VANK MANASTIRI Anadolu`daki Hıristiyan topluluğu içinde kilise

VANK MANASTIRI
Anadolu’daki Hıristiyan topluluğu içinde kilise örgütlenmeleri 5. yüzyılın başlarından
itibaren
kurumsallaşmaya
başlamış,
Anadolu
10
başpiskoposluk
şeklinde
örgütlenmişti. Bunlara bağlı olan 45 metropolitlikten biri de Ankara idi.
Ankara’da Gayrimüslimler
Ankara’da 1830 yılında yapılan nüfus sayımında şehir nüfusu 25.000 olarak
belirlenmişti. Aynı yıllarda Ankara’da, 59 Müslüman mahallesi, 17 gayrimüslim
mahallesi ve 15 tane de karışık oturulan mahalle olmak üzere toplam 91 mahalle
bulunuyordu. 1800-1900 yılları arasında Ankara’ya gelen yabancı gezginlerin
notlarında Ankara nüfusunun üçte birinin gayrimüslimlerden oluştuğunu, yerli
kaynaklar ise dörtte birinin gayrimüslim olduğunu yazmaktadır.
Ankara’da gayrimüslim nüfusun çoğunluğunu Ermeniler oluşturuyordu. Ermenilerden
başka Rumlar ve daha az olarak Yahudiler de vardı. 1907 Ankara Vilayeti Salnamesi
incelendiğinde Ermenilerin Ankara’da çeşitli devlet kurumlarında ve ticari yaşam
içinde yoğun olarak görev aldıkları gözlenmektedir. 1914 yılı nüfus sayımında
Ankara’da Ermeni nüfusun 11.646 kişi olduğu görülmektedir.
Ankara’da Gayrimüslimlerin İbadethaneleri ve Manastırları
Ankara’da Ermeniler ve diğer gayrimüslim halkın kendilerine ait okulları ve
ibadethaneleri bulunuyordu. 1890 yılında Ankara’yı ziyaret eden gezginlerden
Fransız Vital Cuinet şehirde bulunan gayrimüslimlere ait yapıları şu şekilde
sıralamaktadır (Avram Galanti-Ankara Tarihi 1950):
4 tane Ermeni Katolik kilisesi
2 tane Ermeni Gregoryen kilisesi
1 tane Ermeni Protestan kilisesi
2 tane Ermeni Katolik manastırı (biri kadınlara mahsus)
1 tane Ermeni Gregoryen manastırı
2 tane Rum Ortodoks kilisesi
1 tane Rum Ortodoks kilisesi
1 tane Yahudi sinagogu
Manastırlar, Hıristiyan topluluklarda keşişler ya da rahibeler gibi din görevlileri ile
kendilerini dine adayan kişilerin gereksinimlerine hizmet eden yapılar olarak
karşımıza çıkmaktadır. Genellikle şehir dışına ve ulaşılması zor yerlere inşa edilen
manastırların kendi kendine yeterli bir iç işleyişe sahip oldukları bilinmektedir.
Ankara’da gayrimüslimlere ait kilise, manastır ve sinagog gibi yapılardan ne yazık ki
günümüze kadar gelebilen olmamıştır. Müslümanlara ait cami, medrese, han ve
hamam gibi eski yapıların bile korunamadığı Ankara’da gayrimüslim yapılarının
korunmasını beklemenin fazlaca iyimserlik olduğu kanaatindeyim. Ermenilere ait
yapıların korunamamasının bir nedeni de 1915 yılında yaşanan Ermeni tehciridir.
Ermeni tehciri sonrasında Ankara’da Ermeni nüfus belirgin biçimde azalmıştır. 1914
yılında Ankara’da 11.646 kişi olarak sayılan Ermeniler 1927 yılında 705 kişiye
düşmüştür. Rakamlardan yaklaşık 11.000 kişinin Ankara’dan zorla göç ettirildiği
sonucu çıkmaktadır. Ermeni tehciri sonrasında Ermenilere ait kilise ve manastır gibi
yapılar da zamanla tarihe karışmıştır. Bu yazımızın konusu, bir zamanlar Ankara’nın
ünlü Ermeni yapılarından olan Vank Manastırı’dır.
