talat pafla`n›n kemiklerini mi? nazi f›r›nlar› m›?

talat pafla`n›n kemiklerini mi? nazi f›r›nlar› m›?

42 47 RİFAT BALİ++
26/5/06
11:11
Page 42
istanbul emniyet müdürü nihat haluk pepeyi
almanya’dan ne getirdi -1
*
CUMHUR‹YET TAR‹H‹
talat pafla’n›n kemiklerini mi?
nazi f›r›nlar› m›?
r›fat n. bali
ba¤›ms›z araflt›rmac›
Nihat Halûk Pepeyi’nin göreve bafllamas›ndan yaklafl›k bir ay sonra bas›nda,
16 Mart 1921 tarihinde Berlin’de bir Ermeni suikasti sonucu hayat›n› kaybeden
eski Sadrazam Talât Pafla’n›n kemiklerinin ‹stanbul’a nakledilece¤i haberi yer
ald›. Her ne kadar ‹cra Vekilleri Heyeti Kararnamesi’nde Nihat Halûk Pepeyi
ile Salâhattin Korkud’un Almanya gezilerinden “meslekî tetkik” olarak söz
ediliyorsa da, bas›n Almanya ziyaretinin Talât Pafla’n›n kemiklerinin
Türkiye’ye getirilmesi için yap›ld›¤›n› yazacakt›.
r›fat n. bali**
Nihat Halûk Pepeyi 4 Kas›m 1942 günü ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü görevine getirildi.2 18 Kas›m 1942 günü
Ankara’dan ‹stanbul’a gelerek göreve bafllad›.3 Pepeyi göreve bafllad›ktan k›sa bir süre sonra mesleki tetkik gezisi için Avrupa’ya gidecekti. 6
Ocak 1943 tarihinde ‹cra Vekilleri
Heyeti, “Almanya ile Alman iflgali alt›nda bulunan memleketlere tetkik
seyahati için gönderilecek” olan Halûk Pepeyi ile Emniyet Umum Müdürlü¤ü Dördüncü fiube Müdürü Salâhattin Korkud’a diplomatik pasaport verilmesini kararlaflt›rd›.4 Dördüncü fiube’nin sorumluluk alan› yabanc›lar ve az›nl›klard›.5 Nihat Halûk
Pepeyi ve Salâhattin Korkud 10 Ocak
1943 günü trenle Almanya’ya hareket etti. Boflalan ‹stanbul Emniyet
Müdürlü¤ü makam›na da Çorum Valisi Muzaffer Akal›n vekâleten atand›.6 Pepeyi’nin göreve bafllamas›n-
42
Nihat Halûk
Pepeyi (Sa¤da)
24 Eylül 1962’de
Toptafl›
Cezaevi’nde.
* ‹çiflleri Bakanl›¤› sicil dosyas› ve eserlerine göre
Nihat Haluk Pepeyi.
** Bu makalenin araflt›rma ve yaz›m safhas›nda
yard›mlar›n› esirgemeyen; 50, 51 ve 52 say›l› dipnotlar
da belirtilen belgelerin kopyalar›n› veren Dorothy
Wein, merhum Tar›k Pepeyi, T.C. ‹çiflleri Bakanl›¤›
Personel Genel Müdürlü¤ü Sicil fiubesi Memuru Zülfali
‹mano¤lu ve merhum Nihat Halûk Pepeyi’nin torunu
Halûk Pepeyi’ye teflekkür ederim.
26/5/06
11:11
Page 43
dan yaklafl›k bir ay sonra bas›nda, 16
Mart 1921 tarihinde Berlin’de bir Ermeni suikasti sonucu hayat›n› kaybeden eski Sadrazam Talât Pafla’n›n
kemiklerinin ‹stanbul’a nakledilece¤i haberi yer ald›.7 Her ne kadar ‹cra Vekilleri Heyeti Kararnamesi’nde
Nihat Halûk Pepeyi ile Salâhattin
Korkud’un Almanya gezilerinden
“meslekî tetkik” olarak söz ediliyorsa da, bas›n Almanya ziyaretinin Talât Pafla’n›n kemiklerinin Türkiye’ye
getirilmesi için yap›ld›¤›n› yazacakt›.
Bas›na göre Pepeyi, Talât Pafla’n›n
kemiklerini yurda getirecek heyetin
baflkan› olarak Almanya’ya gitmiflti.
Yap›lan ilk programa göre heyet 5
fiubat 1943 günü Türkiye’ye dönecekti ancak, iade ifllemlerinin gecikmesinden ötürü dönüfl 15 fiubat tarihine ertelenmiflti.8 Buna ra¤men
Pepeyi ve Korkud bas›nda belirtilen
tarihten üç gün önce, 11 fiubat 1943
günü trenle ‹stanbul’a dönecekti.9
Talât Pafla’n›n kemikleri ise 21 fiubat
1943 günü trenle Almanya’dan yola
ç›kacak,10 25 fiubat günü ‹stanbul’a
varacak,11 naafl önce fiiflli S›hhat Yurdu’na kald›r›lacak, ayn› günün ö¤leden sonras›nda da askeri merasimle
Abidei Hürriyet Tepesi’nde gömülecekti.12 Pepeyi, Sirkeci Gar›’nda ‹stanbul Emniyet Müdür Vekili Muzaffer Akal›n, ‹stanbul Emniyet Müdür
Muavini Ahmet Demir, flube müdürleri, dostlar› ve bas›n mensuplar› taraf›ndan karfl›lanacakt›. Ard›ndan
‹stanbul Valisi Dr. Lütfi K›rdar’› makam›nda ziyaret ederek gezisiyle ilgili bilgi verecek, birkaç gün sonra
da Ankara’ya hareket edip ilgili makamlar› bilgilendirecekti.13 Bir gazetecinin geziyle ilgili intibalar›n› ve
Talât Pafla’n›n kemiklerinin nakli
meselesini sormas› üzerine Pepeyi
flu cevab› verecekti:14
“Malûm oldu¤u üzere meslekî tetkiklerde bulunmak üzere Salahâttin
Korkud’la birlikte Almanya’ya gitmifltik. Bu seyahatimiz umumiyet
itibariyle iyi geçti. ‹yi intibalarla
dönmüfl bulunuyoruz. Ben [Talât
Pafla’n›n kemiklerinin nakli] bu mesele ile meflgul olmad›m. Mamafih
Pafla’n›n kemiklerinin memleketimize nakledilece¤inden ve bu hususta
Almanya ile bir anlaflmaya var›ld›¤›ndan malûmattar›m.”
