‹zmir`de Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf›ndan Faik Pafla Vakf›

‹zmir`de Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf›ndan Faik Pafla Vakf›

‹zmir’de Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf›ndan
Faik Pafla Vakf›
Y R D . D O Ç . D R . N A H ‹ D E
fi ‹ M fi ‹ R
Balikkesir Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
a. Azîz Mahmud Hüdâyî
Azîz Mahmud Hüdâyî 948/1541’de fiereflikoçhisar’da do¤mufl,1 ilk ö¤renimine Sivrihisar’da bafllam›fl, ‹stanbul’da Küçükayasofya Medresesini bitirdikten
sonra, hocas› Nâz›rzâde Nûreddinzâde Muslihuddin Efendi’nin yan›ndan ayr›lmam›fl, onun ile birlikte M›s›r ve fiam’a gitmifltir. 1573’de M›s›r dönüflünde Bursa Ferhâdiye Medresesi’ne müderris ve Câmi-i Atîk Mahkemesi’ne nâib tayin edilmifltir. Hocas›n›n ölümünden sonra, Muhyiddin Üftâde’ye intisap etmifltir. Bir süre Trakya ve Balkanlar’da kald›ktan sonra, ‹stanbul’da
Küçükayasofya Tekkesi’nde sekiz y›l fleyhlik makam›nda bulunmufltur. Fatih
Camii’nde vâizlik yapm›fl, tefsir ve hadis okutmufltur2.
1589 y›l›nda Üsküdar’da Hüdâyî Dergâh›n›n bulundu¤u yeri sat›n alm›fl,
1595’te dergâh inflaat›n› tamamlam›flt›r. 1599’da Fâtih Camii vâizli¤ini b›rakarak, Mihrimah Sultan Camii’nde perflembe günleri vaaz verme¤e bafllam›flt›r. 1616’da Sultan Ahmed Camii’nin aç›l›fl›n› yap›p, ilk hutbeyi okumufl ve
her pazartesi burada hutbe vermeyi kabul etmifltir3.
Üsküdar’da bulundu¤u s›rada Bulgurlu’da da bir çilehâne ve hamam yapt›rm›flt›r. Çilehâne’nin bulundu¤u Bulgurlu köyü, Il›suluk ve Gaziler taraflar›
I. Ahmed taraf›ndan Azîz Mahmud Hüdâyî’ye verilmifltir.
Azîz Mahmud Hüdâyî halktan sultanlara kadar genifl bir kitleye tesir etmifltir. III. Murad (1574 -1595), I. Ahmed (1603 - 1617) ve II. Osman (1618 - 1622)
547
.
Azîz Mahmud Hüdâyî vakf›’n›n bugünkü binas›
gibi padiflahlara mektuplar yaz›p, ö¤üdler vermifltir. IV. Murad (1623 -1640)’a
saltanat k›l›c›n› kuflatm›flt›r. Ferhad Pafla ile Tebriz Seferi’ne kat›lm›fl, zaman zaman da saraya gidip, padiflahlar ile sohbetlerde bulunmufltur4.
Hem halk hem devlet ricalini fikirleri ile etkilemifl olan Azîz Mahmud Hüdâyî, vefat etti¤inde altm›fla yak›n halifesi ve otuz kadar eseriyle Anadolu
ve Balkanlar’daki dinî-tasavvufî hayat üzerinde derin tesirler b›rakarak,
günümüze kadar ulaflm›flt›r.
b. Azîz Mahmud Hüdâyî Vak›flar›
Azîz Mahmud Hüdâyî külliyesi camii, tevhidhane ve bunun etraf›nda yer
alan dervifl hücreleri, aflhâne-imaret niteli¤inde büyük bir mutfak, taamhâne ile biri kendisine dördü k›zlar›na ait befl meflrutayla, çeflmeden müteflekkildir5.