Ankara’daki Ermenilerin Mezhepleri
Vank Manastırı’nı anlatmaya geçmeden önce Ankara’daki Ermenilerin mezhepleri
hakkında kısaca bilgi verelim. Ankara’da yaşayan Ermenilerin 1600’lü yılların
ortasından itibaren Katolik Kilisesi’ne bağlandıkları görülmektedir. 1800’lü yıllara
gelindiğinde, Ankara’da Katolik Ermeniler, toplam Ermeni nüfusun yaklaşık %64’ünü
oluştururken Gregoryen Ermeniler (Ortodoks Ermeniler) %34.5’ini, Protestan
Ermeniler ise %1.5’ini oluşturmaktadır. 1820 yılından itibaren Katolik Ermeniler ve
Gregoryen Ermeniler arasında mezhep çatışmaları yaşandığı bilinmektedir. Hatta bu
çatışmalar, Gregoryen Ermenilerin Katoliklerin Ankara’daki 4 kilisesine el koymaları
ve Katolik din görevlilerini şehir dışına sürmelerine kadar varmıştır. Ermeniler
arasında Protestanlığın yayılması ise daha çok 1860’ların sonunda Anadolu’ya gelen
İngiliz ve Amerikalı misyonerler tarafından gerçekleştirilmiştir.
Ankara Ermenilerinin Dilleri
Ankara’da yaşayan Ermenilerin günlük konuşma dili ve kilise ayinlerinde kullandıkları
ibadet dili Türkçe’dir. Semavi Eyice, 1896 yılında Ankara’ya gelen Von der Goltz adlı
Alman subayın notlarına dayanarak Ermenilerin kilise ayinlerini Türkçe olarak
yaptıklarını yazmaktadır. Ancak Ermenilerin dua kitapları Ermeni alfabesi ile
yazılmıştır. Okullarındaki eğitim de Ermenice alfabe ile Türkçe olarak yapılmaktadır.
Hatta İlber Ortaylı’nın aktardığına göre, Sivrihisar’daki Ermeni okullarının Türkçe
dersleri, Türk-Müslüman okullarından daha iyidir.
Ankara içi ve ona bağlı
merkezlerde sadece nüfusunun neredeyse tamamı Ermeni olan İstanoz Köyü’nde
(sonraları Zir ve Yenikent adını aldı) günlük dil olarak Ermenice konuşulmaktadır.
Bunun yanı sıra Tehcir öncesi son dönemlerde Ermenice’nin öne çıkartılması
doğrultusunda çalışmalar başlatılmış ve Katolik manastırlarındaki eğitim dili Ermenice
yapılmıştır.
Bu
dönemde
zengin
Ermeni
ailelerin
çocuklarını
Ermenice
öğrenebilmeleri için İstanbul’a okumaya gönderdikleri bilinmektedir.
Ankara’da Ermenilere Ait Yapılar
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde Ankara’da bulunan Ermeni okul ve
ibadethaneleri hakkında gezgin notlarından edindiğim bilgilere göre, 1555 yılında
Hans Dernschawn, kale içinde ufak ve karanlık bir Ermeni kilisesi olduğunu
yazmaktadır. 1712 yılında Paul Lucas, şehir dışındaki Vank Manastırı’ndan
bahsetmektedir. 1716 yılında Fransız gezgin Tournefort, kale içindeki kilise de dahil
olmak üzere toplam 7 kilise ile 1 manastır olduğunu söylemekte ve manastırın adını
Saint Marie Manastırı olarak belirtmektedir. 1842 yılında Hamilton kent dışındaki
Vank Manastırı’ndan bahsetmektedir. 1890 yılında Vital Cuinet, 2 Gregoryen, 4
Katolik, 1 Protestan olmak üzere toplam 7 kilise ve 2 Katolik, 1 Gregoryen olmak
üzere toplam 3 manastır bulunduğunu belirtmektedir.
Vital Cuinet’in bahsettiği iki Katolik manastırından biri kadınlara mahsus olarak
yapılmıştı ve Anarat Hığutyun rahibeleri tarafından yönetildiği için aynı isimle
anılıyordu. Katolik Manastırlarından birinin Hıdırlık Tepe üzerinde bulunduğu,
diğerinin Bahçelievler’de Anıtkabir’in karşı tarafında bulunan Abdi Paşa Çiftliği olarak
adlandırılan yapı topluluğu olduğu tahmin edilmektedir. Vank Manastırı adıyla
bildiğimiz Gregoryen Manastırı ise Etlik tarafında Çubuk Çayı kenarında bulunuyordu.
Bu manastırın Meryem Ana’ya adandığı bilinmektedir. Tournefort’un “Sainte Marie”
Manastırı olarak bahsettiği manastır Vank Manastırı olmalıdır.
