ve bulaşma.
- Maruziyet.
- Duyarlılar ve yüksek risk grupları.
- Açıklamanın test edilmesi için vaka kontrol yöntemini kullanın,
- Laboratuvar incelemesi için örnekler toplayın.
. Belirli hastalıklar için kontrol önlemlerinin alınnıası:
- Kaynağa yönelik önlemler alın,
- Bulaşmayı engelleyin.
- Duyarlı kişileri koruyun.
- Yetkililere haber verin.
- Rapor yazın ve dağıtın.
EPİDEMİYOLOJİK SAHA ARAŞTIRMALARI
Saha araştırmalarının (surveyans) kullanım alanları
Saha araştırmaları, birçok gelişmekte olan ülkede olduğu gibi, rutin sağlık bilgi veya
sürveyans sistemleri ile toplanamayan ek bilgilerin toplanmasında çok yararlı
yöntemlerdir. Bununla birlikte, saha araştırmaları personel, zaman ve para gerektirdiği
için, il/ilçe sağlık yönetim ekibinin gerek duyulan her bilginin raporlardan veya diğer
bakanlıklardan elde edilemeyeceğine ve bunu elde etmekte en uygun yolun bir araştırma
yapmak olduğuna ikna edilmesi gerekmektedir.
İl/ilçe sağlık yönetim ekibi, epidemiyolojik bir saha araştırması yapılmasının gerektiği
birçok durumla karşılaşacaktır. İl/ilçe sağlık yönetim ekibi genellikle planlama ve
protokolün hazırlanmasında doğrudan sorumlu değildir. Ancak bunların yerel olarak
uygulanmasında bu ekibe gerek olabilir ve İl/ilçe sağlık yönetim ekibi, araştırmanın neden
yapıldığını ve her basamağın gerekçelerini bilmelidir.
İl/ilçe sağlık yönetim ekibi bir epidemiyolojik saha araştırması düzenlemek istediğinde,
bağışıklamanın kapsama düzeyini tahmin etmek gibi çeşitli fırsatlar da ortaya çıkacaktır.
Bir grup gebenin neden izlenemediğini bulmak veya çocukların aşılarının yapılıp
yapılmadığını ya da parazitoz gibi hastalıklar için okul çocuklarını taramak gibi faaliyetler
de örnek olarak verilebilir. Saha araştırmasına katılacak toplum içindeki kişilere her zaman
bazı sağlık hizmetlerinin sunulması önemli ilkedir: hizmet vermeden saha araştırması
olmaz!
Kesitsel saha araştırmaları (prevalans araştırmaları), kişileri belirli bir zaman
kesiminde inceler ve bu yüzden, malnütrisyon ve tüberküloz gibi göreceli olarak daha
uzun süren enfeksiyonlar veya durumlar için prevalans verilerini sağlarlar. Eğer araştırılan
durumun insidansı bu haftalar boyunca çok fazla değişmeyecekse, “zaman kesimi” bir kaç
haftaya veya aya kadar uzayabilir. Bununla birlikte, önemli ölçüde mevsimsel iniş çıkışlar
gösteren bir hastalık veya olay için saha araştırmasının yapılmasında yılın en uygun ayı
seçilmelidir.
Longitudinal saha araştırmaları yani izleme dayalı araştırmalar, örneğin, yeni kızamık
veya tüberküloz vakaları, ya da antenatal kliniğe ilk kez başvuran gebe kadınların sayısı
gibi, bir zaman süresinde oluşan tüm yeni vakalar veya olaylar hakkında bilgi toplar ve bu
yüzden insidans verileri sağlar. Insidans verilerinin toplandığı zaman süresi mutlaka
tanımlanmalıdır. Longitudinal çalışmalar, bulaşıcı hastalıkların sürveyansına benzer bir
şekilde düzenlenebiIir.
Kıdemli bölge sağlık personeli yaygın sorunlar için kendi kesitsel çalışmalarını bu konuda
uzman kişilere danışarak düzenleyebilmelidir. Ancak longitudinal çalışmalar daha
karmaşıktır ve bunlar için çok daha fazla yardım istenmelidir.
Kesitsel saha araştırmalarının temel özellikleri şunlardır:
. Prevalans hakkında bilgi sağlar.
. Tanımlayıcı bilgilerin elde edilmesi, taramalar ve hizmetlerin kullanılmasının
tahmin ediImesinde yararlıdır.
. Nadir görülen hastalıklar ve olaylar için yararlı değildir.
. Planlanması ve yürütülmesi oldukça çabuk ve kolaydır.
. Yorumlaması güç olabilecek prevelans verileri sağlar.
. Eğer iki kesitsel saha araştırması yapılırsa, bir insidans tahmini verebilir.
Bir epidemiyolojik araştırmada beş ana aşama vardır:
. Saha araştırmasının gerekliliğinin ortaya konması ve amaçların belirlenmesi.
. Örneklemin ve örnekleme yöntemlerinin belirlenmesi.
. Saha araştırmasının düzenlenmesi ve uygulanması.
. Analiz, bulguların yorumu, sunumu ve öneriler.
. Bulguların sağlık planlamasında ve hastalık kontrolünde kullanılması.
Bir araştırmanın her safhasında yapılacak en ufak hata dahi araştırmanın sonuçlarının
güvenirliliği kaybetmesine yol açacağı için, araştırma planlanması ve uygulaması sırasında
maksimum dikkat ve titizliğin gösterilmesi gerekmektedir.
a. Saha araştırmasının gerekliliğinin ortaya konması ve amaçların belirlenmesi;
Erken bir aşamada, İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin öncelikle hangi soruların sorulacağını
belirlemesi ve sonra bir saha araştırmasının gerçekten gerekli yanıtları sağlayıp
sağlayamayacağına karar vermesi önemlidir. Araştırmanın sorusu basit ve açık olmalıdır.
Örneğin: Bu köydeki 12-36 aylık çocuklar arasında malnütrisyon prevalansı nedir’?
Amaç, o bölgede yaşayan 12-36 aylık çocuklar arasında hafif, orta ve ağır malnütrisyon
prevalansını belirlemek olabilir.
Amaçlara uygun olarak araştırılacak nüfus belirlenir. Hafif, orta ve ağır malnutrisyon için
kriterler konulmalıdır. Soruların kesin ve belirtilen amaçların açık olmaması saha
araştırmalarındaki çok yaygın hatalardandır.
b. Örneklemin ve örnekleme yöntemlerinin belirlenmesi;
Araştırmaya alınacak kişilerin tümü referans nüfus olarak adlandırılır, fakat bu kişilerin her
birinin incelenmesi çoğu zaman mümkün değildir. Referans nüfustaki her bir kişinin,
çalışma kapsamına alınmada eşit bir şansa sahip olduğu, çalışma nüfusu denilen bir
örneklem seçilmesi daha yaygın bir uygulamadır. Bu yolla seçimden gelen taraf tutmadan
kaçınılmış olur ve çalışma nüfusu büyük bir olasılıkla referans nütusu temsil edebilir.
Yanlış veya eksik örnekleme, saha araştırmalarında yapılan diğer bir yaygın hatadır.
Nüfusun tamamı üzerinde çalışmak çok fazla zaman, insan gücü ve para isteyebilir.
Bundan başka, böylesine büyük bir grubun incelenmesi hatalara neden olabilir. Bununla
birlikte, bir salgın sırasında tüm vakalarla görüşmek gerektiği zaman veya çalışma için bir
grup seçilmesinin toplumda “ayırım yapılıyor” duygusunu yaratılabileceği bazı durumlarda,
nüfusun tamamının incelenmesi gerekebilir.
Bir saha araştırması planlanırken, kimlerin inceleneceğinin tanımı önemlidir. Örneğin,
hangi cinsiyetin, yaş grubunun, işin ve bölgenin araştırma kapsamına alınacağına karar
verilmelidir.
Kesitsel araştırmalarda evreni temsil edecek şekilde örnek büyüklüğü belirlenir. Bir
prevalans çalışması için gerek duyulan örneklem büyüklüğü istenilen doğruluğa ve
incelenen konunun prevalansına bağlıdır. Örneğin, lepra prevalansı 100 kişide bir veya
1000 kişide 10 olsun, Bu durumda. 100 kişilik bir örneklemde yalnız 1 vaka beklenebilir ve
bütün gözlemler içinde hiç vaka olmama şansı da vardır. Böyle küçük bir örneklemle,
lepra prevalans hızı hakkında doğru bir değerlendirme yapılması olanaksızdır. 1000 kişilik
bir örneklemde bile yalnızca 10 lepra vakası beklenebilir. Prevalansı %30 olan
şistosomiazis gibi daha yaygın bir durumda. 100-200 kişilik bir Örneklemenin oldukça
doğru bir prevalans hızı verebileceği ve 1000 kişinin muayenesinin büyük bir olasılıkla
gerekmeyeceği söylenebilir. Tablo II, beklenen prevalansın değişik düzeylerine göre en
küçük örneklem büyüklüklerini ve tahmin edilen prevalanstaki örnekleme hatalarının
sınırlarını göstermektedir.
Tablonun kullanılması için, önce tablodan beklediğiniz prevalansa en yakın değere uyan
sütunu seçiniz (eğer beklediğiniz değer %50’den büyükse, bunun I00’den çıkararak elde
edilen değeri kullanımı). Sonra beklenen değere göre kabul edilebilecek örnekleme
hatasına uyan satırı seçiniz.
Tablo İl. Bir prevalans araştırmasında, beklenen prevalans hızlarına göre en küçük
örneklem büyüklüğü
Gerekli örneklem büyüklüğünün hesaplanmasında, tabloda gösterilmeyen değerler için
aşağıdaki formül kullanılır:
n, gerekli en küçük ömekkm büyüklüğüdür.
p, beklenen en boyok prevalans hızıdır (%).
q= 100-p
E, kabul edilebilir örnekleme hatasıdır (%).
Örnek: Eğer p = 0.40: q = 0,60 E = 0.05 ise
=
kişidir.
Örneklem büyüklüğü belirlendikten sonra, örneklemin seçiminde iki ana yöntem vardır;
rastgele (random) ve sistematik örnekleme, istatistiksel nedenlerle, rastgele örnekleme
ile daha temsil edici bir çalışma nüfusu sağlanabilir, ancak uygulamada sistematik
örnekleme yapılması daha kolaydır.
Basit rastgele örneklem seçiminde önemli aşamalar aşağıda verilmiştir:




Örnekleme biriminin ne olacağına karar verilmesi. Örnekleme birimi kişi, hane veya
köy olabilir.
Örneklemenin çekilebileceği bütün uygun örnekleme birimlerinin bir listesinin
yapılması. Bu listeye örnekleme çerçevesi denir.
Örnekleme çerçevesini oluşturan bu listeden, rastgele seçilmesi gereken birim sayısına
karar verilmesi. Buna örneklem büyüklüğü denir. Bu sayının, örnekleme çerçevesindeki
uygun birimlerin toplam sayısına bölünmesi ile örnekleme oranı elde edilir.
Örnekleme çerçevesinden, tüm birimlerin eşit seçilme şansı olacak bir şekilde, yani
rastgele gerekli sayıda birim seçilir. Bu, kura çekerek veya rastgele sayılar tablosu
kullanılarak yapılabilir.
Sistematik örneklem aşağıdaki şekilde seçilebilir.


İlk birim rastgele seçilir.
Sonraki birimler, listedeki her beşinci kişi, hastaneye yatan her üçüncü kişi veya
sokaktaki her onuncu ev gibi, sistematik bir şekilde seçilirler.
 Çoğu kez, birkaç küme oluşturmak için farklı rastgele başlama birimleri seçilir.
Çoğunlukla bireylerden oluşan tanı bir örnekleme çerçevesi elde etmek olanaksızdır. Bu
tür ayrıntılı bilgiler genellikle yoktur ve elde etmek de pahalı ve zaman alıcıdır. Bireyler
yerine, rastgele seçilmiş köyler veya haneler kullanmak buna bir çözüm getirebilir. Ortak
bir değişken hakkında bilgi toplamak için küme örneklem önerilir. Örneğin bağışıklama
araştırmaları için yeterli örneklem büyüklüğü 210 ve küme sayısı 30 olarak belirlenmiştir.
Bu tür bir örnekleme ulaşmak için her kümeden 7 kişi ile görüşmek gerekmektedir. Otuz
köy (haneler kümesi) rasgele seçilir ve sonra her bir kümeden, yine rasgele olarak, yedi
hane veya kişi seçilir. Bu teknik, ilk olarak bağışıklamanın kapsama düzeyini tahmin
etmek için geliştirilmiştir ve günümüzde tanımlayıcı kesitsel saha araştırmalarında yaygın
olarak kullanılmaktadır. Ancak her kümeden 7 kişi ile görüşmek her araştırma için geçerli
değildir. Her araştırma için gerekli örneklem büyüklüğü belirlendikten sonra, örneklem
büyüklüğü küme sayısına bölünerek her kümede görüşülecek kişi sayısı belirlenir. Bu
örnekleme yöntemi, göreceli olarak sık görülen olayların incelendiği durumlarda
uygundur, fakat seyrek görülen olaylarda yeterince doğru tahminler vermez. Aynı
zamanda, sağlık durumundaki değişiklikleri ölçmek için de uygun bir örneklem değildir.
Küme örneklemlerin bazı avantajları vardır:



Köy sayıları gibi, basit bir örneklem çerçevesi gerektirir.
Kişiler gruplar halinde bir arada olduğu için, saha araştırması yapmak daha kolay
ve hızlıdır.
Çoğu kez yerel topluluklar tarafından daha kolay kabul edilir.
c. Saha araştırmasının düzenlenmesi ve uygulanması.
Saha araştırmasının düzenlenmesi sırasında örneklem büyüklüğü tespit edildikten ve
seçildikten sonra, araştırmanın uygulama aşamasına gelinmektedir. Araştırmanın hazırlık
planlarında araştırmada çalışacak personel, araştırmada kullanılacak malzemeler,
finansmanı ve zaman çizelgesi yer almalıdır.
Araştırmanın hazırlık aşaması ve uygulanması sırasında dikkat edilmesi gereken bazı
konular aşağıda verilmiştir.
Katılmama Hızı: Örneklemler iyi seçilse de, eğer hanelerin veya kişilerin büyük bir
bölümü ile ilişki kurulamazsa ya da soruları yanıtlamazlarsa, saha araştırmaları yanlış yola
sevk edici sonuçlar verebilirler. Bu araştırmaya katılmama hızı olarak adlandırılır.
Araştırmada ulaşılabilinenlerle görüşülüp, ulaşılamayanlarla görüşülmemesi sonucu, taraf
tutma (bias) ortaya çıkabilir. Örneğin, kırsal kesimde yapılan bir köy araştırmasının
gündüz yürütülmesi, tarlalarda çalışan genç kadın ve erkeklerle görüşülememesine neden
olabilir. Kişiler, malnütrisyon saha araştırmalarının ücretsiz gıda sağlanmasına yol açması
gibi, yalnızca bazı kazançlar elde edeceklerini düşünürlerse bir saha araştırmasına
katılabilirler. Araştırmada görüşülemeyenler de görüşülenler kadar önemli olabilir.
Araştırmaya katılmama, yaygın görülen durumlar için yapılan saha araştırmalarında, nadir
hastalıklar için yapılan araştırmalar kadar sorun yaratmayabilir. Bütün saha
araştırmalarında, yetersiz örnekleme ve yetersiz katılma hızları aynı ölçüde önemli
sorunlardır.
Katılmama hızını azaltmak için:
 Seçilen örneklemin en az %80”i ile görüşün.
 Araştırmaya katılmayanlara bir kez tekrar gidin.
Tekrar Edilebilirlik; Ölçümlerde kolaylıkla yanlış yapılabilir. Yanlış ölçümler, çoğunlukla
hatalı veya güvenilir olmayan denekler nedeniyle değil, saha araştırmasında çalışanların
hatalı ölçüm yapmalarından kaynaklanır. Buna gözlemci hatası denir. Bununla birlikte,
ölçüm aletleri düzenli kontrol edilmediğinde, örneğin tartının sıfırlanmadığı durumlarda,
alet hataları da olabilir. Başka bir yaygın hata kaynağı da, bilgilerin kayıt formlarına veya
anketlere hatalı geçirilmeleridir
Hatalar aşağıdaki gösterildiği gibi azaltılabilir:

Bütün personel çok iyi eğitilmeli ve yöntemlerin doğru uygulanıp uygulanmadığını
görmek için sık sık kontrol edilmelidir.
 Bir bebeğin nasıl tartılacağı, bir ankette soruların nasıl sorulacağı gibi standart ve
onaylanmış rehberler izlenmelidir.
Anketler; Anketler basit gibi görünebilirler, fakat gerçekte hazırlanmaları şaşırtıcı
derecede güçtür. Anketler, genellikle bir görüşmeci aracılığı ile, kişilerin yakın
geçmişlerinde ne yaptıkları, neler yedikleri, hastalanıp hastalanmadıkları, yakın zamanda
kimlerin öldüğü ve tıbbi bakım için nereye başvurdukları gibi konularda bilgi toplamak için
kullanılırlar. Bu tür bilgilerin başka yollardan elde edilmeleri zor ya da olanaksızdır.
Örneğin, insanların kullanma sularını nerden aldıklarını gözlemek yerine, onlara sorular
sorarak bunu öğrenmek daha kolaydır.
Ancak, insanların yaptıklarını söyledikleri şeylerin, aslında gerçekte yaptıklarından
tamamen farklı olabileceğini akılda tutmalıdır.
Anketin düzenlenmesinden sonra, görüşmeciler kullanılarak araştırma grubuna benzer
küçük bir grupta ön denemesinin yapılması çok önemlidir. Bu, hataları ve belirsizlikleri
düzeltmek ve görüşmecilerin anketin yeni kabul edilen şekli üzerinde eğitimi için
gereklidir.
Görüşmeciler; Soruların yanıtlarını nasıl etkileyebilecekleri konusunda uyarılmalı ve
hangi soruların yansız ve ürkütmeden, belli yanıtların “doğru” olduğunu belirtecek
herhangi bir işarette bulunulmadan sorulması gerektiği konusunda bilgilendirilmelidirler.
Bu yüzden görüşmeci yanıtlar karşısında, onay veya onaylamama, beğenmeme veya
hoşlanma gibi duygularını göstermemelidir. Bu yetenek, ancak dikkatli bir eğitim sonunda
kazanılır. Sağlık çalışanları çoğu zaman iyi görüşmeci olamazlar, çünkü doğal olmakta ve
önerilerde bulunmamakta güçlük çekerler.
Değişkenlerin seçimi; Değişkenler, ya sayısal (örn. yaş) ya da sınıflandırılmış (örn.
hastalığın olması veya olmaması) olarak ölçülen özelliklerdir. Her değişken için gözlemler
tekrar edilebilir olmalı ve saha araştırmasının planlama aşamasında, tüm değişkenlerin
ölçülmesinde ve sınıflandırılmasında standart yöntemlerin kullanılmasını sağlamak için
yeterli zaman harcanmalıdır.
Bir çatışmada hangi değişkenler bulunmalıdır? Değişkenlerin araştırma konusuyla
ilişkilerine göre seçileceği açıktır. Eğer bir değişken analiz aşamasında kullanılmayacaksa
araştırmaya katılmamalıdır. Belirli bir değişkeni katmadan önce, hangi bilgiyi elde etmeyi
umduğunuz konusunda açık olun. Çünkü fazla veri toplamak ve bunları işlemek için
oldukça fazla çaba ve insan gücü gerekebilecektir. Araştırmaya katılan her konunun
gerekçesi açıklanması ve her konu “masrafa değer” olmalıdır. Çalışmaya hangi
değişkenlerin alınacağı düşünüldüğünde yanıt şudur: Konunun gerekliliği kadar çok, fakat
mümkün olduğu kadar az!
Her değişken için:


İyi bir tanım ve
Değişkeni ölçebilecek bir yöntem gereklidir.
d. Analiz, bulguların yorumu, sunumu ve öneriler;
Saha araştırmasının amacına yönelik olarak tablolar oluşturulur ve grafikler çizilir. Daha
sonra verilerin tanımlayıcı istatistikleri hesaplanır. Oluşturulan tablolar, grafikler ve
istatistiksel sonuçların yorumları yapılmalıdır. Saha araştırmasının analiz sonuçları ve
sorunun çözümüne yönelik çözüm önerilerinin de mutlaka oluşturulması gereklidir.
e. Bulguların sağlık planlamasında ve hastalık kontrolünde kullanılması:
Saha araştırmasında ortaya çıkan bulguların, yorumların ve önerilerin ışığı altında bir
sonraki sağlık planında bu soruna yönelik faaliyetlerin yer alması gerekmektedir.
TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ VE BÖLGE SAĞLIK PLANLAMASI
1. Temel sağlık hizmetleri ve bölge sağlık planlaması
Şimdiye kadar bölge ve bölge nüfusunun tanımı, epidemiyolojik ilkeler, epidemiyolojik
sağlık bilgileri ve bildirim, sürveyans sistemi tartışılmıştır. Bu bölüm de, epidemiyolojinin
sağlık planlaması, yönetimi ve değerlendirilmesi fonksiyonlarını desteklemek için
kullanılması ile ilgilidir,
Sağlık planlamasında üç önemli soru vardır:
 Gelecekte nerede olmak istiyoruz? “orada”
 Şimdi neredeyiz? “burada”
 “Buradan” “oraya” nasıl ulaşırız?
İlk soru Nerede olmak istiyoruz?, hizmet verilen bölgeye genel amaç, özel amaç ve
hedeflere yönelik özel plan ve programların geliştirilmesini gerektirir.
İkinci soruya şimdi neredeyiz? Yanıt, toplumun sağlık durumunun değerlendirilmesi;
sağlık kuruluşları, personel, araç gereç ve finansman ile ilgili ulaşılabilir kaynakların
belirlenmesi ve son olarak sağlık kuruluşları ve onların sağlık programlarının ulaşılabilirlik,
kapsama düzeyi, yeterlilik ve etkinliklerinin değerlendirilmesini içerir. Bu sorulara yanıt
verilmesinde, toplumun görüşlerinin de göz önüne alınması çok önemlidir.
Üçüncü soru “buradan” “oraya” nasıl ulaşırız”? plan ve program çerçevesinde ele alınacak
önceliklere göre sağlık faaliyetlerinin ve stratejilerin belirlenmesi, ayrıca gereken yönetim
desteğinin belirlenmesini içerir.
İl/ilçe sağlık planlaması ve yönetiminde bu üç soruya yanıt verilmesi gerekir, fakat elde
edilebilen bilgi hiç bir zaman istenildiği kadar doğru veya tam olmamaktadır. Birçok
durumda, il/ilçe sağlık yönetim ekibi hesaplamaya dayalı tahminlere, bazen yalnızca
varsayımlara dayalı olarak karar vermek zorunda kalacaktır ve gelecek yıl için sağlık
bilgilerinin geliştirilmesi amacıyla kaynak ayrılması gerekecektir. Bununla birlikte, elde
olan sağlık bilgileri niceliği ve niteliği ne olursa olsun, İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin bir
sonraki yılın programlarını yapması için amaçlarını belirlemesi gereklidir.
Bölgenin temel sağlık hizmetleri planlamasında, en azından, temel sağlık hizmetlerinin
aşağıda gösterilen sekiz temel maddesinin göz önüne alınması gerekir, temel sağlık
hizmetleri için tüm maddeler önemlidir ve amaç, tüm maddelerin bölgede uygulanır hale
getirilmesidir.
 Yaygın sağlık sorunları ile bunlardan korunma ve kontrol yöntemleri için eğitim.
 Gıda kaynaklarının sağlanması ve uygun beslenmenin geliştirilmesi,
 Temiz su kaynakları ve temel sağlık hijyeninin sağlanması,
 Aile planlamasını da içerecek şekilde, ana ve çocuk sağlığı hizmetleri,
 Başlıca enfeksiyon hastalıklarına karşı bağışıklama,
 Yerel endemik ve salgın hastalıklardan korunma, bu hastalıkların kontrolü,
 Yaygın hastalıkların ve yaralanmaların uygun tedavileri,
 Temel ilaçlar ve malzemelerin sağlanması.
Hizmet bölgelerinde temel sağlık hizmetlerini geliştirmek için bazı stratejiler
kullanılmaktadır.
Yaygın olarak uygulanan stratejiler aşağıda gösterilmiştir:


Toplumdaki bazı kişilerin eğitilmesi ve kullanılması,
Sağlık programlarının planlanması ve yürütülmesinde toplum katılımı,

Özellikle tarım, eğitim, barınma, sanitasyon ve su sağlanması konusunda sektörler
arası işbirliği,
 Sağlık örgütleri, özellikle resmi ve resmi olmayan kuruluşlar ve özel hekimler
arasında işbirliği.
Her ilin, ilçenin yıllık ve ara dönem sağlık plan ve programlarının bulunması gerekir. Bu
plan çerçevesinde sağlık programları geliştirmede izlenmesi gereken süreç aşağıda
özetlenmiştir. (Şekil 15).
Şekil 15. Bölge sağlık yönetiminin ana hatları
2. Mevcut sağlık durumu
Bölge sağlık planlamasının başlangıç noktası, bölge sağlık profilinin çıkarılması için gerekli
olan bölgedeki mevcut durumun ayrıntılı bir analizidir. Bu, şimdi neredeyiz? sorusunun
yanıtlanmasına da yardımcı olur. Bu profil, iyileştirme çalışmalarının planlanmasında bir
başlangıç noktası olarak, bugünkü durumun görülmesini sağlar. Bununla birlikte, il/ilçe
sağlık yönetim ekibi, şimdi nerede olunduğu ve neler başarılabileceği konusunda gerçekçi
olmalıdır. Sağlık göstergeleri bölgenin mevcut durumunun analizi, özel hedeflerin
gösterilmesi ve bu hedeflere ulaşılıp ulaşılamayacağının saptanması için gereklidir. Bölge
sağlık profilinin güncel olabilmesi için tercihan sürekli, en azından bir yıllık faaliyetler
gereklidir. Bu bilgiler analiz edilmeli, yorumlanmalı ve yaygın olarak ilgililere
duyurulmalıdır. Göstergelerde görülen gelişme görsel yollarla daha geniş kitlelere
iletilmelidir.
Profilde gösterilen ölçütler, ölçülebilir ve elde edilebilir temel ölçütler olmalıdır. Buna ek
olarak, il/ilçe sağlık yönetim ekibinin gerçekçi sağlık plan ve programları hazırlayabilmesi
için, bölgenin tarihi, coğrafi durumu, sosyoekonomik koşulları ve politik sistemi gibi diğer
bilgileri de bilmesi gereklidir. Bölge sağlık profili için önemli göstergeler aşağıdaki gibi
sınıflandırılabilir:
 İl/ilçe/aile sağlığı merkezi/aile hekimliği birimi nüfusu,
 Sağlık durumu; beslenme durumu, morbidite ve mortaliteyi kapsar.
 Sağlık kaynakları; fizik koşulları (bina gibi), insan gücü, finansman ve lojistiği
kapsar.
 Sağlık programları: gebelik ve doğum, çocuk izlemi, çevre sağlığı ve klinik izlemi
gibi hizmetleri kapsar.
3. Bölge önceliklerinin saptanması
Bölge sağlık planlamasında ikinci adım “buradan” “oraya’ nasıl ulaşırız? sorusuna yanıt
vermektir. Bölge sağlık profilinde gösterildiği gibi, bugünkü durumun analizi, bu soruya
yanıt vermek için bir temel oluşturabilir.
Analiz aşağıdakileri tanımlamalıdır:



Temel sağlık sorunları,
Yüksek risk grupları,
Sağlık programlarına ulaşabilirlik ve kapsama düzeyi,
 Bu programların düzenlenmesi ve yönetilmesi,
Bölgenin sahip olduğu sağlık kaynakları hemen her zaman yetersizdir. Bu nedenle
bölgedeki temel sağlık hizmetlerinin geliştirilmesinde önceliklere karar verilmesi önemlidir.
Seçimler yapılmalıdır; hangi nüfus gruplarına, hastalıklara veya altta yatan sağlık
sorunlarına öncelik verilmelidir? Hangi sağlık programlarına daha fazla dikkat veya daha
fazla kaynak ayrılmalıdır? İyi epidemiyolojik sağlık bilgisinin tüm bu sorulara yanıt
vermede yardımcı olması gerekir.
