docxv. yüzyıllar türk edebiyatı
download 
Şikayet Transkript
xv. yüzyıllar türk edebiyatı
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2434 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1414 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Yazarlar Prof.Dr. Kemal YAVUZ (Ünite 1, 2, 4-7) Prof.Dr. Mustafa CANPOLAT (Ünite 3) Doç.Dr. İsmet ŞANLI (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Kemal YAVUZ Doç.Dr. İsmet ŞANLI ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend Kılıç Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Öğretim Tasarımcısı Doç.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Atilla Tekin Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi XIV-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı ISBN 978-975-06-1104-9 2. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 16.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................... vii XIV.-XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı............................................................................... 2 GİRİŞ: XIV. YÜZYILDA TÜRK DÜNYASININ GENEL DURUMU ................ XIV. YÜZYIL BATI TÜRK EDEBİYATI ................................................................. XIV. YÜZYIL AZERÎ SAHASI TÜRK EDEBİYATI .............................................. Hasanoğlu .................................................................................................................... Kadı Burhaneddin ...................................................................................................... Kadı Burhaneddin’in Edebî Kişiliği ve Eserleri ................................................ Nesîmî .......................................................................................................................... Nesîmî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri .................................................................. Sultan Ahmed b. Veys ................................................................................................ XIV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI TÜRK EDEBİYATI ...................................... Beylikler Döneminde Edebî Durum ........................................................................ XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatının Genel Özellikleri ........................................... XIV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI ŞAİR VE YAZARLARI I .............................. Yunus Emre ................................................................................................................. Yunus Emre’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri ................................................................ Gülşehrî ....................................................................................................................... Gülşehrî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri ................................................................ Âşık Paşa ....................................................................................................................... Âşık Paşa’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri ............................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 3 4 4 4 5 5 8 8 12 13 13 15 17 17 18 21 21 24 25 27 29 30 30 31 XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları..................................................................................... 32 GİRİŞ ........................................................................................................................... XIV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI ŞAİR VE YAZARLARI II ............................ Şeyyâd Hamza ............................................................................................................. Şeyyâd Hamza’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri .................................................... Yûsuf-ı Meddâh .......................................................................................................... Yûsuf-ı Meddâh’ın Edebî Kişiliği ve Eserleri .................................................... Elvan Çelebi ................................................................................................................ Elvan Çelebi’nin Eseri ve Edebi Kişiliği ............................................................ Hoca Mesud (Mesud Bin Ahmed) ............................................................................ Hoca Mesud’un Edebî Kişiliği ve Eserleri ......................................................... Fahrî ............................................................................................................................. Fahrî’nin Eseri ve Edebî Kişiliği ......................................................................... Şeyhoğlu Mustafa ....................................................................................................... Şeyhoğlu Mustafa’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri ................................................ Ahmedî (Taceddin İbrahim) ..................................................................................... Ahmedî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri ................................................................ Erzurumlu Mustafa Darîr ......................................................................................... 1. ÜNİTE 33 33 33 33 36 36 37 38 39 39 41 41 42 42 45 45 48 2. ÜNİTE iv İçindekiler Erzurumlu Mustafa Darîr’in Edebî Kişiliği ve Eserleri ................................... XIV. YÜZYILDA ANADOLU’DA YAZILAN ESERLER ....................................... Manzum Eserler .......................................................................................................... Mensur Eserler ............................................................................................................ Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 48 50 50 54 57 59 60 60 61 3. ÜNİTE XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı............62 4. ÜNİTE XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I .. .................................................. 84 GİRİŞ: ÇAĞATAY ADI VE ÇAĞATAY HANLIĞI ................................................ ÇAĞATAY TÜRKÇESİ VE EDEBİYATI ................................................................. Çağatay Edebiyatının Dönemleri .............................................................................. XIV-XV. YÜZYILLAR ÇAĞATAY EDEBİYATININ ŞAİR VE YAZARLARI .... Sekkâkî ......................................................................................................................... Mevlânâ Lütfî ............................................................................................................... Yûsuf Emîrî .................................................................................................................. Atâî ................................................................................................................................ Haydar Tilbe ................................................................................................................ Seyyid Ahmed Mîrzâ .................................................................................................. Gedâî ............................................................................................................................. Yakînî ............................................................................................................................ Ahmedî ........................................................................................................................ Ali Şir Nevâî ................................................................................................................ Hüseyn-i Baykara ........................................................................................................ Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ........................................................... 63 63 65 66 66 67 68 69 70 70 71 72 73 73 77 79 80 81 82 83 GİRİŞ ............................................................................................................................ 85 XV. YÜZYIL AZERÎ SAHASI TÜRK EDEBİYATI ................................................. 85 XV. Yüzyıl Azerî Sahasında Tarihî ve Edebî Durum .............................................. 85 XV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI TÜRK EDEBİYATI (1400-1450) ................. 86 XV. Yüzyılda Anadolu Sahasında Tarihî Durum .................................................... 86 XV. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu Sahasında Edebî Durum .............................. 87 Çelebi Mehmed Dönemi (1413-1421) ...................................................................... 88 II. Murad Dönemi (1421-1451) ................................................................................. 88 XV. YÜZYIL (1400-1450 ARASI) ANADOLU SAHASI ŞAİR VE ...................... 90 YAZARLARI ................................................................................................................ 90 Ahmed-i Dâî ................................................................................................................ 90 Ahmed-i Dâî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri ........................................................ 91 Süleyman Çelebi .......................................................................................................... 95 Süleyman Çelebi’nin Edebî Kişiliği ve Eseri ...................................................... 96 Abdülvâsî Çelebi .......................................................................................................... 99 Abdülvâsî Çelebi Edebî Kişiliği ve Eseri ............................................................ 100 Şeyhî .............................................................................................................................. 102 Şeyhi’nin Edebi Kişiliği ve Eserleri ..................................................................... 103 v İçindekiler Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 106 108 109 109 110 XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) ................................................................................ 112 5. ÜNİTE Türk Şiirinde Nazire....................................................................... 146 6. ÜNİTE GİRİŞ ............................................................................................................................ FATİH VE II. BAYEZİD DÖNEMLERİNDE TARİHÎ DURUM ......................... FATİH VE II. BAYEZİD DÖNEMİ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ...................... Fatih ve II. Bayezid Döneminde Türk Dili ................................................................ Fatih ve II. Bayezid Döneminde Türk Edebiyatı .................................................... XV. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA ESER VEREN ŞAİR VE YAZARLAR ... Avnî (Fatih Sultan Mehmed) ...................................................................................... Ahmed Paşa .................................................................................................................. Adnî (Mahmud Paşa) .................................................................................................. Nişânî (Karamanlı Mehmed Paşa) ............................................................................. Cemâlî ............................................................................................................................ Aşkî ................................................................................................................................ Melîhî ............................................................................................................................. Karamanlı Nizâmî ........................................................................................................ Sarıca Kemal (Kemal-i Zerd) ...................................................................................... Zeynep Hanım .............................................................................................................. Hufî ................................................................................................................................ Şehzadelerin Çevresinde Oluşan Edebiyat................................................................ Cem Sultan .................................................................................................................... Karamanlı Aynî............................................................................................................. Adlî (II. Bayezid) .......................................................................................................... Mihrî Hatun .................................................................................................................. Necâtî Bey...................................................................................................................... Hamdullah Hamdî ....................................................................................................... Baba Yûsuf-ı Sivrihisarî ............................................................................................... XV. Yüzyıl Mutasavvıf Şairleri .................................................................................... XV. YÜZYILDA YAZILAN ESERLER ..................................................................... Manzum Eserler ........................................................................................................... Mensur Eserler.............................................................................................................. Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. GİRİŞ ............................................................................................................................ NAZİRENİN ORTAYA ÇIKIŞI ................................................................................. Nazirelerin Nazım Şekilleri ve Nazirelerde Görülen Özellikler ........................... Ortak Yazılan Şiirler .................................................................................................... TÜRK ŞİİRİNDE İLK NAZİRELER ........................................................................ Nazire Olarak Yazılan Eserler .................................................................................... NAZİRE MECMU’ALARI ......................................................................................... 113 113 113 114 115 116 116 117 118 118 118 119 120 120 121 121 122 123 123 125 125 127 128 131 131 132 133 133 136 141 142 143 143 144 147 147 148 149 149 164 165 vi İçindekiler XV. Yüzyılda Yazılan Nazire Mecmuaları ................................................................. Ömer b. Mezîd’in Mecmû’atü’n-Nezâ’ir’i ........................................................... Yazarı Bilinmeyen Bir Mecmû’atü’n-Nezâir ....................................................... XVI. Yüzyılda Yazılan Nazire Mecmû’aları .............................................................. Eğirdirli Hacı Kemal’in Câmi’ü’n-Nezâir’i ......................................................... Edirneli Nazmî’ni Mecma’u’n-Nezâir’i ............................................................... Pervâne Bey Mecmu’ası ....................................................................................... XVII. Yüzyılda Yazılan Nazire Mecmuası ................................................................ Metâli’ü’n-Nezâir ................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 7. ÜNİTE XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler ............................................ 174 GİRİŞ: XIV. YÜZYIL ŞAİRLERİNDEN SEÇME METİNLER .............................. HASANOĞLU’NUN ŞİİRLERİ ................................................................................ NESÎMÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN ................................................................................. YUNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDEN .................................................................... GÜLŞEHRÎ’NİN MANTIKU’T-TAYR’INDAN ..................................................... ÂŞIK PAŞA’NIN GARÎB-NÂME’SİNDEN ............................................................. ŞEYYÂD HAZMA’NIN ŞİİRLERİNDEN ................................................................ HOCA MES’UD’UN ŞİİRLERİNDEN ..................................................................... FAHRÎ’NİN HÜSREV Ü ŞÎRÎN’İNDEN ................................................................. AHMEDÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN .............................................................................. Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 8. ÜNİTE 166 166 166 166 166 167 167 168 168 169 170 171 171 172 175 175 182 185 187 187 188 190 192 193 196 197 197 199 XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler.............................................. 200 GİRİŞ ............................................................................................................................ XV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI ŞAİRLERİNDEN SEÇME METİNLER ...... Ahmed-i Dâ‘î’nin Şiirlerinden .................................................................................. ABDÜLVÂSÎ ÇELEBİ’NİN HALÎL-NÂMESİ’NDEN ............................................. SÜLEYMÂN ÇELEBÎ’NİN MEVLİD(VESÎLETÜ’N-NECÂT)’İNDEN ............... ŞEYHÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN ................................................................................... AHMED PAŞA’NIN ŞİİRLERİNDEN ...................................................................... AVNÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN ...................................................................................... CEM SULTAN’IN ŞİİRLERİNDEN ......................................................................... ADLÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN ...................................................................................... MİHRÎ HATUN’UN ŞİİRLERİNDEN ..................................................................... NECÂTÎ BEY’İN ŞİİRLERİNDEN ........................................................................... ZEYNEP HANIM’IN ŞİİRLERİNDEN .................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 201 201 201 204 205 207 212 215 217 218 218 220 221 223 224 224 225 Önsöz Önsöz Sevgili öğrenciler, Türk edebiyatı, Türk milletinin tarih sahnesine çıktığı topraklarda doğmuş ve bu milletin tarihte oynadığı rollere göre gelişerek devam etmiştir. Sekizinci yüzyılda Göktürk Abideleri ile başlayan Türk yazı dili ve edebiyatı, Türklerin batıya çekilişlerinde yeni yeni kültür merkezleri kurmaları ile ortaya konulan çeşitli edebî verimlerle gelişmesini sürdürmüştür. Bu coğrafî farklılaşmalar, dinî ve kültürel arayışlar zamanla Türk edebiyatında da bir çeşitlilik ve zenginlik ortaya çıkarmıştır. VIII-XII. yüzyıllarda Orta Asya’da (Doğu) varlığını sürdürerek eserler veren Türk edebiyatı, Türklerin Anadolu’yu yurt edinmelerine bağlı olarak XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da (Batı’da)da gelişmeye başlamıştır. Anadolu’da XIII. yüzyılda eserler vermeye başlayan Oğuz Türkçesi, bu dönemde Azerbaycan ve Osmanlı coğrafyasının ortak dili durumundadır. Türkçenin bu kolu Türklüğün XXI. yüzyıla kadar kesintisiz devam eden en büyük edebî dilidir. Bu dille gelişen edebiyat, batıda yer alması sebebi ile kitabımızda Batı Türk Edebiyatı şeklinde belirtilmiştir. Bütün bunların yanında Türklerin komşu olup temasta bulundukları, gitgide iç içe yaşadıkları Müslüman milletler de bulunmaktadır. Türkler İslam dinini kabul ettiklerinde, dillerini ve edebiyatlarını da birlikte getirmişler, bu dinin değerlerini benimsemişler ve inançları doğrultusunda yeni edebî verimler ortaya koymuşlardır. Bu edebî verimlerde Arap ve Fars edebiyatı ile karşılıklı ilişkiler oluşmuş ve bu milletlerin edebiyatlarından etkilenmişlerdir. Türk edebiyatı özellikle Fars edebiyatının tesiriyle XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da manzum olarak büyük bir gelişme göstermiş, XV. yüzyılda yazılan eserlerle birlikte klâsik bir edebiyat görünümü kazanmaya başlamıştır. İşte elinizdeki eser, bu bilgiler doğrultusunda, Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Programı ikinci sınıfları için XIV-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Ders Kitabı olarak hazırlanmıştır. Sekiz üniteden meydana gelen bu kitapta her ünitenin kim veya kimler tarafından yazıldığı ayrı ayrı belirtilmiştir. Kitabın 1. ve 2. ünitelerinde “XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı”, yani Azerî ve Anadolu sahasında gelişen Türk edebiyatının genel durumu, bu dönemin önde gelen şairleri ile bunların eserleri hakkında bilgi verilmiştir. 3. ünitede “XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı, Çağatay Dili ve Edebiyatı” ele alınmıştır. 4. ve 5. ünitelerde ise, 1. ve 2. ünitelerin devamı olarak, “XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı”nın genel durumu ve bu dönemin önde gelen şair ve yazarları ortaya konmuştur. 6. ünite, “Türk Şiirinde Nazire”nin ortaya çıkışı ve gelişimi üzerinde durulmuştur. 7. ünitede, XIV. yüzyılın, 8. ünitede ise XV. yüzyılın önde gelen şairlerinden seçilen şiirlere yer verilerek gerekli açıklamalar yapılmıştır. Ünitelerde, önce anlatılan ünite ile ilgili tarihî bilgiler verilmiş, sonra da edebiyat tarihimizin önde gelen şahsiyetleri ve eserleri ele alınıp anlatılmıştır. Ancak konunun genişliği, her şairin ayrı ayrı işlenmesini zorlaştırdığından anlatılan şahsiyetler dışında, o devrin diğer şair ve eserleri de, ele alınan ünitede, bir özet halinde verilmiştir. Editörler Prof.Dr. Kemal YAVUZ Doç.Dr. İsmet ŞANLI vii 1 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XIV. yüzyıl Batı (Anadolu sahası) Türk edebiyatının Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini belirleyebilecek, XIV. yüzyılın başında Anadolu’da yaşayan şairleri ve bunların eserlerini ayırt edebilecek, XIV. yüzyıl Batı Türk edebiyatının genel özelliklerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • AzerîSahasıTürkEdebiyatı Hasanoğlu KadıBurhaneddin Nesîmî SultanAhmedb.Veys AnadoluSahasıTürkEdebiyatı AnadoluBeylikleriDönemi TürkEdebiyatı • • • • • • YunusEmre Divan,Risâletü’n-Nushiyye Gülşehrî Mantıku’t-Tayr ÂşıkPaşa Garib-nâme İçindekiler XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı • GİRİŞ:XIV.YÜZYILDATÜRK DÜNYASININGENELDURUMU • XIV.YÜZYILBATITÜRKEDEBİYATI • XIV.YÜZYILAZERÎSAHASITÜRK EDEBİYATI • XIV.YÜZYILANADOLUSAHASITÜRK EDEBİYATI • XIV.YÜZYILANADOLUSAHASIŞAİRVE YAZARLARII XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı GİRİŞ: XIV. YÜZYILDA TÜRK DÜNYASININ GENEL DURUMU XIII. yüzyılda görülen Moğol istilaları sebebiyle bu yüzyılın ortalarından itibaren Horasan, Maveraünnehir, Harezm, Kıpçak, Azerbaycan ve Anadolu’da eski güç dengeleri bozulmuş ve buralarda bulunan Türk devletleri yıkılarak yerlerine ya yeni beylikler ya da eskisinden daha güçlü pek çoğu Türk asıllı devletler kurulmaya başlamıştır. Bu sebeple XIV. yüzyıl, Türk dünyasının tarihî ve siyasî yönlerden oldukça hareketli ve karışık olduğu bir dönemdir. Önceki yüzyıllarda Orta Asya’da gelişmeye başlayan Türk varlığı, XIV. yüzyılda da gelişmeye devam eder. Harezm, XIV. yüzyılda siyasî merkez olmasının yanında önemli bir kültür merkezi olur. Anadolu’da bulunan Selçuklu Devleti ise, 1243’te Kösedağ’da Moğollarla yaptığı savaşta uğradığı yenilgiden sonra Moğollara tâbi olarak hızlı bir çöküş dönemine girmiştir. XIII. yüzyılın ortalarından sonra Selçukluların siyasî otoritelerini kaybetmeleri ve zamanla Moğol hâkimiyetinin de ortadan kalkması üzerine, uçlarda ve sınırlarda bulunan Türkmen beylerinin yavaş yavaş Selçuklularla olan ilişkilerini keserek bulundukları bölgelerde beyliklerini ilan ettikleri görülür. Aydınoğulları, Menteşeoğulları, Karamanoğulları, Germiyanoğulları, Dulkadiroğulları ve Osmanoğulları bu dönemde kurulan Oğuz asıllı beyliklerden bazılarıdır. Bundan sonra ise Anadolu’da beylikler arasında XIV. yüzyıl boyunca sürecek olan toprak ve siyasî üstünlük mücadelesi başlar. Bu beyliklerden Osmanoğulları, Osman Gazi zamanında (1299-1326) Bilecik, Yarhisar, İnegöl (1299) ile Yenişehir ve civarını (1301) ele geçirmiştir. Orhan Gazi (1326-1359) ise Bursa’yı (1326) alarak devletin başşehri yapmış ve burası sınırları ve meskûn halkı olan bir devlet hâline gelmeye başlamıştır. Yine Orhan Gazi döneminde Karesi Beyliği’ni ve Ankara’yı, I. Murad döneminde (1359-1389) Edirne’yi topraklarına katan ve Balkanlar’da hızla ilerleyen Osmanlılar, I. Bayezid döneminde (1389-1402) diğer beyliklere hâkim duruma gelerek Anadolu Türk birliğini yeniden sağlamıştır. XIV. yüzyılda beylik merkezleri olan Kütahya (Germiyanoğulları), Karaman, Konya (Karamanoğulları), İznik, Bursa ve Edirne (Osmanoğulları) şehirleri, aynı zamanda önemli kültür merkezleri olmuş ve buralarda bulunan medreselerden çok sayıda bilim adamı, şair ve sanatçı yetişmiştir. XIII. yüzyılda Anadolu’da yaygın olarak görülen tasavvuf, XIV. yüzyılda Mevlevîlik, Bektaşîlik ve diğer tarikatların mensupları aracılığıyla etkinliğini devam ettirmiştir. Bu yüzyılda Mevlevîlik, Mevlânâ’nın torunu Ulu Ârif Çelebi’nin gayretleri sonucunda Anadolu’da hızla yayılmıştır. Mevlevîlik ile Âhîlik ve onun fütüvvet teşkilatı, Anadolu toplumunun sosyal yapısının şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. 4 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XIV. YÜZYIL BATI TÜRK EDEBİYATI XIV. yüzyılda geniş bir coğrafyada görülen Türk edebiyatı, Harezm, Altınordu ve Mısır sahalarında Doğu Türkçesiyle (Harezm, Kıpçak, Çağatay, Kuman-Kıpçak Türkçesi), Anadolu ve Azerbaycan’da ise Batı Türkçesi (Oğuzca) ile yazılan eserlerle gelişmeye devam etmiştir. XII.-XIII. yüzyıllarda Oğuzcaya dayalı olarak ortaya çıkan batı Türk edebiyatı, XIV. yüzyılda Anadolu ve Azerbaycan sahalarında edebî değeri ve sayıları giderek artan bir şekilde Türkçe eserler vererek gelişimini sürdürür. XIV. YÜZYIL AZERÎ SAHASI TÜRK EDEBİYATI XIII. yüzyılda görülen Moğol istilasıyla Azerî sahasında da Farsçanın üstünlüğü sona ermiş ve Horasan’dan gelen Türk asıllı şairler bu bölgede Türkçeyi edebî dil olarak kullanmaya başlamışlardır. Azerbaycan’da, Irak’ta ve Anadolu’da bulunan Oğuz ve Türkmen boylarının dili olan Oğuzca, tarihî, coğrafî ve sosyal sebeplerle XIV. yüzyıldan itibaren Azerî (Doğu Oğuzcası) ve Anadolu Türkçesi (Batı Oğuzcası) olmak üzere ayrılmaya başlar. Ancak, bu iki edebî lehçe arasındaki farklılıklar XIV. yüzyılda henüz tam olarak belli olmayıp bu yüzyıldan itibaren yavaş yavaş ortaya çıkar ve bu iki lehçe XVI. yüzyılın sonlarından itibaren kesin şekilde birbirinden ayrılmaya başlar. Bu yüzyılda Azerî sahasının önde gelen şairleri, Hasanoğlu, Kadı Burhaneddin, Nesîmî ve Sultan Ahmed b. Veys’tir. 1 Türk edebiyatının XIV. yüzyıldaki durumu hakkında kısa bilgi veriniz. Hasanoğlu XIV. yüzyıl Azerî sahasında yetişen Hasanoğlu hakkında bilinenler sınırlıdır. XIII. yüzyılın sonlarında ve XIV. yüzyılın başlarında yaşadığı tahmin edilen şairin asıl adı Şeyh İzzeddîn-i Esferâyânî’dir. Türkçe şiirlerinde Hasanoğlu, Farsça şiirlerinde Pûr Hasan mahlasını kullanan şâirin Devletşah Tezkiresi’nde, bir Divan’ı bulunduğu ve bu Divan’ın XV. yüzyılda Azerbaycan’da ve Anadolu’da çok tanındığı belirtilmektedir. Hasanoğlu’nun şiirlerinin çağdaşı Seyf-i Serâyî’nin nazire mecmuasında yer alması, onun Mısır’a kadar geniş bir alanda tanındığını gösterir. Hatta Sultan Gavri (ö. 1516), Hasanoğlu’nun şiirine nazire de yazar. Ayrıca Nesîmî ve Ahmed-i Dâî gibi şairlere de tesir etmiştir. Ahmed-i Dâî’nin onun bir gazeline yazdığı nazire, ününün Anadolu’ya kadar ulaştığının işaretidir. Şairin bilinen aruz vezniyle yazılmış Türkçe üç gazeli bulunmaktadır. Hasanoğlu’nun bir gazeli mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün 1. Apardı könglümi bir hoş kamer yüz cân-fezâ dilber Ne dilber dilber-i şâhid ne şâhid şâhid-i server 2. Men ölsem sen büt-i şengül surâhî eyleme kulkul Ne kulkul kulkul-i bâde ne bâde bâde-i ahmer 3. Başumdan gitmedi hergiz senünle içdügüm bâde Ne bâde bâde-i mestî ne mestî mestî-i sâgar 4. Şehâ şîrîn sözün kılur Mısır’da bir zamân kâsid Ne kâsid kâsid-i kıymet ne kıymet kıymet-i şekker 5. Tutuşmayınca der-âteş belürmez haslet-i anber Ne anber anber-i sûziş ne sûziş sûziş-i micmer 6. Ezelde cânum içinde yazıldı sûret-i ma’nî Ne ma’nî ma’nî-i sûret ne sûret sûret-i dilber 7. Hasanoğlu sana gerçi du‘âcıdur velî sâdık Ne sâdık sâdık-ı bende ne bende bende-i çâker 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı Kadı Burhaneddin Kayseri’de 1345 yılında doğan Kadı Burhaneddin, Harezm’den gelen ve Selçuklular zamanından beri babadan oğula geçen kadılık mesleğinde olan bir ailenin çocuğudur. Kadı Burhaneddin’in asıl adı Ahmed olup, babası Kayseri kadısı Şemseddin Mehmed’dir. Atalarından Harezm’den Kastamonu’ya göç eden Mehmed’in oğlu Celâleddîn Habib 1243 yılında Kayseri kadısı olmuş ve Kayseri kadılığı bu tarihten sonra aynı sülaleden Kadı Burhaneddin’e kadar gelmiştir. 1365 yılında kadı olan Burhaneddin Ahmed, sülalenin Kayseri’de kadılık yapan en son ferdidir. Küçük yaşlardan itibaren Arapça ve Farsçayı öğrenen; lugat, sarf, nahiv, me’ânî, beyân, aruz, hesap ve mantık ilimlerini okuyan Burhaneddin Ahmed, on dört yaşında (1358) Mısır’a gitmiş ve Kahire Sargıtmışıya Medresesi’nde usûl-i fıkıh, ferâiz, hadis, tefsir, hey’et ve tıp eğitimi almıştır. Kahire’den Şam’a geçmiş ve burada iki seneye yakın Mevlânâ Kutbuddîn Râzî’nin derslerine devam etmiş, Seyyid Muhammed Neylî’den Külliyât-ı Kânûn’u okumuştur. Babasının ölümü üzerine yirmi yaşlarında Haleb’e gelen ve burada bir yıl ilmî çalışmalar yapan Kadı Burhaneddin, 1364 yılında Kayseri’ye dönmüş, bir yıl sonra, yirmi bir yaşında iken Eratnaoğlu Mehmed tarafından Kayseri kadılığına getirilmiştir. Kadılığı sırasında adalete önem vermesinden dolayı halk arasında sevilmiş ve kısa zamanda memleketin her tarafına adını duyurmuştur. Eratnaoğlu Mehmed Bey’in ölümü üzerine yerine geçen oğlu Ali Bey, Kadı Burhaneddin’i 1378’de vezir olarak atamıştır. Ali Bey’in 1380 yılında âni bir şekilde ölümü üzerine, devletin ileri gelenleri ve divanda bulunanlar, Kadı Burhaneddin’e bağlılıklarını bildirip tam yetki vermişler ve 9 Şubat 1381’de kendisini nâib (=hükümdar vekili) ilan etmişlerdir. 1381 yılı sonunda hükümdarlığını ilan eden Kadı Burhaneddin, bir anlık dalgınlığından dolayı Akkoyunlu Türkmenlerinden Karayülük Osman Bey tarafından âni bir baskında öldürülmüştür (1398). Kadı Burhaneddin’in Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Kadı Burhaneddin, büyük sıkıntı ve mücadelelerle geçen hayatında ilim ve şiirle de uğraşmıştır. Arapça telif eserlerin yanında büyük bir divan yazan şairin zeki, sert ve mücadeleci mizacı bazı şiirlerine yansımıştır. Kadı Burhaneddin, Oğuz Türkçesinin yanında Doğu Türkçesine de hâkimdir. Şiirlerinde, eski Anadolu Türkçesiyle birlikte Azerî ve Doğu Türkçesinin özellikleri de görülür. Ancak, o dönemde Osmanlı ve Azerî Türkçesi henüz kesin çizgilerle birbirlerinden ayrılmamıştır. Farsça tamlamalara çok az da olsa şiirlerinde yer veren şair, devrin Türkçesini kullanması ve yerine göre soruşmak gibi yeni kelimeler de bulmasıyla dikkat çeker. Vezne hâkim olan şairin şiirlerinde Farsça tamlamaların az olması, sık sık imale yapmasına sebep olmuştur. Bu sebeple, diğer divan şairlerinde görülen bazı aruz kusurları bu şairde de görülür. Kadı Burhaneddin, İran şiirine ait mazmunları geniş ölçüde Türk şiirine getirmiş ve sık sık cinas ve tevriye sanatları yaparak Türkçenin dil ve ifade imkânlarından yararlanmıştır. Kelime hazinesi çok geniş olan ve dili ustaca kullanan şair, şiirlerinde taklidî seslerden ve tekrarlardan yararlanarak vermek istediği mesajı daha kuvvetli hissettirmeye çalışmıştır. Aşağıdaki beyitler bunun güzel örnekleridir: Gel gel görelüm gel görelüm gül görelüm biz Bir nağme getür ortaya bülbül görelüm biz Güldür yüzün ü mül tutağun sohbetümüz germ Bu işümüzi pes nişe mülmül görelüm biz Kadı Burhaneddin’in esasını aşkın oluşturduğu gazelleri, her zaman insan gönlüne ve aklına hitap eden, zevk süzgecinden geçmiş, eskimeyen şiirlerdir. Ayrıca pek çok ga- 5 6 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı zelinin matlaı cinaslıdır ve güzel söyleyişler ile dikkati çeker. Özgün benzetmeler yapan şair, daha çok beş ve yedi beyitten oluşan gazeller yazmıştır. Onun şiirlerinde yer yer “ki” edatını kullandığı da görülür. Mazmunları kullanma açısından Kadı Burhaneddin çok usta bir şair olduğu gibi, yeni buluşlar da yapmıştır. Devrin diğer şairlerinden Nesîmî ve Ahmedî’de görüldüğü gibi “kargı” ve “ney”i “boy” anlamına gelecek şekilde kullanan şairin kendine özgü buluş ve söyleyişleri dikkat çeker: Kargu boyum vâcib midür kaşun içün kemân ola Yazuğ olur mı gamzeden cânuma ger amân ola İy gözi karakçı lebi sâkî beni mey-nûş V’iy kaşları hâcib yüzi han kirpügi çavuş Kim gördi gice güneşi ürker güpelüce Yâ kimün olan dünyâda bir serv-i kabâ-pûş Göge çıhdı sinün ile sanemâ râyet-i ışk Mu’ciz oldı i begüm hüsnün ile âyet-i ışk Ben imâmam kaşı mihrâbına karşı tururam İrürürem kime ki gereg ise kâmet-i ışk Kadı Burhaneddin, şiirlerinde daha çok aşktan, şaraptan, eğlenceden hoşlanan realist ve ihtiraslı bir insanın dünya zevklerini, sevgilinin güzellik unsurlarını işlemekle birlikte, tasavvufun düşünce ve mecazlarına da yer vererek bunları en ince şekilde ele almıştır. Şiirlerinde görülen sevgili, okuyucuyu ve dinleyiciyi ilâhî yöne götüren bir sevgilidir. Şiirlerinde akıcılığı ve samimiyeti sağlayan unsurların başında sitem ve karşılıklı konuşmalara dayanan ifadeler gelir: Şâhâ sinün cemâlüni göreyim andan öleyim Susamışam visâlüne ireyüm andan öleyim Didi gönlünde ne vardur didüm hem Didi gözünde ne vardur didüm dem Kadı Burhaneddin’in şiirlerinde, mücadelelerle geçen hayatından izler görmek mümkündür. Onun yaşadığı olayların etkisiyle kaleme aldığı şiirlerinde, realist olduğu kadar savaşçı, cesur ve haşin yapısı kendini gösterir. Şairin Türk halk şiirinde olduğu gibi cinaslı kafiyelere fazlaca yer verdiği tuyuğları da bulunmaktadır. Çoğu tasavvufî olan ve sade bir Türkçe ile yazılan bu tuyuğların bazıları ise cinassızdır. Kadı Burhaneddin’in yazdığı tuyuğlar ve yaptığı cinaslı kafiyeler, onun millî zevke bağlı olduğunu gösterir. Özellikle cinasın yer aldığı beyitlerde dil ile oynadığı görülür. Kadı Burhaneddin, belki bir bey olması sebebiyle, yerine göre sert ve tok ifadesini şiirine aksettirmeyi başarmıştır. Özellikle satranç ve ok üzerinde çok duran, iktibaslara çok az yer veren şair, şiirlerinde mahlas kullanmamıştır. Yalnız Divan’ındaki bir gazelinde Ahmed, Câmi’ü’nNezâir’de yer alan bir başka gazelinde ise Kadı Burhan şeklinde açıkça ismine yer vermiştir: Hüsnünün ışkı niçe Leyliyi Mecnûn eyledi Bes ne aceb k’ola ger Ahmed’i Selmân ider Kâdı Burhan neden yollar gözedür Cânum yâr yolına satam gelürse 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı Şiirlerinde Yunus Emre ve Âşık Paşa’nın söyleyişlerine benzer beyitler görülen Kadı Burhaneddin’in kendinden sonra gelen Ahmed Paşa, Bâkî ve Şeyhülislam Bahâî’nin şiirlerinde etkisi görülür. Eserleri: Kadı Burhaneddin’in Türkçe Divan’ı ile Arapça yazdığı İksîrü’s-Sa’âdât fîEsrâri’l-İbâdât ile Tercîhü’t-Tavzîh adlı mensur iki eseri vardır. Buna göre Türk idarecileri, beyleri içinde ilk divan sahibi olan Kadı Burhaneddin’dir. Arapça ve Farsça şiirlerin yanında Arapça dinî eserler de yazan Kadı Burhaneddin, büyük Türkçe Divanı ile Türk edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Divan: Şiirlerin sayısı 1318’i gazel olmak üzere 1456’yı bulan Kadı Burhaneddin Divanı, XIV. ve XV. yüzyılda yazılmış en büyük ve en hacimli divandır. Klasik divan tertibine göre düzenlenmemiş olan Divan’da, önce gazeller sonra ruba’îler ve tuyuğlar sıralanmıştır. Türk şiirinde bu şekilde hacimli bir divan ancak on altıncı yüzyılda Zâtî ile görülecektir. Bunu Edirneli Nazmî’yi takip ederek Kanunî Sultan Süleyman Han’ın (Muhibbî) Divanı ile XVII. yüzyılda Âşık Ömer Divanı izlemiştir. Kadı Burhaneddin’in hattatı Halil bin Ahmed’in yazdığı bu Divan mürettep değildir. Divan’da söyleniş sırasına göre yazılmış olan şiirler, söylendikleri zamana uyumlu bir şekilde şairin o andaki ruh hâlini yansıtması bakımından dikkat çekicidir. Divan, 1393-1394 yılında Kadı Burhaneddin’in ölümünden beş sene önce yazılmış olup tek nüshası British Library’de Or. 4126 numarada kayıtlıdır. Bu nüsha Türk Dil Kurumu tarafından tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır (İstanbul, 1943). Daha sonra Divan transkripsiyonlu metin olarak Muharrem Ergin tarafından yeni yazıya çevrilmiştir (İstanbul, 1980). Ayrıca Bakü’de (1988) yayımlanan Divan üzerinde, Hanefi Yontar tahlilî bir çalışma yapmıştır (1995). Kadı Burhaneddin birkaç şiirinde mahlas kullanırsa da genellikle mahlas kullanmaz. Bunu daha sonra edebiyatımızda XVI. yüzyıl şair ve âlimlerinden Kemal Paşazade’de görürüz. Kadı Burhaneddin’in İksîrü’s-Sa’âdât fî-Esrâri’l-İbâdât ile Tercîhu’t-Tavzîh’i ise dinî konularda Arapça yazılmış mensur eserlerdir. Kadı Burhaneddin’in bir gazeli mef ’ûlü mefâ’îlün mef ’ûlü mefâ’îlün 1. Bülbül ünin işitdi gavgâya çeker bu dil Gül kohusını aldı sahrâya çeker bu dil 2. Gül yolına gözlerüm kızardalı ışkını Nergisleri yolına sevdâya çeker bu dil 3. Gîsûları binmişdür her lahza nesîm atın Hattına varur benzer yayaya çeker bu dil 4. Ben ana vü gönülüm gönüline komışam Bir ehl-i dil anlasa ne kaya çeker bu dil 5. Bir bûse umar lebden yüzin yüze degşürür Anlasalar anı ki her aya çeker bu dil 6. Ben sînemi sınayu açdum bu nesîm içün Yahama yapışuban yahaya çeker bu dil 7. Cân tîh-i mahabbetde hayrândur u