Pepeyi’nin Berlin’de Nazi subaylar›
taraf›ndan karfl›lanmas›n› gösterir
bir foto¤raf›n da refakat etti¤i bu ilginç mülakat, yay›nland›¤›n›n ertesi
günü Pepeyi taraf›ndan tekzip edilecekti. Bu tekzip bütün gazetelere
yollanacakt›. Pepeyi’nin tekzibi ve
Haber Akflam Postas›’n›n konuyla
ilgili izahat› flöyleydi:17 (mülakat arka sayfada kutudad›r).
Dün gazetemizde, ‘Reflad Mahmut’
imzasile, istihbaratta çal›flan arkadafl›m›z›n polis müdürümüz Halûk Nihat Pepeyi ile yapt›¤›n› söyledi¤i bir
mülâkat› neflretmifltik, dün akflam,
polis müdürümüzün imzas›n› tafl›yan
flu tavzihi [düzeltmeyi] ald›k. Aynen
neflrediyoruz:
Haber Gazetesi Neflriyat
Müdürlü¤ü’ne
Bugünkü (12.2.943) Haber gazetesinde Avrupa seyahatimizin intibalar›-
TOPLUMSAL TAR‹H 150 HAZ‹RAN 2006
42 47 RİFAT BALİ++
na dair bir yaz› gördüm. Haber gazetesi muharririyle böyle bir konuflma
yapmad›¤›m gibi gazetede ç›kan foto¤raf› da ben vermedim. Ben ve arkadafl›m Salâhattin Korkut Almanya’ya ve Avrupa’n›n baz› büyük flehirlerine mesle¤imize ait tetkikat
için gönderildik ve bir ay kadar devam eden bu seyahatten memnunlukla döndük. Keyfiyetin bu yolda
ayd›nlat›lmas›n› rica ederim.
Emniyet Müdürü
Halûk Nihat Pepeyi
Polis müdürümüzün bu tezkeresinden de aç›kça anlafl›laca¤› veçhile
Reflad Mahmud’un polis müdürümüzle yapt›¤›n› söyledi¤i ve bizim
de kendisine inanarak neflretti¤imiz bu konuflman›n as›ls›z oldu¤u,
Emniyet Müdürümüzün flehrimize
dönüflü ile seyahatinin meslekî tetkikat maksadile vukubulmas›ndan
ibaret olan havadise muharip
Nihat Halûk Pepeyi kimdir? 1
Nihat Halûk Pepeyi, 1314 (1898) y›l›nda
Selanik’e ba¤l› Katerin kazas›nda do¤du.
Mektebi Mülkiye mezunu olan Pepeyi’nin
ilk memuriyeti, 1 Kanunievvel 1337
(1 Aral›k 1918)-17 Teflrinevvel 1338
(17 Ekim 1919) tarihleri aras›nda Hendek
Numune Mektebi Müdürlü¤ü’ydü. Akyaz›
Nahiye Müdürlü¤ü, Nusaybin, S›nd›rg›,
Ayval›k, Mustafa Kemalpafla, Eminönü,
Fatih ve Çankaya kaymakaml›klar›nda
bulunduktan sonra ‹stanbul’a Vali
Muavini olarak atand› (30 Kas›m 1939-20
A¤ustos 1940). Daha sonra Siirt ve
Burdur valili¤i yapt›. 18 Kas›m 1942-4
Eylül 1943 tarihleri aras›nda ‹stanbul
Emniyet Müdürlü¤ü görevinde bulundu.
Daha sonra Erzurum (20 Eylül 1943-29
Kas›m 1945), Antalya (8 Aral›k 1945-12
Kas›m 1946) valilikleri, Emniyet Genel
Müdürlü¤ü (13 Kas›m 1946-7 Temmuz
1947), ‹çiflleri Bakanl›¤› ‹kinci
Müsteflarl›¤› (7 Temmuz 1947-2 Eylül
1950) ve Kütahya (16 Eylül 1950-2 Haziran
1952), Merkez (3 Haziran 1952-18 Nisan
1953) valili¤i görevlerinde bulundu. 18
Nisan 1953 tarihinde emekliye ayr›ld›.
Pepeyi emekliye ayr›ld›ktan sonra DP’ne
girdi. X. dönem (1954-1957) Kütahya, XI.
dönem (1957-1960) ‹stanbul milletvekili
seçildi. 27 May›s 1960 ‹htilali’nden sonra
tutukland› ve Toptafl› Cezaevi’ne
konuldu. 27 May›s 1972 tarihinde vefat
eden Pepeyi, Edirnekap› fiehitli¤i’ne
defnedildi. Pepeyi’nin ilginç bir yan›,
destans› üslupta yazan bir flair olmas›d›r.
Eserleri flunlard›r: Geçmifl Zaman›n
Masallar›, ‹smail ile Gül’izar-Tamar
Hatun ile Süleyman fiah, ‹stanbul,
Hüsn-i Tabiat Matbaas›, 1928. Türk
Destan›na Girifl, Ülkü Kitaphanesi,
‹stanbul, 1934. Mütareke: Destan, Becid
Bas›mevi, ‹stanbul, 1938. Millî Mücadele
Destan›, ‹nkilâp Kitabevi, ‹stanbul, 1940.
Çanakkale: Destan, Yeni Kitapç›,
‹stanbul, 1936. Erenler, Gaziler, ‹smail
Akgün Bas›mevi, ‹stanbul, 1951.