Bu seçimlerin yapılması zor bir işlemdir. Hem sağlık bakanlığının sağlık planı ve
programının, hem de bölgenin kendi öncelikleri hakkında verdiği kararların göz önüne
alınması gerekir. Mevcut sağlık durumu kadar politik, sosyal ve ekonomik faktörler de
karar vermede etkili olmalıdır. Bölgede verilen sağlık hizmetlerinin ülke düzeyinde
belirlenmesine karşın, her bölgenin kendine has özel öncelikli sorunları vardır. Öncelikler
hakkında birçok önemli karar, il/ilçe düzeyinde, il/ilçe sağlık yönetim ekibi tarafından
alınmalıdır ve bu çalışmaya toplumu temsil edenler, yerel kurullar ve yerel yönetimin
planlama sorumluları da katılmalıdır.
Sağlık plan ve programlarında aşağıdaki unsurlar arasındaki denge göz önüne alınmalıdır:

Geliştirici ve koruyucu sağlık hizmetleri için programlar, ana ve çocuk sağlığı
hizmetleri, bağışıklama, beslenme ve çevre sağlığına yönelik sağlık eğitimi.
 Önlenebilir hastalıkların kontrolü için özel programlar hazırlanması. Tüberküloz, sıtma,
kolera, romatizmal kalp hastalıkları gibi bulaşıcı hastalıklar ile, hipertansiyon ve kazalar
gibi seçilmiş bazı bulaşıcı olmayan hastalıklar gibi.
 Temel sağlık hizmetlerine dayalı olarak ve birinci basamak düzeyinde ve/veya devlet
hastanesinde verilen hizmetler yoluyla hastalara tedavi edici hizmetlerin sunulması.
 Sağlık ocakları, AÇSAP merkezleri ve diğer hizmetler yoluyla, bölge halkının yukarıda
belirtilen hizmetlere ulaşılabilirliği.
 Hizmet içi eğitim ve sürekli eğilim programları ile sağlık personelinin geliştirilmesi ve
kalitesinin yükseltilmesi.
 Bütün bu faaliyetler için yeterli ulaşım, iletişim ve gereksinimlerin sağlanması.
Hangi sağlık müdahalelerinin veya programlarının öncelik alması gerektiğine karar vermek
için tek bir “doğru” yol yoktur, fakat bazı “pratik kurallar” yardımcı olabilir. Öncelikler
bölgedeki sağlık durumunun iyileştirilmesine en fazla etkisi olacak faaliyetlere göre
geliştirilmelidir. İl/ilçe sağlık yönetim ekibi, bu faaliyetlerin etkili olarak yürütülmesi ve
yeterli olabilmesi için programlar geliştirmelidir. Bir öncelik çizelgesi, sağlık bilgilerinin
öncelikler hakkında karar verilmesi için kullanılmasında çok yararlı olacaktır. Her hastalığa
kendi göreceli önemi (sıklığı, mortalite ve morbiditesine bağlı olarak), yapılabilecek
müdahalelerin etkinliği ve bu müdahalelerin maliyetine göre basit bir skor verilir. Bu üç
kritere göre bulunan toplam skor, her bir müdahalenin öncelikleri için uygun bir rehber
olarak kabul edilir. Bu üç kriterin her birine, aşağıda görüldüğü şekilde uygun bir puan
verilir.
Sık görülen, ağır seyreden ve yüksek morbidite ve/veya mortalite hızlarına neden olan,
etkin ve ucuz müdahaleler yapılabilecek hastalıklara veya altta yalan sağlık sorunlarına
öncelik verilmesi gerektiği kabul edilmektedir. Epidemiyolojik bilgi ve deneyim, böyle bir
öncelik çizelgesinin yapılması için gereklidir. Skorlamanın yapılması, il/ilçe sağlık yönetim
ekibinin üyeleri ve diğer sağlık personeli ile toplumu temsil edenler, yerel yöneticiler ve
diğer devlet sektörleriyle danışılacak ve tartışılacak bir konudur. Hastalıklar için uygun bir
çizelge düzenlenmeli, fakat aynı zamanda uygun müdahalenin ve sağlık programlarının
nasıl geliştirileceği konusundaki kararlar da alınmalıdır. Aşılama ve temiz su kaynaklarının
sağlanması gibi bazı programlar pek çok farklı hastalıktan korunmayı içerir. Her bir
programın veya faaliyetler dizisinin önceliğinin ortaya çıkması amacıyla, uygun hastalık
skorları birbirleriyle toplanabilir.
Böyle skorlama sistemlerinin başlıca avantajı, bölgeden toplanan bütün epidemiyolojik
sağlık bilgilerinin kullanılmasını ve sırasıyla her önemli sağlık sorunu üzerinde
tartışmaların yoğunluk kazanmasını sağlamaktır. Bazı bulaşıcı hastalıklar düşük sıklıklara
sahip olmasına karşılık ciddi salgılara neden olabilirler ve bu yüzden, bunların uzun
dönemli kontrol programlarına yüksek bir öncelik verilmelidir.
Şekil 16. Örneklerle sağlık önceliklerinin belirlenmesi çizelgesi
4. Yüksek risk grupları
Öncelikleri ortaya çıkarmak için bir diğer yöntem, bölgedeki hangi nüfus gruplarının
öncelik alması gerektiğini göz önüne almaktır. Her erkek, kadın ve çocuk hastalanma ve
ölme riski altındadır, fakat bazı gruplar daha yüksek risk altındadırlar. Bunlar yüksek risk
grupları olarak adlandırılır. Bazı insanlar hem bazı hastalıklara göre yüksek risk
altındadırlar, hem de sağlık hizmetlerini daha az kullanıyor olabilirler. Böylece onlar, aynı
zamanda, gerekli sağlık hizmetlerini alamadıkları için de yüksek risk altındadırlar.
Epidemiyolojik bilgi, kim nerede ve ne zaman sorularının sorulmasıyla bulunabilecek bu
yüksek risk gruplarının tanımlanmasında gereklidir. Sağlık planları, yüksek risk gruplarının
seçilmesine öncelik verebilir ve böylece bu gruplar için temel sağlık hizmetlerinin
geliştirilmesi üzerine yoğunlaşabilir.
Yüksek risk grupları şunlardır:









Toplam nüfusun hemen hemen beşte birini oluşturan 15-44 ya grubu kadınlar.
Yine toplam nüfusun yaklaşık beşte birini oluşturan bebekler ve küçük çocuklar.
Malnütrisyon ve kızamık, ishaller, zatürre ve sıtma gibi bulaşıcı hastalıklara bağlı
ölümlerin büyük bir bölümü bu grupta ortaya çıkar.
İşçiler ve inşaat işlerinde çalışanlarla, özellikle makine ve tehlikeli kimyasal maddelerle
çalışanlar.
Kronik hastalıkları olan yaşlılar.
Tüberküloz gibi enfeksiyon hastalıkları ile teması olan kişiler.
Fakir aileler, düşük gelir gruplarındaki kişiler, geçici tarım işçileri ve yeni göçmenler
gibi belirli kültürel ve sosyoekonomik gruplar.
İnanışlarından veya geleneklerinden dolayı yüksek risk altında olan bazı etnik gruplar
veya alt gruplar.
Sağlık kuruluşlarından uzakta yaşayan ve gerek duydukları sağlık hizmetlerini
alamadıkları için yüksek risk altında olan kişiler.
Kış aylarında yolları kapanan bölgeler gibi mevsimsel ve iklimsel değişikliklerden
etkilenen bölgelerde yaşayan insanlar.
5. Sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi
Sağlık hizmetlerindeki gelişmeyi ölçmek veya karşılaştırma yapmak için standart bir yol
yoktur, fakat ulaşılabilirlik ve kapsama düzeyi yararlanılabilecek iki önemli kavramdır.
Ulaşılabilirlik, bölge nüfusunun makul bir mesafe içinde belirli sağlık kuruluşlarına
ulaşabilen kesimi ile ölçülür. Bu ölçüm mesafe (örn. 5 veya 10 km.), zaman (örn. 1 veya
2 saatlik bir yolculuk), maliyet (örn. Yolculuk ücretleri veya sağlık hizmetlerinin ücretleri)
ve sosyal ve kültürel faktörler (örn. gelir düzeyi veya lisan engelleri) göz önüne alınarak
yapılabilir. Tüm bölge için temel sağlık hizmetlerinin planlanmasında en yüksek önceliği
makul bir mesafede sağlık hizmetlerine ulaşabilirlik almalıdır.
Kapsama düzeyi, bir sağlık hizmeti veya kuruluşuna gereksinimi olan kişiler veya hane
halkı arasından, bu hizmetten gerçekten yararlanan kişilerin yüzdesi ile ölçülür. Sağlıklı su
alan ailelerin yüzdesi veya doğum öncesi bakım alan annelerin yüzdesi örnek olarak
verilebilir.
Hızların hesaplanmasında, hem payı hem de paydayı bulmak için epidemiyolojik bilgiler
gereklidir. Bölgedeki hanelerin veya gebe kadınların toplam sayısı paydayı, sağlıklı su alan
ev sayısı veya sağlık birimine doğum öncesi bakım muayenesi için ebelere en az bir kere
başvurmuş gebe kadınların sayısı payı verir. Doğum öncesi bakım hizmetlerinin kullanım
hızının hesaplanmasında, tüm gebe kadınlar paydaya sağlık birimine en az bir kez
başvurmuş gebe kadınlar paya yazılır. Genişletilmiş bağışıklama programı (GBP),
genellikle üç doz DBT aşısı (difteri, boğmaca, tetanos) yapılmış küçük çocukların
yüzdesinin oluşturduğu kapsama düzeyi ile ölçülür.
Eğer ulaşılabilirlik yüksekse, kapsama düzeyinin de yüksek olacağı açıktır. Örneğin, halkın
büyük bir kısmı, bağışıklama için sağlık birimine ulaşabilecek bir uzaklıkta oturmuyorsa,
genişletilmiş bağışıklama programının kapsama düzeyi düşük kalacaktır. Bu durumda,
bölgede daha tatmin edici bir kapsama düzeyine ulaşmak için, gezici sağlık ekipleri ve
kitlesel aşılama kampanyaları kullanılabilir.
6. Ulaşılabilirliğin tahmini
Başlıca önceliklerden biri, insanların büyük bir oranının, 1 ile 2 saatlik yürüme mesafesine
eşdeğer olan 5 veya 10 km. den uzak olmayan makul bir mesafede bir sağlık çalışanına,
bir sağlık birimine ulaşabilmesidir. Zayıf iletişim ve ulaşım olanakları nedeniyle, kırsal
alanlarda ulaşılabilirliği göstermek için genellikle mesafe kullanılır. Kentsel bölgelerde ve
ulaşımın rahat olduğu yerlerde, ulaşılabilirliğin tanımlanmasında zaman, maliyet veya
sosyal faktörler sıkIıkla çok daha önemlidir.
Coğrafik ulaşılabilirliğin tahmini için kullanılan yararlı bir yöntem, bölge haritasında her
sağlık biriminin çevresine 5 veya 10 km. lik daireler çizmek ve daha sonra bu daireler
içinde yaşayan nüfusun toplam nüfusa göre oranını hesaplamaktır.
7. Kapsama düzeyinin tahmini
Kapsama düzeyinin tahmini için en önemli nokta, il/ilçe sağlık yönetim ekibinin bilinen
sağlık ölçütlerini kullanmasını ve yorumlamasını öğrenmesidir. En önemli adım, bölgedeki
nüfusun, olayların ve başvuruların beklenen sayıları hakkında geçerli bir bilgiye sahip
olmak ve sonra bölgede gerçekleşmiş kapsama düzeyini hesaplamaktır.
Rutin kayıtların doğruluğu, bölge düzeyinde pek çok planlama, yönetim ve değerlendirme
amaçları için yeterlidir. Bununla birlikte bazen, eğer bazı önemli bilgiler eksikse, bunlar
özel saha araştırmaları ile sağlanabilir.
Örnek; 200.000 kişilik nüfusu olan bir bölgede, nüfusun yaklaşık %4’ü (nüfus sayımına
göre) 1 yaşın altındadır, yani toplam olarak yaklaşık 8 000 bebek vardır. Bölge rutin sağlık
bilgi sistemi, 1 yıl boyunca 3 doz DBT aşısı olan bir yaşın altındaki çocuk sayısını 2 400
olarak bildirmiştir.
(
)
Eğer ülke kapsama düzeyi %45 ise, ve uzun dönemde hedef %80e ulaşmaksa, il/ilçe
sağlık yönetim ekibi, ilk olarak sağlık hizmetlerine ulaşabilirlik ve ikinci olarak da bölge
bağışıklama programının yönetimi konusunda kendine bazı ciddi sorular sormalıdır.
İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin en önemli yönetimsel amacı temel hizmetler ve
programlarda yüksek bir kapsama düzeyine ulaşmayı başarmak olmalıdır.
Örneğin, aşağıdaki bazı kapsama düzeyi göstergeleri verilmiştir.
 Sağlık personeli tarafından yaptırılan tüm doğumların yüzdesi,
 1-4 ya grubundaki çocukların ağırlıklarının düzenli ölçülme yüzdesi,
 Tüm akciğer tüberkülozu vakalarının tedavi olma yüzdesi,
 Yeterli sağlıklı su alan hane yüzdesi,
 Halen modem bir aile planlaması yöntemi kullanan evli çiftlerin yüzdesi,
İl/ilçe sağlık yönetim ekibi, kapsama düzeyinin tahmini ile şimdiki durumun analizini yapar
ve bir önceki yılda konulan hedeflere ne ölçüde ulaşılabildiğini ölçer. Bir sonraki adım ise,
gelecek yıl için bir hedefin saptanmasıdır. Bununla birlikte, eğer il/ilçe sağlık yönetim ekibi
belli bir hizmet için kapsama düzeyinin makul olduğuna karar verirse, amaç gelecek yılın
kapsama düzeyinin aynı düzeyde kalması olabilir. Bu durumda yıllık planlarda diğer
hizmetlerin geliştirilmesine daha büyük öncelik verilebilir.
8. Bölge sağlık planının geliştirilmesi
Eğer il/ilçe sağlık yönetim ekibi elindeki epidemiyolojik bilgileri kullanmış ve sağlık
planlamasında aşağıdaki adımları izlemişse, planlama süreci tamamlanmış demektir.
 Bölgedeki sağlık durumunu da içeren mevcut durumun analizi,
 Gelecek yılın planı ve orta vadeli planlar için önceliklerin geliştirilmesi,
 Hangi yüksek risk gruplarının öncelik alacağına karar verilmesi,
 Öncelikli sağlık programlarının ulaşılabilirlik ve kapsama düzeyini geliştirmek ve
planların yapılması,
 Gelişmelerin değerlendirilmesi için kullanılacak göstergelere ve amaçlara karar
verilmesi.
Planlama süreci tamamlandıktan sonra, il/ilçe sağlık yönetim ekibi sağlık plan ve
programlarının yürütülmesi için gereken bütün sağlık program stratejilerini belirlemeye
hazırdır.
Sağlık planlama ve programlamasının karmaşık ve dinamik bir süreç olduğunu
vurgulamak gerekir. Burada izlenen mantıksal bir sıradır, fakat planlama ve programlama
için her zaman mantıksal bir sıralama izlenmeyebilir. İl/ilçe sağlık yönetim ekibinin birkaç
önemli sorunu seçmesi ve çok geniş kapsamlı bir çalışmaya kalkışmaması önerilir. Eğer
bütün sorunlar bir arada alınırsa yerine getirilmesi olanaksız bir görev oluşturacaktır ve
il/ilçe sağlık plan ve programının uygulama aşamasına bile giremeyecektir.
Bu nedenle en iyi yaklaşım, bir defada yalnızca bir veya iki önceliğin ele alınmasıdır. Bir
faaliyet planının stratejilerinin geliştirilmesinde yararlı bir sıralama aşağıda verilmiştir.
Ancak, il/ilçe sağlık yönetim ekibinin faaliyet planını daha fazla geliştirmek için ülke sağlık
plan ve programlarına başvurması gerekecektir.
 Strateji belirlenmesi; Amaçların başarılabilmesi için pek çok yol olabilir. Örneğin, anne
ölümlerinin azaltılması için sağlık merkezlerinde sağlık personeli tarafından yaptırılan
doğumların oranının arttırılmasını, doğum öncesi bakım hızlarının arttırılmasını ve
yüksek riskli gebeliklerin saptanmasını içerebilir. Plan ve programlama ilerledikçe,
pratikteki güçlükler daha açık hale gelir ve il/ilçe sağlık yönetim ekibi başlangıçtaki
stratejinin tekrar gözden geçirilmesi gerektiğini fark edebilir.
 Önerilen strateji için yapılacak danışmalar; Eğer temel sağlık hizmetlerinin başarılı
olması isteniyorsa, toplum temsilcileri ve örgütleri, resmi olmayan sağlık örgütleri,
diğer sektörler ve yerel yönetimin düşünceleri alınmalı ve işbirliği sağlanmalıdır. Yerel
politik partiler ve politikacılardan güçlü bir destek sağlanabilir.
 Gerekli tüm faaliyetlerin saptanması; Tüm faaliyetler ve görevleri sıralanmalıdır. Aynı
zamanda toplum katılımı, sektörler arası ve sağlık hizmetleri sağlayan tüm diğer
kuruluşlarla işbirliği de göz önüne alınmalıdır.
 Bir zaman tablosu hazırlanması; Tüm faaliyetler için gereken zaman tahmin edilmeli,
sonra başlama ve bitiş tarihleri belirlenmelidir. Bu zamanlama gerçekçi olmalıdır ve
eğer mümkünse, yıllık plan içinde yer almalıdır.
 Personelin sorumluluklarının verilmesi; İl/ilçe yönetim ekibi değişik faaliyetlerin yerine
getirilmesiyle sorumlu olacak kişi ve örgütleri belirlemelidir.
 Gelişmelerin izlenmesi ve değerlendirilmesi; Sadece plan yapmak yeterli değildir. Aynı
zamanda, planın işleyip işlemediğini ortaya çıkarmak da gereklidir. Rutin sistem gerekli
sağlık bilgisini verebiliyor mu? Epidemiyolojik sürveyans veya özel bir saha araştırması
gerekli mi?
 Sağlık plan ve programın açıklanması ve sunulması; Plan ve programla ilgili herkesin,
bütün faaliyetler ve zaman çizelgesi de dahil olmak üzere, sağlık planını anlaması ve
sorumlu personelin adlarını bilmesi çok önemlidir. Haritalar, çizelgeler ve grafikler plan
ve programın açıklanmasında çok yararlı olabilir. Toplantılarda bu programın
sunulması için fırsatlar yaratılmalıdır. Aynı zamanda yerel yönetim de iyi
bilgilendirilmelidir.
İl/ilçe sağlık profili, gelişmelerin gösterilmesinde en önemli araçtır.
9. Gelişmenin değerlendirilmesi
Temel sağlık hizmetleri için bölge sağlık planının yürütülmesi iki ana yolla değerlendirilir.
İlki, gerçekleştirilen program faaliyetleri ile il/ilçe sağlık yönetim ekibinin sağlık plan ve
programında önerdiklerinin karşılaştırılması ile değerlendirme yapmaktır. İkincisi ise,
sağlık durumu göstergelerinin iyileşip iyileşmediğini veya hastalık ya da altta yatan sağlık
sorunlarının sıklıklarının azalıp azalmadığını görmektir. İyi planlanmış faaliyetlerin, bütün
sağlık durumu göstergelerinde iyileşmelere yol açması veya pek çok hastalık ya da altta
yatan sağlık sorunlarının sıklıklarını düşürmesi için yıllarca yürütülmesi gerekir. İl/ilçe
sağlık profilindeki göstergeler, gelişmenin gösterilmesinde yardımcı olur.
İl/ilçe sağlık yönetim ekibi sağlık program faaliyetlerinin yürütülmesindeki gelişmeleri
değerlendirme yeteneğinde olmalıdır. Fakat genellikle sağlık durumundaki değişiklikleri
saptamak çok daha zor bir sorundur. Değerlendirmede epidemiyolojisinde sağlık bilgisinin
kullanılması gerekmekte ve il/ilçe sağlık yönetim ekibinin bunu, kendi bilgisi ve
deneyimleri ile birleştirmesi de önemlidir. Bu bilgi ve deneyimin kaynaşması, il/ilçe sağlık
yönetim ekibinin, bölgedeki temel sağlık hizmetlerinin iyi yürütülebilmesi için kararlar
vermesini ve sonuçlar çıkarmasını sağlar.
İl/ilçe sağlık yönetiminin değerlendirme için izlemesi gereken temel adımlar şunlardır:





Sağlık faaliyetleri için gerekli göstergelerin seçimi,
Amaçların göstergelerle ifade edilebilecek şekilde saptanması,
Gerekli epidemiyolojik sağlık bilgisinin toplanması,
Ulaşılan sonuçların hedeflerle karşılaştırılması,
Hedeflere ne kadar ulaşıldığı konusunda karar verilmesi,

İl/ilçe sağlık planının, programının ve stratejilerin gözden geçirilmesi ve gelecek yıl için
yeni bir yıllık plan ve program yapılması.
On iki ay boyunca bir dizi faaliyetin gerçekleştirildiği durumlarda, yığılımlı grafiklerin
kullanılması gelişmenin izlenmesi için yararlı bir tekniktir. Hedeflenen değerlerin
işaretlenmesi ve aylık toplamlara göre yığılımlı grafiğin hazırlanması her ay sağlanan
gelişmeyi gösterir.
Örnek; 200.000 kişilik bir bölgenin %4’ü bir yaşın altındadır, yani bölgede toplam 8.000
bebek vardır. İl/ilçe sağlık yönetim ekibi üç doz DBT aşılaması ile, bir yıl önce %30 olan
GBP kapsama düzeyini, ülke kapsama düzeyi olan %45’e çıkarmak istemektedir. Böylece,
yıl sonundaki tam bağışık bebeklerin toplam sayısı aşağıdaki gibi olacaktır:
DBT ile üç doz aşılanarak tam aşılı olan bebeklerin gerçek sayıları ise, Ocak’ta 310,
Şubat’ta 300, Mart’ta 280, Nisan’da 240, Mayıs’ta 200 ve Haziran’da I70’tir.
Böylece. yığıIımlı toplam aşağıda görüldüğü gibidir:
Aylık Toplam
Yığılımlı toplam
Ocak
310
310
Şubat
300
610
Mart
280
890
Nisan
240
1130
Mayıs
200
1330
Haziran
170
1500
Ocaktan Hazirana kadar ortalama her ay 250 bebek aşılanmıştır. Aşılama çalışmaları iyi
başlamış, fakat daha sonra ayda 300 bebek amacına ulaşılamamıştır. Bu, il/ilçe sağlık
yönetim ekibinin, programın niçin iyi yürümediğini bulmak için program faaliyetlerini
gözden geçirmesi gerektiğini akla getirmektedir. Alternatifler, daha fazla çaba sarf ederek
yılın kalan aylarında ayda aşılanan toplam bebek sayısının 350’ye çıkarılmasına çalışmak
veya yıllık hedefin çok fazla olduğuna karar vererek, ayda gerçekçi olarak ancak 250
çocuğun aşılanabileceğini kabul etmektir. Bu da, yılda toplam 3.000 bebeğin aşılanması
veya tahmin edilen kapsama düzeyinin yaklaşık %38 olması demektir. Bu geçmiş yıla
göre ilerleme olabilir, fakat halen ülke ortalamasının altındadır.
Şekil 17. Bir yıl boyunca ayda ortalama 300 bebeğin aşılanma amacı ile, bir ay içinde tam
aşılanan bebeklerin sayısının karşılaştırılmasını gösteren yığılımlı grafik
10. Bölge sağlık profilinin özeti
İl/ilçe sağlık yönetim ekibi sağlık profilinde öncelikle il/ilçeye ait genel bilgiler (il/ilçenin
tarihi, fiziki ve iklim özellikleri, köy ve kasabaların coğrafi dağılımı, ana yollar ile nehir ve
dağlar gibi önemli özellikleri, toplumun yapısı, ekonomik gelişmesi, kişilerin meslekleri gibi
tanımlayıcı bilgiler) verilmelidir.
Sağlık planlamasında kullanılacak il/ilçe sağlık profili için, bilgilerin derlenmesinde
kullanılan göstergelerin bir listesi verilmektedir. Bu göstergeler aşağıdaki gibi
düzenlenmişlerdir.
Bölge Nüfusu
Toplam
Yaş gruplarına göre
Doğumlar
Doğurganlık
Sağlık Kaynakları
Kuruluşlar
Personel
Finansman
Klinik hizmetler
Sağlık Durumu
Beslenme
Morbidite
Mortalite
Sağlık Programları
Gebelik ve doğum
Çocuk bakımı
Çevre sağlığı
Bu sağlık profili yerel koşullara göre uyarlanabilir. Bu liste yalnızca bazı göstergeleri
içermektedir ve başka göstergelerin de eklenemeyeceği anlamına gelmez. Aynı zamanda,
bu listenin olası bütün sağlık programlarını içermediğini ve yalnızca dört tanesinin örnek
olarak verildiğini belirtmek gerekir.
Temel sağlık hizmetleri,, “minimal bakım” hizmetlerini içerir.
Alma-Ata Bildirisinde "minimal bakım" (minimal care) kavramından söz edilmektedir.
Sağlıkta minimal hizmet ve bakım;
•
•
•
•
•
•
•
•
Halkın sağlık eğitimi,
Beslenme durumunun geliştirilmesi,
Temiz su sağlanması ve sanitasyon,
Ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması.
Başlıca bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklama,
Endemik hastalıkların kontrolü,
Sık görülen hastalıklar ve yaralanmaların uygun tedavisi,
Temel ilaçların sağlanmasını içermektedir.
Başlangıçta hakim olan temel sağlık
anlayışı
Kırsal kesimde yaşayan yoksulların temel
sağlık hizmetleri paketine ve temel
ilaçlara daha kolay erişebilmesi
Günümüzde temel sağlık yaklaşımı
Evrensel ulaşım ve sosyal sağlık
güvencesine ulaşma amacıyla mevcut
kolay
sağlık
sistemlerinin
yeniden
düzenlenmesi ve dönüşümü
Anne ve çocuk sağlığına özel önem
verilmesi
Bilhassa akut bulaşıcı olmak üzere az
sayıda seçilmiş hastalığa odaklanma
Toplumda bulunan herkesin sağlığı ile
ilgilenme
Hastalık ve risklerin kapsamını dikkate
alarak, insanların beklenti ve ihtiyaçlarını
kapsamlı olarak karşılama
Köy düzeyinde sağlık eğitimi, sanitasyon Sağlıklı hayat tarzlarının özendirilmesi
su ve hijyen iyileşmesini sağlama
sosyal ve çevresel zararların sağlığa olan
etkilerinin azaltılması
Gönüllü profesyonel olmayan toplum Teknoloji ve ilaçlara erişimi kolaylaştıran
sağlığı çalışanları için basit bir teknoloji
ve doğru kullanımını sağlayan sağlık
çalışanları ekibi
Devlet tarafından finanse edilen ve
Küresel bağlamda işleyen çoğulcu sağlık
sunulan, yukarıdan aşağıya merkezi
sistemleri
yönetim esaslı sağlık hizmetleri
Artan kısıtlılıkların yönetimi ve küçülme
Sağlık kaynaklarının artışını yöneterek
evrensel erişime doğru yönlendirme
Karşılıklı yardım ve teknik destek
Küresel yardım ve birlikte öğrenme
Temel sağlık hizmetleri ucuzdur ve Temel sağlık hizmetleri ucuz değildir,
mütevazı yatırım gerektirir
makul
yatırım
gerektirir,
fakat
alternatiflerine göre harcanan parayla
daha iyi değer üretir.
Bölge Sağlık Durumu ve Sağlık Planlama Profili
1.
Yıl
1.
A.
B.
C.
D.
2
A.
B.
BÖLGE NÜFUSU
Toplam Tahmin
Yaş gruplarına göre nüfus
0-11ay 29 gün
12-60 ay (1-4 yaş)
15-44 yaş
45+ yaş
Tahmin edilen toplam doğumlar
Kaba doğum hızı
Genel doğurganlık hızı
Nüfus artış hızı
SAĞLIK DURUMU
Beslenme durumu
Bebekler (0-11ay 29 gün)
Düşük doğum ağırlıklı bebek yüzdesi
İlk 6 ay sadece anne sütü alan bebek sayısı ve oranı,
6 aylık olup (179 günlük) ek beslenmeye geçen bebek
sayısı ve oranı,
Bebekler (0-11ay 29 gün)
Yaşa göre ağırlık
3 ve 50 persantil arasındaki çocuk sayısı %
3 persantilden az olan çocuk sayısı %
Gelişme göstermeyen çocuk sayısı (% 50 den az) %
Çocuklar(12-60 ay)
3 ve 50 persantil arasındaki çocuk sayısı %
3 persantilden az olan çocuk sayısı %
Gelişme göstermeyen çocuk sayısı (% 50 den az) %
Okul çağı (6-9 yaş)
3 ve 50 persantil arasındaki çocuk sayısı %
3 persantilden az olan çocuk sayısı %
Adölesan (10-24 yaş)
3 ve 50 persantil arasındaki çocuk sayısı %
3 persantilden az olan çocuk sayısı %
15-49 yaş kadınlar
Zayıf
Normal
Şişman
Morbidite
Seçilen özel hastalıklarda Yeni tanı konan vaka sayısı
İshal
Sarılık
Sıtma
Kızamık
Neonatal tetanos
2.