sergerdân Kalmadı meni bunda selvâya çeker bu dil Tuyuğ Dilberün işi itâb ü nâz olur Çeşmi câdû gamzesi gammâz olur İy gönül sabr it tahammül kıl ana Yâre irişmek işi az az olur 7 8 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Rüba’î Ben leblerüni cânuma em sem görürem Gözün yarasın gönlüme merhem görürem Işkun odını ki yaha iki cihânı Ben kendü cânuma yalunuz kem görürem Nesîmî XIV. yüzyılda Azerî Türkçesi ile coşkulu ve lirik şiirler yazan Nesîmî’nin hayatı hakkında rivayetlere dayanan ve birbiriyle çelişen çok az bilgi bulunmaktadır. Soyu Peygamber’e dayandığı söylenen Nesîmî’nin asıl adı İmadüddîn, bir başka iddiaya göre de Nesîmüddîn’dir. Onun Şamahı, Şiraz, Diyarbakır veya Bağdat yakınlarındaki Nesim kasabasında doğduğu; Diyarbakır, Irak ve Tebriz taraflarında yaşadığı ve I. Murad devrinde Anadolu’ya geldiği rivayet edilir. Şiirlerinden devrinin medreselerinde okuyarak iyi bir eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. Âşık Çelebi’ye ve Divan’ındaki, Arab nutku tutulmışdur dilinden Seni kimdür diyen kim Türkmensin Hurûfîlik: Fazlullah-ı Hurufî’nin (öl.1394) kurup geliştirdiği, harflerin sırlarına dayanan bâtinî bir akım. Bu inanca sahip olanlar, varlığı ve yaratılışı harflerle izah etmeye çalışırlar. Arapçadaki yirmi sekiz ve Farsçadaki otuz iki harf ile bütün varlıklar, hatta Kur’an tefsir edilir. şeklindeki beyte göre Nesîmî bir Türkmen’dir. Şeyh Şiblî’nin dervişlerinden olan Nesîmî, İran’da Hurufîliğin önderi olan Fazlullah-ı Hurûfî’ye (öl. 1394) intisap etmiş ve daha sonra onun halifesi olmuştur. Hacı Bayram-ı Velî’ye intisap etmek isteyen, ancak bu isteği kabul edilmeyen Nesîmî, Halep’te öldürülmüştür (1404). Nesîmî’nin coşkun bir propaganda şairi olarak, pervasız bir şekilde, çekinmeden inandıklarını söylemesi fitneye yol açmış ve kendisinin zındıklıkla ithamına sebep olmuştur. Sonunda derisi yüzülerek öldürülen Nesîmî’nin acıklı durumu onun etrafında menkıbelerin ortaya çıkmasına yol açtığı gibi, edebiyat âleminde de geniş şekilde yer tutmuştur. Şiirlerinde dört büyük halifeden yalnızca Hazret-i Ali ve Âl-i abâ’ya yer vermesinin de etkisiyle Alevî ve Bektaşîler de onu kendilerinden saymışlardır. Nesîmî, Alevî şairler arasında “Şâh-ı Şehîd” adıyla anılarak saygınlık kazanmıştır. Nesîmî’nin sonradan Hurûfîlik’ten döndüğü ve tevbe ettiği de bazı dinî kaynaklarda belirtilmektedir. Hayatının menkıbelerle örülmesi, onun çeşitli yerlerde mezarının bulunduğuna inanılmasına sebep olmuştur. Ancak şairin Halep’te öldürüldüğü ve türbesinin de öldüğü yerde olması gerektiği hatırdan çıkarılmamalıdır. Nesîmî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: XIV. yüzyılın ikinci yarısında yetişen Nesîmî ile Kadı Burhaneddin ve Ahmedî gibi büyük şairler, mazmunları şiirlerinde başarıyla kullanmaları bakımından Türk edebiyatında “kurucu şairler” olarak kabul edilebilirler. XI. yüzyıldan başlayarak XV. yüzyıla gelinceye kadar, mesnevi alanında bir hayli eser veren Türk edebiyatında XIV. yüzyılda, Yunus Emre’nin Divan’ından sonra bu üç şairin divanları görülür. Şair, önceleri Hüseynî mahlasını kullanırken, Fazlullah-ı Hurûfî’ye bağlandıktan sonra Nesîmî’yi kullanmıştır. O, şiirlerinde sekiz ve otuz iki harfe dayanarak insan yüzünün Tanrı’nın tecelli yeri, güzelliklerin göründüğü mekan olduğunu söylemiştir. Şiirlerinde alabildiğine bir coşkunluk bulunan Nesîmî, zaptedilemeyen bir ruhun çırpınışlarını dile getirmiş ve ilâhî aşkı kendine göre anlatmıştır. Kendisine “zındık” diyenler olduğu gibi, onu “aşk yolunun korkusuz yiğidi, sevgiler kâbesinin ileri gelen fedaisi, şaşırtıcı derecede âşık, nükteler söyleyen gönül adamı” şeklinde övenler de vardır. Nesîmî’nin başarılı bir şair oluşunda, iyi bir eğitim almış olmasının ve bir seyyah gibi gezip dolaşmasının da büyük payı vardır. Nesîmî’nin zâhirî ve bâtınî ilimlerde yetişme- 9 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı sinde doğup yaşadığı bölgenin önemli etkisi olmuştur. Arapça ve Farsçayı iyi bilen şairin Türkçe ve Farsça şiirlerinin yanında Arapça gazelleri ve mülemmaları da vardır. Nesîmî’nin sanat hayatını iki devrede ele almak mümkündür. Hayatının ilk devresinde Hakk’ı, aşkı, doğru yolu arayan bir Nesîmî vardır. Bu dönemde Celâleddîn-i Rûmî’nin etkisindedir. Mevlevî tarikatı bu ilginin çekiş merkezi olduğundan şair bu yolun zikir ve ayinlerine yabancı kalmamıştır. Bu devre ait mesnevi, gazel ve tuyuğları bir divançe oluşturacak kadar çoktur. Duygu ve fikirleri anlatmakta zorlanan şair, coşkulu sanat denen lirizme de henüz ulaşamamıştır. Hatta onun bu ilk şiirlerinde Seyyid, Nesîmî, Hüseynî, Seyyid Nesîmî ve Naîmî gibi farklı farklı isimler kullanması, mahlas seçmede bile bir kararsızlık içinde bulunduğunu göstermektedir. Bunun yanında Nesîmî’nin öğretici yönünün ağır bastığı bu şiirlerde aruz kusurları da bulunmaktadır. Nesîmî’nin şiirlerinin asıl coşkulu devri Fazlullah ile tanışmasından sonradır. Bâtınî inançlara ilgisiz kalmayan şair, Hüseyin Ayan’ın deyimi ile Fazlullah’ın keşfettiği yedi hattı, her türlü dinî tekâlifi anlamak ve ilâhî sırları çözmek için yeterli bulmuştur. Böylece Kur’an-ı Kerim’in sırlarının çözüldüğüne inanarak Fazlullah’ın dervişleri arasına katılıp onun büyük bir propagandacısı olmuştur. Hayatının bu ikinci döneminde coşkulu şiirler söylemeye başlamıştır. Deryâ-yı muhît cûşa geldi Kevn ile mekân hurûşa geldi Sırr-ı ezel oldı âşikâre Ârif nice eylesün müdâre beyitlerinde görüldüğü gibi kendisini her tarafı kuşatan bir deniz ve ârif olarak görmeye başlayan Nesîmî, Kur’an ve hadisleri kaynak olarak kullanıp bunlardan kendi yoluna uygun olanları seçerek şiirlerinde yer vermiştir. Şiirlerinde ayet ve hadisleri uyumlu şekilde kullanan Nesîmî, Hazret-i Muhammed’den sonra Hazret-i Ali’yi ve diğer imamları konu edinmiş ve daha ziyade On İki İmam için şiirler yazmıştır. İlk üç halifeye şiirlerinde yer vermemiş olan Nesîmî edebiyatımızda Âşık Paşa’dan sonra elif-nâme yazan şairdir. Divan’ında üç elif-nâme bulunur ve bu elif-nâmelerde elif harfinden ye harfine kadar bütün harflere yer vermiştir. Bazen bu sıra tersinden yani ye harfinden başlayarak elife ulaşır. Türkçeyi yaşadığı yüzyılda Yunus’tan sonra en iyi kullanan şair olan Nesîmî, Yusuf Has Hâcib, Âşık Paşa ve Yunus Emre gibi söze büyük önem verir, sanatı ile övünür ve kendine olan güvenini de açıkça belirtir. Buldı Nesîmî vaslı vaslı Nesîmî buldı Üstün kamudan sözü sözü kamudan üstün Aruzu en iyi şekilde kullanan Nesîmî, ayet ve hadisleri şiirine katmada (=iktibasta) çok ileri giden bir şairdir. Bu açıdan Türk edebiyatında Nesîmî gibi başka bir şairin bulunmadığını görürüz. Tasavvufa şiirlerinde en geniş şekilde yer veren şairlerin önde gelenlerindendir. Bu yönü ile de tesiri başta Erzurumlu İbrahim Hakkı olmak üzere hemen her şairde görülür. Mansur’u dilinden düşürmez ve ona şiirlerinde geniş yer verir. Nesîmî, belki de bir propaganda şairi olması sebebi ile hep geleceğe açılır ve şiirlerinde canlı, hep taze kalacak olan samimi bir dil kullanır. Bu bakımdan Yunus’a benzer. Onun şiiri canlılığını biraz da tekrarlardan ve Türkçenin ahenginden alır. Bu tekrarlarda eski şiirimizin ve Kutadgu Bilig devrinin ön kafiyesini de kullanır. Çeşitli şiirlerindeki bazı beyitleri değişik şekillerde tekrar gibi karşımıza çıkan Nesîmî, Türkçenin sırlarına vâkıf bir şairdir. Üslubunun canlılığını sağlayan bir başka husus da, onun aşağıdaki beyitlerde görüldüğü gibi sorulu cevaplı bir dil kullanmasıdır. Elif-nâme: Yukarıdan aşağıya doğru alfabetik sırayla bütün Arap harflerinin birer birer mısra başında yer aldığı ve bu harflere şiirin içinde çeşitli anlamlar yüklenmesinden oluşan şiirlere verilen isimdir. 10 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Âlemde bu gün sencileyin yâr kimün var Ger var dir isen yoh dimezem var kimün var Dildâr-ı mecâzî bulınur âşıka yüz min Benzer sana tahkîkda dildâr kimün var Mahbûb kamer yüzlü boyı sidre yüküşdür Yanagları gül la’l-i şeker-bâr kimün var Işkun gamına eylemişem gönlümi mahzen Bir munçılayın mahzen-i esrâr kimün var ... Dili çok dikkatli ve yerinde kullanan Nesîmî, aruz veznini Türkçeye uydurmak için gayret etmiştir. Zaman zaman vezin bozukluklarına rastlansa da genellikle şiirleri vezin ve kafiye bakımından başarılıdır. Kafiyeye büyük önem veren Nesîmî, özellikle iç kafiye ve redifi fazla kullanmıştır. O, klâsik şiir şekillerini başarıyla kullanır ve bu şiirin bütün kurallarına tam olarak uyar. Daha çok gazel nazım şekli ile şiirler yazan Nesîmî’nin öne çıkan başlıca diğer özellikleri; şiirlerini musammat, yani dörtlük şekline gelebilecek beyitlerle yazması, samimi oluşu ve gönlünden geldiği gibi söylemesi, hitaplar, soru ve cevaplar ile şiirlerine canlılık katması, şiirlerinde dünyadan şikâyet etmekle birlikte hayattan zevk almayı tavsiye etmesi ve insanı yüceltmesi, mevsimlere, günlere ve sayılara, harflerden hareketle insan yüzüne ve vücuduna geniş yer vermesidir: Yüzün âyine-i ehl-i safâdur Sözün bu derdüme her dem devâdur Boyun Tûbâ lebündür âb-ı Kevser Şarâb-ı la’lünüz nutk-ı Hudâdur Kaşun mihrâbına aynun imâmı Kılur min secdeyi bi’llâh revâdur Saçun el-fakru fahridür fakîre Sevâdü’l-vechi fî-dâri’l-bekâdur ... Bugünkü bilgilere göre akis sanatına edebiyatımızda ilk yer veren şair, Nesîmî’dir. Aşağıda matla beyti verilen gazeli baştan sona bu sanatla yazılmıştır. Nûşîn lebinün la’li la’li lebinün nûşîn Şîrin severem cândan cândan severem şîrin Nesîmî de bazen Yunus’tan aldığı bir sesle, Kaygusuz Abdal’ı andıran ve onu müjdeleyen, hatta şathiyeye kaçan bir taraf da görülür: Küllî mekânı gevherin gevhere kân mısın nesin Uşbu sıfât u hüsn ile cân u cihân mısın nesin beyti ile başlayan gazeli buna örnek teşkil eder. O, Bî-vefâsına dünyede umma vefâ Çünki yokdur dünye yokdan ne safâ Rencine düşüp anun çekme cefâ Bulmaz anun hastası hergiz şifâ 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı şeklindeki tuyuğunda da diğer şiirlerinde olduğu gibi kendi inanç ve düşüncesine yer verir. Aslında Hayyâm’dan gelen ve öğüde açılan bu söyleyiş bütün şairlerimizi etkilemiştir. Bu durum yine Hayyâm’dan tercüme olan, Böyledir âdet-i dîrînesi zâlim dehrin Düşme fersûde hayâtın gamına derdine dil Çekme âlâmını beyhûde yere varla yokun Olan oldu olacaksa daha meydânda değil söyleyişine bağlıdır. Türk edebiyatında tuyuğ denince akla önce Kadı Burhaneddin gelir, ancak Nesîmî ile birlikte her iki şairin aynı dönemlerde tuyuğlar yazdıkları gözden uzak tutulmamalıdır. Nesîmî kendi devrinin şairlerinden Ahmedî ile aynı söyleyişte şiirler de yazar ve bu şiirler Ahmed-i Dâî’ye kadar gelir. Böylece nazire edebiyatımızın başlarında yer alır. Zülfüni anber-feşân itmek dilersin itmegil Garet-i dîn kasd-ı cân itmek dilersin itmegil beytiyle başlayan gazeli buna örnektir. Türk edebiyatında Ahmedî, Nesîmî, Ahmed Paşa, Fatih (Avnî), Fuzûlî, Kanunî (Muhibbî), Bâkî, Usûlî, Penâhî, Bağdatlı Rûhî, Nedîm ve Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya kadar çok sayıda şair üzerinde Nesîmî’nin etkisini görmek mümkündür. Kanunî, Nesîmî’nin, Nigârum dilberüm yârüm enîsüm mûnisüm cânum Refîküm hem-demüm ömrüm revânum derde dermânum matlaıyla başlayan gazelini, Celîs-i halvetüm varum habîbüm mâh-ı tâbânum Enîsüm mahremüm varum güzeller şâhı sultânum şeklinde başlayan gazelle tanzir etmiştir. Türk edebiyatını sadece kendi devri ile değil, bütün zamanları ile yaşadığı asra kadar inceden inceye gözlemleyen ve bütün şairleri süzgeçten geçirircesine birbirleri ile karşılaştıran, Türk edebiyatının büyük şairi Ali Şir Nevâî de Nesîmî’yi bütün şairlerden üstün görür. Nevâî, Nesîmî’nin ârif bir şair olduğu belirtir ve zâhir ehlince şiirleri anlaşılamadığından sonunun kötü bir şekilde bittiğine de hayıflanır (Karaağaç, 1997: XVI). Ayrıca Türkmen şairi Andelîb (öl. 1780) ve Çağatay-Özbek şairi Esîrî’nin (öl. 1916) Nesîmî hakkında önemli manzumeleri vardır. Bundan da anlaşıldığı gibi, Türk edebiyatında daha sonra gelen şairlerin pek çoğu üzerinde Nesîmî’nin etkili olduğu görülür. Eserleri: Nesîmî’nin bilinen eserleri, Türkçe ve Farsça Divanları ile Hurufîlikle ilgili olan Mukaddimetü’l-Hakâyık’tır. Türkçe Divan: Divan’ın bilinen en eski nüshası 1469 tarihlidir. Divan’ın 1524 tarihli Kahire nüshasındaki bazı gazellerinde Hüseynî mahlasını kullandığı görülür. Farsça şiirleri bazı yazmalarda Türkçe şiirlerinin arasında yer almıştır. Çeşitli baskıları bulunan Nesîmî Divanı’nın İstanbul’da yapılan baskıları eksik ve yanlıştır. Türkçe Divan’ın en iyi baskısı, Selman Mümtaz Bey tarafından 1926’da yapılmıştır. Divan’ın son yayımını Hüseyin Ayan yapmıştır (2002). Farsça Divan: Bu divanda yer alan şiirler, sayı bakımından Türkçe Divan’a göre daha azdır. Nesîmî, Türkçe Divan’ı kadar çok okunan ve sevilen Farsça Divan’ında da Hurûfî inancını konu alan şiirler yazmıştır. Mesnevî, gazel, tercî’-i bend, müstezâd, rüba’î ve kıt’a nazım şekliyle yazılmış şiirlerin bulunduğu divandaki mesneviler, Türkçe mesneviler gibi uzun değildir. Nesîmî, Türkçe Divan’ında olduğu gibi Farsça Divan’ını da tamamlayamamış, 32 harfli Fars alfabesinden yalnız 14’ü ile kafiyeli şiirler yazabilmiştir. 11 12 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Hurûf-ı mukata’a: Kur’an’da yirmi dokuz surenin başında yer alan ve telaffuz edilen harflere verilen isim; surelerin başında yer alan elif, lam, mim gibi ayrılmış, münferit harfler. Mukaddimetü’l-Hakâyık: Nesîmî, Fazlullah-ı Hurûfî’nin Câvidân-nâme’sini esas alarak yazdığı bu Türkçe mensur eserde, çeşitli dinî konuları harflerle (Hurûfîliğe göre) açıklamaktadır. Bu eserde, Kur’an’daki hurûf-ı mukata’a, abdest, ezan, ikâmet, zekât, oruç, hac, ana babaya iyilik, îmân-ı yakîn gibi konularla ilgili, harflerle rakamlar arasında bağlantılar kurularak yorumlar yapılır. Eserin nüshaları, dil bakımından XIV. yüzyıl özelliği taşır ve üslup itibariyle tercüme bir eser görünümü sergiler. Nesîmî’nin bir gazeli fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün 1. İy dirîgâ kim cihânda yâr ile hemdem-durur Hûblarun fikrinden özge kim bana hemdem-durur 2. İy güneş yüzlü habîb şâd kılgıl sen beni Kim firâkundan bu cân u dil garîk-ı gam-durur 3. Ger inanmazsan ki gamzen yakdı gönlüm şehrini Ben bu feryâdum nedendür dîde kandan nem-durur 4. Va’deyi koy iy gönül gel hoş görelüm bu demi Dünkü geçdi danla gâyet bes bu dem hoş dem-durur 5. Zâhidün mihrâb içinde zikr ü tâ’atdur işi Âşıkun mahbûb öninde çeng ü zîr ü bem-durur 6. Ger disem vardur cihânda sensin iy gönlüm alan Dil senündür cân senündür ten benüm bes nem-durur 7. Bir nazar kılgıl Nesîmî hâline gör kim neçe Sözleri feryâd u nâliş gözleri zemzem-durur Nesîmî’den tuyuğlar I Dalmışam şol bahra kim pâyânı yoh Düşmişem şol rence kim hüsrânı yoh Görmişem şol bedri kim noksânı yoh Bulmışam şol genci kim vîrânı yoh II Bî-vefâ dünyâdan usandı gönül Yok didi dünyâyı yok sandı gönül Düşdi ışkın odına yandı gönül Vahdetün kand-âbına kandı gönül Sultan Ahmed b. Veys XIV. yüzyılda Azerî sahasında yetişen şairlerden biri de Ahmed b. Veys’tir. Irak’ta İlhanlılardan sonra hüküm süren Türk sülalesi Celâyirlilere mensup olan Sultan Ahmed b. Veys, şair ve sanatkâr bir hükümdardır (1382-1410). Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yazmış olan Sultan Ahmed’in Mecmu’atü’n-Nezâir’de bir gazeli bulunmaktadır. Sultan Ahmed’in bu gazelinden usta bir şair olduğu ve Bağdad’da Celâyirlilerin sarayında Türkçenin edebî dil olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Şairin yedi Farsça divandan oluşan bir külliyatı bulunmaktadır. Bu külliyatta yer alan ilk dört divanı üzerine Sadık Armutlu doktora (Erzurum, 1990), beşincisi üzerine ise Nimet Yıldırım yüksek lisans tezi (İstanbul, 1991) hazırlamıştır. Veyis Değirmençay ise altıncı (Erzurum, 2000) ve yedinci divanları yayımlamıştır (Erzurum, 2001). 13 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı Ahmed b. Veys’in bir gazeli fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün 1. Kim ola dün gün işinde fikr ü tedbîr eylemez N’eylesün tedbîr-i bende çün ki takdîr eylemez 2. Hayr u şer nakkâşı bî-çûn yazdı bir levh-i cebîn Âdem oğlı cehd idüp o1 nakşı tağyîr eylemez 3. Âyet-i “nahnu kasemnâ” ma’nisin her kim bilür Yef ’alu’llâh mâ yeşâ bu sırrı tefsîr eylemez 4. Her kime oldı müyesser künc-i genc-i ma’rifet Pâdişâh-ı vakt olupdur hizmet-i mîr eylemez 5. Her kimün kim aklı vardur o1 bilür hâli nedür Bu güni tanlaya koyup anı te’hîr eylemez 6. Ârif oldur hâliyâ işbu ölümlü dünyede Şâhid ü şem’ ü şarâb u sâzı taksîr eylemez 7. Defter-i ömri hisâbı âhir oldı câhilün Bed-ameldür cüz gam-ı bîhûde tevfîr eylemez 8. Dem geçürdi merdüm-i dil-haste-i çeşmüm benüm Cüz sirişk-i lâle-gûn der-nâme tahrîr eylemez 9. Kumrı vü bülbül okır Hak zikrini her dem velî Ahmed ibni Veys okur bu sözi takdîr eylemez XIV. yüzyılda Azerî Türkçesiyle şiirler yazan şairler ve bunların eserleri hakkında kısa bilgi veriniz. XIV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI TÜRK EDEBİYATI Beylikler Döneminde Edebî Durum Anadolu Selçuklu Devleti’nin XIII. yüzyılın ortalarından itibaren giderek zayıflaması ve yüzyılın sonlarına doğru yıkılması üzerine Anadolu’da beyliklerin kuruluşuyla yeni bir dönem başlamıştır. XIII. yüzyılın sonları ile XIV. yüzyılın başlarında Anadolu’da kurulan beyliklerin bazıları şunlardır: Karamanoğulları Beyliği (Konya), Eşrefoğulları Beyliği (Beyşehir), Hamidoğulları Beyliği (Eğridir), Menteşeoğulları Beyliği (Milas, Muğla, Köyceğiz), Germiyanoğulları Beyliği (Kütahya), Sahipataoğulları Beyliği (Afyonkarahisar), Aydınoğulları Beyliği (İzmir ve Aydın çevresi), Saruhanoğulları Beyliği (Manisa), Karesioğulları Beyliği (Balıkesir ve Çanakkale çevresi), Candar (İsfendiyaroğulları) Beyliği (Kastamonu), Pervâneoğulları Beyliği (Sinop), Osmanoğulları (Söğüt). Karaman Bey’in oğlu Mehmed Bey, 1277’de Konya’yı aldığı zaman Farsçaya karşı gösterilen ilgiyi doğru bulmamış; Selçuklu Devleti divanında alınan kararı okuyarak devlet işlerinde, sarayda, çarşı ve pazarda Türkçeden başka dil kullanılmamasını ilan etmiştir. XIII. yüzyılın sonlarında kurulan Osmanoğulları Beyliği, XIV. yüzyılda bir yandan Bizans topraklarını alıp Balkanlara geçmiş, öte yandan diğer beylikleri ortadan kaldırarak Anadolu’da hâkim duruma gelmiştir. Böylece geleceğin Osmanlı İmparatorluğu’na dönüşecek olan devlet, daha kuruluş dönemlerinden itibaren hızla genişlemeye başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin gelişip büyümesi XIV. yüzyıl boyunca devam eder. Bu yüzyılda devlet sınırları, doğuda Trabzon Rum İmparatorluğu ile Timur Devleti’ne, güneydoğuda Memlûk (Kölemen) Devleti’ne dayanır. Batıda ise Eflak Prensliği ile Sırp Krallığı’nı da içine alan bir genişliğe ulaşır. Osmanlılara katılmayan beylikler ise, genellikle itaatkâr bir durum sergilemişlerdir. Anadolu’da ve Rumeli’de elde edilen topraklara sistemli bir şekilde Türklerin yerleşmesi sağlanır. Böylece Türkçenin konuşulduğu alan da genişler. 2 14 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XIII. yüzyılda Anadolu’da yerleşen tasavvuf, XIV. yüzyılda Mevlevîlik, Âhilik, Babaîlik, Hurûfîlik gibi inanç ve tarikatların mensupları arasında gelişerek devam etmiştir. Sultan Veled’in sistemleştirdiği Mevlevîlik, Mevlânâ’nın torunu Ulu Ârif Çelebi (öl. 1319)’nin Anadolu’nun çeşitli yerlerinde açtığı tekkeler ve Türk beylerinin de tarikata girmelerini sağlamasıyla XIV. yüzyılda hızla yayılmıştır. Başka tarikat mensuplarının da Mevlânâ’ya saygı duymalarından dolayı Mevlevîlik büyük ilgi görmüştür. Bu yüzyılda Mevlevîliğin yanında Âhilik ve Fütüvvet teşkilatının da özellikle toplum hayatında düzenin sağlanmasında ve ticaret hayatının düzenlenmesinde büyük rolü olmuştur. XIV. yüzyılda yaşanan siyasî olaylara bağlı olarak Türk edebiyatında da önemli gelişmeler görülür. Bu dönemde, Anadolu beylerinin Türkçeye ve Türkçe eserlere değer vermelerinin yanında şairlerin tasavvufî inançları halka ulaştırabilmek için Türkçe yazmak zorunda kalmalarından dolayı manzum ve mensur çok sayıda Türkçe eser yazılmıştır. Arapça ve Farsça bilmeyen Türk beyleri, çevrelerinde toplayıp korudukları şair ve yazarları, Türkçe eserler vermeye, çeviriler yapmaya teşvik etmişlerdir. Bunun sonucunda çok okunan Kur’an surelerinin açıklamalı çevirileri yapılmış; peygamber kıssaları, velilerin menkıbeleri, nasihatnâmeler vb. konularda tanınmış Arapça ve Farsça eserler Türkçeye çevrilmiş, tıp, baytarlık, avcılık, kıymetli taşların özellikleri ve rüya tabirleri gibi çeşitli konulara ait günlük hayatta ihtiyaç duyulan eserlerin çevirileri yapılmış, telif eserler meydana getirilmiştir. Bu dönemde yazılan eserlerde Arapça, Farsça kelime ve terkipler bulunsa da bunların Türkçeye göre oranı çok azdır. Şair ve yazarlar, beylerin de istekleri doğrultusunda sade bir dil kullanmışlardır. Bu dönemde dinî, destanî, manzum ve mensur eserler, Hz. Muhammed’in mucizelerini konu alan çoğu manzum hikâyeler, tasavvufî ve romantik mesneviler, divanlar, Kelile ve Dimne, Marzuban-nâme gibi öğretici hayvan hikâyeleri ile Kabus-nâme gibi nasihat kitaplarında olduğu üzere çeşitli tür ve konularda yazılmış eserlerde Türkçe iyice işlenmiş, böylelikle edebî dil olarak Farsçanın ve Arapçanın önüne geçmiştir. XIII. yüzyılda Anadolu’daki fikir ve sanat merkezi olan Konya, XIV. yüzyılda da bu özelliğini devam ettirir. XIV. yüzyılın ikinci yarısında Germiyan Beyi Süleyman Şah’ın şair ve yazarlara verdiği değer Kütahya’yı bir kültür merkezi haline getirmiştir. Ahmedî, Şeyhoğlu Mustafa, Ahmed-i Dâî (öl. 1421) gibi şairler, onun kurduğu meclislerin ortaya çıkardığı şair ve yazarlardır. XIV. yüzyılda çeşitli Anadolu beyliklerinde yazıldığı bilinen Türkçe eserlerin bir kısmı şunlardır: Germiyanoğullar Beyliği: Mehmed Bey oğlu Süleyman Şah’ın emriyle Kâbus-nâme ve Marzuban-nâme Türkçeye çevrilmiştir. Menteşeoğulları Beyliği: Menteşe emiri Mehmed Bey’in oğlu Mahmud Çelebi adına avcılığa dair Bâz-nâme isminde Farsçadan Türkçeye çevrilmiş eser ile İlyas Bey adına yazılmış tıpla ilgili İlyasiyye isimli bir kitap bulunmaktadır. İnançoğulları (Denizli-Lâdik) Beyliği: Murad Arslan Bey adına yazılmış Fâtiha ve İhlâs Tefsirleri ile Murad Arslan Bey oğlu İshak Bey adına yazılmış bir Tebâreke Tefsiri vardır. Aydınoğulları Beyliği: Aydınoğulları’nın da şairlere gösterdiği yakınlığı ayrıca belirtmek gerekir. Hoca Mesud başta olmak üzere Hüsrev ü Şîrîn adlı eseri Nizâmî’den Anadolu sahasında ilk tercüme eden Fahrî ile Ahmedî bu bölgede yetişen şairlerin başında gelirler. Ayrıca Arapça Ârâyisü’l-Mecâlis adlı peygamberler tarihi ile Kitâb-ı Tuhfe-i Mübârizî isimli tıp kitabı ve Farsça Tezkiretü’l-Evliyâ adlı kitaplar Mehmed Bey adına Türkçeye çevrilmiştir. Kul Mesud, Aydınoğlu Umur Bey’in (1340-1348) emriyle Kelile ve Dimne’yi 1360’da Türkçeye çevirmiştir. Celâleddîn Hızır (Hacı Paşa) da Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-A’lâm isimli tıpla ilgili eserini Aydınoğlu İsa Bey adına yazmıştır. Ayrıca İshak bin Murad’ın Edviye-i Müfrede’si ile İbn-i Baytar’ın Kitâbü’l-Câmi’ fi’l-Edviyetü’l-Müfrede adlı eserinin bilinmeyen bir şahıs tarafından Müfredât-ı İbn-i Baytar Tercümesi adıyla yapılan çevirisi 15 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı de Umur Bey adına sade bir Türkçe ile yazılan bilimsel eserlerdir. İshak b. Murad tarafından 1376-77 tarihinde kaleme alınan ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye, bu yüzyılda Oğuz Türkçesinin grameri hakkında yazılmış en eski kaynaklardan biridir. Arapçanın gramerini öğretmek amacıyla yazılan eserde, Türkçe kelimelere, cümle örneklerine ve dönemin gramer yapısıyla ilgili bilgilere de yer verilmiştir. Anadolu merkezli Batı Türkçesinin ilk sözlüklerinden biri olan bu eser, içerisinde bazı nadir Türkçe kelimeler bulunduğu için oldukça önemlidir. Saruhanoğulları Beyliği: Nâsır-ı Tûsî’nin Bah-nâme-i Şâhî isimli eseri Sultan Yakub bin Devlet adına Türkçeye tercüme edilmiştir. Candar (İsfendiyaroğulları) Beyliği: Cevâhirü’l-Esdâf isimli Kur’an tefsiri, İsfendiyar Bey’in emriyle oğlu İbrahim Bey’in okuması için yazılmıştır. Celâlüddîn Bayezid adına 1362’de Maktel-i Hüseyin tercüme edilmiştir. Kadı Burhaneddin Ahmed ise hem bir hükümdar hem de divan sahibi bir şair olarak ilmi ve şiiri gönlünde hisseder ve Türk edebiyatında XVI. yüzyıla kadar gelen zamanda en büyük divanı yazar. XIV. yüzyılda en fazla eser, Osmanoğulları sahasında yazılmıştır. Osmanlı sarayının ve saray hayatının edebî bir merkez haline gelmesi, Orhan Bey zamanında kurulan ilk Osmanlı medresesi ile başlar ve Yıldırım Bayezid devrinde oluşumunu tamamlar. Bundan dolayı da Yıldırım Bayezid devrinden itibaren Anadolu’da Türkçe yazılan edebî eserlerin sayısında birdenbire ortaya çıkan bir artış göze çarpar. Osmanlı Devleti’nde şair ve yazarları etrafına toplayan, meclisler kuran ilk şahıs Yıldırım Bayezid’in en büyük oğlu Emir Süleyman’dır (öl. 1411). Türk şiiri, Emir Süleyman sayesinde büyük mesafe katetmiştir. Onun şairlere gösterdiği yakınlık ve sıcaklık bu devirde başka bir idareci tarafından gösterilmemiştir. Mehmed, 1398 yılında yazdığı 8702 beyti bulan Işk-nâme adlı mesnevisini bu şehzadeye sunmuştur. Emir Süleyman Ankara savaşından sonra devletteki idarî boşluğu da dolduran şehzadedir. Onun 1411 yılında Edirne civarında ölümü, etrafındaki şairleri yasa boğmuş Ahmedî ve Ahmed-i Dâî gibi şairler Emir Süleyman için ağlamışlar ve ona mersiyeler yazmışlardır. Bu açıdan bakılınca Türk mersiye edebiyatının da başında Emir Süleyman ile ona candan bağlı olan bu şairleri görürüz. XIV. yüzyılda Türkçenin resmî, ilmî ve edebî dil olma yolunda Arapça ve Farsça ile mücadelesi devam eder. Türkçe, I. Murad devrinden itibaren devlet dili olarak ağırlık kazanır. Bu yüzyıl Anadolu şairleri üzerinde İran şairlerinden Firdevsî’nin, Nizâmî’nin, Sa’dî’nin, Ferîdüddîn-i Attâr’ın, Selmân-ı Sâvecî’nin, Kemâl-i Hûcendî’nin ve eserlerini Farsça yazan Türk şair Mevlânâ’nın büyük etkileri olduğu gibi bu dönemde, Farsçadan Türkçeye tercüme edilen eserler büyük ilgi görürler. XIV. yüzyılda beylikler döneminde edebî durum hakkında kısa bilgi veriniz. XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatının Genel Özellikleri Türk edebiyatı XIV. yüzyılda bir önceki yüzyıla göre daha çok gelişmiş, bu dönemde yazar ve şair sayısı artmış, manzum ve mensur çok sayıda eser yazılmıştır. Türkçe, bu yüzyılda saray ve ordunun yanı sıra yüksek memurların da dili olmuş ve Anadolu’da edebiyat dili hâline gelmiştir. XIII. yüzyılda doğan ve yetişen ancak, asıl verimli zamanlarını XIV. yüzyılın başlarında geçiren Yunus Emre (d. 1240-1), Gülşehrî (d. 1240) ve Âşık Paşa (d. 1272) Türk edebiyatının büyük şairleridir. Türkçe eser vermeyi şuurlu bir şekilde isteyen ve bunu gerçekleştirmeye çalışan bu şâirler, Anadolu’da bir millî edebiyat çağının açılmasını sağlamışlardır. Bu şairler içinde ilk Türkçe eser veren Yunus Emre’dir. Mevlânâ, Ahmed Fakîh, Sultan Veled ve Hoca Dehhânî gibi XIII. yüzyıl şairleri ise yazmış oldukları az sayıdaki Türk- 3 16 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı çe şiirlerle bunlardan önce bir hazırlık devresini ortaya koymuşlardır. Yunus Emre’nin ise hem bu dönem şairleri hem de daha sonra gelen şairler üzerinde açık ve belirgin bir etkisi görülür. XIV. yüzyılda Anadolu’da, Karahanlı dönemi edebiyatı ile Arap ve Fars edebiyatlarına bağlı ve bu edebiyatlardan faydalanılarak eserler yazıldığı görülür. Karahanlı dönemi eserlerini örnek alanların başında Âşık Paşa ile Yunus Emre gelir. Yusuf Has Hâcib’den etkilenen Âşık Paşa, Garib-nâme’yi yazarken Kutadgu Bilig’ten önemli ölçüde faydalanmıştır. Her iki eserin ortak yanlarından biri de gözleme dayanmalarıdır. Ayrıca Âşık Paşa, Garib-nâme’de hikmete yer vermesinden dolayı Türk edebiyatında hikemî şiirin başında yer alır. Yunus, hem Ahmed-i Yesevî’ye hem Yusuf Has Hâcib’e bağlıdır. Bu grupta yer alan öteki şair ve yazarlar ise Kadı Burhaneddin ile edebiyatımızda ilk menkıbe yazan Elvan Çelebi’dir. Gülşehrî ve Hoca Mesud, Fars edebiyatının etkisinde eser verirler. Ancak edebiyatımızda ilk manzum hikâye yazan Gülşehrî’nin yerli özelliği de vardır. Bazı hikâyelerinde Fars edebiyatının mübalağalarına da yer veren ve alaylı bir dil kullanan Gülşehrî, edebiyatımızda İran kahramanlarına en geniş şekilde yer veren ilk şairdir. O, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden hikâyeler tercüme ve şerh etmekle hem Mesnevî hikâyelerinin ilk çeviricisi ve Türk şerh edebiyatının öncüsü, hem de Türk tercüme edebiyatının ilk temsilcisi olmuştur. Hoca Mesud da, Süheyl ü Nevbahâr ve Ferheng-nâme-i Sa’dî adlı eserleri ile Gülşehrî’yi takip etmiştir. Kutb ve Fahrî ise, biri doğuda biri batıda Nizâmî’nin Hüsrev ü Şîrîn adlı eserini tercüme eden şairlerdir. Eserlerinde Fars edebiyatının etkisi görülen Ahmedî, kısmen de olsa Arap edebiyatından yararlanmıştır. Ancak asıl Arap edebiyatına yönelen şair ve yazarımız ise, Erzurumlu Mustafa Darîr’dir. Yûsuf u Zelîhâ adlı mesnevisi, Sîretü’n-Nebî adındaki büyük siyeri ve Yüz Hadis Tercümesi Arap edebiyatı kaynaklı eserleridir. XIV. yüzyılda Anadolu’da gazel ve kaside nazım şeklinde bir gelişme vardır, ancak mesnevi nazım şekli daha çok ilgi görmüştür. Bu yüzyılda, telif ve tercüme din dışı (lâ-dîni, profan) eserlerde XIII. yüzyıla göre büyük bir gelişme görülse de, dinî-tasavvufî eserler daha fazladır. Bu tür eserlerden Mantıku’t-Tayr ve Garib-nâme, hem yazıldıkları yüzyılda hem de daha sonraki dönemlerde yazılan eserlerin en hacimli örnekleridir. Daha sonraki dönemlerde dinî-tasavvufî çok sayıda mesnevi yazılmış olsa da tasavvufu anlatan bu büyüklükte başka eser yazılmamıştır. Bir süre sonra bu tür mesnevilere Yûsuf u Züleyhâ, Süheyl ü Nevbahâr, Hüsrev ü Şîrîn, Cemşîd ü Hurşîd ve Hurşîd-nâme gibi romantik eserler de eklenecektir. Ayrıca bu yüzyılda yazılan eserler arasında yer alan Dâstân-ı Geyik, Dâstân-ı Ejderha, Dâstân-ı Kesikbaş gibi peygamber mucizeleri ile ilgili dinî hikâyeler halk arasında büyük ilgi görmüş ve çok okunmuştur. Bu açıklamalardan da anlaşıldığı gibi XIV. yüzyılda yeni bir şekil, yeni bir heyecan ve ruhla meydana getirilen eserlerin çoğunu, dinî-ahlâkî mesneviler oluşturur. Bu eserlerin büyük bir kısmının Anadolu insanını âdeta yeniden yoğurup şekillendiren çalışmalar olduğu görülmektedir. Bu yüzyılda Rumelinin fethi sırasında Türkler arasında hakim olan din ve kahramanlık hisleri, -Anadolu’nun fethedildiği dönemlerde olduğu gibi- dinî-tasavvufî eserlerin yazılmasına ve çoğalmasına zemin hazırlamıştır. XIV. yüzyıl şairleri Türkçeyi ustaca kullanırlar. Hemen hepsi, açık ve anlaşılır bir Türkçe ile yazarlar. Ancak bu yüzyılda yaygın olarak görülen tercümeciliğin de etkisiyle Türkçeye yabancı kelimeler ile bazı yabancı dilbilgisi kuralları girmiştir. Yüzyılın sonlarına doğru daha da artan bu eğilim sebebiyle dilde dikkati çeken bir bozulma görülür. Eserlerinde Arapça ve Farsça tamlamaları ölçülü ve az kullanan bu yüzyıl şairleri, şiirlerinde iktibaslara da yer vermişlerdir. Nesîmî, en çok iktibas (=alıntı) yapan ancak, iktibasları Türkçe ile en iyi şekilde kaynaştırabilen ve okuyucuya bu durumu fark ettirmeyen usta bir şairdir. Âşık Paşa ise özellikle eserinin bab (=bölüm) başlıklarını Kur’an-ı Kerim’den aldı- 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı ğı ayetlere ayırır. Anlattıkları bir noktada âyetlerin tefsiri gibi günlük hayata yönelik olan Âşık Paşa, tabiatı, hadiseleri ve varlıkları gözlemleyerek şiire aktaran şairdir. XIV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI ŞAİR VE YAZARLARI I Yunus Emre Yunus Emre’nin hayatına ait kesin bilgiler çok azdır. Onun doğduğu, yaşadığı yer ve hayatı hakkında söylenen menkıbeler ile çeşitli yerlerde onun için yapılmış makamlar ve mezarlar, bu büyük şairin mezarının bulunduğu yeri de belirsiz hale getirmiştir. Kendi kurduğu Yunus mektebine mensup şairlerin şiirlerinin onunkilere karışması da Yunus’un kimliğinin belirlenmesinde karışıklıklara sebep olmuştur. Yunus Emre’den sonra yaşayan Miskîn Yunus, Âşık Yunus, Dervîş Yunus gibi daha başka adlarla anılan veya Yunus adını taşıyan şairler onun hayatı gibi şiirlerini de gölgelemiştir. Yunus Emre, eserlerindeki bilgilere göre Anadolu’da birçok yeri gezmiş, Halep’e, Şam’a, “yukarı iller” dediği Azerbaycan’a kadar gitmiş, Konya’da Mevlânâ’nın meclisinde bulunmuştur. O, şiirlerinde Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Ahmed Fakîh, Saltuk, Barak, Tapduk Emre ve Molla Kasım’dan bahseder. Saltuk ve Barak hariç bunların hepsi XIII. ve XIV. yüzyılda yaşayan kimselerdir. Yunus Emre, Adnan Sadık Erzi’nin Bayezid Devlet Kütüphanesi’nde bulunan bir mecmuada tespit ettiği bilgilere göre, h. 720/m. 1320 tarihinde 82 yaşında ölmüştür. Bu duruma göre, 1240 yıllarında II. Gıyaseddin Keyhusrev zamanında doğduğu tahmin edilen Yunus Emre, yaşlılık yıllarını son Selçuklu sultanı V. Kılıçarslan (1310-1318) ile Osmanlı Devletinin kurucusu Osman Bey (1300-1322) zamanında geçirmiştir. XV. yüzyılda yazıya geçirilen Hacı Bektaş-ı Velî Velâyet-nâmesi’nde, XVI. yüzyılda yazılan Taşköprülüzade’nin Şakâyık-ı Nu’maniyye’sinde ve Lâmi’î’nin Nefehatu’l-Üns’ünde Yunus Emre’nin, Tapduk’un dervişi olduğu, uzun yıllar şeyhine hizmet ettikten sonra Sakarya havzasında bulunan Sarıköy’de yaptırdığı zaviyesinde bir süre halkı irşat ettikten sonra öldüğü ifade edilir. Hacı Bektaş-ı Velî Velâyet-nâmesi’nde Yunus Emre ile şeyhi Tapduk Emre Bektaşî olarak gösterilir. Ancak Yunus Emre, şiirlerinde Tapduk Emre’ye bağlılığını sık sık belirttiği, Mevlânâ’nın, Ahmed Fakîh’in, Seyyid Necmüddîn, Geyikli Hasan vb. şahısların adlarını andığı halde Hacı Bektaş-ı Velî’den hiç söz etmemiştir. Yunus’un şiirlerinde Bektaşî olduğunu gösteren herhangi bir unsur da bulunmaktadır. Yunus Emre ile ilgili çalışma yapanların da onun doğduğu ve yaşadığı yer konusunda farklı görüşleri bulunmaktadır. Cahit Öztelli ve İbrahim Hakkı Konyalı Yunus Emre’nin Karamanlı olduğu, Fuad Köprülü ise Sivrihisar yöresinde veya Bolu’ya ait Sakarya suyu çevresindeki köylerden birinde yetiştiği, Abdülbaki Gölpınarlı ve Faruk Kadri Timurtaş ise şairin Sarıköy’de yaşadığı ve orada vefat ettiği görüşündedir. Şahabeddin Tekindağ’ın ileri sürdüğü dördüncü bir görüşe göre, Yunus’un Konya ile Kayseri arasındaki illerden birinde yaşamış olma ihtimali vardır. Biz de, eldeki verilerin ve menkıbelerin ışığında Yunus’un Aksaray ve Kırşehir illerine yakın bir yerden olduğu kanaatindeyiz. Çünkü Hacı Bektaş’ın bulunduğu Suluca Karahöyük ve Tapduk Emre’nin yattığı yer buralardadır. Yunus’u da bu yerlerde aramak gerekir. Ayrıca Türkçenin o devirde Yunus hayatta iken yazılan büyük eserleri olan Mantıku’t-Tayr ve Garib-nâme de bu bölgede yazılmış eserlerdir. Yunus Emre, adı ve şöhreti Türk halkı arasında çok yaygın bir şairdir ve onun şiirleri bugün bile sevilerek okunmaktadır. Mevlânâ’nın onun için, “ilâhî konaklardan geçerken her çıktığım menzilde Yunus’un izini gördüm” demesi şairin halk arasındaki değerini göstermesi bakımından önemlidir. Eğirdir, Bursa, Keçiborlu, Emre Köyü, Aksaray, Karaman ve Erzurum’un Dutçu köyü gibi Anadolu’nun pek çok yerinde onun adına makamlar (=anıt-mezarlar) yapılmış, başka Yunus’lara ait olan mezarlar da bu şaire ait kabul edilmiştir. 17 18 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Yunus Emre’nin eserlerine göre, Arapçayı ve Farsçayı bildiği, dört kitabı (Tevrat, Zebur, İncil, Kur’an) okuduğu, ayetlerden, hadislerden iktibaslar yapacak derecede sağlam bir İslamî kültüre sahip olduğu anlaşılmaktadır. O, Konya medreselerinde öğrenim görmüş, Ahmed Fakîh ve Mevlânâ gibi şahsiyetlerin bulunduğu meclis ve eğitim yerlerinde yetişmiştir. Bu durumu aşağıdaki beyitlerinde görüldüğü gibi kendisi de açıkça belirtmiştir: Mevlânâ Hudâvendigâr bize nazar kılalı Anun görklü nazarı gönlümüz aynasıdır … Fakîh Ahmed Kutbuddîn Seyyid Sultân Necmüddîn Mevlânâ Celâlüddîn ol kutb-ı cihân kanı Yunus Emre’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: XIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIV. yüzyılın başlarında yaşamış olan Yunus Emre, XIII. yüzyılda Anadolu’da gelişmeye başlayan tasavvufî halk edebiyatının en önemli kaynağı ve temsilcisidir. Sonraki yüzyıllarda yetişen çok sayıda şair, Yunus Emre’den etkilenmiştir. XIV. yüzyılda Said Emre ile Kaygusuz Abdal’da, XV. yüzyılda Eşrefoğlu, XVI. yüzyılda Ümmî Sinan ve XVII. yüzyılda Niyâzî-i Mısrî gibi tanınmış birçok şairde Yunus’un etkisi açıkça görülür. Şiirlerini aruz ve hece vezni ile yazan Yunus Emre, çoğu zaman aruz vezninin mısra ortasından ikiye bölünebilen kalıplarını kullanarak beyitlere dörtlük şeklinde yazılabilme özelliği vermiş ve böylece şiirlerinde ahenk sağlamıştır. Aruzla yazdığı şiirlerinde bazı mısraların hece vezni ile yazıldığı görülür ki, bunlar Yunus Emre’nin halk şiirinin vezin ve ahengine aruzdan daha yakın olduğunu gösterir. Yunus Emre, yaşadığı ilâhî aşkın heyecanını şiirlerinde terennüm eden bir derviş; şeriata (=İslam’a) bağlı, tarikat yoluyla marifete ulaşmış, hakikatin nuru ile ruhunu arıtmış kâmil (=olgun) bir insandır. Duygu ve düşüncelerini sade ve samimî bir dille ifade edebilen lirik bir şair olan Yunus, yaşadığı yüzyılda Türkçenin de ifade gücü yüksek bir dil olduğunu başarıyla ortaya koymuştur. Yunus Emre, aradan geçen yüzlerce yıla rağmen canlılığını ve güzelliğini kaybetmeyen şiirleriyle Türk edebiyatının en büyük şairlerinden biridir. Türk şiirine “nefes” adını veren Yunus’un şiirleri, okuyucuya birdenbire açılmayan, cezbeyle söylenmiş şiirler olup gönülleri, aniden parlayan bir ışık gibi aydınlatıp kaybolur. Yunus Emre’nin şiirlerinde başta aşk olmak üzere, âşık ve halleri, gönül, gönlün içinde bulunduğu durumlar, gönül yıkmama, dünya ve dünya hayatı, hayatın geçiciliği, insanlara iyi gözle bakma, nefis, nefis terbiyesi, toplumda aksayan yönlerin eleştirisi, tevazu, sabır, cömertlik, zamanı iyi değerlendirme, gerçek sevgili için çalışma ve yaşama, ölmeden önce dünyada hesap verme ve ölüm gibi pek çok konu yer almıştır. Yunus, insanlara bu şekilde öğüt verirken Ahmed-i Yesevî’den, Süleyman Bakırganî’den, Edib Ahmed’den ve Yusuf Has Hacib’den faydalanır, onları özetleyip kendi dünyasına açılarak şiirlerini söyler. Şiirlerinde büyük bir yer tutan aşk, ona göre bir varlığa sevgi duymaktır. Yunus’un aşkı, ilâhî (=gerçek) aşk, yani Allah aşkıdır. Gerçek âşık olmak için ise büyük fedakarlıklar yapmak gerekir. Şiirlerinde Peygamber aşkı ve dostluğunu da dile getiren Yunus, aşağıda matla beyti verilen şiiri ile gazel tarzında na’t türünün de edebiyatımızdaki ilk temsilcisidir. Işkun ile âşıklar yansun yâ Resûlallâh İçüp ışkın şarâbın kansun yâ Resûlallâh Onda bitmez tükenmez bir bakış, çağlayan bir gönül ve o gönle bağlı olarak söyleyen bir dil vardır. Yunus’un anlamın kapalı olduğu bazı şiirleri, şathiye özelliği gösterir. Aslında Yunus’un anlaşılır gibi görülen çok sayıdaki şiirinde de aynı durum vardır. 