Üsküdar kad›l›¤›na hitaben yaz›lan 85 numaral› Mühime Defterindeki 197. hükümde (1630 tarihli) fieyh Azîz Mahmud Hüdaî Efendi’nin Seccâde-niflini
fieyh Ahmed’e “ daha önceden Üftâde Efendi ve fieyh Mahmud’a verildi¤i gibi müntesiplerinden ve yak›nlar›ndan vârissiz olarak vefat edenlerin muhallefat›n› al›p hay›r ifllerine sarfedilmesi izninin” kendisine de verilmesine
dairdir6.
Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf›na sonradan dahil edilen vak›flar hakk›nda ulaflabildi¤imiz vesikalar do¤rultusunda flimdilik, bu ferman›n etkisi oldu¤unu
düflünmekteyiz.
548
.
Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf›na sonradan kat›lan vak›flar ;
1. Sadrazam Halil Pafla ve kardefli Mirimirandan Mehmed Pafla Vakf›
1134/1735,
2. Emine Han›m’›n Vakf› 1078 - 1081 (1667 -1671),
3. Ayfle Han›m’›n Vakf› 1045 (1635),
4. Rabia Han›m’›n Vakf› 1090 (1679),
5. Belk›s Han›m’›n Vakf› 1047 (1637) ,
6. Mirahur Ali A¤a’n›n Vakf› 1209/1794,
7. Gevher Hatun Vakf› 1209 /1794,
8. Sultan Ahmed’in Azîz Mahmud Efendi’ye hibe ve temlik eyledi¤i Bulgurlu ve civar›ndaki (Ümraniye) arazi 1125/1713,
9. Fâik Pafla’n›n Vakf› 1134/1722 ‘ d›r7.
c. Fâik Pafla Vakf›
‹zmir’in Sosyal ve Ekon omik Tarihi (1730 -1792) ad›n› tafl›yan doktora tezimi haz›rlarken, ‹zmir’de bulunan Fâik Pafla Cami’i ile ilgili de bilgi vermifl
idim.Ulaflt›¤›m vesikalar bu cami’in “Azîz Mahmud Hüdâyî vakf›n›n mülhâkat›ndan” oldu¤unu gösteriyor idi. Tebli¤imde Fâik Pafla Vakf› ve bu vakf›n
Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf› ile ba¤lant›s› hakk›nda bilgi verilecektir.
Fâik Pafla vakf› cami, medrese ve muallimhaneden ibâret idi. Fâik Pafla Cami’i,
‹zmir’de bugünkü Basmahane semtinde eski ad› Fâik Pafla, yeni ad› Alt›nordu
olan mahallede, 956 ve 967. sokaklarda, yokufltad›r8
Fâik Pafla Manzûmesinin bânisi Fâik Pafla’n›n kimli¤i kesin olarak bilinmemekle birlikte, büyük bir ihtimalle Sultan II. Bayezid devrinde yaflam›fl, Selânik, Narda, Karl›-ili ve Yenice-Vardar’da vak›flar kuran Fâik Pafla olmas›
ihtimal dahilindedir9.
XIX. yüzy›lda tamir geçiren külliyenin medrese ve muallimhanesi günümüze ulaflmam›fl, sadece cami’i ayaktad›r. Küçük bir bahçesi olup, avlusu bulunmayan cami’in son cemaat yeri yatay bir aks üzerindedir. Üstü, 13 sütûnu birbirine ba¤layan kemerlere oturan ahflap ve kiremitle kapl› bir çat›
ile örtülüdür. Minaresi köfleli bir kaideye oturur. Ana mekâna bat›dan girilir. Girifl ile mihrap farkl› eksenlerdedir.10
Cami’inin kitabesinden geçirmifl oldu¤u bir yang›n sebebiyle, 1258/1842’de
tamir gördü¤ü belirtilmektedir. Cami’i 1914’de de bir tamir geçirmifltir11.
549
.
fiekil 1
Fâik Pafla Vakf› Gelirleri
XVI. yy.’da Fâik Pafla vakf›n›n gelir getiren vak›flar› onsekiz parça olup, hepsi de ‹zmir civar›ndaki gelir kalemlerini ihtiva eden Tablo 1 Ekler k›sm›nda
verilmifltir. Bu tablodan hareketle haz›rlad›¤›m›z grafi¤e göre Fâik Pafla Vakf›’n›n gelirleri toplam› Yavuz Sultan Selim devrinde 15.670 (%55) akçe iken,
Kanûnî devrinde 12.977 (% 45) akçeye düflmüfltür12.