Yıl
3.
Yıl
4.
Yıl
5.
Yıl
Tifo
Boğmaca
Poliomiyelit
Uzun süre tedavi gerektiren hastalıklar*
Tüberküloz
Tahmin edilen yeni vaka sayısı
Tanı konan yeni vaka sayısı
Tedavisi tamamlanan vaka sayısı
Akıbeti meçhul vaka sayısı
Halen tedavi altında olan vaka sayısı
*Her il sağlık profilinde önemli ilk on hastalık için bu bilgileri bulundurması uygundur
C.
Salgın yapan hastalıklar
Meningokoksik menenjit
Kolera
Morbidite
Toplam ölümler
Bölge için tahmin edilen toplam ölüm sayısı
Tahmin edilen kaba ölüm hızı
Kaydedilen ölüm sayısı
Kaydedilenlerin tahmin yüzdesi
Belgelendirilen ölüm sayısı
Belgelendirilen ölümlerin tahmin yüzdesi
Kaydedilen bebek (0-7 gün) ölüm sayısı
Kaydedilen bebeklerin (0-7 gün) tahmini yüzdesi
Belgelendirilen bebek (0-7 gün) ölüm sayısı
Belgelendirilen bebek (0-7 gün) ölümlerin tahmin yüzdesi
Kaydedilen bebek (8-28 gün) ölüm sayısı
Kaydedilen bebeklerin (8-28 gün) tahmini yüzdesi
Belgelendirilen bebek (8-28 gün) ölüm sayısı
Belgelendirilen bebek (8-28 gün) ölümlerin tahmin
yüzdesi
Kaydedilen bebek (29-365 gün) ölüm sayısı
Kaydedilen bebeklerin (29-365 gün) tahmini yüzdesi
Belgelendirilen bebek (29-365 gün) ölüm sayısı
Belgelendirilen bebek (29-365 gün) ölümlerin tahmin
yüzdesi
Beklenen yaşa özel ölüm hızları
1-4 yaş
5-14 yaş
15-44 yaş
45+ yaş
Anne ölümleri (gebelik, doğum ve lohusalık dönemlerinde)
Kaydedilen ölüm sayısı
Beklenen ölüm sayısı
3.
A.
B.
C.
Hastalığa özel ölüm hızları
İshal
Sıtma
Malnütrisyon
Kızamık
Zatüre
0-4 yaş
5+ yaş
Tüberküloz
SAĞLIK KAYNAKLARI
Kuruluşlar
Toplum sağlığı merkezleri, Aile sağlığı merkezleri, Aile
hekimliği birimleri, vb.
Halen mevcut olan sayısı
Bölge için gerekli sayı
Gerekli olanlara göre yüzdesi
Nüfus/sağlık birimi oranı
Ulaşabilen nüfus yüzdesi
Hastaneler
Bölgedeki toplam hastane yatağı sayısı
Nüfus/yatak oranı
Personel
Halen çalışan hekim sayısı
Hekim geksinimi
%
Halen çalışan hemşire/ebe (ASE) sayısı
Hemşire/ebe (ASE) gereksinimi
%
Halen çalışan Çevre sağlığı teknisyeni sayısı
Çevre sağlığı teknisyeni gereksinimi
%
Nüfus/hekim oranı*
Nüfus/ASE oranı*
Nüfus/Sağlık Memuru(*) oranı*
*Sağlık personelinin aktif olarak çalıştığı aylar toplanarak bu oran bulunmalıdır.
Hastane hizmetleri
Halen çalışan hekim sayısı
Hekim gereksinimi
%
Halen çalışan hemşire sayısı
Hemşire gereksinimi
%
Halen çalışanların sayısı
Çalışanların gereksinimi
%
Finansman
Bölgedeki toplam sağlık sistemi harcamaları
Kişi başına düşen harcamalar
4.
A.
Temel sağlık hizmetleri harcamaları
Hastane hizmetleri harcamaları
SAĞLIK PROGRAMLARI
Gebelerin kontrolü
Bölgede beklenen toplam doğum sayısı
Tespit edilen gebe sayısı
Doğum öncesi bakım alan gebe sayısı
Doğum öncesi bakım alma yüzdesi
Gebe başına düşen ortalama izlem sayısı
Anemi olan gebe sayısı
%
Komplikasyon olan gebe sayısı(toksemi)
%
Sağlık personeli yardımıyla yapılan doğum sayısı
%
Sağlık Merkezi veya hastanelerde yapılan doğum sayısı
%
Üreme sağlığı
Modern aile planlaması yöntemi kullanan çiftlerin tahmini
sayısı
Modern aile planlaması yöntemini ilk defa kabul eden
çiftlerin sayısı
15-49 yaş gurubu kadın sayısı
AP(geleneksel/modern)yöntem kullanan çiftlerin yüzdesi
AP yöntem kullananların yöntemlere göre dağılımı
B.
Bebek ve Çocuk izlemi
Bebekler (0-11 ay 29 gün)
Bağışıklama
Yıl içinde doğan bebek sayısı
Yıl içinde yeni tespit edilen bebek sayısı
DBT aşısı olanların sayısı
1. doz %
2. doz %
3. doz %
Polio aşısı olanların sayısı
1. doz %
2. doz %
3. doz %
Kızamık aşısı olanların sayısı
%
BCG aşısını olanların sayısı
%
Beslenmenin değerlendirilmesi
Bir yıl boyunca en az bir kez tartılan bebeklerin sayısı
En az bir kez tartılanların yüzdesi
Bebek başına düşen ortalama izlem sayısı
C.
• Tam izlenen bebek sayısı ve oranı,
• D vitamini desteği sağlanan bebek sayısı ve oranı,
• Demir desteği sağlanan bebek sayısı ve oranı,
• İşitme taraması yapılan bebek sayısı ve oranı,
• İşitme kaybı tanısı alan bebek sayısı ve oranı,
Yenidoğan taraması
• FKU tanısı konan bebek sayısı ve oranı,
• KHT tanısı konan bebek sayısı ve oranı,
• BE tanısı konan bebek sayısı ve oranı,
• Gelişimsel Kalça Displazisi yönünden taranan bebek sayısı ve
oranı,
Çocuklar(12-60 ay)
12-60 ay grubundaki çocuk sayısı
Yıl içinde yeni tespit edilen 12-60 ay çocuk sayısı
Bağışıklama
DBT aşısı olanların sayısı
%
Polio aşısı olanların sayısı
%
Beslenmenin değerlendirilmesi
Bir yıl boyunca en az bir kez tartılan bebeklerin sayısı
En az bir kez tartılanların yüzdesi
Çocuk başına düşen ortalama izlem sayısı
Bakanlığın belirlediği izlem aralıklarında izlenen çocuk sayısı ve
oranı,
Okul çağı (6-9 yaş)
6-9 yaş çocuk sayısı
Bağışıklama
DBT aşısı olanların sayısı
%
Polio aşısı olanların sayısı
%
BCG aşısı olanların sayısı
%
T aşısı olanların sayısı
%
Beslenmenin değerlendirilmesi
Bir yıl boyunca en az bir kez tartılan bebeklerin sayısı
En az bir kez tartılanların yüzdesi
Çocuk başına hastalık nedeniyle okula gelinmeyen gün sayısı
Çevre Sağlığı
Temiz su sağlanması
Toplumun veya hanelerin toplam sayısı
Yeterli temiz su sağlanan hane sayısı
Yeterli temiz su sağlanan hane yüzdesi
Yapılan su kontrolü sayısı
Yapılması gereken kontrol sayısı
%
D.
Kontrol sonucu sağlıklı çıkan su sayısı
Kontrol sonucu sağlıklı çıkan su yüzdesi
Helası evin içinde olan hane sayısı
%
Helasında akarsu olan hane sayısı
%
Sağlıklı helası olan hane sayısı
%
Sağlıklı çöp toplama sistemi olan hane sayısı
%
Isınma araçları
Kalörifer
Elektrik sobası
Doğal gaz sobsı
Katı yakıt sobası
Diğer
Isınmada kullanılan yakıt türü
Tezek
Odun
Kömür
Doğal gaz
Sıvı yakıt
Klinik hizmetler
Polikliniğe olan başvurular
Sağlık evi bölgesindeki nüfus
Sağlık evine başvuru sayısı/yıl
Sağlık evinden sevk edilenlerin sayısı
Sağlık birimi bölgesindeki nüfus
Sağlık birimi bölgesinden polikliniğe başvuru sayısı
Köylerden polikliniğe başvuru sayısı
Sağlık birimine başvuru sayısı/yıl
Sağlık biriminden sek edilenlerin sayısı
Yılda kişi başına poliklinik sayısı
Hastaneye yatışlar
(Doğum dışında) hastaneye yatan hasta sayısı
Hastanede yatılan gün sayısı
Önlenebilir nedenler için hastaneye yatan
Hasta sayısı
Hastaneye yatanların sayısı
Bebekler
1-4 yaş
5-14 yaş
15-44 yaş
44+ yaş
Hastanede ölenlerin sayısı
Bebekler
1-4 yaş
5-14 yaş
15-44 yaş
44+ yaş
Gebelik ve doğum nedeniyle başvuru sayısı
Risk faktörleri nedeniyle sevk edilenlerin sayısı
Beklenmeyen komplikasyonların sayısı
Hastanedeki anne ölümlerinin sayısı
TOPLUM KATILIMI
SAĞLIK BAKANLIĞI
TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU
TOPLUM KATILIMI
UYUM EĞİTİMİ KAYNAK DOKÜMANI
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK PERSONELİ İÇİN
2013
Sağlık Hizmetlerinde Toplum Katılımı
Toplum katılımı, kısaca sağlık hizmeti alanların, hizmetlerin planlama, uygulama ve
değerlendirme aşamalarına katılmaları olarak tanımlanabilir. Toplum katılımı, Sağlık
Bakanlığı’nca yürütülen Genişletilmiş Bağışıklama Programı veya İshalli Hastalıkların
Kontrolü gibi ayrı bir sağlık programı değildir. Temel sağlık hizmetlerinde yer alan tüm
programların ve faaliyetlerin başarısını garantileyecek, hizmetlerin ayrılmaz bir parçasıdır.
Dünya Sağlık Örgütüne üye ülkeler, “Herkes İçin Sağlık” ilkesini genel amacı olarak kabul
ettiğinden bu yana sağlık hizmetlerinde toplum katılımını, bu amaca ulaşmanın ve
toplumun sağlık hizmetlerine hızla ulaşılabilirliğini arttırmanın temeli olarak kabul
etmişlerdir.
Toplum katılımı, oldukça yeni bir kavramdır. Sağlık hizmetleri içindeki yeri ve önemi
yeterince bilinmemektedir. Toplum katılımı kavramının sağlık personeli tarafından
bilinmesi ve özümsenmesi ile sunulan sağlık hizmetlerinin etkililiği aynı zamanda sağlık
personelinin toplum içindeki saygınlığı artacaktır.
Sağlık hizmetlerinde toplum katılımının ön koşulu, sunulan hizmetlerin kullanımıdır.
Bununla birlikte toplum katılımı, aynı zamanda ulaşılabilirliği arttıran bir stratejidir.
Toplum katılımı aşağıdaki gibi iki düzeyde gerçekleştirilebilmektedir:
1. Katkı Yoluyla Katılım
2. Planlama ve Yönetim Faaliyetlerine Katılım.
Önceleri sağlık, hastalığın olmayışı şeklinde tanımlanıyordu. Bu tanım doğrultusunda,
hekimin aktif olarak rol oynadığı, hastanın ise hizmete sadece hekimin tavsiyelerine
uymak şeklinde pasif olarak katıldığı bir sağlık hizmet sunumu modeli gelişmiştir. Bu
hizmet biçiminde faaliyetlerin odak noktasını kişiden çok, hastalıklar oluşturmaktadır. Bu
model, özellikle tedavi edici hekimlikte sık görülen bir modeldir. Bu doğrultuda kentsel
alanda uzmanların hizmet verdiği merkezler oluşmuştur. Bu merkezlerin bazıları her ne
kadar uluslar arası standartlara erişse de, buralara ulaşamayan kişiler tamamen bu
hizmetlerden uzak kalmışlardır. Bu da sağlık hizmetlerinin ulaşılabilirliği ve kullanımında
bir eşitsizlik yaratmıştır.
Gelişmiş ülkelerde, kanser, solunum yolları ve kardiyovasküler sistem hastalıkları ve
kazalara bağlı ölümlerde büyük bir artış gözlenmektedir. Ayrıca yaşam tarzının yol açtığı
hastalıklar, yaşlılık ve ruh sağlığı ile ilgili hastalıklardaki artışlar, yoksulluk, işsizlik ve çevre
kirliliğinin sağlığa olan etkileri dikkati çekmektedir.
Gelişmekte olan ülkelerde ise, kötü yaşam koşulları ve yetersiz beslenme nedeniyle
ortaya çıkan hastalıklar ve erken ölümlere rastlanmaktadır. Tüm bunlar, sağlığın içinde
bulunan sosyal, kültürel, ekonomik ve çevre koşullarıyla birlikte ele alınmasını
gerektirmektedir. Ülkelerde, toplumun sosyal, kültürel, ekonomik ve çevre koşullarına
yönelik planlama ve uygulamalar değişik bir çok sektör tarafından yürütülmektedir.
Sonuçta bu durum, sağlığın korunması ve geliştirilmesi faaliyetlerinde birçok sektörün
birlikte yer alması gerektiğini göstermektedir.
İnsan sağlığının, sağlık kesimine ayrılan kaynaklara, yeni ilaç ve tekniklerin gelişmesine
karşın, olabileceğinin çok altında bir düzeyde olması ve sağlık alanındaki eşitsizlikler, yeni
bir yaklaşım gereksinimi doğurmuştur. Sağlık hizmetlerindeki eşitsizliğin ve dengesizliğin
gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin hepsinde görülmesi bu durumu tüm ülkelerin ortak
sorunu haline getirmiştir. (Bu nedenle 1978 yılında Alma-Ata’da Temel Sağlık Hizmetleri
konulu bir konferans düzenlenmiştir. Bu konferansta, dünyadaki tüm insanların
sağlıklarını korumak ve daha iyi duruma getirmek için hükümetlerin, tüm sağlık ve
kalkınmada görevli kişi ve kurumların ve dünya toplumlarının en kısa zamanda gerekli
müdahaleleri yapması gerektiği vurgulanmıştır.)
Söz konusu konferansta, yalnızca hastalığın ve sakatlığın olmamasından çok, bedensel,
ruhsal ve sosyal yönlerden tanı bir iyilik halinin topluca oluşturduğu sağlığın, temel insan
haklarından biri olduğu ve bunun da mümkün olan en yüksek düzeyde tutulmasının
dünya çapında önemli bir sosyal amaç olduğu ve bu amacın gerçekleştirilebilmesi için de
sağlık sektörüne ek olarak diğer bir çok sosyal ve ekonomik sektörlerin de çabalarının
gerektiği gerçeği vurgulanmıştır.
Amacı tüm ülkelerde temel sağlık hizmetleri düşüncesini geliştirmek olan konferansta,
temel sağlık hizmetleri, toplumdaki birey ve ailelere sunulmuş, bilimsel gerçeklere uygun,
uygulanması kolay, yeterli yöntem ve teknoloji üzerine kurulmuş sağlık hizmetleri
yaklaşımı şeklinde tanımlanmaktadır. Temel sağlık hizmetleri, sağlık sisteminin ve ülkenin
sosyal ve ekonomik kalkınmasının ayrılmaz bir parçasını oluşturur. Bu yaklaşımla
düzenlenen sağlık hizmetlerini, insanların yaşadıkları, çalıştıkları yerlerin olabildiği kadar
yanına getirmek ve devamını sağlamak çalışmaların ilk adımın oluşturmalıdır. Temel sağlık
hizmetleri yaklaşımı doğrultusunda sağlık kuruluşları, bireylerin, ailelerin ve toplumun
sağlık sistemi ile ilişki kuracakları kademe olmalıdır.
“Tüm insanların hem bireysel hem de toplum olarak kendi sağlık hizmetlerini planlamaları
ve yürütülmesi işlerine katılmaları hakları ve görevleridir” düşüncesinden hareketle, temel
sağlık hizmetleri içinde toplum katılımı; kavramı tanımlanmıştır. Bu tanımlamaya göre
toplum katılımı, bireyler ve ailelerin, kendileri ve toplumun sağlık ve refahı için sorumluluk
üstlenmeleri ve katkıda bulunmalarıdır. Buna paralel olarak toplum, sağlık durumunun
saptanması, sorunların tanımlanması ve önceliklerin belirlenmesi süreçlerine de
katılmalıdır. Böylece kişiler ve toplum, gelişmeleri için yapılan yardımların pasif bir
yararlanıcısı olmak yerine, kendi gelişmeleri üzerinde aktif olarak söz sahibi olabilirler.
Kişiler ve toplum, kendilerine uygun olmayan alışılmış çözümleri kabul etmeye zorunlu
değillerdirler, kendilerine daha uygun çözüm yolları yaratabilirler.
Bu kavrama göre toplumlar, kendi yaşamlarını etkileyecek kararları alma ve uygulama
gücüne sahip olmalıdırlar. Bu güç, onların adına karar veren dış kurum ve kuruluşlardan
gelmemelidir. Devlet ise bireylerin ailelerin ve toplumun kendi sağlıklarının sorumluluğunu
üstlenebilmeleri için doğru bilgilendirme, okur-yazarlığın arttırılması ve gerekli kurumsal
değişikliklerin yapılmasını destekleyerek, tanı bir toplum katılımı sağlamalıdır.
Sağlık çalışanları ve halkın toplum katılımının önemini kabul etmelerine rağmen, bunun
nasıl uygulanacağı konusunda farklı düşünceler vardır. Genel olarak, sağlık çalışanları,
özellikle hekimler; kişilerin ancak hekimin önerilerini izleyerek katılabileceği bir model
isterler. Politika saptayıcılar ise, toplum katılımı konusunda yapılması gereken resmi ve
resmi olmayan düzenlemelerin nasıl bir denge içinde olacağı konusunda kararsızdırlar.
Ayrıca çok sayıda insanı hareketlendirecek ve onları sağlık hizmetlerine katabilecek
yolların neler olabileceği de tartışmalıdır. Eğer büyük kitleleri etkileme, yönlendirme ve
hizmetlerin sunumunu etkileme olanağı yaratılamayacaksa, katılımın bir yararı
olmayacaktır.
Bu tartışmalar sonucunda katılımın 2 düzeyi olduğu ortaya çıkmaktadır.
I. Katkı Yoluyla Katılım: Katkı yoluyla katılım genellikle önceden belirlenen program veya
projelere gönüllü veya diğer katkılar olarak tanımlanabilir. Katkı, başarıyı sağlayan katılım
olarak anlaşılmaktadır. Bu katkılar faaliyetlerin yürütülmesine yardım etmek işçin işgücü,
para ve malzeme şeklinde olabilir.
2. Planlama ve Yönetim Faaliyetlerine Katılım: Bu, gerçek toplum katılımıdır. Gerçek
toplum katılımının önkoşulu, yöneticiler ve sağlık çalışanlarının karar verme yetkilerini
katılımcılara yeterince devretmesidir, Fakat buradaki sorun yeterince yetki devretmenin
içinde bulunulan ortam ve geleneklere göre dengesinin kurulmasıdır. Toplum temel sağlık
hizmetlerine her aşamada katılmalıdır. Fakat ilk olarak içinde bulunan durumun
değerlendirilmesi, sorunların tanımlanması ve önceliklerin belirlenmesi aşamasında
katılabilir. Daha sonra temel sağlık hizmetleri faaliyetlerinin planlamasına yardımcı olup,
bu faaliyetlerin yürütülmesinde tam bir işbirliği sağlanmalıdır. Ek olarak yukarıda sayılan
işgücü ve diğer kaynaklarla temel sağlık hizmetlerine katkıda bulunulabilir.
Toplum katılımının birçok tipi tanımlanmıştır. Bunlar, tüm inisiyatifin toplumun elinde
olduğu durumdan, dışarıdan bir kurum ve kuruluşun esas rol oynadığı, topluma sadece
danışıldığı duruma kadar değişmektedir. Sağlık hizmetlerinde toplum katılımının,
genellikle toplumun dışında yer alan bir kurum veya kuruluş tarafından planlama ve
başlatılma eğilimi vardır. Bu durumda toplum katılımı, topluma danışma şeklinde
başlamaktadır.
Topluma danışma aşamasında toplumun hissettiği gereksinimleri ve beklentileri
belirlenmelidir. Bu belirlenen gereksinimler ve beklentiler, toplumun sağlık açısından
gerçek gereksinimi ile uyumlu hale getirilmelidir. Toplumla yapılan görüşmelerde sadece
onların hissettikleri gereksinimleri ve beklentilerinin belirlenmesi yanında, bu
gereksinimlerin giderilmesinde onların da kabul edebilecekleri ve destekleyebilecekleri
yöntemin seçimine çalışılmalıdır.
Toplum Katılımını Sağlama Yöntemleri
Toplumun sağlık hizmetlerine katılımını sağlama yöntemleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
I. Toplumu tanıma
2. Sağlık eğitimi
3. Liderliği belirleme ve geliştimıe
4. Sağlık kuralların kullanılması
5. Sektörler arası işbirliği
6. Kitle iletişim araçlarının kullanımı
1. Toplumu Tanıma
Toplumu tanıma, toplumun sağlık durumunu, sorunlarını, kaynaklarını ve sağlıkla ilgili
davranış biçimlerini saptama, bir bütün halinde değerlendirilerek sonuca varma olarak
tanımlanabilir. Toplum tanısı, toplum düzeyinde planlama, hizmet verme, değerlendirme
ve iletişim için bir temel oluşturmaktadır.
Toplumu tanıma birçok yerde kullanılabilir:
I. Toplumun sağlık düzeyinin belirlenmesi
2. Toplumun sağlık düzeyi üzerinde etkili olan faktörlerin belirlenmesi
3. Sağlıkla ilgili sorun ve gereksinimlerin belirlenmesi
4. Sağlıkla ilgili önceliklerin belirlenmesi
5. Sağlık sorunları ve gereksinimlere uygun çözümlerin belirlenmesi
6. Hizmet önceliklerin saptanması
7. Sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesi
Toplumu tanıma, sağlık personelinin bireyleri ele almasından çok farklı değildir. Sağlık
personeli, kendisine başvuran kişinin Şikayetleri ve muayene bulguları yanında, o kişinin
içinde yaşadığı ortam, sağlıkla ilgili geçmişi, sağlıkla ilgili davranışları hakkında bilgi
edinmek ister. Kişiyi tanı koyduktan sonra da vereceği tedavi ve önerilere uyabilme
derecesine ve elinde var olan kaynaklara göre belirler. Temel sağlık hizmetleri sunan
sağlık personeli içinde durum aynıdır. Bu durumda, sağlık personelinin karşısında yalnız
birey değil toplum da vardır. Toplumun, sağlıkla ilgili sorun ve gereksinimlerinin
saptanması, sağlık gereksinimlerinin belirlenmesi, bunlara yönelik planların yapılması,
hangi yollarla uygulamaya geçileceğinin saptanması ve yapılan uygulamaların
değerlendirilebilmesi için hizmet verilen toplumla ilgili bilgilere sahip olması gereklidir.
Toplumu tanıma, bir seferlik değil, sürekli olması gereken bir çalışmadır. Bu çalışma her
gün devam etmesine rağmen, bir plan çerçevesinde yürütülmelidir. Bu amaçla bir
toplumu tanıyabilmek için bilinmesi gerekenler vardır:
Toplumun nüfus özellikleri
. Nüfus büyüklüğü
. Nüfusun yaş, cins, ekonomik durum. eğitim, meslek, din, etnik grup. Evliliğe göre
dağılımı
. Nüfus hareketleri
. Nüfus büyüklüğündeki değişmeler (Göçler)
Toplumla ilgili genel bilgiler
. Tarihsel geçmiş
. Çevrenin fiziksel ve iklimsel özellikleri
. Ekonomik etkinlik, ekonomik gelişme
. Alt yapı (evlerin durumu, su kaynakları, sanitasyon, yollar, ulaşım)
. Sosyal yapı
. Suç işleme oranı ve güvenlik
. Yaşamsal istatistikler (ölüm, doğum, doğurganlık hızları)
Yakın ve uzak çevrede toplum için mevcut hizmet olanakları
. Sağlık hizmetleri (var olan olanaklar, coğrafi dağılımı, ücret durumu, ulaşılabilirlik,
hizmet alanı, etkinlik, kalite)
. Sosyal yardım hizmetleri
. Kurum ve sektörler arası işbirliği
. Yürüyen sağlık programları
Hizmetlerin kullanımı
. Başvuru sıklığı
. Başvuru nedenleri
. Sevk nedenleri
. Değişik grupların hizmetleri kullanımındaki farklılıkları
Toplum katılımı
. Toplumun ilgi odakları (hissedilen gereksinimler, hizmet talebi, hizmetten beklentiler,
sağlık hizmetlerinin beklentileri karşılama düzeyi)
. Dernekler
. Gönüllü kuruluşlarca yürütülen faliyetler
. Sağlık bilinci
Sağlık ve hastalık durumu
. Ölüm hızları, ölüm nedenleri
. Hastalık ve sakatlıklar (sık görülen hastalık ve sakatların görülme sıklıkları, insidans ve
prevalans)
. Beslenme durumu
. Çocukların büyüme ve gelişme durumları
. Sağlıkla ilgili somatik ve psikososyal özelliklerin dağılımı (beslenme alışkanlıkları, sigara,
alkol kullanımı vb.)
. Sağlık ve hastalık durumlarının zaman içindeki değişimleri
Risk durumu
. Önemli hastalıklar
. Çevresel sağlık koşulları
. Aşılama durumları
. Aile planlaması uygulamaları
Sağlıkla ilgili bilgi, tutum, davranışlar
. Gelenek ve görenekler (Sağlıkla ilgili geleneksel uygulamalar)
. Toplum içinde sağlık personeli dışında sağlıkla ilgili kişiler (ara ebeleri, sünnetçi, sıhhiye,
kırıkçı, hoca vs.)
. Yaşam biçimleri
. Verilen sağlık öğüdünün yerine getirilme derecesi
. Hastalık nedenleri hakkında bilgi
. Sağlık ve hastalık durumu
. Davranışlarda zaman içindeki değişimler
Sağlık personeli ile ilişkiler
. İletişimin başarısı
. İletişimde gerek toplumdan, gerekse sağlık personelinden kaynaklanan sorunlar
. Tercih edilen sağlık personeli tipi, nedenleri
Toplumda tanımak, öğrenilmesi gereken bilgileri elde etmek için değişik yollar
bulunmaktadır. En sık kullanılan yöntemler:
1. Mevcut rapor, istatistik, sağlık evi, sağlık birimi kayıtları
2. Kroki çizme
3. Kesitsel harita
4. Tarih Şeridi
5. Eğilim grafiği
6. Mevsimsel takvim
7. Kişisel görüşmeler (toplum liderleri ve halkla)
8. Ev ziyaretleri
9. Gözlem
10. Grup görüşmeleri
11. Sıralama
Bu yöntemlerle ilgili ayrıntılı bilgiler, Temel Sağlık Hizmetlerinde Toplumu Tanıma ve
İletişim (Dr. Ümit Kartoğlu) adlı kitaptan elde edilebilir.
2. Sağlık Eğitimi
Toplumun katılımını sağlama uzun bir süreçtir. Toplumun sağlık hizmetlerine katılabilmesi
için, sorunlarını tanımlaması. önceliklerini belirlemesi ve bunlara uygun planlama
yapabilmesi gerekmektedir. Bütün bunlar içinse belirli bir bilinç, bilgi ve beceri düzeyine
ulaşması gereklidir. Öncelikle devletler, toplumun gelişmesi için gerekli olanakları
sunmakla yükümlüdür. Sağlık sektörü, toplumun sağlık konusunda karar alacak kadar
bilinçlenebilmesi için topluma yönelik sağlık eğitimi vermek zorundadır.
Topluma yönelik sağlık eğitimi için değişik yollar kullanılabilir. Bunlar arasında kitle iletişim
araçlarının kullanımı, afiş, poster ve broşürlerin dağıtılması sayılabilir. Ancak en etkili yol,
sağlık personeli aracılığıyla yüz yüze eğitim verilmesidir.
Sağlık eğitimi verilebilmesi amacıyla, öncelikle sağlık personelinin eğitim alması gereklidir.