Nihat Halûk
Pepeyi, 18 Kas›m
1942-4 Eylül
1943 tarihleri
aras›nda
‹stanbul
Emniyet
Müdürlü¤ü
görevinde
bulundu.
CUMHUR‹YET TAR‹H‹
42 47 RİFAT BALİ++
26/5/06
11:11
Page 44
memleketlerde flehirlerin manzaralar› ve otomobil ve tayyarelerde
telsizler bulunmas› vesaire gibi
flimdiye kadar muhtelif ajans haberleri, tercüme röportajlar ve intiba yaz›lar›nda okunmufl olan teferruat ve malûmat›n da ilâve edildi¤i anlafl›lm›flt›r.
Nihat Halûk Pepeyi ‹stanbul Emniyet
Müdürlü¤ü görevinde uzun süre kalmayacak, 9 A¤ustos 1943 tarihli ‹cra
Vekilleri Heyeti karar› mucibince Erzurum valili¤ine tayin edilecekti.18 23
Ekim 1945 tarihine kadar bu görevde
kalan Pepeyi daha sonra da Antalya
valili¤ine tayin edildi.19
Böylece kendi intibalar›n› Emniyet
Müdürüne atfetmek suretile gazetecilikte muvaffak›yet gayretini
meslek dürüstlü¤ünün caiz görmiyece¤i dereceye ç›kararak gazetesini hem resmî makamlara, hem de
okuyucular›na karfl› ilk olarak böyle bir vaziyete sokan arkadafl›m›z›n
teessürümüzü mucip hareketi karfl›s›nda üzerimize düflen vazife yap›ld›¤› gibi burada da Emniyet Müdürümüzden ve okuyucular›m›zdan
ayr›ca özür dileriz.”
almanya gezisinin
amac› neydi?
Ye¤eni Tar›k Pepeyi’ye göre
Nihat Halûk Pepeyi’nin ye¤eni merhum Tar›k Pepeyi’ye göre Halûk Bey
Talât Pafla’n›n kemiklerini getirmek
için Almanya’ya gitmifl, ‹stanbul
Emniyet Müdür Muavini Ahmet Demir de kendisine refakat etmiflti.20
Tar›k Pepeyi’ye göre amcas› geziden
flöyle bahsetmiflti:21
“Heyet halinde, baflkan amcam olmak üzere, [Almanya’ya gitti] ve
Hitler’in de muvaffakiyetiyle ‹nönü’yle bir irtibat› oldu. ‹nönü’nün
tensibi ile amcam Almanlar›n gönderdi¤i bir uçakla Berlin’e gitti ve
orada Hitler’le konufltu, görüfltü.
Onlar›n rejimlerini, dikta rejimini
gördü ve o rejimden tiksindi. Çünkü
amcam rahmetli derdi ki, göstermifller, ‘bizde her fley vesikaya tâbi.
Bir yumurta fazla ald› diye biz idam
ettik’ demifller. ‹nfaz yerini göstermifller. Amcam tiksindi bunlar› görünce. ‘Öyle rejim görmedim’ diyordu. ‘Türkiye'de böyle bir fley olamaz’ diyordu. ‘Biz hay›rhah nankör
insanlar›z’ fleklinde konufluyordu.
Bütün sahillerde s›¤›naklar varm›fl.
Denizalt› s›¤›naklar›. Tahkim edilmifl sahiller. Ondan sonra g›da
maddelerinin tevzi sistemi. O za-
Gezinin amac› Talat Pafla’n›n kemiklerini getirmek mi?
Pepeyi’yi karfl›layan gazeteciler
aras›nda yer alan Haber Akflam Postas›
muhabiri Reflat Mahmud meslektafllar›n›
atlatacak, Pepeyi’den uzunca bir
beyanat almaya muvaffak olacakt›.
Reflat Mahmut ile Pepeyi aras›nda
cereyan eden görüflme flöyle idi:15
Nihat Halûk
Pepeyi’nin
ye¤eni merhum
Tar›k Pepeyi’ye
göre Halûk Bey
Talât Pafla’n›n
kemiklerini
getirmek için
Almanya’ya
gitmiflti.
Kendisini karfl›lad›¤›m zaman gayet
nefleli bir tav›rla,
– Gelece¤imi dün yazm›fls›n›z. Haber,
bana ayak sektirmiyor, dedi.
– Beyanat! Diye rica ettim.
– Beyanat veremem, salâhiyetim yok.
– O halde yedi¤iniz içti¤iniz sizin olsun,
gördüklerinizi anlat›n diye ayak diredim.
Halûk Nihat, meflhur tavazuu ile:
– Vallahi, dedi, hangisini söyliyeyim?
Seyahate geçen ay içinde ç›kt›k. Benimle
beraber eski ‹stanbul Emniyet Direktör
Vekili Salâhattin Korkud da vard›. Evvelâ
Sofya’ya u¤rad›k. Ondan sonra Belgrad,
Peflte, Viyana, Prag, Berlin, Essen,
Utreht, Lâhi, Amsterdam, Anvers,
Brüksel, Paris, Bordo, Lâruçer,
Karlstroher, Manheyn, Haydelberg’e
kadar uzand›k.
– Seyahatinizin sebebi için birçok fleyler
yaz›ld›, kimisi Talât Pafla’n›n kemiklerini
getirmek, kimisi de Ekrem König16 için
gitti¤inizi söyledi.
– Hay›r, biz sadece meslekî tetkikler
yapmak için seyahat ettik.
– Size kimler mihmandarl›k ediyordu?
– Alman polis erkân›.
– Herhangi bir hava hücumu gördünüz
mü?
– E¤er Berlin’e teahhürlü [gecikmeli]
gitmemifl olsayd›k Berlin’in ‹ngiliz uçaklar›
taraf›ndan bombaland›¤›n› görecektik.
Yaln›z Essen bombard›man›na flahid
olduk.
– S›¤›naklar nas›l?