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı Şathiye: Anlamı kapalı, anlaşılması şerhe muhtaç şiir demektir. Zâhirde saçma görülen, fakat şerh ve tahlil edildiği zaman anlamlı olduğu anlaşılan manzumelere verilen isimdir. Yunus’un aşağıdaki iki beyiti alınan şiiri şathiyenin tanınmış örneklerindendir: Çıkdum erik dalına anda yidüm üzümi Bostan issi kakıyup dir ne yirsin kozumı Kerpiç koydum kazana poyraz-ıla kaynatdum Nedür diyü sorana bandum virdüm özini Türkçeyi gönül dili haline getiren şair, tasavvufu en ince şekilde anlatarak milletin tercümanı olur. Risâletü’n-Nushiyye’de ele aldığı konular Divan’ında da işlenir. Şairin Divan’ı, Risâletü’n-Nushiyye’nin geniş bir açılımı gibidir. Ancak Divan’ındaki dili çok incedir. O, düşüncelerini belli bir seviyede bulunan, kültürlü kimselere anlatır. Bunun için Risâletü’nNushiyye dışındaki şiirlerinde de peygamberlere, tanınmış mutasavvıflara, Attâr’ın ve Mevlânâ’nın eserlerindeki hikayelere yer yer telmihlere başvurur. Bu yönü ile edebiyatımızda telmihle anlatımda ön sırada yer alan ilk şair Yunus Emre’dir. Onunla aynı zamanda yaşayan şairlerden Gülşehrî ve Âşık Paşa da bu yönden Yunus’u takip ederler. Eserleri: Risâletü’n-Nushiyye isimli ahlâkî bir mesnevisi ve Divan’ı olmak üzere iki eseri bulunan Yunus Emre, Türk edebiyatında hem Türkçe mesnevisi ve divanı olan ilk şair hem de Anadolu’da başlayan Türk edebiyatında ilk Türkçe divan sahibi olan şairdir. 1. Risâletü’n-Nushiyye: Küçük bir öğüt kitabı olan bu eser, 1307’de yazılmış tasavvufî ve ahlâkî bir mesnevidir. Mesnevinin başında fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmış on üç beyitten meydana gelen bir manzumeden sonra kısa bir düz yazı yer alır. Bundan sonraki bölümü mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezni ile yazılmış olan eser, yazma nüshaya göre 562, matbuya göre 623 beyittir. Risâletü’n-Nushiyye, divan yazmalarının ve baskılarının da başına konmuştur. Risâletü’n-Nushiyye’nin, Pâdişâhun hikmeti gör n’eyledi Od u su toprag u yile söyledi şeklindeki daha ilk beytinden itibaren eserde, yaratılışın aslı olan dört ana unsurdan bahsedilir ve insan vücudu anlatılır. Sonra akıl, nefis, can ve gönüle yer verir. Yunus bu eserinde, iyi-kötü, akıl-nefis, cömetlik-cimrilik, sabır-acelecilik, doğruluk-eğrilik, alçak gönüllük-kibir gibi zıtlıkları ele alır ve böylece anlatımına bir çekicilik getirir. Yer yer iyi ve kötü hallerden bahsederek örnekler verir. Eserde iyiler aklın, kötüler de nefsin yardımcıları ve askerleri olarak gösterilir. Yunus bu durumu baştan sona kadar paralel bir şekilde ele alıp anlatmıştır. Yunus Emre, Risâletü’n-Nushiyye’de yer alan, Cümleler toğrudur sen toğru isen Toğrulık bulunmaz sen eğri isen şeklindeki her zaman geçerli olan özdeyişini, asırlar ötesinden günümüze göndermiştir. Yunus Emre, bir öğüt kitabı olan Risâletü’n-Nushiyye’sinde bütün iyilikleri ve kötülükleri saymış, insanı yücelten ve alçaltan ne varsa anlatmış ve insan olmanın yolunu göstermiştir. Bunu yaparken peygamberlerin hayatlarından örnekler de vermiş, cimrilik, haset, kibir, öfke, gaflet, dünya sevgisi, kin, gıybet ve dedikodunun insanı felakete sürüklediğini belirterek bunların aşağılık ve insanı küçük düşüren şeyler olduğunu vurgulamıştır. İnsanın yücelmesi için bunları terk edip kendini bilip tanıması gerekir. Eserini zıtlıkları ele alıp anlatarak çekici hale getiren Yunus, kibrin karşısına tevazuu (=alçakgönüllülük), nefsin karşısına da aklı koyar. 19 20 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Yunus’un Risâletü’n-Nushiyye’de kullandığı dil, Divan’ındaki şiirlerine göre daha durgundur. Divan’ı gönle, bu eseri ise akla hitap eder. Divan’ındaki şiirlerinde daha çok coşkunluk hâkimken Risâletü’n-Nushiyye’deki beyitleri canı ve gönlü ferahlatan sözler olarak karşımıza çıkar. Anlaşılırlık yönünden Risâletü’n-Nushiyye daha açıktır. Bu durum Divan’ındaki bazı şiirlerinde de görülür. 2. Divan: Yunus Emre’nin ikinci eseridir. Daha çok gönül coşkunluğu ile yazdığı cezbe şiirleri ile aklın ötesine geçen ve gönül dünyasına açılan manzumelerden meydana gelmiştir. Ona yakın nüshası bulunan Divan’ın bazı nüshaları ise, mecmualar arasındadır. Millet Kütüphanesi’ndeki nüsha, eldeki en iyi nüshadır.Yunus’u ilk keşfeden Fuad Köprülü, Divan’ını ilk yayımlayan ise, Burhan Ümit Toprak’tır (1933-34). Âşık Paşa’dan ve Said Emre’den itibaren birçok şairin ve başka Yunus’ların şiirleri Yunus Emre’nin şiirleriyle karıştırıldığı için Divan’ındaki şiirlerin sayısı zamanla artmıştır. Abdülbaki Gölpınarlı, üç cilt halinde yayımladığı Divan’da (I-II. cilt birlikte 1943’te, III. cilt 1948’de) yazmaları karşılaştırarak Yunus Emre’ye ait olanlar ile başka Yunus’ların şiirlerini birbirinden ayırmıştır. Gölpınarlı’nın yayımladığı Divan’da Yunus Emre’ye ait 356 şiir vardır. Bu şiirlerin 287’si hece, 69’u da aruz vezniyle yazılmıştır. Bunlardan başka Cahit Öztelli (1971), Faruk K. Timurtaş (1980) ve Mustafa Tatçı (2005) gibi araştırmacılar da Yunus’un şiirlerini yayımlamışlardır. Her yayında şiir sayısında farklılık görülür. Faruk Timurtaş yayımladığı eserde 326 şiire yer verirken, Tatçı bu sayıyı 415’e çıkarmıştır. Yunus Emre’den gazeller Gazel I 1. Bir şâha kul olmak gerek hergiz ma’zul olmaz ola Bir işik yastanmak gerek kimse elden almaz ola 2. Bir kuş olup uçmak gerek bir kenara geçmek gerek Bir şerbetden içmek gerek içenler ayılmaz ola 3. Çevik bahrî olmak gerek bir denize talmak gerek Bir gevher çıkarmak gerek hîç sarraflar bilmez ola 4. Bir bagçaya girmek gerek hoş teferrüc kılmak gerek Bir güli yıylamak gerek hergiz ol gül solmaz ola 5. Kişi âşık olmak gerek ma’şûkayı bulmak gerek Işk odına yanmak gerek ayruk oda yanmak ola 6. Yûnus imdi var dek otur yüzüni hazrete götür Özün gibi bir er getür hîç cihâna gelmez ola Gazel II 1. Çıkdum erik dalına anda yidüm üzümi Bostan issi kakıyup dir ne yirsin kozumı 2. Kerpiç koydum kazana poyraz-ıla kaynatdum Nedür diyü sorana bandum virdüm özini 3. İplik virdüm çulhaya sarup yumak itmemiş Becid becid ısmarlar gelsün alsun bezini 4. Bir serçenün kanadın kırk katıra yükledüm Çift dahı çekemedi şöyle kaldı kazanı 5. Bir sinek bir kartalı salladı urdı yire Yalan degül gerçekdür ben de gördüm tozını 6. Bir küt ile güreşdüm elsüz ayagum aldı Güreşüp basamadum köyindürdi özümi 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı 7. Kaf tagından bir taşı şöyle atdılar bana Öglelik yola düşdi bozayazdı yüzümi 8. Balık kavaga çıkmış zift turşusın yimege Leylek koduk togurmış baka şunun sözini 9. Gözsüze fısıldadum sagır sözüm işitmiş Dilsüz çagırup söyler dilümdeki sözümi 10. Bir öküz bogazladum kakıldum sere kodum Öküz issi geldi eydür bogazladun kazumı 11. Bundan da kurtılmadum n’idesini bilmedüm Bir çerçi geldi eydür kanı aldun gözgümi 12. Tospagaya sataşdum gözsüz sepek yoldaşı Sordum sefer kancaru Kayseri’ye azimi 13. Yûnus bir söz söyledün hiçbir söze benzemez Münâfıklar elinden örter ma’nî yüzini Gülşehrî Hayatı hakkında çok az bilgi bulunan Gülşehrî, XIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIV. yüzyılın ilk yarısında Kırşehir’de yaşamıştır. Felek-nâme ve Mantıku’t-Tayr adlı eserlerinde bazı bilgiler bulunsa da bunlar açık ve belirgin değildir. 1250 yıllarında doğduğu tahmin edilen şair, Felek-nâme ve Mantıku’t-Tayr adlı eserlerinde Gülşehrî mahlasını kullanır. Mantıku’t-Tayr’daki, Aç Süleymân gözüni kim göresin Şâhidün bir dîv ü terkin urasın ... İy Süleymân şol kopuzun kılını Bur kim ögrenlüm bu kuşlar dilini beyitlere göre şairin asıl adının Süleyman olduğu anlaşılmaktadır. Kırşehir’in Gülşehir kasabasından olduğu için kendisine Gülşehrî denilen ve burada tekke sahibi bir şeyh olduğu bilinen şair, kendi eserinden anlaşıldığına göre, iyi bir eğitim görmüştür. İslamî ve edebî bilgiler yanında fen bilimlerini de öğrenmiştir. Ayrıca hafız olduğunu Felek-nâme adlı eserinde ifade etmiştir. Geniş bir tasavvuf bilgisi bulunan Gülşehrî, XIII. yüzyılın sonlarında Sultan Veled’in isteği üzerine Kırşehir’de kurduğu tekkede Mevlevî tarikatını tanıtıp yaymaya başlamıştır. Gülşehrî’nin ölüm tarihi de bilinmemektedir ancak, son eseri Mantıku’t-Tayr’ı yazdığı 1317 tarihinden sonra vefat ettiğini söylemek mümkündür. Gülşehrî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Gülşehrî, Türk edebiyatı Anadolu’da başladığı zaman, XIV. yüzyılın ilk yarısında Yunus Emre ve Âşık Paşa ile birlikte eser veren üç büyük şairden biridir. Sultan Veled gibi ilk eseri Felek-nâme’yi Farsça yazan Gülşehrî, Türk edebiyatında mahlas kullanan ve bunun endişesini taşıyan ilk şairdir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Gülşehrî üzerinde büyük tesiri vardır. Hatta ilk eseri olan Felek-nâmesi’ne ve daha sonra yazdığı Mantıku’t-Tayr’ına da Mesnevî’den hikâyeler almış, Mesnevî’nin bazı beyitlerini nazmen Türkçe tercüme etmiştir. Başta Şeh-nâme olmak üzere daha önce yazılmış eserleri gayet iyi bilen Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ında görülen destan kahramanlarının ve mitolojik şahsiyetlerin çoğu Şeh-nâme’den gelir. Mantıku’t-Tayr adlı eserinde tercüme hikâyelerin yanında, Âhi Bişr hikâyesinde olduğu gibi kendisi de hikâyeler yazan Gülşehrî, bu bakımdan hem Türk edebiyatında ilk 21 22 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı hikâye yazarı hem de Farsça eserlerden ilk hikâye tercüme eden şairdir. Türk edebiyatında Mesnevî hikâyelerinin ilk tercüme ve şerhini yapan da yine Gülşehrî’dir. Ancak o tercüme ettiği hikâyeleri aynen tercüme etmeyip kendisi de ekleme ve çıkarmalar yapmak suretiyle tasarruflarda bulunur. Gülşehrî, eserlerinde yer alan hayvan hikâyelerinden dolayı Türk fabl edebiyatının Anadolu’daki ilk şair ve yazarıdır. İlk kalem denemelerini ve ilk eserini Farsça yazan Gülşehrî, Mevlânâ’nın mülemmaları, bir iki Türkçe gazeli ve Sultan Veled’in Türkçe şiirleri ile Türkçe yazmayı zımnen ima ve işaret etmelerinin yanında Türkçeye olan sevgi ve bağlılığından dolayı Mantıku’t-Tayr’ı ve başka şiirlerini Türkçe yazmış ve bununla da övünmüştür. Ben bu Türkî defterin çün dürmeyem Pârisîçesi-y-ile degşürmeyem Kimse böyle tonlu söz söylemedi Kimse bundan yig kitâb eylemedi Eserlerinde aklı rehber edinmeyi, doğru olmayı, doğruluktan ayrılmamayı öğütleyen, toplumda görülen sorunlarla da ilgilenen Gülşehrî kendisini âhilerden sayar ve o devir için önemli olan âhilik anlayışının aksayan yönlerini eleştirir. Kaynak Kabus-nâme bile olsa, Türkçede az çok âhilik hakkında bilgi veren ilk şair Gülşehrî’dir. Gülşehrî’nin çekici bir anlatımı vardır. Özellikle nitelemeleri ve tasvirleri ile dikkat çeker. Ayrıca sorulu cevaplı ifadesi, üslubunun temelini oluşturur. Ancak bazı hikâyelerinde monologa ve diyaloğa da yer verir. Kendine güvenen başarılı bir şair olan Gülşehrî’nin şöhret ve tesiri daha sonraki yüzyıllarda da devam etmiştir. Şeyhoğlu Mustafa (öl. 1402’den sonra), XIV. yüzyıl Mevlevî şairlerinden İbrahim Big, Hatiboğlu, Pîr Mehmed (öl. 1461) ve Lârendeli Kemal Ümmî (öl. 1475) eserlerinde Gülşehrî’nin adını anmışlar, mısra ve beyitlerine yer vermişlerdir. Gülşehrî’nin çeşitli beyitleri, çağdaşı olan veya sonraki dönemlerde yaşayan bazı şairlerde benzer söyleyişle ya da anlam olarak yüzyıllar boyu devam eder. Yunus Emre, Âşık Paşa, Süleyman Çelebi, Şeyhoğlu Mustafa, Muhibbî, Şeyh Gâlib ve Ziya Paşa gibi şairlerin şiirlerinde Gülşehrî’nin söylediklerine benzer beyitlere rastlanır. Eserleri: 1. Felek-nâme: Dinî konulu, tasavvufî tarafı ağır basan Farsça bir mesnevi olan Felek-nâme, 1301 yılında Gazan Han (öl. 1303) adına yazılmıştır. Gülşehrî, bu eserinde, nereden geldik, nereye gidiyoruz? sorularından hareketle ruh ve onun yolculuğunu, Kelile ve Dimne, Mesnevî ve Kabus-nâme gibi eserlerden aldığı hikâyelerle açıklamaya çalışmıştır. O bu soruların cevabını Kur’an’da aramış ve Kur’an ayetlerine birçok telmihte bulunmuştur. Aklın öne çıkarıldığı ve ahlâkî hususların da yer aldığı bu mesnevi, didaktik bir eserdir. Eserde Gazan Han’a uzun bir methiye vardır. Şair, Gazan Han’ı yeryüzünün güneşi, dünyanın ayı ve yedi iklim padişahı olarak tanımlar ve onu tarihî şahsiyetlerle denk tutar, bazen de üstün gösterir. Felek-nâme konu bakımından Mantıku’t-Tayr ile benzerlik ve paralellik gösterir. Ancak, Felek-nâme’deki ruhun yerini Mantıku’t-Tayr’da hüdhüd almıştır. Gülşehrî, Feleknâme’de ölümle ilgili söylediklerinde Mevlânâ’yı izlemiş ve yaptığı bazı tasvir ve konuları Felek-nâme’den Mantıku’t-Tayr’a aktarmıştır. Tek nüshası bulunan eser üzerinde ilk çalışmayı Saadettin Kocatürk yapmıştır (Ankara 1982). 2. Mantıku’t-Tayr (Gülşen-nâme): Gülşehrî Gülşen-nâme adını da verdiği bu en büyük ve en önemli eserini, Farsça yazdığı Felek-nâme’den 16 sene sonra 1317’de kaleme almıştır. Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı, Attâr’ın aynı isimli eserinin ilk Türkçe tercümesidir. Dönemin mesnevilerinde yaygın olarak kullanılan fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılan eser, Attâr’ın eserinin aynen tercümesi değil, serbest ve ilâveli bir çevirisidir. 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı Gülşehrî, bu eserinde Attâr’ın Esrâr-nâme’si, Mevlânâ’nın Mesnevî’siyle Kelile ve Dimne gibi farklı eserlerden çeşitli hikâyeler almak suretiyle kendine göre konuyu işleyip genişletmiştir. 4437 beyitten meydana gelen Mantıku’t-Tayr (Bkz. Yavuz, 2007); sîmurg, bülbül, papağan, tavus, hüma, kaz, doğan, keklik ve baykuş gibi kuşlardan hareketle yazılmış tasavvufî ve temsilî (=alegorik) bir eserdir. Münazara tarzının yanında çeşitli vesilelerle bilhassa hüdhüdün ağzından ve diğer hikâyelerde nasihat ve dinî uyarıların bulunduğu nasihat-nâme karakterini de taşır. Ayrıca tasavvufî merhale ve ıstılahları öğretmesiyle de tasavvufî-tâlimî bir manzumedir. Bu eserde 186 civarında hikâyeye yer veren Gülşehrî, Attâr’dan yedi, Mevlânâ’dan beş hikâye almıştır. Diğer hikâyeleri ise Esrâr-nâme, Kelile ve Dimne, Gülistân, Lema’ât, Kabus-nâme gibi eserlerden seçmiştir. Kendisi de hikâyeler yazan ve Attâr’ın anlattığı bir çok hikâyeyi eserine almayan Gülşehrî, böylece eserdeki asıl fikri işleyerek yeni ve özgün bir eser ortaya koymuştur. Şair ayrıca, kendi eseri olan Felek-nâme’de yer verdiği; Kelebekler ve Mum, Papağan ile Karga, Ördek yavruları ile Tavuk, Tilkinin Ferman Okuması ve Tavşanlar, Göz Doktoru ile Körün Hikâyesi, Hiçe Alma Hikâyesi gibi hikâyeleri Mantıku’t-Tayr’ında daha güzel bir şekilde işlemiştir. Felek-nâme Gülşehrî için bir deneme olmuş, Mantıku’t-Tayr’a geçince Türkçeye dönmüş ve daha başarılı bir eser ortaya koymuştur. Attâr’ın eserini Türkçeye çeviren Abdülbaki Gölpınarlı, Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı için; “Attâr tesiriyle ve Mantıku’t-Tayr mevzuunda yazılmış, tercüme olmayan, tamamiyle ayrı bir kitaptır.” demektedir. Aynı yolu izleyen Ali Şir Nevâî de Lisânü’t-Tayr adlı eserini Attâr’a nazire olarak yazmıştır. Ali Şir Nevâî her ne kadar “terceme” kelimesini kullanıyorsa da, bu eseri olduğu gibi aktarmamış, gereksiz bulduğu bazı bölümleri bırakmış, yeni öyküler eklemiş, eserin işlenişinde baştan sona kendi kişiliğinin ve çağının damgasını vurmuştur. Mantıku’t-Tayr’ın ikisi Türk Dil Kurumu, ikisi İstanbul Arkeoloji Müzesi, biri Süleymaniye Kütüphanesinde, biri de tıpkıbasım olmak üzere bilinen altı nüshası vardır. 3. Arûz-ı Gülşehrî: Gülşehrî’nin aruz kalıplarını ve yapılış şekillerini anlattığı 16 varak tutarında küçük bir risâlesidir. Bu küçük eserin tek nüshası Millet Kütüphanesi Farsça Yazmalar kısmında 517 numarada kayıtlıdır. Gülşehrî eserini Farsça olarak yazmış olsa da, şiir ve aruz üzerine kitap yazan öncü bir şairdir. 4. Kudûrî Tercümesi: Gülşehrî, Mantıku’t-Tayr’ında Kudûrî’nin eserini manzum olarak Türkçeye çevirdiğini haber vermiştir. Ancak bu eser henüz ele geçmemiştir. 5. Kerâmât-ı Âhi Evren: Âhi Evren’den ve onun cömertliğinden bahseden küçük bir eserdir. 167 beyit olan bu mesnevinin Gülşehrî’nin olduğu konusunda şüpheler vardır. Bazı kaynaklar Gülşehrî’nin Âhi Evren’in halifesi olduğunu belirtseler de, o Âhi Evren’den çok Mevlânâ’ya bağlılık gösterir ve hiçbir eserinde Âhi Evren’den söz etmez. Bundan dolayı Agâh Sırrı Levend, bu eserin Gülşehrî’nin olamayacağını bildirmekte ve bu fikri ihtiyatla karşılamaktadır. 6. Şiirler: Gülşehrî’nin bu eserlerinden başka nazire mecmualarında yer alan şiirleri de vardır. Bazıları yayınlanmış olan bu şiirlerden sadece Mantıku’t-Tayr nüshalarından birinde bulunan bir gazeli aşağıda verilmiştir. Gülşehrî’den bir gazel mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün 1. Bugün bize geçüben virmedi nigâr selâm Kim eydevüz ‘aleyke’s-selâm ve’l-ikrâm 2. Kıyâm idem dir-idüm komadı ‘akıl eydür Edeb degül kim idesin bu serv öñinde kıyâm 3. Zehî semen ki bunuñ gibi gülsitânda Derimedi vü ne bir serv-kad ü sîm-endâm 23 24 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 4. Kim işidürse idüben ‘ışkını tutar nâçâr Kim anı görür-ise mihrini gider nâkâm 5. Bizüm karârumuzı ol hôd eyle iletdi Ki kalmadı dahı bir zerre bizde hîç ârâm 6. Bize halâl u harâm ne sorar kim olur Ya anuñ-ıla halâl siz andan ire harâm 7. Dükeli puhtelerüñ cânları köyinmişdür Bu od içinde i bîçâre sen ki kaldun hâm 8. Dahı ne söylesün degme fenni Gülşehrî Çün irdi defter ucına hikâyet ola tamâm Âşık Paşa Kırşehir ysöresindeki Arapkir’de 1272 yılında doğan Âşık Paşa’nın asıl adı Ali’dir. Babası Muhlis Paşa, Baba İlyas’ın oğludur. Şeyh İlyas da denilen Baba İlyas, Horasan’dan Anadolu’ya göç etmiş, önde gelen bir din âlimi ve Sünnî bir mutasavvıftır. Bu sebeple öğrencileri gitgide çoğalmış, Sultan I. Alaeddin Keykubad’ı bile endişeye düşürmüş, ancak bu hükümdar yaptığı araştırmalar sonucunda Baba İlyas’ın insanların eğitim ve öğretimindeki hizmetini görmüş ve takdir etmiştir. Âşık Paşa, idarenin zayıfladığı, Moğol zulmünün gitgide arttığı, idarî kargaşa ve çekişmelerin çok olduğu bir zamanda doğmuş ve ömrünü bu hadiseler içinde geçirmiştir. Kaynaklarda Âşık Paşa’nın iyi bir öğrenim gördüğü, Arapçanın, Farsçanın yanında Ermenice ve İbraniceyi, İslamî bilgiler ile tasavvuf kültürünü öğrendiği, sûfîyâne şiirler yazdığı belirtilir. Süleyman-ı Türkmânî’den tasavvuf dersleri alan ve Şeyh Osman’ın derslerinde yetişen Âşık Paşa, devrinin siyasî şahsiyetleri yanında âlim ve şeyhleri ile temas kurmuş; Hacı Bektaş-ı Velî’nin eğitim halkasında bulunarak onun halifesi olmuştur. Olgunluk devrini Osman Bey (öl.1326) zamanında yaşayan Âşık Paşa ömrünün son yedi senesini de Orhan Bey devrinde geçirmiş ve 3 Kasım 1332 (13 Safer 733) tarihinde vefat etmiştir. Türbesi Kırşehir’dedir. Kırşehir’in Osmanlı topraklarına geçmesinde büyük rol oynayan ve Kırşehir beyi tayin edilen Âşık Paşa, burada açtığı zaviyede dersler vermiştir. Ayrıca Mısır’a elçi olarak gittiğine ve Anadolu valisi Timurtaş Paşa’nın veziri olduğuna dair rivayetler de vardır. Âşık Paşa’nın Garib-nâme’nin Peygamber’in miracını anlattığı bölümünde Kudüs şehrini, özellikle Mescid-i Aksa ve Kubbetü’s-Sahrâ gibi yerleri anlatırken yapmış olduğu canlı tasvir ve tavsifler bu rivayetleri doğrulamakta ve buradan şairin Mısır’a giderken Kudüs’ten de geçtiği anlaşılmaktadır. Babaîler Ayaklanması: Selçuklular döneminde Anadolu’da bulunan bazı Hıristiyanlar da Baba İlyas’ın öğrencileri arasına girmiştir. Bunlardan biri de Baba İshak’dır. Karamanlı bir Rum çocuğu ve Kefersudlu (Malatyalı) bir Hıristiyan olan Baba İshak, kötü emeller besleyen bir kimsedir. Görünüşte Baba İlyas’ın öğrencisi gibi olmasına rağmen o, bir Rum devleti kurma emelindedir. İşte Baba İlyas’a bağlı kimseleri bu yolda kandırarak 1239 veya 1240 yılında Anadolu’daki isyanların ilkini başlatmıştır. Hâl böyle olunca bu harekete karşı çıkan Baba İlyas, isyandan vazgeçmesi için bu ikiyüzlü müridine haber göndermişse de kıyam devam etmiştir. Bunun üzerine “ey İshak kurtuluşa erme, kolundaki kuvvet düşsün” diye bedduada bulunmuştur. Âşık Paşa’nın oğlu Elvan Çelebi’nin verdiği bilgiye göre baş kaldıran bu topluluk, bellerinde zünnâr kuşanan kimselerden oluşmuştur. Buna göre Baba İshak, kendisine bağlı aldatılmış kimseler ile etrafına topladığı Hıristiyan güçleri de alarak isyan etmiştir. Baba İlyas, bu harekete asla katılmamış, ancak ayaklanma sebebi ile öldürülmüştür (Yavuz, 2000: Giriş) 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı Âşık Paşa’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Âşık Paşa’nın en önemli özelliği devrinin bir ideoloğu olmasıdır. O, Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında kendine düşen görevi en iyi şekilde yerine getiren, yeni Türk devletinin kuruluşunda önemli olan temel meseleler üzerinde düşünen ve fikirler ileri süren bir bilgindir. İşe Türkçe’den başlayan Âşık Paşa, bir devlet için dilin önemli olduğunu vurgular. Hükümdarda bulunması gereken özellikleri, askerin nasıl yetiştirileceğini, ordunun kuruluşunu ve gerekli savaş aletleri ile silahları belirten Âşık Paşa, gerçek insanın nasıl olması gerektiğini anlatmış, halka da öğütlerde bulunarak yol göstermiş ve özellikle birlik fikrine yer vermiştir. Her hadiseye ibret gözü ile bakan ve insanı olayların arkasını görmeye davet eden Âşık Paşa, bu yönüyle hikemî edebiyatın da başında yer alır. Onda akıl, gözlem, düşünme ve hayattan ibret alma esastır. XIV. yüzyılda en büyük mesneviyi yazmış olan Âşık Paşa’nın gazelleri de vardır. Bu şiirlerde samimi bir dil ve üslup kullanan, Türkçenin gelişmesi için fikirler öne süren ve büyük gayretler sarfeden Âşık Paşa, Türkçenin ifade gücünü günümüzden daha canlı bir şekilde ortaya koymuştur. Garib-nâme’de Türk kültürünün bütün devirlerine temas eden Âşık Paşa, bazı sözleri ile Süleyman Çelebi’yi yönlendirmiş ve Mevlid’in temelini oluşturmuştur. Edebiyatımızdaki tesiri yalnız Süleyman Çelebi ile sınırlı olmayan şair, miraç-nâme ve mevlid gibi türlerin yazılmasında da öncülük etmiştir. Kaygusuz Abdal üzerindeki tesiri büyüktür (Güzel, 2004: 246). Hz. Hızır’ın hayatını da anlatan Âşık Paşa, bu menkıbe türü içinde de yine ilk sırada yer alır. Eserleri: Garib-nâme: Âşık Paşa’nın en önemli eseri olan ve 10613 beyitten meydana gelen ve gözleme dayanan bu mesnevi, sosyal yönü zengin, dinî, tasavvufî ve ahlakî bir eserdir. Tasavvufun Türkçe olarak en ince şekilde anlatıldığı bir eser olan Garib-nâme, “insan-ı kâmil” olmayı öğütleyen, ahlakî, didaktik bir özellik taşır. On bölümden meydana gelen eser, fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezni ile yazılmıştır. Eserin başında, Farsça mensur bir dibâce bulunmaktadır. Bundan sonra gelen 228 beyitlik kısımda tevhidlere, münacata ve Peygamber ile dört halifenin övgüsüne yer verilmiştir. XIV. yüzyıl Anadolu Türkçesinin özelliklerini taşıması bakımından önemli olan bu eserde, birbiriyle bağlantılı bir şekilde genişleyen yaklaşık 550 konu üzerinde durulmuştur. Garib-nâme’nin en önemli özelliğinden biri, tercüme değil telif olmasıdır. Eser, hacimli olduğu için bazı beyitlerin aynen veya az çok değiştirilerek tekrar edildiği de görülür. Ayrıca her kıssanın başında ve sonunda benzer ifadelere yer verildiği de dikkati çeker. Eserin açık ve çekici anlatımı, kolay anlaşılan bir dili vardır. Dikkat çeken bir başka özellik eserde, Arapça ve Farsça tamlamalara sadece gerek duyulunca ve çok az sayıda yer verilmesidir. Bunun yanında bazı beyitlerde Arapça ve Farsça kelimelere hiç yer verilmediği gibi, alınanlar da bilinçli olarak ve belli bir ölçü dahilinde alınmıştır. Eserde, ayrıca seyrek de olsa, Eski Türkçeden gelen bazı kelime ve ekler de bulunur. Garib-nâme’nin elde bulunan ilk nüshaları on beşinci yüzyıla aittir. Eserin tespit edilen 115 nüshası vardır. Bunlardan 35’i yurt dışına kaçırılmıştır. Yazıldığından beri, kaybolanları bir yana bırakırsak, 600 sene gibi bir zamanda nüshalarının çoğalarak gelmesi Garibnâme’nin oldukça kıymetli bir eser olduğunu gösterir. Garib-nâme’nin bütün nüshaları tek cilt olmasına rağmen, Süleymaniye Kütüphanesi Laleli bölümü,1752/1-2 numarada kayıtlı nüshası iki cilt hâlinde ve hat bakımından en güzel nüshasıdır. Mısır defterdarlarından Yaş Bek adına 882H.-1477M. yılında istinsah edilen bu nüsha aslına uygun olarak, iki cilt hâlinde yayımlandığı gibi; yine eser, orijinal, transkripsiyonlu karşılaştırmalı metin ve günümüz Türkçesi ile, Türk Dil Kurumu tarafından dört cilt hâlinde yayımlanmıştır. 25 26 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Garib-nâme ile ilgili dikkat çeken bir başka durum, daha sonra başkaları tarafından Garib-nâme’den yapılan seçkilerin başka isimler altında düzenlenerek ortaya konulmasıdır. Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’nde Or. 223(7) numarada kayıtlı olan Esrâr-ı Hakâyık ve Rumûz-ı Dekâyık adlı eser bunların başında gelir. Prof. Dr. İsmail Erünsal Kütüphanesi’nde yazma bir mecmua arasında bulunan Zübdetü’l-Esrâr da böyle bir eserdir. Bir de Süleymaniye Kütüphanesi Uşşâkî kitapları 350 numarada kayıtlı Tasavvuf Risâlesi de Garib-nâme’den seçilmiş ve nesir olarak yazılmış başka bir eserdir. Fakr-nâme, Vasf-ı Hâl, Hikâye, Kimyâ Risâlesi de Âşık Paşa’nın yazdığı fakat Garibnâme dışında kalmış küçük risalelerdir. Vasf-ı Hâl ve Kimyâ Risâlesi tek destandan meydana gelen manzum eserlerdir. Dâsitân-ı Mâzî ve Müstakbel ü Hâl, Dâsitân-ı Su’âl-i Acîb ü Garîb, Dâsitân-ı Hammâl ve Dâsitân-ı Seyyid ve Şeyh ü Müftî adını taşıyan bu küçük eserler, Agâh Sırrı Levend’in yayımladıkları da dahil Âşık Paşa’nın Garib-nâme’si içine girmemiş diğer eserleridir. Ayrıca mensur olarak yazdığı Risâle-i Âşık Paşa da, şairin dikkat çeken bir başka eseridir. Âşık Paşa’ın yazdığı bilinen, fakat elde bulunmayan bir eseri ise, Risâle fi Beyâni’s-Semâ’dır. Şiirler: Âşık Paşa’nın Garib-nâme ve diğer eserlerinde başka gazelleri de bulunmaktadır. Bunlar üzerinde Sadeddin Nüzhet ile Abdülbaki Gölpınarlı çalışmışlar ve bazı şiirleri yayımlamışlardır. 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı 27 Özet 1 2 XIV. yüzyıl Batı (Anadolu sahası) Türk Edebiyatının Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini belirlemek. XII-XIII. yüzyıllarda Oğuz Türkçesine dayalı olarak ortaya çıkan batı Türk edebiyatı, XIV. yüzyılda Anadolu ve Azerbaycan sahalarında edebî değeri ve sayıları giderek artan bir şekilde Türkçe eserler vererek gelişimini sürdürür. Ancak, Azerî (Doğu Oğuzcası) ve Anadolu Türkçesi (Batı Oğuzcası) arasındaki farklılıklar XIV. yüzyılda henüz tam olarak belli olmayıp bu yüzyıldan itibaren yavaş yavaş ortaya çıkmaya başlar. Türk edebiyatı XIV. yüzyılda bir önceki yüzyıla göre daha çok gelişmiş, yazar ve şair sayısı artmış, manzum ve mensur tercümelerin yanında Türkçe telif eserler de yazılmıştır. Türk edebiyatının kurucu büyük şairlerinden Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa, önemli eserlerini XIV. yüzyılın başlarında yazmışlardır. Bu sebeple, XIV. yüzyıl şair ve eserleri, Anadolu’da daha sonra yazılacak olan Türkçe eserlerin önünü açmaları yönünden oldukça önemlidir. Ayrıca Anadolu’da Türkçe ilk divan ve mesnevi sahibi şair olan Yunus Emre’nin hem bu dönem şairleri hem de daha sonra gelen şairler üzerinde açık ve belirgin bir etkisi görülür. XIV. yüzyılın başında Anadolu’da yaşayan şairleri ve bunların eserlerini ayırt etmek. XIII. yüzyılda doğan ve yetişen ancak, asıl verimli zamanlarını XIV. yüzyılın başlarında geçiren şairler, Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa’dır. Yunus Emre: Bunlar içinde ilk Türkçe eser veren şairdir. Risâletü’n-Nushiyye isimli ahlâkî bir mesnevisi ve Divan’ı olmak üzere iki eseri bulunan Yunus Emre, Türk edebiyatında hem Türkçe mesnevisi ve divanı olan ilk şair, hem de Anadolu’da başlayan Türk edebiyatında ilk Türkçe divan sahibi olan şairdir. Risâletü’n-Nushiyye: 1307 yılında yazılmış, tasavvufî ve ahlâkî bir mesnevidir. Mesnevînin başında fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmış on üç beyitten meydana gelen bir manzumeden sonra kısa bir düz yazı yer alır. Bundan sonraki bölümü mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezni ile yazılmış olan eser, yazma nüshaya göre 562, matbuya göre 623 beyittir. Divan: Yunus Emre’nin ikinci eseridir. Daha çok gönül coşkunluğu ile yazdığı cezbe şiirleri ile aklın ötesine geçen ve gönül dünyasına açılan manzumelerden meydana gelmiştir. Ona yakın yazması bulunan eserin en iyi nüshası, Millet Kütüphanesi’ndedir. Divan’ı ilk yayımlayan, Burhan Ümit Toprak’tır. Abdülbaki Gölpınarlı, Cahit Öztelli, Faruk K. Timurtaş ve Mustafa Tatçı Yunus’un şiirlerini yayımlamışlardır. Her yayında şiir sayısında farklılık görülür. Gülşehrî: XIV. yüzyılın ilk yarısında Yunus Emre ve Âşık Paşa ile birlikte eser veren üçüncü büyük şairdir. Sultan Veled gibi ilk eseri Felek-nâme’yi Farsça yazan Gülşehrî, Türk edebiyatında mahlas kullanan ve bunun endişesini taşıyan ilk şairdir. Gülşehrî’nin Feleknâme, Mantıku’t-Tayr, Arûz-ı Gülşehrî, Kudûrî Tercümesi ve Kerâmât-ı Âhi Evren isimli eserleri ile çeşitli mecmualarda yer alan Şiirler’i bulunmaktadır. Felek-nâme: Dinî konulu, tasavvufî tarafı ağır basan Farsça bir mesnevi olan Felek-nâme, 1301 yılında Gazan Han (öl. 1303) adına yazılmıştır. Tek nüshası bulunan eser üzerinde ilk çalışmayı Saadettin Kocatürk yapmış ve yayımlamıştır (Ankara, 1982). Mantıku’t-Tayr (Gülşen-nâme): Gülşehrî, Gülşennâme adını da verdiği bu en büyük ve en önemli eserini, 1317’de kaleme almıştır. Mantıku’t-Tayr, Attâr’ın aynı isimli eserinin ilk Türkçe tercümesidir. Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılan eser, Attâr’ın eserinin aynen tercümesi değil, serbest ve ilâveli bir çevirisi olup tasavvufî temsilî (=alegorik) bir eserdir. Eser Kemal Yavuz tarafından 2007 yılında yayımlanmıştır. (bkz. Yararlanılan kaynaklar) Arûz-ı Gülşehrî: Gülşehrî’nin aruz kalıplarını ve yapılış şekillerini anlattığı 16 varak tutarında küçük bir risâlesidir. Bu küçük eserin tek nüshası Millet Kütüphanesi Farsça Yazmalar kısmında 517 numarada kayıtlıdır. Kudûrî Tercümesi: Gülşehrî, Mantıku’t-Tayr’ında Kudûrî’nin eserini manzum olarak Türkçeye çevirdiğini haber vermiştir. Ancak bu eser henüz ele geçmemiştir. Kerâmât-ı Âhi Evren: Âhi Evren’den ve onun cömertliğinden bahseden 167 beyit tutarındaki bu mesnevinin Gülşehrî’nin olduğu konusunda şüpheler vardır. Bazı kaynaklar Gülşehrî’nin Âhi Evren’in halifesi olduğunu belirtseler de, o Âhi Evren’den çok Mevlânâ’ya bağlılık gösterir ve hiçbir eserinde Âhi Evren’den söz etmez. Bundan dolayı Agâh Sırrı Levend, bu eserin Gülşehrî’nin olamayacağını bildirmekte ve bu fikri ihtiyatla karşılamaktadır. Şiirler: Gülşehrî’nin bu eserlerinden başka nazire mecmualarında ve Mantıku’t-Tayr nüshalarında yer alan şiirleri de bulunmaktadır. Bu şiirlerin bazıları yayımlanmıştır. 28 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Âşık Paşa: İdarenin zayıfladığı, Moğol zulmünün gitgide arttığı, idarî kargaşa ve çekişmelerin çok olduğu bir zamanda (1272) doğmuş ve ömrünü bu hadiseler içinde geçirmiştir (öl. 1332). Âşık Paşa’nın en önemli ve büyük eseri Garib-nâme’dir. Bu eserinden başka Fakr-nâme, Vasf-ı Hâl, Hikâye, Kimyâ Risâlesi, Dâsitân-ı Mâzî ve Müstakbel ü Hâl, Dâsitân-ı Su’âl-i Acîb ü Garîb, Dâsitân-ı Hammâl ve Dâsitân-ı Seyyid ve Şeyh ü Müftî ve Risâle-i Âşık Paşa isimli küçük eserleri bulunmaktadır. Risâle fi Beyâni’s-Semâ ise, Âşık Paşa’nın yazdığı bilinen, fakat elde bulunmayan bir eseridir. Garib-nâme: 10613 beyitten meydana gelen bu büyük mesnevi, dinî, tasavvufî ve ahlakî bir eserdir. Tasavvufun Türkçe olarak en ince şekilde anlatıldığı telif bir eser olan Garib-nâme, “insan-ı kâmil” olmayı öğütleyen, ahlakî, didaktik bir özellik taşır. On bâbdan (=bölüm) oluşan eserde birbiriyle bağlantılı bir şekilde genişleyen yaklaşık 550 konu üzerinde durulmuştur. Şiirler: Âşık Paşa’nın Garib-nâme ve diğer eserlerinde başka gazelleri de bulunmaktadır. Bunlar üzerinde Sadeddin Nüzhet ile Abdülbaki Gölpınarlı çalışmışlar ve bazı şiirleri yayımlamışlardır. 3 XIV. yüzyıl Batı Türk edebiyatının genel özelliklerini açıklamak. XIV. yüzyıl Batı Türk (=Anadolu sahası) edebiyatı önceki yüzyıla göre daha çok gelişmiş, bu dönemde şair ve yazar sayısı artmış, telif ve tercüme şeklinde manzum ve mensur çok sayıda eser yazılmıştır. Türkçe, bu yüzyılda saray ve ordunun yanı sıra yüksek memurların da dili olmuş ve Anadolu’da edebiyat dili hâline gelmiştir. XIV. yüzyılda Anadolu’da, Karahanlı dönemi edebiyatı ile Arap ve Fars edebiyatlarının etkisinde ve bu edebiyatlardan faydalanılarak eserler yazıldığı görülür. Bu dönemde Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden de hikâyeler tercüme ve şerh edilmiştir. XIV. yüzyılda Anadolu’da gazel ve kaside nazım şeklinde bir gelişme vardır, ancak mesnevi nazım şekli daha çok ilgi görmüştür. Bu yüzyılda, telif ve tercüme din dışı (lâ-dîni, profan) eserlerde XIII. yüzyıla göre büyük bir gelişme görülse de, dinî-tasavvufî eserler daha fazladır. Bir süre sonra bu tür mesnevilere Yûsuf u Züleyhâ, Süheyl ü Nevbahâr, Hüsrev ü Şîrîn, Cemşîd ü Hurşîd ve Hurşîd-nâme gibi romantik eserler de eklenmiştir. Ayrıca bu yüzyılda yazılan eserler arasında yer alan Dâstân-ı Geyik, Dâstân-ı Ejderha, Dâstân-ı Kesikbaş gibi peygamber mucizeleri ile ilgili dinî hikâyeler halk arasında büyük ilgi görmüş ve çok okunmuştur. XIV. yüzyıl şairleri Türkçeyi ustaca kullanmışlar, hemen hepsi, açık ve anlaşılır bir Türkçe ile yazmışlar, ancak bu yüzyılda yaygın olarak görülen tercümeciliğin de etkisiyle Türkçeye yabancı kelimelerle bazı yabancı dilbilgisi kuralları da girmiştir. Eserlerinde Arapça ve Farsça tamlamaları ölçülü ve az kullanan bu yüzyıl şairleri, şiirlerinde iktibaslara da yer vermişlerdir. Nesîmî, en çok iktibas yapan, ancak iktibasları Türkçe ile en iyi şekilde kaynaştırabilen ve okuyucuya bu durumu fark ettirmeyen usta bir şairdir. 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı 29 Kendimizi Sınayalım 1. Anadolu Selçuklu Devleti 1243’te Kösedağ’da yaptığı savaşta aşağıdaki devletlerden hangisine yenilmiştir? a. Moğollar b. Gazneliler c. Akkoyunlular d. Osmanlılar e. Dulkadiroğulları 2. XIV. yüzyılda Türk edebiyatı aşağıdaki sahalardan hangisinde Oğuzcaya dayalı bir dille eserler vermiştir? a. Harezm Sahası b. Altınordu Sahası c. Mısır Sahası d. Anadolu-Azerî Sahası e. Horasan Sahası 3. Kadı Burhaneddin, aşağıdaki nazım şekillerinden daha çok hangisi ile tanınmıştır? a. Kaside b. Gazel c. Tuyuğ d. Rüba’î e. Tercî’-i bend 4. Aşağıdakilerden hangisi Kadı Burhaneddin’in dinî konularda Arapça yazdığı bir esedir? a. Farsça Divan b. Türkçe Divan c. Tercîhü’t-Tavzîh d. Risâletü’n-Nushiyye e. Makâlât 5. Nesîmî, şiirlerinde aşağıdaki mahlaslardan hangisini kullanmamıştır? a. Seyyid b. Nesîmî c. Hüseynî d. Seyyid Nesîmî e. Naîm 6. Câvidân-nâme aşağıdaki şair/yazarlardan hangisine aitttir? a. Fazlullah-ı Hurûfî b. Nesîmî c. Veysî d. Fuzûlî e. Bâkî 7. Anadolu beylikleri döneminde Âhilik ve Fütüvvet teşkilatı ile birlikte Anadolu’da geniş bir alana hızla yayılarak toplum düzenini sağlamada önemli rol üstlenen tarikat aşağıdakilerden hangisidir? a. Mevlevîlik b. Hurûfîlik c. Bektaşîlik d. Kalenderîlik e. Hayderîlik 8. Aşağıdakilerden hangisi Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı yazarken yararlandığı eserlerden biri değildir? a. Esrâr-nâme b. Kelile ve Dimne c. Gülistân d. Lema’ât e. Lisânü’t-Tayr 9. Kudûrî Tercümesi, aşağıdaki şair/yazarlardan hangisine aittir? a. Yunus Emre b. Âşık Paşa c. Gülşehrî d. Nesîmî e. Hasanoğlu 10. Garib-nâme, aşağıdaki vezinlerden hangisi ile yazılmıştır? a. Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün b. Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün c. Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün d. Fâ‘ilâtün fâ‘ilün fâ‘ilâtün fâ‘ilün e. Fâ‘ilün fâ‘ilün fâ‘ilün fâ‘ilün 30 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a 2. d 3. c 4. c 5. e 6. a 7. a 8. e 9. c 10. a Yanıtınız yanlış ise “XIV. Yüzyılda Türk Dünyasında Genel Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Kadı Burhaneddin” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Kadı Burhaneddin” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise“Nesîmî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nesîmî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Beylikler Döneminde Edebî Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise“Gülşehrî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise“Gülşehrî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise“Âşık Paşa’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 XIV. yüzyılda geniş bir coğrafyada görülen Türk edebiyatı, Harezm, Altınordu ve Mısır sahalarında Doğu Türkçesiyle (Harezm, Kıpçak, Çağatay, Kuman-Kıpçak Türkçesi), Anadolu ve Azerbaycan’da ise Batı Türkçesi (Oğuzca) ile yazılan eserlerle gelişmeye devam etmiştir. XII-XIII. yüzyıllarda Oğuzcaya dayalı olarak ortaya çıkan batı Türk edebiyatı, XIV. yüzyılda Anadolu ve Azerbaycan sahalarında edebî değeri ve sayıları giderek artan bir şekilde Türkçe eserler vererek gelişimini sürdürür. XIV. yüzyıldan itibaren Azerî (Doğu Oğuzcası) ve Anadolu Türkçesi (Batı Oğuzcası) olmak üzere iki ayrı edebî lehçede varlığını ve gelişimini sürdürmüştür. Ancak, bu iki edebî lehçe arasındaki farklılıklar XIV. yüzyılda henüz tam olarak belli olmayıp bu yüzyıldan itibaren yavaş yavaş ortaya çıkmaya başlar. XIV. yüzyılda Azerî sahasının önde gelen şairleri, Hasanoğlu, Kadı Burhaneddin, Nesîmî ve Sultan Ahmed b. Veys’tir. Anadolu sahasında ise, Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa yüzyılın başında yazdıkları eserler ile Türkçe eserlerin yazılmasına öncülük etmişlerdir. Sıra Sizde 2 XIV. yüzyılda Azerî Türkçesiyle şiir yazan şairler, Hasanoğlu, Sultan Ahmed b. Veys Kadı Burhaneddin ve Nesîmî’dir. Hasanoğlu: XIV. asır Azerî sahasında yetişen şair, Türkçe şiirlerinde Hasanoğlu, Farsça şiirlerinde Pûr Hasan mahlasını kullanmıştır. Devletşâh Tezkiresi’nde, bir Divan’ı bulunduğu ve bu Divan’ın XV. yüzyılda Azerbaycan’da ve Anadolu’da çok tanındığı belirtilmektedir. Şairin bilinen aruz vezniyle yazılmış Türkçe iki gazeli bulunmaktadır. Kadı Burhaneddin: Oğuz Türkçesinin yanında Doğu Türkçesine de hâkim bir şairdir. Bu itibarla, şiirlerinde Doğu Türkçesi özelliklerine de yer veren şairin dili, Azerî Türkçesi içinde yer alır. Arapça ve Farsçayı çok iyi bilen Kadı Burhaneddin’in dili, Eski Anadolu Türkçesi devresini ve Azerî sahasını geniş bir zenginlikle temsil eder. Türk edebiyatında tuyuğlarıyla da tanınan Kadı Burhaneddin’in Türkçe Divanı ile Arapça yazdığı İksîrü’sSa’âdât fî-Esrâri’l-İbâdât ve Tercîhü’t-Tavzîh adlı dinî konularda Arapça yazılmış mensur iki eseri vardır. Nesîmî: XIV. yüzyılda Azerî Türkçesi ile coşkulu ve lirik şiirler yazan şair, önceleri Hüseynî mahlasını kullanırken, Fazlullah-ı Hurûfî’ye bağlandıktan sonra Nesîmî’yi kullanmıştır. Nesîmî’nin bilinen eserleri, Türkçe ve Farsça Divanları ile Hurufîlikle ilgili olan Mukaddimetü’l-Hakâyık’tır. Sultan Ahmed b. Veys: XIV. yüzyılda Irak’ta İlhanlılardan sonra hüküm süren Türk sülalesi Celâyirlilere mensup olan Sultan Ahmed b. Veys, şair ve sanatkâr bir hükümdardır (1382-1410). Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yazmış olan Sultan Ahmed’in de Mecmu’atü’n-Nezâir’de bir gazeli bulunmaktadır. Şairin yedi Farsça divandan oluşan bir külliyatı vardır. Sıra Sizde 3 Anadolu Selçuklu Devleti’nin XIII. yüzyılın ortalarından itibaren giderek zayıflaması ve yüzyılın sonlarına doğru yıkılması üzerine Anadolu’da beyliklerin kuruluşuyla yeni bir dönem başlamıştır. Germiyanoğulları, Menteşeoğulları, İnançoğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğulları ve Candaroğulları (İsfendiyaroğulları), şair ve yazarları destekleleyen ve Türkçe eserler yazılmasını teşvik eden beyliklerin başında gelirler. XIV. yüzyılda, Anadolu beylerinin Türkçeye ve Türkçe eserlere değer vermelerinin yanında şairlerin tasavvufî inançları halka ulaştırabilmek için Türkçe yazmak zorunda kalmalarından dolayı telif ve tercüme şeklinde manzum ve mensur çok sayıda Türkçe eser yazılmıştır. 1. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu ve Azerî Sahası Türk Edebiyatı 31 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Ak, A. (1987). Muhibbî Divanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Akdoğan, A. (1988). İskendernâme’den Seçmeler, Ankara: Kültür Bakanlığı yayınları. Akdoğan, Y. (1977). Ahmedî Dîvânı, Basılmamış doktora tezi, İ.Ü.Türkiyat Enstitüsü, İstanbul. Ali Şir Nevayî. (1995). Lisânü’t-tayr (Haz. Prf. Dr. Mustafa Canpolat), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I, metin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ayan, H. (1979). Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. Ayan, H. (2003). Nesîmî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, Ankara: TDK Yay. Banarlı, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. I, İstanbul. Bursalı Mehmet Tahir. (1333). Osmanlı Müellifleri, c. I, İstanbul. Çelebioğlu, A. (1999). Türk Edebiyatında Mesnevî (XV. yy.’a kadar), İstanbul: Kitabevi. Çiçekler, M. (2006). Mantıku’t-tayr, Kuşların diliyle, Feridüddin Attar, İstanbul. Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul. Feridüddîn-i Attar. (2001). Mantık al-Tayr (Çev. Abdulbaki Gölpınarlı), İstanbul: MEB Yayınları. Gülşehri. (1957). Mantıku’t-Tayr, Tıpkıbasım (Haz. A. S. Levend), Ankara: TDK yayınları. Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i ve Dil Hususiyetleri, İstanbul. Karaağaç, G. (1997). Lütfi Divanı, (Giriş-metin-dizintıpkıbasım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın. Kartal, A. (2004). “Attar’ın Mantıku’t-tayr’ı ile Gülşehri’nin Mantıku’t-tayr’ının Mukayesesi”, I. Kırşehir Kültür Araştırmaları Bilgi Şöleni (8-10 Ekim 2003) Bildiriler, Kırşehir. Kartal, A., Şentürk A. A. (2010). Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yay. Kocatürk, S. (1982). Gülşehrî ve Felek-nâme, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Köprülü, F. (1337). “En Eski Türk-Âzerî Şâiri: Hasanoğlu”, Dergâh, C. I, nr. 6. Köprülü, F. (1925). “Âzerî Edebiyatına Ait Notlar: 1, Hasanoğlu”, Dârü’l-fünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, C. IV, nr. 1. Köprülü, F. (2003). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ Yay. Levend, A. S. (1953). “Âşık Paşa’nın Bilinmeyen İki Mesnevîsi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, Ankara. Levend, A. S. (1954). “Âşık Paşa’nın Bilinmeyen İki Eseri Daha: Hikâye ve Kimyâ Risâlesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, Ankara. Mansuroğlu, M. (1958). Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, İstanbul. Mazıoğolu, H. (1983) “Türk Edebiyatı (Eski)”, Türk Ansiklopedisi, C. 32. Mehmed Hâlid, M. (1928). “Hasanoğlu”, Millî Mecmua, c. IX, nr. 107,. Merçil, E. (2000). “Türkiye Selçukluları Devrinde Türkçe’nin Resmî Dil Olmasını Kim Kabul Etti?”, Belleten, C. LXIV, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Okuyucu, C. (1992). “Âşık Paşa’nın Tasavvuf Risâlesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 2, Kayseri. Ömer Bin Mezid. (1982). Mecmuatü’n-nezair, Haz. Mustafa Canpolat, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divanı II, Tenkıtli metin, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Timurtaş, F. K. (2000). Osmanlı Türkçesine Giriş I, İstanbul Timurtaş, F. K. (2006). Yunus Emre Divanı, İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı. Tulum, M. (2000). Tarihî Metin Çalışmalarında Usul, Menâkıbu’l-Kudsiyye Üzerinde Bir Deneme, İstanbul. Yavuz, K. (1983). “XIII-XVI. Asır Dil Yadigarlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 27, İstanbul. Yavuz, K. (1991). Şeyhoğlu Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’lUlemâ, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Yavuz, K. (2000). “Türk Edebiyatında Mesnevî’den İlk Tercüme Hikâyeler ve Bazı Dikkatler”, Uluslararası Mevlâna Bilgi Şöleni 15-17 Aralık 2000, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Özel Dizi. Yavuz, K. (2000). Âşık Paşa Garib-nâme, I-IV, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yavuz, K. (2004). “Çeşitli Yönleri İle Mantıku’t-tayr ve Garibnâme Mesnevîleri”, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXXI, İstanbul. Yavuz, K. (2004). “Gülşehri’nin Ahı Büşr Hikâyesi”, I. Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik araştırmaları Sempozyumu, Kırşehir 12-13 Ekim 2004, Ankara: G.Ü. Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi. Yavuz, K. (2007). Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ı, Ankara: Kırşehir Valiliği Yayını: 12 Yavuz, K. (2009). “Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul. Yavuz, O. (2002). Kansu Gavri’nin Türkçe Divanı, Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayını: 2, Konya. Yunus Emre Divânı, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü, nu. 3889. Yunus Emre, (tarihsiz). Risâletü’n-Nushiyye, (Eski harfli baskı), İstanbul. Yüksel, S. (1965). Mehmed Işknâme, Ankara 2 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XIV. yüzyıl Batı (Anadolu) Türk edebiyatının önde gelen şairlerini ve bunların eserlerini ayırt edebilecek, XIV. yüzyılda Anadolu’da yazılan eserleri, özelliklerine göre sınıflandırabilecek, XIV. yüzyılda Anadolu’da yazılan mesnevileri konularına sıralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • ŞeyyâdHamza Yûsuf-ıMeddâh ElvanÇelebi HocaMesud(MesudbinAhmed) Fahrî Ahmedî ŞeyhoğluMustafa • • • • • • ErzurumluMustafaDarîr ManzumEserler Divanlar,Mesneviler MensurEserler Kur’anveHadisTercümeleri Dinî,DestânîveMenkıbevî Hikâyeler İçindekiler XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları • GİRİŞ • XIV.YÜZYILANADOLUSAHASIŞAİRVE YAZARLARIII • XIV.YÜZYILDAANADOLU’DAYAZILAN ESERLER XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II:Anadolu Sahası Şair ve Yazarları GİRİŞ XIV. yüzyılda Batı Türk edebiyatının genel durumu ile yüzyılın başında eser veren Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa hakkında önceki ünitede bilgi verilmişti. Bu ünitede ise, XIV. yüzyılda Anadolu’da yetişen diğer tanınmış şair ve yazarlar ile bunların eserleri tanıtılacak, bu dönemde yazılan manzum ve mensur eserler hakkında bilgi verilecektir. XIV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI ŞAİR VE YAZARLARI II Şeyyâd Hamza Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmayan Şeyyâd Hamza’nın son araştırmalara göre XIII. yüzyılın son çeyreğinde doğduğu tespit edilmiştir. Fuad Köprülü, başta Latifî Tezkiresi olmak üzere bazı kaynaklarda Nasreddin Hoca ile görüşüp konuştuğu belirtildiği için önceleri on üçüncü yüzyıl şairlerinden olduğunu kabul etmiştir. Fakat son çalışmalar şairin 1348 yılında Akşehir civarında çıkan ve etrafı kasıp kavuran bir veba salgınını yaşadığını ve iki çocuğunu bu salgında kaybettiğini ortaya koymuştur. Şairin 1348 yılında meydana gelen bu salgının yol açtığı tahribat sebebi ile yazdığı mersiyeye göre de 1350 yıllarında hayatta olduğu anlaşılmaktadır. Şeyyâd Hamza, veba salgını Akşehir’de görüldüğünden ya hayatını burada geçirmiş veya doğudan göçerek bu şehre gelmiş olabilir. Doğu Türkçesi özellikleri bulunan bir şiiri, bu durumu az da olsa desteklemektedir. Şeyyâd Hamza’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Şeyyâd Hamza’nın Yunus’u takip ederek Nesîmî’ye giden çizgide önemli bir yeri vardır. Şiirlerinde musammat özellik bulunması, onu eski Türk edebî zevk anlayışına bağlamaktadır. Şeyyâd Hamza, özellikle Ahmed Yesevî, Ahmed Fakîh, Mevlânâ ve Ali’den etkilenmekle birlikte kendine has şiirler yazmıştır. Nazire mecmularından şiirlerinin bazılarının tanzir edildiği anlaşılmaktadır. Şiirlerini hece ve aruz vezni ile yazan Şeyyâd Hamza’nın en önemli özelliği manzumelerinde Peygamber sevgisine geniş yer vemesidir. O, Anadolu’da ilk güzel na’t örneklerini yazan şairdir. Yûsuf u Zelîhâ’dan sonra bu na’tları ile öne çıkan ve bir na’t şairi olarak tanınan Şeyyâd Hamza, edebiyatımızda Yunus’tan sonra kaside nazım şekli ile na’t yazan şairdir. Ancak onun na’tları, Yunus’un na’tlarından daha fazladır. Yunus’ta olduğu gibi gazel ve kasidelerindeki lirizm dikkati çeken şair, şiirlerini samimi, akıcı bir üslupla ve açık bir dille yazmıştır. O, mesnevilerinin kurgusunda aklı ön planda tuttuğu için bu eserlerinin dili, gazel ve kasidelerine göre daha durgundur. Şeyyâd Hamza’nın şiirlerinde, mesnevilerine göre daha çok Arapça, Farsça kelime ve tamlama vardır. 34 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Şeyyâd Hamza edebiyatımızda mersiyeleri ile de dikkati çeken bir şairdir. Türk edebiyatında başlangıcı çok öncelere, Alper Tonga için söylenen ağıtlara dayanan bu türde özellikle çocuklar için şiir yazan ilk şair Şeyyâd Hamza’dır. Bu tür şiirler, Âşık Paşa ve Cem Sultan ile devam ederek Âkif Paşa’ya kadar uzanır. Coşku ve heyecanını, şiirlerine başarılı bir şekilde yansıtan Şeyyâd Hamza, mersiyesinde hislerini açık ve samimi bir şekilde dile getirmiştir. Eserleri: 1. Yûsuf u Zelîhâ: Şeyyâd Hamza’nın en büyük eseri olan Yûsuf u Zelîhâ, Anadolu sahası Türk edebiyatının bu konuda bilinen ilk mesnevisidir. Fâ’ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılan ve 1529 beyit olan bu mesnevi, altı bölümdür. Ancak eserde bölümleri bildiren bir başlık yoktur. Yûsuf u Zelîhâ, adından da anlaşılacağı üzere görünüşte Hazret-i Yusuf ile Zeliha arasında geçen bir aşk hikâyesidir, ancak hikâyede Hazret-i Yusuf ’un hayatı anlatılmaktadır. Şeyyâd Hamza’nın özellikle Yusuf kıssasını seçip Yûsuf u Zelîhâ’yı yazması, bir bakıma eserin sürükleyiciliğini de beraberinde getirmiştir. Kur’an’da “kıssaların en güzeli” olarak belirtilen ve Hz.Yusuf ’un hayatını konu alan Yûsuf Sûresi’nden hareketle yazılan hikâyede, Zeliha’nın aşkı, kölelikten hükümdarlığa ve peygamberliğe giden yolda yaşanan olaylar, kıskançlıklar, ölüm, kuyuya atılma, saraydaki durum, aşk, kölelik, zindan hayatı, rüya yorumu gibi her devirde olduğu gibi o devir için de geçerli olan ve birbirini takip eden olaylar anlatılmıştır. Şair, eserini yazarken tamamen Kur’an’a bağlı kalmamış, serbest olarak kaleme almıştır. Yusuf hikâyesi, her şeyden önce ilâhî bir kaynağa dayandığı için sıradan bir aşk hikâyesi değildir. Mesnevî, bir bütün olarak değerlendirildiği zaman aile, çocuklar ve bunlar arasındaki münasebetler, aile idaresi, çocuk terbiyesi, toplumun çeşitli hâlleri, insan tipleri, devlet idaresi gibi konuların eserin temelini oluşturduğu görülür. Güzellik, aşk ve hasret ise hikâyeyi sürükleyen unsurlardır. Şeyyâd Hamza’nın bu hikâyeyi anlatırken samimi, saf, temiz, anlaşılır ve pürüzsüz bir dil kullanması, her yönü ile insanları bu esere çekmiştir. Eserde Arapça, Farsça kelime ve tamlamaların sayısı çok azdır. Arapçadan alınan kelimeler Farsçaya göre daha fazladır, ancak onlar da halk arasında yaygın olarak kullanılan kelimelerdir. Yûsuf u Zelîhâ’yı tıpkıbasımı ile birlikte ilk defa yayımlayan Dehri Dilçin’dir (1946). Osman Yıldız, eser üzerinde geniş bir dil incelemesi yapmış ve bu çalışmasında eserin metni ile dizinini de yayımlamıştır (2008). 2. Dâstân-ı Sultân Mahmud: Şeyyâd Hamza’nın küçük bir mesnevisidir. Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezninde yazılan ve 79 beyit olan eserde, Sultan Mahmud ile yoksul bir derviş arasında geçen konuşma anlatılır. Şeyyâd Hamza bu eserde Gazneli Muhmud’un şahsında devrin beylerini de eleştirerek daha sonraki zamanların beylerine, güç sahiplerine, zenginlerine ve padişahlarına da yol gösterir. Edebiyatımızda münazara türünün bir örneği gibi görünen bu mesnevide kısa ve canlı tasvirler yer alır. Bu eser, Sadettin Buluç tarafından yayımlanmıştır. 3. Ahvâl-i Kıyâmet: Kıyametin konu edildiği mesnevi, 343 beyit olup fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezni ile yazılmıştır. Bu mesnevide kıyametin kopması, ölülerin yeniden diriltilmeleri, kıyametin zor zamanları, Peygamber’in insanlara şefaati ve hesapların görülmesi gibi olaylar anlatılmıştır. Eserde ayrıca Hazreti Ali’nin Kevser şarabı dağıtmasına da değinilerek Mevlânâ ve Sultan Veled’e de yer verilmiştir. Bu eseri, ilk defa Âmil Çelebioğlu tanıtmış ve eserin Şeyyâd İsa’nın olduğunu belirtmiştir. Ancak Millî Kütüphane A-3772 numarada bulunan ve Şeyyâd Hamza adına kayıtlı olan nüsha, eserin Şeyyâd İsa’ya ait olmadığını göstermektedir. Metin Akar, dil ve üslup yönünden eserin Şeyyâd Hamza’ya ait olduğu kanaatindedir. Kemal Tavukçu ise eserin 289 beyitinin Şeyyâd Hamza tarafından yazıldığını, Şeyyâd İsa’nın ise esere daha sonra 55 beyit eklediğini belirtmektedir. 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları 4. Mi‘râc-nâme: 545 beyitten meydana gelen bu mesnevi, fâ‘ilâtün fâ‘lâtün fâ‘ilün vezni ile yazılmıştır. Anadolu Türk edebiyatında Âşık Paşa’nın eserindeki miraçnâme bölümünden sonra yazılan ikinci miraç-nâmedir. Bu küçük mesnevide Hz. Peygamber’in miraca çıkışı ve gördüğü hâller açık, anlaşılır bir dille ortaya konmuştur. Ankara Millî Kütüphane’de 3772 numarada bulunan bu eser üzerinde, bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır. 5. Vefât-ı Hazreti Muhammed aleyhisselâm: 483 beyit olan bu mesnevinin 356 beyti Şeyyâd Hamza tarafından yazılmış, geri kalan 127 beyitlik kısmını ise müstensih eklemiştir. Fatma Turhan-Güler eser üzerinde yüksek lisans çalışması yapmıştır. 6. Şiirler: Şeyyâd Hamza’nın farklı mecmualarda on altı şiiri vardır. Bu şiirler, Necmeddin Halil Onan, Mecdut Mansuroğlu, Sadettin Buluç, Metin Akar ve Orhan Kemal Tavukçu tarafından yayımlanmıştır. Orhan Kemal Tavukçu “Şeyyâd Hamza’nın Bilinmeyen Bir Şiiri Münâsebetiyle” adlı makalesinde şairin bilinen bütün manzumelerini değerlendirmiş ve on altı şiirini yayımlamıştır. Bazıları na’t olan bu şiirlerde Şeyyâd Hamza’nın na’t yazmada usta bir şair olduğu da anlaşılmaktadır. Şeyyâd Hamza’nın Bir Gazeli mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün 1. Senün ışkun kamu derde devâdur yâ Resûlallah Senün katunda hâcetler revâdur yâ Resûlallah 2. Senün nûrun gören gözler ne ay gözler ne yılduzlar Nurundan gice gündüzler ziyâdur yâ Resûlallah 3. Deründen açılur güller sözünden şehd ü şekkerler Senünle hasta gönüller şifâdur yâ Resûlallah 4. Habîbsin pâdişâhlara tabîbsin dertlü âhlara Şefâ‘atün günâhkâra anâdur yâ Resûlallah 5. Ay u güneş yidi yılduz seni öger kamu düpdüz Senün sözünden ayruk söz hatâdur yâ Resûlallah 6. Hased kılur sana İblîs zihî ahmak olur telbîs Seni sevdüg’içün İdrîs a’lâdur yâ Resûlallah 7. Ururlar nevbetün dâyim bu beş vakt sünnetün kâyim Gelürse hônuna her kim salâdur yâ Resûlallah 8. Mugaylanlar harîr geydi beriyyeler abîr toldı Senün cefâlarun derdi vefâdur yâ Resûlallah 9. Satıldı Yûsuf-ı Ken‘ân inen az nesneye pinhân Seni görmeklige bin cân bahâdur yâ Resûlallah 10. Davud egninde hil‘atun Halîl hônında ni‘metün Musâ elinde ibretün asâdur yâ Resûlallah 11. Mübârek türbesi yirde tolu nûr ile perverde Velî rûhun feleklerde ayândur yâ Resûlallah 12. Makâmun Ka‘be-i zemzem hemîşe kâyim ü muhkem Hızır ümmetüne her dem sakâdur yâ Resûlallah 13. Şeyâd u Hamza ol şâhdan diler kim kurtıla âhdan Seni medh itmek Allah’dan atâdur yâ Resûlallah 35 36 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Yûsuf u Zelîhâ’dan fâ’ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün 1. Çok zamân geçmez bu sözün üzere Hoca getürdi Yûsufı bâzâra 2. Münadîler çagırur şehrlü gelür Aya benzer kıymetî kul kim alur 3. İmdi gelün güzel oglan görici Bahası çok İmrânî kul alıcı 4. Şehrlü kamu dirilür ol araya Yûsuf turmış sûreti benzer aya 5. Şehr içinde bay u yohsul kalmadı Yûsuf üzre dirilüben gelmedi ... 1 Şeyyâd Hamza’nın Türk edebiyatındaki yeri ve önemi hakkında bilgi veriniz. Yûsuf-ı Meddâh XIV. yüzyıl şairlerinden olan Yûsuf-ı Meddâh’ın hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Kaynaklarda şairin asıl adının Yûsuf olduğu ve gençliğinin Azerbaycan bölgesinde geçtiği belirtilir. Azerbaycan’da bulunduğu dönemde bir meddâhın hizmetine girerek genç yaşlarında meddahlık öğrendiği, daha sonra Anadolu’ya gelerek Mevlevîlerle irtibat kurduğu sanılmaktadır. Eserlerinden iyi bir eğitim aldığı anlaşılan ve şiirlerinde Mevlânâ’yı öven, ondan hürmetle, sevgiyle bahseden Yûsuf-ı Meddâh, Mevlânâ ve Mevlevîliğe yakın olarak görünmektedir. Şair hakkında ilk bilgiler Şeyhoğlu Mustafa’nın 1401 yılında yazdığı Kenzü’lKüberâ’sında bulunmaktadır. Şeyhoğlu Mustafa’nın devrindeki ve daha önceki şairlerden söz ettiği ve onların az da olsa şiirlerine yer verdiği bu eserinde Yûsuf-ı Meddâh’ın da bir beyti bulunmaktadır. Varka ve Gülşâh (=Varaka ve Gülşâh) adlı eserini 1342 yılında Sivas’ta yazan Yûsuf-ı Meddâh’ın Şeyyâd Hamza, Elvan Çelebi ve Hoca Mesud gibi şairlerle aynı dönemde yaşadığı anlaşılmaktadır. Onun 1342 yılından sonra ne kadar yaşadığı, ne zaman ve nerede öldüğü bilinmemektedir. Yûsuf-ı Meddâh’ın Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Yûsuf-ı Meddâh, eserlerini devrinin şairlerine göre daha açık ve konuşma diline yakın bir Türkçe ile yazmıştır. Varka ve Gülşâh’ta yabancı kelime ve tamlamaların az kullanıldığı ve Türkçenin önde olduğu görülür. Şairin kullandığı yabancı kelimeler ise halkın bildiği ve benimsediği sözcüklerdir. Eserlerinde sürükleyici ve çekici bir dil kullanan şair, atasözlerine, deyimlere ve cinaslara yer vererek Türkçeye hâkim olduğunu gösterir. Yûsuf-ı Meddâh, Türk edebiyatında ilk defa dört mesnevi yazan şairdir. Tasvirde oldukça başarılı olan Yûsuf-ı Meddâh, mesnevilerini daha önce yazılanlara benzer şekilde kaleme almıştır. Özellikle Varka ve Gülşâh’ın kurgusu Leylâ vü Mecnûn’u hatırlatmaktadır. Eserde geçen olaylar, canlı ve sürükleyicidir. Ancak Yûsuf-ı Meddâh diğerlerinden farklı olarak eserini meclisler hâlinde yazmıştır. Arap kabilelerinde geçen hikâyenin kadın kahramanının Farsça isim alması ise dikkat çekicidir. Daha önce yazılan eserleri okuyan şair, özellikle Mesnevî’ye bağlı kalmıştır. Yûsuf-ı Meddâh’ın eserinde Mevlânâ’nın yanında, Gülşehrî’nin de etkisi görülür. Eserleri: 1. Varka ve Gülşâh: 1742 beyitten meydana gelen telif bir eserdir. Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezninde yazılan ve altı meclisten meydana gelen eserde konu başlıkla- 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları rı Farsçadır, ancak meclisler belirtilirken “el-Meclisü’l-ûlâ” ve “el-Meclisü’s-sâdis” şeklinde Arapça yazılmıştır. Varka ve Gülşâh’ta Peygamber devrinde Mekke civarında yaşayan Zahir İbni Hay Beni Şeybe adlı bir kavmin reislerinden Hilal’in kızı Gülşâh ile Hümam’ın oğlu Varka arasında yaşanan aşk anlatılmıştır. Varka ve Gülşâh’ta Leylâ vü Mecnûn’un yanında Mesnevî’nin de etkisi vardır. Özellikle Varka hasta olduğu zaman doktorun nabzına bakması ve aşk hastası olduğunu söylemesi Mesnevî’deki padişah ve cariye hikâyesinden gelen bir motif olmalıdır. Eserde yer yer Varka ile Gülşâh’ın ağzından söylenmiş olan gazeller, Varka ve Gülşâh’a ayrı bir canlılık vermiştir. Varka ve Gülşâh’ta dikkat çeken diğer bir özellik, eserin meclislerden meydana gelmesi ve şairin meclis sonlarında sözü yarıda bırakıp hikâyenin sonunu daha sonraki mecliste anlatacağını söylemesidir. Bu durum şairin hikâyelerini bir topluluk huzurunda okuduğunu ve şairin bir meddah olduğunu gösterir. 2. Destân-ı İblîs: Yûsuf-ı Meddâh’ın 200 beyitlik, Hz. Peygamber ile İblis (=şeytan) arasında geçen konuşmayı ve Hz. Peygamberin ümmetine öğütlerini konu alan bir mesnevisidir. 3. Hikâyet-i Kız ve Cühûd: Yûsuf-ı Meddâh’ın bu eseri, Yahudi ve Müslüman iki komşu arasında geçen olayları anlattığı, yaklaşık 200 beyitten oluşan bir mesnevisidir. 4. Kadı ve Uğru Destânı: Bu eser, Harun Reşid zamanında bir kadı ile hırsız arasında yaşananların anlatıldığı, beyit sayısı 250 civarında olan bir mesnevidir. Varka ve Gülşâh’tan el-meclisü’s-sâdis fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün 1. Ol bitürür cümle eksük işleri Ol irürür menzile kalmışları 2. Kul kaçan kim sürçe oldur dest-gîr İmdi Gülşâh’ı işitgil kim ne dir 3. Didi kim yâ Varka sen kırk gün dahı Tanrı yolından bana güy iy sahî 4. Tâ ki birkaç gün geçe kim ol Ganî Lutf idüp kabzeyleye benden cânı 5. Tâ firâkun orcınun öni olam Vaslunun bayrâmına kurbân olam 6. Kaldı kırk gün dahı ol Gülşâh içün Hâtırın yıkup gidemez n’eylesün 7. Çün yitürdi Varka kırk güni tamâm Didi hergiz kalmadı ayruk kelâm 8. Yâ nigârîn el-vidâ‘ olsun sana Kalmadı özrün helâl itgil bana 9. Çün anı işitdi Gülşâh-ı nigâr Kalmadı cânında ârâm u karâr 10. Ol nigârîn âh kıldı âteşîn Saldı ol tahtdan aşaga kendüzin Elvan Çelebi Âşık Paşa’nın oğlu olan Elvan Çelebi, Kırşehir’de doğmuştur. Menâkıpnâmesinde babası ve dedeleri hakkında bilgi vermesine rağmen kendinden bahsetmemiştir. Kaynakların verdiği bilgiye göre 1326 yılında babasının izni ile ailesi ve çocuklarını alarak Tanuközü köyüne göç etmiştir. Çorum ile Mecidözü arasında bulunan bu köy, daha sonra El- 37 38 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı van Çelebi adı ile anılmaya başlanmıştır. Elvan Çelebi buraya dervişleri ile yerleştikten sonra cami, zaviye, türbe ve hamam yaptırmış ve bütün ömrünü burada geçirmiştir. Tanuközü köyüne bu sülaleden ilk gelen dedesi Muhlis Paşa’dır. Muhlis Paşa’nın türbesi de buradadır. Âşık Paşa 1332 yılında ölünce, öğrencileri devrinde büyük bir mutasavvıf olarak bilinen Elvan Çelebi’yi onun yerine geçirmişler, o da böylece babasının yolunu devam ettirmiştir. Elvan Çelebi’den ilk defa Şeyhoğlu Mustafa Kenzü’l-Küberâ adlı eserinde bahsetmiş ve bu eserde iki beytini şiirlerine örnek olarak vermiştir. Bu durum XV. yüzyıldan sonra da devam etmiş Hatiboğlu, Letâif-nâme ve Muhyiddin Çelebi de, Hızır-nâme adlı eserlerinde ondan övgü ile söz etmişlerdir. Elvan Çelebi’nin ölüm tarihi belli değildir. Ancak Menâkıbü’l-Kudsiyye’nin 760H.=1359M. tarihinde yazıldığı göz önüne alınırsa, Elvan Çelebi’nin 1360 yılından sonra vefat ettiğini söylemek mümkündür. Elvan Çelebi’nin Eseri ve Edebi Kişiliği Elvan Çelebi’nin tek eseri, Menâkıbü’l-Kudsiyye fî-Menâsibi’l-Ünsiyye isimli mesnevisidir. Türk edebiyatında menkıbe türünün ilk örneği olan ve fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün vezniyle yazılan mesnevi, 2081 beyittir. Elvan Çelebi bu eserde büyük dedesi Baba İlyas ve Dede Garkın’dan ve bunlarla ilişki içinde olanlar, dedesi Muhlis Paşa, babası Âşık Paşa ve çevresinde bulunanlar hakkında bilgi vermiştir. 760H.=1359M. yılında yazılan eserin bilinen tek nüshası Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi’nde 4937 numarada kayıtlıdır. Eseri ilk defa tanıtan Mehmet Önder, bu mesnevinin Elvan Çelebi’nin kendi yazısı olduğunu iddia etmişse de, eserdeki bazı eksik kısımlar ve boş bırakılan yerler bu fikri doğrulamamaktadır. Açık ve anlaşılır bir Türkçe ile yazılan Menâkıbü’l-Kudsiyye’de Arapça ve Farsça tamlamaların devrinin diğer eserlerine göre daha fazla oluşu, eserin dilinde tutukluğa sebep olmuştur. Bu durum, eserdeki gazellerde de görülür. Bu yönüyle Elvan Çelebi sanat ve şiir açısından devrinin şairlerine göre daha geride bulunmaktadır. Olayların, şahıslar arasındaki ilişkilerin ve kişisel özelliklerin nazma çekilmiş şekli olarak görünen Menâkıbü’lKudsiyye, dönemin olaylarına yer verilmesi, Âşık Paşa ve soyunun aydınlatılması bakımından tarihî yönden önemli bir eserdir. Ancak şairin eserinde olağanüstü hadiselere yer vermesi, eserin değerini gölgelemiştir. Menâkıbü’l-Kudsiyye üzerinde ilk yayın, İsmail Erünsal ve Ahmet Yaşar Ocak tarafından 1984 yılında yapılmıştır. Bu yayında, hem eserin metni ortaya konmuş hem de eser üzerinde yapılan inceleme verilmiştir. Ayrıca eserin ikinci baskısı Türk Tarih Kurumu tarafından 1995 yılında yapılmıştır. Mertol Tulum, eser üzerinde İsmail Erünsal ve A.Yaşar Ocak’ın neşrini tenkit mahiyetinde, eserin tıpkı basımının da yer aldığı ikinci bir yayın yapmıştır. Elvan Çelebi’nin Menâkıbü’l-Kudsiyye’den başka şiirleri de vardır. Dağınık halde bulunan ve sanat yönünden başarılı olan bu şiirler, Fatih Köksal tarafından Elvan Çelebi’nin Şiirleri adı ile bir makale hâlinde yayımlanmıştır. Menâkıbü’l-Kudsiyye’den Fazliyyet-i Dühüm Der Kitâb-ı Û [onun kitabı hakkında onuncu üstünlük] fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün 1. Çün bilindi tamâm tokzıncım İmdi bir gör niceymiş onıncım 2. Şoldur onıncı kim Kerîm ü Rahîm Sunmış ol gönle bir kitâb-ı azîm 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Şöyle kim ol kitâbda fasl u hitâb Evveli âhiri anun on bâb Degme bâb içre on hikâyetdür Kimi ibret kimisi hikmetdür Kimi zâhir ayân çıkar ma‘nî Kimi bâtın velî çakar ma‘nî Şol ki esrâr-ı ilmdür anda Şol ki envâr-ı ilmdür anda İlm-i kudret ki min ledün dildür Evliyânun yakîne menzildür Bu kitâbun hakâyıkın diller Bu kitâbun dekâkıyın iller İttifâk itdiler beyân olmaz Bahr-ı ummân hôd bardaga sıgmaz Çok acîb ü garîb hikmetler Çok bedî‘ ü sanî‘ san‘atlar ... Hoca Mesud (Mesud Bin Ahmed) Türk tercüme edebiyatında önemli bir yeri olan Hoca Mesud hakkında tezkirelerde fazla bilgi yoktur. Hoca Mesud’un nereli olduğu, eserlerini kime sunduğu da belli değildir. Türk edebiyatında Ahmed-i Yesevî’den sonra XIV. yüzyıla gelinceye kadar “hoca” lakabı ile anılan ikinci şairdir. Eserlerinden Arapça ve Farsçayı iyi bildiği anlaşılan şairin hoca olarak anılması, iyi bir eğitim gördüğünün ve devrindeki ilimlere vâkıf bulunduğunun bir kanıtı olmalıdır. Şeyhoğlu Mustafa, Kabus-nâme tercümesinde şairi bu lakabdan başka “emlehu’ş-şuarâ” ve “efsahu’ş-şuarâ” gibi lakablarla da anmaktadır. Ayrıca Kenzü’l-Küberâ adlı eserinde “hoca” lakabını anarak, bazı beyitlerine yer vermiştir. Hoca Mesud, diğer bazı şairlerde ve yazarlarda görüldüğü gibi eserlerini bir bey veya saraya yakın birinin ya da bir yakınının teşviki ile yazmamıştır. Süheyl ü Nevbahâr’ı yazdığı zaman ihtiyarlık döneminde bulunduğu anlaşılmaktadır. Kaynaklara göre şairin 13001370 yılları arasında yaşadığı düşüncesi hakimdir. Hoca Mesud’un Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Hoca Mesud, aldığı eğitim ve tecrübeleri gereği şiir sanatının sırlarını ve nazım tekniğini bilen, dil bilinci ve Türkçe sevgisi ile eserler yazan bir şairdir. Özellikle tercüme metodu açısından sağlam bir görüşü vardır. O, Türkçeye tercüme ettiği eserlerinin kelime kelime karşılıklarını vermemiş, okuyup anladığını yazmıştır. Bu durum, Türkçe söyleme ve yazmasında bir tabiîlik sağladığı gibi, çevrilen esere de zenginlik katmıştır. Türkçe, bu şair ile birlikte zengin ve geniş anlatım özelliği kazanarak tercümeden çok telife yönelmiştir. Bu yönüyle bir çığır açan Hoca Mesud, tercüme ettiği eserlere, Türkçeden yeni şeyler katmış, yabancı bir dilin karşısına kendi dilini öne çıkarmak için büyük gayret göstermiştir. Bu durum XVI. yüzyıl tezkirecilerinden Âşık Çelebi’nin de dikkatini çekmiştir. Âşık Çelebi Süheyl ü Nevbahâr için, “Farsçadan çevrilmişti, ancak bazı ma‘nîler bulmuştur” diyerek şairin bu gayretine vurgu yapmıştır. Türkçenin gelişmesi için çalışan Hoca Mesud, dilin eksik taraflarını bilen şairdir. Türkçeyi Arapça ve Farsça ile kıyaslayan ve bu dillere göre Türkçede bir anlatım kıtlığı olduğunu gören Hoca Mesud, Türkçenin Arapça ve Farsça gibi bir dil olmadığından, özellikle vezin ve vezinle ilgili hususlardan, uzun ünlü bulunmayan Türkçeyi aruza uydurmadaki zorluktan yakınır. 39 40 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Hoca Mesud’un Farsça kelimeler yerine Türkçelerini kullanma düşüncesi, daha sonra Şeyhoğlu Mustafa tarafından devam ettirilmiştir. Hoca Mesud sadece Süheyl ü Nevbahâr’da değil Ferheng-nâme-i Sa‘dî adlı eserinde de aynı düşüncelerden hareket eder. Bu eserde kullanılan kelimelerin % 70,5 gibi bir kısmı Türkçedir. Geriye kalan kelimeler ise Arapça, Farsça, Sanskritçe ve Rumcadan alınmıştır. Eserleri: Hoca Mesud’un Farsçadan tercüme edilmiş iki mesnevisi vardır. 1. Süheyl ü Nevbahâr (Kenzü’l-Bedâyi‘): Hoca Mesud’un 1350 yılında yeğeni İzzeddin Ahmet ile ortak olarak Farsçadan Türkçeye çevirdiği bir eserdir. Fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl vezni ile yazılan ve 5703 beyit olan eserin ilk bin beytini Hoca Mesud’un tavsiyesi ile yeğeni İzzeddin Ahmet tercüme etmiş, geri kalan 4703 beytini de Hoca Mesud kendisi çevirmiştir. Ancak eserin başında yer alan tevhid, münacat, na’t, medh-i çâr yâr, hikmet ve nasihatten başka telif sebebini anlatan kısım ile hatime kısmı Hoca Mesud tarafından yazılmıştır. Süheyl ü Nevbahâr, Farsçadan tercüme edilmesine rağmen Fars edebiyatında bu isimde bir eser bilinmemektedir. Eserde, Yemen padişahı Bahr’ın oğlu Süheyl ile Çin fağfurunun kızı Nevbahâr arasındaki aşk anlatılmaktadır. Hoca Mesud, eserindeki anlatım durgunluğunu ve monotonluğu gidermek için yer yer gazeller de yazmıştır. İlk örneği Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf u Zelîhâ’sında görülen ve daha sonraki mesnevilerde devam eden kahramanların ağzından gazel yazma geleneği, bu eserde de karşımıza çıkar. Anlatımda akıcılık sağlayan bu gazellerin sayısı on beşi bulmaktadır. Bunların on biri Süheyl, diğer dördü de Nevbahâr tarafından söylenmiştir. Eserde bulunan gazellerin vezinleri mesnevinin vezninden farklıdır. Hoca Mesud’un eserinde teşbihten leff ü neşre, akisten irsal-i mesele kadar pek çok sanat, özellikle cinaslı kullanışlar bulunması ve eserine Kenzü’l-Bedâyi (=güzellikler hazinesi) adını vermesi, onun zevk sahibi iyi bir şair olduğunu gösterir. Eser üzerinde çalışan Cem Dilçin, Süheyl ü Nevbahâr’ın tam metnini verdiği gibi, ayrıca çok geniş bir inceleme yaparak eserin sözlüğünü de yayımlamıştır (1991). 2. Ferheng-nâme-i Sa‘dî: Şirazlı Sa’dî’nin (öl. 1292) Bostân adlı eserinden seçilmiş beyitlerin manzum tercümesi olan bir mesnevidir. Süheyl ü Nevbahâr gibi fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl vezni ile yazılmıştır. Hoca Mesud, 4184 beyit olan Bostân’ın 1073 beytini seçerek Türkçeye çevirmiştir. Hoca Mesud, Bostân’da olduğu gibi öğüt yanı ağır basan bu eserinde, insanî değerler üzerinde durmuştur. Yaptığı seçmelerinde keyfî davranmış, ancak Bostân’ın bölümlerindeki sırayı bozmadığı gibi, onlara uygun konu başlıkları da vermiştir. Ele aldığı konuya göre yer yer Sa’dî gibi hikâyeler anlatmış, kıssadan hisse şeklinde öğütlerde bulunmuştur. Bunun yanında kendisi bazı beyitler de eklediği eserinin sonunda bir de münacata yer vermiştir. Süheyl ü Nevbahâr’dan Zârî Kerden-i Îşân ve Nişesten-i Süheyl Nezd-i Peder-i Hod [Herkesin ağlaşması ve Süheyl’in babasının yanında oturması] fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl 1. Turup zâr zâr aglayu gitdiler Bögürdiler ü çok figân itdiler 2. Bular gidicek kaldı ol o Süheyl İkisi yaşından revân idi seyl 3. Didi iy gözüm aydını cân ogul Tamarlarum içindeki kan ogul 4. Kara yire koyasısın babanı Berü gel öpeyim şu kara beni 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları 5. Sen ü ben esen ugur eyleyeyim Kuçayım boyununı yiyleyeyim 6. Ki bellü kopınca kıyâmet güni Girince kulagumuza sûr üni 7. Görimeyisersin sen ayruh beni Ne ben dahı göribileven seni 8. Ben uş dirligümden elümi yudum Velî kaygunı hem yirince yidüm 9. Otur tahta vü pâdişâhlıgun it Dimezven ki bir ayruk iklîme git 10. Yigitsin ü ol akl içinde koca Aşah gönli tut himmetüni yüce ... Fahrî Asıl adı Yakub, lakabı ise Fahreddin olan şair hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Hüsrev ü Şîrîn adlı eserinden iyi bir eğitim gördüğü, Arapçayı ve Farsçayı bildiği anlaşılan şair, Aydınoğulları sarayında bulunmuş ve eserini Aydınoğlu İsa Bey’in isteği üzerine 1367 yılında yazmıştır. Fahrî, Husrev ü Şirin’i yazdığı zaman elli yaşını aşmış olduğundan 1315 yılları civarında doğduğunu söylemek mümkündür. Fahrî’nin saraya bu kadar yakın olmasına rağmen ömrünün sonlarını nasıl geçirdiği bilinmemektedir. Kaç yılında öldüğü ve mezarının nerede bulunduğu da belli değildir. Fahrî’nin Eseri ve Edebî Kişiliği Fahri’nin tek eseri, Işk-nâme adını da verdiği ve Nizâmî’nin aynı adlı eserinden tercüme ettiği Hüsrev ü Şîrîn mesnevisidir. Hüsrev ü Şîrîn Marburg Devlet Kütüphanesi 1069 numarada kayıtlıdır. Eserin 277 beyitlik giriş kısmında İsa Bey için yazılmış bir kaside vardır. Mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezni ile yazılan eser 4683 beyittir. Hüsrev ü Şîrîn, dili halk konuşmasından ayrılmayan açık ve anlaşılır bir eserdir. Bölüm başlıkları Farsça yazılan eserde, çok az Farsça tamlama bulunmaktadır. Nizâmî’nin Hüsrev ü Şîrîn mesnevisini Anadolu sahasında Türkçe ilk defa Fahrî tercüme etmiştir. Hoca Mesud gibi tercümenin sıkıntısını çeken Fahrî’nin açık, samimi ve pürüzsüz bir anlatımı vardır. Eserini, yabancı kelime ve tamlamalardan uzak, daha çok Türkçe kelimelerin olduğu konuşma diline yakın, açık ve anlaşılır bir dille yazmıştır. Dili kullanmada usta bir şair olan Fahrî, eserinde Arapça ve Farsça kelimeleri fazla kullanmamıştır. İbret alınması gereken hikmetli sözlerin yanında yer yer atasözü ve deyimleri de kulanan Fahrî, tasvir yeteneği güçlü bir şairdir. Türkçeyi iyi kullanan ve vezne hâkim olan şair, karşılıklı konuşmalarla eserin cazibesini arttırmıştır. Fahrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i Türk edebiyatında Kutb’un eserinden 26 sene sonra yazılan ikinci tercümedir. Hüsrev ü Şîrîn’den Âgâz-ı Dâsitân mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün 1. Eyitdi ol söz eyden bilge üstâd Ki dutmışdı çok eski dâsitân yâd 2. Ki çün Kisrî’nün ayı oldı kara Kodı tahtını Hürmüz şehriyâra 3. Cihân dutıcı Hürmüz dâd iderdi Cihânı dâd-ıla âbâd iderdi 41 42 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 4. Delim nezr-ile kurbân-ile Yezdân Ana virdi bir oglan kim ne oglan 5. Görindi bî-bahâ bir dâne lü’lü’ Sa‘âdet kulzüminden hûb u sulu 6. Togışı bahtulu vü kutlu bahtı Bititmiş tâli‘ ana tâc u tahtı 7. Ata yüzinde husrevlik çü gördi Adını Husrev ü Pervîz virdi 8. Yüzi aydınırak şems ü kamerden Şeker gibi gülişi yig şekerden 9. Gül-idi tâze şehlik budagından Kızıl ya’kût idi devlet tagından ... Şeyhoğlu Mustafa XIV. yüzyılda Germiyan (Kütahya) bölgesinde yetişen şairlerin başında gelir. Hurşîdnâme’de adının Mustafa olduğunu belirten ve Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ’yı 1401 yılında yazdığı zaman 62 yaşında olduğunu açıkça söyleyen Şeyhoğlu, buna göre 1340 yılında doğmuştur. Germiyan beyi Süleyman Şah zamanında Germiyan sarayında nişancılık ve defterdarlık görevlerinde bulunan Şeyhoğlu, daha sonra Yıldırım Bayezid’e (salt. 1389-1402) intisap ederek Osmanlı sarayında da bulunmuştur. Şeyhoğlu’nun nerede, ne zaman öldüğü ve mezarının nerede bulunduğu da belli değildir. Abdülvâsî Çelebi’nin 1414 yılında yazdığı Halîl-nâme’de Şeyhoğlu Mustafa’dan da bahsetmesine bakılırsa şairin, 1414 yılına yakın bir zamanda öldüğü söylenebilir. Eserlerinde “Şeyhoğlu” mahlasını kullanan şair, bazı şiirlerinde ise, aynı anlama gelen “İbni Şeyhî” mahlasını kullanmıştır. Marzuban-nâme’nin Kahire Devlet (Eski Hidiviye) Kütüphanesi’nde tam olan nüshasının iki yerinde “Sadrüddîn” ismi de geçmektedir. Bu durumda şairin Şeyhoğlu Sadrüddîn olarak anılması gerekir. Şeyhoğlu Mustafa’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Türkçenin inceliklerine vâkıf olan ve devrinin şairleri arasında Nesîmî’den sonra ikinci sırayı alan Şeyhoğlu Mustafa, Arapçayı, Farsçayı, eski kültürü ve kaynakları bilen, dil bilinci ile eser veren bir şair ve yazardır. Şeh-nâme’den, Kelile ve Dimne ve Mesnevî-i Ma‘nevî’ye kadar Farsça ana kaynaklara olan hâkimiyeti eserlerine de yansımıştır. Şeyhoğlu, Kenzü’l-Küberâ’da kendi devrini ve toplumu gözleyip eksiklikleri de tenkit etmiştir. Eser yazmaya tercüme ile başlayan Şeyhoğlu’nun eserlerinde öğretici taraf ağır basar. Şeyhoğlu, dille ilgili görüşlerine daha çok Hurşîd-nâme’de yer vermiş ve bu eserinde Türkçenin işlenmediğini, soğuk, tatsız tuzsuz, lezzetsiz ve yavan olduğunu anlatarak bu dilin gelişmesi için büyük emek sarf ettiğini belirtmiştir. Türkçeyi kullanmada ustalaşan ve kendine has bir üslubu olan Şeyhoğlu, işlenmiş nesriyle Sinan Paşa’nın öncüsüdür. Onun bazı şiirleri eda, ses, söyleyiş, vezin, kafiye, coşkunluk ve akıcılık yönünden on altıncı yüzyılın şiirini aratmayacak niteliktedir. Bu durum, Şeyhoğlu ve çağdaşları tarafından on dördüncü yüzyılda dilin işlenmesine bir hayli emek sarf edildiğini, Türk edebiyatının geliştiğini ve böylece Türkçenin büyük devlet dili olarak hazırlanmış bulunduğunu da gösterir. Türkçeyi iyi kullanan, nazım tekniğini bilen Şeyhoğlu, şiirlerinde ve nesirlerinde Türkçenin yapısına aykırı olan “ki”li cümlelere az yer vermekle üslubuna akıcılık sağlamıştır. Şeyhoğlu Mustafa’nın şiirleri, çağdaşı Ahmedî’nin şiirlerine göre daha akıcı ve daha liriktir. Ancak Şeyhoğlu kimi şiirlerinde mahlas kullanmamıştır. 