Örgün eğitimleri sırasında sağlık personeli iletişim, eğitim metodolojisi ve sağlık eğitimi
konularında yeteri kadar bilgilendirilmemektedir. Ayrıca, temel sağlık hizmetleri içinde yer
alan tüm faaliyetlerin başarısı için mutlaka gerekli olan toplum katılımı kavramından ise
genellikle habersizdirler. Bu nedenle hem ülke, hem de il veya sağlık birimi düzeyinde
sağlık personelinin iletişim, sağlık eğitimi ve toplum katılımı konusunda bilgilendirilmesi ve
duyarlandırılması sağlanmalıdır.
Sağlık eğitimi, sağlık sorunlarının çok yönlü bir yaklaşımla incelenip çözüldüğü bir eğitim
sürecidir. Eğitim amacı davranışsal bir değişim yaratmak olduğundan, alışılmış biçimde
sağlık personelinin topluma tek taraflı bilgi aktarması yerine, istenilen değişimi
yaratabilecek katılımcı yöntemler kullanılmalıdır. Değişim için eğitimin amacı, sorunların
çözümünde gelişme sağlayacak değişimler yaratabilmek ve teori ile pratik arasında
gerçekçi ilişkiler kurabilmek için uygun ortamlar yaratmaktır.
Sağlık eğitimi aynı zamanda toplumun güçlendirilmesi ve geliştirilmesi boyutuyla da ele
alınmalıdır. Toplum katılımı ile ilintili olarak toplumun güçlendirilmesinde tek ve genel bir
sağlık eğitimi modeli yoktur. Eğitim içeriği, toplumun bilgi ve beceri düzeyi, sosyal ve
kültürel değerleri, gelenekleri, inançları ve uygulamaları dikkate alınarak belirlenmelidir.
Aynı zamanda toplumun mevcut bilgi ve becerilerini geliştirme üzerine düzenlemeli ve
uygulanmalıdır. Eğitimin içeriği ve uygulama biçimi mümkün olduğunca kişilere ve değişik
toplum gruplarına uygun olarak özelleştirilmelidir. Tüm bunların yapılmasında da mutlaka
toplumla birlikte çalışılmalı ve toplum bu faaliyetlerde görev almalıdır.
Sağlık hizmetlerine katılacaklar genelde toplum içindeki yetişkinler olduğundan, sağlık
eğitiminde yetişkinlere ilişkin özelliklere dikkat etmek gereklidir. Yetişkinlerin, çocuk ve
gençlerden farklı olarak öğrenmeye ilişkin, kendine özgü özellikleri vardır. Bunlar
yetişkinlerin kendilerine, ailelerine, işlerine ve topluma karşı sorumlulukları olduğundan,
asıl işlerinin öğrencilik olmamasından ve bir deneyim birikimine sahip olmalarından
kaynaklanır.
Yetişkinlerin öğrenmeye ilişkin özellikleri 4 grup altında toplanabilir.
I, Yetişkinlerin benlik kavramı gelişmiştir, Kendilerine olgun bir insan olarak
davranılmasını ve saygılı olunmasını beklerler. Başarısızlıktan ve başkalarının yanında
küçük düşmekten korkarlar. Eğitimde pasif değil, aktif rol almaktan hoşlanırlar. Gereksiz
otoriteden hoşlanmazlar.
2. Yetişkin, deneyim birikimine sahiptir. Yaşamları boyunca edindikleri bir takım bilgi,
beceri ve tutumlara sahiptirler ve eğitimde bu deneyimlerinden yararlanılmasını beklerler.
Deneyimlerine uygun düşen yeni öğrenmeleri kabul etme, ters düşenleri ise reddetme
eğilimindedirler.
3. Yetişkin insan bir ihtiyacına doyum getirmeyen öğrenmeleri kabule hazır değildir.
Çocuk ve gençlere göre daha gerçekçidir. Gördükleri eğitimin somut gereksinimlerine
doyum getirmesini beklerler.
4. Yetişkin karşı karşıya olduğu sorunlara çözüm getirebilecek öğrenimlere ilgi duyar.
Sorunları ile doğrudan ilişkisi olmayan etkinliklere zamanlarının harcanmasından
hoşlanmazlar.
Yetişkinlerle ilgili bütün bu özellikler, sağlık eğitimi vermeden önce yetişkinleri ve toplumu
tanımak gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. Toplumun sosyal ekonomik yapısı, ihtiyaçları ve
sağlık hizmetleri ile olan ilişkisinin belirlenmesi, sağlık eğitimi ve toplum katılım
çalışmalarının ilk aşamasıdır.
3. Liderliğin Belirleme ve Geliştirme
Toplumu tanıma ve harekete geçirme çalışmalarında önemli kaynaklardan bir tanesi de
toplum liderleridir. Sağlık personeli hizmet vereceği toplumla ilgili pek çok bilgiyi toplum
liderleri ilgili görüşmeler sonucunda elde edebilir.
Topluluklar içinde doğal liderler vardır. Bu kişilerden bazıları, köylerde muhtar, öğretmen,
imam, ilçelerde kaymakam, ilköğretim müdürü, belediye başkanı, müftü, öğretmenler,
eczacı olarak sayılabilir. Bu kişiler sağlık personeline bilgi vermek yanında, toplumu iyi
tanıdıkları ve toplum içinde söz sahibi oldukları için faaliyetlerin planlaması ve
uygulanmasında da yardımcı olabilirler.
Toplum liderleriyle ilk aşamada, sağlıkla ilgili mesajların topluma iletilmesi amacıyla
beraber çalışabilir. Bunu sağlamak amacıyla toplum liderleriyle beraber, toplumun hangi
kesimine hangi lider aracılığıyla ulaşılabileceğine karar verilir ve bu karar uygulanır. Daha
sonraki aşamalarda ise, düzenli aralıklarla toplanılıp, toplumun sağlık sorunlarının neler
olduğu, toplumun gereksinimleri ve sağlık hizmetlerinden beklentileri tartışılabilir.
Toplumun sağlık sorunlarının çözümü için sağlık personeli ve topluma düşen görevler
hakkında iş bölümü yapılabilir.
Toplumda doğal liderler dışında söz sahibi kişiler bulunmaktadır. Bu kişilerin özellikleri,
toplumların özelliklerine göre değişmektedir. Bazı toplumlarda yaşlı kadınlar, köy ataları,
aşiret reisleri liderlik özellikleri taşıyabilirler veya belli bir pozisyonu olmasa da bazı kişiler
toplum içinde saygınlık kazanmışlardır ve toplumu etkileme gücüne sahiptirler. Sağlık
personeli, yürüttükleri faaliyetlerin başarısı için bu kişilerle de işbirliği yapmak zorundadır.
Bu kişilerin kimler olduğu, bireysel veya grup görüşmeleri sırasında belirlenebilir.
Sağlık alanında toplum katılımı çalışmaları genellikle sağlık sektörü tarafından belli
alanlarda başlatılmıştır. Genellikle de toplumla beraber çalışacak konu, sağlık personeli
tarafından belirlenmiştir. Bazı uygulamalarda, toplumu harekete geçirmek, hayat tarzlarını
iyi yönde etkileyecek faaliyetlere katılmalarını sağlamak için gönüllülerle birlikte
çalışılmıştır, Gönüllüler çalışmaya istekli, toplumun herhangi bir kesiminden kişiler
olabilmektedir. Gönüllüler, yapılacak çalışmalarda sağlık personelinin yerini tutacak,
onlara rakip olacak kişiler değil, sağlık personeli ile birlikte kendi toplumlarının sağlığını
geliştirecek toplum temsilcileridir. Gönüllülerle yapılan çalışmalarda dikkat edilmesi
gereken noktalar vardır:
. Çalışmaya katılacak gönüllülerin rolleri önceden ayrıntılı olarak belirlenmelidir.
. Yapılacak çalışma için görev dağılımı, kişilerin özelliklerine, bilgi ve beceri düzeyine
uygun olarak yapılmalıdır.
. Gönüllüler toplum tarafından seçilmelidir. Ancak, bunun bazı sakıncaları vardır. Toplum
genellikle doğal liderleri seçme eğilimindedir. Ayrıca bu seçim işlemi, aileler, farklı siyasi
düşünceye sahip kişiler, farklı etnik kökenliler arasında bir güç gösterisine dönüşebilir. Bir
diğer sakınca ise, toplumun yapılacak çalışmayı iyi bilmemesi nedeniyle doğru kişiyi
seçememesidir.
. Gönüllülerin sürekli eğitimi gereklidir. Öncelikle çalışmaya başlamadan önce, gönüllülerin
çalışma ve bu çalışmanın gerektirdiği bilgi ve beceriler hakkında eğitilmeleri
gerekmektedir. Bu eğitimin sürekli olması gönüllülerin bilgi ve beceri eksikliklerinden
kaynaklanabilecek onarılması güç hataları önleyecektir.
. Toplumun seçtiği kişilerle, sağlık çalışanları arasında düzenli toplantılar yapılmalıdır. Bu
toplantılarda yapılan, faaliyetlerle ilgili düşünceler paylaşılır, karşılıklı bilgi verilir ve yeni
çalışmalar planlanabilir.
. Yapılan çalışmalar düzenli olarak değerlendirilmeli ve sonuçlar topluma iletilmelidir.
Bunun sonucunda toplumun çalışmaya ilgisi çekilmiş olur. Ayrıca sonuçların topluma
bildirilmemesi halinde, toplumun seçtiği kişilere güveni, dolayısıyla çalışmanın etkinliği
azalır.
Toplum katılımı örnekleri bölümünde gönüllülerle işbirliği içinde yapılan faaliyetler de yer
almaktadır.
4. Sağlık Kurallarının Kullanılması
Ülkemizde temel sağlık odaklı sağlık hizmetleri yaklaşımı ve bu anlayıştan kaynaklanan toplum
katılımı düşüncesi, Alma-Ata Konferansından yıllar önce 5.1.1961 tarih ve 224 sayılı Sağlık
Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanunla uygulanmaya başlanmıştır.
Bu kanunun 23. maddesi Şu şekildedir:
“Sosyalleştirilmiş sağlık hizmeti teşkilatı ile halk arasındaki münasebeti temin maksadıyla sağlık
ocaklarında, sağlık merkezlerinde ve illerde, sağlık kurulları kurulur. Bu kurulların kuruluşu,
çalışma tarzları ve toplantı zamanları Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı tarafından hazırlanan bir
yönetmelikle tayin edilir. Bu kurallar halkın sağlık teşkilatından istediği hususları ilgililere duyurur.
Hizmetlerin başarı ile yürütülmesi için halkın eğitilmesine ve teşkilat ile maddi ve manevi işbirliği
yapmalarına yardım ederler.”
Bu maddenin yanı sıra Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirildiği Bölgelerde Hizmetin Yürütülmesi
Hakkında Yönetmeliğin (Karar sayısı: 6/3470,9.9.1964gün ve 11802 sayılı Resmi Gazete’de
yayınlanmıştır) Çeşitli Hükümler bölümünün 6. maddesini k bendinde “Toplumun kalkınmasında
gönüllü vazife alanlar, sağlık personelinin vazife için yaptığı gezilerde resmi taşıtlardan
faydalanabilirler” denilmektedir,
Yukarıda sözü edilen kanun ve yönetmeliğin ilgili maddelerinde toplum katılımı kavramının yer
alması ile de yetinilmemiş ve bu amaçla faaliyet göstermesi düşünülen kurullar için.
Sosyalleştirilmiş Sağlık Hizmetlerinin Sağlık Kurulları Yönetmeliği (15.3.1969 gün ve 13149 sayılı
Resmi Gazete’ de yayınlanmıştır.) (Ek 2) hayata geçirilmiştir.
Bu yönetmeliğin amacı ise 2. maddede şu şekilde belirlenmiştir: “Sağlık kurulları, sağlık
hizmetlerinin başarı ile yürütülmesi için, sağlık kuruluşlarıyla halk arasında iyi münasebetler
kurulması ve devam ettirilmesini, maddi ve manevi işbirliğinin temini ile halkın sağlık teşkilatından
istediği hususların ilgililere duyurulmasını sağlar.”
Görüldüğü üzere dünya sağlık sistemlerinde özellikle Alma-Ata’dan bu yana yoğun olarak
tartışılmaya başlanılan sağlık hizmetlerinde toplum katılımı kavramı ile ilgili, ülkemizde l960’lı
yıllarda yasal düzenlemeler yapılmış ve temel sağlık hizmetleri anlayışının önemli bir parçası
olarak ele alınmıştır.
Bugüne kadar bu kurullar, çeşitli nedenlerle kâğıt üzerinde yazılı olduğu şekliyle yaygın
olarak hayata geçirilememiştir
5. Sektörler arası işbirliği
Sektörler arası işbirliğinin anlamı ve gerekliliği
İnsanların toplum halinde yaşamaya başlamaları ile birlikte ortaya çıkmış olan kurumsal
yapılar, belirli görevleri üstlenirken aynı zamanda organize bir ana yapının parçalarını da
oluşturmaktadırlar. Bir bütünsellik içinde görevlerini yerine getirmeye çalışan bu
kurumların yapıları, işleyiş mekanizmaları ve hizmet verdikleri kitleler değişik
olabilmektedir. Ortak özellikleri topluma hizmet vermeleri ve aynı organize yapının içinde
yer almalarıdır. Dolayısıyla birçok kurumun (sektörün) hedef kitlesi (kapsadığı, hizmet
verdiği kitle) aynı kişilerden oluşabilmektedir. Örneğin: eğitim sektörünün içinde yer alan
öğrenciler aynı zamanda sağlık sektörünün de hedef kitlesi içinde yer almaktadır.
Örnekte de görüldüğü gibi toplumsal yapı içinde insana yönelik hizmetlerde her sektörün
kendine özgü görevleri vardır ve çeşitli sektörler aynı anda aynı kişilere hizmet
verebilmektedir Ancak her sektörün hizmet vermede karşılaştığı pek çok sorun vardır. Bu
sorunların özünü genel olarak kaynak kısıtlılığı ve kişilere ulaşma güçlüğü gibi nedenler
oluşmaktadır. Aynı örnek üzerinden gidildiğinde; sağlık sektörünün tek başına tüm
öğrencilere ulaşması ve onlara yeterli ve kaliteli sağlık hizmeti vermesi oldukça güçtür.
Eğitim sektörünün kaynaklarından ve öğrencileri toplama gücünden yararlanarak tüm
öğrencilere ulaşmak ve onlara sağlık hizmeti vermek daha kolay olacaktır. Bunun en güzel
örneği öğrencilere verilen sağlık eğilimi ve aşılama hizmetleri oluşturmaktadır.
Herhangi bir sektörün planladığı faaliyetleri gerçekleştirebilmesi, verdiği hizmetin
etkililiğini arttırabilmesi ve hedeflerine ulaşılabilmesi için mevcut kaynak ve olanaklarının
yanı sıra diğer sektörlerinin insan gücü, araç-gereç iletişim ve yetki olanaklarını da
harekete geçirip kullanabilmesi gereklidir. Bu girişimle daha başarılı bir sonuç elde
edebilecektir. Ek olarak; daha geniş bir kitleye ulaşmak da programın etkililiğini
arttıracaktır.
İşbirliği sonucu elde edilen olumlu sonuçlar, yalnız programın hedeflerine ulaşmasını
değil, aynı zamanda tarafların işbirliği içinde çalışmanın yararlarına inanmalarını
sağlayacaktır, personeli motive edecek ve işbirliğinin sürdürülmesi ya da gerektiğinde
yeniden kurulması için uygun bir zemin hazırlayacaktır.
Sektörler arası işbirliğinin oluşturulması ve yapısal taslak modeli
Sektörler arası işbirliğinde en az iki tarafsız konusudur. İlki işbirliğini talep eden taraf,
ikincisi
ise
işbirliğine
çağrılan
taraf(lar)dır.
İşbirliğinin
oluşturulması
ve
kurumsallaştırılmasında yönetici (emredici) pozisyonunda olan kişi yada kurum (örneğin:
Kaymakam, Sağlık Kuruluşu....) taraf olmaktan çok ‘doğal” bir lider konumundadır.
Yürütülecek çalışmaların daha organize ve sistemli gerçekleştirilebilmesi için işbirliğinin bir
kurumsal yapıya oturtulması gereklidir. Bu yapının oluşturulması ve işbirliğinin
programlanmasında bazı noktalar göz önüne alınmalıdır.
a)İşbirliğini yapacak sektörlerin çalışma alanları ve organizasyon yapıları çok iyi
bilinmelidir.
b)Her iki (ya da daha çok) sektör personelinin rutin görev, yetki ve sorumlulukları işbirliği
yapılacak konuya ters düşmemelidir.
c)İşbirliği kapsamında her bir sektörün sorumlulukları belirlenmeli ve faaliyet planında
yerini almalıdır.
d)Organizasyon,
personel
hareketliliği
ve
kişisel
nedenlerden kaynaklanan
olumsuzluklardan etkilenmeyecek bir yapıda kurulmalıdır.
e)Yürütülecek faaliyetlerin izleme ve değerlendirilmesi için ortak bir çerçeve çizilmelidir.
Gerektiğinde kurulacak bu yapılar dışında, sektörler arası işbirliğinin sürdüğü ve bir
gereksinimden dolayı ortaya çıkmış mevcut kurullar da vardır. Buna örnek olarak İl ve
İlçe Hıfzıssıhha Kurulları gösterilebilir. Ancak, belli dönemlerde toplanması ve kararlar alıp
uygulaması gereken bu kurumların, işbirliği sınırlarını genişletmek ve koşullara uygun yeni
programlar geliştirebilmeleri için, alt yapı örgütlenmesini ve kaynak dağılımını yapabilme
konusunda daha istekli ve esnek olması gerekmektedir. Bu kurullarda temel anlayış
olarak, yasal bir zorunluluğu yerine getirmek yerine sorunların çözümüne yönelik bir
yaklaşım benimsenmelidir.
Bir proje hazırlanması ve bu projenin de sektörler arası işbirliği gerektirdiği durumlarda,
organizasyonun en üstünde Proje sorumlusu bulunur, bir alt birim ise Proje
Koordinatörlüğüdür. Sektör temsilcilerinden oluşan ve proje Koordinatörünün de yer aldığı
Yönetim birimi belli dönemlerde toplanarak projenin gidişi, yürütülen faaliyetleri,
stratejileri izlemek ve değerlendirmekle görevlidir.
Bu birimin altında bulunan ve teknik elemanlardan oluşan Eşgüdüm (Koordinasyon) Birimi
ise Yönetim birimi adına iş görür ve ilgili sektör temsilcilerinden oluşur. Daha sonra
Teknik Birimler gelmektedir. Bu birimler, projenin planlanıp uygulanmasına,
izlenmesinden değerlendirilmesine kadar her aşamada işin teknik düzeyde yürütülmesini
sağlayan ve halkla doğrudan ilişkide bulunan kişilerden oluşmaktadır.
Bu organizasyonel yapıda bazı değişiklikler yapılabilir. İşin gereği ek birimler
oluşturulabildiği gibi yerel-bölgesel koşullara, işin niteliğine göre geçici ek işbirliği
durumları da ortaya çıkabilir.
Sektörler arası işbirliği yaklaşımı
Sektörler arası işbirliği oluşturulması gereği ortaya çıktıktan sonra her bir taraf için göz
önünde bulundurulması gereken noktalar vardır. Bu noktaların iyi belirlenmesi,
benimsenmesi ve uygulanması gereklidir:
a)İşbirliği yapılmasının ana amacı; “ülke yararı için ve verimli çalışmanın yapılması” olarak
benimsenmelidir.
b)İşbirliği istenen sektörün, program faaliyetlerini “angarya” olarak değerlendirilmesini
engelleyici bir yaklaşımda bulunulmalıdır. Bu konuda seçilecek en uygun yok zorlayıcı
değil ikna edici yaklaşımdır.
c)İşbirliği yapılacak konular ve istenecek yardımların kapsamı ve sınırları kesin hatlarıyla
ortaya konmalı ve programa entegre edilmelidir.
d)Yürütülen çalışmalarda, karar alma aşamasından sonuçların değerlendirilmesi
aşamasına kadar ortak yürütülen her basamakta sorumluluk paylaşılmalıdır.
e)Sektörler arası resmi işbirliği protokollerinin yanı sıra yüz yüze ilişkilerle de alışmalarda
katkı ve katılım sağlanmalıdır. Bu tür, yaklaşım; özellikle bürokrasinin yarattığı zaman
kaybı ve kaynak israfını önlenmesinin yanında, değişen koşullarda pratik çözümlerinin
ortaya çıkmasına da olanak verecektir.
f)İşbirliği yapılan program ile sektörlerin rutin hizmetlerinin uzun dönemde çakıştırılması
amaçlanmalıdır.
g)Her bir taraf personelini birbirine yaklaştıran ve birlikte çalışmaya motive eden bir
anlayış sergilemeli ve programa yansıtılmalıdır.
h)Başka bir dönemde, benzer yada farklı bir işbirliğinin gündeme gelebileceği, hatta talep
eden tarafın diğer sektöre yaralı olabileceği düşünülerek, bu program bitiminde ilişkiler
kesilmemeli ve canlı tutulmalıdır.
Sağlık alanında sektörler arası işbirliği
Kapsadığı hizmet alanı en büyük olan sektör sağlık sektörüdür. Çünkü: yaşı, cinsi, işi,
statüsü, yeri ne olursa olsun herkesi kapsamak zorundadır. Yani sağlıklı olmak tüm
insanları ilgilendirmektedir.
Böylesine geniş kapsamlı bir hizmeti üstlenen sağlık sektörünün tek başına bu yükü
taşıyabilmesi, herkese yeterli ve kaliteli hizmet verebilmesi olanaksızdır. Sağlık gibi çok
çeşitli bileşenleri olan, birçok sektörle zorunlu olarak işbirliğine girilmesi gereken bir
alanda, tüm topluma ulaşabilme ve gereksinimlerini karşılayabilme, ancak hizmetin
işbirliğine açık ve belli alanlarda diğer sektörlerle görev, yetki ve sorumluluğun
paylaşılması ile olanaklıdır.
Planlanan faaliyetlerin gerçekleştirilmesi, hizmetin etkililiğinin arttırılması ve hedeflere
ulaşılabilmesi için mevcut kaynak ve olanakların kullanılması ön koşuldur. Bu kaynaklara
diğer sektörlerin insan gücü, araç-gereç, iletişim ve diğer olanakları da eklendiğinde
sonuç daha başarılı olacaktır.
Herkesi ilgilendiren sağlıklı olmak kavramının yaşama geçirilebilmesi için; Dünya Sağlık
Örgütü’nün belirlediği sağlık bedellerinin özeti olan “Sağlık İçin Herkes, Herkes İçin
Sağlık” sloganında belirtildiği gibi bu çabada herkesin, her sektörün katkısı ve desteği
olmalıdır.
Sağlık sektörünün öncülüğünde ilgililerle birlikte özel ilgi gösterilmesi ve işbirliği yapılması
gereken bir konu belirlendikten sonra, bu konuda çözüme yönelik çabalar da yine sağlık
sektörü tarafından koordine edilmelidir. Bu temel zorunluluk çerçevesinde işbirliğinin
adımları şu şekilde sıralanabilir:
a) Sağlık sektörünün öncülüğünde önemli bir sağlık sorunun belirlenmesi,
b) Sorunun çözümüne yönelik eylem ve stratejilerin belirlenmesi,
c) İşbirliği yapılması gereken sektörlerin belirlenmesi,
d) Sektörlerin katkı ve katılımları ile ilgili taslakların hazırlanması,
e) İlgili sektörlerle sorunun ve hatırlanan çözüm planlarının tartışılması, ortak eylem ve
hedeflerin belirlenmesi,
t) Kaynaklar gözden geçirilerek ilgili sektörlerin bu sorunun çözümündeki katkı ve
katılımının belirlenmesi, kesinleşmesi ve ortak programın hazırlanması,
g) İşbirliğinin kurumsal yapısının oluşturulması.
h) Programın uygulamaya başlanması,
i) İzleme ve değerlendirme.
Uygulama aşamasında, gerektiğinde ilgili sektörlerle ek işbirliği girişimlerinin
yapılabileceği ve mümkün olan en etkili ve geniş kesimi programa katabilmenin başarıyı
arttırabileceği unutulmamalıdır. Genel yapıda ve amaca ulaşmada gerekli olduğuna
inanılan bir girişim hedeflendikçe bu tür değişiklikler yapılabilmektedir. Örneğin: ulaşım
koşullarının sorun yarattığı yerlerde ek olarak Karayolları ile işbirliğine daha etkili hizmet
için gerekli olmaktadır.
Sonuç olarak sağlık hizmeti verirken başvurulması gereken yollardan biri olan değişik
sektörlerle işbirliği yapmada ana tema. “insanların yararı için eti etkili ve verimli
çalışmanın yapılmasıdır ve her bir tarafın bu girişimi iyi niyet temelinde ve ciddi bir görev
anlayışında gerçekleştirmesidir.”
Bir uygulama örneği:
“Ana sağlığı ve aile planlaması hizmetlerinde” sektörler arası işbirliği
Ana Sağlığı ve Aile Planlaması Projesi”, ülkede hizmete öncelik gereksinimi olan
bölgelerde ana sağlığı ve aile planlama hizmetlerinin desteklenmesi ve yaygınlaştırılması,
anne ve çocuk ölümlerinin azaltılması ve etkili kontraseptif yöntem kullanımının
arttırılması amacıyla uygulanması planlanmış bir projedir.
Projenin daha etkili ve yaygın uygulanabilmesi için sektörler arası işbirliğine gidilmesi
gerektiği belirlenmiş ve buna yönelik yapısal formasyon geliştirilmiştir.
Öncelikle organizasyonda (Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel
Müdürlüğü) işbirliği yapılabilecek (yapılması gereken) sektörler belirlenmiştir. Proje, ülke
düzeyinde oldukça büyük bir bölgede ve değişik yörelerde uygulanacağı için üst düzey
işbirliği zinciri oluşturulmaya çalışılmıştır. Proje kapsamında işbirliği yapılması gerekli
bulunan sektörler şunlardır:
Milli Eğitim Bakanlığı ( Milli Eğitim Müdürlükleri, Halk Eğitim Müdürlükleri), Milli Savunma
Bakanlığı. İçişleri Bakanlığı (Valilikler), Belediyeler, Üniversiteler, Diyanet İşleri Başkanlığı,
Sosyal Sigortalar Kurumu, Gönüllü Kuruluşlar (Dernekler, Vakıflar....), Muhtarlar, Toplum
Liderleri, Basın ve Yayın Kuruluşları.
Daha sonra sektörlerin her birinin katkı ve katılımında bulunabilecekleri konular
belirlenmiştir:
Milli Eğitim Bakanlığı
a) Halk eğitimi, propaganda ve bilgilendirme çalışmaları sırasında eğitim kurumlarından
yararlanmayı sağlamak.
b) Öğretmenlerin ana çocuk sağlığı ve aile planlaması konularında, sağlık personeli
danışmanlığında öğrencilere ve halka eğitim vermelerini sağlamak,
c) Öğretmenlerin sağlık personeline yardımcı olmalarını sağlamak.
d) İl ve İlçe Halk Eğitim Müdürlükleri’nin ana çocuk sağlığı ve aile planlaması konularında
halkı eğitmesini sağlamak.
e) Halk eğitim materyalinin dağıtım ve kullanımında sağlık personeline yardımcı olmak,
Milli Savunma Bakanlığı
a) Askerlere ana çocuk sağlığı ve aile planlaması konularında programlı eğilim verilmesini
sağlamak (yerel sağlık otoriteleri kanalıyla).
b) Askerlere evlilik öncesi danışmanlık hizmeti vermek.
Valilikler
a) Uygulamaların il düzeyinde organize edilmesinde başkanlık yapmak,
b) Resmi kuruluşların uygulamalara katılım ve desteği için çaba harcamak.
c) Personel, araç gereç ve yer temininde ve bu desteğin sürekliliğinin sağlanmasında
programı destekleyici kararlar almak.
d) Sağlık personelinin çalışmalarını yakından izlemek ve destek olmak
e) Nüfus Planlaması Hizmetlerini Yürütme Yönetmeliği’nin il. Maddesine işlerlik
kazandırmak.
f) Sağlık kuruluşlarının çalışmalarının tanıtımı ve kullanılabilirliğini arttırıcı önlemler almak.
Belediyeler
a) Programın alt yapısının oluşturulmasına yardımcı olmak,
b) Belediyeye ait sağlık kuruluşlarında programı yürütmek ya da desteklemek.
c) Halkın bilgilendirme ve eğitimi çalışmalarına yardımcı olmak.
d) Evlilik öncesine yönelik programın gerçekleşmesine katılmak,
e) Ulaşım ve taşıma işlerine yardımcı olmak.
f) Organizasyona katkıda bulunmak.