Fâik Pafla Vakf› Masraflar›
(1838 -1849)
Tablo 2 Prof. Dr. Mübahat S. Kütüko¤lu, a.g.e., s. 218’den al›nm›flt›r.
Vakf›n masraflar› ; Müderrise 15, talebe ile imam ve hatiblik yapacak flah›s ve
duahana 5, müezzine 3, muallime 2, tevliyet için 6, mum ve has›r için de
günde 2 akçe tayin edilmifltir. Buna göre günlük masraf 43 akçe y›ll›k ise
15.265 akçedir14.
Fâik Pafla Cami’inin 1254-56 ve 1258-65 y›llar›na âid muhasebe kay›tlar›nda,
vakf›n 67 kalem mukata’a-i zemin musakkafat› oldu¤u ve y›ll›k 646 kurufl
27 para geliri bulundu¤u, Bornova ve Ko¤ulca’daki 42 zeytin a¤ac›ndan üç y›lda al›nan 83 okka zeytinya¤› cami için kullan›lm›flt›r.
1254-56 aras›ndaki üç y›l zarf›nda 3.276 kurufl 16 para sarf, 1.940 kurufl 31
paral›k gelir, masraflar› karfl›layamay›p, 1.335 kurufl 25 paral›k bir aç›k vermifltir. (Bak Tablo 2)
1258-1265 de ise sarf 4.598 kurufl 4 para, gelir 5.173 kurufl 16 para olup, 575
kurufl 12 paral›k bir fazlal›k bulunmaktad›r. (Bak Tablo 2)
550
.
Fâik Pafla Vakf› Masraflar› (1838 -1849)
Masraf Kalemleri
1254
1256
1258
1265
‹mamet
70
3
710
70
8
560
Hitabet
60
3
180
60
8
480
Meflihat
45
3
135
45
8
360
Tevliyet
15
3
45
15
8
120
Dersiye
45
3
135
45
8
360
Müezzin ve Kayyum
45
3
135
45
8
360
Müderris
30
3
90
30
8
240
Muallim-i s›byan
6
3
18
6
8
48
Mustafa Efendi Cami’i
cüzhan›
12
3
36
12
8
96
Kitabet
15
3
45
15
8
120
Cibâyet
12
3
36
12
8
96
Fâik Pafla Camii cüzhan›
15
3
45
15
8
120
Mahmud Efendi Hankah›
fleyhli¤i nezâreti
15
3
45
15
8
120
Camiye al›nan balmumu
288
40
8
320
Camiye al›na ya¤mumu
157
40
8
320
Camiye al›nan zeytinya¤›
440
5
8
40
Osman A¤a suyu mukataas›
Cami ve medresenin tamirleri
217
Cami suyollar›n›n tamiri
94
Yaz›n sebile al›nan kar
168
Kayyuma verilen pefltamal
ve sabun
31
Camiye al›nan has›r ve
k›r›lan kandille
64
Mektebin tamirat›
220
Cami tamiri, suyollar› ve
kandillere sarf edilen
Hazine maafl tertibi13
Evkaf Hazinesi
muhasebe harc›
Kâtib maafl›
756
106,36
20,20
1.616
15
5.628
Toplam masraf
3.276,16
4.5984
Gelir
1.940,31
5.173,16
Fark
-1.335,25
575,12
Tablo 2 Prof. Dr. Mübahat S. Kütüko¤lu, a.g.e., s. 218’den al›nm›flt›r.
551
.
d. Fâik Pafla Vakf›’n›n Azîz Mahmud Hüdâyî
Vakf›na Dahil Edilmesi
Bizden önce yap›lan çal›flmalarda, Fâik Pafla Vakf›’n›n Azîz Mahmud Hüdâyî
vakf›na ilhak› I. Abdülhâmid devrindeki geliflmelere ba¤lamaktad›r. Sultan I.