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları Halkın psikolojisini ve dilini çok iyi bilen Şeyhoğlu, neyi, nasıl ve ne zaman söyleceğini çok iyi hesap eder. O, eserlerinde atasözlerine de yer vermiş, sanat gayesi güderken Türkçenin sırlarına dikkat ederek halk diliyle, doğal bir şekilde yazmıştır. Bu şekilde akıcı ve coşkulu dille yazdığı şiirleri daha sonraki yüzyıllarda da etkili olmuştur. Eserlerinde Türkçe kelimelere, özellikle halk tabiri ve atasözlerine geniş yer veren, Türkçe yazmakla övünen, gayretli ve başarılı bir şair ve yazar olan Şeyhoğlu, gerçek bir söz ustasıdır. Şeyhoğlu’nun daha çok kısa cümleleri kullanması, tercümelerine âdeta telifî eser özelliği kazandırmıştır. İktibas yapmayı pek tercih etmemiş, ancak âyet ve hadislerin tercümesini vermiştir. Böylece iktibaslarla değil Türkçe ifadeler ile telmihte bulunmuştur. Arapçadan yaptığı iktibaslarda halkın anlayabileceği veya halka yabancı olmayan kısa ibareleri seçmiştir. Şeyhoğlu’nun şiirindeki çekici yönlerden biri de, ele almış olduğu aşk konusunu gönülden işlemesi, güzellikleri görüp ona göre ifadeler kullanmasıdır. Şeyhoğlu’nun bu şiirleriyle kendinden sonra gelen Şeyhî, Ahmed Paşa, Fuzûlî ve Erzurumlu İbrahim Hakkı’ya kadar çok sayıda şaire tesir ettiğini söylemek mümkündür. Eserleri: Şeyhoğlu Mustafa’nın biri manzum üçü mensur olmak üzere dört eseri vardır. Bunlardan Hurşîd-nâme manzum, Marzuban-nâme ve Kabus-nâme tercümeleri ile Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ adlı eserleri mensurdur. 1. Hurşîd-nâme: Şeyhoğlu, Süleyman Şah adına yazmaya başladığı bu mesneviyi, Süleyman Şah’ın ölümü üzerine 1387 yılında tamamlayarak Yıldırım Bayezid’e sunmuştur. Şair, eserine önce Şebistân-ı Uşşâk adını koymuş, daha sonra bunun kabul görmemesi üzerine Hurşîd-nâme adını vermiştir. 7903 beyti bulan eser, mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezniyle yazılmıştır. Mesnevîde Siyavuş’un kızı Hurşîd ile Ferahşâd arasında geçen aşk hikâyesi anlatılmıştır. Şeyhoğlu’nun kahramanları, Arap, Türk, Fars ve Moğol tarihinde yer alan şahıslardır. Eserde Şeh-nâme’nin etkisiyle İran kaynaklı şahısların çokluğu dikkat çeker. Şeyhoğlu İslam tarihindeki olaylardan da yararlanmış, âdet ve örfler ile saray teşrifâtına geniş yer vermiştir. Şair, ayrıca masal unsurlarından faydalanıp bütün âşıklara görmeden âşık olma durumunu yaşatmıştır. Eserde, yer yer kahramanların ağzından söylenmiş 19 gazel ile bir tercî’-i bend bulunmaktadır. Şeyhoğlu’nun bu gazellerde 9 ayrı vezin kullanmış olması, onun sanat zevkine sahip usta bir şair olduğunu gösterir. Şeyhoğlu Hurşîd-nâme adlı mesnevisinin baş kısmında tevhid, münacat ve na’t da yazmıştır. Miraciyye de yazmış olan şair, sırayla, dört halifeyi överek anlatmış ve kitabının yazılış sebebini belirtmiştir. Ayrıca eserde şiiri hakkında bilgi verip Türkçe üzerine görüşlerini ifade eden Şeyhoğlu, bu eserinde Türkçenin işlenmemiş, sert, kaba ve tatsız bir dil olduğunu ve tanınmadığını söyleyerek eseri yazarken büyük çaba harcadığını vurgulamıştır. Anadolu halkı Türkçe konuştuğu için Türkçe yazdığını söyleyen Şeyhoğlu, başarılı ve büyük bir eser ortaya koymuştur. Hurşîd-nâme, ayrıca siyaset yönü ile Kenzü’l-Küberâ adlı eserine başlangıç olması bakımından da önemli bir eserdir. 2. Marzuban-nâme: Germiyan beyi Süleyman Şah adına Farsçadan Türkçeye çevrilmiş mensur hikâye ve masalların yer aldığı bir eserdir. Öğretici yönü ile Kelile ve Dimne’ye benzeyen Marzuban-nâme’nin ilk yazarı İran’ın Mazenderan bölgesinde hüküm süren Marzubân bin Rüstem’dir. Daha sonra Sadeddin Varavinî eseri yeniden yazıp Azerbaycan Atabeyi olan Ebu’l-Kasım Rabîbüddîn’e ithaf etmiştir. Marzuban-nâme üzerinde ilk tanıtmayı A. Zajaczkowski yapmış, ancak A. Zajaczkowski’nin tanıttığı Warşowa Üniversitesi İslam Eserleri Kütüphanesi’nde bulunan Marzuban-nâme nüshası, İkinci Dünya Savaşı sırasında yanmıştır (1944). Eserin bugün elde bulunan tek nüshası ise, Berlin Devlet Kütüphanesi’ndedir. 69 yaprak olan bu nüshanın baş kısmı noksandır. Sayfasında 14 satıra yer veren okunaklı, harekeli nestalik bir yazı ile yazılmış olan bu nüsha üzerinde Zeynep Korkmaz çalışmıştır. Korkmaz, Marzuban- 43 44 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı nâme üzerinde geniş bir dil araştırması yaptığı çalışmada, eserin metin, sözlük-dizini ile tıpkıbasımını da yayımlamıştır (1973). 3. Kabus-nâme Tercümesi: Şeyhoğlu’nun Farsçadan çevirdiği başka bir eseri, ahlâk ve siyâset kitabı olan Kabus-nâme’dir. Şeyhoğlu, aslı dokuz bab olan eserin tercümesine onuncu babı da eklemiştir. Eserin aslı Mısır Hidiv Kütüphanesi’ndedir. 4. Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkül-Ulemâ: Şeyhoğlu Mustafa’nın ömrünün sonuna yaklaştığı bir dönemde, tecrübelerinden hareketle yazdığı siyaset ahlâkı ile ilgili mensur bir eseridir. Şeyhoğlu, son eseri olan Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ’yı önceleri Germiyan, sonraları Osmanlı sarayında bulunan Paşa Ağa bin Hoca Paşa adına yazmıştır. Kenzü’l-Küberâ’nın bilinen tek nüshası, Yapı Kredi Bankası Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. 120 yaprak olan ve sonradan numaralanan eserin asıl kısmı, dört bölümden oluşur. Hamdele ve salveleden sonra asıl bölüm başlar. Şeyhoğlu, eseri Türkçe telif ettiğini ve 803H.=1401M. yılında tamamladığını belirtmiştir. Yazar, eseri için “te’lif ” kelimesini kullanmasına rağmen, Kenzü’l-Küberâ’nın Necmeddîn-i Râzî’nin Mirsâdü’l-İbâd’ından yapılan bir tercüme olduğunu ileri sürenler de olmuştur. Bu duruma ilk defa işaret eden Fuat Köprülü, sonradan bu fikir üzerinde durmamıştır. Orhan Şaik Gökyay da eserin tercüme olduğunu belirtmiştir. Bu iddiada bulunanlar, her iki eserin başlıklarındaki benzerliklere göre tercüme kanaatine varmışlardır. İki eser karşılaştırıldığı zaman Şeyhoğlu’nun Kenzü’l-Küberâ’nın iskeletini, Necmeddîn-i Râzî’nin Mirsâdü’l-İbâd’ından aldığı, fakat eserini tecrübe ve gözlemleriyle zenginleştirip geliştirdiği anlaşılmaktadır. Ayrıca eserde, Hurşîd-nâme’den bir hayli alıntıların yanında Elvan Çelebi, Gülşehrî, Hâs, Hoca Dehhânî, Hoca Mesud, Celâleddîn-i Rûmî ve Yûsuf-ı Meddâh gibi şairlerden alınmış şiirler de vardır. Bu şiirler, Kenzü’l-Küberâ’nın Mirsâdü’lİbâd’ın bire bir tercümesi olmadığını ortaya koyduğu gibi edebiyat tarihi yönünden eserin değerini artırmıştır. Kenzü’l-Küberâ, taşıdığı dil özellikleri yönünden Eski Anadolu Türkçesi içinde yer alır. Eser, açık ve samimi dili ile daha sonra yazılan eserlerle gelişen Türk nesrine temel oluşturmuştur. Yazar eserinde, Kur’an ve hadis olmak üzere ana kaynakları esas almış, peygamberlerden ve geçmiş padişahlardan örnekler vermiş, devlet idaresi ile ilgili terim ve deyimleri de kullanmıştır. Kutadgu Bilig’den sonra Türk kültür tarihi içinde ikinci, Batı Türkçesi’nde ise ilk yazılan siyaset kitabı olan eser, devlet ve toplum idaresi yönünden, bilhassa kuruluş devri için büyük önem taşımaktadır. Divan’ı bulunmayan Şeyhoğlu’nun Hurşîd-nâme’si içinde kahramanların dilinden söylediği 23’ü gazel olmak üzere 36 manzumesi vardır. Hurşîd-nâme’de Ferahşâd’ın Ağzından Söylenmiş Bir Gazel fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘itün 1. Çün bulınmadı cihânda derdüne dermân gönül Yiridür bu hasret ile ger alursan kan gönül 2. Işk bâzârında sana çünki hâsıldur ziyân Bellü bil kim assı kılmaz nâle vü efgân gönül 3. Devr içinde ser-be-ser bîmâra tîmârın viren Bir imâratlık sana virmedi iy vîrân gönül 4. İy dirîgâ bunca herc ü zecr ü gam görmiş iken Almadın dâdın felekden virisersin cân gönül 5. Gerçi yârun vuslatı haccında bayram itmedün Yigrek oldur furkat içün olasın kurbân gönül 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları 6. Lâcerem ışkun belâsına mutî‘ olmak gerek Kimsenün hükmine çün olmadun fermân gönül 7. Sen ki manzûrun felekdür nice olursın helâk İy gönül hayrân gönül olma gönül giryân gönül Ahmedî (Taceddin İbrahim) Ahmedî, XIV. yüzyılın ikinci yarısında, beylikler döneminin önde gelen şair ve yazarlarından biridir. 1335 yılında doğduğu tahmin edilen, eserleri ve şiirlerinde Ahmedî mahlasını kullanan şairin ismi, kaynaklarda Taceddin İbrahim olarak geçmektedir. Ahmedî’nin nerede doğduğu, nasıl bir hayat sürdüğü hakkında çelişkili ve farklı görüşler bulunmaktadır. Ahmedî ilk öğrenimini Anadolu’da yaptıktan sonra Mısır’a gitmiş ve eğitimini tamamlayarak 1360 yılında Anadolu’ya dönmüştür. 1360–1390 yılları arasında Aydınoğulları bölgesinde yaşayan ve Aydınoğlu Ayas Bey’e intisap eden şair, Ayas Bey’in oğlu Musa Bey’e hocalık yapmış ve onun için Mirkâtü’l-Edeb, Mîzânü’l-Edeb ve Mi‘yârü’l-Edeb adlı eserleri yazmıştır. Ayas Bey’den sonra Germiyan valisi ve Yıldırım’ın oğlu Emir Süleyman’ın yanında bulunan şair, bu şehzadenin ölümünden sonra da Çelebi Mehmed’in hizmetine girmiştir. İbn Arabşah’ın verdiği bilgilere göre Ahmedî, Çelebi Mehmed zamanında Amasya’da bulunmuştur. Kaynaklarda Ahmedî’nin 1412’de, 80 yaşlarında iken öldüğü belirtilir. Ahmedî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Ahmedî Türk edebiyatında XIV. yüzyılın sonlarında divan sahibi olan dört şairden biridir. Ahmedî, Arap ve Fars edebiyatı unsurlarını Türk edebiyatına taşırken millîliğini kaybetmez. Daha önce Yusuf Has Hâcib, Ahmed Yesevî, Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa’da görülen Türklüğe ait unsurlar Ahmedî’de bir bütün halindedir. Türk, Fars ve Arap edebiyatına ait unsurları eserlerinde toplayan Ahmedî, Türk edebiyatının kurucu şairleri arasında yer alır. Öğreticilik yönü de bulunan Ahmedî, şiiri ve sanatı ile övünen ve kendini beğenen bir şairdir. Şiirlerini ancak Lebîd, Kemâl-i Hucendî ve Gülşehrî’nin değerlendirebileceğini belirten Ahmedî, kendisini devrinin Hassân’ı olarak görür. Selmân ve Sa’dî’den üstün olduğunu söyleyen Ahmedî; Elvan Çelebi, Şeyhoğlu Mustafa ve Kemaloğlu gibi kendinden önceki ve devrinin bazı şairlerini daha çok kişiliklerinden dolayı eleştirir. Şeyhoğlu Mustafa ise, Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ adlı eserinde kendinden önceki ve çağdaşı şairlerin adlarına yer verip işlediği konuya göre hemen hepsinden bir veya birkaç beyit almasına rağmen Ahmedî’den hiç söz etmemiştir. Dehhânî ve Gülşehrî’nin şiirlerini beğenen Ahmedî’de Mevlânâ, Yunus Emre ve Gülşehrî’nin etkisi görülür. Ahmedî’nin, Cihândan ben usanmışam bana sini gerek sini Kamulardan uşanmışam bana sini gerek sini beytiyle başlayan gazeli Yunus’a bir naziredir ve baştan sona Yunus’un fikir ve söyleyişini yansıtır. Ahmedî’nin çok sayıda gazelinde, Türkçenin yapısına uymayan ifade şekillerini, özellikle ki’li cümleleri kullanması yüzünden lirizmde geri kaldığı ve ifadesinde tutukluk olduğu görülür. Ahmedî’nin Şehzade Cem, Ahmed Paşa, Bâkî, Fuzûlî ve Nedîm gibi şairler üzerinde de etkisi vardır. Onun, Tâ ışkunı şehâ varak-ı câna yazmışam Levh-i gönülde adunı câna yazmışam beytiyle başlayan gazeline, Ahmed Paşa, 45 46 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Ser-nâme-i mahabbeti cânâna yazmışam Hasret risâlesin varak-ı câna yazmışam şeklinde başlayan gazelini nazire olarak yazmıştır. Ayrıca Ahmedî’nin, Câna yitdi zulme sen dâd eyle kurbân olduğum Hâtırı şimden girü şâd eyle kurbân olduğum beyti ile başlayan gazeli, Ahmed Paşa’dan da geçerek Nedîm’de şarkı şeklinde bir başka şekil ve söyleyişle karşımıza çıkar. Şiilerinde gerçekçi olan Ahmedî, bazen resmeder gibi gazeller yazar ve mevsimler onda doğal renkleri ile görünürler. Ahmedî’nin şiirlerinde Gülşehrî’de olduğu gibi varlığı eski Türk şiirine kadar çıkan “dedim-dedi” şeklinde veya “sorulu-cevaplı” karşılıklı söyleyişler, atışmalar ve münazaralar da görülür. Ahmedî, Didüm yâre ki yüzün ergavândur Didi kim kâmetüm serv-i revândur beyti ile, Hîç anmaz iy sabâ bizi dildâr hoş mıdur Sormadı yâr hâli nedür yâr hoş mıdur ve Sen ni’met ü na’îm ile şâdân ol Ahmedî Bin mihnet ü belâya giriftâr hoş mıdur gibi beyitleriyle XV. yüzyılın bahtsız şehzadesi Cem’e tesir eder. Ahmedî, münacat, tevhid ve na’t türündeki şiirleri bir tarafa bırakılırsa, Türk edebiyatında çağdaşlarına göre en çok kaside yazan bir şairdir. Kasideleriyle tanınan Nef ’î’nin bile onun kadar kasidesi yoktur. Ancak Ahmedî’yi kasidede sayı bakımından geçen şair Zâtî’dir. Ahmedî, Bursa için yazdığı kaside ile Türk edebiyatında ilk şehir kasidesi yazan şair unvanını almıştır. O, Bursa sultânlara neşîmendür Yümn ile Tûr u Vâdî-i Eymendür beytiyle başlayan Bursa kasidesinin ikinci kısmında, şehir halkını hedef alarak hicvetmiştir. Kasidelerinin çoğunu Emir Süleyman’a yazan Ahmedî, mevsimleri -bahariyye ve hazaniyye- kasidelerinde işleyen ilk şairdir. Hem kaside hem terkîb-i bend şeklinde mersiyeleri bulunan şair, bu şiirlerinin tamamını Emir Süleyman için yazmıştır. Medhiyelerinde olduğu gibi mersiyelerinde de duygularını samimi şekilde dile getiren şair, Ahmed Paşa’dan Bâkî’ye kadar gelen çizgide terkîb-i bend şeklinde yazılan mersiyelerin öncüsüdür. Dönemindeki şair ve yazarlara göre çok eser yazan Ahmedî, doğu ve batı kaynaklarına hâkim bir şairdir. Türkçenin işlenmesine ve gelişmesine eserleriyle büyük katkı sağlayan şair, Divan şiirinin Hoca Dehhânî’den sonra Kadı Burhaneddin ile birlikte kurucuları arasında yer alır. Genellikle açık ve anlaşılır bir dil kullanan Ahmedî, Arapça ve Farsça tamlamalardan uzak durmaya çalışmış, ancak işlediği konu gereği, özellikle kasidelerinde yer yer yabancı kelime ve tamlamalar da kullanmıştır. Yaptığı tamlamalarda ve iktibaslarda ölçülü davranan şairin şiirlerinde “ki”li cümleler kullanması, akıcılığı engelleyerek anlatımda bir tu- 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları tukluğa yol açmıştır. Bu da Ahmedî’nin şiirinin lirizm yönünden Nesîmî gibi şairlere göre gerilerde kalmasına sebep olmuştur. Mesnevîlerinin dili ise, diğer şiirlerine göre daha akıcı ve liriktir. Ancak Türkçenin tabiî cümle yapısından ayrılması, onu anlatım güzelliğinde geriye götürmüştür. Bunun yanında emir şeklindeki kullanışlar, dedim-dedi şeklindeki söyleyişler Ahmedî’nin şiirine canlılık ve akıcılık sağlamıştır. Eserleri: Ahmedî’nin bilinen ve elde bulunan eserleri şunlardır. 1. Divan: Kaside, gazel, terkîb-i bend ve tercî’-i bend nazım şekliyle yazılmış şiirlerden oluşan Divan’da 750 gazel, harf sırasına göre düzenlenmiş 73 kaside, 2 tercî’-i bend, 7 terkîb-i bend ve bir muhammes olmak üzere 833 manzume vardır. Şairin nazire mecmualarında bulunan diğer şiirleri ile bu sayı artmaktadır. Divan’ın elde bulunan dört nüshasından en eski tarihli olanı II. Murad adına yazılmıştır. Ahmedî Divanı üzerinde Tunca Kortantamer, Yaşar Akdoğan ve Melike Erdem tarafından doktora çalışması yapılmıştır. 2. İskender-nâme: Ahmedî’nin en önemli eseri olan İskender-nâme, edebiyatımızda bu konuda yazılan mesnevilerin ilk ve en başarılı örneğidir. Eserin aslı Firdevsî’ye dayanmakla birlikte asıl yazarı Nizâmî’dir. Ahmedî eseri kendine göre ele almış, yaptığı eklemelerle mesneviyi telif duruma getirmiştir. Ahmedî, Nizâmî’nin eserindeki bazı olayları çıkardığı gibi kendisi de yeni motif ve olaylar eklemiştir. İskender-nâme’de Makedonyalı Büyük İskender’in doğu ülkelerine yaptığı seferler ve fetihler efsaneleştirilerek anlatılmıştır. Eser, Mevlid ve Tevârih-i Âl-i Osmân bölümleri ile ayrı bir önem taşır. Bu eserdeki Mevlid bölümü ile Türk edebiyatında mevlid türünün Ahmedî ile ortaya çıktığı görülür. Aynı devrin şairlerinden Erzurumlu Mustafa Darîr de Sîretü’n-Nebî adlı eserinde sadece Peygamber’in doğumunu konu edinen bir mevlide yer vermiştir. Aruzun remel bahrinde fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılan ve 8754 beyit olan İskender-nâme’de Tevârih-i Âl-i Osmân ve Mevlid’den başka bir de Işk-nâme bölümü bulunmaktadır. Ahmedî, eserini 1390 yılında bitirmiş, ancak daha sonra yaptığı ilaveler ile Bayezid (öl. 1403) ve Timur’un (öl. 1405) ölümleri ve bunların devrinde geçen başka olaylara da İskender-nâme’de yer vermiştir. Bu eser içinde yer alan Mevlid’i ise 1407’de yazmıştır. 3. Cemşîd ü Hurşîd: Ahmedî, Emir Süleyman’ın isteği üzerine, Selmân-ı Savecî’nin aynı ismi taşıyan eserinden 1403 yılında Türkçeye çevirdiği bu mesneviyi, İskender-nâme’de olduğu gibi eklemeler yaparak telif bir eser hâline getirmiştir. Mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezni ile yazılan mesnevi, 4798 beyittir. Eserde, Çin fağfurunun oğlu Cemşîd ile Rum kayserinin kızı Hurşid arasında geçen aşk anlatılmaktadır. Ahmedî İskender-nâme’nin başında yer alan “Münâzara-i Şem‘ bâ-micmer (=Mum’un buhurdan ile Münazarası)” şiirine Cemşîd ü Hurşîd’in sonunda tekrar yer vermiştir. Eserin sonundaki yiğitlik zamanı ile ilgili kısım, Kutadgu Bilig’i hatırlatır. Ahmedî Cemşîd ü Hurşîd’in “Fi’t-temsîl ve’t-Te’vîl” kısmında Cemşîd ve Hurşîd’in neleri temsil ettiklerini açıklayıp dünyanın fâniliğini anlatmıştır. Ahmedî bütün eserlerinde olduğu gibi Cemşîd ü Hurşîd’e de tevhid, münacat ve na’tla başlamıştır. Eserin 155 beyitlik tevhid bölümünde bulunan gazel tarzındaki dokuz beyitlik manzum kısım Divan’dan alınmıştır. Ahmedî, daha önce Emir Süleyman için yazdığı Cemşîd ü Hurşîd’i, onun ölümünden sonra eklediği başka şiirlerle genişleterek I. Mehmed’e de sunmuştur. Ahmedî eserinde Çelebi Mehmed’i öven ve beyit sayısı 7-9 arasında değişen kaside tarzında dört manzumeye de yer vermiştir. 4. Tervîhü’l-Ervâh: Ahmedî, tıpla ilgili 4607 beyit tutarındaki bu mensevisini 14031410 yılları arasında yazmıştır. Mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezni ile yazılan eser Emir Süleyman’a sunulmuştur. 5. Bedâyi’u’s-Sihr fî-Sanâyi’i’ş-Şi’r: Ahmedî, Farsça mensur-manzum karışık bir risale olan bu eserini, Reşîdüddîn Vatvât’ın (öl. 1177-78) Hadâ’iku’s-Sihr fî-Dekâ‘iki‘ş-Şi‘r adlı eserindeki edebî sanatlara ait açıklamaları özetleyip Farsça örnekleri artırmak suretiyle meydana getirmiştir. Şair, bu eserde kendi şiirlerinden örneklere de yer vermiştir. 47 48 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 6. Mirkâtü’l-Edeb: Bu eser, Aydınoğullarından İsa Bey’in oğlu Cüneyd Bey için yazılmış Arapça-Farsça manzum bir sözlüktür. Ayrıca Mirkâtü’l-Edeb’in sonunda Mîzânü’lEdeb ve Mi‘yârü’l-Edeb adlı iki Farsça kaside bulunmaktadır. Mîzânü’l-Edeb, 195 beyit olup fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmıştır. Manzumede, Arapça sarf (=kelime bilgisi, morfoloji) kuralları anlatılmıştır. Mi‘yârü’l-Edeb’de ise Arapça nahiv (=söz dizimi, cümle, sentaks) kuralları anlatılmıştır. Ahmedî’den Bir Gazel fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün 1. Ehl-i dil yanaguna şem‘-i münevver didiler Boyuna Tûbî vü dudaguna Kevser didiler 2. Olmamışlardı nazar ehli nite kim nergis Ol kişiler ki senün gözüne abher didiler 3. Bî-hatâ söz-durur ol fikret-i bârîk ile kim Saçuna kul yaraşur müşg-ile anber didiler 4. Rûşen ol kim yüzüni bilmediler anlar ki Ana ay u gün ü yâ Zühre-i azher didiler 5. Görmediler nicedür nazm-ı Süreyyâyı meger Ol kişiler ki dişün ıkdına gevher didiler 6. Hüsnünün neshine hat gelmedügin görenler Muhkemi nesh nice ide müzevver didiler 7. Ahmedî sûzını görüp sözin işidenler Hoş-nefes böyle neden ola bu micmer didiler 2 Ahmedî’nin İskender-nâme’sinin edebiyat tarihi açısından önemi hakkında bilgi veriniz. Erzurumlu Mustafa Darîr Erzurumlu Mustafa Darîr, XIV. yüzyılın ikinci yarısında manzum ve mensur eserleri ile Türk kültür hayatında önemli yeri olan bir şahsiyettir. Siyer tercümesinde Erzurumlu ve asıl adının Mustafa olduğunu belirtmiştir. Şair, doğuştan kör olduğu için şiirlerinde hem Darîr mahlasını hem de bu kelimenin Türkçedeki anlamı olan Gözsüz kelimesini kullanmıştır. Erzurumlu Mustafa Darîr, kuvvetli hafızası sayesinde Arapça ve Farsçayı çok iyi öğrenmiş, İslamî ilimlerde de söz sahibi olarak kadılık payesi almıştır. 1377 yılında Mısır’a giden Darîr, Mısır hükümdarı Melik Mansur Ali İbni Şaban İbni Hüseyin’in meclislerinde bulunmuş ve geniş ilmi, ifadesinin gücü ve güzelliği sayesinde hükümdara yakınlık sağlamıştır. Darîr, Mısır’da Vâkıdî’nin (öl. 822-3) Şâm fetihlerini konu alan Fütûhu’ş-Şâm adlı eserini tercümeye başlamış ve bu eseri Halep’te 1392-3’te tamamlayarak Emir Çolpan’a sunmuştur. Sîretü’n-Nebî’den sonra 1393 yılında Fütûhü’ş-Şâm’ı ve arkasından da Yüz Hadis Tercümesi adlı mensur eserlerini yazan Erzurumlu Mustafa Darîr’in bundan sonra hayatta olup olmadığı bilinmemektedir. Buradan hareketle onun XV. yüzyılın başlarında öldüğünü söylemek mümkündür. Erzurumlu Mustafa Darîr’in Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Darîr, XIV. yüzılda Anadolu sahasında ilk siyer yazarıdır. Darîr’in nazım ve nesirle karışık bu eseri, kendinden sonra yazılan siyer türüne örnek olduğu gibi içinde bulunan mevlid bölümü, Süleyman Çelebi’nin Mevlid’ine örnek olmuştur. Beylikler devrinin şair ve yazarları gibi eserleri ile Türkçenin gelişmesinde önemli rol oynayan Darîr’in manzumelerinde dikkati çeken bir husus da onun mâtem rengi olarak 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları kara’nın yanında gök (azrak, mavi)’e de yer vermesidir. Hazret-i Peygamber’in vefatı münasebetiyle söylediği ve tercî‘-i bend olarak kaleme aldığı ağıt manzumenin bir bendi azrak rediflidir. Türklerde mâtem rengi, ak ve karanın yanında göktür. Bu kısımda Erzurumlu Mustafa Darîr gök rengini seçmiştir. Nesrinde halk ifâdesini ve anlatış şeklini ihmâl etmeyen Darîr, nazmında gönle hitap eden duygusal bir ifade şekli kullanır. Darîr, Sîretü’n-Nebî’de Peygamber’in hayatını değil de başka bir konuyu işlemiş olsaydı, onu bir halk hikâyecisi, yani bir meddah olarak değerlendirmek daha yerinde olurdu. Kısa cümleler kullanan ve açık sözlü olan Darîr, yer yer ki’li cümleler de kullanır. Ancak bunlar, kısa ve anlaşılır yapıdadır. Bütün bunlara rağmen nesrinin akıcı bir dili vardır. Ayrıca, siyerinin nesir kısmında da görüldüğü gibi, hemen bütün nesirlerinde sorulu cevaplı konuşmalara yer vermesi ve aracı olarak kendisini ortaya koyması anlatımında görülen bir başka özelliktir. Bu durum bazı manzumelerinde de göze çarpmaktadır. Özellikle Farsça tamlamalara, nesrine göre daha çok yer verdiği şiirlerinin dili, nesrine göre daha ağırdır. Manzumelerinde ele aldığı konuya göre her birinde farklı kelimeler kullanan Darîr’in Sîretü’n-Nebî’si de kelime hazinesi bakımından oldukça zengindir. Ayrıca o, hem bu eserinde hem de diğer nesirlerinde deyimlere ve halk söyleyişlerine yer vermiştir. Manzum eserleri vezin bakımından, yaşadığı devrin diğer manzumelerinden aşağıda kalmaz. Özellikle içten gelen bir söyleyiş, vezinde görülen aksaklıkları ortadan kaldırmaktadır. Yukarıda belirtildiği gibi, Sîretü’n-Nebî’de genellikle mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün veznini kullanan şair, Yûsuf ve Zelîhâ’yı ise fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazmıştır. Eserleri: 1. Kıssa-i Yûsuf (Yûsuf ve Zelîhâ): Kur’an’daki Yûsuf Sûresi’nden hareketle fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılan ve 2126 beyit olan bu mesnevi, Darîr’in ilk eseridir. Eser, dil, söyleyiş ve konunun işlenişi bakımından daha önce yazılanlara göre oldukça başarılıdır. Erzurumlu Mustafa Darîr öteki eserlerden farklı olarak, mesnevisinde Yusuf ve Zeliha ile Hazret-i Yakub’un dilinden gazellere yer vermiş ve “şi’r-i Yusuf ”, “şi’r-i Zeliha” gibi başlıklarla anlatımı daha da canlandırıp konuya çekicilik sağlamıştır. Darîr’in Kıssa-i Yûsuf ’undan Bir Gazel Şi‘r-i Yûsuf 1. Eytdi babam bile ger hâlüm benüm Bu kuyuda nedür ahvâlüm benüm 2. Ey dirîgâ hasret ü derd-i firâk Rûzi kıldı bana Sübhânum benüm 3. Uş ölürem bu cihâna toymadın Ola mı bu derde dermânum benüm 4. Bana agyâr oluban arturdılar Zâr-ı hasret derd-i efgânum benüm 5. Yâr ol dirdüm bana kardaşlarum Olmadılar yâr sultânum benüm 6. Bitmedin soldı gülüm oldı nihân Sünbülüm soldı vü reyhânum benüm 7. Kandadur baba kuzıcagun senün Kuyu dibinde yatur cânum benüm 2. Sîretü’n-Nebî: Darîr’in bu eseri Türkçede yazılmış ilk siyer kitabı olması bakımından önemlidir. Yazar, Kıssa-i Yûsuf ’tan (=Yûsuf ve Zelîhâ) daha çok Sîretü’n-Nebî ile tanınmıştır. Darîr, Siyer’ini Mısır’da Melik el-Mansur Ali’nin emriyle yazmaya başlamış, ancak eserini tamamladığında (1388) Mansur Ali ölmüş olduğu için Mısır hü- 49 50 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı kümdarı Berkuk’a sunmuştur. Yazar, Sîretü’n-Nebî’yi, Arap tarihçilerinden İbn Hişam, Vâkıdî, Ebu’l-Hasan Bekrî’nin eserlerinden yararlanarak telif bir eser olarak yazmıştır. Edebiyat ve dil tarihimizle uğraşanlar eserin sadece melik Mansur Ali’nin emri ile yazıldığına temas ederlerse de Sîretü’n-Nebî’nin üçüncü cildi Mısır hükümdarı Berkuk tarafından yazdırılmıştır. İçerisinde manzum kısımlar da vardır. Nesrinde alabildiğine bir genişlik ve rahatlık içinde olan Darîr, nazmında konuyla ilgili sınırlı kelimeler kullanmak mecburiyetinde kalmıştır. Eserin nesir kısmında yabancı kelimelere az yer verdiği hâlde, manzum kısımlarda Arapça ve Farsça kelimeleri daha çok kullanmıştır. Sîretü’n-Nebî’de yer alan ve Türk edebiyatında ilk örnek olan manzum Mevlid’in, Süleyman Çelebi’nin eserinde büyük etkisi vardır. 3. Fütûhu’ş-Şâm: Darîr’in Sîretü’n-Nebî adlı eserinden sonra yazdığı üçüncü eseridir. 1393 yılında yazılan bu eser, Halep nâibi Emir Çolpan adına Arapçadan tercüme edilmiştir. Fütûhu’ş-Şâm’ın Arapça aslı IX. yüzyılda yaşamış Arap tarihçisi Vâkidî tarafından yazılmıştır. Türkçede tarih şuurunun devamı açısından, Erzurumlu Mustafa Darîr’in bu eseri ve Ahmedî’nin aynı tarihlerde yazarak İskender-nâme’ye eklediği Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman adlı eserinin bu yönden önemi büyüktür. 4. Yüz Hadis Tercümesi: Darîr, son ve mensur olan bu eserini, Fazlullah bin Nâsıru’lGavri’l-İmâdî’nin Tuhfetü’l-Mekkiyye ve Ahbâru’n-Nebeviyye’sinden faydalanarak yazmış-tır. Yazar önce hadislerin aslına yer vermiş, sonra onları Türkçeye çevirerek açıklama yo-luna gitmiştir. Bu eser de, dönemin diğer eserleri gibi kısa ve devrik cümlelerle yazılmıştır. Ayrıca, ele alınan hadislerin konusuna göre dinî ve ahlâkî hikâyelere de yer verilen bu eser, Nehcü’l-Ferâdîs ve Behcetü’l-Hadâyık’tan sonra Türkçe yazılmış üçüncü hadis kitabıdır. XIV. YÜZYILDA ANADOLU’DA YAZILAN ESERLER XIV. yüzyılda Türkçenin önceki yüzyıla göre daha çok işlenip gelişmesine bağlı olarak şair ve yazar sayısı artmış, telif ve tercüme şeklinde manzum ve mensur çok sayıda eser yazılmıştır. Manzum Eserler XIV. yüzyılda yazılan manzum eserler; divanlar, mesneviler ve manzum sözlüklerden oluşur. a. Divanlar: XIII. yüzyılda Anadolu’da sadece Sultan Veled’in Farsça Divan’ı, varken XIV. yüzyılda Yunus Emre, Kadı Burhaneddin, Nesîmî, Ahmedî ve Kaygusuz Abdal’ın Türkçe divanları bulunmaktadır. Nesîmî’nin ise Türkçe Divanı yanında Farsça Divanı da vardır. b. Mesneviler: XIV. yüzyılda Anadolu’da gelişen Türk edebiyatında mesnevilerin önceki yüzyıla göre sayılarının artmasının yanında konuları da çeşitlenmiştir. Bu yüzyılda daha çok dinî-destânî, dinî-tasavvufî, menkıbevî didaktik mesneviler ve edebî yönü ön planda olan macera ile karışık romantik aşk mesnevileri yazılmıştır. Dinî-destânî ve dinî-tasavvufî özellikleri bulunan mesneviler, halka özellikle ahlâk, fazilet, fedakarlık, yiğitlik gibi meziyetlerin anlatılması, bazı dinî bilgilerin öğretilmesi ve dinî terbiye verilmesi amacıyla yazılmış didaktik eserlerdir. Bu dönemde, Hz. Muhammed‘in mucizelerini (Mu’cizât-ı Nebevî), konu alan küçük manzum hikâyeler de yazılmıştır. Bazısının yazarı belli olmayan ve Arap menşeli olan Dâstân-ı Geyik, Dâstân-i Ejderhâ, Dâstân-ı Hamâme (güvercin), Dâstân-ı Kesikbaş, Dâstân-ı Cemel (deve), Dâstân-ı Dahdah gibi Peygamber’in mucizeleri ve savaşlarıyla ilgili dinî hikâyeler; Hz. Ali’nin Cenkleri, Hz. İbrahim ve İsmail Destânları halk arasında büyük ilgi görmüş ve çok okunmuştur. Bu hikâyelerin büyük bir kısmı, fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle, sanattan uzak ve sade bir Türkçe ile yazılmışlardır. Tursun Fakîh (ö. 1326‘dan sonra), Gazavat-ı Resûlullah (Kıssa-i Mukaffa, Hz. Muhammed’in Mukaffa adlı putla savaşı), Muhammed Hanefi Cengi, Hz. Muhammed’in 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları Ebu Cehil ile Güreş Tuttuğu ve Gazavât-ı Emirü’l-Mü’minîn Ali (Cumhur-nâme) gibi eserleriyle bu konuda en çok eser yazan şair olmuştur. Beypazarlı Maazoğlu Hasan’ın Hz. Ali’nin Fethi Kal’a-i Selâsil’i ile Cenâdil Kal’ası Cengi; Nakiboğlu’nun Dâstân-ı Adn der-hikâyet-i Hasan ve Hüseyn’i; İzzetoğlu’nun Tâvûs Mu’cizesi; Sadreddîn’in Mu’cize-i Muhammed Mustafa’sı ve Dâstân-ı Geyik’i Hz. Peygamber’i konu edinen mesnevilerdir. Bu yüzyılda yazıldığı tahmin edilen Hikâye-i Câbir ise, Hz. Peygamber’in iki mucizesinin anlatıldığı bir eserdir. Kirdeci Ali tarafından yazılan Dâsitân-ı Hamâme, dinî-destanî mahiyette olup 52 beyitten oluşan küçük bir mesnevidir. Eserde Hz. Peygamber’in örnek ahlâkı ve ahde vefa üzerinde durulmuştur. Kirdeci Ali’nin bir başka mesnevisi olan Dâsitân-ı Ejderhâ, “Gazavât-ı Ali” türünde 116 beyitten oluşan bir eserdir. Eserde, Hz. Peygamber’e uzak bir ülkeden gelen Müslümanların şikâyet ettikleri ejderha ile Hz. Ali arasındaki savaş anlatılmaktadır. Kirdeci Ali’nin Kesikbaş Destânı da Hz. Ali’nin cenknâmelerinden olan 150 beyitlik bir mesnevidir. Kirdeci Ali’nin Hikâye-i Delletü’l-Muhtel’i ise, “Binbir Gece Masalları” türünde 364 beyitten oluşan bir eserdir. Kırşehirli veya Kayserili İsâ, dinî-destanî bir eser olan Dâstân-ı Vefât-ı İbrâhîm’i, Hz. Muhammed’in m. 630 senesinde doğan ve bir yıl sonra haziran ayında vefat eden oğlu İb-rahim için yazmıştır. Şeyyâd İsâ’nın Ahvâl-i Kıyâmet ile elde bulunmayan Salsal-nâme’si de XIV. yüzyılda yazılan bu tür eserlerdendir. Kastamonulu Şâzî’nin 1362’de yazarak Candaroğlu Celâleddin Şah Bayezid’e (öl. 1385) sunduğu Dâstân-ı Maktel-i Hüseyn isimli eseri “maktel” türünün Türkçede bilinen ilk manzum örneğidir. Şair fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazdığı bu eserin 3319 beyit olduğunu belirtir. Bütün bu dinî, destânî, menkıbevî eserlerin hepsi fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmıştır. Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı ile Âşık Paşa’nın Garib-nâme’si, XIV. yüzyılda ilk defa tasavvufî ve sosyal konularda yazılmış Türkçe büyük mesneviler olup daha sonraki yüzyıllarda bunların benzeri görülmez. 1307 yılında tamamladığı Felek-nâme adlı Farsça eserini İlhanlı hükümdarı Gazan Han’a sunan Gülşehrî, Kudurî çevirisi’ni Mantıku’t-Tayr’dan önce yazmıştır. Mantıku’t-Tayr, Ferîdüddîn-i Attâr’ın aynı isimli eserinin Türkçe çevirisi olup Gülşen-nâme adıyla da bilinir. Garib-nâme, Türk edebiyatında yazılan Türkçe ilk büyük telif mesnevidir. Hem Garib-nâme hem de Mantıku’t-Tayr, fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmışlardır. Âşık Paşa, Garib-nâme adlı eseri ile Süleyman Çelebi’ye tesir etmiş ve Mevlid’in yazılmasına zemin hazırlamıştır. Âşık Paşa’nın oğlu Elvan Çelebi, devrinde önemli ve meşhur bir sûfî olmasına rağmen şair olarak fazla tanınmamıştır. Elvan Çelebi’nin yedisi Câmi’ü’n-Nezâ’ir’de olmak üzere toplam dokuz şiirinden başka zamanımıza kadar ulaşan tek eseri Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye’dir. Garib-nâme gibi telif bir eser olan bu mesnevi, 1358-59 tarihinde yazılmış ve 2083 beyitten oluşmaktadır. Fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün vezniyle yazılan eser, Baba İlyas sülâlesi ve etrafındakilerin hayat hikâyelerinin dönemin anlayışına uygun bir şekilde menkıbe unsurlarıyla süslenerek anlatıldığı manzum bir „menâkıp-nâme“dir. Bu yüzyılın dinî konulu mesnevilerinden biri de Ladikli Mehmed bin Âşık Selman’ın Şâtıbî tercümesi olan Keşfü’l-Me’ânî’sidir. Eser, 1398’de yazılmıştır. Müellifin ayrıca Kur’an hakkında manzum bir eseri de bulunmaktadır. Said Emre ile Kaygusuz Abdal, bu yüzyılda yetişen ve şiirlerinde Yunus Emre ile Âşık Paşa’nın etkisi bulunan mutasavvıf şairlerdir. Said Emre’nin hece vezniyle yazdığı şiirlerinde Yunus Emre’nin etkisi görülür. Ayrıca Said Emre, Hacı Bektaş-ı Velî’nin Arapça olan Makâlât’ını düzyazıyla Türkçeye çevirmiştir. Kaygusuz Abdal ise bu yüzyılın tasavvufî halk edebiyatının en güçlü şairidir. Manzum ve mensur çok sayıda eseri bulunan Kaygusuz’un Divan’ı, Gülistân, Gevher-nâme, Minber-nâme gibi küçük mesnevileri ile Budala-nâme, Vücûd-nâme, Kitâb-ı Miglâte adlı mensur risâleleri vardır. Dilgüşâ ile Sa- 51 Şâtıbî (öl. 1194): Asıl adı, Ebû Muhammed el-Kâsım b. Firruh b. Halaf b. Ahmed el-Ru’aynî olan ve kıraat (=kıraat: Kur’an’ın usûl ve kâidesine göre okunması) ve tefsir ilmindeki geniş bilgisiyle meşhur olmuş İslam âlimidir. Bugün İspanya’da bulunan Jativa (Şâtibâ) şehrinde doğduğu için Şâtibî lakabıyla tanınmıştır. Hırzu’lEmânî ve Vechü’t-Tahânî isimli, L kafiyeli 1173 beyitlik kıraatla ilgili manzumesi, müellifin lakabından dolayı el-Şâtibiyye adıyla tanınmış ve büyük ilgi görmüştür. 52 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı ray-nâme’si ise manzum-mensur karışık eserleridir. Şairin Dolab-nâme’si de kaside nazım şekliyle yazılmış bir manzumedir. O, bu eserlerinde Âşık Paşa’dan çok etkilenmiştir. Hayatı hakkında bilgi bulunmayan İslâmî’nin adını belirtmediği dinî-tasavvufî bir Mesnevî’si de bu asırda yazılan eserlerdendir. Eserde, İslamiyet ile ilgili konulara ve dinî bilgilere yer verilmiştir. XV. yüzyıl şairlerinden zannedilen, ancak XIV. yüzyıl şairlerinden olan İbrahim Bey’in bu yüzyılda (1379) yazdığı Dâstân-ı Yigit, didaktik bir macera hikâyesidir. İbrâhîm Bey, Divan’ında yer alan 2301 beyit tutarındaki on yedi manzumeyi mesnevi nazım şekliyle ve dört değişik vezinle yazmıştır. Mesnevilerin serlevhaları (=başlıkları) Farsçadır. Münacat, miraciyye ve medhiyelerin bulunduğu bu manzumelerde, şeyhliğin ve müridliğin vasıflarını ve medhini işleyen İbrahim Bey, ayrıca Mevlânâ’nın Mesnevî-i Ma’nevî’sinde geçen on iki hikâyeyi manzum olarak Türkçeye çevirmiş ve kısmen de şerh etmiştir. XIV. yüzyılda gerek Arapça ve Farsçadan Türkçeye tercüme şeklinde gerekse telif olarak yazılan macera ve romantik aşk mesnevileri de bulunmaktadır. Suli Fakîh’in Yûsuf u Züleyhâ’sı ile Darîr’in Kıssa-i Yûsuf’u, Şeyyâd Hamza’nın aynı konudaki eseri örnek alınarak fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmış dinî, romantik aşk mesnevileridir. Suli Fakîh’in sade ve anlaşılır bir dille yazdığı eseri, 4800 beyitten oluşmaktadır. Bu mesnevide Yusuf ile Züleyhâ’nın ağzından “şiir” başlığı altında 19 gazele yer verilmiştir. Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf u Züleyhâ’sı ile bazen beyit bazen de mısra benzerlikleri bulunan eser, Şeyyâd Hamza’nın mesnevisine göre hem hacimli hem de nazım tekniği, dil ve içerik bakımından ondan daha başarılıdır. Bu mesnevide konunun ele alınmasında, Kur’an’daki şekline olabildiğince bağlı kalınmış, bazı bölümleri genişletilmiş ve çeşitli eklemeler yapılmıştır. Darîr’in Kıssa-i Yûsuf’u, „meclis“ adı verilen sekiz bölümden oluşur. 2126 beyit olan bu eserde de, Yusuf ve Züleyhâ’nın ağzından söylenmiş 21 gazel vardır. Hoca Mesud’un Süheyl ü Nevbahâr’ı, Fahrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i, Şeyhoğlu Mustafa’nın Hurşîd ü Ferahşâd’ı (Hurşid-nâme), Kemaloğlu’nun Ferah-nâme’si, Pîr Mahmud’un Bahtiyâr-nâme’si, Mehmed’in Işk-nâme’si, Ahmedî’nin İskender-nâme’si Farsçadan tercüme edilmiş macera ve aşk konulu eserlerdir. Bu mesnevilerde monotonluğu gidermek amacıyla yer yer aralara serpiştirilmiş gazeller de bulunmaktadır. Dinî, ahlâkî ve didaktik özellik de görülen bu mesnevilerin beyit sayısı diğerlerine göre daha fazladır. Vezin ve kafiye kusurları da az olup baştan sona aynı vezinle yazılanlar olduğu gibi, aralara yerleştirilen çeşitli şiirlerde farklı aruz vezni kullanılanlar da vardır. Fahrî’nin Aydınoğlu İsa Bey adına 1367 tarihinde yazdığı Hüsrev ü Şîrîn, Anadolu’da bu türde yazılan ilk mesnevidir. Fahrî, eserini Nizâmî’nin Hüsrev ü Şîrîn ve Firdevsî’nin Şeh-nâme’sinden yararlanarak yazmıştır. 4683 beyitten oluşan eserdeki yaklaşık 1575 beyit Şeh-nâme’den, diğerleri de Nizâmî’nin eserinden tercüme edilmiştir. Fahrî, Nizâmî’de geçen bazı âdetleri çıkarmış veya bunların yerine Türk kültürüne ait bazı unsurlara yer vermiştir. Şeyhoğlu Mustafa, Germiyanoğlu Süleyman Şah adına yazmaya başladığı Hûrşîdnâme veya Hûrşîd ü Ferahşâd adıyla bilinen eserini, Süleyman Şah’ın ölümü üzerine 1387’de tamamlayıp Yıldırım Bayezid’e sunmuştur. Mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezniyle yazılan ve 7903 beyitten oluşan eserde, İran Şahı Siyavuş’un kızı Hûrşîd ile Mağrib şehzadesi Ferahşâd arasındaki aşk anlatılmaktadır. Hûrşîd ü Ferahşâd içerisinde yer yer kahramanların ağzından ve farklı vezinlerle yazılmış 23 gazel ile 1 tercî‘-i bend de bulunmaktadır. Ahmedî (öl. 1413), bu yüzyılda üç mesnevi yazmış bir şairdir. Mesnevîlerinden en ünlüsü ise İskender-nâme’sidir. Ahmedî, eserine sonradan 1407’de yazdığı Mevlid ve Tevârih-i Âl-i Osmân bölümlerini de eklemiştir. Nizâmî’nin aynı adlı eserinin çevirisi olan 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları İskender-nâme, fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmış ve 8000 beyiti aşan büyük bir eserdir. Ahmedî, Nizâmî’nin eserinden farklı olarak bazı olayları çıkarıp yeni olaylar ekleyerek eserini telif hale getirmiştir. Ahmedî’nin İskender-nâme’si, bu yüzyılda yazılan mesnevilerin en önemlilerinden olup edebiyatımızda da bu konudaki mesnevilerin ilki ve en güzelidir. Bu yüzyılda mesnevi yazan ancak, hayatı hakkında kaynaklarda hiçbir bilgi bulunmayan şairlerden biri de Mehmed’dir. XIV. yüzyılın ikinci yarısı ile XV. yüzyılın başlarında yaşadığı tahmin edilen şairin I. Bayezid’in oğlu Emîr Süleyman’a sunduğu Işk-nâme (Tuhfe-nâme) isimli mesnevisi vardır. Bu mesnevinin aslı Farsçadır. Mehmed, eserin Mısır’da ele geçirdiği Doğu Türkçesiyle yazılmış mensur çevirisini nazma çekmiştir. 8702 beyitten oluşan ve mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezniyle yazılan mesnevide diğerlerinde olduğu gibi İslamî ahlakı telkin etme ve nasihat amacı bulunmaktadır. Mesnevîde ayrıca dört değişik vezinle yazılmış otuz gazel vardır. XIV. yüzyıl şairlerinden olan ancak, kaynaklarda hem kendi hem de eserinin ismi geçmeyen ve hayatı hakkında da bilgi bulunmayan şairlerden biri de Tutmacı’dır. Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i, Ferîdüddîn-i Attâr’ın aynı adlı veya Hüsrev-nâme diye bilinen 7708 beyitlik mesnevisinin 5370 beyitle kısaltılarak Türkçeye çevrilmiş şeklidir. Eserin hâtimesinde (=sonuç, son bölüm) yer alan “Sekiz yüz yıl sekiz dahı-y-ıdı hicret / Ki biz kılurıduk bu sözi fikret // Sekiz güniydi orıç ayının râst / Ki hatm itdük kelâmı bi-kem ü kâst” beyitlerinden 808H.