Üniversiteler
a) Sevk sistemi içerisinde yer almak, birinci ve ikinci basamağı tıbbi yönden desteklemek,
b) Uzmanları ve öğretim üyeleri aracılığı ile alt basamaklara bilgi ve beceri eğitimi
vermek.
c) Hasta taşınmasına destek vermek,
d) Müfredata, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması programlarını destekleyici bilgiler
eklemek ve öğrencilerin bu konularda bilgi ve becerisini arttırmak.
e) Eğitim ve Araştırma Bölgelerinde programın yürütülmesine katkıda bulunmak,
t) Sağlık kuruluşları ile birlikte araştırmalar planlamak, uygulamak ve değerlendirmek.
g) Halk eğitimi yapılmasına ve eğitim materyali üretilmesine katılmak.
Diyanet İşleri Başkanlığı
a) Müftülükler aracılığıyla imamların, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması konularında
halkı aydınlatmalarını ve yanlış inanışların ortadan kalkmasını sağlamak (sağlık otoritelerin
danışmanlığında).
Sosyal Sigortalar Kurumu
a) SSK kapsamındakilere ana çocuk sağlığı ve aile planlaması eğitimi verilmesi
çalışmalarına katılmak.
b) Aile planlaması Klinikleri açmak.
c) SSK’ ya ait sağlık kuruluşlarında programın uygulanmasına yardımcı olmak.
Gönüllü Kuruluşlar
a) Başta bünyelerindeki kitle olmak üzere halk eğitimine, sağlık personelinin
danışmanlığında katkı ve katılımda bulunmak.
b) Sağlık meslek kuruluşu üyelerinin, ana çocuk sağlığı ve aile planlaması konularında ve
bu program çerçevesinde yapılan çalışmalara katkı katılımını sağlamak. eğilimlerine
yardımcı olmak gibi görevleri üstlenmek.
Muhtarlar
a) Programın mahalle ve köy bazında yürütülmesi için oluşturulan organizasyonlarda aktif
rol almak,
b) Sağlık personeline ve program için çalışan kişi ve kuruluşlara yardımcı olmak.
c) Halk eğitiminde bizzat görev almak, eğitim çalışmaları için yer bulmak, halka haber
vermek ve toplamak.
d) Diğer çalışmaların yürütülmesi, izlenmesi ve değerlendirilmesinde sorumluluk
üstlenmek.
Toplum Liderleri
a) Ana çocuk sağlığı ve aile planlaması konularında yapılan çalışmalara katılmak, halkı
katılmaya teşvik etmek.
b) Halk eğitimine yardımcı olmak, dirençli insanları inandırmak, destek vermek.
c) Programın uygulanması için gerekli çalıŞmalara yardımcı olmak.
Basın ve Yayın Kuruluşları
a) Halkın ana çocuk sağlığı ve aile planlaması ile ilgili doğru bilgi ve davranışlar kazanması
için basın ve yayın organlarında eğitim yapmak.
b) Programı destekleyici. tanıtıcı, personeli motive edici ve halkın katılımını sağlayıcı
propaganda yapmak.
6. Kitle İletişim Araçlarının Kullanımı
Teknolojik gelişmelerin günümüzde en belirgin niteliği, kitle iletişim araçlarını
etkilemeleridir. Öyle ki; çağımızı kitle iletişim çağı olarak niteleyenler bile vardır. Bu
araçlar günümüzde tüm ülkeleri etkilemiş, toplumda değişmelere yol açmışlardır. Hem
gelişmiş, hem de az gelişmiş ülke insanı bu araçlarla zamanlarının önemli bir bölümünü
geçirmektedir. Bu araçlarla dünyamız adeta küçülerek ufak bir köy durumuna
dönüşmüştür.
Kitle iletişim araçlarının özellikle sağlık eğitimi ve toplum katılımında kullanılması önemli
yararlar sağlamaktadır. Bunları açıklamak için kitle iletişim araçlarının toplumdaki
işlevlerine göz atmak gerekir.
Kitle iletişim araçlarının toplumdaki yeri, etkisi ve ana görevlerini açık seçik ortaya
koyabilmek için kitle iletişim araçlarının toplumsal değişmeyle, ulusal kalkınmayla ilişkisini
kurmak zorunludur. Bu nedenle toplumsal değişmeden ya da ulusal kalkınmadan ne
anlaşıldığını kısaca açıklamak gerekir.
Toplumsal değişim ve kalkınma, toplumdaki insan davranış ve düşüncelerindeki. değerler
dizgesindeki değişmeler yanında, bunu doğuran ana etkenlerdeki, daha doğrusu
toplumun ekonomik yapısındaki, kurumlarındaki, insan ilişkilerindeki değişmelerin tümünü
içermektedir.
Kitle iletişim araçlarının toplumdaki belli başlı görevlerini şu noktalarda toplayabiliriz:
1. Habercilik
Yöremizde, ilimizde, ülkemizde ve dünyada olup bitenleri en çabuk, en doğru biçimde
ulaştırmak kitle iletişim araçlarının ana görevlerindendir. Eğitim, bilim, sağlık alanındaki
yeniliklerin, gelişmelerin ve uygulamaların duyurulması ve halkın bunlara ilgilerinin
çekilmesi habercilik görevinin önemli bir yönüdür.
2. Kamuoyu oluşturma
Kamuoyunu ilgilendiren konularda, çeşitli görüşlerin serbestçe ortaya atılıp tartışılması
önemli bir etken olan kamuoyunun oluşmasına yol açar.
3. Yönetsel sürece katılma ve denetleme
Halkın yönetime katılmasına, denetlemesine yardımcı olmak, kitle iletişim araçlarının
görevidir. Böylece halkın yönetim sürecine ihtiyaçlarına, önceliklerine ve çıkarlarına en
uygun biçimde ve bilinçle katılmasını sağlamak mümkün olur.
4. Eğitim
Halkın sorunlarını çözmek, gereksinimlerini karşılamak için gerekli bilgi, beceri ve
davranışları elde etmesini, anayasal hak, ödev, çıkar ve sorumluluklarının bilincine
varmasını, bunun gerektirdiği gibi davranmayı sağlamasına yardım etmek, kitle iletişim
araçlarının özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki en önemli görevlerinin başında
gelmektedir.
5. Toplumsal Bütünleşme
Bireyin, kümelerin ve yerel toplulukların geri kalan birey, küme ve topluluklarından uzak,
kopuk kalması engellenmelidir. En uzak yöredeki ulaşılması güç, dış dünyaya kapalı olan
topluluklar bile radyo ve televizyonla kolaylıkla çevreye, kente ulusal ve uluslararası
dünyaya açılabilir. Böylece toplumu oluşturan bireylerin, ortak toplumsal özelliklere
kavuşmasında, birbiriyle kaynaşmalarında kitle iletişim araçlarının çok önemli bir yeri
vardır.
Gelişmekte olan ülkelerde, kitle iletişim araçlarından yalnızca okuma yazma öğretimi için
değil, kalkınmaya elverişli ortamın, önderliğin ve katılmanın sağlanması için de
yararlanılabilir.
Bu işlevlerin tümüne bir göz attığımızda bir toplumda işlevler yerine getiren iletişim
araçlarının toplumsal değişmelere yol açtığını söyleyebiliriz. Bunların bazıları bireysel,
bazıları ise toplumsaldır.
Kitle iletişim araçları, sağlık eğitimi ve toplum katılımı
Kitle iletişim araçlarının sağlık eğitimi ve toplum katılımındaki yeri şöyle özetlenebilir:
a) Geniş bir izleyici kitlesiyle düzenli bir şekilde iletişim sağlanır. Coğrafi koşullardan pek
az etkilendiğinden en uzak köyleri de yayın kapsamına alabilir, etki alanına sokabilir. Son
yıllarda iletişim alanında ülkemizde sağlanan büyük gelişmelerle özellikle yerel radyo ve
televizyonlar çığ gibi çoğalmıştır. Bunun yanı sıra ülkemizde geçmişten beri oldukça
yaygın bir yerel gazetecilik geleneği vardır. Bu yerel gazetelerin hiç de azımsanmayacak
bir okuyucu kitlesi bulunmaktadır. Bu tür yerel iletişim araçları ile sağlık alanında topluma
yönelik daha çok sayılan işlevlerin yerine getirilmesi daha kolay olabilecektir.
b) Toplum, olayları günü gününe izleyerek gerekli bağlantıları kurar.
c) Toplumun duygularına, aklına ve gözüne aynı anda yönelerek onu etkiler.
d) Halkın günün gelişmelerine bilgili ve bilinçli olarak katılmasını sağlamak
e) üzere, sürekli bir bilgi ve haber akımı sağlar ve kamuoyu oluşturur.
f) Topluma, yaşamın her mekanında (evde, sınıfta, işyerinde ..). yaşamın her alanıyla ilgili
gerekli becerileri öğretir.
Toplum Katılımının Engelleri
Toplumun ortak ihtiyaç ve sorunlarına yönelik hizmetlere halkın katılımının sağlanmasında
karşılaşılan çeşitli güçlükler vardır. Bu güçlükler bazen toplumun içyapısından, bazen de
dışından kaynaklanmaktadır. Toplumun kendine özgü iç ve dış unsurları nedeniyle ortaya
çıkan aşağıda gruplandırılarak verilmeye çalışılan bu güçlükler, her toplumda farklı ağırlık
ve biçimlerde görülebilir. Ancak toplum katılımının toplumların sağlıklı gelişmelerindeki
önemi nedeni ile bu konudaki engellerin iyi tanınması, toplum katılımını en üst düzeyde
sağlamayı amaçlayan yapılar oluşturulması ve uygun yöntem ve tekniklerin kullanılması
gerekir.
Toplum katılımında karşılaşılan güçlükler ile özellikle ülkemiz açısından katılım sağlama
yollarına ilişkin düşünceler aşağıdaki Şekilde sıralanabilir:
Toplum katılımı konusunda yazılmış kaynakların belirttikleri ve toplum katılımına ilişkin
çeşitli güçlüklere neden olan etkenler üç başlık altında gruplandırılmaya çalışılmıştır:
. Sosyal ve kültürel etkenler
. Ekonomik etkenler
. Politik ve yönetsel etkenler
Her zaman iç içe olan ve birbirine etki eden bu etkenlere göre toplum katılımının
güçlükleri şöyle özetlenebilir:
1. Sosyal ve Kültürel Etkenlerden Kaynaklanan Güçlükler
a) Toplumun demokratik bir yapı içinde kendini yönetme bilgisi, becerisi ve deneyiminin
az olması toplum katılımını engeller. Demokratik uygulamalarının temelinde birey-yönetim
çıkarlarının bütünleşmesi, liderliğin gelişmesi anlamında ortak karar verme alışkanlıklarının
bireylerde yerleşmesi ve kendini yönetmeyi öğrenmeleri düşüncesi bulunmaktadır:
Ancak uygulamada, demokrasinin sürekliliği ve bireyin bu süreklilik içinde kendi kişiliğini
geliştirmesi amacının yani sıra ŞU iki husus da önem kazanmaktadır.
. Verimliliğinin artması.
. Demokratik davranışların ve kendi kendini yönetmenin bireylere öğretilmesi,
Bireyler, katılım ve kendi kendini yönetme alışkanlığını daha küçük yaşlarda aileden ve
çevreden kazanmaya başlar. Çeşitli araştırmalarda, otoriter ve demokratik aile tiplerinden
demokratik olanında yetişen çocukların daha katılımcı oldukları belirtilmektedir.
Katılımcı ve demokratik anlayışla yetişen ve katılım davranışlarına sahip bireylerde oluşan
toplumlarda etkin bir katılım sağlamak daha kolaydır. Bunun aksine demokratik davranış
ve kendini yönetme alışkanlıkları ve deneyimleri sınırlı bireylerden oluşan toplumlarda ise,
her şeyi başkalarından beklemek eğilimi yaygın olup, başkalarının kendileri adına
düşünmesi, karar alması, yönelmesi gibi bir tutum gözlenir.
b) Toplumun kendi sorunları ve çözüm yolları hakkında bilinçli olmaması katılımı
güçleştiren diğer bir etkendir. Böyle bir toplumda eğitim düzeyi düşüktür, diğer
toplumlarla ilişkiler sınırlıdır. Genellikle durumlarını kabul etmişlerdir. Ayrıca sorunlarına
karşı bilgisizlik, dolayısıyla ilgisizlik vardır. Toplum, katılıma hazır değildir. Kendi kendisine
harekete geçmesi, katılım göstermesi beklenemez.
c) Çeşitli nedenlerle toplumda ikilik bulunması katılımı engeller. Grup arasındaki zıtlıklar,
anlaşmazlıklar, sürtüşmeler, çıkar çatışmaları, kan davası vb. nedenler toplumda ortak
karar almayı ve birlikte hareket etmeyi zorlaştırır. Bunun en temel örneklerinden birisi
köylerimizdeki muhtarlık çekişmeleridir. Bu tür bir toplumda halkın amaçlar doğrultusunda
katılımda bulunmalarını sağlamak için önce toplumda birlik ve beraberlik oluşturmaya
yönelik katılıma ağırlık verilmelidir.
d) Toplumda demokratik liderliğin gelişmemiş olması katılımı güçleştiren bir başka
ekendir. Liderlik, özellikleri açısından otoriter liderlik ve demokratik liderlik olarak iki
şekilde alınır. Otoriter liderliğe dayalı toplumlarda bütün otorite liderde toplanır re iletişim
hakları toplumun her üyesinde ayrı ayrı lidere uzanır. Karar için tek kaynak liderdir.
Demokratik liderliğe dayanan toplumlarda; lider yine merkezi durumda olmakla beraber,
üyeler arasında etkileşim vardır. Karar verme sürecinde üyelerde katılmaktadır.
Otoriter liderlik yapısı bulunan toplumlarda üyeler iletişim ve etkileşim olanağını pek
bulamadıkları için toplum etkinliklerinden doyum sağlayamazlar. Verim düşüktür. Liderlik
toplum üyelerini eğitici nitelikte olamaz.
Demokratik liderlikte ise üyeler arasındaki iletişim ve etkileşim, onların toplum
etkinliklerinden daha büyük düzeyde doyum sağlamalarını sağlar. Verim yüksektir. Liderlik
işlevine katılma, üyeler arasında yeni liderlerin yetişmesine olanak sağlar.
Katılım demokratik bir süreç içerisinde toplumun içinden yetişmiş, topluma hedeflerini
gösteren, onların hedeflere ulaşmaları için gereken hareketlere girişmelerini sağlayan
liderlere ihtiyaç gösterir.
Demokratik liderliğin geliştirilmesi yoluyla toplum katılımın ekinliği artar.
e) Gönüllü kuruluşların bulunmaması, azlığı ve ya etkin olmaması da toplum katılımını
güçleştirir. Bireylerin, gruplar halinde çeşitli gönüllü kuruluşlar kurarak örgütlenmeleri ve
gönüllü kuruluşların da çeşitli toplum hizmetlerinde görev almaları toplum katılımının etkin
bir yönüdür. Bu kuruluşlar toplumdaki bazı ortak ihtiyaçlar için, yine toplumdan kişilerin
kendi istekleri ile kurdukları dernekler, kulüpler ve vakıflardır. Gönüllü kuruluşlar, devlet
hizmetlerinin eksiklerini tamamlar, bazen de yeni hizmetlerin başlatılmasına öncülük
ederler. Gönüllü kuruluşların gelişmediği iyi işlemediği ve verimsiz kaldığı toplumlarda
katılım da sınırlı kalır. Toplumun desteğini sağlayabilen ve toplumla iletişim içinde çalışan
bir gönüllü kuruluş, toplum katılımı açısından en etkili araçtır. Bir toplumda etkin gönüllü
kuruluşların bulunması, o toplumda bilinçli ve aktif katılım bulunduğunun göstergesidir.
Bu nedenle gönüllü kuruluşların bulunmaması, azlığı veya etkin olmaması katılım
açısından güçleştirici bir etkendir.
f) Nüfus hareketleri: Köylerde kente göç etme isteği, kentlerde ise insanların bir çoğunun
kendilerine ait konutu olmaması ve diğer nedenlerle sürekli yer değiştirmeleri katılımı
güçleştirmektedir.
Bir bireyin, yaşadığı toplumda çeşitli etkinliklere ve hizmetlere katılması ile kendisini o
toplumun bir üyesi olarak görmesi arasında yakın bir ilişki vardır. Ancak sürekli olarak
kalmadığı ve kalamayacağını düşündüğü bir toplumda bireyin katılım eğilimi düşer.
g) Deneyimler: Toplum katılımını sağlamak için önceden yapılmış bazı girişimlerdeki
yanlışlıklar, başarısızlıklar vb. sonuçlarla edinilen olumsuz deneyimler de katılımı
güçleştirici etkenler olabilmektedir.
h) Hizmetin ulaşılabilirliği: Hizmete ulaşım bir hizmeti kullanabilme olanağıdır. Örneğin
sağlık hizmetine ulaşabilenler, bu hizmetleri kullanabilmeleri beklenebilecek kadar yakında
oturanlardır. Ya da hizmetin ayağına kadar götürüldüğü topluluklardır. Eğer hizmete
ulaşabilme olanağı çok kısıtlı ya da mümkün olmayan topluluklar var ise, bu toplulukların
toplum katılımı faaliyetlerine katılımları da hizmete ulaşabildikleri kadar olacaktır.
2. Ekonomik Etkenler Nedeniyle Ortaya Çıkan Güçlükler
a) Toplumun yoksulluğu: Gelir düzeyi düşük olan toplumlarda, özellikle ekonomik katkı
gerektiren etkinliklere katılımda isteksizlik olabilir.
b) Gelir dağılımındaki dengesizlikler: Toplumda yoksulluğun yanı sıra, gelir dağılımındaki
eşitsizlikler dc bazen katılımı olumsuz yönde etkilemektedir. Örneğin görünüşte tarım ve
hayvancılığın iyi olduğu bir köyde. eğer üretim unsurları birkaç ailenin elinde ise, bu
köyde tarım ve hayvancılığın geliştirilmesi yönünde yapılacak herhangi bir çalışmaya
toplumun büyük bir kesimi ilgisiz kalacaktır.
c) Kaynakların sınırlılığı ve finansman güçlükleri: Devlet ve toplum işbirliğine dayanan
katılımcı çabalarda, kalkınma için gerekli olan iç ve dış kaynakların azlığı veya yokluğu,
toplumun ekonomik katılım potansiyelinin düşük olduğu anlamına gelir. Toplumda
psikososyal olarak beliren veya yaratılan katılım isteği, gerekli zaman ve yerde, devlet
veya toplum tarafından finanse edilemez ise çoğu kez başarısızlıkla karşılaşması
kaçınılmaz olur.
3. Politik ve Yönetsel Etkenlerden Kaynaklanan Güçlükler
a) Toplumun katılımını özendirecek ve destekleyecek yerel yönetimlerin bulunmayışı veya
var olan yerel yöntemlerin toplum katılımının gereken önemi vermemeleri.
Yerel yönetimleri güçlendirilmemiş veya katılıma önem vermeyen toplumlarda toplum
katılımı güçleşmektedir. Katılım sadece seçimlerde oy verme ile sınırlı kalmakta, yönetim
bazı etkili grupların güdümüne girmekte veya biçimsel bir katılım olarak gözükmektedir.
Biçimsel bir katılımın önüne geçebilmek için her şeyden önce katılma konusunda yönetimi
etkileyebilecek bir işbirliği ve organizasyona gerek vardır.
b) Katılımla ilgili bilgi ve beceriye sahip kamu yöneticileri ile görevlilerinin işbaşında
olmaması, personel hareketliliği. bilgisizliği ve motivasyon eksikliği.
Her türlü verimli çatışmada ve başarıda “insan” en önemli unsurdur. Tüm gelişme çabaları
insan çabalarının organizasyonuna dayanmaktadır. Çok iyi kuruluşlar oluşturulmuş ve bu
kuruluşlar en iyi şekilde donatılmış bile olsa buralardaki personel istenilen niteliklere sahip
değil ise işlerin istenen biçimde yürütülmesi mümkün olamaz.
Sağlık alanında toplum kanlımı ile ilgili düzenlemeler, her ne kadar da 1960’lı yıllarda
mevzuatımıza girmişse de bu konuyla ilgili uygulamalara çeşitli nedenlerle gereken önem
verilememiştir. Buradaki en önemli etkenlerden birisi de sağlık personelinin bu konuda
bilgi ve motivasyon eksikliği ve hareketliliğidir.
Personele gerek örgün eğitimleri, gerekse hizmet içi eğitimleri sırasında bu konu ile ilgili
yeterli eğitim verilmemiş ve onları motive edici çabalar yeterince gösterilmemiştir. Bunun
yanı sıra özellikle mecburi hizmet anlayışına dayalı bir sistem içerisinde personel de
hizmet verdikleri yörelerde bu tür faaliyetlere yer vermeyi ya yeterince benimsenmemiş
ya da yeterli zamanı bulamamışlardır. Bunların yanı sıra personelin hizmet verdiği
toplumun geleneklerine, göreneklerine uygun olmayan davranışları, toplum tarafından
kabul edilebilirliğini ve iletişimini olumsuz yönde etkilemektedir.
c) Mevzuattan gelen güçlükler: Yönetimin merkeziyetçi tutumundan kaynaklanan
zorluklar, yerel toplumların gelişme, plan ve projelerinde değişiklik ihtiyacı belirince
karşılaşılan bürokratik işlemlerin uzunluğu, katılımı özendirici yasa ve yönetmeliklerin
eksikliği ve kurumlar arası işlemlerin, yazışmaların çok zaman alması gibi işleyişte daha
çok mevzuattan kaynaklanan bazı güçlükler katılımı olumsuz yönde etkileyebilmektedir.
d) Kalkınma plan ve programlarında yerel toplumlarda destekli katılım politikalarına
öncelik ve önem verilmemesi. toplumun katılımını özendirecek yöntem ve yaklaşımların
uygulanmaması gibi nedenler de katılımı güçleştirir.
e) Kamu kuruluşlarının hizmet götürdükleri toplumu tam olarak tanımaması ve topluma
götürülen hizmet ve etkinlikler için yeterli tanıtma ve eğitim çalışması yapılmaması.
Yönetsel bilgiyi genişleten danışma hizmetleri, kitle iletişim araçlarının tanıtmada
kullanılması, toplumla yüz yüze ilişkiler kurma, liderlerle ve gönüllü kuruluşlarla işbirliği
kurma gibi yöntemler, toplumun kararlarda yer almasını ve düşüncelerin uygulamalara
yansımasını kolaylaştırır. Kamu hizmetlerinin topluma tanıtılmadığı ve toplumdan gelen
tepkilerin yönetimce algılanmadığı hallerde, toplumla hizmet birimleri arasında bir
kopukluk başlayacak ve halkın katımımı söz konusu olamayacak, hatta toplumla
kuruluşlar arasındaki ilişkilerde bozulmalar ortaya çıkacaktır.
f) Toplum katılımına dayalı plan ve programların uygulama aşamasında ilgili kamu
kuruluşlarının izleme, denetleme ve değerlendirme yapmamaları ve bu nedenle ortaya
çıkabilecek güçlüklerin zamanında fark edilmemesi de toplum katılımını dolaylı olarak
olumsuz yönde etkileyebilir.
g) Son olarak toplumların katılım girişimlerinde yönetimlerin ve sağlık personelinin toplum
için en iyi olanı bildiğini sanması, onlar adına doğru kararlar verdiğine inanması ve
toplumla işbirliği içinde çalışmanın prestij ve otorite kaybına neden olacağını düşünmesi,
katılımı güçleştiren ve var olan katılımın sürekliliğini tehdit eden bir etken olarak belirtmek
gerekir.
Toplum Katılımını Sağlamada Önem Verilmesi Gereken Noktalar
Toplum katil ım mm belirtilen güçlüklerinin giderilmeye çalışılması, toplum katılımı
çabalarının başarısı için gereklidir Bu güçlüklerin üstesinden gelebilmenin temel koşulu
ise, demokratik yapı ve işleyişlerin geliştirilmesi, toplumun kalkınmasında katılımcı politika
ve yaklaşımların benimsenmesidir. Bu temel koşulu destekleyici olarak katılım sağlamada
en çok önem verilmesi gereken diğer noktalar da şu şekilde özetlenebilir:
a) Yerel yönetimler ve kamu görevlileri tarafından toplumun ve toplumsal yapının iyi
tanınması, toplumla iyi ilişkiler kurulması ve toplumun güveninin kazanılması.
b) Toplumla çalışmalarda sabırlı, anlayışlı ve yönlendirmede bilgili ve becerili personelin
görev alması.
c) Toplumda birlik yaratılması ve bütünlük duygusunun geliştirilmesi, varsa
anlaşmazlıklarla ilgilenilmesi.
d) Toplumun ihtiyaç ve sorunlarının iyi belirlenmesi ve toplumun en çok önem verdiği
ihtiyaçlardan (hissedilen ihtiyaç) hareketle, kendine yardım projelerinin uygulanması ve
gerçekleştirilmesi.
e) Özellikle gelişmemiş toplumlarda (köy, gecekondu vb) yaşam düzeyini ve koşullarını
geliştirici programlara ağırlık verilmesi.
t) Planlama sürecine toplumun temsilcileri yoluyla katılımlarının sağlanması ve bu
çalışmaların denetlenmesi, planda sorunların bir bütün olarak ele alınması.
g) Toplumun karar verdiği ve harekete geçirildiği katılımcı çabalara uygun destek
sağlanması ve bu çalışmaların denetlenmesi.
h) Katılımın her aşamasında toplumun ilgisinin canlı ve sürekli tutulması, toplumda ortak
ihtiyaç ve sorunlar için birlikte çalışma, güven ve gücünün geliştirilmesi.
ı) Toplum ve hizmet birimleri arasında karşılıklı iletişim kanallarının iyi işletilmesi,
çalışmalarla ilgili olarak toplumun bilgilendirilmesi ve bunun sonucunda gelen tepkilerin
değerlendirilmesi
i) Liderlerin tanınması, geliştirilmesi ve liderlerden yararlanılması.
j) Katılımı kolaylaştırmak amacıyla toplum gücünün organizasyonu, çalışma grupları
oluşturulması ve gönüllü kuruluşların geliştirilmesi
k) Yerel kaynakların en iyi Şekilde kullanılması.
I) Toplumun katılımı konusunda etkin sağlık eğitimi yapılması.
m) Topluma yönelik olarak uygulanan her sağlık programının toplum katılımı ile ilgili
boyutunun toplumla birlikte planlanması ve uygulanmaya konulması, toplumun bu şekilde
harekete geçirilmesi,
n) Mevcut sistem ve mevzuat içerisinde toplum katılımının toplum katılımı ile ilgili
boyutunun toplumla birlikte planlanması ve uygulanmaya konulması, toplumun bu şekilde
harekete geçirilmesi.
o) Gönüllü kuruluşlar başta olmak üzere sağlığın gelişmesine katkıda bulunabilecek her
türlü kurum ve kuruluşla işbirliği yapılması.
ö) Özellikle toplum eğitiminin sağlanabilmesi, toplumun yönetsel ve denetleme sürecine
katılım in sağlanabilmesi ve kamuoyu oluşturulabilmesi için kitle iletişim araçlarının
kullanılması.
Personelin toplumla ilişkilerini daha iyi kurması, sürdürmesi, topluma karşı görevlerini
yerine getirebilmesi için böyle bir eğitime ihtiyaç vardır. Burada topluma kendilerini
ilgilendiren konularda karar alabilme alışkanlığı kazandıracak eğitimlere de yer verilmesi
gerekir. Gençliğin, kadınların ve toplumda yetişen liderlerin görevlerini daha etkin
yapabilmeleri ve her çeiı gelişme çabalarında rol alabilmeleri için eğitilmeleri zorunludur.
SAĞLIK PROGRAMLARI
SAĞLIK BAKANLIĞI
TÜRKİYE HALK SAĞLIĞI KURUMU
SAĞLIK
PROGRAMLARI
UYUM EĞİTİMİ KAYNAK DOKÜMANI
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK PERSONELİ İÇİN
2013
1. Ulusal Kanser Kontrol Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları, Üniversiteler, Sivil Toplum
Kuruluşları, Sosyal Güvenlik Kurumu, TRÜK, YÖK, TÜBİTAK, TAPDK, Çevre Bakanlığı,
Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı Diğer Birimleri
BAŞLAMA TARİHİ:
2009 yılı
AMACI:
Kanser kontrolünü sağlayabilmek amacıyla önleme, erken teşhis, kayıtçılık, uygun
tedavi ve palyatif bakım konularında, sektörler arası işbirliği yaparak, kaliteli ve
yeterli sağlık hizmet sunumunu sağlamak ve kanser konusunda farkındalık yaratmak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-Kanser önleme çalışmaları (Birincil korunma, sigara, çevre, obesite gibi ulusal ve
ayrıca illere özel bölgesel korunma önlemleri vb.)