Vank Manastırı ve Paganist Tapınak
Ankaralı Gregoryan Ermenilerinin Piskoposluk Merkezi olan Vank Manastırı, İslam
Ansiklopedisi’nin Ankara maddesinde, Garbi ve Orta Anadolu’nun en eski manastırı
olarak anlatılmaktadır. Ernest Mamboury 1933 yılında yayınlanan ‘Ankara Guide
Touristique’ adlı kitabında Vank Manastırı’nı 12. yy’a tarihlemektedir. Batılı
gezginlerden Vank Manastırı’nı ilk gören 1555 yılında Ankara’ya gelen Hans
Dernschawn olmuştur. Bu bilgilerden Vank Manastırı’nın 12. yy’dan bu yana var
olduğu anlaşılmaktadır. Oysa Nurettin Can Gülekli, ‘Ankara, Tarih-Arkeoloji (1948)’
kitabında, Vank Manastırı için, “Etlik’e giden yolun sağında, askeri depoların
bulunduğu sırtlardan birinin üzerinde, 1759 yılında yapılmış, 1860 yılında onarım
geçirmiştir” demektedir. Yapının inşa tarihi ile ilgili çelişik gibi görünen bu bilgiler
kanımca manastırdan önce burada bulunan tapınaktan kaynaklanmaktadır.
Nurettin Can Gülekli bu tapınağın varlığına kuşku ile yaklaşmaktadır. Ermeni
yazarlardan Drtad Balyan, ‘Hay Vanorayk (1914)’ adlı kitabında, Vank Manastırı
hakkında verdiği bilgilerde, “Eski dönemden kalan üç bin yıllık paganist tapınak,
Hıristiyanlığın kabulünden sonra, bizzat Aziz Boğos Arakel tarafından Allah’a ibadet
için tahsis edilmiştir. Yuvarlak kubbeli ibadethane Aziz Meryem Ana’ya adanmıştır”
demektedir.
Barnett’in 20. yy’ın başında Ankara’yı ziyaret eden Baedeker’den (1907) aktardığına
göre, Vank Manastırı çok daha eski dinsel bir yapı üzerine kurulmuştu. Binanın
eklentisi şeklinde görünen dinsel yapı, 7 nişli, 8 köşeli ve kubbeli bir narteksten
oluşuyordu.
Grek
kültürüne
ait
muhtemelen
Paganist
nitelikteki
tapınağın,
Hıristiyanlığı yaymaya çalışan Aziz Paulus tarafından ziyaret edildiği söylencesi
oldukça yaygındır. Baedeker, bu tapınağın Roma Dönemi’ne ait bir ‘Minerva Medica
Tapınağı’ olma olasılığını dile getirmektedir (Küçük Asya’nın Bin Yüzü, 2005).
Semavi Eyice de Vank Manastırı ile ilgili benzer görüşler öne sürmektedir:
“Evvelce şehrin 1.5 km uzağında, Tabakhane suyu kenarında olan Vank Manastırı
denilen bu tesis sanat tarihi bakımından kilisesindeki Kütahya çinilerden başka,
narteksinin yanında Roma’daki Minerva Medica mabedine benzeyen, içinde nişlerle
genişletilmiş sekizgen planlı ve üstü kubbe ile örtülü bir ek yapısı bakımından da
önemli idi. Söylentiye göre bu eski bir mabet olup havari St. Paulus da burada vaaz
vermişti.” (Semavi Eyice, Ankara’nın Eski Bir Resmi 1972)
1945 yılında manastırın önünde yer alan Ermeni mezarlığını ziyaret eden Nezih
Fıratlı, burada yılanlı bir büst gördüğünden bahsetmektedir. Fıratlı’ya göre bu büst
büyük olasılıkla tanrı Zeus’un ya da Asklepios’un yerel bir örneğidir. Fıratlı’nın bu
saptaması ve manastırın önünde bulunan mezarlıkta bulunan klasik dönem mimari
parçaları, antik dönemden kalma eski bir tapınak görüşünü güçlendirmektedir.
Vank Manastırı’nın Yeri
1716 yılında Tournefort, manastırın yerini “şehrin haricinde” bir yerde olarak
belirtmektedir. Vank manastırı ile ilgili bilgi veren sınırlı sayıdaki kaynakta, manastırın
şehrin dışında olduğu konusunda görüş birliği olduğu söylenebilir. Burada, şehrin
dışından kastedilen, üç sıra olarak inşa edilmiş olan Ankara şehir surlarının dışıdır
(Ankara’da bugün görülebilen surlar, 1 ve 2. sıraya aittir. 3. sıraya ait sur duvarları
yok olmuş durumdadır). Semavi Eyice, manastırın yerini “şehrin 1.5 km uzağında,
Tabakhane suyu kenarında” olarak tanımlarken; Mamboury, Etlik yolu üzerinde
olduğunu söylemektedir. Nurettin Can Gülekli de manastırın, “Etlik’e giden yolun
sağında,
askeri
depoların
bulunduğu
sırtlardan
birinin
üzerinde
olduğunu”
belirtmektedir. Barnett ise, şehrin 1.5 km dışında, Çubuk Çayı kıyısında
bulunduğundan bahsetmektedir. Ermeni kaynaklarında manastırın, şehrin kuzeyinde,
merkezden yarım saatlik mesafede, vadinin ortasından geçen nehrin kenarında
kurulduğu belirtilmektedir (armenian on web).