– Gördüklerimiz mükemmeldi.
Bir fley, nazar› dikkatimizi celbetti.
Bombard›mandan sonra en geç yirmi dört
saat içinde bombard›man tahribat› tahta
perdelerle maskeleniyor. Böylelikle her
halde maneviyat›n bozulmamas›
gözetilmifl olacak.
– Alman devlet reisi Hitler’i gördünüz mü?
– Hay›r, yaln›z Göbels’in nutkunu
dinledik. Bu muhakkak ki hatip bir
sanatkâr. Nutku ç›lg›nca alk›fll›yorlard›.
Alk›fllam›yan tek bir kifli varsa Salâhattin’le
bendim. Çünkü, Almanca konufltu¤u için
ne dedi¤ini anl›yam›yorduk.
Say›n Emniyet Müdürümüz sigaras›n›
tazeledikten sonra:
– Bir fley çok hayretimizi mucip oldu,
dedi.
– Nedir o fley?
– Berlin’deki otomobillerin telsizleri.
– Otomobillerde telsiz teflkilat› m› var?
– Evet. Biz otomobilimizde,
oturdu¤umuz yerde meselâ sefarethane ile
veya herhangi bir yerle mükemmelen
telgraflafl›yorduk. Bunun için
otomobilin bir yerde durmufl olmas› flart
de¤ildir. Otomobiller süratle giderken de
telsiz muhaberelerini temin etmek
mümkün oluyor. Otomobilde telsiz telgraf!
– Bu, belki sizin bindi¤iniz arabaya
mahsustu.
– Zannetmem. Çünkü umumi tertibat
veya teflkilât olmasa, bir tek arabada dahi
telsizle muhabere imkâns›z olmas› lâz›m
gelir.
– Meslekî tetkikleriniz?
– Almanya’da Türklere karfl› derin bir
muhabbet beslendi¤ini gördük. Türk
polisini çok be¤endiklerini aç›kça
söylediler. Sonra, u¤rad›¤›m›z her
binaya, daha biz gelmeden Türk bayraklar›
çekiliyordu.
– Dönüflte baflka yerlere u¤rad›n›z m›?
– Dönüflte dört gün tayyare ile seyahat
ettik. Rusya’ya gittik. Kiyef’i gördük.
Lehistan’da Krakovil, Romanya’da Bükrefl’i
ziyaret ettik ve dün Sofya’ya geldik.
Sofya’dan ‹stanbul’a trenle geldik.
Biraz, düflündükten sonra:
– ‹nsan gurbette flanl› bayra¤›m›z›
gördükçe heyecanlan›yor. Ben de,
Berlin’de istikbalimize gelen bir generalin
gö¤sünde Umumî Harp hat›ras› olarak
Türk bayrakl› bir madalya görünce o kadar
heyecanland›m ki, kendimi tutamad›m,
flanl› bayra¤›m›z› selâmlar gibi boyun
k›rd›m.
26/5/06
11:11
Page 45
man bizde de yak›n zamana kadar
hep karne vard›. Bizim nüfus ka¤›tlar›m›z felaketti. Bütün bunlar› orada etüt etmifl, görmüfl. Buraya gelince ilgili bakanl›klara, müsteflarlara anlatm›fl bunlar›. ‘Almanya
böyle yap›yor. Benim gördüklerim
bunlard›r’ diye. Ve gayet gaddar ve
sert hareket ettiklerini, Almanlar›n
pek böyle menfaatlerini her fleyin
üstünde tuttuklar›n›, üstün ›rk nazariyesini takip ettiklerini, Yahudilere eziyet, cefa yapt›klar›n› bütün
bunlar› detaylar›yla anlatm›flt›.
Soyk›r›m kamplar›na götürmemifller. Dedi¤im gibi müstahkem mevkileri göstermifller. Top yuvalar›n›,
denizalt› yuvalar›n›, ondan sonra
buralar›n afl›lamayaca¤›n›, karadan
denizden bir taaruz vukuunda derhal def edilece¤ini [söylemifller].
Hitler taraf›ndan [kabul edildi]. Bir
alt›n kabzal› tabanca, bir alt›n sigara tabakas› [hediye edildi]. Amcam
1960 ihtilâlinde içeriye al›nd›¤› zaman uzun müddet ayl›k alamad›.
Emekli ayl›¤›n› da alamad›. Mebus
ayl›¤›n› da alamad›. O zaman aile
zarurete düfltü. Evdeki gümüfl mümüfl ne varsa, bu arada o tabancan›n da sat›ld›¤›n› yok pahas›na gitti¤ini hat›rl›yorum. Kim ald› onu da
bilmiyorum.”
Bozkurt ve Gökbörü
Dergileri’nin yay›nc›s›
Reha O¤uz Türkkan’a göre
II. Dünya Savafl› y›llar›nda faaliyet
gösteren Türkçülük ak›m›na mensup ö¤renci, subay ve yay›nc›lar›n
tutuklan›p yarg›lanmalar›, Türk siyasi tarihine ‘3 May›s 1944 Turanc›lar Davas›’ olarak geçti. Tutuklananlar aras›nda yer alan Reha O¤uz
Türkkan hat›rat›nda, tutuklu iken
tabi oldu¤u iflkenceden ve Pepeyi’nin Almanya gezisinden flöyle
bahsetmekte:22
“Bafl›mdan birkaç kar›fl mesafede,
her biri sokak ampulü kadar büyük
üç, belki de dört gayet iri ampul yan›yordu. Ifl›klar mavimtrak beyazd›.
Ampullerin içinde mutat harici helezonî bir tak›m ‘filâman’lar vard›. Sonradan ö¤rendi¤ime göre, bunlar› o
zamanki polis müdürü, Nazi Almanya’ya bir seyahat› esnas›nda ö¤renip
TOPLUMSAL TAR‹H 150 HAZ‹RAN 2006
42 47 RİFAT BALİ++
“– Hay›r, yaln›z Göbels’in nutkunu dinledik.