=1405M. tarihinde tamamlandığı anlaşılmaktadır. Anadolu Türkçesinin yanı sıra Azerî ve Çağatay Türkçelerinin izlerine de rastlanan eserin nerede yazıldığı bilinmemektedir. Ancak Tutmacı’nın çağdaşı şairlerden Ahmedî ile Şeyhoğlu Mustafa’yı usta şairler olarak kabul edip övmesi, eserin Anadolu’da yazıldığını göstermektedir. Bu mesnevide Rum Kayserinin oğlu Hürmüz ile Hozistan emirinin kızı Gülruh arasındaki aşk anlatılmıştır. Tutmacı’nın Aydınoğlu Umur Bey adına yazdığı Tabî‘at-nâme adında küçük bir mesnevisi daha vardır. O dönemin yiyecek ve içecekleri ile ilgili bilgiler verilen eserde ayrıca insanların mizaçlarına göre (ahlât-ı erba’a) yenmesi veya yenmemesi gereken yiyecek ve içeceklerden de söz edilmiş, sonunda ise hamam, uyku ve musikî ile ilgili konularda bilgi verilmiştir. Yûsuf-ı Meddâh da hayatı hakkında bilgi bulunmayan XIV. yüzyıl mesnevi şairlerindendir. 1368’de Sivas’ta yazılan Varka ve Gülşâh, bir aşk ve macera hikâyesidir. Varka ve Gülşâh’ta Hz. Peygamber zamanında Mekke şehrinde bulunan Benî Şeybâ kabilesine reislik eden iki kardeşin Varka ve Gülşâh isimli çocukları arasında yaşanan aşk anlatılmaktadır. Altı meclis hâlinde ve fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılan eser, 1743 beyittir. Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf u Züleyhâ’sını andıran mesnevide yer yer kahramanların ağzından söylenmiş gazeller de vardır. Yûsuf-ı Meddâh’ın bu eserinden başka Hâmûş-nâme isimli Farsça didaktik bir mesnevisi de bulunmaktadır. Yaşadığı bir olaydan dolayı çok üzülen Yûsuf-ı Meddâh, bunun üzerine, dilini tutmanın faziletini ispat ve gelişigüzel söz söylemenin birçok sıkıntıya ve hattâ ölüme sebep olduğunu açıklamak için bu küçük mesneviyi yazmıştır. Yusuf ’un Varka ve Gülşâh ile Hâmûş-nâme’sinden başka Dâsitân-ı İblîs-i Aleyhi’l-la’ne ve Maktel-i Hüseyn isimlerinde iki Türkçe mesnevisi de bulunmaktadır. Kemaloğlu İsmail’in 1387 tarihinde Trablusşam’da yazıp buranın hâkimi Mîr Gazi’ye sunduğu Ferah-nâme de bu yüzyılda kaleme alınan mesnevilerden biridir. Kemaloğlu’nun mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezniyle yazdığı ve 3125 beyitten oluşan bu mesnevi, içinde masal unsurları da bulunan bir macera hikâyesidir. Şair, Arapça, Farsça ve Türkçe kitaplardan derleme yaparak meydana getirdiği bu eseri, bir „ibret-nâme“ olarak nitelemiştir. Eserin bilinen tek nüshası Afyon İl Halk Kütüphanesi, Gedik Ahmed Paşa Bölümünde numara 18349/2’de kayıtlıdır. 53 54 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Pîr Mahmud’un Bahtiyâr-nâme’si, bu yüzyılda yazılmış, didaktik unsurlar da bulunan bir macera hikâyesidir. Kelile ve Dimne ile Binbir Gece Hikâyeleri’nin anlatım tekniğine göre düzenlenen eserde, ibret verici ilginç bazı olaylar, dokuz hikâyede anlatılmıştır. Bu hikâyeler içinde farklı vezinlerde söylenmiş şiirlerle çeşitli ahlakî nasihatler de bulunur. İbrahim b. Bali’nin Hikmet-nâme’si bu yüzyılda yazılan ve Mısır hükümdarı Kayıtbay’a sunulan 1300 beyit civarındaki ansiklopedik, büyük bir mesnevidir. Ahmedî’nin Mirkâtü’l-Edeb’i (Farsça-Arapça), Ahmed-i Dâî’nin Ukudü’l-Cevâhir’i (Arapça-Farsça) ve Abdüllatif Feriştehoğlu’nun (İbn Melek, öl. 1394) torunu Abdurrahman için yazdığı Arapça-Türkçe lugatı XIV. yüzyılın sonunda yazılmış manzum sözlüklerdir. XIV. yüzyıl mesnevileri en çok fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezni ile yazılmıştır. İskendernâme dahil olmak üzere dinî, destânî bütün gazavatnâmeler, Hz. Muhammed’in mucizelerini ve savaşlarını anlatan hikâyeler, Suli Fakîh ile Darîr’in Yûsuf u Züleyhâ’ları, Varka ve Gülşâh, Mansur-nâme, Maktel-i Hüseyn, Mahşer-nâme, Ahvâl-i Kıyâmet gibi eserler hep bu vezinle yazılmıştır. Bu yüzyılda ikinci sırayı alan vezin ise, mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün’dür. Fahrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i, Ahmedî’nin Cemşîd ü Hurşîd’i ile Tervîhü’l-Ervâh’ı, Işk-nâme, Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i bu vezinle yazılan mesnevilerden bazılarıdır. Hoca Mesud’un Süheyl ü Nevbahâr ile Ferheng-nâme-i Sa’dî’si fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe’ûl; Menâkıbu’lKudsiyye ise, fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün vezniyle yazılmıştır. 3 XIV. yüzyılda Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi yazan şairleri belirtiniz ve bu mesneviler hakkında bilgi veriniz. Mensur Eserler XIV. yüzyılda manzum eserlerin yanında, telif ve tercüme çok sayıda mensur eser de yazılmıştır. Bu yüzyılda yazılan mensur eserler, mesnevilerde olduğu gibi daha çok Kur’an ve hadis çevirileri, çeşitli sûrelerin tefsirleri, peygamber kıssaları, siyer, evliya hikâyeleri ve dinî-destânî kahramanlık hikâyeleri ile öğüt verici hayvan hikâyeleri gibi nasihat-nâme türünde yazılmıştır. Kul Mesud’un Aydınoğlu Umur Bey (1309-1347) adına Farsçadan Türkçeye tercüme ettiği Kelile ve Dimne, didaktik hayvan hikâyelerinin anlatıldığı bir eserdir. Aslı Sanskritçe olan ancak daha sonra Farsça ve Arapçaya da çevirilen bu eseri, Türkçeye ilk kez çeviren Kul Mesud’dur. Kul Mesud bu eseri, Ebu’l-meâlî Nasrullah’ın Farsça tercümesinden serbest bir şekilde Türkçeye çevirmiştir. Eserde, iki önsöz, bir zeyl (=ek) ile on bölümden oluşan yüz kadar hikâye bulunmaktadır. Bu tercümede, şiirler daha serbest bir tarzda tercüme edilirken, mensur kısımlarda Farsça cümle yapısı korunmuş, mensur kısımların arasında yer yer manzum parçalara da yer verilmiştir. Sade ve anlaşılır bir dille çevrilmiş olan Kelile ve Dimne, XIV. yüzyılın ilk dönemine ait Türkçe sade nesrin en güzel örneğidir. Şeyhoğlu Mustafa, Germiyan Beyi Süleyman Şah’ın (sal. 1368-1388) isteği üzerine Marzuban-nâme ile Kabus-nâme’yi Farsçadan çevirmiştir. Sadeddin Varvarî’nin XIII. yüzyılda yazdığı bir eser olan Marzuban-nâme, Kelile ve Dimne gibi didaktik hayvan hikâyelerinden oluşan bir eserdir. Şeyhoğlu’nun Marzuban-nâme çevirisinin dili çok sadedir ve hikâyeler konuşma üslubu ile anlatılmıştır. Hikâyeler içinde yer yer âyetlere, hadislere, halk arasında yaygın olarak bilinen Arapça ve Farsça sözlere, önceki şairlerden, özellikle Hoca Mesud’un Süheyl ü Nevbahâr’ı ile Ferheng-nâme-i Sa’dî’sinden alınmış bazı beyitlere de yer verilmiştir. Şeyhoğlu’nun Germiyan Beyi Süleyman Şah’ın isteği üzerine Farsçadan tercüme ettiği ikinci eser, ahlakî bir nasihat-nâme olan Kabus-nâme’dir. Kabus-nâme’nin bu yüzyılda ikinci çevirisi, Akkadıoğlu tarafından I. Bayezid’in oğlu Emir Süleyman’ın (14031410) yakın adamlarından Hamza Bey adına yapılmıştır. Şeyhoğlu Mustafa’nın baş- 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları ka bir mensur eseri de Necmüddîn Dâye’nin Mirsâdü’l-İbâd’ından faydalanarak yazdığı Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ’dır. Şeyhoğlu’nun bu eseri, Türk edebiyatında Kutadgu Bilig’den sonra devlet idaresini konu alan ikinci eser olarak kabul edilir. Devlet adamlarına yönelik devlet yönetimi ile ilgili tavsiyelerin yer aldığı eser, Yıldırım Bayezid dönemi devlet adamlarından Paşa Ağa bin Hoca Paşa’ya sunulmuştur. Elvan Çelebi, Gülşehrî, Hâs, Hoca Dehhânî, Hoca Mesud, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Yûsuf-ı Meddâh’ın şiirlerinden örnekler de bulunan eser, bu şair ve yazarların adlarının günümüze ulaşmasını sağlaması sebebiyle dikkat çeker. XIV. yüzyılda Anadolu’da dinî konularda da çok sayıda mensur eser yazılmıştır. Bunlar arasında İsfendiyaroğlu İsmail Bey’in emriyle Cevâhirü’l-Esdâf adıyla bilinmeyen bir yazar tarafından yapılan Kur’an tercümesi ile Fâtiha, Yâsin, Tebâreke, İhlâs gibi çok okunan sûrelerin tefsirleri de bu yüzyılda yazılan mensur eser örnekleridir. Erzurumlu Mustafa Darîr’in de Sîretü’n-Nebî, Fütûhu’ş-Şâm Tercümesi, Yüz Hadis Çevirisi gibi mensur eserleri vardır. Darîr, Kıssa-i Yûsuf’tan çok Sîretü’n-Nebî’si ile tanınmıştır. Altı cilt olan Sîretü’n-Nebî, İbn Hişam, Vâkıdî, Ebu’l-Hasan Bekrî’nin eserleriden yararlanılarak yazılmış telif bir eserdir. İçinde manzum kısımlar da bulunan bu eserin Hz. Muhammed’in doğumunu anlatan manzum mevlid bölümünden Süleyman Çelebi de faydalanmıştır. Darîr, Fütuhu’ş-Şâm isimli eserini ise, Halep nâibi Emir Çolpan adına Arap tarihçisi Vâkıdî’nin aynı isimli Arapça eserinden çevirmiştir. Eserde Suriye’nin Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer zamanında Müslümanlar tarafından fethi anlatılmaktadır. Üç cilt olan eserin içinde yer yer manzum parçalar da bulunmaktadır. İbrahim bin Mustafa bin Alişîr’in 1332 tarihinde Hama’da yazdığı Nazmü’l-Hilâfiyyât Tercümesi, dört büyük mezhebin ve onların imamlarının birbirinden farklı olan görüşlerinin anlatıldığı, fıkıh sahasındaki dinî eserlerden biridir. Kutbuddîn-i İznikî, Mukaddime-i Kutbuddîn olarak da bilinen Râhatu’l-Kulûb’unda, ayetlerden ve hadislerden hareketle “iman”, “namaz”, “zekat”, “oruç”, “hac” ve “umre” konuları hakkında bilgi vermiştir. Muhammed bin Mustafa’nın Tebâreke Tefsîri ile İhlâs Sûresi Tefsîri; Sa’lebî’nin Aydınoğlu Mehmed Bey adına (sal. 1301-1333) Ârâyisü’l-Mecâlis adlı Arapça eserden çevirdiği Kısas-ı Enbiyâ ile yine Aydınoğlu Mehmed Bey adına bilinmeyen bir yazar tarafından Attâr’ın Tezkiretü’l-Evliyâ’sının çevirisi XIV. yüzyıl nesrinin önemli eserleri arasında yer alırlar. Hamzavî’nin (Ahmedî’nin kardeşi) Hz. Peygamber’in amcası Hz. Hamza’nın kahramanlıklarını anlattığı Hamza-nâme de, bu yüzyılda yazılan dinî-destanî mahiyette mensur eserlerdendir. Hamzavî, ayrıca kardeşi Ahmedî’nin İskender-nâme’sini de mensur olarak yazmıştır. Seyyid Battâl Gazi ile Dânişmend Ahmed Gazi’nin kahramanlıkları etrafında meydana getirilen Battâl-nâme ve Dânişmend-nâme, bu yüzyılda yazıya geçirilen önemli dinî, destânî menkıbelerdir. XIII. yüzyılda Münşî İbn Alâ tarafından Selçuklu sultanı İzzeddin Keykâvus b. Gıyaseddin’in emri ile yazılan Dânişmend-nâme, elde yoktur. XIV. yüzyılda Tokat dizdarı Arif Ali, I. Murad’ın emriyle yazdığı Dânişmend-nâme’de İbn Alâ’nın eserinden söz eder. Dânişmend-nâme, XVI. asrın önemli şair ve yazarlarından olan Gelibolulu Âlî tarafından Mirkâtü’l-Cihâd adıyla yeniden düzenlenmiştir. Bu yüzyıl eserlerinden olan Dede Korkud Kitâbı, Oğuz Türklerinin XII-XIV. yüzyıllarda Doğu Anadolu’da Trabzon Rumları, Abazalar ve Gürcülerle yaptıkları savaşları anlatan, bu kavimlerin kısmen İslâmiyeti kabul etmelerinde rol oynayan ve Oğuzların kendi aralarındaki mücadelelere de yer veren 12 destanî hikâyeden oluşan bir eserdir. Bu eserde yer alan Tepegöz ve Deli Dumrul hikâyeleri ise, konuları bakımından destânî hikâyelerden ayrılırlar. Oğuzların Anadolu’yu Türkleştirmek ve Müslümanlığı yaymak için yaptıkları savaşların destanlaştırıldığı bu hikâyelerde, Oğuzların eski destanları ile Anadolu’ya gelmeden önce Orta 55 56 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Asya’da yaptıkları savaşların izleri de görülür. XIV. yüzyılda son şeklini alan ve yazarı bilinmeyen Dede Korkud Hikâyeleri’nin en erken Osmanlıların Anadolu’da hakim oldukları zamanlarda (XIV. yüzyılda) yazıya geçirilmiş olduğu kabul edilir. Hikâyelerin üslubu, dilinin düzgün oluşu ve hikâyeler arasındaki bağlantılar gibi hususlar, bu hikâyelerin sanatkâr bir yazar tarafından yazıya geçirildiğini gösterir. Dede Korkud hikâyelerinin dili, Doğu Anadolu Türkçesi ile Azerî Türkçesinin başlangıç döneminin özelliklerini taşır. Mensur olan bu hikâyeler içinde manzum, yarı nazım yarı nesir olan kısımlar da vardır. Üslup yönünden destândan hikâyeye geçiş özelliği gösteren bu hikâyelerin tek ve tam nüshası Almanya’da Dresden kütüphanesinde bulunmaktadır. İlk defa Kilisli Rifat Bilge tarafından 1332’de eski harflerle yayımlanan Dede Korkud Hikâyeleri, daha sonra Muharrem Ergin (1963, 1964) ve O. Şaik Gökyay tarafından neşredilmiştir (1973). XIV. yüzyılda, yukarıda belirtilen ahlakî, destânî ve dinî eserlerden başka tıpla ilgili eserler de yazılmıştır. İbni Baytar’ın Kitâbü’l-Câmi‘i fi’l-Edviyetü’l-Müfrede adlı eseri, bilinmeyen bir yazar tarafından Aydınoğlu Umur Bey (1340-1348) adına Müfredât-ı İbni Baytar Tercümesi adıyla tercüme edilmiştir. Bu tercüme, Anadolu’da yazıldığı bilinen en eski Türkçe tıp kitabıdır. Bilinen ilk telif tıp kitabı ise, İshak bin Murad’ın 1390 yılında yazdığı Edviye-i Müfrede’dir. Bu yüzyılda yazılan diğer tıp kitapları ise, Ali bin Abbâs el-Mecûsî’nin Kâmilü’s-Sınâtü’t-Tıbbiye adlı eserinin bir bölümünün tercümesi olan Kâmilü’s-Sınâ’a ile Hacı Paşa lakabıyla meşhur olan Celâlüddin Hızır’ın daha önce Arapça olarak yazdığı Şifâü’l-Eskâm ve Devâ’ü’l-Âlâm’ı özetleyerek Türkçeye çevirdiği Müntahab-ı Şifâ’sıdır. Bu tıp kitapları, halk tarafından kolay anlaşılabilmeleri için sade bir Türkçe ile yazılmışlardır. 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları 57 Özet 1 XIV. yüzyıl Batı (Anadolu) Türk edebiyatının önde gelen şairlerini ve bunların eserlerini ayırt etmek. XIII. yüzyılda yetişen ancak verimli dönemlerini XIV. yüzyılın başlarında geçiren Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa’dan başka bu yüzyılın önde gelen diğer şairleri Şeyyâd Hamza, Yûsuf-ı Meddâh, Elvan Çelebi, Hoca Mesud, Fahrî, Ahmedî, Şeyhoğlu Mustafa, Kadı Burhaneddin, Nesîmî ve Erzurumlu Mustafa Darîr’dir. Bu şairlerin bilinen eserleri ise şunlardır: Şeyyâd Hamza’nın mesnevi nazım şekliyle yazdığı Yûsuf u Zelîhâ, Dâstân-ı Sultân Mahmud, Ahvâl-i Kıyamet, Vefât-ı Hazreti Muhammed aleyhisselâm ile farklı mecmualarda yer alan on altı şiiri vardır. Yûsuf-ı Meddâh’ın Varka ve Gülşâh, Destân-ı İblis, Hikâyet-i Kız ve Cühûd ile Kadı ve Uğru Destânı adlı mesnevileri bulunmaktadır. Elvan Çelebi’nin ise sadece Menâkıbü’l-Kudsiyye fî-Menâsibi’l-Ünsiyye isimli mesnevisi vardır. Hoca Mesud, Süheyl ü Nevbahâr (Kenzü’l-Bedâyi‘) ile Ferheng-nâme-i Sa‘dî isimli mesnevileri yazmıştır. Fahrî, Işk-nâme adını da verdiği Hüsrev ü Şîrîn mesnevisi ile Elvan Çelebi gibi yüzyılın tek eseri olan bir şairidir. XIV. yüzyılın en çok eser yazan şairlerinden biri olan Ahmedî’nin bilinen ve elde bulunan eserleri Divan, İskender-nâme, Cemşîd ü Hurşîd, Tervîhü’l-Ervâh, Bedâyî‘ü’ş-Şi‘r ve Mirkâtü’lEdeb’dir. Şeyhoğlu Mustafa’nın biri manzum üçü mensur olmak üzere dört eseri vardır. Bunlardan Hurşîd-nâme manzum, Marzuban-nâme ve Kabusnâme tercümeleri ile Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’lUlemâ adlı eserleri mensurdur. XIV. yüzyılın ikinci yarısında manzum ve mensur eserleri ile Türk kültür hayatında önemli yeri olan Erzurumlu Mustafa Darîr’in Kıssa-i Yûsuf (=Yûsuf ve Zelîhâ) mesnevisi ile mensur olarak yazdığı Sîretü’n-Nebî, Fütûhu’ş-Şâm ve Yüz Hadis Tercümesi vardır. Darîr’in Sîretü’n-Nebî ile Fütûhu’ş-Şâm adlı mensur eserlerinde yer yer manzum kısımlarda bulunmaktadır. 2 3 XIV. yüzyılda Anadolu’da yazılan eserleri, özelliklerine göre sınıflandırmak. XIV. yüzyılda Türkçenin önceki yüzyıla göre daha çok işlenip gelişmesine bağlı olarak şair ve yazar sayısı artmış, telif ve tercüme şeklinde manzum ve mensur çok sayıda eser yazılmıştır. Manzum eserler: Bu yüzyılda yazılan manzum eserler; divanlar, mesneviler ve manzum sözlüklerdir. Divanlar: Yunus Emre, Kadı Burhaneddin, Nesîmî, Ahmedî ve Kaygusuz Abdal Türkçe divanı olan şairlerdir. Nesîmî’nin ise Türkçe Divanı’nın yanında Farsça Divanı da vardır. Mesneviler: Bu dönemde daha çok dinî-destânî, dinî-tasavvufî, menkıbevî didaktik mesneviler ve edebî yönü ön planda olan macera ile karışık romantik aşk mesnevileri yazılmıştır. Mensur Eserler: XIV. yüzyılda manzum eserlerin yanında, telif ve tercüme çok sayıda mensur eser de yazılmıştır. Bu eserler, mesnevilerde olduğu gibi daha çok Kur’an ve hadis çevirileri, çeşitli sûrelerin tefsirleri, peygamber kıssaları, siyer, evliya hikâyeleri, dinîdestânî kahramanlık hikâyeleri ile öğüt verici hayvan hikâyelerinden meydana gelmektedir. XIV. yüzyılda yukarıda sözü edilen ahlakî, destânî ve dinî eserlerden başka tıpla ilgili eserler de yazılmıştır. XIV. yüzyılda Anadolu’da yazılan mesnevileri konularına göre sıralamak. XIV. yüzyılda Anadolu’da gelişen Türk edebiyatında mesnevilerin önceki yüzyıla göre sayılarının artmasının yanında konuları da çeşitlenmiştir. Bu yüzyılda daha çok dinî-destânî, dinî-tasavvufî, menkıbevî didaktik mesneviler ve edebî yönü ön planda olan macera ile karışık romantik aşk mesnevileri yazılmıştır. Dinî-destânî ve dinî-tasavvufî özellikleri bu-lunan mesneviler, halka özellikle ahlâk, fazilet, vefâ, fedakârlık, yiğitlik gibi meziyetlerin anlatılması, bazı dinî bilgilerin öğretilmesi ve dinî terbiye verilmesi amacıyla yazılmış didaktik eserlerdir. Bu yüzyılda yazılan mesnevileri konularına göre şu şekilde sınıflandırmak mümkündür: 1. Dinî-destanî veya gazavât türündeki mesneviler: Kesikbaş Destânı, Güvercin Hikâyesi, Hz. Ali’nin cenkleri, İbrâhîm ve İsmâîl destânları, Ejderha Destânı, Hatun Hikâyesi; Tursun Fakîh, Gazavât-ı Resûlullah [Kıssa-i Mukaffa], Gazavât-ı Bahr-ı Umman ve Sanduk (Cumhur-nâme), Muhammed Hanefî Cengi, Hz. Peygamber Ebû Cehil İle Güreş Tuttuğudur; İzzetoğ- 58 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı lu, Tavus Mu’cizesi; Sadreddîn, Mu’cize-i Muhammed Mustafâ, Dâstân-ı Geyik; Şâzî, Maktel-i Hüseyn; İbrahim, Dâstân-ı Yigit; Kirdeci Ali, Dâsitân-ı Hamâme, Dâsitân-ı Ejderhâ, Dâsitân-ı İsmâîl, Kesikbaş Destânı; Kayserili İsâ, Dâstân-ı Vefât-ı İbrâhîm; İslâmî, Mesnevî; Yûsuf-ı Meddâh, Dâsitân-ı İblîs-i Aleyhi’l-La’ne, Maktel-i Hüseyn. 2. Dinî, aşk mesnevileri: Suli Fakîh, Yûsuf u Züleyhâ; Yûsuf-ı Meddâh, Varka ve Gülşâh; Erzurumlu Mustafa Darîr, Kıssa-i Yûsuf. 3. Dinî-tasavvufî mesneviler:Yunus Emre, Risâletü’nNushiyye, Gülşehrî, Mantıku’t-Tayr; Âşık Paşa, Garib-nâme. 4. Aşk ve macera konulu, klâsik edebî ekolün ilk örnekleri olan mesneviler: Fahrî, Hüsrev ü Şîrîn; Hoca Mesud, Süheyl ü Nevbahâr (Kenzü’l-Bedâyi‘); Kemaloğlu, Ferah-nâme; Pîr Mahmûd, Bahtiyâr-nâme; Mehmed, Işk-nâme; Tutmacı, Gül ü Hüsrev; Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd ü Ferahşâd; Ahmedî, İskendernâme. 5. Diğer mesneviler: Tutmacı, Tabî‘at-nâme (didaktik; Elvan Çelebi, Menâwkıbü’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-ünsiyye (menâkıp-nâme); Kirdeci Ali, Hikâye-i Delletü’l-Muhtel (macera); İbrahim b. Bali, Hikmet-nâme (ansiklopedik, didaktik); Şeyyâd Hamza, Mi‘rac-nâme (dinî-didaktik) Dâstân-ı Sultân Mahmud (didaktik); Yûsuf-ı Meddâh, Hâmûş-nâme (didaktik); Ahmedî, Mirkâtü’l-Edeb, (Farsça-Arapça lugat); Ahmed-i Dâî,Ukudü’l-Cevâhir (Arapça-Farsça lugat); Abdüllatif Feriştehoğlu, Arapça-Türkçe lugat; Hoca Mesud, Ferheng-nâme-i Sa‘dî (didaktik tercüme); Ahmedî, Tervîhü’l-Ervâh (tıp). 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları 59 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki eserlerden hangisi Şeyyâd Hamza’ya aittir? a. Varka ve Gülşâh b. Hüsrev ü Şîrîn c. Leylâ vü Mecnûn d. İskender-nâme e. Yûsuf u Züleyhâ 2. Varka ve Gülşâh’ı aşağıdaki şairlerden hangisi yazmıştır? a. Yûsuf-ı Meddâh b. Şeyyâd Hamza c. Hoca Mesud d. Harezmî e. Elvan Çelebi 3. Menâkıbü’l-Kudsiyye ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Âşık Paşa’nın eseridir. b. Mensur bir eserdir. c. Menâkıbü’l-Kudsiyye üzerinde ilk yayın Mertol Tulum tarafından yapılmıştır. d. Manzum bir menâkıpnâmedir. e. Mensur-manzum karışık bir eserdir. 4. Ferheng-nâme-i Sa‘dî aşağıdaki eserlerin hangisinden manzum olarak çevrilmiştir? a. Bostân b. Gülistân c. Bahâristân d. Hüsrev ü Şîrîn e. Risâle-i Mu’amma 5. Fahrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Nizâmî’nin Hüsrev ü Şîrîn’inin Türkçe yapılan ilk tercümesidir. b. Vezni mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün’dür. c. 5005 beyittir. d. Giriş kısmı 300 beyittir. e. Eserde Arapça, Farsça kelime kullanılmamıştır. 6. Ahmedî ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Kaside şeklinde yazılan mersiyelerin öncüsüdür. b. Çağdaşlarına göre en az kaside yazan şairdir. c. XIV. yüzyılın en çok eser yazan şairlerinden biridir. d. Türk edebiyatında Bursa için kaside yazan ikinci şairdir. e. Şiirlerinde “ki”li cümleler kullanarak akıcılık sağlamıştır. 7. Aşağıdaki eserlerden hangisi Ahmedî’ye ait değildir? a. İskender-nâme b. Cemşîd ü Hurşîd c. Tervîhü’l-Ervâh d. Mirkâtü’l-Edeb e. Kenzü’l-Küberâ 8. Şeyhoğlu Mustafa ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Hurşîd-nâme isimli eserini Yıldırım Bayezid’e sunmuştur. b. Türk kültür tarihi içinde ilk siyaset kitabı olan Kenzü’l-Küberâ’yı yazmıştır. c. Marzuban-nâme’yi Arapçadan Türkçeye çevirmiştir. d. Kabus-nâme, Farsçadan çevirdiği manzum bir eseridir. e. XIV. yüzyılda Divan’ı olan şairler arasında yer alır. 9. Aşağıdaki eser ve yazar eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? a. Kelile ve Dimne – Kul Mesud b. Kabus-nâme – Şeyhoğlu Mustafa c. Mirsâdü’l-İbâd – Şeyhoğlu Mustafa d. Kısas-ı Enbiyâ – Sa’lebî e. Vesîletü’n-Necât – Süleyman Çelebi 10. Anadolu’da yazıldığı bilinen en eski Türkçe telif tıp kitabının adı ve yazarı aşağıdakilerden hangisidir? a. Edviyetü’l-Müfrede – İbn Baytar b. Kâmilü’s-Sınâ’a – Ali bin Abbas el-Mecûsî c. Müntahab-ı Şifâ – Hacı Paşa d. Edviye-i Müfrede – İshak bin Murad e. Şifâü’l-Eskâm ve Devâ‘ü’l-Âlâm – Celâlüddin Hızır 60 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e 2. a 3. d 4. a 5. b 6. c 7. e 8. a 9. c 10. d Yanıtınız yanlış ise “Şeyyâd Hamza’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yûsuf-ı Meddâh” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Elvan Çelebi’nin Eseri ve Edebi Kişiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hoca Mesud’un Edebî Kişiliği ve Eserleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Fahrî’nin Eseri ve Edebî Kişiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmedî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmedî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Şeyhoğlu Mustafa” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mensur Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Şeyyâd Hamza’nın Türk edebiyatında Yunus’u takip ederek gelen ve Nesîmî’ye giden çizgide önemli bir yeri vardır. Coşkunluk ve lirizm açısından dönemine göre ileri bir durumda bulunan şiirlerinde musammat özellik bulunması, onu eski Türk edebî zevk anlayışına bağlamaktadır. Coşkun ve heyecanlı yönü, sanat tarafı öne çıkan şiirlerine yansıyan Şeyyâd Hamza, hislerini açık ve samimi bir şekilde dile getirmiştir. Şiirlerinde hem hece hem de aruz veznini kullanan Şeyyâd Hamza, edebiyatımızda mersiye yazmakla dikkat çeken bir şairdir. Türk edebiyatında başlangıcı çok öncelere, Alper Tonga için söylenen ağıtlara dayan bu türde özellikle çocuklar için şiir yazan ilk şair Şeyyâd Hamza’dır. O, Anadolu sahası Türk edebiyatında ilk Yûsuf u Zelîhâ’yı yazmış ve Türk edebiyatında daha çok bu eseriyle tanınmıştır. Şeyyâd Hamza’nın öne çıkan özelliklerinden bir diğeri de Türk edebiyatında Yunus’tan sonra güzel na’t yazan şair oluşudur. Sıra Sizde 2 Ahmedî’nin en önemli eseri olan İskender-nâme, edebiyatımızda bu konuda yazılan mesnevilerin ilk ve en başarılı örneğidir. Eserin aslı Firdevsî’ye dayanmakla birlikte asıl yazarı Nizâmî’dir. Ahmedî eseri kendine göre ele almış, yap- tığı eklemelerle mesneviyi telif hâle getirmiştir. Ahmedî, Nizâmî’nin eserindeki bazı olayları çıkardığı gibi kendisi de yeni motif ve olaylar eklemiştir. Makedonyalı Büyük İskender’in doğu ülkelerine yaptığı seferlerin ve fetihlerin efsaneleştirilerek anlatıldığı bir eser olan İskender-nâme, Mevlid ve Tevârih-i Âl-i Osmân bölümleri ile ayrı bir önem taşır. Türk edebiyatında mevlid türünün Ahmedî’nin bu eseri ile ortaya çıktığı görülür. Sıra Sizde 3 XIV. yüzyılda Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi yazan şairler, Şeyyâd Hamza, Suli Fakîh ve Erzurumlu Mustafa Darîr’dir. Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf u Zelîhâ’sı Anadolu sahası Türk edebiyatının bu konuda bilinen ilk mesnevisidir. Fâ’ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılan ve 1529 beyit olan Yûsuf u Zelîhâ, altı bölümdür. Ancak eserde bölümleri bildiren bir başlık yoktur. Yûsuf u Zelîhâ, adından da anlaşılacağı üzere görünüşte Hazret-i Yusuf ile Züleyha arasında geçen bir aşk hikâyesidir, ancak hikâyenin başından sonuna kadar Hazret-i Yusuf ’un hayatı anlatılmıştır. Kur’an’da “kıssaların en güzeli” olarak belirtilen ve Hz.Yusuf ’un hayatını konu alan Yûsuf Sûresi’nden hareketle yazılan hikâyede, her devirde olduğu gibi o devir için de geçerli olan ve birbirini takip eden olaylara yer verilmiştir. Şair, eserini tamamen Kur’an’a bağlı kalarak değil serbest olarak yazmıştır. Suli Fakîh’in Yûsuf u Züleyhâ’sı, Şeyyâd Hamza’nın eseri örnek alınarak fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmış dinî, romantik bir aşk mesnevisidir. Suli Fakîh’in sade ve anlaşılır bir dille yazdığı eseri, 4800 beyitten oluşmaktadır. Bu mesnevide Yusuf ile Züleyhâ’nın ağzından “şiir” başlığı altında 19 gazele yer verilmiştir. Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf u Züleyhâ’sı ile bazen beyit bazen de mısra benzerlikleri bulunan eser, Şeyyâd Hamza’nın mesnevisine göre hem hacimli hem de nazım tekniği, dil ve içerik bakımından ondan daha başarılıdır. Bu mesnevide konunun ele alınmasında, Kur’an’daki şekline olabildiğince bağlı kalınmış, bazı bölümleri genişletilmiş ve çeşitli eklemeler yapılmıştır. Erzurumlu Mustafa Darîr’in Kıssa-i Yûsuf’u (Yûsuf u Züleyhâ)‘sı da Kur’an’daki Yûsuf suresinden hareketle fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazılmıştır. 2126 beyitten meydana gelen ve “meclis” adı verilen sekiz bölümden oluşan bu eser, dil, söyleyiş ve konunun işlenişi bakımından önceden yazılanlara göre daha başarılıdır. Erzurumlu Mustafa Darîr de, eserinde Yusuf ve Züleyha ile Hazret-i Yakub’un dilinden 21 gazele yer vermiş ve “şi’r-i Yûsuf ”, “şi’r-i Züleyhâ” ve “şi’r-i Ya’kûb gibi başlıklarla özellikle hasret konusunda anlatımı daha da canlandırıp mesneviye akıcılık sağlamıştır. 2. Ünite - XIV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Şair ve Yazarları 61 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Ak, C. (1987). Muhibbî Divanı, Kültür Bakanlığı Yayınları. Akalın, A. (1975). Ahmedî, Cemşîd ü Hurşîd, İncelemeMetin, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları. Akar, M. (1987). “Şeyyad Hamza Hakkında Yeni Bilgiler I-II”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 2, İstanbul. Akdoğan, Y. (1979). Ahmedî Dîvânı, İ.Ü.Türkiyat Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul. Akdoğan, Y. (1981). İskendernâme’den Seçmeler, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Akün, Ö. F. (1979). “Şeyhoğlu”, İslâm Ankiskopedisi, Cüz 6, İstanbul. Ayan, H. (1990). Nesimî Divanı, Anakara: Akçağ Yayınları. Ayan, H. (1979). Şeyhoğlu Mustafa Hurşîd-nâme, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. Banarlı, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, İstanbul: Millî eğitim Basımevi. Buluç, S. (1968). “Şeyyâd Hamza’nın Bilinmeyen Bir Mesnevisi”; Türkiyat Mecmuası, C. XV, İstanbul. Buluç, S. (2007). “Şeyyâd Hamza’nın Beş Manzumesi”, Makaleler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Câmi’ü’n-Nezâir, Bayezid Devlet Kitaplığı, nr. 5782. Darîr, Kitabu Sîretü’n-Nebî, İ. Ü. Ktp. T.Y. No 2384. Darîr, Kitûbu Siretü’n-Nebî, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Koğuşlar Nu. 993, 3.c. Darîr, Siretü’n-Nebi, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Seminer Kitaplığı, nu. 3022. Dilçin, C. (1991). Mesud bin Ahmed Süheyl ü Nevbahar, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Doğan, E. (2011). Şeyhoğlu Sadrüddin’in Kabus-nâme Tercümesi, İstanbul. Elvan Çelebi, (1984). Menakıbü’l-Kudsiyye fî-Menâsibi’lÜnsiyye (Haz. İsmail Erünsal-Ahmet Yaşar Ocak), İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları. Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul. Güneş, Ö. (2010). Fahrî’nin Husrev ü Şîrîn’i, Basılmamış Doktora Tezi, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Karaağaç, G. (1997). Lütfi Divanı, Giriş-metin-dizintıpkıbasım, Ankara. Karahan, L. (1994). Erzurumlu Darîr, Kıssa-i Yûsuf, Yûsuf u Züleyhâ, Ankara: TDK Yayınları. Kartal, A. (2003). “Sadi’nin Bostan’ı ile Hoca Mes’ud ‘un Ferhengnâme-i Sa’dî İsimli Mesnevîlerinin Mukayesesi”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3/2003. Korkmaz, Z. (1973). Sadrüddin Şeyhoğlu, Marzubân-nâme Tercümesi, İnceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım, Ankara: A.Ü.Basımevi. Köktekin, K. (2007). Yusuf-ı Meddah, Varaka ve Gülşah, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Mazıoğlu, H. “Türk Edebiyatı (Eski)”, Türk Asiklopedisi, C. 32. Seyidov, M. (1970). “Göy, ag, gara renglerinin eski inamla elagası”, Haberler (Zapiski) SSR. Elmler kademiyasının Haberlerinden ayrıca nüsha (ayrı basım), Nu. 2. Şemsedin Sâmi, (1316). Kamusu’l-A‘lâm, 6. cilt, İstanbul. Tarlan, A. N. (2006). Ahmet Paşa Divanı, İstanbul: MEB Yayınları. Tavukçu, O. K. (2005). “Şeyyâd Hamza’nın Bilinmeyen Bir Şiiri Münâsebetiyle”, Prof. Dr. Mustafa Canpolat Armağanı, The International Association of Central Asian Studies, Volume 10-1, Institute of Asian Culture and Development. Timurtaş, F. K. (1980). Şeyhî’nin Husrev ü Şirini, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları nr. 2670. Tulum, M. (2000). Tarihî Metin Çalışmalarında Usul, Menâkıbü’l-Kudsiyye Üzerinde Bir Deneme, İstanbul: Deniz kitabevi. Tursun Fakih (2007), Gazavât-ı Bahr-ı Ummân ve Sanduk (Cumhur-nâme), (Haz. Mehmet Gümüşkılıç) İstanbul. Uzunçarşılı, İ. H. (1972). Osmanlı Tarihi I, İstanbul. Ünver, İ. (1983). Ahmedî, İskender-nâme, İncelemeTıpkıbasım, Ankara: TDK Yayınları. Varlık, M. Ç. (1974). Germiyanoğulları Tarihi (1340-1429), Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları. Yavuz, K. (2007). Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr’ı, Ankara: Kırşehir Valiliği Yayınları: 12. Yavuz, K. (2007). “Mevlid’in Türkçe Kaynakları”, Mevlid Sempozyumu, Bursa. Yavuz, K. (1983). “Şeyhoğlu Mustafa’nın Türkçeye Hizmeti ve Görüşleri”, Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul. Yavuz, K. (2009). “Yusuf Has Hacip ve Kutadgu Bilig”, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 37, 2007, İstanbul. Yavuz, K. (1991). Şeyhoğlu Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’lUlemâ, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Yavuz, K. -Erol Ülgen, (2008). XX. Esr Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Giriş Kısmı, İstanbul. Yavuz, K.-Yekta Saraç, (2003). Âşık Paşazade Osmanoğulları’ nın Tarihi, İstanbul. Yavuz, O. (2002). Kansu Gavri’nin Türkçe Divanı, Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları: 2. Yücel, Y. (1991). Anadolu Beylikleri ÜzerineAraştırmalar II, Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 3 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; “Çağatay” ve “Çağatay Türkçesi” kavramlarını tanımlayabilecek, Çağatay Türkçesinin tarihî gelişim sürecini açıklayabilecek, XV. yüzyılda Çağatay Türkçesi ile eser veren şair ve yazarlar ile bunların eserlerini ayırt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • Çağatay CengizHan ÇağatayHanlığı ÇağatayTürkçesi Çağatayedebiyatı Çağatayedebiyatınındönemleri Sekkâkî MevlânâLütfî,GülüNevrûz YûsufEmîrî,Deh-nâme, Beng ü Çagır • Atâî • HaydarTilbe,Mahzenü’l-Esrâr • SeyyidAhmedMîrzâ,Ta’aşşuknâme • Gedâî • Yakînî,OkveYaynıŋ Münâzarası • Ahmedî,SazlarMünâzarası • AliŞirNevâî,Hazâ’inü’lMe‘ânî,FarsçaDivan,Hamse, Mecâlisü’n-Nefâis,Risâle-i Mu’ammâ,Mîzânü’l-Evzân, Muhakemetü’l-Lugateyn, ÇihilHadîs,Nazmü’l-Cevâhir, Mahbûbu’l-Kulûb • Hüseyn-iBaykara,Divan, Risâle İçindekiler XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı • GİRİŞ:ÇAĞATAYADIVEÇAĞATAY HANLIĞI • ÇAĞATAYTÜRKÇESİVEEDEBİYATI • XIV-XV.YÜZYILLARÇAĞATAY EDEBİYATININŞAİRVEYAZARLARI XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı GİRİŞ: ÇAĞATAY ADI VE ÇAĞATAY HANLIĞI Çağatay adı, Cengiz Han’ın ikinci oğlunun adından gelmektedir. Cengiz Han, 1227’de ölümünden önce Türk-Moğol İmparatorluğu’nun topraklarını dört oğlu arasında paylaştırmış ve ikinci oğlu Çağatay’a bu mirastan Isık göl bölgesi, Balkaş gölünün güneydoğusundaki İli ırmağı havzası ile Çu ve Talas bozkırları kalmıştı. Çağatay sözünün Moğol devletine ve ulusuna ad olarak kullanılması ise Çağatay’ın ölümünden (1242) sonra gerçekleşmişti. Çağatay ölmeden önce tahtını torunu Kara Hülâgu’ya bırakmış ve onun 1242-1246 yılları arasındaki saltanatı döneminde Çağatay Hanlığı kurulmuştu. Kara Hülâgu’dan sonra taht mücadelelerinden dolayı Çağatay ulusu tam olarak bağımsızlığını sürdürememişti. 1252’de Kara Hülâgu’nun tekrar kendisine geçen idareyi ele almaya giderken yolda ölmesi üzerine bu mücadeleler daha da hız kazanmıştır. 1274?-1306 yılları arasında Çağatay soyundan Barak’ın oğlu Duva Han zamanında hanlık eski sınırları içerisinde önceki refahına kavuşur. 1326’ya kadar hükümdarlık yapan Kebek zamanında ise şehir hayatına önem verilmesinden dolayı özellikle Maveraünnehir eski “medenî” sıfatını tekrar kazanır. Tarmaşirin zamanında (1326-1333?) Çağatay Hanlığı idare bakımından, bir tarafta Maveraünnehir diğer tarafta ise Talas ve Manas ırmakları arasındaki Isık göl çevresinde yer alan Moğolistan olmak üzere ikiye bölünür. Bu bölünmeye Tuğluk Timur zamanında son verilmiş (1360) ve Çağatay birliği yeniden kurulmuştur. Ancak bu dönem uzun sürmemiş, 1363’te Tuğluk Timur’un ölümünden birkaç yıl sonra Çağatay ulusu Timur’un eline geçmiştir (Grousset, 1993: 313-331). Çağatay adı, hanlığın yeniden örgütlenmesini sağlayan Duva Han zamanında devletin resmî adı olarak kullanılmış, aynı zamanda Maveraünnehir’in Türk ve Türkleşmiş göçebelerine de bu ad verilmiştir. Hanlığın doğusundaki göçebelere ise “Moğol” denilmiştir. Batı Türkistan Türk halkı için, XIII-XIV. yüzyıllara ait olan Bizans kaynaklarında aynı ad geçer. Timur hâkimiyeti zamanında da imparatorluğun bütün ahalisi için “Çağatay” adı kullanılır. Çağatayların Timur’dan sonra Özbeklerle kaynaşmalarına rağmen adlarını koruduklarını bugün Kazak, Özbek ve Karakalpaklar arasındaki kabile ve yer adlarından anlamak mümkündür (Eckmann, 1958: 115-126). ÇAĞATAY TÜRKÇESİ VE EDEBİYATI Çağatay Türkçesi veya Çağatayca ile Orta Asya Türk-İslam yazı dilinin Karahanlı ve Harezm-Altın Ordu Türkçelerinin devamındaki yazı dili kastedilmektedir. Çağatay Hanlığı döneminde göçebe Türklerin dili olduğu tahmin edilen ve Timurlular zamanında şekillenen bu yazı dili, klâsik şeklini Ali Şir Nevâî ile almıştır. 64 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Çağatay Türkçesi, XIX. yüzyılın sonuna kadar Orta Asya Türk devletlerinde yazı dili, edebî dil ve diplomasi dili olarak kullanılmıştır. Örneğin, Güney-batı Oğuz grubunun doğu kanadında yer alan Türkmen sahasında XVIII. yüzyıla kadar Doğu Türkçesinin Türkmenceye etkisinden değil hâkimiyetinden söz edilebilir. Şiirlerini gezip dolaştığı yerlerde halk dili ile söyleyen Türkmen halk şairi Mahdum Kulı’nın babası Molla Âzâdî de bir şairdir ve Va‘z-ı Âzâdî başlığıyla aruz vezninde Çağatayca bir mesnevi yazmıştır. Yine Sam Mirza Tezkiresi ve Sâdıkî’nin Çağatayca olan Mecma‘u’l-Havas tezkirelerinde XVI. yüzyıla ait Türkmen şairlerinden bahsedilmekte ve şiirlerinden örnekler verilmektedir. Çağatayca sadece Orta Asya Türk devletlerinde değil Osmanlı sahasında ve Avrupa Rusya’sında Oğuz grubu dışında kalan müslüman Türkler tarafından da birçok şairin özendiği ve bu dilde eser verdiği klâsik bir dildir. Çağatay Türkçesi için XV. ve XVI. yüzyıllara kadar genellikle Türk tili, Türkî til, Türk lafzı, Türk elfâzı, Türkçe, Türkçe til gibi terimler kullanılmıştır. Ali Şir Nevâî, eserlerinde özellikle Muhakemetü’l-Lugateyn’de Türkî ve Türkçe terimlerini kullanırken Mîzânu’lEvzân’da dikkat çeken şu açıklamaya yer verir: “‘Acem şu’ârâsı ve Fürs fukahâsı her kaysı uslûbda kim söz ‘arûsıŋa cilve ve nümâyiş birip irdiler, Türk tili bile ‘alem sürdüm ve her niçük kâ‘idede kim ma‘nî ebkârıŋa zîb ü ârâyiş körgüzüp irdiler, Çagatay lafzı bile rakam urdum” (Alî-Şîr Nevâyî. Mîzânu’l-Evzân, Hazırlayan: Kemal Eraslan, Türk Dil Kurumu Yayınları No: 568, Ankara 1993, s. 11). Böylelikle Nevâî bu sözleriyle döneminin edebî dili için Çağatay lafzı’nı da kullandığını göstermiştir. XVII. yüzyılda Ebu’l-Gâzî Bahadır Han ise Şecere-i Türk adlı eserini Türk diliyle yazdığını ve Çağatay Türkçesinden bir kelime bile almadığını şu şekilde ifade etmiştir: “Bu târîhni yahşı yaman barçaları bilsün tip Türkî tili birlen aytdım, Türkîni hem andak aytıp men kim biş yaşar oglan tüşünür. Bir kelime Çagatay Türkîsindin ve Fârsîdin ve ‘Arabîdin koşmay men, rûşen bolsun tip.” (Demizon, 1871: 37). XVIII. yüzyılda ise Mîrzâ Mehdî Han, Senglah adlı sözlüğünde hem lugat-i Türk hem de lugat-i Çagatay terimlerini kullanmıştır. Nevâî’nin çağdaşı ve daha sonraki bazı yazarlar ise klâsik şeklini Nevâî ile bulan bu dile lugat-i Nevâî demişler ve onun eserlerini anlamak amacı ile yazdıkları sözlüklere bu adı vermekten sakınmamışlardır (Eren, 1950: 145-163). Türkoloji araştırmalarında “Çağatayca” terimi, XIX. yüzyılın ortalarında ilk defa Avrupa’da kullanılmaya başlanmıştır. E. Bérézin, Çağataycayı en eski Türk lehçesi olarak kabul ederken, A. Vámbéry, Čagataische Sprachstudien (Leibzig, 1867) adlı çalışmasında Çağataycayı sadece belli dönemler içinde yer alan tarihî bir yazı dili olarak ele almamış, batı ve doğu Türkistan’daki eski ve yeni yazı dillerini özellikle Özbekçeyi de içine alan bir yazı dili olarak değerlendirmiştir. Bu görüşün bazı batılı türkologlar yanında Türk sözlükçüsü Şeyh Süleyman Efendi tarafından da kabul gördüğü eserinin girişindeki şu açıklamadan anlaşılmaktadır: “Mâveraünnehr’de Özbek, Türkmen, Kazak, Mogol, Kırgız, Kıpçak ve Kalmak gibi Çagatay lisânıyla mütekellim olan bi’l-cümle ahâli beyninde müsta‘mel bir çok durûb-ı emsâli dakı teksîren li’l-fâ‘ide ‘ilâve eyledim.”. Bunun yanında E. M. Quatremère, Pavet de Courteille ve Th. Zenker çalışmalarında “Doğu Türkçesi” (türk-oriental, osttürkisch) terimlerini kullanmışlardır. “Doğu Türkçesi” ve “Çağatayca” terimleri Radloff ve Korş tarafından farklı anlamlarda kullanılmıştır. Radloff ve Korş yapmış oldukları tasnif denemelerinde, Çağataycayı Eski Uygurcanın devamı olarak göstermiş, Doğu Türkçesi terimi ile -farklı sahalar olmak üzere- bugünkü Türk dillerine işaret etmişlerdir. Ayrıca Radloff, Çağataycayı canlı dille ilgisi olmayan yapay bir yazı dili şeklinde nitelendirmiştir. Borokov ise bu görüşe karşı çıkarak Çağataycanın her şeyden önce dinî-apokrif edebiyat ile ve Moğol saray kâtipleri vasıtasıyla gelişen Eski Uygur dilinin devamı olamayacağını ileri sürmüştür. 