Günümüzde, Vank Manastırı’nın Etlik tarafında, Nurettin Can Gülekli’nin tarif ettiği
yerde, Çubuk Çayı’nın kuzey yüzünde ve 850 m rakımda yer aldığı bilinmektedir
(Ankara’da güneyden gelen İncesu deresi ve Hatip çayı, Ankara’nın eski yerleşim
birimlerini çevreledikten sonra birleşip Çubuk çayına karışırlar. Çubuk Çayı’nın,
karışım noktasından itibaren doğu kısmı Ankara çayı, batı kısmı ise yine Çubuk çayı
olarak adlandırılır. Tabakhane Suyu olarak adlandırılan dere, Hatip çayının kalenin iç
surlarının kuzeyinden geçerken aldığı isimdir.).
Vank Manastırı ve Yapısal Özellikleri
Kesme taşlardan yapıldığını bildiğimiz manastır, takviyeli olarak inşa edilmiş sağlam
duvarlara sahipti. Yapının dışarıya açılan 3 kapısı bulunuyordu. Kapılardan biri
görevliler için diğer ikisi ise ibadete gelenler için ayrılmıştı. Manastır, antik dönemden
kalma eski bir tapınağın Bizans döneminde kiliseye çevrilmesi ve sonrasında da 1759
yılında etrafına eklentiler yapılmasıyla düzenlenmişti. Sonraki yıllarda yapıya çeşitli
eklentiler daha yapıldı. Dışarıdan bakıldığında manastırın eklentisi şeklinde görünen
ibadethane bölümü, 7 nişli, 8 köşeli ve kubbeli bir narteksten (girişten) oluşuyordu.
Mihrap kısmının duvarları Anadolu işi (Kütahya) çinilerle kaplıydı. 1860 yılında
onarım gördüğü bilinen manastıra, 1892 yılında hacca gelenler için 35 odalı bir
misafirhane ve yanına da daha sonra okul (veya yetimhane) olarak kullanılan bir bina
inşa edilmişti.
Vank Manastırı Kütüphanesi ve Mezarlığı
1677-1694 yıllarında yapının idareciliğini yapan Yebisgobos Garabed, manastır
bünyesinde el yazması eserlerden oluşan bir kütüphane oluşturmuştu. 1700’lü
yıllarda ise idarecilerden Hovannes Vartabet bu kütüphaneyi daha da geliştirmişti.
Manastırın 1905 yılında son idarecilerinden olan Papken Yebisgobos Güleseryan, bu
kütüphaneyi sonraki yıllarda korumaya çalışsa da tehcir sonrası kütüphanenin akıbeti
hakkında bilgimiz bulunmamaktadır.
Manastırın doğu tarafında ise Ermenilere ait eski bir mezarlık bulunuyordu.
Mezarlıkta bazı klasik çağ yapı kalıntılarının bulunduğu birçok gezginin notlarında yer
almaktadır. Buradaki mezarlığa çoğunlukla 14 ve 15. yy’larda ölmüş olan Avrupalı
tüccarların gömüldüğü bilinmektedir. Bu tüccarların çoğu sof ticareti ile uğraşan
kişilerdi. Bunlardan bir kısmının yazıtlı mezar taşları, Roma Hamamı ve Anadolu
Medeniyetleri Müzesi bahçesinde sergilenmektedir. Bunlara ilaveten manastıra ait
kalıntılar arasında iç kapı kitabesinin olduğu da yazılı kaynaklarda belirtilmektedir.