-Kanser erken teşhisi için (meme, barsak ve rahim ağzı kanserleri) tarama
faaliyetlerinin yürütülmesi (İkincil korunma)
-Kanser tedavisi ve palyatif bakım hizmetlerinin kaliteli ve yeterli olarak uygulanması
(Üçüncül korunma)
-Doğru ve yeterli kanser kayıtçılığının yapılması
-Eğitim ve propaganda faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi
-Kanser taramalarına talebin artırılmasına yönelik Aile Hekimliği ile entegrasyon
çalışmaları
UYGULANDIĞI İLLER:
81 İl
SORUMLU BİRİM:
Kanser Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program, Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının “1.5.2. 2014 yılı sonuna
kadar erken teşhis faaliyetleri ile hedef popülasyonun % 70’ine ulaşmak ve bu erken
tespit faaliyetleri ile genel kanser mortalitesini %10, 65 yaş üstü kanserleri %15
azaltmak” hedefine yönelik olarak yürütülmektedir.
EK AÇIKLAMA:
2. Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Bakanlığımızın ilgili Tüm Birimleri, Tüm Kamu Kurum ve Kuruluşları, Üniversiteler,
Özel Sektör Sivil Toplum Kuruluşları.
BAŞLAMA TARİHİ:
Eylül 2010
AMACI:
Obezite ile etkin şekilde mücadele etmek, toplumun obezite ile mücadele konusunda
bilgi düzeyini artırarak bireylerin yeterli ve dengeli beslenme ve düzenli fiziksel
aktivite alışkanlığı kazanmalarını teşvik etmek ve böylece ülkemizde obezite ve
obezite ile ilişkili hastalıkların (kalp-damar hastalıkları, diyabet, bazı kanser türleri,
hipertansiyon, kas-iskelet sistemi hastalıkları vb.) görülme sıklığını azaltmaktır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı yönetiminin oluşturulması ve
politika geliştirilmesi
-Obezitenin önlenmesine yönelik çalışmalar
- Sağlık kuruluşlarında obezitenin teşhisi ve tedavisine yönelik önlemler
- İzleme ve değerlendirme
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
THSK Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planı 1.1.3. Türkiye Beslenme ve Sağlık
Araştırmasına göre ulusal düzeydeki beslenme ve sağlık sorunlarını tespit etmek,
çözüme yönelik öncelikle yapılması gerekenleri belirlemek ve uygulamak.
EK AÇIKLAMA:
3. Türkiye Diyabet Önleme ve Kontrol Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
BAŞLAMA TARİHİ:
Şubat 2011
AMACI:
Daha sağlıklı bir Türkiye için önemli bir mortalite ve hastalık yükü sebebi olan diyabet
hastalığının erken tanı ve tedavisinin sağlanması, ilgili risk faktörleri konusunda halkın
bilinçlendirilmesi, diyabete bağlı komplikasyon sıklığının DSÖ hedeflerline indirilmesi
amaçlanmaktadır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Program kapsamında oluşturulan eylem planı ve aşağıda yer alan 5 ana başlık
çerçevesinde aktiviteler yürütülmektedir.
-Diyabetin Önlenmesi
-Diyabet ve Komplikasyonlarının Etkin Tedavisi
-Diyabetli Hastaların Yaşam Kalitesinin Yükseltilmesi
-Çocukluk Çağı Diyabetinin Kontrolü
-Diyabet Yönetimine Destek Sağlayan alanlarda Güçlendirme
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
THSK Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Planda : Kronik Hastalıklarla Mücadele Başlığı altında yer alan bir
programdır.
EK AÇIKLAMA:
4. Türkiye Aşırı Tuz Tüketiminin Azaltılması Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
BAŞLAMA TARİHİ:
Kasım 2011
AMACI:
Türkiye’ de aşırı miktarda tüketilen tuzun ve sağlık etkilerinin azaltılması, günlük tuz
tüketiminin Dünya Sağlık Örgütü önerisi olan 5 gramın altına düşürülmesi ve aşırı tuz
tüketimine bağlı oluşacak hastalıkların( hipertansiyon, böbrek hastalıkları, kalp
hastalıkları, bazı kanser türleri, osteoporoz, inme gibi) önlenmesi
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Program kapsamında oluşturulan eylem planı 4 ana başlıktan oluşmakta ve aktiviteler
bu çerçevede gerçekleştirilmektedir.
1) Mevcut Durum
2) Müdahale Çalışmaları
3) Farkındalık Çalışmaları
4) İzleme ve Değerlendirme
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il düzeyinde
SORUMLU BİRİM:
THSK Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Planda : Kronik Hastalıklarla Mücadele Başlığı altında yer alan bir
programdır.
EK AÇIKLAMA:
Gıda ,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile yapılan işbirliği sonucunda ekmeğe katılan
tuzun miktarı azaltılmıştır.
5. Evlilik Öncesi Danışmanlık Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları ve Belediyeler
BAŞLAMA TARİHİ:
2002
AMACI:
Evlilik öncesinde kadın ve erkeklere üreme sağlığı konularında gerekli düzeyde bilgi,
tutum, davranış kazandırmak
Hemoglobinopatiler açısından riskli illerde evlenecek çiftler için taramaları
gerçekleştirmek, evlilik öncesinde kadın ve erkeklere akraba evlilikleri ve kalıtsal
hastalıklar konularında gerekli düzeyde bilgi, tutum, davranış kazandırmak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-Hemoglobinopatiler konusunda illere ait durum tespiti gerçekleştirildi.
-24 Ekim 2002 tarihli ve 24916 sayılı “Kalıtsal Kan Hastalıklarından Hemoglobinopati
Kontrol Programı ile Tanı ve Tedavi Merkezleri Yönetmeliği” ile hastalığın illerdeki
görülme sıklıkları dikkate alınarak riskli 33 ilde Hemoglobinopati tarama program
başlatıldı.
-18.03.2002 tarih 4134 sayılı Sağlık Bakanlığı evlilik öncesi sağlık raporu yazısı ile
tüm evlilik için sağlık raporu düzenleyen kurumlara, sağlık raporu düzenlenirken
dikkat edilecek hususlar bildirildi.
-Evlilik Öncesi Danışmanlık 81 ilde verilmektedir.Standartlarını oluşturmak için taslak
modül hazırlandı, hazırlanan modül çerçevesinde sağlık personelinin danışmanlık
eğitimleri sağlanacaktır..
-Evlilik öncesi sağlık raporu almak için başvuran çiftlere evlilik raporu düzenleyen
sağlık kuruluşlarında gebeliği önleyici yöntemler, bulaşıcı hastalıklar, akraba evliliği ve
kalıtsal kan hastalıkları (hemoglobinopatiler) ile ilgili evlilik öncesi danışmanlık hizmeti
verilmekte, kişiler olası riskler, sonuçları, korunma yolları konularında
bilgilendirilmektedir.
-Bilgi-Eğitim-İletişim materyali hazırlanarak evlenecek çiftlere dağıtılarak bilgi ve
farkındalık düzeylerinin artırılması sağlanmaktadır.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının Hedef 1.2’nin “1.2.3.
Türkiye genelinde riskli ve istenmeyen gebeliklerin önlenmesi.”
Hedef 1.2’nin “1.2.6 Yürütülen Yenidoğan Tarama Programlarına yeni metobolik
hastalıkları entegre etmek.”
alt başlıklarına yönelik olarak hazırlanmıştır.
6. Doğum Öncesi Bakım Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları ile Türk Jinekoloji ve Obstetri
Derneği, Türk Perinatoloji Derneği, Türkiye Maternal Fetal Tıp ve Perinatoloji Derneği.
BAŞLAMA TARİHİ:
2008
AMACI:
Kanıta dayalı tıp uygulamalarını da dikkate alınarak doğum öncesi bakım hizmetlerinin
standart ve nitelikli sunumunu sağlamak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-Doğum Öncesi Bakım Yönetim Rehberi hazırlandı (2008 yılı) ve doğum öncesi bakım
hizmeti sunan tüm sağlık kuruluşlarına iletilmek üzere 81 ile gönderildi.
-Doğum Öncesi Bakım Yönetim Rehberi güncellendi (2009 yılı) ve küçük kitapçık
haline getirilerek tüm sağlık kuruluşlarına dağıtılmak üzere 81 ile gönderildi.
-Doğum öncesi bakım hizmeti sunan sağlık personelinin beceriye yönelik eğitimi için:
Öykü alma, Danışmanlık, Gebe İzlem, Vajinal Muayene Öğrenim Rehberleri hazırlandı.
-Doğum öncesi bakımın nitelikli ve standartlara uygun yapılıp yapılmadığını
değerlendirmek için İzleme ve Değerlendirme Rehberleri geliştirildi ve doğum öncesi
bakım hizmet sunanlar izlenip değerlendirilmektedir.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının Hedef 1.2 “1.2.1 Gebelerin
nitelikli doğum öncesi bakım alma oranı” alt başlığına yönelik olarak hazırlanmıştır.
EK AÇIKLAMA:
7. Gebelere Demir Destek Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları
BAŞLAMA TARİHİ
2005
AMACI
Gebelikte fetüsün gereksinimleri ve kan hacminin artması nedeniyle demir tüketimi
artmaktadır. Gebelikte özellikle 2. ve 3. trimestirde demir emilimi arttığı halde diyetle
alınan demir, gereksinimi karşılamaya yetmez; bu nedenle demir desteği
gerekmektedir.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER
-Gebelere Demir Destek Programı Bilim Komisyonu oluşturuldu.
-Gebelere Demir Destek Programının yürütülmesine ilişkin genelge hazırlanarak, 81
il’e gönderildi.
-Gebelere Demir Destek Programı Aylık Takip Formu hazırlandı.
-Sosyal güvencesi olmayan gebelere ücretsiz demir preparatı vermek üzere, Merkezi
ve yerel düzeyde demir preparatı alımı yapıldı.
-81 ilden Bakanlığa gelen Aylık Takip Formları ile programın yürütülmesine ilişkin
veriler izlendi.
UYGULANDIĞI İLLER
81 il
SORUMLU BİRİM
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ
Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının Hedef 1.2’nin “1.2.4. Gebe,
lohusa, anne, bebek ve çocuklara yönelik mikro besin öğesi desteğinden yararlanma
oranı” alt başlığına yönelik olarak hazırlanmıştır.
EK AÇIKLAMA
8. Gebelere D Vitamini Destek Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları
BAŞLAMA TARİHİ:
09.05.2011
AMACI:
Eksikliği yaygın olarak gözlenen, yetersizliğinin yarattığı sonuçların anne sağlığına
olumsuz etkileri bilinen D-Vitamini yetersizliğinin önlenmesi toplum sağlığının
geliştirilmesi açısından önem taşımaktadır. Bu nedenle ülkemizde gebelik ve süt
verme döneminde annelere D vitamin desteği sağlanması hem anne sağlığı
bakımından hem de bebeklerde D vitamini eksikliğinin önlenmesi bakımından
gereklidir.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-2011/ 34 sayılı Genelge (22.04.2011)
-Gebelere D Vitamini Desteği Akış Çizelgesi (22.04.2011)
- Gebelere D Vitamini Destek Programı Rehberi (22.04.2011)
- Gebelere D Vitamini Destek Programı Kurum Aylık Takip Formu (22.04.2011)
-Gebelere D Vitamini Destek Programı Takip Formunu Doldurma Kılavuzu
(22.04.2011)
-81 ile gönderilmiş olup, veri bildirimleri aylık çalışmalar halinde Kurumumuza
gönderilmektedir.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 İl
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
09.05.2011 tarihinde 2011/ 34 sayılı Genelge ile gebelik ve süt verme döneminde
annelere D vitamini desteği sağlanmasına dayanan program başlatılmıştır. D vitamini
eksikliğinin yüksek oranda görülmesi ve zaten gebelikte dışarıdan D vitamini desteği
gerektiğinden D vitamininin uygulanmayacağı durumlar hariç ayrım yapılmaksızın
tespit edilen her gebeye ve doğumdan sonra da anneye D vitamini desteği
yapılmaktadır.
EK AÇIKLAMA:
9. Riskli Gebeliklerin Yönetimi Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları, GATA,
Türkiye Diyabet Vakfı, Türk Diyabe Cemiyeti, Türkiye Endokrinoloji ve Metebolizma
Derneği, Türk Neonatoloji Derneği, Türk Perinatoloji Uzmanları Derneği,
Türk Perinatoloji Derneği, Türkiye Maternal Fetal Tıp ve Perinatoloji Derneği, Türk
Jinekoloji ve Obstetri Derneği,
Epilepsi Derneği, Türkiye Maternal Fetal Tıp Derneği,
Türkiye Kalp Damar Cerrahisi Derneği.
BAŞLAMA TARİHİ:
2011
AMACI:
En sık anne ölümüne neden olan risklerin multidisipliner yaklaşımla izlenmesi ve
gerektiğinde sevk prosedürlerine uygun sevkinin gerçekleştirilmesini sağlamak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-Epileptik Gebe Yönetim Rehberi hazırlandı. Doğum öncesi bakım, doğum, doğum
sonu bakım ve acil obstetrik bakım hizmeti sunan sağlık kuruluşlarına iletilmek üzere
81 ile gönderildi.
-Epileptik Gebe Yönetim Rehberi güncellendi (2012 yılı)
-Gebelikte; Tromboembolizim, Diyabet, Astımlı, Kronik Hipertansiyon, Kalp Hastalığı
Yönetim Rehberlerinin taslakları hazırlandı ve bilim kurullarına sunularak son şekli
verilecek.
-Sağlık personelinin gebenin riskine yönelik yapması gereken danışmanlık hizmetinin
standartları ile gebenin eline verilecek bilgi notu taslağı hazırlandı.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının “Hedef 1.2nin Anne, çocuk
ve ergen sağlığını geliştirmek 2012 yılı sonuna kadar anne ölümlerini yüzbinde 10’un
altına indirmek
EK AÇIKLAMA:
10. Doğum Ve Sezaryen Eylemi Yönetim
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Doğum hizmeti veren birinci, ikinci ve üçüncü basamak tüm kamu ve özel sağlık
kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, dernekler
BAŞLAMA TARİHİ:
2007
AMACI:
Her gebenin sağlıklı ve güvenli olarak hastanede doğum yapmasını ve sezaryen
oranlarının makul düzeylere inmesini sağlamak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- 2007 yılında Doğum Eylemi Yönetim Rehberi hazırlanarak 81 ile gönderildi.
- 2010 yılında Doğum ve Sezaryen Eylemi Yönetim Rehberi revize edilerek 81 ile
gönderildi.
- Sağlık Bakanlığı, Türk Jinekoloji ve Obstetrik Derneği ile birlikte Nisan 2010
tarihinde “Türkiye’de yüksek sezaryen oranlarını düşürmek için ortak eylem planı”
hazırlandı, bu eylem planı ile sezaryen oranlarının kabul edilen stratejiler
çerçevesinde, 2013’te ortalama %35’e indirilmesi planlandı.
- Ağustos 2011 de doğum eyleminin takibinde kullanılmak üzere “Partograf” kullanımı
için 81 il valiliğine yazı gönderildi
- 2011/66 sayılı genelge ile Partografın doğum hizmeti veren tüm kamu ve özel
sağlık kuruluşlarında kullanımı zorunlu hale getirildi.
- 2006 yılından itibaren Hastane Doğumlarını Değerlendirme Formu tüm hastanelerin
doğum ve sezaryen sayıları ve sezaryen endikasyonları değerlendirilmektedir.
- Temmuz 2012 den itibaren Robson On Gruplu Klasifikasyon Sistemi Robson
Sezaryen Gruplaması Formu ile sezaryen endikasyonlarının analizi yapılmaktadır.
2013/1 sayılı genelge ile doğum hizmeti veren tüm sağlık kuruluşlarında Partografın
ürettikleri bilginin elektronik olarak depolanacak ve silinmeyecek şekilde Hastane Bilgi
Sistemlerine entegrasyonu sağlanmıştır.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının Hedef 1.2’nin “1.2.2. Sağlık
kuruluşunda yapılan doğumların oranını 2012 yılı sonuna kadar % 98’in üzerine
çıkarmak.”alt başlığına yönelik olarak hazırlanmıştır.
EK AÇIKLAMA:
11. Doğum Sonu Bakım Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları ile Türk Jinekoloji ve Obstetri
Derneği, Türk Perinatoloji Derneği, Türkiye Maternal Fetal Tıp ve Perinatoloji Derneği.
BAŞLAMA TARİHİ:
2008
AMACI:
Kanıta dayalı tıp uygulamalarını da dikkate alınarak doğum sonu bakım hizmetlerinin
standart ve nitelikli sunumunu sağlamak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-Doğum Sonu Bakım Yönetim Rehberi hazırlandı (2008 yılı) ve doğum sonu bakım
hizmeti sunan tüm sağlık kuruluşlarına iletilmek üzere 81 ile gönderildi.
-Doğum Sonu Bakım Yönetim Rehberi güncellendi (2009 yılı) ve küçük kitapçık haline
getirilerek tüm sağlık kuruluşlarına dağıtılmak üzere 81 ile gönderildi.
-Doğum sonu bakım hizmeti sunan sağlık personelinin beceriye yönelik eğitimi için:
Doğum sonu hastanede ve evde loğusa izlemi Öğrenim Rehberleri hazırlandı.
-Doğum sonu bakımın nitelikli ve standartlara uygun yapılıp yapılmadığını
değerlendirmek için İzleme ve Değerlendirme Rehberleri geliştirildi ve doğum sonu
bakım hizmet sunanlar izlenip değerlendirilmektedir.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının Hedef 1.2 “1.2.1 Gebelerin
nitelikli doğum öncesi bakım (DÖB) alma oranı; loğusa, bebek çocukların nitelikli
izlenme oranını 2012 yılı sonuna kadar % 98’in üstüne çıkarmak ” alt başlığına
yönelik olarak hazırlanmıştır.
EK AÇIKLAMA:
12. Acil Obstetrik Bakım Programı (AOB)
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları, acil obstetrik bakım veren özel
ve kamu sağlık kuruluşları, belediyeler, sağlık sektörü dışındaki diğer kamu kurum ve
kuruluşları (Valilik, İl Özel İdaresi, Milli Eğitim, Askeriye, Diyanet, Müftülükler, Köy
Hizmetleri, Kara Yolları, Elektirik İdaresi, …)
BAŞLAMA TARİHİ:
2009
AMACI:
Kanıta dayalı tıp uygulamaları da dikkate alınarak acil obstetrik bakım hizmetlerinin
standart ve nitelikli sunumunu sağlamak.
AOB gerektiren durumlarda yaşanan sorunlar ve uygulanacak çözüm önerileri
bakımından her ilin uygun yaklaşımı belirleyerek uygulamaya koymasını sağlamak ve
sağlık göstergelerinde bölgeler arası farkı en az düzeye indirmek veya ortadan
kaldırmak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- 2009 yılında Acil Obstetrik Bakım Hizmetleri Yönetim rehberi hazırlanarak 81 ile
gönderildi
- 2010 yılında Acil Obstetrik Bakım Yönetim Rehberi revize edildi ve 81 ile gönderildi
- İllerde doğum hizmeti veren hastaneler acil obstetrik bakım hizmeti verme
durumuna göre temel ve kapsamlı acil obstetrik bakım kuruluşu olarak tanımlanmış ve
tüm sağlık çalışanlarına duyurulmuştur.
-Acil Obstetrik Bakım Programı kapsamında İl Halk Sağlığı Müdürlüğü tarafından
İldeki yöneticilere “Yönetici Kolaylaştırıcı Uyum Eğitimi” birinci, ikinci ve üçüncü
basamakta hizmet veren tüm sağlık personeline ise “İlk Yardım/Sevk ve Destek
Personel Uyum Eğitimi” yapılmaktadır. - Bakanlığımızca Hastanelerin kadın doğum
bölümünde görevli kadın hastalıkları ve doğum uzmanı, ebe ve hemşireler klinisyen
eğitimine alınmaktadır.
- İllerde çekirdek ekip strateji planlama grup toplantısı, sektörler arası işbirliği
toplantısı yapılmakta ve il eylem planı oluşturulmaktadır.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının Hedef 1.2’nin “1.2.1
Gebelerin nitelikli doğum öncesi bakım alma oranı” alt başlığına yönelik olarak
hazırlanmıştır.
EK AÇIKLAMA:
13. Anne Ölümleri İzleme ve Değerlendirme Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları
Belediyeler, muhtarlıklar, Adli tıp kurumları, YÖK, Türk silahlı kuvvetler
BAŞLAMA TARİHİ:
2007
AMACI:
2015 yılına kadar anne ölümlerinin 2005 araştırması sonucu oranı, yüzbinde 28.5’e
göre %50 oranında azaltılmasını sağlamaktır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-Sorunun büyüklüğünü ve kimlerin etkilendiğini saptamak
-Doğrudan/Dolaylı olarak ölüme neden olan düzeltilebilir faktörleri üç gecikme
modeline göre saptamak
-Bu faktörlere yönelik eylem planı geliştirmek
-Tüm ölümlere ulaşılarak nedenleri belirlemek
-Oluşturulan klinik protokoller ile hizmet kalitesini arttırmak
Doğru ve güvenilir veri sistemini oluşturarak
UYGULANDIĞI İLLER:
81 İl
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
2007/27 Sayılı Genelge ve 2007/57 ek Genelge ile başlamış olduğumuz Ulusal Anne
Ölümleri Veri Sistemi Çalışmaları sonucunda mevcut duruma ilişkin doğru veriyi
sağlayarak anne ölümleri ile ilgili olan bilgi eksikliğini kapatmıştır. Çalışmalarımız
neticesinde, ülkemizdeki yeni bir ölüm kayıt sistemi için öneriler ve yöntemler
geliştirilmiş, hizmet kalitesi arttırılmış, doğru ve güvenilir veri sistemi oluşturulmuş,
mevcut anne ölüm nedenleri değerlendirilmiş, anne ölüm oranı azaltılmıştır
EK AÇIKLAMA:
14. Aile Planlaması Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Sağlık Bakanlığı ilgili birimleri ile bağlı kurum ve kuruluşları, Milli Savunma Bakanlığı, Milli
Eğitim Bakanlığı, Yüksek Öğretim Kurulu, Belediyeler, Türkiye Radyo-Televizyon Kurumu,
tüm kamu kurum ve kuruluşları, kamu kurumu niteliğindeki ilgili meslek kuruluşları, özel ve
gönüllü kuruluşlar
BAŞLAMA TARİHİ:
27 Mayıs 1983 tarihinde 18059 Sayılı Resmi Gazete’ de yayınlanan 2827 Sayılı Nüfus
Planlaması Hakkında Kanun ve bu Kanuna dayalı olarak çıkarılan;
510 sayılı Tüzük 507 ve 509 Sayılı Yönetmelikler
AMACI:
Anne ve bebek ölümlerini en aza indirmek için etkili Üreme Sağlığı, Aile Planlaması ve
Danışmanlık hizmetlerini sunacak personele bilgi ve beceri kazandırmak,
Yasal süreç içindeki istenmeyen gebelikleri sonlandırılacak hekimlere bilgi ve beceri
kazandırmak,
Bu eğitimleri uygulayacak fiziki ve malzeme koşulları uygun merkezlerin Aile Planlaması
Uygulama Eğitim Merkezi (APEM) olabilmesi için personelin Eğitici Eğitimlerini yapmak,
Sağlık personeli yetiştiren okullarda öğrenciye bilgi ve beceri kazandırmak,
Halk Eğitimleri yapmak
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
AİLE PLANLAMASI UYGULAMA EĞİTİMLERİ
*MEZUNİYET ÖNCESİ: Hekim, Ebe-Hemşire / Rahim İçi Araç Kursu (RİA) / 2 hafta
*MEZUNİYET SONRASI: HEKİM / Rahim İçi Araç Kursu (RİA) / 3 hafta
Menstrüel Regülasyon (MR) kursu / 2 hafta
RİA+MR kursu / 4 hafta
EBE-HEMŞİRE / Rahim İçi Araç Kursu (RİA) / 4 hafta
*TAZELEME EĞİTİMLERİ: Ebe- Hemşire / 1 hafta
EĞİTİM MERKEZLERİNDE EĞİTİM YAPACAK PERSONELİN EĞİTİMLERİ
*AİLE PLANLAMASINDA KLİNİK BECERİLERİN STANDARDİZASYONU VE EĞİTİM
METODOLOJİSİ EĞİTİMİ: 1 hafta
- Aile Planlaması Uygulama Eğitim Merkezi (APEM) olmak isteyen merkezlerin mevzuat
kapsamında işlemlerinin yapılması,
-Yılda iki kez Eğitim Merkezlerinde eğitilecek kursiyere ilişkin kontenjan durumu bilgisinin
alınması,
- Eğitim Merkezi olmayan illerden gelen eğitim taleplerini değerlendirip personelin eğitim
almak üzere uygun bir eğitim merkezine yerleştirilmesi,
- Eğitimlerde başarılı olan personele sertifika düzenlenmesi,
-İzleme değerlendirme çalışmalarının yapılması.
- İllerde halk eğitimlerinin yapılması
UYGULANDIĞI İLLER: 81 il
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ: 1.2.3
EK AÇIKLAMA:
15. Üreme Sağlığı Hizmet İçi Eğitimleri
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci, İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları, YÖK ve üreme sağlığı hizmeti
sunan özel sağlık kuruluşları,
BAŞLAMA TARİHİ: 2005
AMACI:
Üreme sağlığı hizmeti sunan sağlık personelinin nitelikli ve güncel bilgi ve becerilerle
donatılarak nitelikli hizmet sunmasını sağlamak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Hizmet içi eğitimlerin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla; 81 ildeki 92 Ana ve
Çocuk sağlığı Eğitim Merkezinin hizmet sunum kapsamı genişletilerek üreme sağlığı
hizmet içi eğitimleri de yürüten Üreme Sağlığı Eğitim Merkezi olarak hizmet sunmaya
başladı. Bu merkezlerden alt yapısı güçlü olan 14 tanesi aynı zamanda bölgesindeki
illerin Üreme Sağlığı Eğitim Merkezlerinde eğitimci ihtiyacı doğduğunda Üreme Sağlığı
Eğitim Becerileri Eğitimi de verebilen Üreme Sağlığı Bölgesel Eğitim Merkezi olarak
hizmet sunmaya başladı.
Üreme sağlığı hizmeti sunan doktor, ebe ve hemşirelerin katılacağı hizmet içi
eğitimlerde kullanılmak üzere;
-Güvenli Annelik, Aile Planlaması danışmanlığı, Cinsel Yolla Bulaşan Enfeksiyonlar,
Gençlere Yönelik Üreme Sağlığı Hizmetleri ve tüm bu konuların içinde yer alması
gereken; haklar, standartlar, enfeksiyon kontrolü vb. oturumların yer aldığı Üreme
Sağlığına Giriş modülleri 2005 yılında geliştirildi. Geliştirilen modüller 2006, 2007,
2009 yıllarında revize edilerek 92 Üreme Sağlığı Eğitim Merkezine dağıtıldı.
-Üreme sağlığı eğitimcisi yetiştirmede kullanılmak üzere 2005 yılında Üreme Sağlığı
Eğitim Becerileri Eğitimi Modülü geliştirildi ve 14 Üreme Sağlığı Bölgesel Eğitim
Merkezine dağıtıldı. 2012 yılında modülün revizyonuna başlandı.
-Üreme sağlığı hizmet içi eğitimi yapacak eğitimcilerin yetiştirmede kullanılmak üzere,
program geliştirmeyi de içeren Üreme Sağlığı İleri Eğitim Becerileri Eğitimi modülü
2005 yılında hazırlandı. 2012 yılında güncellenmesi yapıldı.
- Hizmet içi eğitimleri ve üreme sağlığı hizmeti sunan sağlık personelini hizmet sunum
niteliğinin izlenip değerlendirebilmesi için Üreme sağlığı İzleme ve Değerlendirme
Eğitim modülü 2005 yılında hazırlandı. 2012 yılında güncellenmesi yapıldı.
-İzleme ve değerlendirmede kullanılmak üzere 2012 yılında standart izleme ve
değerlendirme formları ve rapor formatı geliştirildi. Üreme Sağlığı Hizmet İçi
Eğitimlerin izleme ve değerlendirilmesine başlandı.
-Üreme Sağlığı Eğitim Merkezi ve Üreme Sağlığı Bölgesel Eğitim Merkezlerine
eğitimlerde kullanılmak üzere, anatomik model, maket, bilgisayar vb. malzeme temini
yapıldı.