Bu, muhakkak ki hatip bir sanatkâr. Nutku ç›lg›nca
alk›fll›yorlard›. Alk›fllam›yan tek bir kifli varsa
Salâhattinle bendim. Çünkü, Almanca konufltu¤u
için ne dedi¤ini anl›yam›yorduk.”
getirmifl. Mahiyetlerini bilmiyorum,
fakat tesirlerini pek iyi biliyorum. Bu
müthifl s›cak günde, havas›z darac›k
tabutluk içinde yaratt›klar› muazzam
s›cakl›¤› bir tarafa b›rak›n. As›l korkuncu, insan›n bafl›nda ve beyninde
yaratt›klar› sanc›yd›. Tarifi zor bir
sanc›. En fliddetli bafl a¤r›s›yla bir
alakas› yok. A¤r› flakaklar ve al›n nahiyesinde de¤il, kafan›n orta ve üst
taraflar›nda. Sanki k›zg›n flifller beyninize sokuluyor ve içinde oynat›l›yormufl gibi. Gözlerim k›s›l›yor, difllerim g›c›rd›yor ve avaz›m ç›kt›¤› kadar ba¤›r›yordum. Kollar›mdan as›l›
olarak, terden suya batm›fl gibi s›r›ls›klam ve ink›tas›z 盤l›klarla ba¤›rarak sallan›p durdum.”
Britanya D›fliflleri Bakanl›¤›’na göre,
Halûk Pepeyi Almanlar›n daveti
üzerine iflgal alt›ndaki ülkelerde
Gestapo’nun çal›flma yöntemlerini
birinci elden gözlemleyecekti.24 Pepeyi’nin ‹stanbul’dan Erzurum valili¤ine atanmas› üzerine Britanya
Baflkonsoloslu¤u’nun haz›rlad›¤› bir
di¤er raporda ise Pepeyi’nin, “kendisine verilen s›n›rlar içinde yard›m
etmeye ve iflbirli¤ine aç›k” biri oldu¤u belirtiliyordu.25
Ye¤en Tar›k Pepeyi’ye göre, Reha
O¤uz Türkkan’›n, amcas› Halûk Pepeyi’ye yönelik olan ve yak›n tarihte bir televizyon program›nda da
tekrarlad›¤› bu suçlamalar tamamen
gerçek d›fl›yd›.23
‹stanbullu Yahudilere göre Halûk Pepeyi’nin Almanya’y› ziyaret etmesinin tek amac›, insan yakma f›r›nlar›n› yerinde inceleyip benzeri bir tesisi Türkiye’de kurmakt›. Dönemi yaflam›fl ‹stanbullu Yahudilere göre hü-
Britanya D›fliflleri
Bakanl›¤›’na göre
Yahudi
Kundurac›lar,
20. Yüzy›l›n
bafl›.
Kaynak: Beth
Hatefutsoth Müzesi
Foto¤raf Arflivi,
Tel Aviv
az›nl›klara göre ‘balat f›r›nlar›’ söylentisi
45
42 47 RİFAT BALİ++
26/5/06
11:11
Page 46
CUMHUR‹YET TAR‹H‹
gönderilmifltir. Varl›k Vergisi verenler de gönderilmifltir. Yahudilerin
yafll›lar› ve kad›nlar› d›fl›ndakiler
buraya gönderilmifltir. Yafll›lara da
tembih edilmifltir ki fazla d›flar›da
dolaflmas›nlar, mümkün oldu¤unca
evde otursunlar diye. Türkiye’ye
vurmaktan vazgeçen Hitler o zaman
Türkiye’den flu istekte bulunuyordu:
Türkler Yahudileri f›r›nlarda yaks›nlar. Hatta bir ara f›r›nlar›n Türkiye’ye gönderilmesi gündeme gelmifl, ancak Türkiye, biz hallederiz,
deyince bu defa f›r›nlar›n krokileri
Almanlar taraf›ndan gönderilmifltir.
Bu bask› karfl›s›nda ‹smet Pafla ve
Fevzi Çakmak Aflkale sürgününü icat
ederek bu bask›dan bir süre de olsa
kurtulmay› planlam›fllard›r.
fiu anda mevcut
olmayan ‘Balat
F›r›n›’.
Kaynak:
Marie-Christine VaroL,
Balat Fauburg Judif
d’‹stanbul, 1989
46
kümet, Yunanistan ve Bulgaristan’›
iflgal ederek Trakya s›n›rlar›na dayanan Nazilerin Türkiye’yi de iflgal etmeleri halinde kullan›lmak üzere insan yakma f›r›nlar› infla etmiflti.
Otuzlu, k›rkl› y›llarda ciddi bir Yahudi nüfusunun yaflad›¤› Balat’ta, ekmek f›r›n› olarak infla edildi¤i söylenen ancak hiçbir zaman üretime geçmeyen bacal› bir bina Balatl› Yahudiler taraf›ndan ‘Los Ornos de Balat’
(Balat f›r›nlar›) olarak an›lacakt›r. Bu
bina Et ve Bal›k Kurumu’nun deposu
olarak kullan›lacak ve Bedrettin Dalan’›n büyükflehir belediye baflkanl›¤› s›ras›nda y›k›lacakt›. Balatl› birçok
Yahudi, bu binan›n II. Dünya Savafl›
y›llar›nda ‹stanbul’da infla edildi¤i
yayg›n olarak söylenen ‘insan yakma
f›r›nlar›’n›n ta kendisi oldu¤unu iddia ediyordu.27 Baflka Balatl›lar ise,
Balat’›n Lonca semtinde infla edilmifl
ve dufllarla teçhiz edilmifl modern bir
hamam›n ‘Balat f›r›nlar›’ oldu¤unu
ileri süreceklerdi. Temerküz kamplar›ndaki gaz odalar›nda dufllar›n mevcut olmas› ve y›kanma bahanesi ile
buraya götürülen Yahudilerin dufllardan f›flk›rt›lan zehirli gazla katledilmeleri nedeniyle Balatl› Yahudilerin zihninde bu hamam, ‘imha f›r›n›’
olarak yer etmiflti. Hasköy’de de
benzeri f›r›nlar›n mevcudiyetinden
bahsedilecekti.28
Balatl› Yahudilerle yap›lan bir sözlü
tarih çal›flmas›nda da ‘Balat f›r›nlar›’ konusu gündeme gelecekti. Sorgulanan Balatl›lar, bacal› binan›n
Yahudileri yakmak için infla edilen
bir f›r›n oldu¤unu, yak›lan insanlar›n derilerinin bacadan uçuflmamas›
için de bacan›n tepesine bir kafes
yerlefltirildi¤ini söylüyorlard›. Ayn›
kiflilere göre, f›r›nlar için gerekli
teçhizat›n Almanya’dan gemilerle
getirilmesi tasarlanm›flt›. Ancak
meçhul bir nedenle geminin ‹stanbul’a gelememesi sonucu teçhizat
da getirilememiflti.29 Sorgulanan
Balatl›lar f›r›nlar›n gerçek oldu¤unu, “baz› hakikatler var ki budur yani” sözleriyle dile getireceklerdi.