Abdülhâmid (1774 - 1789) devrinde vak›flar›n idaresinde baz› de¤ifliklikler
yap›lm›flt›r. II. Mahmud (1808 -1839) ise kendi vak›flar›n› babas› Sultan Abdülhâmid (1774 - 1754)’ün vak›flar› ile birlefltirmifl, daha sonra da bu iki
vakf›n mülhaklar› ile birlikte say›s› elliyi buldu¤undan Darbhane-i Âmire
Nezâreti emrine verilmifl ve Darbhane nâz›rlar› ayn› zamanda bu iki vakf›n
mütevelli kaymakaml›¤› vazifesini yürütmeye bafllam›fllard›r. 14 Ekim 1826’da
ç›kar›lan bir irade ile vak›flar Darbhaneden ayr›larak, Evkaf-› Humâyûn Nezâreti kurulmufl, bundan sonra da 1834’e kadar di¤er vak›flar birer birer
nezâretin bünyesine al›nm›fllar, küçük vak›flar ise, büyüklere ilhak edilmifltir15.
Bizim Fâik Pafla Vakf› ile ilgili ulaflt›¤›m›z vesikalar, I. Abdülhâmid (1774 1789)’den önce, bu vak›flar›n zaten Mahmud Hüdâyî vakf›na ilhak edildi¤i
ile ilgilidir.
Bu vesikâlardan ilki Fâik Pafla Cami’inin 22 Za(Zilka’de) 1179/2 May›s 1766
tarihli ilâmd›r. Bu vesikada, ‹zmir’de Fâik Pafla Cami’i yan›nda yeniden yap›lan hücrenin16 tevliyetinin, Fâik Pafla’n›n damad› Yusuf Efendi sulbinden ‹smail ibn-i el-hac ‹brahim Efendi’ye 5 akçe yevmiye ile verildi¤i belirtilmektedir17.
Za (Zilka’de ) 1175/ 31.III -29.IV. 1767 y›l›na ait hatiplik tevcih berat›18 ile 15
Za(Zilka’de) 1175/15.IV.1767 tarihli hatipli¤in Mustafa isimli flahsa verildi¤i
kay›tl› olan telhisde de, Fâik Pafla vakf› “ ‹stanbul’da Azîz Mahmud Efendi evlâd› mülhakat›ndan19” oldu¤u yaz›l›d›r.
1793 Temmuz bafllar›na tarihlenen 105 numaral› Anadolu Ahkâm Defteri’nin
699 say›l› hükümde “Üsküdar semtinde gömülü Hüdâyî Efendi’nin vak›flar›ndan olan ‹zmir’de Fâik Pafla vakf›n›n zâviyedâr ve mütevellisi bulunan
fieyh Mehmed Efendi’nin ifllerine yine ayn› flehrin sakinlerinden Moravîzâde Hüseyin Efendi’nin müdahalesinden20” flikâyet edilmifltir.
Elimizdeki vesikalar bizi, XVIII. Yüzy›lda ‹zmir’de Celvetî tarikat›n›n etkisininin artt›¤› sonucuna ulaflt›rm›flt›r. Çünkü bir baflka vesikada ismi bu yüzy›lda ortaya ç›kan Yap›c› Mahallesi’nde, Azîz Mahmud Hüdaî Efendi halifelerinden fieyh Mustafa Efendi’nin vak›flar›n›n bulundu¤u ile ilgilidir. fieyh
Mustafa Efendi kaynaklarda sözü edilen Azîz Mahmud Hüdâyî Efendi’nin çok
say›da olup, Osmanl› ülkesinin de¤iflik yerlerine da¤›lm›fl olan müridlerinden
olmal›d›r. Esas itibar›yla kendisine ait olan vakfiyede de bu tarikat ile ilgisine iflaret edilmektedir21. Yine ayn› vakfiyede, fieyh Mustafa’ya ait Cami-i
Atik Mahallesi’nde bulunan mescid, medrese ve zaviyeden söz edilmektedir.