UYGULANDIĞI İLLER: 81 il
SORUMLU BİRİM: Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ: Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik
Planının “Hedef 1.2nin Anne, çocuk ve ergen sağlığını geliştirmek 2012 yılı sonuna
kadar anne ölümlerini yüzbinde 10’un, bebek ölümlerini binde 10’un altına indirmek
16. Topluma Dayalı Üreme Hakları ve Sağlığı Eğitim Bilgilendirme ve Sevk
Hizmetleri Projesi
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Willows Vakfı
BAŞLAMA TARİHİ:
5 Aralık 1998’ te Willows V. ve Sağlık Bakanlığı arasında bir işbirliği protokol
imzalandı. Program 6 yıl sürdü.
01 Nisan 2005’ te 2. Protokol imzalandı.
AMACI:
Yerel halktan seçilecek kişiler aracılığıyla; Kadın ve erkeğin üreme sağlığı, cinsel
sağlık, aile planlaması ve çevre sağlığı konularında bilgilendirilmeleri ve
bilinçlendirilmeleri ve konulardaki hizmet kuruluşlarından yararlanma davranışının
kazandırılmasıdır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-Eğitim Modülünün hazırlanması
-Pilot bölgelerin belirlenmesi
-Sahada çalışacak ekibin seçilmesi ve eğitimi
-Yapılan çalışmaların izlenmesi ve değerlendirilmesi
-Değerlendirme toplantıları
UYGULANDIĞI İLLER:
Programın başında 21 il belirlenmiş olup bazı illerde çalışmalar sona ermiştir. Halen 6
il’ de çalışma yürütülmektedir. Adıyaman, İstanbul, Hatay, Muş, Mersin, Iğdır
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
1.2.1-2-3-4
EK AÇIKLAMA:
17. Genişletilmiş Bağışıklama Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Milli Eğitim Bakanlığı, Sivil Toplum Örgütleri, Aile ve sosyal Politikalar Bakanlığı,
Sosyal Güvenlik Kurumu, Dünya Sağlık Örgütü,UNICEF
BAŞLAMA TARİHİ:
1981
AMACI:
Aşı ile önlenebilir hastalıkların morbidite ve mortalitelerini azaltmak için, bağışıklama
hizmetlerini etkin bir şekilde sürdürmek.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
1. Aşı ile önlenebilen hastalıklara yönelik olarak programlar geliştirmek ve yürütmek.
2. GBP kapsamındaki hastalıkların sürveyansını yönetmek.
3. GBP kapsamındaki hastalık salgınlarının kontrolüne yönelik faaliyetleri yürütmek.
4. Aşı sonrası istenmeyen etki izleme sisteminin yürütülmesi faaliyetlerini
gerçekleştirmek.
5. Genişletilmiş Bağışıklama Programı (GBP) ve koruyucu sağlık hizmetlerinde
kullanılan aşı, antiserum, enjektör, enjektör güvenli atık kutusu ve soğuk zincir
malzemelerinin lojistik hizmetlerini yürütmek.
6. Aşılama hızlarının izlenmesi, değerlendirilmesi ve raporlanması faaliyetlerini
yürütmek.
7. GBP kapsamındaki programlara yönelik eğitim faaliyetlerini yürütmek.
8. GBP kapsamındaki programlara yönelik oluşturulan Bilimsel Danışma Kurullarının
ve Komisyonların sekreterya işlemlerini yürütmek.
UYGULANDIĞI İLLER:
Tüm iller (81 il)
SORUMLU BİRİM:
Aşı ile Önlenebilir Hastalıklar Dairesi
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan (1.4.6.)
EK AÇIKLAMA:
18. Akut Barsak Enfeksiyonları Sürveyans Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
İçişleri Bakanlığı (Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü), Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl
Müdürlükleri
BAŞLAMA TARİHİ:
2005 yılında Mayıs-Ekim arasında haftalık sürveyans başlatılmış;
2010 yılında tüm yıl, tüm Türkiye’de, günlük sürveyansa geçilmiştir.
AMACI:
Su ve gıda yolu ile bulaşan hastalıkların toplumda yayılma hızını azaltmak
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Su ve besinlerle bulaşan hastalıkların sürveyans takibi,
Veri analizi ve raporlanması,
Toplumu ve sağlık çalışanlarını bilgilendirme ve bilinçlendirmeye yönelik çalışmalar,
Su klor seviyesinin düzenli takibi,
Sektörler arası işbirliği çalışmaları
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Bulaşıcı Hastalıklar Daire Başkanlığı
Su ve Besinlerle Bulaşan Hastalıklar Birimi
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
2013-2017 Sağlık Bakanlığı Stratejik Planına Göre;
SB Amaç-1 Sağlığa yönelik risklerden birey ve toplumu korumak ve sağlıklı yaşam
biçimini teşvik etmek
SB Amaç-2: Birey ve topluma erişilebilir, uygun ve etkin sağlık hizmetleri sunmak
2013-2017 THSK Stratejik Planına Göre:
S.H.1.9 Bulaşıcı ve Bulaşıcı olmayan hastalıklar ile risk faktörlerini sürveyans sistemi
ile izlemek ve kontrol altına almak
EK AÇIKLAMA:
19. Lejyonella Kontrol Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
TÜRSAB (Türkiye Seyahat Acentaları Birliği)
Diğer Tüm Kamu Kurum ve Kuruluşları
BAŞLAMA TARİHİ:
1996
AMACI:
Salgınları ve kümelenmeleri tespit etmek
Enfeksiyon kaynaklarını ortaya çıkararak yeni vakaları önleyici kontrol sistemlerini
oluşturmak
Kontrol sistemlerinin etkilerini gözlemlemek
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Lejyoner hastalığı vakalarının günlük vaka takibi ve uluslararası bildirimi,
Lejyoner hastalığına ilişkin çevresel sürveyans çalışmaları,
Seyahat İle İlişkili Lejyoner Hastalığı Genelgesi ile ilgili çalışmalar,
Hastane ve Oteller başta olmak üzere riskli alanların daha yoğun takibi,
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Bulaşıcı Hastalıklar daire Başkanlığı
İnfluenza ve Solunum Yolu ile Bulaşan Hastalıklar Birimi
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
2013-2017 Sağlık Bakanlığı Stratejik Planına Göre;
SB Amaç-1 Sağlığa yönelik risklerden birey ve toplumu korumak ve sağlıklı yaşam
biçimini teşvik etmek
SB Amaç-2: Birey ve topluma erişilebilir, uygun ve etkin sağlık hizmetleri sunmak
2013-2017 THSK Stratejik Planına Göre:
S.H.1.9 Bulaşıcı ve Bulaşıcı olmayan hastalıklar ile risk faktörlerini sürveyans sistemi
ile izlemek ve kontrol altına almak
EK AÇIKLAMA:
20. İnfluenza Sürveyans Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Sağlık Bakanlığı bağlı birimleri, EuroFlu
BAŞLAMA TARİHİ:
Mevsimsel sürveyans 2005 yılından beri yapılmaktadır. Başlangıçta 9 ilde uygulanan
İnfluenza Sürveyansı, daha sonra 14 ilde uygulanmıştır.
2011 yılından bu yana 17 ilde uygulanmaya devam etmektedir.
AMACI:
İnfluenzanın kontrolünü sağlamak,
Grip etkeni olan İnfluenza’nın epidemiyolojik ve virolojik verilerini toplayıp analiz
etmek.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Yıl boyunca devam eden İnfluenza sürveyans çalışmaları,
Grip etkeni olan İnfluenza’nın epidemiyolojik ve virolojik verilerini toplayıp analiz
edilmesi,
Toplumu ve sağlık çalışanlarını bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları,
Pandemik İnfluenza Ulusal Faaliyet Planının hazırlanması ve uygulanması
İl Pandemi Planlarının hazırlanması ve uygulanması
UYGULANDIĞI İLLER:
17 İl (Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Edirne, Erzurum, İstanbul, İzmir,
Kocaeli, Konya, Malatya, Muğla, Samsun, Tekirdağ,Trabzon,Van)
SORUMLU BİRİM:
Bulaşıcı Hastalıklar Daire Başkanlığı
İnfluenza ve Solunum Yolu ile Bulaşan Hastalıklar Birimi
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
2013-2017 Sağlık Bakanlığı Stratejik Planına Göre;
SB Amaç-1 Sağlığa yönelik risklerden birey ve toplumu korumak ve sağlıklı yaşam
biçimini teşvik etmek
SB Amaç-2: Birey ve topluma erişilebilir, uygun ve etkin sağlık hizmetleri sunmak
2013-2017 THSK Stratejik Planına Göre:
S.H.1.9 Bulaşıcı ve Bulaşıcı olmayan hastalıklar ile risk faktörlerini sürveyans sistemi
ile izlemek ve kontrol altına almak
EK AÇIKLAMA:
21. Ulusal HIV/AIDS Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
UNAIDS, UNGASS, WHO
BAŞLAMA TARİHİ:
HIV/AIDS 1985 ten buyana bildirimi zorunlu,
1994 yılından bu yana kodlanarak bildirilmektedir.
1996 yılında Ulusal AIDS Komisyonu (UAK) kurulmuştur. Ulusal Hedef ve Stratejiler
temelinde ulusal düzeydeki etkinlikler UAK tarafından koordine edilmiş ve izlenmiştir.
2000 başlarından bu yana Ulusal Programlar Uygulanmaktadır.
AMACI:
HIV/AIDS Başta Olmak Üzere CYBE nin Toplumda Yayılma Hızını Azaltmak
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
• Cinsel yolla bulaşan hastalıklara yönelik standart tanı ve tedavi rehberlerinin
hazırlanması,
• HIV/AIDS ve Zührevi Hastalıklar Eylem Planlarının hazırlanması ve uygulanması,
• Gönüllü Test Ve Danışmanlık Merkezleri çalışmaları
• HIV/AIDS hastalarının tedavilerine yönelik çalışmalar,
• İkinci kuşak sürveyans çalışmaları,
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Bulaşıcı Hastalıklar Daire Başkanlığı
Zührevi Hastalıklar Birimi
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
2013-2017 Sağlık Bakanlığı Stratejik Planına Göre;
SB Amaç-1 Sağlığa yönelik risklerden birey ve toplumu korumak ve sağlıklı yaşam
biçimini teşvik etmek
SB Amaç-2: Birey ve topluma erişilebilir, uygun ve etkin sağlık hizmetleri sunmak
2013-2017 THSK Stratejik Planına Göre:
S.H.1.9 Bulaşıcı ve Bulaşıcı olmayan hastalıklar ile risk faktörlerini sürveyans sistemi
ile izlemek ve kontrol altına almak
EK AÇIKLAMA:
22. 15-49 Yaş Kadın İzlem Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Birinci Basamak Sağlık Kuruluşları
BAŞLAMA TARİHİ:
AMACI:
15-49 yaş arasındaki tüm kadınların; erken dönemde kadın sağlığı açısından riskli
durumlarını saptamak, gebeliklerini
erken dönemde tespit etmek, istenmeyen
gebeliklerin önlenmesi için aile planlaması danışmanlığı vermek ve yöntem sunumu
sağlamak
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
-15-49 yaş kadın izlem formu 20010 yılında risk saptamada içerecek şekilde yeniden
düzenlenerek 81 ile dağıtıldı.
-Düzenlenmiş olan 15-49 yaş kadın izlem formu AHBS sistemine entegre edildi.
-15- 49 yaş kadınların birinci basamak sağlık kuruluşları yılda iki kez 6 ay ara ile
nitelikli izleminin yapılması amacıyla öğrenim rehberleri oluşturuldu. Ayrıca
değerlendirilebilmesi için de değerlendirme rehberleri oluşturularak 81 ile gönderildi.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Kadın ve Üreme Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının Hedef 1.2’nin “1.2.1
Gebelerin nitelikli doğum öncesi bakım alma oranı” alt başlığına yönelik olarak
hazırlanmıştır.
EK AÇIKLAMA:
-20.12.2001 tarih ve 8597 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Yürütülmesi Hakkında Yönerge‘de
Madde 172 - 15-49 Yaş Kadın İzlem Sağlık kuruluşu bölgesinde bulunan bütün 15-49
yaş kadınlar (evli, bekar, dul, vs.) kadınların Ocak-Haziran döneminde bir kez ve
Temmuz-Aralık döneminde de bir kez olmak üzere yılda iki kez izlenmesi birinci
basamak sağlık kuruluşları tarafından izlenmekte ve değerlendirilmektedir.
-25.05.2010 tarih 2759 sayılı Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği
Madde 4 – (1) Aile hekimi, aile sağlığı merkezini yönetmek, birlikte çalıştığı ekibi
denetlemek ve hizmet içi eğitimlerini sağlamak, Bakanlıkça yürütülen özel sağlık
programlarının gerektirdiği kişiye yönelik sağlık hizmetlerini yürütmekle yükümlüdür.
F bendi) Kayıtlı kişilerin yaş, cinsiyet ve hastalık gruplarına yönelik izlem ve taramaları
(kanser, kronik hastalıklar, gebe, loğusa, yenidoğan, bebek, çocuk sağlığı, adölesan,
erişkin, yaşlı sağlığı ve benzeri) yapar.
Mevcut yönerge ve yönetmelik kapsamında birinci basamak sağlık kuruluşlarında bu
hizmet sunulmaya devam etmektedir.
23. Ulusal Tütün Kontrol Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Halk Sağlığı Müdürlükleri, Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu, Maliye Bakanlığı, Adalet
Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Yüksek Öğrenim Kurumu, Sivil Toplum Kuruluşları, Medya,
Radyo Televizyon Üst Kurulu, Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurumu, diğer kamu
kurum ve kuruluşları
BAŞLAMA TARİHİ: 2006
AMACI:
Kişileri ve gelecek nesilleri tütün ürünlerinin zararlarından, bunların alışkanlıklarını özendirici
reklam, tanıtım ve teşvik kampanyalarından koruyucu tedbirleri almak ve herkesin temiz
hava soluyabilmesi yönünde düzenlemeler yapmak ayrıca tütün bağımlılığının tedavisini
sağlamak ve tekrar başlanmasını önlemektir.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
1. Tütün kullanımının takip edilmesi kapsamında ülke genelinde çeşitli araştırmaların yürütülmesi,
2. Pasif sigara dumanından halkın korunması amacıyla yürütülen faaliyetler,
 İllerde İl Tütün Kontrol Kurullarınca oluşturulan İl Denetim Ekipleri tarafından Online Dumansız
Hava Sahası Denetim Sistemi ile yürütülen rutin denetimler ve ihbar bildirildiğinde yapılan denetim
hizmetleri,
 4207 sayılı Kanun kapsamında gerekli önlemlerin alınması faaliyetleri,
3. Sigara Bırakmak isteyenlere destek olmak amacıyla 171 Sigara Bırakma Danışma Hattı ve Sigara
Bırakma Polikliniklerinin kurulması. Bu birimler tarafından yürütülen sigara bırakma hizmetleri,
4. Sigaranın zararları konusunda toplumun uyarılması kapsamında halkın bilgilendirilmesi faaliyetleri,
 Radyo ve televizyonlarda kamu spotları ve eğitici program yayınları,
 Sigara paketlerinin üzerine birleşik uyarıların (yazı ve resim) yazılımı,
 Çocuklar ve gençler başta olmak üzere bireylerin sigara içmeye başlamalarının önlenmesi
5. Tütün ürünlerinin reklamlarının önlenmesi amacıyla, sigaranın her türlü reklamı, sponsorluğu,
tanıtımı ve marka paylaşımına ilişkin yasal düzenleme faaliyetleri,
6. Tütün ürünleri üzerindeki vergiyi yasa dışı ticareti özendirmeyecek oranda artırarak tütün
ürünlerinin fiyatının artırılması ve bu yolla tütün ürünlerine olan talebin azaltılmasına yönelik
faaliyetler.
7. Her türlü tütün mücadele etkinliklerinin yürütülmesi amacıyla illerde oluşturulan İl Tütün Kontrol
Kurullarının yaptıkları faaliyetler
8. Tütünle Mücadele kapsamında 4207 sayılı yasada düzenlemelerin yapılması, takibi ve gerekirse
güçlendirilmesi faaliyetleri,
UYGULANDIĞI İLLER: 81 il
SORUMLU BİRİM: Tütün ve Diğer Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program, Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının ‘’1.6 On beş yaş üzerinde sigara
içmeyenlerin oranını 2014 yılı sonuna kadar %80’in üzerine çıkarmak, alkol kontrol
programını uygulamaya koymak, bağımlılık yapıcı madde kullanımını azaltmak’’ hedefine
yönelik yürütülmektedir.
24. Uçucu Madde Denetim Sistemi
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Halk Sağlığı Müdürlükleri
BAŞLAMA TARİHİ:
2011/ Sürekli yürütülen program
AMACI:
Kişilerde bağımlılık yapabilen uçucu madde içeren ürünlerin kontrolünü sağlamak,
özellikle çocukların erişimini ve kullanımını önleyerek onları ve toplumu bu maddelerin
zararlı etkilerinden korumaktır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
İşyeri bazlı ve ürün bazlı yapılan rutin denetimler
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Tütün ve Diğer Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Bu program, Sağlık Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planının ‘’1.6 On beş yaş üzerinde
sigara içmeyenlerin oranını 2014 yılı sonuna kadar %80’in üzerine çıkarmak, alkol
kontrol programını uygulamaya koymak, bağımlılık yapıcı madde kullanımını
azaltmak’’ hedefine yönelik yürütülmektedir.
EK AÇIKLAMA:
25. Hemoglobinopati Kontrol Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü
BAŞLAMA TARİHİ: 1994 (4 il)-2003 (33 il)
AMACI:
Kalıtsal bir hastalık olan hemoglobinopatilerin, toplum taraması, genetik danışma (rehberlik),
halk eğitimi ve doğum öncesi tanı yöntemleri kullanılarak anormal hemoglobin taşıyan çocuk
doğumunun uygun strateji ile önlenmesi, mevcut hemoglobinopatili hastaların yaşam sürelerinin
uzatılması ve yaşam kalitelerinin artırılması amaçlanmaktadır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Tanı ve tedavi amacıyla merkezlerin kurulması ve takibi işlemleri Sağlık Hizmetleri Genel
Müdürlüğü’nce yürütülmekte olup, sağlık personeli ile toplumun eğitimi konusu ve tarama
çalışmaları Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı’nca yürütülmektedir.
-Bilim Komisyonu tarafından programın değerlendirilmesi ve yürütülmesi ile ilişkili stratejilerin
belirlenmesi,
-Tarama merkezlerinin kayıtlarının takip edilmesi, çalışmalarının incelenmesi ve illere geri
bildirimin yapılması,
-Programın toplanan verileri ışığında gereksinim saptanan diğer illere yaygınlaştırılması,
-Programa katılan illerde 1. Basamak Hemoglobinopati Tarama Merkezi kurulması (Sağlık
Hizmetleri Genel Müdürlüğü ile koordinasyon),
-TUİK’den iller düzeyinde yıllık evlilik sayılarının resmi sonuçlarının sağlanarak, verilerin yıllık
değerlendirilmelerinin yapılması,
-Hemoglobinopatiler ile ilgili organizasyonlara ve Dünya Talasemi Günü Kutlamalarına katkı ve
katılımın sağlanması,
UYGULANDIĞI İLLER:
Riskli 33 il (Adana, Ankara, Antalya, Aydın, Batman, Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli,
Diyarbakır, Düzce, Edirne, Erzurum, Eskişehir, Gaziantep, Hatay, İçel, Isparta, İstanbul, İzmir,
Kahramanmaraş, Karaman, Kayseri, Kırklareli, Kocaeli, Konya, Kütahya, Manisa, Muğla, Sakarya,
Şanlıurfa, Tekirdağ)
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.6)
EK AÇIKLAMA:
İl Halk Sağlığı Müdürlüklerince, Aile Sağlığı Merkezi çalışanları hemoglobinopatilerin önlenmesi
konusunda bilgilendirilmeli,
-Hemoglobinopatiler konusunda eğitimli sağlık personelinin toplum eğitimlerini gerçekleştirilmeli,
-Konu ile ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapılarak daha geniş kitlelere ulaşılmalı,
-Program kapsamında oluşturulan Hemoglobinopati Tarama Merkezlerinde evlilik öncesi tarama
testi yapılarak tespit edilen her ikisi de taşıyıcı çiftlere ayrıntılı danışmanlık hizmeti verilerek
gebelik durumlarının takip edilmesi sağlanmalı,
-Çift taşıyıcıların gebelik durumlarında doğum öncesi tanı ve tedavi için uygun merkezlere
yönlendirilmeli,
-Hemoglobinopati ile ilgili organizasyonlar ve Dünya Talasemi Günü Kutlamaları düzenlenmeli ve
bu kapsamda yapılan etkinliklere katkı ve katılım sağlanmalı,
26. Yenidoğan Canlandırması Programı (NRP)
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler (eğitim ekibi)/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel
Müdürlüğü
BAŞLAMA TARİHİ:
1992 yılında başlamış olan yenidoğan canlandırma eğitimleri 1998 yılından bu yana
Yenidoğan Canlandırma Programı kapsamında yürütülmektedir.
AMACI:
Yurt çapında doğum eyleminde görev alan tüm sağlık personelinin standart bir
neonatal resüsitasyon eğitimi alması ve bu bilgi, becerileri belirli aralıklarla
yenilemesi,
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- Yurt çapında doğum eyleminde görev alan tüm sağlık personelinin standart bir
neonatal resüsitasyon eğitimi alması ve bu bilgi, becerileri belirli aralıklarla
yenilemesi,
- Eğitim yapılan illerde gerçekleştirilen hastane ziyaretleri ile doğumhane koşullarının
yerinde görülerek saptanan sorunlar için kuruma özel çözümlerin kurum yetkilileri ile
birlikte üretilmesi ve çalışma koşullarının verilen eğitimle paralel duruma getirilmesi,
- İllerde eğitim ekipleri oluşturulması ve her ile eğitim maketlerini de içeren eğitim
seti sağlanması,
- Hizmet sunucular ve hedef kitleye yönelik eğitim materyalleri üretilmesi,
çoğaltılması ve dağıtılması (DVD, CD, Kitap, sınav soruları, sertifika vb.),
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.2)
EK AÇIKLAMA:
- İldeki eğitim ihtiyacının belirlenip eğitimlerin yapılmasının sağlanması,
- Eğitimler için il düzeyinde kaynak ayrılması,
-Program kapsamında hastane değerlendirmelerinin
alanlarının iyileştirilmesi çalışmalarının yapılması,
sürdürülerek
uygulama
27. Temel Yenidoğan Bakımı Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler (eğitim ekibi)/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel
Müdürlüğü
BAŞLAMA TARİHİ:
2011
AMACI:
Ülke genelinde temel yenidoğan bakımında standardizasyonu ve güncel bilgilerin
kullanılmasını sağlanması, program Bakanlığımızca yenidoğana yönelik yürütülen pek
çok programı bütünlük içinde sunmakta ve sağlık personelinin bu konuda bilgi ve
becerisini artırmayı hedeflemektedir.
Sağlıklı doğan yenidoğanın alması gereken temel bakımı verebilecek şekilde sağlık
personelinin donanımını artırmak amaçlanmıştır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
2011 yılının ikinci yarısında oluşturulan bir kurulca çalışmalar başlatılmıştır. Çalışmalar
öncesinde 22 ilde anket çalışması yapılmış ve durum tespiti gerçekleştirilmiştir. Eğitim
başlangıçta 2 günlük kurs olarak düşünülmektedir. Kurs hazırlık çalışmaları büyük
oranda tamamlanmıştır. Kurs kitabı hazırlığı tamamlanmıştır. Diğer eğitim
materyallerinin hazırlıkları devam etmektedir. İlk kursun yapılması planlanmaktadır.
İki deneme eğitiminden sonra eğitim materyalinin gözden geçirilerek revize edilmesi
ve il düzeyinde eğitim ekiplerinin oluşturularak eğitimlerin başlatılması ve
sürdürülmesi sağlanacaktır.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 ilde uygulanacaktır
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2
EK AÇIKLAMA:
-Kurumca oluşturulacak eğitim ekiplerine personel sağlanması,
- Eğitim ihtiyacının il düzeyinde tespit edilmesi,
- Eğitimler için il düzeyinde kaynak ayrılması
- Eğitimlerin başlatılması ve sürdürülmesi
28. Yenidoğan Yoğun Bakım Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler (eğitim ekibi)/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel
Müdürlüğü/Türk Neonatoloji Derneği
BAŞLAMA TARİHİ:
2010
AMACI:
Bu eğitimi alan uzmanların kurulacak yenidoğan yoğun bakım merkezlerinde görev
yapması ve il düzeyinde yenidoğana doğru ve etkili müdahale olanaklarının
geliştirilmesi hedeflenmektedir. Bakanlığımızca ikinci basamak hastanelerimizde
kurulan ve kurulacak olan yenidoğan yoğun bakım merkezlerine eğitilmiş çocuk
sağlığı ve hastalıkları uzmanlarının yerleştirilmesi ile üçüncü basamak yoğun
bakımların hasta yükünün azaltılması ve bu merkezlere destek sağlanması da
amaçlanmaktadır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Kurs 5 iş günü teorik ve 30 iş günü pratik eğitimden oluşmaktadır. Prematüre bakımı,
yenidoğan’da mekanik ventilasyon ve yenidoğanda acil sorunlar teorik eğitimin
konularını oluşturmaktadır.
Teorik eğitimin ardından gerçekleştirilen pratik eğitim Yenidoğan Yoğun Bakım
Ünitelerinde verilmektedir. Pratik eğitimler için, belirlenen üniversite ve bakanlığımız
eğitim-araştırma hastaneleri, teorik eğitimler sırasında kursiyerlere iletilmekte ve
tercih yapabilmeleri sağlanmaktadır. Ayrıca kurs öncesi ve kurs sonrasında
kursiyerlere yeterliliklerini ve çalışma şartlarını kendilerinin puanlayarak
değerlendirmeleri için anket uygulanmaktadır, bu anket kursiyerlerin aldığı eğitime
uygun yer ve koşullarda çalışıp çalışmadıklarını değerlendirmek için kurs sonrası 6 ay
ara ile tekrar edilmektedir. Kursiyerler Kamu Hastaneler Birliği koordinasyonunda
belirlenmektedir.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il.
(2011 yılı sonu itibariyle; Ankara, İzmir, İstanbul, Mersin, Samsun illerinde 6 kurs
düzenlenmiş ve kurslarda 137 “51 ilden” çocuk sağlığı ve hastalıkları uzmanı eğitim
almıştır.)
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2
EK AÇIKLAMA:
- Eğitimlerin il düzeyinde gerçekleştirilmesi sırasında destek sağlanması,
- Kursa katılması uygun görülen personelin bilgilendirme ve kursa katılım işlemlerinin
gerçekleştirilmesi,
29. Anne Sütünün Teşviki ve Bebek Dostu Sağlık Kuruluşları Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel
Müdürlüğü/UNICEF
BAŞLAMA TARİHİ:
1991
AMACI:
Dünya Sağlık Örgütü’ nün önerdiği ve yürütülen programa göre “ bebeklerin
doğumdan hemen sonra emzirmeye başlatılması, ilk 6 ay sadece anne sütü verilmesi
ve 6. aydan sonra uygun besinlerle beraber emzirmenin 2 yaşına kadar sürdürülmesi”
ve bu şekilde tüm bebeklerin yaşama sağlıklı başlaması temel amaçtır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Program “Bebek Dostu Hastaneler” kavramı ile başlamış, 2000’ li yıllara gelindiğinde
ise “Bebek Dostu Sağlık Kuruluşları” olarak ilerleme kaydetmiştir. Merkez Eğitim Ekibi
tarafından eğitim alan ve hastanelerinde doğru anne sütü uygulamalarını yerleştiren
hastaneler, “Ulusal Bebek Dostu Hastaneler Değerlendirme Ekibi” tarafından ziyaret
edilerek, uluslararası düzeyde hazırlanmış standart bir form çerçevesinde
değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme sonucunda başarılı uygulamalar yapan ve
100 puan üzerinden 80 üzeri puan alan hastaneler “Anne Sütü Komitesi “ kararı ile
“Bebek Dostu Hastane” olarak ödüllendirilmektedir. Plaket alan hastanelerin
çalışmaları, iki yılda bir gerçekleşen “yeniden değerlendirme” ile tekrar ele alınarak
değerlendirilmektedir.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.5)
EK AÇIKLAMA:
- Bebek Dostu hastanelerin sürekli izlenmesi ve değerlendirilmesi
- Bebek dostu olmayan illerin çalışmalarını hızlandırması,
-Bebek Dostu İllerin Bebek Dostu aile hekimi çalışmalarını yaygınlaştırmaları,
- Anne Destek ve Anneden Anneye Destek Grupları için çalışmaların sürdürülmesi
yada başlatılması,
- 150 den fazla kadın istihdam eden işyerlerinin belirlenmesi ve bebek dostu işyeri
olmalarının sağlanması
-01-07 Ekim Emzirme Haftasında yerel düzeyde etkinliklerin gerçekleştirilmesi
30. Tamamlayıcı Beslenme Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü
BAŞLAMA TARİHİ:
2009
AMACI:
5 yaş altı çocuklarda akut ve kronik malnütrisyonun önlenmesi amaçlanmaktadır.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Sağlık Personeline yönelik Tamamlayıcı beslenme danışmanlık eğitimleri anne sütü ve
emzirme eğitimleri ile koordineli olarak yürütülmeye devam etmektedir. Türkiye
genelinde toplam 18053 Sağlık Personeli Tamamlayıcı Beslenme Danışmanlık
Eğitimine alınmıştır. Hazırlanan uzaktan eğitim modülünün uygulamaya geçirilmesi,
tamamlayıcı beslenme ilkelerine dikkat edilerek ek beslenme uygulamalarını içeren
toplum eğitimine yönelik materyallerin hazırlanması çalışmaları yürütülmektedir.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.5)
EK AÇIKLAMA:
- Uzaktan eğitme katılacak personelin saptanması ve eğitimlerinin sağlanması,
- Programın izleme ve değerlendirmesinin sağlanması,
31. Emzirmenin Korunması, Özendirilmesi, Desteklenmesi İle Demir
Yetersizliği Anemisinin Önlenmesi ve Kontrolü Programı “Demir Gibi
Türkiye”
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
BAŞLAMA TARİHİ:
2004
AMACI:
Toplumun demir yetersizliği konusunda bilinçlendirilmesi, bebeklerin ilk 6 ay anne
sütü almasının ve 6. ayın sonunda uygun ve yeterli miktarda ek besine geçilerek,
emzirmenin 2 yaşına kadar sürdürülmesi, 4-12 ay arası her bebeğe proflaktik amaçlı
ücretsiz demir desteği sağlanması, 13-24 ay anemisi olan bebeklere demir tedavisi
önerilmesi
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- 4-12 ay arası her bebeğe proflaktik amaçlı ücretsiz demir desteği sağlanması, 13-24
ay anemisi olan bebeklere demir tedavisi önerilmesi.