Ayn› kiflilere göre Reisicumhur ‹smet ‹nönü Türkiye Yahudilerini imha etmek niyetinde de¤ildi. F›r›nlar›, Nazileri oyalamak maksad›yla infla etmiflti.30 Benzer bir flekilde Jozef Bencuya ad›nda bir Yahudi, babas›n›n kendisine “defalarca anlatt›¤›” flu izlenimi aktaracakt›:31
“Türk hükümeti Hitler’in bask›s›ndan kurtulmak için Musevi kökenli
vatandafllar›n› Aflkale’ye göndermifltir. Varl›k Vergisi iflin göstermelik taraf›d›r. Çünkü Aflkale’ye sadece Varl›k Vergisi verebilecek Yahudiler de¤il, varl›klar› olmayanlar da
Aflkale’deki bu kampta ibadet yerleri mevcuttu. Kütüphane ve benzeri
hizmetlerden yararlan›l›yordu. Babam kamp›n komutan›n› anlata anlata bitiremezdi. Albay›n her zaman
kap›s› aç›kt›. Herkes çok rahatl›kla
görüflebiliyordu. Hitler tehlikesi ne
zaman bitti, kamp yeri de bitti ve
herkes geri döndü. Hitler’e yap›lan
bu oyun öyle güzel oynanm›fl ki, bazen flehirde Yahudi Türk vatandafllar› gezdirilirmifl ve hatta bir defa
da dumanlar tüttürülmüfl kamp yerinden. Sanki f›r›nlar tüttürülmüfl
gibi. Bu hadise tamamen Türk Devleti’nin Türk vatandafl› olan Yahudileri korumak ve Hitler’in bask›s›ndan kurtulmak içindi.”
Yahudilerin dile getirdikleri bu
inanç bir yerde gerçek bir bilgiye
dayan›yordu. O da, 1948 y›l›nda bas›nda yer alan “f›r›n teçhizat›n›n ‹stanbul’a ulaflmad›¤›” haberiydi:
“Mahrukat Ofisi’nin tasfiye edilmekte oldu¤unu yazm›flt›k. Ofisin mallar› aras›nda Balat’ta inflas› yar›da kalan asrî [modern] f›r›n da vard›r. Bu
f›r›n da yak›nda sat›fla ç›kar›lacakt›r. F›r›n›n tamamlanmas› için lüzumlu makine ve aletlerin bir k›sm›
harb yüzünden yolda kaybolmufltur.
Bu sebeple tamamlanamam›flt›r.
Büyük bir arsaya ve binaya sahip
olan f›r›n›n bir k›s›m makineleri
yerlerine konulmufltur. Belediye taraf›ndan bir müddet evvel yapt›r›-
26/5/06
11:11
Page 47
lan keflifte 300 bin lira sarfedildi¤i
takdirde f›r›n›n ifller hale gelece¤i
de anlafl›lm›flt›r.
Bu tesisin sat›fla ç›kar›laca¤› haberi
üzerine baz› bankalar tasfiye komisyonuna müracaat ederek talip olmufllard›r. F›r›n bugünkü hale gelinceye kadar 800 bin lira sarfedilmifltir. Fakat taliplerin fazlal›¤› yüzünden bunun daha fazlaya sat›laca¤›
anlafl›lmaktad›r. Bu f›r›n tamamland›¤› takdirde flehirde sarfedilen
günlük ekme¤in üçte birini haz›rlayaca¤› söyleniyor.”32
Bu söylentiler yak›n tarihe kadar süregelecektir. ‘Balat f›r›nlar›’ konusunun 1992 y›l›nda yeniden gündeme
gelmesi üzerine aradan yar›m as›r
geçmesine ra¤men sekiz ‹stanbullu
Yahudi, “Bina, bizleri yakmak için
yap›lm›fl. ‹nönü, Hitler’e Rusya dönüflünde Yahudiler için gerekli haz›rl›¤›n yap›laca¤› sözünü verdi¤i
için yap›lm›fl bu bina. Hitler’in Rusya
dönüflünde bizler f›r›na gönderilecektik” sözleriyle, aradan geçen elli
y›la ra¤men bu inanc›n halen canl›
oldu¤unu bir kere daha göstereceklerdi.33 ‹stanbullu Rum Z.’ye göre,
Reisicumhur ‹smet ‹nönü Yahudileri
imha etme teknolojisini ö¤renmesi
için dönemin emniyet müdür muavinini Almanya’ya yollam›flt›. Emniyet
müdür muavini geri döndü¤ünde bu
f›r›nlar› infla etmiflti.34 Bir baflka tan›k, insan yakma f›r›nlar›n›n nas›l
çal›flt›klar›n› ö¤renmesi için Almanya’ya gönderilenin, isim zikrederek,
‹stanbul Emniyet Müdürü Halûk Pepeyi oldu¤unu söyleyecekti. Bu kifliye göre Pepeyi dönüflünde, ‘Ben bu
ifli yapamam, beceremem’ diyerek
görevinden istifa etmiflti.35 ‘Yakma
f›r›nlar›’ söylentisi son derece yayg›nd› ve yay›nlanmam›fl bir tiyatro
eserine bile konu olacakt›.36 Bu söylenti sadece ‹stanbul’a has de¤ildi,
‹zmir’de de geçerliydi. Karatafl semtinde özel bir f›r›n kuruldu¤u ve Yahudilere ‘sizleri burada yakaca¤›z’
denildi¤i söylenmekteydi.37 ‹zmirli
Difl hekimi Eli fiaul da an›lar›nda
Bahribaba Park›’ndaki alanda infla
edilmifl, ancak hiç kullan›lmam›fl bir
binan›n Yahudileri imha etmek için
infla edilmifl f›r›nlar oldu¤u söylentisinin ‹zmir Yahudileri aras›nda dolaflt›¤›ndan söz etmekte.38
Haber Akflam Postas›, 8 fiubat 1943.