552
.
Bu tarihlerde Cami-i Atik Mahallesinin bir bölümünü içine alan Yap›c›o¤lu
mahallesi teflekkül etmifltir ki, biz bu mahallenin fieyh Mustafa’ya ait mescid, medrese ve zaviye etraf›nda geliflti¤ini düflünmekteyiz. Bu vakfa ait bir
baflka vesika da, tekke vakf›na iki cihetin tevcihi ile ilgili C (Cemazie’l-âhir)
1187/ A¤ustos 1773 tarihli takrirdir.22
Bu yüzy›lda ‹zmir’de Celvetî tesirinin yo¤un oldu¤unu gösteren di¤er bir vesika da C (Cemazie’l-ahir) 1169/Mart 1756 tarihli arzuhaldir. Bu arzuhal, ‹zmir’de bulunan Ali Baba Zaviyesi’nin Marmara ve çevresindeki vak›f köyleri has›lat›ndan, Üsküdar’daki Celvetîye tekkelerinden fieyh Yusuf Baba Zaviyesi’nin dervifllerinin taammiyesi için hisse ayr›ld›¤› ile ilgilir.23.
Sonuç:
‹zmir’de bulunan Fâik Pafla Vakf›n›n Üsküdar’daki Azîz Mahmud Hüdaî Vakf›na ilhak edilmesi, XVIII. Yüzy›lda ‹zmir’de Celvetî tarikat›n›n etkisinin artmas› ile ilgili olmal›d›r. Esasen bu yüzy›lda Osmanl› ülkesi genelinde tarikatlar›n etkisi daha da artm›flt›r.
Cevdet Evkaf tasnifinde 1766 tarihli mütevelli atanmas›, 1767 tarihli berat ve
telhisler gerek Fâik Pafla ve gerekse de fieyh Mustafa Efendi Vakf› ile ilgili kay›tlar da “Fâik Pafla Vakf›n›n Üsküdar’da Azîz Mahmud Hüdâyî Vakf›ndan
oldu¤unun belirtilmesi”, ve 1630 tarihli hüküm de, bizim bu tezimizi desteklemektedir.
fiimdilik elimizdeki veriler de bizi, XVIII. Yüzy›lda ‹zmir’de teflekkül eden Yap›c›o¤lu Mahallesinin de, fieyh Mustafa Efendi Cami’i, medrese ve tekkesi etraf›nda geliflti¤ine ulaflt›rmaktad›r.
553
.
Ek 1:
Fâik Pafla Vakf› Gelirleri
(Y›ll›k Gelir/Akçe olarak)
Vakf edilen fley
I. Selim
Kanûnî
Halkap›nar’da dört de¤irmen
6.000
4.000
‹zmir’de büyük bahçe
3.000
3.000
Harbendeo¤lu bahçesi
1.000
Büyük bahçe ile
Cami yak›n›nda Kozluca bahçesi
400
500
Saray icaresi
200
200
Büyükbahçe yak›n›nda mukataa yeri
360
360
Nefs-i ‹zmir’de ev yerleri kiras›
270
Büyükbahçe yak›n›nda mukataa yeri
1.000
1.000
Büyükbahçe yak›n›nda
600
640
Burc ve Bender mukataas› yeri
60
60
Halkap›nar’da yer kiras›
100
100
Halkap›nar’da dalyan
150
150
fieyh Muslihiddin evi mukataas›
30
30
fieyh Muslihiddin evi mukataas›
2.500
2.500
Bir müezzin evi
-
-
Nefs-i ‹zmir’de Pazaryeri’ndeki
-
-
‹ncirlik
-
-
Toplam
18.17024
16.610
(Kanûnî devrinde turunç bahçesi)
Bo¤azc›k mukataas› yeri
dükkânlar›n kiras›
Tablo 1 Prof. Dr. Mübahat S. Kütüko¤lu, a.g.e., s. 217’den al›nm›flt›r.
554
.