- Türkiye’de 6-17 Aylık Çocuklarda Ve Annelerinde Hemoglobin Ferritin D -Vitamini
Düzeyi ve Demir Eksikliği Anemisi Durum Belirleme, Yürütülen Programların
Değerlendirilmesi Araştırması’nın raporunun dağıtımı ve tanıtımının yapılması,
- Araştırmada çıkan sonuçlar doğrultusunda program revizyonun gerçekleştirilmesi ve
eğitimlerin tekrarlanması,
- Her 3 ayda bir demir dağıtım oranlarının değerlendirilmesi,
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.4)
EK AÇIKLAMA:
- 4-12 ay bebeklere ücretsiz demir damla dağıtılmasının sağlanması ve kayıtlarının
tutulması,
- Birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan sağlık personelinin eğitim ihtiyacının
tespit edilmesi ve eğitimlerinin tamamlanmasının sağlanması,
- Birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan sağlık personelinin annelerin
eğitiminde aktif olarak görev almalarının sağlanması; annelerin beslenme konularında
bilgilendirilirken aynı zamanda çocuklara demir vermek konusunda da
bilgilendirilmesi,
32. Bebeklerde D Vitamini Yetersizliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının
Geliştirilmesi Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
BAŞLAMA TARİHİ:
2005
AMACI:
Dengesiz ve yetersiz beslenmeye bağlı sağlık sorunlarından olan Raşitizmin
önlenmesi.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- Bebeklerin kemik gelişimini desteklemek amacıyla bir yaş altı çocuklara 400U/gün
olacak şekilde ücretsiz D vitamini desteğinin sürdürülmesi
- Türkiye’de 6-17 Aylık Çocuklarda Ve Annelerinde Hemoglobin Ferritin D -Vitamini
Düzeyi ve Demir Eksikliği Anemisi Durum Belirleme, Yürütülen Programların
Değerlendirilmesi Araştırması’nda çıkan sonuçlar doğrultusunda program revizyonun
gerçekleştirilmesi ve eğitimlerin tekrarlanması,
- Her 3 ayda bir D vitamini dağıtım oranlarının değerlendirilmesi,
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.4)
EK AÇIKLAMA:
- D vitaminin dağıtımının sağlanması, lojistiğin takibinin yapılması ve kayıtlarının
tutulması,
- Birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan sağlık personelinin eğitimlerinin
güncellenmesi,
- Birinci basamak sağlık kuruluşlarında çalışan sağlık personelinin annelerin
eğitiminde aktif olarak görev almalarının sağlanması;
- Programın tanıtımının öncelikler içerisinde yer almasının sağlanması, tanıtım
yöntemlerinin geliştirilmesi, Raşitizmin önlenmesi için toplumun bilgilendirilmesi
konusunda medya yoluyla bilinçlendirme yapmak,
- Programın etkinliğini ve sürdürülebilirliğini arttırmak amacıyla izleme ve
değerlendirme, durum saptama çalışmalarının yürütülmesi.
33. İyot Yetersizliğinin Önlenmesi ve Tuzun İyotlanması Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı/Üniversiteler/UNICEF
BAŞLAMA TARİHİ:
1994
AMACI:
İyot yetersizliğine bağlı hastalıkların önlenmesi ve ortadan kaldırılması ve iyotlu tuz
kullanım oranını % 90’a çıkartmak
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- Bilgilendirme/Eğitim Çalışmaları
- Materyal Geliştirilmesi
- UNICEF işbirliğinde 5 yılda bir geçekleştirilen iyot araştırmasının gebeleri de içerecek
şekilde tekrarlanması,
- Araştırma sonuçları çerçevesinde programın değerlendirilmesi, stratejilerin gözden
geçirilmesi amacıyla “Ulusal Komite Toplantısı” yapılması,
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
EK AÇIKLAMA:
- İyotlu tuz tüketiminin arttırılması, halkın bilinçlendirilmesi ve sağlık personelinin
bilgilendirilmesi amacıyla eğitimler gerçekleştirilmesi.
- 01-07 Haziran İyot Yetersizliği Hastalıklarının Önlenmesi Haftasında yerel düzeyde
etkinliklerin gerçekleştirilmesi
34. Yenidoğan Tarama Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü
BAŞLAMA TARİHİ:
FKU: 1987 Hacettepe Ün.- 1993 tüm Türkiye /KHT: 2006 + yenidoğan tarama programı tüm
Türkiye /BE: 2008
AMACI:
Tüm yenidoğanların Konjenital Hipotiroidi, Fenilketonüri ve Biyotinidaz Eksikliği yönünden
taranması, oluşacak zekâ geriliği, beyin hasarları ve geri dönüşümsüz zararların engellenerek,
topluma getirdiği ekonomik yükün önlenmesi, akraba evliliklerinin azaltılması konusunda toplum
bilincinin artırılması, tanı konan bebeklerde bu hastalıklar nedeniyle oluşacak rahatsızlıkları
önlemek amacıyla uygun tedavi başlanması ve böylece belli bir zekâ seviyesine ulaşmalarının
sağlanması
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- Yenidoğan Tarama Laboratuvarında tüm yenidoğanların Konjenital Hipotiroidi, Fenilketonüri
ve Biyotinidaz Eksikliği yönünden taranması gerçekleştirilmekte,
- Tarama Programı ile, hem günlük olarak web uygulaması üzerinden, hem de il çalışmalarının
periyodik olarak izleme ve değerlendirmesi yapılmaya devam edilmekte
- 100.000 bebekte yapılan genişletilmiş tarama çalışması yapılmakta
- Çalışma sonucuna göre tarama paneline eklenebilecek yeni hastalıkların belirlenmesi için Bilim
Komisyonu çalışmalarının gerçekleştirilmesi
- 13.03.2012/10247 sayılı yazı ile Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğünce beslenme
metabolizma uzmanı olduğu bildirilen hastanelerde metabolizma birimi kurulmasının
sağlanması,
- İlk 48 saatte alınan kan örneklerinin, uygun zamanda tekrar alınma oranı ve tanı alma
durumlarının değerlendirilmesi,
UYGULANDIĞI İLLER:81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014 Hedef 1.2 (1.2.6)
EK AÇIKLAMA:
- İl genelindeki tüm sağlık birimlerinde “Neonatal Tarama Programı” için alınan topuk kanlarının
toplanarak, tek bir paket halinde haftada iki kez olmak üzere olarak Ankara ve İstanbul’daki tarama
merkezlerine gönderilmesi,
- Kan örneklerinin üzerindeki tüm bilgilerin kayıtlarının web uygulamasına doğru olarak girilmesi,
- Kan örneklerinin ilgili merkezlere ulaşmasından sonraki iki gün içinde çıkan test sonuçlarının izlenmesi,
- Sonuçların danışman ile görüşülmesinin ardından sonucun aileye bildirilmesi, bebek hasta ise aileyi
pediatrik endokrinoloji veya beslenme-metabolizma kliniklerinden kendileri için uygun olanına
yönlendirmesi, bebeğin takibi için bağlı bulunulan Aile Hekimine bilgi verilmesi,
- Aile Hekiminin, aile ile temasa geçerek hasta bebeğin pediatrik endokrinoloji / beslenme-metabolizma
kliniğine gidip gitmediğini ve gitti ise tedavisini izleyip izlemediğinin saptanması,
- Tarama konusunda sağlık personelinin eğitiminin devamlılığının sağlanması,
- Halk eğitimine yönelik bilgilendirme materyallerinin basımının sağlanması ve hizmet içi eğitim ve halk
eğitimlerinde kullanılması,
- FKÜ Haftası etkinliklerinin yapılması ve aynı zamanda Konjenital Hipotroidi için de toplum
bilinçlendirilmesi için çalışmaların yapılması
35. Yenidoğan İşitme Tarama Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü
BAŞLAMA TARİHİ:
2000 yılında Ankara’da 1 merkez ile başlayan çalışmalar, 2005 yılında 24 il, 2011
yılında 81 ilde yürütülmektedir.
AMACI:
İşitme kaybıyla doğan ya da doğum sonrası dönemde işitme kaybı ortaya çıkan
çocuklarda işitme kaybının çocuğun konuşma gelişimini etkilemeden ve psikoloji ve
sosyal açıdan sağlıklı bir birey olarak toplumdaki yerini almasını sağlayacak şekilde
erkenden saptanması ve bu konunun önemi konusunda sağlık personelinin ve
toplumun bilinçlendirilmesi
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- Programın izleme değerlendirme çalışmalarının sürdürülmesi
- Merkezlerin yaygınlaştırma çalışmalarının sürdürülmesi (200 ün üzerinde doğum
yapılan tüm hastanelerde taramanın yapılmasının sağlanması)
- İllerde çalışmaları yürütecek personele uygulayıcı ve eğitim ekiplerinin oluşturulması
amacıyla eğitici eğitimlerinin sürdürülmesi
- Bilim komisyonu toplantısı ve programın izleme değerlendirilmesi yapılması
- İzleme değerlendirme ve takip için web uygulamasının istenen veri tabanına
dönüşebilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması
- Uzaktan eğitim modülünün hazırlanması için gerekli alt yapı çalışmaları ve teknik
donanımın sağlanması
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.6)
EK AÇIKLAMA:
- İlde doğan tüm bebeklerin taramalarının yapılmasının sağlanması,
- Taramadan kalan bebeklerin bir üst basamakta taramalarının tamamlanmasının
sağlanması,
- Taramadan kalan ve takiplerini tamamlamayan bebeklerin web sisteminden
takibinin yapılıp taramada ilgili merkezlere yönlendirilmesinin sağlanması,
- Halk bilgilendirmesinin yapılması
36. Gelişimsel Kalça Displazisi (GKD) Erken Tanı ve Tedavi Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel
Müdürlüğü/Türk Ortopedi ve Travmatoloji Birliği Derneği Çocuk Ortopedisi Şubesi
(TOTBİD/ÇOŞ)
BAŞLAMA TARİHİ:
2010
AMACI:
Yenidoğan döneminde tüm bebeklerin kalça çıkığı açısından muayenelerinin
yapılması, riskli ve klinik muayenede şüpheli grubun ileri tetkik için yönlendirilmesi,
tedavi gerektiren olgularda erken ve uygun tedavinin başlatılması, kalça çıkığı için
yapılacak cerrahi tedavi sayısı ve muhtemel komplikasyonların en aza indirilmesi.
Ayrıca elde edilecek verinin işlenmesiyle, ülkemizde gelişimsel kalça displazisi sıklığı
ve toplam olgu sayısının belirlenmesi.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- Türk Ortopedi Derneği işbirliğinde sağlık personeli için hizmet içi eğitim verilmeye
devam edilmesi,
- GKD açısından taranan bebeklerin USG tetkiklerinin yapacak personelin niteliğinin
belirlenmesi çalışmalarının devam edilmesi
- Programın değerlendirilmesi amacıyla Bilim Komisyonu toplantılarının
gerçekleştirilmesi
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.6)
EK AÇIKLAMA:
- İlde 1. Basamakta çalışan personelin hizmet içi eğitimlerinin sürdürülmesi,
- İlde doğan tüm bebeklerin taramalarının yapılmasının sağlanması
- Taramadan kalan bebeklerin bir üst basamakta taramalarının tamamlanmasının
sağlanması
- Taramadan kalan ve takiplerini tamamlamayan bebeklerin aile hekimleri tarafından
takibinin yapılıp taramada ilgili merkezlere yönlendirilmesinin sağlanması
- Halk bilgilendirmesinin sağlanması
37. Çocuklarda Ayaktan Sık Görülen Enfeksiyonlarda Akılcı Antibiyotik
Kullanımı Mezuniyet Sonrası Eğitim Kursu
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü/
Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları Derneği
BAŞLAMA TARİHİ:
2010
AMACI:
Çocukluk çağı ölümlerini azaltmak, çocuk sağlığı ve hastalıkları uzmanlarının çocukluk
çağı enfeksiyonları ile ilgili sundukları hizmetlerinde kullanabilecekleri bilgileri
desteklemek
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
Çocuk Enfeksiyon Hastalıkları Derneği işbirliğinde, çocuk sağlığı ve hastalıkları
uzmanlarına yönelik 2 günlük teorik eğitim verilmektedir.
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
(2011 yılı sonu itibariyle; Ankara, Bursa, Adana ve Gaziantep illerinde 4 kursta 175
kursiyer eğitim almıştır.
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
EK AÇIKLAMA:
- İldeki eğitim ihtiyacının belirlenmesi.
- Eğitimlerin il düzeyinde gerçekleştirilmesi sırasında destek sağlanması,
- Kursa katılması uygun görülen personelin bilgilendirme ve kursa katılım işlemlerinin
gerçekleştirilmesi,
38. Adolesan ve Genç Sağlığı ve Gelişimi Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel
Müdürlüğü/UNFPA/UNICEF
BAŞLAMA TARİHİ:
2002
AMACI:
Adolesan ve gençlerin karşılaştıkları sorunların ve gereksinimlerinin belirlenmesi,
sağlıklı yaşam uygulamaları konusunda gençlerin, toplumun, adolesan ve gençlerle
birlikte çalışan profesyonel grupların, ailelerin ve medyanın adolesan ve gençlik
dönem, bu dönemde karşılaşılan sorunlar ve gereksinimleri konusunda
bilinçlendirilmesi, adolesan ve gençler için özel danışmanlık, rehberlik ve sağlık hizmet
sunumunun sağlanması
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- 2011 yılı sonu itibariyle 41 tane olan Gençlik Danışma ve Sağlık Hizmet
Merkezlerinin çalışmalarının izleme değerlendirme çalışmalarının yürütülmesi,
- Bilim komisyonu toplantısı ile programın ve eğitim materyalinin değerlendirilmesi
çalışmaları,
- Adolesan merkezlerinin alt yapı ve personel durumlarına ilişkin değerlendirme
yapılması,
- Merkez çalışanları için kapsamlı modül eğitimi gerçekleştirilmesi, Aile Hekimleri için
temel modül eğitimlerinin uzaktan eğitim haline dönüştürülmesi amacıyla çalışmaların
sürdürülmesi,
- Tüm Türkiye’de “genç dostu” hizmetlere kolay erişim için her 25 bin gence (10-24
yaş) bir özel hizmet veren birim düşecek şekilde ilgili birimlerin artırılması
çalışmalarının planlanması,
- Aile Hekimlerine farkındalık yaratmak amaçlı eğitimler yapılması amacıyla ve sahada
kullanılmak üzere izlem protokolü oluşturulması çalışmaların sürdürülmesi,
- 81 ilde Toplum Sağlığı Merkezlerinde yapılandırılmış Gençlik Merkezlerinin yer alması
ve Merkezlerin 2. Basamağa kaydırılması çalışmaların planlaması,
UYGULANDIĞI İLLER:81 il
SORUMLU BİRİM:Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.7)
EK AÇIKLAMA:
- Bu merkezlerde eğitim, danışmanlık ve izleme değerlendirme çalışmaları
yapabilecek, aile hekimine yönlendirebilecek eğitim almış bir ekip olmasının
sağlanması,
- Dış ulaşım aktivitelerinin toplum sağlığı merkezleri üzerinden yürütülmesi,
- Genç nüfus dikkate alınarak yeni merkezlerin Kamu Hastaneler Birliği ile işbirliğiyle
2. Basamağa kaydırılması,
39. Bebek ve Çocuk İzlemleri Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Milli Pediatri Derneği,/Türk Pediatri Kurumu/ Türk Neonatoloji
Derneği/Sosyal Pediatri Derneği
BAŞLAMA TARİHİ:
2008
AMACI:
Hizmet sunumunda, bütüncül yaklaşım kavramının yerleştirilmesi, birinci basamak
sağlık hizmet sunumunun nitelik ve nicelik olarak arttırılması, birinci basamağın
güçlendirilmesi, birinci basamak çalışanlarının mesleksel doyumlarını ve dolayısıyla
motivasyonlarının arttırılması Ayrıca birinci basamak koşullarında sunulan hizmetin
çeşitliliğini arttırmak, birinci basamak kurumlarda görevli sağlık çalışanlarına verilen
çocuk sağlığına yönelik eğitimleri tek bir çerçeve eğitim içinde toplayarak uzun
dönemde hizmetiçi eğitimlerin daha az harcamayla daha verimli bir duruma gelmesini
sağlamak, toplanan verilerin niteliğini ve doğruluğunu arttırmak.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- Protokollerin güncellenmesi çalışmalarının sürdürülmesi,
- İl eğitici ekiplerinin eğitimlerinin gerçekleştirilmesi,
- İzleme ve değerlendirme çalışmalarının sürdürülmesi
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2 (1.2.1)
EK AÇIKLAMA:
- Basılan protokollerin dağıtımı ve personel eğitimlerini güncellenmesi
40. Bebek Ölümlerini İzleme Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ:
Üniversiteler/Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu/Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü
BAŞLAMA TARİHİ:
- 2005
- 2009 Bebek Ölümleri İzleme Sitemine geçiş
AMACI:
Bebek ve perinatal dönem ölüm hızları ve nedenlerine ilişkin bilgi edinilmesi, her
bebek ölümünün izlenerek nedeninin ortaya çıkarılması ve bir daha aynı nedenlerle
oluşabilecek bebek ölümlerinin önlenmesi
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER:
- İlde gerçekleşen ölü doğum ve bebek ölümlerinin aylık ve üçer aylık olarak illerden
toplanması ve sonuçlarının değerlendirilmesi, ölüm yerine ek olarak ikamete göre de
hız ve neden dağılımının verilmesi
- İl İnceleme Kurullarınca incelemesi tamamlanan ölümlerin hazırlanan elektronik
formatta toplanması, değerlendirilmesi, geri bildirimde bulunulması
- Toplanan verilerin analiz çalışmalarının gerçekleştirilmesi,
- TÜİK tarafından toplanan ölüm istatistikleri ile bebek ölümleri izleme sisteminden
toplanan verinin karşılaştırmasının yapılması
- İl Kurullarınca karar verilemeyen vakaların merkezi düzeyde de inceleme ve
değerlendirmelerin gerçekleştirilmesi
- En sık görülen bebek ölüm nedenleri olarak saptanan Prematürite ve Konjenital
anomali konularında eylem planı çalışmalarında bulunulması
UYGULANDIĞI İLLER:
81 il
SORUMLU BİRİM:
Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ:
Stratejik Plan 2010-2014
Hedef 1.2
EK AÇIKLAMA:
- Bebek ölümleri izleme sistemi ile tanımlanan ve genelge ile belirlenen görevlerin
yerine getirilmesi
41. Bruselloz Kontrol Programı
İşbirliği Yapılan Kuruluş:
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
Başlama Tarihi:
01.01.2012
Amacı:
Hem halk sağlığını hem de hayvan sağlığını tehdit eden ve ülkemizde yaygın olarak
görülen Brusellozun kontrolü amacıyla Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının
eşgüdümünde sığırlarda 10 yıl, koyun ve keçilerde de 6 yıl sürmesi planlanan
Brusellanın Konjuktival Aşı İle Kontrol ve Eradikasyonu Projesi” başlatılmıştır. Bu
kapsamda da Başkanlığımız tarafından halkın bruselloz konusunda bilgilendirilmesi ve
bilinçlendirilmesi amaçlanmıştır.
Yürütülen Faaliyetler:
Hayvanlarda konjuktival aşı uygulaması, halkın hastalığa karşı bilgilendirilmesi ve
bilinçlendirilmesi amacıyla yapılan eğitim faaliyetleri
Uygulandığı İller:
81 il
Sorumlu Birim:
Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Daire Başkanlığı, Gıda ile Bulaşan Zoonotik
Hastalıkların Kontrolü Birimi
Stratejik Plan İle İlişkisi:
Ek Açıklama:
Brusellozla mücadele kapsamında Erzurum Gıda; Tarım ve Hayvancılık İl
Müdürlüğünün eşgüdümünde hazırlanan ve 2010 yılından beri yürütülen projeye
maddi kaynak sağlanmaktadır. (2010’da 1 222 800 TL. 2011’de 1 062 000 TL. ve
2012’de 560 000 TL. ödenek aktarılmıştır.)
42. Sıtma Eliminasyon Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ
Dünya Sağlık Örgütü, Üniversiteler, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Orman ve
Su İşleri Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı ve diğer kamu
kurum ve kuruluşları
BAŞLAMA TARİHİ
1926
AMACI
Ülkemizden sıtma hastalığının elimine edilmesi
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER
Vakaların tanı ve tedavi faaliyetleri, vektör kontrol faaliyetleri, eğitim faaliyetleri,
kurumlar arası işbirliği, aktif ve pasif sürveyans faaliyetleri, vaka yönetimi
UYGULANDIĞI İLLER
81 il
SORUMLU BİRİM
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ
2010-2014 stratejik planda “2012 yılına kadar yerli sıtma bulaşını ortadan kaldırmak”
hedefi bulunmaktadır
EK AÇIKLAMA
43. Paraziter hastalıkları ile mücadele programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ
Üniversiteler, İçişleri Bakanlığı (Mahalli İdereler Genel Müdürlüğü), Çevre ve Orman
Bakanlığı (DSİ Genel Müdürlüğü), THSK Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı, Halk Sağlığı
Müdürlükleri
BAŞLAMA TARİHİ
Ocak-Aralık 2012
(Yıllık Çalışma Programı olarak yenilenmektedir.)
AMACI
Ülke çapında parazit hastalıklarının kontrolüne yönelik yürütülen çalışmaların
etkinliğini ve verimliliğini arttırmak, bu doğrultuda sağlık programları geliştirmek ve
yönetmektir.
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER
Form 018/B ile bildirimi yapılan paraziter hastalıklarının zamanında ve doğru bir
şekilde tespit, kayıt, izleme, bildirim, ihbar ve değerlendirmesi çalışmaları yapmak;
gerekli kayıt ve istatistikleri düzenli bir şekilde tutmak, konularla ilgili bilgi bankası,
arşiv vb. bilgi merkezleri oluşturmak, bu bilgileri insan sağlığı açısından
değerlendirmek ve sonuçlarını hizmetin iyileştirmesine aktarmak,
Parazit hastalıklarıyla ilgili olarak periyodik (aylık, yıllık vb.) iş programları
hazırlamak, program uygulamalarını izlemek ve değerlendirmek.
UYGULANDIĞI İLLER
81 il
SORUMLU BİRİM
Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ
Yok
EK AÇIKLAMA
44. Tularemi Kontrol Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı (Mahalli İdereler Genel
Müdürlüğü), Çevre ve Orman Bakanlığı (DSİ Genel Müdürlüğü), THSK Çevre Sağlığı
Daire Başkanlığı, Halk Sağlığı Müdürlükleri
BAŞLAMA TARİHİ
Ocak-Aralık 2012
(Yıllık Çalışma Programı olarak uygulanmaktadır.)
AMACI
Tularemi hastalığının görülme sıklığını azaltmaya yönelik tedbirleri geliştirmek
Tulareminin erken teşhisi, tedavisi ve önlenmesi için ilgili kurum ve kuruluşlarla
işbirliği içerisinde kontrolünü sağlamak
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER
Hastalığın kaynağını önlemeye yönelik programlar hazırlamak, suların sanitasyonunu
sağlamak için ilgili kurumla işbirliği içerisinde çalışmalar yapmak (su deposu olmayan
yerleşim yerlerine su deposu yaptırılması, otomatik su klorlama cihazı olmayan
depolarda klorlama cihazının tamamlanması), sağlık çalışanlarını, halkı ve toplum
liderlerini bilgilendirmek ve bilinçlendirmek
UYGULANDIĞI İLLER
81 il
SORUMLU BİRİM
Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Daire Başkanlığı, Yeni ve Yeniden Önem Kazanan
Zoonotik Hastalıkların Kontrolü Birimi
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ
2010-2014 Stratejik planda Tularemi hastalığına özel hedef bulunmamaktadır. Ancak
Bulaşıcı hastalıklar ile ilgili hedefler kapsamında değerlendirilebilir.
EK AÇIKLAMA
45. Kırım Kongo Kanamalı Ateşi Kontrolü
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Milli Eğitim
Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı
BAŞLAMA TARİHİ
2004 yılı
AMACI
Kırım Kongo Kanamalı Ateşi Hastalığı vaka sayısını ve buna bağlı ölümleri azaltmak
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER
Eğitim faaliyetleri, kene ile mücadele, kurumlar arası işbirliği, KKKA sürveyansı, vaka
yönetimi ve tıbbi destek sağlanması
UYGULANDIĞI İLLER
81 il
SORUMLU BİRİM
Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ
2010-2014 stratejik planda “1.4.7 2014 yılı sonuna kadar KKKA hastalığından ölen
sayısını yıla 30’un, hasta sayısını 600’ün altına indirmek.” hedefi bulunmaktadır
EK AÇIKLAMA
46. Leishmaniasis Kontrolü
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ
Dünya Sağlık Örgütü, Üniversiteler, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Orman ve
Su İşleri Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı ve diğer kamu
kurum ve kuruluşları
BAŞLAMA TARİHİ
2004 yılı
AMACI
Ülkemizde Leishmaniasisin yaygınlığını azaltmak
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER
Tanı ve tedavi faaliyetleri, vektör kontrol faaliyetleri, tarama faaliyetleri, eğitim
faaliyetleri, kurumlar arası işbirliği, vaka yönetimi
UYGULANDIĞI İLLER
Tüm iller
SORUMLU BİRİM
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Zoonotik ve Vektörel Hastalıklar Daire Başkanlığı
STRATEJİK PLAN İLE İLİŞKİSİ
Leishmaniasise özel hedef bulunmamaktadır. Ancak Bulaşıcı hastalıklar ile ilgili
hedefler kapsamında değerlendirilebilir.
EK AÇIKLAMA
Leishmaniasis (Kutanöz leishmaniasis ve Visseral leishmaniasis klinik formları)
24.02.2004 tarihli ve 1534 sayılı Bulaşıcı Hastalıkların Bildirimi Sistemi Yönergesine
göre ülkemizde ihbarı zorunlu hastalıklar listesine eklenmiştir. Kutanöz leishmaniasis
“A Grubu Bildirimi Zorunlu Bulaşıcı Hastalıklar”, Visseral leishmaniasis “C Grubu
Bildirimi Zorunlu Bulaşıcı Hastalıklar” dandır.
47. Kuduz Mücadele ve Kontrol Programı
İŞBİRLİĞİ YAPILAN KURULUŞ
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı
BAŞLAMA TARİHİ
01.06.2013
AMACI
Kuduz ile mücadele edilerek insan ve hayvan sağlığının korunması, kuduz riskli
temas vaka sayılarını azaltarak kuduz vakalarının önlenmesi
YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER
 Halk eğitimi çalışmaları,
 Sağlık çalışanlarının hizmet içi eğitimi
 Sahipsiz köpek ve kedilerin kontrol alt