“Polis müdürümüz bu sabah Berlin’den geldi”,
Son Telgraf, 12 fiubat 1943.
“Talât Pafla’n›n kemikleri getiriliyor”,
Son Posta, 22 fiubat 1943.
“Talât Pafla’n›n cenazesi memlekete geldi”,
Akflam, 25 fiubat 1943.
“Talât Pafla’n›n na’fl› merasimle vatan topra¤›na
gömüldü”, Akflam, 26 fiubat 1943.
“Emniyet Müdürümüz Avrupa’dan geldi”,
Vatan, 12 fiubat 1943.
“Polis müdürümüz bu sabah Berlin’den geldi”,
Son Telgraf, 12 fiubat 1943.
Reflat Mahmud, “Emniyet Müdürü bu sabah geldi”,
Haber Akflam Postas›, 12 fiubat 1943.
‹fladam› Ekrem König’in ad› uçak kaçakç›l›¤›na
kar›flm›flt›. Ekrem König, 7 Ocak 1943 tarihinde
Paris’te yakalanm›fl ve Budapeflte’ye
gönderilmiflti. Burada dosyas› gözden
geçirildikten sonra Türkiye’ye gönderilecekti.
(“Ekrem König Macaristan’a kadar getirildi”,
Cumhuriyet, 8 Ocak 1943). Bu konuda ayr›nt›l›
bilgiler için bkz. Sinan Kuneralp, ‘‹spanya ‹ç
Savafl›’nda Uçak Ticareti ve Ekrem König’, Tarih
ve Toplum, Aral›k 1988, cilt 10, say› 60, s. 6-7;
Mete Tunçay, ‘Ekrem König’in Uçak Kaçakç›l›¤›, Sinan Kuneralp’in ‹leri Sürdü¤ü gibi – Milliyetçiler
Ad›na m›, Yoksa Cumhuriyetçiler Hesab›na m›
Yap›lm›flt›r?’, Tarih ve Toplum, Aral›k 1988, cilt
10, say› 60, s. 8; Cemil Koçak, ‘Yolsuzluk
Târihinden Bir Sayfa: König Olay›’, Görüfl,
say› 19, (fiubat-Mart 1995), s. 68-75;
Cemil Koçak, ‘Amerikan D›fliflleri Bakanl›¤›
Belgeleri Ifl›¤›nda König Olay›’na (Yeniden) Bir
Bak›fl ve Bâz› Notlar’, 7. Ulusal Sosyal Bilimler
Kongresi, (21-23 Kas›m 2001/Türk Sosyal
Bilimler Derne¤i/ODTÜ/Ankara).
“Emniyet Müdürü’nün tekzibi”, Haber Akflam
Postas›, 13 fiubat 1943. Ayn› tekzip Cumhuriyet ve
Vatan gazetelerinde de yer ald›.
T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 9 A¤ustos
1943 tarih, 2/20419 say›, 71-465 dosya, 30.18.1.2 fon
kodlu, 102.59.5 yer say›l› belge.
T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 23 Ekim 1945
tarih, 3/3238 say›, 2934 dosya, 30.18.1.2 fon kodlu,
109.63.11 yer say›l› belge.
Tar›k Pepeyi ile Mart 2004 tarihindeki görüflme.
Talât Pafla’n›n kemiklerinin Türkiye’ye getirilmesi
konusunun Türkiye Cumhuriyeti taraf›ndan m›,
yoksa Almanya taraf›ndan m› ortaya at›ld›¤›
meçhuldür. Yrd.Doç.Dr. Hasan Babacan’a göre her
ikisi de mümkündü. Türkiye Cumhuriyeti, naafl›n
memlekete getirilmesinin zaman›n›n geldi¤ine
siyaseten karar vermifl olabilir veya savafl›n
aleyhlerine döndü¤ü bir zamanda tarafs›zl›¤›n›
muhafaza etmeye çal›flan Türkiye’de Nazilere
yönelik bir sempatinin oluflmas› için Naziler de
bu teklifi Türk hükümetine yapm›fl olabilirlerdi.
Hasan Babacan, Mehmed Talât Pafla
1874-1921, Türk Tarih Kurumu, Ankara,
2005, s. 246.
Tar›k Pepeyi ile Mart 2004 tarihindeki görüflme.
Reha O¤uz Türkkan, Tabutluktan Gurbete,
Bo¤aziçi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1975, s. 66-67.
Tar›k Pepeyi ile Mart 2004 tarihindeki görüflme.
Public Record Office, FO 371/37501/R404/207/44
say›l› belge.
Public Record Office, FO 195/2477 say›l› 6 A¤ustos
1943 tarihli belge.
Bu konu daha önce ifllenmifltir. Bkz. R›fat N. Bali,
‘‹kinci Dünya Savafl› Y›llar›nda Türkiye’de
Az›nl›klar, II. Balat F›r›nlar› Söylentisi’, Tarih ve
Toplum, cilt 30, Aral›k 1998, say› 180, s. 11-17.