Vank Manastırı’nın Sonu
Ermeniler arasında Kırmızı Manastır, Garmir Vank ya da Ankara Surp Asdvadzadzin
Vankı adıyla bilinen manastır, Müslüman halk arasında “Vank Manastırı” adıyla
anılıyordu (Vank kelimesi Ermenice ‘manastır’ anlamındadır). Bazı kaynaklarda ise
“Meryem Ana Manastırı” şeklinde geçmektedir. Vank Manastırı sadece Ankara ve
çevresinin değil Ermenilerin yoğun olarak yaşadıkları Kırşehir ve Sivrihisar gibi
yerleşim yerlerinin de ruhani önderlik merkezi durumundaydı. Manastıra ait çevre
topraklarda meyve ağaçları yetiştirilir ve tarımla uğraşılırdı. 1914 yılına kadar
kullanıldığı bildiğimiz manastır, 1915 yılı başlarında alınan tehcir kararı sonrası
boşaltılmıştır. Manastırın 27 Ağustos 1915 tarihinden itibaren I. Dünya Savaşı
esirlerinin toplandığı “esir kampı” haline getirildiği bilinmektedir. Genelkurmay arşiv
belgelerine göre 1916 yılına girildiğinde Ankara’da 460 İngiliz askerinin esir olarak
tutulduğu kayıtlıdır. Manastır bir süre bu askerlere ev sahipliği yapmıştır. Manastır
savaş sonrasında kaderine terk edilmiş ve kısa süre içinde yıkılarak yok olmuştur.
Kaynaklarda 1920 yılına gelindiğinde manastırdan bir iz kalmadığı belirtilmektedir.
Manastırda İdareci Olarak Görev Yapanlar
1) Nerses Yebisgobos, 1450 tarihlerinde.
2) Nigoğayos (Nigoğos) Yebisgobos, 1469-1486 tarihlerinde.
3) Garabet Yebisgobos Ulnetsi, 1677-1694 tarihlerinde.
4) Stepan Yebisgobos Zeytuntsi, 1670-1690 tarihlerinde (1694 tarihinde görevini
devrettiği Zeytun 1697 yılında ölmüştür.).
5) Hovannes Vartabet, 1700’lü yılların başında.
6) Movses Yebisgobos, 1726 civarında.
7) Hagop Vartabet Nalyan 1733 civarında (Daha sonra Konstantinopolis Ermeni
Patriği olmuştur.).
8) Movses Vartabet Şirinyan, 1734 civarında (1735 yılında ölmüş ve manastırda
gömülmüştür.).
9) Sarkis Vartabet Sarafyan, 1736 civarında (Ağın-Eğin doğumlu. Bu tarihten önce de
Kayseri Surp Garabet Manastırı ruhani lideri olmuştur.).
10) Tovmas Vartabet Tamzaralyan, 1741 yılında.
11) Bedros Vartabet Bahaduryan, 1742 yılında.
12) Garabet Vartabet Everegtsi, ?
13) Tateos Yebisgobos, 1815-1821 yılları arasında.
14) Mgrdiç Yebisgobos, ?
15) Bedros Yebisgobos, 1830 yılında.
16) Arisdakes Yebisgobos, ?
17) Boğos Vartabet, 1839 yılında.
18) Hagop Yebisgobos, 1847 yılında.
19) Yeğişe Vartabet Kalfayan, 1890-1893 yılları arasında.
20) Dacat Vartabet, ?
21) Yeznig Vartabet Babayan, ?
22) Papken Yebisgobos Güleseryan, 1905 yılında.
Yararlanılan Kaynaklar
1) Ankara’nın Eski Bir Resmi, Semavi Eyice, 1972
2) Ankara, Tarih-Arkeoloji, Nurettin Can Gülekli, 1948
3) Ankara Tarihi, Avram Galanti, 1950
4) Ankara’nın Eski Esnafını Açıklayan Bir Belge, Halit Ongan, T. Etn. Dergisi,
1957
5) 17.yy Başlarında Ankara’nın Yerleşim Durumu, Özer Ergenç, 1980
6) İslam Ansiklopedisi, Ankara Maddesi, 1978
7) Tarih İçinde Ankara, 1984, ODTÜ
8) Ankara’08 Milli Pul Sergisi Kataloğu, 2008
9) Şehrin Zulası Ankara Kalesi, Güven Tunç-Figen Özbay, 2004
10) Küçük Asya’nın Bin Yüzü Ankara, 2005
11) Ankara Guide Touristique, Ernest Mamboury, 1933
12) Ankara Vilayeti Salnamesi 1907, (1995)
13) “armenian on web”, web sitesi.
14) http://team-aow.discuforum.info/t6371-Ankara-Kagatia-Surp-Asdvadzadzin-Krm-z-Manast-r-Garmir-Vank.htm
Yazan: Yavuz İşçen, Ocak 2012 Ankara
Kaynak: http://yavuziscen.blogspot.com
e-mail: [email protected]