D‹PNOTLAR
1
Koçhisar fieyh Mahmud’un memleketi olmas› sebebiyle, derbent hizmeti karfl›l›¤›nda tekâlif-i örfiyyeden muaf tutulmufltur. 82 Numaral› Mühime Defteri, Ankara 2000, s.134-135.
2
Hasan Kâmil Y›lmaz, “Azîz Mahmud Hüdâyî”, D‹A, IV, ‹stanbul 1991, s.338;
3
Hasan Kâmil Y›lmaz, ayn› yer; Ayn› Yazar, “Üsküdar’da Celvetî Tekkeleri”, I. ÜsküdarSempozyumu Bildiriler,I, ‹stanbul 2004, s.180-188.
4 Orhan Kemal Tavukçu, “Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Edebî Kiflili¤i”, I. ÜsküdarSempozyumu Bildiriler, II, ‹stanbul 2004, s.276-277; Erdo¤an, Kenan, “Azîz Mahmud Hüdâyî ve Niyâzî-i M›srî
Aras›ndaki ‹liflkiler”, ayn› yer, s.287.
5 Baha M. Tanman, “”Azîz Mahmud Hüdâyî Külliyesi”, D‹A, IV, ‹stanbul 1991, s. 340 ve H.Kâmil Y›lmaz, “Vakfiyelerin Dilinden Hüdâyî Mahmud Efendi Vakf›”, II. Üsküdar Sempozyumu Bildiriler, I, ‹stanbul 2005, s. 173-181.
6
83 Numaral› Mühime Defteri, Ankara 2002, s. 119.
7
Mehmet Nermi Haskan, Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I , Üsküdar 2001, s. 105 -106.
8
M. Münir Aktepe, “Osmanl› Devri Camileri Hakk›nda Ön Bilgi”, TED, Say› 3 (1973), s. 187; ayn› yazar, “‹zmir fiehri Osmanl› Medreseleri Hakk›nda Ön Bilgi””, TD, Say› 26 (1972), s. 106.
9
Kütüko¤lu, Mübahat S., XV ve XVI. As›rlarda ‹zmir Kazas›n›n Sosyal ve ‹ktisâdî Yap›s›, ‹zmir,
2000, s. 214.
10 Ungan, Ifl›k, ‹zmir Camileri, ‹.Ü. Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Mezuniyet Tezi, ‹stanbul
1968, s.45.
11
Kütüko¤lu, Mübahat S., a.g.e., s. 216.
12
Kütüko¤lu, Mübahat, a.g.e., s.217’de gelirler toplam› I. Selim 18.170, Kanunî 16.610 olarak
verilmifltir. Bu toplam›n sehven verildi¤ni düflünerek, yukar›daki gibi düzeltik.
13
Bu sütundan itibaren rakamlardan ilki kurufl, ikincisi parad›r.
14
Kütüko¤lu, Mübahat S., a.g.e.,s. 217.
15
Kütüko¤lu, Mübahat S., a.g.e., s. 215.
16
‹zmir’de 1763 ve 1775 tarihlerinde
meydana gelen yang›nlar›n birisi sebebiyle, muhtemelen Fâik Pafla Cami’i etraf›nda bulunan müfltemilât› da etkilenmifltir. fiimflir, Nahide, ‹zmir’in
Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1730 -1792), ‹zmir 1999, s. 59.
17
BOA.Cevdet Evkâf 23 959, ilâm.
18
BOA.Cevdet Evkâf 30 162, berat.
19
BOA.Cevdet Evkâf 30 193, telhis.
20
Nahide fiimflir, “1791 -93 Döneminde Anadolu Ahkâm Defterleri’ne Göre ‹zmir”, ‹zmir 1992,
s.21 ve 110.
21
fieyh El-Hac Mustafa Efendi ibni’l-Hac Ahmed Vakfiyesi 739 Numaral› Vak›f Defteri, s.
279/185.
22
BOA. Cevdet Evkâf 23 462, takrir.
23
BOA. Cevdet Evkâf 21 494, arzuhal.
24
Tablonun orijinalinde toplamlar hatal›d›r. Do¤rusu ilki 12.977, ikincisi 15.670’dir.
555
.