Eli fiaul, ‘Tres tristes datas en la historia de los
Judios de Turkia’, Los Muestros,
Haziran 1994, sh. 10.
Marie-Christine Varol, Balat Faubourg Juif
d’Istanbul, ‹sis Yay›nc›l›k, ‹stanbul 1989, s. 10-11.
Yahya Koço¤lu, Gayrimüslim Hayatlar,
Metis Yay›nlar›, ‹stanbul, 2001, s. 139.
Marie-Christine Bornes Varol, ‘Le Judéo-Espagnol
Vernaculaire d’Istanbul’, Université de la
Sorbonne Nouvelle Paris III, 1992. Yay›nlanmam›fl
doktora tezi, cilt 1, s. 102-103.
Ertaç Tinar, Ben Ertaç Tinar Susurlu¤un Kara
Kutusu, Akis Kitap, ‹stanbul, 2006, s. 49-50.
“Balat’taki asrî f›r›n”, Akflam, 16 Eylül 1948.
Mehmet Güç, ‘Cevap bekleyen bir soru daha:
Balat’taki iki bacal› binan›n s›rr› ne?’, Nokta,
19 Temmuz 1992, s. 24-25. Nokta Dergisi’nin haber
yapt›¤› bu konu bas›nda tart›flma yaratt›. Bkz.
Hasan Pulur, ‘Balat’taki Krematoryum’,
Milliyet, 18 Temmuz 1992.
Mihal Vasilyadis ile 3 Eylül 1998 tarihli görüflme.
Cilda Kamhi ile 3 fiubat 2003 tarihli görüflme.
Nissim M. Benezra, ‘Maréchal Çakmak Drame
d’une Scène’, (t.y.), yay›nlanmam›fl daktilo yazmas›, s. 31-32.
Avner Levi, ‘‹kinci Dünya Savafl›’nda ve Öncesinde
Türk Yahudileri’, Tarih ve Toplum, Ekim 1996,
say› 154, s. 14-21, s. 20.
Eli fiaul, ‘Tres tristes datas en la historia de los
Judios de Turkia’, Los Muestros, Haziran 1994, s. 10.
dipnotlar
9
1
2
3
4
5
6
7
8
Pepeyi’nin biyografisi, T.C. ‹çiflleri Bakanl›¤›
Arflivi’ndeki 1560 sicil say›l› dosyas›nda yer alan
bilgilerden derlendi. Pepeyi hakk›nda birçok
biyografi maddesi mevcuttur. Görebildiklerim
flunlard›r: M. Behçet Yazar, Edebiyatç›lar›m›z
ve Türk Edebiyat›, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul,
1938, s.168-174; Murat Uraz, Türk Edip ve
fiairleri, Tefeyyüz Kitabevi, ‹stanbul, 1940, cilt 3, s.
27-28; Rak›m Ziyao¤lu, ‹stanbul Kad›lar›,
fiehreminileri, Belediye Reisleri ve Partileri
Tarihi, ‹smail Akgün Kitabevi, ‹stanbul, 1971, s.
385-386; ‹hsan Ifl›k, Türkiye Yazarlar
Ansiklopedisi, Elvan Yay›nlar›, Ankara, 2004,
s.1501-1502; Sosyalist Kültür Ansiklopedisi,
May Yay›nlar›, ‹stanbul, 1980, cilt 7, s. 934;
Seyit Kemal Karaalio¤lu, Resimli Türk
Edebiyatç›lar Sözlü¤ü, ‹nk›lap Yay›nlar›,
‹stanbul, 1974, s. 324; Rauf Mutluay,
Ça¤dafl Türk Edebiyat› 1980-1972, Gerçek
Yay›nevi, ‹stanbul, 1973, s. 242; Yrd. Doç. Dr.
Necat Birinci, Türk Edebiyat› Ansiklopedisi,
Tercüman Yay›nlar›, ‹stanbul, 1985, s. 98;
Hüseyin Karakan, fiiirimizin Cumhuriyeti,
‹stanbul Matbaas›, ‹stanbul, 1958, cilt 1, s. 116;
Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ‹stanbul,
1995, cilt 8, s. 358; Kâz›m Öztürk, Türk
Parlamento Tarihi TBMM X. Dönem
(1954-1957,) II. cilt Milletvekillerinin
Özgeçmiflleri, TBMM Vakf› Yay›nlar›,
Ankara, 1994, s. 624-625.
T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 4 Kas›m 1942
tarih, 17702 say›, 30.11.1.0 fon kodlu, 157.34.9 yer
say›l› belge.
“Halûk Nihat Pepeyi dün vazifesine bafllad›”,
Tasviri Efkâr, 19 Kas›m 1942.
T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 6 Ocak 1943
tarih, 2/19825 say›, 112-251 dosya, 30.18.1.2 fon
kodlu, 100.110.11 yer numaral› belge.
‘Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Polis
Hizmetleri’,
www.sakarya.pol.tr/mudurluk/hakkimizda/tcpls.a
sp Bu web sitesinde yer alan bilgiye göre, 19
May›s 1930 tarih ve 1624 say›l› Dahiliye Vekâleti
Merkez Teflkilat› ve Vazifeleri Hakk›nda Kanun’a
göre Dördüncü fiube az›nl›klar ve yabanc›lardan
sorumluydu.
‹çiflleri Bakanl›¤› Arflivi, 1560 sicil say›l› özlük
dosyas›. ‹stanbul Valisi Lütfi K›rdar’›n Dahiliye
Vekâleti’ne gönderdi¤i 11 Ocak 1943 tarihli mektup.
“Hükûmetimizin çok güzel bir karar›”,
Cumhuriyet, 12 Aral›k 1942.
“Talât Paflan›n kemikleri 15 flubatta
memleketimize getirilmifl olacak”,
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
TOPLUMSAL TAR‹H 150 HAZ‹RAN 2006
42 47 RİFAT BALİ++
47