65 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı Çağatayca da dahil olmak üzere Sovyet dönemi dil politikalarının etkisi ile X. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar yer alan yazı dillerine verilen başka bir terim de “Eski Özbekçe”dir. Bu terimi kullanan Şçerbak, “Eski Özbekçe”yi üç döneme ayırmış; ilk döneme (X-XIII. yüzyıllar) batı Türkçesi (Kıpçak) ve güney Türkçesi ögelerinin girdiği dili, ikinci döneme (XIV-XVII. yüzyıllar) yapay bir yazı dili diye nitelendirdiği Çağataycayı ve üçüncü döneme de (XVII-XVIII. yüzyıllar) yerel ögelerin karışmasından oluşan dili almıştır. A. Caferoğlu, Çağataycanın Köktürk ve Uygur Türkçesi ile müşterek Orta Asya Türkçesinin kaynaşmasıyla ortaya çıkan bir edebî bir dil olduğunu belirtmiştir. XV-XVI. yüzyıllarda Çağatay Türkçesi için kullanılan terimleri belirtip “Çağatayca” teriminin ortaya çıkışı hakkında kısa bilgi veriniz. Çağatay Edebiyatının Dönemleri Fuad Köprülü, Harezm Türkçesinin XIII. yüzyıldan XIX. yüzyıl Türkçesine kadar kullanılmış olduğunu belirttiği Çağataycayı; 1. İlk Çağatay devri (XIII-XIV. asırlar), 2. Klâsik Çağatay devrinin başlangıcı (Nevâî’ye kadar), 3. Klâsik Çağatay devri (Nevâî devri), 4. Klâsik devrin devamı (Babur ve Şeybanlılar devri), 5. Gerileme ve çökme devri (XVIIXIX. asırlar) diye beş döneme ayırmıştır. Sonra da, “Çağatayca, kelimenin en geniş manası ile Moğul istilâsından sonra Cengiz çocukları tarafından kurulan Çağatay, İlhanlı ve Altın-Ordu imparatorluklarının edebî merkezlerinde XIII-XIV. asırlarda inkişaf eden ve Timurlular devrinde bilhassa XV. asırda klâsik bir mahiyet alarak zengin bir edebiyat yaratan edebî Orta Asya lehçesidir.” şeklinde tanımlamıştır (Köprülü, 1945: 270). XI-XX. yüzyıllar arasındaki Orta Asya Türk-İslam yazı dilini dört döneme ayıran Samoyloviç, Çağataycaya Kıpçak-Oğuz devri (XII-XIV. yy.) ile Özbek devri (XX. yy.) arasında yer vermiş ve Çağatay edebî dilini şu şekilde dört devreye ayırmıştır. Bunlar: 1. İlk Çağatayca veya Nevâî’den önceki Çağatayca devri (XV. yüzyıl başlarından Nevâî’nin ilk eserini verdiği 1465 yılına kadar), 2. Klâsik Çağatayca devri (1465-XVI. yüzyılın ortaları), 3. Klâsik devirden sonraki Çağatayca devri (XVII. yüzyılın sonuna kadar), 4. Son Çağatayca devri (XVIII. ve XIX. yüzyıllar)’dir (Samoyloviç, 1944: 73-95). J. Eckmann, Karahanlı ve Harezm Türkçelerinin devamı olarak nitelediği Çağatay Türkçesini, XV. yüzyıldan başlatır ve üç döneme ayırır (Eckmann, 1959: 138-160; 1988: XIII-XIV). Eckmann’ın bu gruplandırmasına uyarak Çağatay edebiyatını üç döneme ayırıp ele almak daha uygun olacaktır: Klâsik Öncesi Dönem: Çağatay yazı dilinin başlangıç dönemidir. XV. yüzyıl başlarından Nevâî’nin ilk divanını düzenlediği 1465 yılına kadarki dönemi içerir. Bu dönem Türkçesi, Harezm-Altın Ordu Türkçesi ile Nevâî dili arasında geçiş özelliği taşımaktadır. Klâsik şeklini Nevâî ile bulan Çağatayca ile yazılmış eserlerde Nevâî’nin ilk divanına kadar gittikçe azalan derecede Harezm-Altın Ordu Türkçesi özellikleri yer almaktadır. Bu dönemde meydana getirilen divanlar, tertip bakımından klâsik devirdeki kadar gelişmiş değildir. Başlıca temsilcileri Sekkâkî, Mevlânâ Lütfî, Yûsuf Emîrî, Atâî, Haydar Tilbe, Seyyid Ahmed Mîrzâ, Gedâî, Yakînî ve Ahmedî’dir. Klâsik Çağatayca Devri (XV. yüzyılın ikinci ve XVI. yüzyılın ilk yarısı): 1469-1506 yılları arasında hüküm süren, Herat’ı siyasî merkez olması yanında devrin sanat ve kültür merkezi hâline getiren Hüseyn-i Baykara ile onun himayesinde bulunan Ali Şir Nevâî’nin başlattıkları dönemdir. 1507’de Özbeklere karşı yapılan savaşta ölen Baykara’dan sonra klâsik Çağatay edebiyatı Şeybânîler tarafından Orta Asya’da, Babur ile de Hindistan’da olmak üzere iki bölgede devam etmiştir. Nevâî, Hüseyn-i Baykara, Hamîdî, Muhammed Sâlih, Şeybânî, Ubeydî ve Babur bu dönemin başlıca temsilcileridir. 1 66 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Elinizdeki bu kitap, XV. yüzyıl sonuna kadarki dönemi içerdiğinden burada sadece Nevâî ve Baykara’ya kadarki dönemin edebî şahsiyetlerine yer verilmiştir. Klâsik sonrası devir (XVI. yüzyılın ilk yarısından XIX. yüzyılın sonuna kadar): Orta Asya’nın çeşitli adlar altında süren 250 yıllık siyasî birliği XVI. yüzyılın sonlarında Şeybânî hükümdarı Abdullah Han’ın ölümü ile sona ermiş ve Şeybânî Hanlığı Hive, Hokand ve Buhara Hanlıkları olmak üzere üçe bölünmüştür. Bu hanlıklar arasındaki iç savaşlar kültür hayatında da etkisini göstermiş, güçlü şair ve yazarların yetişmemesi sebebiyle Çağatay edebiyatı gerilemeye başlamış ve zamanla yerini Özbek diline bırakmıştır. Bu dönemin başlıca temsilcileri Ebu’l-Gâzî Bahadır Han, Mûnis Harezmî, Âgehî, Kâmil, İvaz Otar, Ömer Han ile oğlu Muhammed Alî Han, Cihân Hatun ve Muhammed Şerif ’tir. Çağatay edebiyatının dönemlerini ve bu dönemlerde yetişen önemli temsilcileri belirtiniz. 2 XIV-XV. YÜZYILLAR ÇAĞATAY EDEBİYATININ ŞAİR VE YAZARLARI Sekkâkî Hassan, Hz. Muhammed’e yazdığı övgü dolu şiirlerle tanınan Arap şairidir. Çağatay şiirinin kurucularından sayılan, kasidelerinden XIV. yüzyılın ikinci yarısı ile XV. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı anlaşılan Sekkâkî hakkında en önemli bilgiyi veren Nevâî olmuştur. Nevâî’nin Mecâlisü’n-Nefâis adlı şairler tezkiresine göre, Sekkâkî, Maveraünnehirlidir ve Timurluların Uluğ Bey zamanında büyük bir şöhrete ulaşmış, hatta saray şairliğine kadar yükselmiştir. Nevâî, Muhakemetü’l-Lugateyn adlı eserinde, onun Mevlânâ Lütfî kadar büyük bir şair olmadığı görüşündedir. Sekkâkî’nin British Museum Add. 2079 ve Taşkent Kol Yazmaları nr. 7685’de nüshaları bulunan Divan’ı eksiktir. Bu nüshalardan British Museum’daki nüsha daha tam ve eskidir. Bundan başka çeşitli yazmalarda bazı beyitleri tespit edilmiştir. Ayasofya Kütüphanesi nr. 4757 kayıtlı bir mecmuanın 165-167. sayfaları arasında Sekkâkî ve Lütfî’nin hem Uygur hem de Arap harfleriyle yazılmış gazelleri bulunmuştur. Sekkâkî’nin şiirleri, 1963’te Janos Eckmann’ın “Çağatay Dili Örnekleri. Sekkâkî divanından parçalar” (Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XII, 1963, s.157-174) ile 1999’da Kemal Eraslan’ın Mevlânâ Sekkâkî Divanı (TDK Yayınları: 720, Ankara) adlı çalışmalarında işlenmiştir. Ayrıca Divan’ı, Sakkakiy, Tanlangan asarlar adında Taşkent 1958 yılında kril harfleriyle de basılmıştır. Sekkâkî Divanı’ndan beyitler İmdi ümīdim bar öçüm alsam men andın bir yolı Kördüm bu óaørette øaèīfleràa úavī iósÀn irür Şimdi öcümü ondan bir defa (olsun) almaya ümidim var. Çünkü bu katta zayıflara çok ihsan olduğunu gördüm Òalk itti ÒÀliḳ òulḳuŋuz òalúın Muóammed òulúı tig Allah huyunuzu Hz. Muhammed’in huyu gibi yarattı. O huyun vasıflarını söylemek için Sekkâkî de Hassan gibi oldu. Ol òulú vaãfın ayàalı SekkÀkì hem Óassan irür Sekkâkî’nin Halil Sultan Kasidesinden ŞÀhÀ bu yay u yaz u küz úış resmi dünyÀda bolup Ot birle yil topraú birle su èunãurı insÀn irür Ey şah, bu yaz, ilkbahar, sonbahar, kış mevsimi dünyada var olup; ateş ile rüzgar, toprak ile su unsuru insam oluşturur. CÀvid bolġıl dünyÀda köŋlüŋ tilegeni bile TÀ kiçe kündüz hafta ay yılġa óisÀb ÀsÀn durur Gönlünün dilediği ile dünyada ebedî ol. Çünkü gece gündüz, hafta, ay, yıla hesap kolaydır. 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı Mevlânâ Lütfî Mevlânâ Lütfî ismi, Ali Şir Nevâî’nin Mecâlisü’n-Nefâis, Nesâyimü’l-Mahabbe, Muhakemetü’l-Lugateyn, Hâlât-ı Pehlevân Muhammed, Hâlât-ı Seyyid Hasan Big adlı eserlerinde ve divanlarının önsözü olan Hutbe-i Devânîn’de geçmektedir. Bu eserlerde “bu kavmin üstadı ve söz melikidir” ifadesiyle övülen Lütfî’nin sanatı ve döneminin edebî geleneği içindeki yeri hakkında epeyce bilgi bulunsa da hayatı hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Doğum yılı ve yeri belli olmayan Lütfî’nin ölüm yılı da 1482 veya 1492 olarak gösterilmektedir. 1414’e kadar Şiraz’da hüküm süren İskender Mîrzâ adına Farsçadan Türkçeye tercüme ettiği Gül ü Nevrûz adlı mesnevisi ile Divan’ı Lütfî’nin Çağatay dilini ustalıkla kullanan büyük bir şair olduğunu gösterir. Lütfî, eserlerinde çağdaşlarının ve kendisinden sonrakilerin dilinden daha az yabancı unsurlara yer vermiştir. Lütfî, gazel ve tuyuğ tarzında asıl başarısını gösterdiği gibi, Gül ü Nevrûz mesnevisi ve yazdığı kasidelerinde de dil ve üslup yanında nazım tekniği bakımından da başarılıdır. Yukarıda söylediğimiz üzere, Lütfî’nin bugüne kadar bilinen iki eseri Divan’ı ve Gül ü Nevrûz adlı mesnevisidir. Yurt içinde ve dışında en az 20 nüshası bulunan Lütfî Divanı, Günay Karaağaç tarafından yayımlanmıştır (Lütfi Divanı, Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, TDK Yayınları: 687, Ankara 1997). Lütfî’nin yaklaşık 2400 beyitlik Gül ü Nevrûz mesnevisi, Celâleddin Tabîb tarafından 1333 yılında Farsça yazılmış hikâyenin tercümesidir. 1411 yılında tercüme edilen eserin bugün 9 nüshası bilinmektedir. Gül ü Nevrûz’dan bir bölüm Yaŋı yılnıŋ başıda rūz-ı nevrūz äadeftin çıútı bir dürr-i şeb-efrūz Yeni yılın başında nevruz günü, geceyi aydınlatan bir inci tanesi sedeften çıktı. Sivüngendin atası genc èÀlemġa saçtı Ni kim úazġanġanın èÀlemġa saçtı Babası sevincinden hazinesini açtı. Kazandığı ne varsa âleme saçtı. Çü nevrūz boldı nevrūz içre fìrūz Atadı oġlınıŋ atını Nevrūz Nevruz olduğu zaman nevruz içinde mutlulukla oğlunun adını Nevruz koydu. Ayrıca kaynaklarda bu iki eserin dışında Lütfî’nin olduğu anılan eser adları da mevcuttur. Nevâî, Şerâfeddin Alî Yezdî’nin Zafer-nâme adlı tarihini Türkçeye tercüme ettiğini söylese de böyle bir tercüme henüz ele geçmemiştir. Farsça şiirler de yazan Lütfî’nin şuara tezkirelerinde ve yazma mecmualarda zikr edilen Farsça Divanı da bugün elde değildir. Mevlânî Lütfî’nin bir tuyuğu Birmegil dirler vefÀsızġa köŋül Kim anıŋ ŋūşındın artuú nìşi bar Min ţamaè itmes min ölsem laèlidin CÀn miniŋ cÀnımdur ilniŋ n’işi bar Vefasıza gönül verme derler. Çünkü onun tatlılığından fazla zehri var. Ben onun dudağından ölsem de tamah etmem. Can benim canımdır, halkın ne işi var? 67 68 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Mevlânâ Lütfî’nin bir gazeli CÀdūlıúdın her dem ol otluú közüŋ cÀn köydürür NÀr miŋizlig ikki irniŋ laèl u mercÀn köydürür O ateşli gözün her an cadılıkla can yakar. Nar gibi iki dudağın lal ve mercan yakar. Burúaè alġanda yüziŋni şemè körmiş tün kiçe Ol sebeb baştın ayaúúa rişte-i cÀn köydürür Dün gece mum örtümü açınca yüzünü görmüş. O sebeple baştan ayağa can ipliğini yakar. Kün miŋizlig yüzüŋe özin derìçeŋdin salıp Sìne óasret dÀġı birle mÀh-ı tÀbÀn köydürür Güneş gibi yüzüne kendini pencerenden salınca, göğüs hasretin dağlaması ile parlak ayı yakar. Her nefes kökke yiter baġrım kebÀbındın tütün Niteyin cÀnımnı her dem Àh-ı sūzÀn köydürür Her nefes göğe bağrımın kebap oluşundan duman yükselir. Ne yapayım canımı her an yakıcı ah yakmaktadır. Lüùfìniŋ kögsin hedef úılsa oúuŋ bir sehmi bar Kim anıŋ baġrı otı elbette peykÀn köydürür Lütfî’nin göğsünü hedef yaparsa okun korkusu var. Çünkü onun bağrının ateşi muhakkak peykanı yakar. Yûsuf Emîrî Hayatı hakkında fazlaca bilgi sahibi olmadığımız Yûsuf Emîrî, XV. yüzyılın ilk yarısında yaşayan Şahrûh’un oğlu Baysungur’un nedimlerindendir. Nevâî, Emîrî’yi Mecâlisü’nNefâis’inde Türk şairlerinden göstermekle birlikte onun pek şöhret kazanmadığını, 1433 yılında Herat’ta vefat ettiğini, kabrinin Bedehşan yakınlarında olduğunu bildirmiştir. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi T.Y. nr. 2850’de kayıtlı olan, baş tarafında Fuzûlî Divanı’nın bulunduğu yazmanın 163b-283b yaprakları arasında Emîrî’nin Türkçe ve Farsça şiirlerinin yer aldığı Divan’ı vardır. Ayrıca Divan’ın diğer bir nüshası, aynı kütüphanenin 5452’de kayıtlı bir mecmuanın 353b-405b yaprakları arasındadır. Emîrî’nin Farsça şiirlerinde döneminin mutasavvıf şairlerinden Şeyh Kemâl-i Hocendî’yi taklit ettiğini Fuad Köprülü, İslâm Ansiklopedisi’ndeki “Çağatayca” maddesinde belirtmiştir. Yûsuf Emîrî’nin bir gazeli èÁşıú min èışú otıda baġrım kebÀbdur Bir laóôa körmesem anı óÀlim òarÀbdur Âşığım, aşk ateşinde bağrım kebaptır. Onu bir an görmezsem hâlim haraptır. Ayrılsa yÀr mindin öler min firÀúıda CÀnım ġamıda teşne vü úanım şarÀbdur Sevdiğim benden ayrılırsa ben ayrılığında ölürüm. Canım gamında susamış ve kanım şaraptır. èIşú otı tüşti cÀnıma hergiz èilÀcı yoú ÓÀlimġa raóm eyleseŋiz åevÀbdur Canıma aşk ateşi düştü asla ilacı yok. Hâlime acırsanız sevap kazanırsınız. Òaùùıŋ melūlı min leb-i laèliŋ firÀúıda Her kimge ġam yoluúsa èilÀcı şarÀbdur Lal dudağının ayrılığında yüzündeki ayva tüylerinin şaşkınıyım. Her kime gam düşerse onun ilacı şaraptır. Baġrım izildi köydi tenim kitti ùaúÀtım Bì-çÀre òasta cÀnıma andaú èaõÀbdur Bağrım ezildi, tenim yandı, güçüm-kuvvetim kesildi. Zavallı hasta canıma işte öylesine azap olmaktadır. Nevmìd eylemeŋ meni ey yÀr vaãldın Kūyuŋda gerdenimge körer sen tınÀbdur Ey yar, beni kavuşmadan umutsuz kılma. Senin bulunduğun mahalde gerdanıma dolanan urgandır, görüyorsun. Bìhude il sözige kirip kavlama meni Bu cÀn-sipÀrım işikiŋizde bÀbdur Beyhude el sözüne kapılıp beni kovalama. Bu feda ettiğim can eşiğinizde kapıdır. 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı èÁúilġa bir işÀret irür úıããa muòtasar Fehm eylegen kişige bu söz kitÀbdur Akıllı kişi için bir kıssa bir işarettir. Düşünen kişi için bu söz kitaptır. Niçün úaşıga baġlamayın köŋlümi Emìr Bu beyt hüsn defteridin intihÀbdur Ey Emir, niçin gönlümü onun kaşına bağlamayayım. Bu beyit, güzellik defterinden seçilmiştir. Yûsuf Emîrî’nin Divan’ından başka Deh-nâme adlı mesnevisi ve Beng ü Çagır adlı münazarası bulunmaktadır. Türk edebiyatında afyon ve şarap başlı başına bir konu olarak alınmış ve işlenmiştir. Bu konuyu ele alan şairlerin ilki Yûsuf Emîrî’dir. Eserin adındaki beng ‘afyon, esrar’ ve çagır ‘şarap’ anlamlarına gelir. Şiir ve düz yazı ile karışık olarak münazara şeklinde yazılan Beng ü Çagır’ın Baysungur Mîrzâ’ya sunulduğu dolaylı olarak eserde anlatılmıştır. Alegorik bir tarzda yazılan eserde “beng” yeşiller giymiş yaşlı bir derviş, “şarap” ise renginin kırmızı olması dolayısıyla, kırmızı giysiler içerisindeki heyecanlı bir genç olarak tanıtılmıştır. Bilinen tek nüshasının Londra British Museum Add. 7914 (yaprak 329b-337b) numarada kayıtlı olduğu bu münazara üzerine Gönül Alpay Tekin’in Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1972 (s. 103-125)’de “Yusuf Emirî’nin Beng ü Çaġır Adlı Münazarası” başlığını taşıyan çalışması vardır. Deh-nâme (On Mektup) adlı eser ise âşık ile maşuk arasındaki mektuplaşmalardan oluşan mesnevi türü bir eserdir. Bu mesnevilerde tevhid, na’t, sebeb-i te’lif (=eserin yazılış sebebi) ve dönemin padişahına övgü bölümlerinden sonra başlayan genellikle beşi âşıktan sevgiliye beşi de sevgiliden âşığa gönderilmiş gazellerle süslü on manzum mektup ve hatime bölümü bulunur. Türk edebiyatındaki deh-nâmelere örnek olarak Yûsuf Emîrî ve Şah İsmail’in Deh-nâme adlı eserlerini ayrıca Harezmî’nin Muhabbet-nâme, Hocendi’nin Letâfet-nâme, Ahmet Mîrzâ’nın Ta‘aşşuk-nâme adlı eserlerini verebiliriz. Emîrî’nin 906 beyit tutan bu mesnevisi, 1429 yılında yazılmış ve Baysungur Mîrzâ’ya ithaf edilmiştir. Eserin birisi Uygur diğeri Arap harfli olmak üzere iki nüshası bilinmektedir. Arap harfli nüsha 1429 yılında istinsah edilmiştir. Londra British Museum Add. 7914 (yaprak 228b-272a)’te kayıtlı olan bu nüshanın transkripsiyonlu metni Ümran Somer tarafından mezuniyet tezi olarak hazırlanmıştır (Yusuf Emirî. Deh-nâme, İstanbul 1969, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi mezuniyet tezi, Türkiyat Enstitüsü, No:873). Uygur harfli nüsha ise meşhur hattat Zeynü’l-‘Abidîn tarafından istinsah edilmiştir. Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Hazine 2172 (57b-58a)’da korunan söz konusu nüsha, Deh-nâme’nin “tevhid” bölümü olan 23 beytini ihtiva etmekte olup R. R. Arat tarafından “Bir Yazı Numûnesi Münasebeti İle” başlığıyla Fuad Köprülü Armağanı (İstanbul 1953, s.17-29)’nda yayımlanmıştır. Atâî Yesevî dervişlerinden İsmail Ata’nın torunlarından olan Atâî’nin hayatı hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Ali Şir Nevâî’nin Mecâlisü’n-Nefâis’inde Atâî’nin adı şu şekilde geçmektedir: “Mevlânâ Atayî Belh’de bolur erdi. ‘İsma’il Ata ferzendlerindendir. Dervîş-veş ve hoş-hulk, münbasit kişi erdi. Türkî-gûy erdi. Öz zamânıda şiiri Etrâk arasıda köp şöhret tuttı. … Kabri Belh nahâvisidedür.” XVI. yüzyılda istinsah edilmiş olan Atâî Divanı’nın bugüne kadar bilinen tek nüshası St. Petersburg Şarkiyat Enstitüsü’nde kayıtlıdır. Bu nüshada 260 gazeli vardır. A. N. Samoyloviç 1927 yılında bu nüshayı tanıtarak 17 gazelini ilk olarak yayımlamıştır. A. Fıtrat ise bu 17 gazelin 15’ini 1928 ve 1945’te tekrar yayımlamıştır. Son olarak Ergeş Rüstemov, Atayî, Tanlangan Eserler adlı çalışmayı hazırlamıştır (Taşkent, 1960). 69 70 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Haydar Tilbe Timur’un torunlarından İskender Mîrzâ döneminde yani XIV. yüzyılın sonları ile XV. yüzyılın ilk yarısında yaşamış ve Türkçe yazmış Çağatay şairlerindendir. Semerkandlı Devletşah’ın Tezkiretü’ş-Şu‘ârâ adlı eserinde şair hakkında şu bilgi verilmiştir: “Fâzıllar ve şâ‘irlerden Mevlânâ Haydar’ın Türk ve Fars dilinde güzel ve derin mazmunlu şiirleri vardır. Şeyh Nizâmî’nin Mahzenü’l-Esrâr’ına Türkçe cevap yazmış, Emîrzâde İskender adına adamıştır.” Mecâlisü’n-Nefâis’te ise Haydar Tilbe için “Türkî-gûy” lakabıyla Türkçe yazdığı bildirilmektedir. Genceli Nizâmî’nin Mahzenü’l-Esrâr (=Sırlar Hazinesi) adlı mesnevisinden esinlenerek kaleme aldığı aynı vezin ve aynı isimdeki eseri 615 beyitten ibarettir. Özbek bilim adamı Hadi Zarif, eseri 1959 yılında yayımlayıp eserin 1409-1414 yılları arasında yazıldığını söylemiştir. Hadi Zarif, eserin 1508’de Herat’ta yazılmış nüshasının British Museum’da bulunduğunu da belirtmiştir (1959: I/195-211). Bugüne kadar eserin nerede olduğu bilinmeyen ikinci nüshasının tam metni 1858 yılında Kazan’da basılmıştır. Eser üzerinde Özbekistan ve Kazan’da çeşitli yayınlar yapılmış olmakla birlikte son çalışma, 2008 yılında Türkiye’de Avni Gözütok tarafından hazırlanmıştır. Mahzenü’l-Esrâr’dan Söz Ta‘rîfide Emr çü úaùè itti èadem menzili Sözge raúam urdı úalemniŋ tili Emir yokluk menzilini aşınca, kalemin dili söze başladı. Söz güherin bilgüçi ãarrÀf-ı rÀz Boldı cihÀn mülkiŋe manãūbe-bÀz Söz cevherini bilen sır sarrafı, cihan mülküne (yer yüzüne) oyunlara başladı. Cilve úılıp söz yataúı içre õevú Şevú ü ùaleb boynı ara saldı ùavú Zevk söz yatağı içinde cilve kılınca şevk ve istek boynuna gerdanlık astı. èIşú bu hengÀmede virdi nidÀ Ġayb u şehÀdetúa yayıldı ãadÀ Aşk bu zamanda seslenince, Görülmeyenle görülene seda yayıldı. èİlm maóal taptı vü úıldı ôuhūr Şuèle urup pertevnige saldı nūr İlim yer buldu ve ortaya çıktı. Alevlenerek parlaklığına ışık saçtı. Seyyid Ahmed Mîrzâ Doğum ve ölüm yılları bilinmemekte olup hayatı ile ilgili bilgilerimiz kendi eseri olan Ta‘aşşuk-nâme ve Nevâî’nin Mecâlisü’n-Nefâis’inde verilen bilgilerden öteye geçmez. Nevâî’ye göre Timur’un beş oğlundan biri olan Mîrânşâh’ın oğludur. Ta‘aşşuk-nâme’de bu bilgi şu şekilde verilmektedir: Acunda tâ anıŋ tig şâh bolġay Du‘â-gū ibn-i Mirânşâh bolġay Dünyada onun gibi şah olunca Mirânşâh’ın oğlu duacı olacak Şâhrûh zamanında Horasan valiliği yapmış olan Seyyid Ahmed, 1436 yılında yazıp Şâhrûh Mîrzâ’ya sunduğu Ta‘aşşuk-nâme adlı mesnevisi ile tanınmıştır. Eser, Hocendî’nin Letâfet-nâme’si tarzında yazılmış olup her mesnevide olması gereken münacat, na’t, dönem padişahının medhi ve sebeb-i te’lif bölümlerinden sonra gelen on aşk mektubundan ibarettir. Her mektubun sonunda bir gazel ve “sözün hülasası” başlıklı bölüm yer alır. 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı Eserde şair, “Seydî” mahlasını kullanmıştır. 321 beyit tutan mesnevinin bugüne kadar Arap harfli iki nüshası bilinmektedir (Londra, British Museum Add. 7914 (y. 273a-289b) ve Eleazar Birnbaum nüshası). 1973 yılında A. M. Sçerbak’ın tıpkıbasımıyla birlikte yayınından başka eserden parçalar ve Seyyid Ahmed hakkında edebiyat tarihi ve antolojilerde çeşitli yazılar yer alsa da eser üzerinde Türkiye’de yapılan ilk müstakil çalışma lisans mezuniyet tezidir: Sezer Özkoçer, Seyyid Ahmed Mirza. Ta‘aşşuk-nâme, İstanbul 1968, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi mezuniyet tezi, Türkiyat Enstitüsü, No:871. Kazım Köktekin (2000) ve Ayşe Gül Sertkaya’nın da metnin nüshaları üzerinde yapılmış iki farklı çalışması vardır (2002). Ta‘aşşuk-nâme’den Söznüŋ Hülâsası Kil iy sÀkì kitürgil bÀde vü cÀm İçeli mey be-yÀd-ı Aómed ü Cem Ey içki sunan, gel, şarap ve kadehi getir. Meyì kim rūó andın mest bolġay Maóabbet kūyıda ser-mest bolġay Ruhun ondan mest olacağı bir şarap, Sevgi muhitinde kendisinden geçecek. ÒumÀrımıznı ol meydin yazalı MüdÀm içmegenin ni dip yazalı İçkiden sonraki baş ağrımızı o şaraptan yazalım. Devamlı içmeyenini ne diye yazalım. Bilür sin kim cihÀnnıŋ yoú beúÀsı BeúÀsı yoú cihÀnġa ni baúası Cihanın sonunun olmadığını bilirsin. Bekası olmayan cihana niçin değer verelim. Taòammül yaòşı iştür pìşe úılmaú Taóayyül birle hem endìşe úılmaú Tahammül iyi iştir, alışkanlık haline getirmek, Hayal ederek düşünmek de güzeldir. Ahmet ve Cem’i yad etmek için içelim. Gedâî Asıl adı, doğum ve ölüm tarihleri bilinmeyen Gedâî hakkında sadece Nevâî’nin kitaplarında bilgi vardır. Nevâî, Mecâlisü’n-Nefâis’in üçüncü meclisinde Gedâî için şunları söylemektedir: “Mevlânâ Gedâî, Türkî-gūy (Türkçe söyleyen)’dur, tanınmışlardandır. Babur Mîrzâ zamânında şiiri şöhret kazandı, bir tarzda söyler ve onun meşhur matlalarından birisi şudur: Âh kim dîvâne köŋlüm mübtelâ boldı yana Bu köŋülnüŋ ilgidin cânġa belâ boldı yana (Ah! Deli gönlüm yine sevgiliye tutuldu; can bu gönül ülkesinden yine belâya uğradı.) Mevlânâ yaşı doksanı geçmiştir.” Mecâlisü’n-Nefâis’te Gedâî’nin yaşı ile ilgili olarak verilen bu bilgi, J. Eckmann tarafından değerlendirilmiş ve eserin 1494’te yazıldığı dikkate alınarak 1404-1405 yıllarında doğmuş olabileceği ileri sürülmüştür. Gedâî, Sultan Babur döneminde şöhret kazanmış, Babur’dan sonra tahta çıkmasını arzu ettiği Şâhrûh’un torunu Hüseyin Sultan’a atfen bir kaside yazmıştır. Şiirlerinde “Gedâ” ve “Gedâî” mahlaslarını kullanan şairin bilinen tek eseri Divan’ıdır. Paris Bibliótheque Nationale Suppl. Turc. 981’de kayıtlı yazmada Divan’ının bilinen tek nüshası üzerinde Janos Eckmann çalışmıştır (1971). 71 72 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Gedâî Divanı’ndan Ey miniŋ óaúúımda yüz türlüg cefÀ úılġan köŋül Òasta cÀnımnı giriftÀr-ı belÀ úılġan köŋül Ey benim hakkımda yüz türlü cefa kılan gönül Hasta canımı belaya salan gönül Cümle-i õerrÀtdın kiçken kişini küç bile Bir cefÀçınıŋ ilige mübtelÀ úılġan köŋül Zerrelerin tümünden geçen kişiyi zorla Bir zulmedenin eline düşüren gönül Bì-vefÀlar dik olup bìgÀne vü min òastanı Mihnet ü ġam birle mundaú ÀşnÀ úılġan köŋül Vefasızlar gibi ilgisiz olup ve ben hastayı Sıkıntı ve kederle böyle aşina eden gönül Derd ü óasret birle hicrÀn otına salıp mini èİşret ü èìş ü tena“umdın cüdÀ úılġan köŋül Derd ve hasretle beni ayrılık ateşine atarak Yiyip içme ve nimetlerden ayrı bırakan gönül Min GedÀ kim min daġı ol şÀh-ı hūbÀn èışúı kim Ey miniŋ óaúúımda yüz türlüg cefÀ úılġan köŋül Ben Gedâ, ben bile o güzellerin sultanının aşkı için Ey benim hakkımda yüz türlü cefa kılan gönül Yakînî Döneminde arisrokrat zümre arasında önemli olan okçuluğa ait nesir tarzında yazdığı Ok ve Yaynıŋ Münâzarası adlı eseri ile tanınmıştır. Bu münazara eseri, Türk edebiyatında güzel ve süslü nesre örnek gösterilecek tarzdadır. Yakînî’nin hayatıyla ilgili yeterli bilgiye sahip değiliz. Mecâlisü’n-Nefâis’in ikinci meclisinde Yakînî mahlaslı şair için şu şekilde bir açıklama vardır: “Mevlânâ Yakînî az konuşan, rindâne bir kişiydi. Türkçe ve Farsça şiir söylerdi. Türkçesinden bu matlaını çok övgülerle okur idi ki; Âh kim cânımga yittim yâr-ı nâdân ilgidin Dâd u feryâd ol cefâçı âfet-i cân ilgidin Son zamanlarında edep dışı sözlerinden tövbe edip tarîkî yola geçti. Kabri dere-i Dübaranda’dır.” Kemal Eraslan’ın Fuad Köprülü’ye dayanarak verdiği bilgiye göre Yakînî, Heratlı’dır. Ok ve Yaynıŋ Münâzarası adlı eserin bilinen tek nüshası, XVI. yüzyıl başlarında istinsah edilmiş olup British Museum Add. 7914 (y. 314a-321a)’te kayıtlıdır. Arap harfleriyle metin ve metnin İngilizce tercümesi Fahir İz tarafından 1962’de yayımlanmıştır: “Yakini’s Contest of the Arrow and the Bow”, Németh Armağanı, Ankara 1962, s. 267-287. Yakînî’nin bu eseri, 1959 yılında yayımlanan Özbek Edebiyatı adlı dört ciltlik eserin birinci cildinde Ergeş Rüstemov tarafından verilmiştir. Münâzara’nıŋ İbtidâsı’ndan Bir kün bir niçe ãÀóib-ùarîú ehli, úabøa atımçı bahÀdır yigitler ya dig meclis esbÀbın úurup ve oú tig maófilni tüzüp, bir gÿşede geştge çıúıp irdiler. NÀgÀh TürkistÀn ùarafındın bir igni bükülgen úarı birlen bir serv boyluġ yigit yitiştiler. Úarıàa èizzet yolındın oŋ úol sarı, yigitge sol úol sarı yurt birdiler. Bir gün birçok yol sahibi, nişancı ve cesur gençler, yay gibi meclis hazırlığını yapıp ve ok gibi oturacak yerleri düzene sokarak bir köşede eğlenceye başlamışlardı. Ansızın Türkistan tarafından omzu bükülmüş bir ihtiyar ile selvi boylu bir genç geldiler. Yaşlıya hürmeten sağ kolda, gence sol kolda yer verdiler. 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı Ahmedî Sazlar Münâzarası adlı eseri ile tanınan Ahmedî hakkında bilgilerimiz çok sınırlıdır. Eserinden bazı bilgiler edinilse de bunlar içerisinde en sağlamı, eserin üslubundan anlaşılacağı üzere Ahmedî’nin klâsik Çağatay öncesi şairlerinden oluşudur. Ayrıca eserinden Ahmedî’nin değerli bir şair olduğu ve sağlam bir mûsikî kültürüne sahip bulunduğu anlaşılmaktadır. Eser, nesir olarak yazılmış kısa mukaddimeden sonra gelen 130 beyitten oluşan küçük bir mesnevidir. Mesnevinin konusu, meyhanede bulunan sekiz telli sazın yani tanbur, ud, çeng, kopuz, yaturgan, rebab, kungura gibi çalgıların birbiriyle tartışmaları ve her birinin kendisini üstün görüp benlik davası gütmesidir. Onların arasındaki bu münazara yani çekişme insanlar arasındaki çekişmelere benzer. Meyhanenin piri, bu münazarayı sona erdirmeyi tavsiye eder ve sazların hepsini azarlar. Sembolik özellik taşıyan Sazlar Münâzarası adlı eserde benlik davası güden sazlar, doğru yolu bulamamış, vahdet sırrına ermemiş basit insanları, meyhanenin piri ise doğru yolu gösteren mürşidi temsil etmektedir. Eserin bilinen tek nüshası Londra British Museum Add. 7914, y. 321b-328b’de kayıtlıdır. Eser üzerinde Kemal Eraslan çalışmıştır: “Ahmedî, Münâzara (Telli sazlar atışması)”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXIV, İstanbul 1986, s. 129-204.) Çeng Özin Ta‘rîf Kılıp Tanbûreni Ta‘rîz Kılganı Çeng aradın boynın uzatıp revÀn Tüzdi oşal lahża tümen miŋ figÀn Çeng boynunu hemen aradan uzatıp işte o an binlerce figan kopardı. Didi biliŋ barçanıŋ üstÀdı min èÌş ü ùarÀbnıŋ taúı bünyÀdı min Hepsinin ustası benim; Yeme-içme ve eğlencenin de esasıyım bunu bilin dedi. Şuèbede terkìb ü èamel naúş u ãavt Úılmadım ol cümleni bir lahża fevt Şubedeki terkip, amel, işleme ve güzel sesler, ne varsa hiçbirini bir an olsun terk etmedim. Ġamzelerim barçadın efzūn irür Leylì miniŋ ġamzeme mecnūn irür Gamzelerim hepsinden fazladır. Sevgili benim gamzeme âşıktır, tutulmuştur. Òalúnıŋ igninde maúÀmım müdÀm Min kibi yoú ùūùì-i şìrìn-kelÀm Makamım her zaman halkın omzunda benim gibi tatlı sözlü papağan yoktur. DÀyim irür şÀh bilen ãoóbetim Ehl-i ùabièat biledür ülfetim Sohbetim daima şahlar iledir. Dostluğum ise yaratılışlı, zevk sahipleriyledir. Tanbūre dik yüzni úılay pÀyimÀl İyledi oġlÀnlar anı dest-mÀl Tanbure gibi yüz tanesini ayak altına alayım. Delikanlılar onu mendil yaptılar. Ali Şir Nevâî Nizâmüddîn Ali Şir Nevâî, 9 Şubat 1441 (H. 17 Ramazan 844) tarihinde Herat’ta doğdu. Uygur Türklerindendir. Babası Gıyâsüddîn Kiçkine Bahadır, Horasan hâkimi Ebu’lKâsım Babur’un hizmetinde bulunmakta idi. Ana tarafından büyük babası Ebû Sa’îd Çisekde Mîrzâ Baykara’nın beylerbeyi idi. Esasen ataları başlangıçtan beri Timurluların hizmetinde bulunuyorlardı. Babası, 1447 yılında Şâhrûh’un vefatı üzerine altı yaşındaki Ali Şir’i yanına alarak Irak’a gitmek üzere yola koyuldu. Yolculuk esnasında Teft şehrine uğrayıp Timur’un tarihçisi Şerefüddîn Alî Yezdî’nin hankahı yanında konakladılar. Ali Şir küçük yaşına rağmen Mevlânâ Yezdî ile tanışıp mülâkât şerefine erişti. 73 74 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 1452 yılında Sultan Ebu’l-Kâsım Babur, Horasan hâkimi olunca baba-oğul Horasan’a döndüler. Bu sırada babası bir süre Sebzvâr şehri emirliğinde bulundu. Ali Şir, küçüklükten itibaren Mîrzâ Baykara’nın torunu Emîr Gıyâsüddîn Mansûr’un oğlu Hüseyn-i Baykara ile birlikte büyümüş ve birlikte öğrenime başlamıştı. Aralarında ölünceye kadar sürecek olan dostluğun temelleri bu yıllarda atılmıştı. 1456 yılında Ali Şir, Ebu’l-Kâsım Babur ile birlikte Meşhed’e gitti. Ebu’l-Kâsım Babur bu şehirde vefat etti, ancak Ali Şir hemen geri dönmeyip bir müddet daha Meşhed’de kaldı, öğrenimini sürdürdü. Yine bu sıra Şeyh Kemâl-i Tevbetî ile görüşüp ondan feyz aldı. Babasının vefatı üzerine Herat’a dönen Ali Şir, Ebû Sa’îd Mîrzâ’nın hizmetine girdi. Ancak Hüseyn-i Baykara ile olan yakınlığı sebebiyle Ebû Sa’îd Mîrzâ’nın hizmetinde fazla kalamayıp ayrıldı. Herat’tan Semerkand’a giderek orada Hâce Fazlullâh Ebû Leysî hankahına gelerek iki sene derslere devam etti. 1469 yılında Ebû Sa’îd Mîrzâ’nın Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan üzerine yürümesi sırasında Karabağ’da yakalanıp öldürülmesi neticesinde Hüseyn-i Baykara Horasan’ı ele geçirip Timurlular tahtına oturdu. Ali Şir bu hadise üzerine Herat’a dönüp dostu Hüseyn-i Baykara’nın hizmetine girdi. Hüseyn-i Baykara, Ali Şîr’e “mühürdarlık” görevini verdi. Ali Şir bu görev yanında Baykara’nın en yakın dostu ve destekçisi oldu. Nitekim o sıra vergi yüzünden ortaya çıkan bir ayaklanmayı Ali Şir dirayetiyle önlemeye muvaffak oldu. Ayrıca Şâhrûh’un torunu Mîrzâ Yâdigâr Muhammed’in Uzun Hasan’ın desteği ile Herat üzerine yürümesi ve şehri ele geçirmesi olayında Ali Şir’in emrindeki kuvvetlerle şehre girip Mîrzâ Yâdigâr Muhammed’i yakalaması ve tahtı kurtarması, onun Baykara’ya olan sadakatini gösterdiği gibi büyük bir idareci olduğunu da işaret etmektedir. 1472 yılında Nevâî, “Emîr” yani “Dîvân beyi” unvanını aldı. Bütün gücüyle ülkedeki yolsuzluklarla savaşıp haksızlığa uğrayanları korumaya çalıştı. Bu hareketi birçok düşman edinmesine sebep olduysa da asla doğru yoldan ve mücadeleden ayrılmadı. 1476 yılında büyük hürmet ve takdir beslediği devrin önde gelen siması Molla Câmî’nin irşadı ile Nakşbendî tarikatına intisab etti. 1479 yılında, Ebû Sa’îd Mîrzâ’nın oğlu Mîrzâ Ebû Bekr’in ayaklanmasını bastırmak için Esterâbâd’a yürüyen Baykara, Herat’ta naib olarak Ali Şir’i bıraktı. 1483-1485 yılları arasında Hamse’sini tamamladı. 1487 yılında Esterâbâd valiliğine gönderildi, böylece gereksiz yere Herat’tan uzaklaştırılan Nevâî, bu görevde bir yıl kaldıktan sonra 1488 yılında görevden affını istedi, kabul edilince Herat’a döndü. 1489 yılında üstadı ve yakın dostu Seyyid Hasan-ı Erdşîr’in vefatı Ali Şir’i fazlasıyla üzdü. Ali Şir Nevâî bunun üzerine Seyyid Hasan-ı Erdşîr’in hayatı, faziletleri ve münasebetlerini ihtiva eden risalesini kaleme aldı. 1490 yılında Nevâî, Divan beyliği görevini bırakarak Hüseyn-i Baykara’nın nedimi olarak kalmakla yetindi. 1492 yılında ise mürşidi ve üstadı Molla Câmî’nin vefatı Nevâî için daha büyük bir yıkım oldu. Bunun yanında saray entrikaları, Hüseyn-i Baykara’nın oğulları ve torunları ile olan münasebetleri, şehzadelerin taht kavgaları Nevâî’yi fazlasıyla rahatsız etti ve hayattan bezdirdi. 1498 yılında teselli için Meşhed’e gitti, bir müddet kaldıktan sonra Hacc’a gitmek için saraydan izin istedi. Ancak yolların güvenli olmayışı sebebiyle izin verilmedi ve Herat’a döndü. Hayatının son yıllarını Herat’ta sadece sanatıyla zamanını geçiren Ali Şir Nevâî, 3 Ocak 1501 tarihinde Hakk’ın rahmetine kavuştu ve hayattayken hazırlattığı Kudsiye Camii yanındaki kabre gömüldü. Ali Şir Nevâî’nin klâsik Çağatay edebiyatının teşekkülünde seçkin bir yeri vardır. Dört Türkçe, bir Farsça divanı, hamsesi, Mecâlisü’n-Nefâis adlı şuara tezkiresi, Muhakemetü’lLugateyn’i ve sayısı otuzu aşkın çeşitli konudaki eserleri ile başlı başına bir çağı dolduran, ona kendi damgasını vuran büyük bir şair, fikir adamı, devlet adamı ve hepsinin üzerinde 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı dil ve ulus arasındaki köprüyü kurmasını bilen bilinçli bir Türk dili savunucusu ve hadimi (=hizmetçisi) idi. Bu düşünce ile Türklüğü aydınlatan eserler verdi ve Türkçe için çalıştı. Farsçanın resmî dil olarak hüküm sürdüğü, Fars edebiyatının Molla Câmî ile zirveye ulaştığı ve aydın kesimin Farsça yazmayı meziyet saydıkları dönemde Nevâî’nin, Türkçenin birçok yönden Farsçadan üstün bir dil olduğunu savunması ve Türkçe ile de yüksek bir edebiyat meydana getirmenin mümkün olduğunu bizzat eserleriyle ispat etmesi, genç şairleri Türkçe yazmaya özendirmesi göz önüne alınırsa, kültür ve edebiyat hayatımızdaki yeri ve hizmeti daha iyi anlaşılır. O ayrıca, doğusu ve batısı ile bütün Türk şairlerini okuyan ve değerlendiren bir edip idi. Nevâî’nin her eseri, döneminin sosyal ve kültürel bir yönünü aydınlattığı gibi, onun geniş kültürünü, millî şuurunun yüceliğini ve sanat dehasını da yansıtmaktadır. Câmî ve Hüsrev-i Dihlevî’nin tesiri altında kalmasına rağmen hiçbir zaman taklitçi bir sanatkâr olmamış, orijinal kalmaya hatta bazı bakımlardan üstatlarını aşmaya muvaffak olmuştur. Orta Asya Türk kültür ve sanat hayatının gelişmesinde en büyük rolü oynayan Nevâî, şaşılacak derecede Türkçe sevgisine ve Türkçenin ifade kudretinin üstünlüğü inancına sahiptir. Altmış yıllık hayatını bu inanç uğruna veren Nevâî, kültür ve edebiyat tarihinde seçkin bir yer edinmiştir. Nevâî’nin şöhreti, yalnız Çağatay alanı içerisinde kalmamış, siyasî ve coğrafî sınırları aşarak bütün Türk ülkelerine yayılmış, eserleri her yerde zevkle okunmuş, yüzyıllar boyunca yetişen nice ünlü şairleri etkisi altında bırakmıştır. Pek çok Osmanlı şairi, nazireler yazarak hatta Çağatay Türkçesinde şiirler kaleme alarak Nevâî’ye olan şükran borçlarını dile getirmekten geri kalmamışlardır. Eski yazarlarca “Nevâî tili” diye de adlandırılan Çağatay Türkçesi, henüz gereği gibi araştırılmış olmaktan uzaktır. Agâh Sırrı Levend’in hazırladığı ve kıymetli bir bibliyografya ile şairin bütün eserleri hakkında genel bir bilgi vermeyi amaç edinen dört ciltlik yayın, bu alanda büyük bir boşluğu doldurmaktadır. Nevâî’nin eserlerinin hemen hemen tamamı üzerinde bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Kültür dünyamızdaki büyük bir boşluk bu şekilde doldurulsa da filoloji çalışmasına dayanan edebiyat araştırması henüz yapılmamıştır. Nevâî’nin çeşitli tür ve konularda pek çok eser vermesi, onun kuruculuk vasfı ve gayesi ile izah edilebilir. Gerçekten Nevâî, Türk edebiyatının gelişmesinde Tanzimatçıların oynadığı rolü, klâsik Çağatay edebiyatının teşekkül ve gelişmesinde yüklenir. Bu sebepledir ki Nevâî, Fars edebiyatını örnek almış, çeşitli türlerde Farsça yazılan eserleri Türkçeyle yeniden ve orijinal kalarak yazmaya gayret etmiştir. Nevâî’nin eserleri şunlardır: Divanları (Hazâ’inü’l-Me‘ânî): Ali Şir Nevâî, Münşe’ât’ında 4 Türkçe divanını tertip etmeden önce 1469-1486 yılları arasında Bedâyi‘ü’l-Bidâye ve Nevâdirü’n-Nihâye adını verdiği iki divanını tanzim ettiğini yazmaktadır. Bedâyi‘ü’l-Bidâye’nin Hüseyn-i Baykara’nın arzusu ile tanzim edildiğini ayrıca belirtmek gerekir. Nevâî’nin kendi derlediği ikinci divanı Nevâdirü’n-Nihâye tek nüshadır ve 1480’lerde Alî Meşhedî tarafından yine Baykara için yazılmıştır. Nevâdirü’n-Nihâye’den sonra tanzim ettiği divanının adı Hazâ’inü’l-Me‘ânî’dir. Bu tertip her iki divanın yazılışından sonra yazılan şiirleri içerir. Hazâ’inü’l-Me‘ânî şairin çocukluk, gençlik, orta yaş ve yaşlılık dönemlerinde yazdığı şiirleri ihtiva eder. Yani Garâ’ibü’sSıgâr, Nevâdirü’ş-Şebâb, Bedâyi’ü’l-Vasat ve Fevâ’idü’l-Kiber olarak düzenlenmiştir. Garâ’ibü’s-Sıgâr (Günay Kut, Ali Şir Nevayi. Gara’ibü’s-Sıgar, İnceleme-Karşılaştırmalı Metin, TDK Yayınları, Ankara 2003), Nevâdirü’ş-Şebâb (Metin Karaörs, Nevâdirü’ş-Şebâb, İstanbul 1984 (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi), Bedâyi’ü’lVasat (Kaya Türkay, Bedâyi’ü’l-Vasat, TDK Yayınları, Ankara 2002) ve Fevâ’idü’l-Kiber (Önal Kaya, Fevâyidü’l-Kiber, TDK Yayınları: 670, Ankara 1996) adlı divanlarından başka olarak yine Farsça Divan’ı da vardır. 75 76 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Hamsesi: Hayretü’l-Ebrâr (M. Sabir, Hayretü’l-Ebrâr (İnceleme-Metin-İndeks), İstanbul 1961 (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi), Ferhâd u Şîrîn (Gönül Alpay Tekin, Alî Şîr Nevaî. Ferhad u Şirin. (İnceleme-Metin), TDK Yayınları: 577, Ankara 1975), Leylî vü Mecnûn (Ü. Çelik, Alî-şîr Nevâyî. Leylî vü Mecnûn, TDK Yayınları: 659, Ankara 1996), Seb’a-i Seyyâre, Sedd-i İskenderî (Hatice Tören, Alî Şîr Nevâyî. Sedd-i İskenderî, TDK Yayınları: 674, Ankara 2001) hamsesini meydana getiren mesnevileridir. Bunlardan başka şairin mensur eserleri de vardır. Mecâlisü’n-Nefâis (Kemal Eraslan, Mecâlisü’n-Nefâyis I-II, TDK Yayınları, Ankara 2001), şairler tezkiresi olup mensurdur. Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve (Kemal Eraslan, Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimü’l-Fütüvve, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2654, İstanbul 1979) ise, bir çeşit velîler tezkiresidir. Risâle-i Mu‘ammâ, Mîzânü’l-Evzân (Kemal Eraslan, Mîzânü’l-Evzân (Vezinlerin Terazisi), TDK Yayınları: 568, Ankara 1993) ve Muhakemetü’l-Lugateyn (F. Sema Barutcu, Muhâkemetü’lLugateyn, TDK Yayınları: 656, Ankara 1996) adlı eserleri dil ve edebiyatla ilgilidir. Münâcât, Çihil Hadîs (N. Asım, “Hadîs-i Erba’în Tercümeleri”, Millî Tetebbular Mecmuası, 1915, S. 77, s. 149-155), Nazmü’l-Cevâhir, Lisânü’t-Tayr (Mustafa Canpolat, Lisânü’t-Tayr, TDK Yayınları: 626, Ankara 1995), Sîrâcü’l-Müslimîn (Tanju Oral Seyhan, Sîrâcü’l-Müslimîn. Giriş- Karşılaştırmalı Metin, Ankara 2005) ve Mahbûbu’l-Kulûb (Kargı Ölmez, Mahbûbu’l-Kulûb (Metin-Gramer-Açıklamalar-Sözlük), Ankara 1993 (Hacettepe Üniversitesi, yüksek lisans tezi) dinî nitelikli eserleridir. Târîh-i Enbiyâ vü Hükemâ, Târîh-i Mülûk-ı ‘Acem (A. Deniz Abik, ‘Alî Şîr Nevâyî’nin Risaleleri, Târîh-i Enbiyâ ve Hükemâ, Târîh-i Mülûk-i ‘Acem, Münşeat (Metin, Gramatikal İndeks, Sözlük), Ankara 1993, (AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi) ve Zübdetü’tTevârîh adlı eserleri tarihle ilgilidir. Bunlardan başka, Hâlât-ı Seyyid-i Hassan-ı Erdşîr (Kemal Eraslan, “Nevâyî’nin Hâlât-ı Seyyid Hasan Big Risâlesi”, Türkiyat Mecmuası, C. XVI, İstanbul 1971, s. 89-110), Hamsetü’l-Mütehayyirîn (A. Deniz Abik, Ali Şir Nevayi: Hamsetü’l-Mütehayyirin (Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin), Ankara 2006) ve Hâlât-ı Pehlevân Muhammed adlı biyografik eserleri de bulunmaktadır. Vakfiyye ve Münşe’at ise belge niteliğindeki eserleridir. Garâibü’s-Sıgâr’dan Sin öz òulúuŋnı tüzgil bolma il aòlÀúıdın òorsend Sen kendi huyunu düzelt, başkalarının ahlakı ile yetinme. Kişige çün kişi ferzendi hergiz bolmadı ferzend Çünkü insana başkasının çocuğu asla kendi çocuğu gibi olmaz. ZamÀn ehlidin üz peyvend eger diseŋ birev birle Úılay peyvend bÀrì úılmaġıl nÀ-ehl ile peyvend Zamanın insanlarından ilişkini kes, eğer birisi ile dersen ki, ilişki kurayım, hiç olmazsa layık olmayanla ilişki kurma. Köŋül kÀmını úoy ger òod miniŋ dìvÀne köŋlümni Gönlün dileğini bir yana bırak, eğer bizzat benim deli gönlümü Taparsın eyle yüz perkend ü sal her itke bir perkend bulursan yüz parça et ve her bir parçasını bir köpeğe at. Halkın öğüdünü dinlemeyerek, işin şaşılacak yanı, hem de İşitmey òalú pendin ùurfe kim pend ilge hem dirsin başkalarına öğüt verirsin.Yapabilirsen öğüt dinle, sen kim Úıla alsaŋ işitgil pend sin kim ilge birmek pend başkalarına öğüt vermek kim. Bu fÀnì deyr ara ger şÀhlıġ ister iseŋ bolġıl Eğer bu ölümlü dünyada hükümdar olmak istersen GedÀlıġ nÀnıġa horsend ü bolma şÀhġa óÀcetmend kulluk ekmeğine razı ol ve hükümdara muhtaç olma. Bolup nefsiŋġa ùÀbiè bend úılarsın tüşse düşmeni Nefsine uyup, eline geçerse düşmanı bağlarsın. Saŋa yoú nefs dik düşmen úıla alsaŋ úıl anı bend Sana nefsin gibi düşman yoktur; yapabilirsen onu bağla. 77 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı Şeker-lebler tebessüm úılġanın körgeç köŋül birme Ki bì-dillerni açıġ yıġlatur Àòir bu şeker òand Şeker dudaklıların gülümsediğini görünce gönül verme. Çünkü âşıkları sonunda bu şeker gülüş acı acı ağlatır. CihÀn leõõÀtını şìrìn körer sin lìk bendiŋdür GiriftÀr olma vÀúıf bol ki úayd u úand irür mÀnend Dünyanın zevklerini tatlı görürsün ama onlar senin ayak bağındır. Bu bağa yakalanma, gerçeği iyice bil, çünkü “bağ” ve “şeker kamışı” benzerdir. Köŋüldin cehl renci dÀfièi ger isteseŋ bardur NevÀyì bÀġ-ı naômı şekkeristÀnıda ol gül-úand Gönülden cehalet hastalığını gideren bir ilaç ararsan o gülbeşeker Nevâî’nin şiir bahçesinin şeker kamışlığında vardır. Ali Şir Nevâî’nin Türk edebiyatındaki yeri ve önemi hakkında bilgi veriniz. Hüseyn-i Baykara Hüseyn Mîrzâ bin Mansûr bin Baykara, 842H.=1438M. yılında Herat’ta doğdu. Anne ve baba tarafından Timur hanedanından gelen Baykara’nın babası yedi yaşında vefat etti, on dört yaşına kadar onu annesi Fîrûzebigim büyüttü. Bu yaşa gelene kadar Herat’taki sarayda kaldı ve iyi bir eğitim gördü. Baykara’nın çocukluk ve gençlik yılları Timur ailesinin yakını olan Gıyâsüddîn Kiçkine Bahâdır’ın oğlu Ali Şir Nevâî ile birlikte geçti. Eğitim hayatlarında başlayan bu dostluk ömürleri boyunca devam etti. Baykara’nın babası mütevazi bir şehzade olup amcası da Belh hükümdarı idi. 1452’de Herat’a hâkim olan Ebu’l-Kâsım Babur’un hizmetine girdi. 1454 yılında Semerkand’a gitti ve orada akrabası olan Ebû Sa‘îd Mîrzâ’nın koruması altında kaldı. Sonra Merv hükümdarı Mu‘izeddîn Sencer’in yanına gitti ve kızıyla evlendi. Ebu’l-Kâsım Babur’un ölümü üzerine 1457’de Horasan tahtına oturdu. Hüseyn-i Baykara, Herat’ı ele geçirmeyi planlıyordu. Ali Şir Nevâî, Baykara’nın cihangirlik hırsını dizginlemeye çalışmıştır. Nevâî’nin “en büyük sultanlık söz sultanlığıdır” demesine rağmen Baykara, Herat sultanlığını ele geçirmek için o dönemin hükümdarı olan Ebû Sa‘îd Mîrzâ ile çekişmeye başladı. 1468 yılında Ebû Sa‘îd Mîrzâ’nın Karabağ yakınlarında Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a yenilmesi bu olaydan kısa bir süre sonra da ölmesiyle 1469 yılında Herat tahtına oturdu ve ömrünün sonuna kadar hükümdarlık yaptı (1506). Hüseyn-i Baykara, otuz altı yıldan fazla Herat’ta hüküm sürdü. Fakat Şeybânîlerin çoğalması ve 1500 yılında Timurluların payitahtı Semerkand’ı ele geçirmeleri Baykara için büyük düşman olmasına neden oldu. Baykara, uzun yıllar boyunca tahtını korumak için oğulları ile savaşmaya mecbur oldu. 1497 yılında oğlu Bedî‘üzzamân ile Belh’te, 1500 yılında kendisine baş kaldıran oğlu Muhammed Hüseyn ile Estrâbâd’da savaştı. Bu savaşlar devleti güçsüzleştirdi ve Timur hanedanının gerilemesine yol açtı. Şeybânî Han 1506 yılında Belh’e hücum etti. Baykara ve oğlu Bedî‘üzzamân bunun karşısında aynı safta yer aldı, Bedi‘üzzamân Belh’ten, Baykara Herat’tan bu saldırıya karşılık vermek istedi. Fakat Baykara, bu savaşa giderken yolda 5 Mayıs 1506’da vefat etti. Tahta Baykara’nın oğulları oturdu. Ancak bu da uzun sürmedi. Kardeşler arasındaki taht kavgasından zayıf düşen devleti, Şeybânî Han 20 Mayıs 1507 tarihinde Herat’ı ele geçirerek Timur saltanatını ortadan kaldırdı. İyi bir asker, iyi bir idareci olan Baykara, aynı zamanda iyi bir şairdi. Herat’ı “Timuroğulları Rönesansı” diye bilinen büyük kültür ve medeniyet hamlesinin merkezi hâline getiren odur. Kısacası Baykara’nın en büyük hizmeti, Türk dilini ve kültürünü himaye etmesidir. Onun döneminde Çağatay Türkçesi altın çağını yaşamış, Türkçeye olan itibar art- 3 78 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı mıştır. “Hüseynî” mahlası ile şiirler yazan Hüseyn-i Baykara, birlikte büyüdükleri çocukluk arkadaşı Ali Şir Nevâî ile Çağatay Türkçesinin devlet ve edebiyat dili olması için uğraş vermişlerdir. Nevâî, Mecâlisü’n-Nefâis adlı şuara tezkiresinin bir bölümünü ona tahsis ederek bu hizmetini takdirle yâd etmiştir. Ayrıca Babur hatıratında Hüseyn-i Baykara hakkında geniş bilgi verilmiştir. Hüseyn-i Baykara’nın şiirlerinin toplandığı Divan’ının bugün bilinen pek çok nüshası bulunmaktadır. Divan’ın Ayasofya nüshası İsmail Hikmet Ertaylan tarafından tıpkıbasımı yapılarak çoğaltılmıştır: Türk Edebiyatı Örnekleri V, Divan-ı Sultan Hüseyn Mîrzâ Baykara, “Hüseynî”, İstanbul 1946. Bu Divan üzerine Kemal Eraslan’ın 1987 yılında Hüseyn-i Baykara Divanı’ndan Seçmeler (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara) adlı çalışması olmuştur. 2005 yılında ise Talip Yıldırım’ın nüsha karşılaştırmalı olarak hazırladığı Hüseyin Baykara Divanı (İnceleme, Metin, Dizin) doktora tezi (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara) vardır. Baykara’nın otobiyografi tarzında küçük bir risalesi de bulunmuştur. Amasya Beyazıt Kütüphanesi nr. 15’te kayıtlı olan yazmanın baş tarafındaki bu risalenin faksimilesi de İsmail Hikmet Ertaylan tarafından 1945 yılında yapılmıştır: Türk Edebiyatı Örnekleri II, Risale-i Sultan Hüseyn Baykara, İstanbul. Risalenin yeni bulunan nüshaları üzerine Bilal Yücel’in 1996 yılında şu çalışması vardır: “Hüseyn-i Baykara Risâlesi’nin Uzak İki Nüshası”, Türklük Bilimi Araştırmaları, C. II, S. 2, Sivas 1996, s. 69-112. Hüseyn-i Baykara Divanı’ndan Otúa yaúġıl servni ol úadd-i raènÀ bolmasa Yilge birgil gülni ol ruòsÀr-ı zìbÀ bolmasa O güzel boy olmayınca serviyi ateşte yak. O güzel yanak olmayınca gülü yele ver. Serv birle gül temÀşÀsıġa taèlìm yoú durur BÀġ ara ol ol serv-i gül-ruòdın temÀşÀ bolmasa Bahçe içerisinde o gül yanaklı servinin seyri olmazsa servi ile gül seyretmeye talim edilmez (çekilmez). Nige ãaflar çikti müjgÀndın eger cÀn mülkige Közleriniŋ meyli her dem úatl ü yaġma bolmasa Eğer gözlerinin meyli her an öldürme ve yağmalama değilse niçin can ülkesine kirpiklerden sıra sıra asker çekti. Bolmaġay irdi cünūn deştide ser-gerdÀnlıġım Zülfi pìç ü tÀbıdın başımda sevdÀ bolmasa Saçının kıvrımından ve parlamasından başımda sevda olmasa idi, delilik çölünde perişanlığım olmazdı. Gevher-i maúãūd tapmak mümkin irmes iy köŋül Köz yaşım tÀ vaãl ümìdi birle deryÀ bolmasa Gözyaşım kavuşma umudu ile deniz gibi olmadıkça ey gönül, istenilen mücevheri (yani vaslı) bulmak mümkün değildi, SÀkiyÀ mey tut ki hicr endūhıdın bulmas óalÀã Her dem ilgimde leb-À-leb cÀm-ı ãaóbÀ bolmasa Ey saki, bana şarap sun, çünkü her an elimde ağzına kadar dolu şarap kadehi olmazsa ayrılık belasından kurtulamam. İy Hüseynì bÀde içsem yÀd ilindin tink durur Bolsa Àb-ı Òıżr u èömr-i cÀvidÀn ya bolmasa Ey Hüseynî, yabancının elinden şarap içersen ister âb-ı hayat olsun isterse ebedî hayat olmasın benim için fark etmez. 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı 79 Özet 1 2 “Çağatay” ve “Çağatay Türkçesi” kavramlarını tanımlamak. Çağatay, Moğol hükümdarlarından Cengiz Han’ın ikinci oğlunun adıdır. Bu terim, Çağatay’ın ölümünden sonra hükümdar olan torunu Kara Hülâgu ve Duva Han dönemlerinde Moğol devletinin (Çağatay Hanlığı) ve Maveraünnehir’in Türk ve Türkleşmiş göçebelerinin adı olmuştur. Hanlığın doğusundaki göçebelere ise “Moğol” denilmiştir. Timur hâkimiyeti zamanında da imparatorluk sınırları içinde yaşayan herkes için “Çağatay” adı kullanılır. Çağatayların Timur’dan sonra Özbeklerle kaynaşmalarına rağmen adlarını koruduklarını bugün Kazak, Özbek ve Karakalpaklar arasındaki kabile ve yer adlarından anlamak mümkündür. Çağatay Türkçesi (veya Çağatayca), Çağatay Hanlığı döneminde (1242-1370) göçebe Türklerin dili olduğu tahmin edilen ve Timurlular zamanında şekillenen yazı dilidir. Bu dil ile Orta Asya Türk-İslam yazı dilinin Karahanlı ve Harezm-Altın Ordu Türkçelerinin devamındaki yazı dili kastedilir. Çağatay Türkçesinin tarihî gelişim sürecini açıklamak. Çağatay Hanlığı döneminde, Karahanlı ve HarezmAltın Ordu Türkçelerinin devamı olarak göçebe Türkler arasında geliştiği tahmin edilen Çağatay Türkçesi, Timurlular zamanında şekillenmiştir. Klâsik hâlini Ali Şîr Nevâî (öl. 1501) ile alan bu dil, XIX. yüzyılın sonuna kadar Orta Asya Türk devletlerinde yazı dili, edebî dil ve diplomasi dili olarak kullanılmıştır. 3 XV. yüzyılda Çağatay Türkçesi ile eser veren başlıca şairler ile bunların eserlerini ayırt etmek. XV. yüzyılda Çağatay Türkçesi ile eser veren başlıca şair ve yazarlar Sekkâkî, Mevlânâ Lütfî, Yûsuf Emîrî, Atâî, Haydar Tilbe, Seyyid Ahmed Mîrzâ, Gedâî, Yakînî, Ahmedî, Ali Şîr Nevâî ve Hüseyn-i Baykara’dır. Bu şair ve yazarların bilinen eserleri şunlardır: Sekkâkî: Divan ile çeşitli yazmalarda yer alan bazı beyitlerinin yanında Ayasofya Kütüphanesi (nr. 4757)’nde bir mecmuada hem Uygur hem de Arap harfleriyle yazılmış gazeller; Mevlânâ Lütfî: Divan ile Gül ü Nevrûz (mesnevi); Yûsuf Emîrî’nin Divan, Dehnâme ve Beng ü Çagır mesnevileri ile Farsça şiirler; Atâî: Divan; Haydar Tilbe: Mahzenü’l-Esrâr (mesnevi); Seyyid Ahmed Mîrzâ: Ta‘aşşuk-nâme (mesnevi); Gedâî: Divan; Yakînî: Ok ve Yaynıŋ Münâzarası (mesnevi); Ahmedî: Sazlar Münâzarası (mesnevi); Ali Şir Nevâî: Türkçe Divanlar (Hazâ’inü’l-Me‘ânî: Garâ’ibü’sSıgâr, Nevâdirü’ş-Şebâb, Bedâyi’ü’l-Vasat, Fevâ’idü’lKiber), Farça Divan, Hamse (Hayretü’l-Ebrâr, Ferhâd u Şîrîn, Leylî vü Mecnûn, Seb’a-i Seyyâre, Sedd-i İskenderî), tezkireleri Mecâlisü’n-Nefâis, Nesâyimü’lMahabbe min Şemâimi’l-Fütüvve, dil ve edebiyat konulu eserleri Risâle-i Mu‘ammâ, Mîzânü’l-Evzân, Muhakemetü’l-Lugateyn’dir. Dinî-ahlakî eserleri ise Münâcât, Çihil Hadîs, Nazmü’l-Cevâhir, Lisânü’t-Tayr Sîrâcü’l-Müslimîn, Mahbûbu’l-Kulûb; Hüseyn-i Baykara: Divan, Risâle-i Sultan Hüseyn Baykara (otobiyografi tarzında küçük bir eser). 80 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım 1. “Çağatayca” terimi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Çağatay Türkçesi veya Çağatayca ile Orta Asya Türkİslam yazı dilinin Karahanlı ve Harezm-Altın Ordu Türkçelerinin devamındaki yazı dili kastedilmektedir. b. Ali Şir Nevâî, eserlerinde kendi döneminin Türk yazı dili için hem Türkî ve Türkçe hem de Çağatayca terimi kullanması dikkat çekicidir. c. Çağatay Türkçesi, XIV. yüzyılın sonuna kadar Orta Asya Türk devletlerinde sadece edebî dil olarak kullanılmıştır. d. Çağatay Türkçesi için XV. ve XVI. yüzyıllara kadar genellikle Türk tili, Türkî til, Türk lafzı, Türk elfâzı, Türkçe, Türkçe til gibi terimler kullanılmıştır. e. XVII. yüzyılda Ebu’l-Gâzî Bahadır Han, Şecere-i Türk adlı eserini “Türkî tili” birle yazmış olduğunu ifade ederken XVIII. yüzyılda Mîrzâ Mehdi Han Senglah adlı sözlüğünde hem lugat-i Türk hem de lugat-i Çagatay terimlerini kullanmıştır. 2. “Çağatay” adının kaynağı aşağıdakilerden hangisidir? a. Dağ adı b. Timur’un ikinci oğlu c. Akarsuyun adı d. “güçlü, kuvvetli” anlamında bir sıfat e. Cengiz’in ikinci oğlunun adı 3. Nevâî’nin “bu kavmin üstadı ve söz melikidir” diyerek eserlerinde andığı, Divan’ı ve Gül ü Nevrûz adlı mesnevisi olan Çağatay şairi kimdir? a. Yûsuf Emîrî b. Sekkâkî c. Seyyid Ahmed Mîrzâ d. Mevlânâ Lütfî e. Yakînî 4. Çağatay edebiyatı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez? a. Çağatay edebiyatı, Karahanlı ve Harezm Türkçelerinin devamı olarak gelişen, Çağatay Türkçesinin edebî dil olarak kullanıldığı, XX. yüzyıl başlarında kadar devam eden Türk edebiyatıdır. b. Çağatay edebiyatında klâsik öncesi dönem, Çağatay yazı dilinin başlangıç dönemidir, XV. yüzyıl başlarından Nevâî’nin ilk divanını düzenlediği 1465 yılına kadarki dönemi içerir. c. Klâsik şeklini Nevâî ile bulan Çağatayca ile yazılmış eserlerde Nevâî’nin ilk divanına kadar gittikçe azalan derecede Karahanlı Türkçesi özellikleri yer almaktadır. d. Çağatay edebiyatının klâsik şeklini almasında, 14691506 yılları arasında hüküm süren, Herat’ı siyasî merkez olması yanında devrin sanat ve kültür merkezi hâline getiren Hüseyn-i Baykara’nın da rolü büyüktür. e. 1506 yılında Özbeklere karşı yapılan savaşa giderken ölen Baykara’dan sonra klâsik Çağatay edebiyatı Şeybânîler tarafından Orta Asya’da, Babur ile de Hindistan’da olmak üzere iki bölgede devam etmiştir. 5. Aşağıdakilerden hangisi manzum-mensur karışık olarak “münazara” şeklinde yazılmıştır? a. Beng ü Çagır b. Gül ü Nevruz c. Deh-nâme d. Ta’aşşuk-nâme e. Mahzenü’l-Esrar 6. Aşağıdakilerden hangisi “Deh-name” tarzında yazılmamıştır? a. Deh-nâme b. Gül ü Nevrûz c. Ta’aşşuk-nâme d. Letâfet-nâme e. Muhabbet-nâme 7. Çağatayca üzerine çalışmaları ile tanınan ve 1971’de Gedâî divanını yayımlayan Türkolog kimdir? a. Kemal Eraslan b. A. N. Samoyloviç c. Osman Fikri Sertkaya d. Janos Eckmann e. Ergeş Rüstemov 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı 81 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 8. Ahmedî’nin bilinen tek eserinin adı nedir? a. Ok ve Yaynıŋ Münâzarası b. Sazlar Münâzarası c. Beng ü Çagır d. Divan e. Lisânü’t-tayr 1. c 2. e 3. d 4. c 9. Aşağıdaki mesnevilerden hangisi Ali Şir Nevâî’nin hamsesinde yer almaz? a. Hayretü’l-ebrâr b. Sedd-i İskenderî c. Leylî vü Mecnûn d. Ferhad u Şîrîn e. Yûsuf u Züleyha 10. Hüseyn-i Baykara ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. 1438 yılında Herat’ta doğan Hüseyn-i Baykara anne ve baba tarafından Timur hanedanlığına dayanır. b. Baykara, Fars edebiyatını örnek almış, çeşitli türlerde Farsça yazılan eserleri Türkçeyle yeniden ve orijinal kalarak yazmaya gayret etmiştir. c. İyi bir asker, iyi bir idareci olan Baykara, aynı zamanda iyi bir şairdi. d. Baykara, birlikte büyüdüğü çocukluk arkadaşı Ali Şir Nevâî ile Çağataycanın devlet ve edebiyat dili olması için uğraş vermiştir. e. Baykara zamanında Herat, büyük kültür ve medeniyet hamlesinin merkezi hâline getirilmiştir. 5. a 6. b 7. d 8. b 9. e 10. b Yanıtınız yanlış ise “Çağatay Adı ve Çağatay Hanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çağatay Adı ve Çağatay Hanlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Mevlânî Lütfî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çağatay Türkçesi ve Edebiyatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yûsuf Emîrî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Yûsuf Emîrî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Gedâî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmedî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Ali Şir Nevâî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hüseyn-i Baykara” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 82 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 XV. ve XVI. yüzyıllara kadar Çağatay Türkçesi için genellikle Türk tili, Türkî til, Türk lafzı, Türk elfâzı, Türkçe, Türkçe til gibi terimler kullanılmıştır. XV. yüzyılda Ali Şir Nevâî Muhkemetü’l-Lugateyn’de Çağatay lafzı’nı, XVII. yüzyılda Ebu’l-Gâzî Bahadır Han Şecere-i Türk’te “Çagatay Türkîsi”, XVIII. yüzyılda ise Mîrzâ Mehdî Han, Senglah adlı sözlüğünde hem lugat-i Türk hem de lugat-i Çagatay terimlerini kullanmıştır. Nevâî’nin çağdaşı ve daha sonraki bazı yazarlar ise bu dile lugat-i Nevâî demişlerdir. Türkoloji araştırmalarında “Çağatayca” terimi, XIX. yüzyılın ortalarında ilk defa Avrupa’da kullanılmaya başlanmıştır. E. M. Quatremère ve Th. Zenker ise Çağatayca için Doğu Türkçesi (türk-oriental, osttürkisch) terimlerini kullanmışlardır. “Doğu Türkçesi” ve “Çağatayca” terimleri Radloff ve Korş tarafından farklı anlamlarda kullanılmıştır. Radloff ve Korş yapmış oldukları tasnif denemelerinde, Çağatay Türkçesini Eski Uygurcanın devamı olarak göstermişler, Doğu Türkçesi terimi ile -farklı sahalar olmak üzere- bugünkü Türk şivelerine işaret etmişlerdir. Sıra Sizde 2 Çağatay edebiyatını J. Eckmann’ın gruplandırmasına uyarak klâsik öncesi dönem, klâsik Çağatayca dönemi ve klâsik sonrası dönem olmak üzere üç döneme ayırmak mümkündür. Klâsik öncesi dönem, Çağatay yazı dilinin başlangıç dönemi olup XV. yüzyıl başlarından Nevâî’nin ilk divanını düzenlediği 1465 yılına kadarki dönemi içerir. Klâsik Çağatayca dönemi, XV. yüzyılın ikinci yarısından XVI. yüzyılın ilk yarısına kadar; klâsik sonrası dönem de XVI. yüzyılın ilk yarısından XIX. yüzyılın sonuna kadar devam eder. Klâsik öncesi dönemin önemli temsilcileri Sekkâkî, Mevlânâ Lütfî, Yûsuf Emîrî, Atâî, Haydar Tilbe, Seyyid Ahmed Mîrzâ, Gedâî, Yakînî, Ahmedî; klâsik Çağatayca döneminin önemli temsilcileri Nevâî, Hüseyn-i Baykara, Hamîdî, Muhammed Sâlih, Şeybânî, Ubeydî ve Babur; klâsik sonrası dönemin önemli temsilcileri de Ebu’l-Gâzî Bahadır Han, Mûnis Harezmî, Âgehî, Kâmil, İvaz Otar, Ömer Han ve oğlu Muhammed Alî Han, Cihân Hatun ve Muhammed Şerif ’tir. Sıra Sizde 3 Klâsik Çağatay edebiyatının ortaya çıkmasında önemli rolü olan Ali Şir Nevâî, sayısı otuzu aşan çeşitli konulardaki eserleri ile başlı başına bir çağı dolduran, ona kendi damgasını vuran büyük bir şair, fikir ve devlet adamı, hepsinin üzerinde dil ve ulus arasındaki köprüyü kurmasını bilen bilinçli bir Türkçe savunucusudur. Nevâî, Farsçanın resmî dil olarak hüküm sürdüğü, Fars edebiyatının zirveye ulaştığı ve aydın kesimin Farsça yazmayı meziyet saydıkları dönemde, Türkçenin birçok yönden Farsçadan üstün bir dil olduğunu savunarak Türkçe ile de yüksek bir edebiyat meydana getirmenin mümkün olduğunu bizzat eserleriyle ispat etmiştir. O, eserleriyle genç şairleri Türkçe yazmaya özendirerek kültür ve edebiyat hayatımıza önemli hizmetlerde bulunmuştur. Fars edebiyatını örnek alan, çeşitli türlerde Farsça yazılan eserleri Türkçeyle yeniden ve orijinal kalarak yazmaya gayret eden Nevâî, çeşitli tür ve konularda yazdığı çok sayıda eseriyle klâsik Çağatay edebiyatının kurucusu olması bakımından Türk edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Câmî ve Hüsrev-i Dihlevî’den etkilenen, ancak hiçbir zaman taklitçi bir sanatkâr olmayan Nevâî, bazı yönlerden üstatlarını aşmıştır. Nevâî’nin eserleri bütün Türk ülkelerinde zevkle okunmuş, yüzyıllar boyunca yetişen nice ünlü şairi etkisi altında bırakmıştır. Pek çok Osmanlı şairi, Çağatay Türkçesiyle yazdıkları şiirler ve nazirelerle Nevâî’ye olan şükran borçlarını dile getirmişlerdir. Ayrıca Nevâî, doğusu ve batısı dahil bütün Türk şairlerini her yönü ile gözlemlemiş, şiirlerini gözden geçirmiş ve Nesîmî gibi şairlerin büyüklüğünü bildirmiştir (Bkz. XIV. yüzyıl edebiyatı). 3. Ünite - XV. Yüzyıl Doğu Türk Edebiyatı: Çağatay Dili ve Edebiyatı 83 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Aka, İ (1991). Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Borovkov, A. K. (1954). “Özbek Yazı Dilinin Kurucusu”, (Çeviren: Rasime Uygun), TDAY-Belleten. Caferoğlu, A. (1948). “Çağatay Türkçesi ve Nevâî”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. II, İstanbul. Canpolat, M. (2000). “Özbek Yazılı Edebiyatı”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi 14. Özbek Edebiyatı I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Canpolat, M. (2002). “Çağatay Dili ve Edebiyatı”, Türkler Ansiklopedisi, C. III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. Eraslan, K., (1986a) “XV. Yüzyıl Çağatay Edebiyatı”, Büyük Türk Klâsikleri, Tarih-Antoloji-Ansiklopedi, C. III, İstanbul: Ötüken Yayınları. Eraslan, K. (1986b) “Çağatay Şiiri”, Türk Dili, Türk Dili Şiir Özel Sayısı II, Sayı 415-416-417 (Temmuz-AğustosEylül). Eraslan, K. (2001). Mecâlisü’n-Nefâis, I-II, Ankara: TDK Yayınları. Ercilasun, A. (2008). Türk Dili Tarihi, Ankara, S. Baskı, Eckmann, J. (1958). “Çağatay Dili Hakkında Notlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. Eckmann, J. (1959a). “Çağatay Dili Örnekleri”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. IX, İstanbul. Eckmann, J. (1959b). “Das Tschagataische”, Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden. Eckmann, J. (1988). Chagatay Manual, Indiana University Publications, Uralic & Altaic Series, Volume 60, Bloomington 1960 (Türkçeye Çeviren: Günay Karaağaç, Çağatayca El Kitabı, İstanbul. Eckmann, J. (1963). “Çağatay Edebiyatının Son Devri (18001920)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara. Eckmann, J. (1970). “Nevaî’nin İlk Divanları Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara. Eren, H. (1950). “Çağatay Lûgatleri hakkında notlar”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi VIII, Ankara. Grousset, R.(1993). Bozkır İmparatorluğu, Attila-Cengiz Han-Timur, (Çeviren: Dr. M. Reşat Uzmen), İstanbul: Ötüken Yayınları. İnan, A. (1946). “Çağatay yazı dilinin kuruluşu tarihine dair düşünceler”, Türk Dili-Belleten, C.III, S. 6-7, İstanbul. Korkmaz, Z. (2004). “Ali Şir Nevâyî ve Çağatay Yazı Dili”, Ali Şir Nevayi’nin 560. Doğum, 500. Ölüm Yıl Dönümlerini Anma Toplantısı Bildirileri, 24-25 Eylül 2001, Ankara: TDK Yayınları. Köprülü, F. (1945). “Çağatay Edebiyatı”, İslâm Ansiklopedisi, C. III, İstanbul. Kut, G. (1989). “Ali Şir Nevai”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. II, İstanbul. Levend, A. S. (1965). Ali Şir Nevai, C.I. Hayatı, San’atı ve Kişiliği, Ankara. Levend, A. S. (1966). Ali Şir Nevai, C.II. Divanlar, 4 Türkçe, 1 Farsça Divan, Ankara , Levend, A. S. (1967). Ali Şir Nevai, C. III. Hamse: Hayretü’lEbrar, Ferhad ü Şirin, Leylî vü Mecnun, Seb’a-i Seyyar, Sedd-i İskenderî, Ankara. Levend, A. S. (1968). Ali Şir Nevai, C.IV. Divanlar İle Hamse Dışındaki Eserler, Ankara. Levend, A. S. (1958). “Türkiye Kitaplıklarında Nevai Yazmaları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara. Ölmez, Z. (2007). “Çağatay Edebiyatı ve Çağatay Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 5, S. 9. Samoyloviç, A. K. (1944). “K istorii literaturnogo sredneaziatskotureckogo yazıka: Mir-Ali-Şir”, Sbornik pyatisotletiyu so dnya rojdeniya, Leningrad. (Türkçeye Çevirisi: Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Araştırmaları Dergisi I.) Sertkaya, O. F. (1970). “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri I”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi XVIII; II, TDED XIX, (1971); III, TDED XX, (1972). Thúry, J. (1906). A középazsiai török nyelv ismertetései, Budapest; (Türkçesi: “Orta Asya Türk Dilinin Tetkiki”, Millî Tetebbular Mecmuası II, İstanbul). Tören, H. (2001). Ali Şir Nevâyî, Sedd-i İskenderî, TDK yayınları, Ankara. 4 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XV. yüzyıl Batı Türk edebiyatının Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini belirleyebilecek, XV. yüzyıl Azerî sahası Türk edebiyatının önde gelen şairlerini ve bunların eserlerini ayırt edebilecek, Anadolu sahası Türk edebiyatının XV. yüzyılın ilk yarısında önde gelen şair ve yazarları ile bunların eserlerini ayırt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • XV.YüzyılBatıTürkEdebiyatı AzerîSahasıTürkEdebiyatı Hakîkî Hatâî Habîbî Hamîdî AnadoluSahasıTürkEdebiyatı Ahmed-iDâî Çeng-nâme • • • • • • • • SüleymanÇelebi Vesîletü’n-Necât AbdülvâsîÇelebi Halîl-nâme II.Murad(Murâdî) Şeyhî HüsrevüŞîrîn Har-nâme İçindekiler XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı • GİRİŞ • XV.YÜZYILAZERÎSAHASITÜRK EDEBİYATI • XV.YÜZYILANADOLUSAHASITÜRK EDEBİYATI(1400-1450) • XV.YÜZYIL(1400-1450ARASI) ANADOLUSAHASIŞAİRVEYAZARLARI XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı I GİRİŞ XV. yüzyılda Doğu Türk edebiyatının Horasan ve Maveraünnehir’de, Batı Türk edebiyatının ise Irak, Azerbaycan ve Anadolu’da eserler verdiği görülür. Bu yüzyılda Herat ve Semerkand merkez olmak üzere Timur’un çocuklarının ve torunlarının hâkim oldukları bu yerlerde Doğu Türkçesi ile çok parlak bir edebiyat (=Çağatay edebiyatı) meydana gelmiştir. Bu ünitede, XV. yüzyıl Azerî sahası Türk edebiyatının genel durumu ile Anadolu sahası Türk edebiyatının yüzyılın ilk yarısındaki (1400-1450) durumu, önde gelen şair ve yazarlar ile bunların eserleri hakkında bilgi verilecektir. Anadolu sahası Türk edebiyatının XV. yüzyılın ikinci yarısındaki durumu, şair ve yazarları ile bunların eserleri ise, 5. ünitede yer alacaktır. XV. YÜZYIL AZERÎ SAHASI TÜRK EDEBİYATI XV. Yüzyıl Azerî Sahasında Tarihî ve Edebî Durum XV. yüzyılda Irak ve Azerbaycan, Karakoyunlular (1380-1463)’ın ve Akkoyunlular (14031508)’ın idaresi altındadır. Timur’un ölümü (1405)’nden sonra kurduğu imparatorluğun parçalanması üzerine, Karakoyunlular ve Akkoyunlular, bir süre Timur’un çocuklarına bağlı kalmışlar, sonra onlar arasındaki taht mücadelelerinden yararlanarak bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bunların hâkim oldukları sahalarda XV. yüzyıl boyunca sürekli savaşlar olmuş, Celâyirliler ve Karakoyunlular gibi XVI. yüzyıl başında da Akkoyunlular tarih sahnesinden silinerek topraklarından bir kısmı Safevî devletinin, bir kısmı da Osmanlıların eline geçmiştir. Sürekli savaşların doğurduğu siyasî ve ekonomik buhranlar, Sünnî, Şiî mezhep kavgalarının yarattığı huzursuzluklar yüzünden XV. yüzyılda Azerî sahasında edebiyat verimli olamamıştır. Celâyirlilerin siyasî ve kültürel geleneklerini sürdüren her iki Türkmen aile de Farsçayı resmî dil olarak kullanmışlardır. Karakoyunlu hükümdarlar bir yandan İran edebiyatının gelişmesine yardımcı olmuşlar, bir yandan da şairleri ve yazarları Türkçe eser yazmaya teşvik etmişlerdir. Karakoyunlu hükümdarı Cihânşâh b. Karayusuf (öl. 1467) Hakîkî mahlâsıyla Türkçe ve Farsça şiirler yazmıştır. Divan’ının 893H.=1487M.’de istinsah edilmiş bir nüshası British Museum’dadır (Or. 9493). Minorsky, Divan’ın bu yazmasını inceleyerek Cihânşâh’ın şiirlerini değerlendirmiştir (1954). Bundan sonra Cihânşâh Divanı’nı Muhsin Macit geniş olarak ele almış ve Türkçe şiirlerini yayımlamıştır (2002). Ayrıca Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakub da Türkçe ve Farsça şiirler söylemiştir. Hatâî adlı bir şair, Sultan Yakub adına Türkçe bir Yûsuf u Züleyhâ yazmıştır. 86 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Habîbî, XV. yüzyılda Azerî sahasındaki en önemli şairdir. Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakub’un himayesinde yetişmiş, sonra Şah İsmail’in himayesine girmiş, Şah İsmail tarafından “melikü’ş-şu’arâ” unvanıyla büyük iltifat görmüştür. Bilinmeyen bir sebeple Safevî ülkesinden ayrılarak II. Bayezid zamanında İstanbul’a gelen Habîbî, I. Selim zamanında İstanbul’da ölmüştür. Evliya Çelebi, mezarının Sütlüce’de Caferâbad tekkesi yakınında olduğunu haber verir. Latifi, Âşık Çelebi ve Hasan Çelebi tezkirelerinde Habîbî hakkında bilgi vermişlerdir. Latifî, Habîbî’nin bir gazeline de nazire yazmıştır. Âşık Çelebi, onun şiirlerinde tasavvuf ve aşk çeşnisi bulunduğunu ve Acemane bir üslupla yazdığını söyler. Hasan Çelebi onun ilim ve marifet sahibi, edası Acemane ve şiiri âşıkane bir şair olduğunu belirtmiştir. Azerî sahasında Nesîmî ile Fuzûlî arasında yetişen şairlerin en önemlisi olan Habîbî’nin Divan’ı ele geçmemiştir. Fuad Köprülü 42 şiirini yayımlamıştır (1932). Şiirlerinden Şiî olduğu ve Hurufîliğe meyli bulunduğu anlaşılan Habîbî, güçlü bir şairdir. Fuzûlî’nin onun bir müseddesine nazire yazmış olması ve bir gazelini tahmis etmesi, Habîbî’yi beğendiğini gösterir. İ. Hikmet Ertaylan, Habîbî hakkında yazdığı makalesinde, onun bu tanınmış müseddesine yazılan nazireleri vermiştir (1928). Bu yüzyılda Şirvanşahların saray şairi iken Anadolu’ya gelen Hamîdî, bir süre Kastamonu’da Candaroğlu İsmail Bey’in yanında kalmıştır. Daha sonra 1459’da İstanbul’a gelerek Fatih’ten büyük bir iltifat gören, ancak çekemeyenleri tarafından Fatih’in gözünden düşürülerek Bursa’ya sürülen Hamîdî, II. Bayezid devrinde Bursa’da ölmüştür. Hüsrev ü Şîrîn yazarı Bursalı Celîlî, Hamîdî’nin oğludur. Hamîdî’nin Fatih’e sunduğu Divan’ın özgün basımını İ. Hikmet Ertaylan bir önsözle birlikte yayımlamıştır (1949). Hamîdî’nin Divan’ındaki şiirlerinin çoğu Farsçadır. Türkçe olarak yazdıkları daha az olup 4 kaside, 28 gazel ve 2 beyit olmak üzere tamamı 240 beyittir (Ünver, 1974: VI/1, 197-233). Hamîdî’nin şiirlerinde dil, Osmanlı şairlerinin dilinden hiç farklı değildir. Bu bakımdan Hamîdî’yi sadece yetiştiği yeri göz önüne alarak Azerî sahasına dahil edebiliriz. 1 XV. yüzyılda Azerî sahasının Nesîmî ile Fuzûlî arasında yetişen en önemli şairi hakkında bilgi veriniz. XV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI TÜRK EDEBİYATI (1400-1450) XV. Yüzyılda Anadolu Sahasında Tarihî Durum XV. yüzyılın başında Anadolu’da Karamanoğulları ve Candaroğulları dışındaki beyliklerin hepsi Osmanlı idaresi altına girmiştir. Ankara Savaşı (1402)’nda I. Bayezid’in yenilerek Timur’a esir düşmesiyle Osmanlı Devleti büyük sarsıntı geçirmiş ve onun Anadolu’da kurmaya çalıştığı birlik dağılmış, Timur’a tabi olan beyler yeniden beyliklerinin başına geçmişlerdir. Timur’un izniyle Yıldırım Bayezid’in dört oğlundan Emir Süleyman Rumeli’de, İsa Balıkesir taraflarında, Çelebi Mehmed (=Mehmed Çelebi, I. Mehmed) Amasya’da, Musa Çelebi Bursa’da idareyi ellerine almışlardır. Sona kalan kardeşler arasındaki mücadelede Mehmed Çelebi, Musa Çelebi’yi ortadan kaldırarak 1413’te Osmanlı Devleti’nin başına geçmiştir. Çelebi Mehmed ile oğlu II. Murad zamanlarında (1421-1451) Anadolu’nun birliği yeniden kurulmaya çalışılmış, II. Murad, Rumeli’de I. Murad ile I. Bayezid’in elde ettiği toprakları daha da genişletmiştir. Devlet, bu dönemde batıda Venedikliler ve Macarlarla, Anadolu’da ise Karamanoğulları ile mücadele halindedir. II. Murad’ın Segedin Anlaşması’nı (1444) imzalayarak saltanattan çekilmesini fırsat bilen Macarlar, Papa’nın teşvikiyle anlaşmayı bozmuşlardır. Bu durum aynı zamanda Bohemya, Eflak, Hırvat, Polonya, Venedik ile Papa’nın Türkler aleyhine yeni bir ittifak meydana getirmeleri- 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı ne sebep olmuştur. 1444’te yapılan Varna Muharebesi’nin kazanılması, Avrupa’daki Türk hâkimiyetini daha kuvvetli hâle getirirken İstanbul fethinin de yolunu açmıştır. Bu mağlubiyetin acısını telafi etmek isteyerek Osmanlı ile savaşan Macar Kral Naibi Jan Hunyad, 1448’de yapılan II. Kosava Muharebesi’nde tekrar yenilmiştir. Çelebi Mehmed devrinde (1413-1421) olduğu gibi Sultan II. Murad döneminde de Osmanlı Devleti, Anadolu’da hakimiyetini devam ettirmek isteyen Timur’un oğlu Şahruh’un baskısı altında kalmıştır, ancak II. Murad Han’ın ileriyi gören siyaseti bunu ortadan kaldırmıştır. Rumeli’de elde edilen topraklara yerleştirilen, ayrıca Timur istilâsı sırasında Rumeli’ye göç eden Türklerle XV. yüzyılda Rumeli’nin Türkleşmesi ve Müslümanlaşması sağlanmıştır. 1453’te Fatih’in İstanbul’u alması ile devletin iki yakası bir araya gelmiş, Bizans İmparatorluğu tarihe karışmıştır. Ayrıca Trabzon Rum Devleti ele geçirilmiş, Anadolu’da birlik sağlanmış, Balkanlarda elde edilen yeni topraklarla Osmanlı Devleti bir imparatorluk halini almıştır. XV. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu Sahasında Edebî Durum XV. yüzyılda Bursa ve Edirne başta olmak üzere Anadolu’daki diğer şehirlerde ilim ve sanat faaliyetleri devam etmiştir. Özellikle Osmanlı şehzadelerinin vali bulundukları şehirlerde ilmî ve edebî faaliyet çok daha canlı ve hareketli olmuştur. Ayrıca Rumeli’de Filibe, Serez, Selanik, Üsküp gibi şehirlerde kültür faaliyetlerinde canlılık görülür. Niyazî-i Kadîm, Sa’dî, Kandî, La’lî, Karaferyeli Baba Hasan, Prizrenli Sûzî Çelebi, Nehârî, Sa’yî, Priştineli Mesihî, Vidinli Tarikî ile Zarifî Rumeli şehirlerinde yetişmiş önde gelen şairlerdir. Yüzyılın ikinci yarısında bütün bu faaliyetlerin merkezi İstanbul olmuştur. Türk edebiyatı bu yüzyılda Anadolu’da büyük bir gelişme göstermiş, Divan edebiyatı artık kuruluş dönemini tamamlayarak klasik bir duruma gelmiştir. Manzum mensur her türde ve her konuda yazılmış pek çok eserle edebiyat iyice gelişerek bir yükselme devri başlamıştır. Şuara tezkirelerine alınmış o1an ve Ömer İbni Mezid’in Mecmu’atü’n-Nezâir (yazılışı 1436)’i ile Eğirdirli Hacı Kemal (öl. 1509)’in Câmi’ü’n-Nezâir’inde şiirleri bulunan yüzlerce şairin kaside ve gazel sahasında büyük bir gelişme sağladıkları açıkça görülür. Tezkirelerde bu şairlerden eser sahibi olarak bildirilenlerden bugün bir kısmının divanları elimizde bulunmaktadır. Bununla birlikte yazılan divanların sayısı önceki yüzyıla göre daha fazladır. Mesnevi alanında da her konuda telif ve tercüme çok sayıda eser yazılmış, hamseler meydana getirilmiştir. Fakat kaynaklarda hamse sahibi olduğu bildirilen şairlerden ancak birkaçının hamsesi mevcuttur. XIV. yüzyıldaki dinî-destanî mesnevilerin yerini bu yüzyılda daha çok tarihî mesneviler almış ve yapılan fetihleri anlatan gazavatnâmeler yazılmıştır. Telif ve tercüme şeklinde yazılan mensur eserlerin sayısı oldukça artmıştır. XV. yüzyılın ilk yarısında yazılan bu eserlerin açık ve oldukça sade bir dili vardır. Bu yüzyılın şairleri, şiirlerinde ata sözlerini, Türkçe tabirleri, Türkçe kelimelerden yaptıkları redif ve kafiyeleri kullanmak suretiyle şiir dilini geliştirmek için büyük gayret göstermişlerdir. Nesir dilinde de iki ayrı gelişme görülmüştür. Halk için yazılan dinî eserlerde ve tarihlerde sade bir dil kullanılmış, ancak bazı eserlerde sanatkârane nesir yer almıştır. Hatta Şeyhoğlu Mustafa’nın 1401 yılında yazdığı Kenzü’l-Küberâ ile ilk örneklerini vermiştir. Ancak Sinan Paşa’nın Tazarrunâme’si sanatkârane nesir üslubunun bu yüzyılda olduğu gibi daha sonraki yüzyıllarda da en güzel örneği durumundadır. XV. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da edebî faaliyetin Osmanlı sahasında daha verimli olduğu görülür. I. Bayezid’in büyük oğlu Emir Süleyman (1403-1410) edebiyata ve şiire meraklı olup Osmanlı sarayında şairleri ilk defa o toplamıştır. Sarayının çevresinde toplanan şairlerden özellikle Ahmedî ile Ahmed-i Dâî, ondan büyük ilgi ve destek görmüş- 87 88 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı lerdir. Ahmed-i Dâî, Çeng-nâme adlı eserini, Ahmedî ise Tervîhü’l-Ervâh’ı Emir Süleyman’a sunmuşlardır. Yine her iki şair, bu şehzadenin ölümü üzerine mersiyeler yazmışlardır. Süleyman Çelebi Mevlid’ini bunun zamanında yazmıştır. Mehmed, Işk-nâme (Tuhfenâme)’sini ona ithaf etmiştir. Çelebi Mehmed Dönemi (1413-1421) XV. yüzyılın başında Çelebi Mehmed’in kısa süren padişahlığı döneminde Türk edebiyatı, yazılan eserlerle gelişmeye devam eder. Fetret devrinde kardeşler arasındaki taht mücadelesi sona erip Çelebi Mehmed hükümdar olunca, bazı şairler de onun etrafında toplanırlar. Böylece Osmanlı edebiyatının ilk şairleri yetişmeye başlar. Çelebi Mehmed, hükümdar olduğu dönemde Germiyan sarayından Osmanlı sarayına intisap eden Ahmedî, Ahmed-i Dâî ve Şeyhî gibi şairleri himaye ettiği gibi, ilim, fikir ve sanat çalışmalarına da önem vererek telif ve tercüme eserlerin yazılmasını sağlamıştır. Çelebi Mehmed, 1414 tarihinde Merzifon’da, 1420 tarihinde de Bursa’da birer medrese kurmuştur. Bursa’da kurulan Yeşil Medrese, devrinin en yüksek dereceli eğitim kurumu hâline gelmiş ve burada dönemin ünlü âlimlerinden Molla Hüsrev ile Molla Hayâlî ders vermişlerdir. Padişahın himayesini kazanan şairlerin başında gelen Ahmedî ile Ahmed-i Dâî, Çelebi Mehmed’e şiirler yazmışlardır. Ahmedî, daha önce tamamlayıp Emir Süleyman’a sunduğu Cemşîd ü Hurşîd mesnevisine sonradan bazı küçük ilaveler yaparak Çelebi Mehmed’e de sunmuştur. Ahmedî gibi Osmanlılara sonradan intisap eden Ahmed-i Dâî de Emir Süleyman’ın ölümünden sonra Çelebi Mehmed’e intisap etmiş ve Şehzade Murad’a (II. Murad) hoca tayin edilmiştir. Dâî, şehzade hocalığı sırasında Farsçayı ve Türkçede kullanılan aruz bahirlerini anlattığı Ukûdü’l-Cevâhir adlı Arapça-Farsça manzum lugatini bu Şehzade için yazmıştır. Çelebi Mehmed’in himaye ettiği şairlerden biri de Şeyhî’dir. Aynı zamanda hekim (=doktor) olan şair, padişahın hastalığını tedavi ettikten sonra takdirini kazanarak büyük ihsan görmüştür. Şeyhî, padişahın verdiği diğer hediyelerle kendisine verilen köye giderken yolda başına gelenleri Har-nâme’de anlatmış ve bu eseri Çelebi Mehmed’e sunmuştur. Abdülvâsî Çelebi ise, Halîl-nâme’yi Çelebi Mehmed’e takdim etmiştir. Ayrıca bunlardan başka, Zekeriya bin Mehmed-i Kazvînî’nin ansiklopedi tarzında Acâ’ibü’lMahlûkat adlı eseri, Rükneddîn Ahmed tarafından Çelebi Mehmed adına Türkçeye tercüme edilmiş; Abdülvehhâb bin Yûsuf bin Ahmed el-Mardanî ise, bu padişah için tıbbî eserlerden yararlanarak Kitâbü’l-Müntehab fi’t-Tıb adlı eserini yazmıştır. II. Murad Dönemi (1421-1451) Anadolu Türk birliğinin yeniden kurulmaya başladığı II. Murad döneminde, beyliklerin Osmanlı idâresi altına girmesi ile kültür ve sanat faaliyetleri de Osmanlı sarayına taşınmıştır. Türk dili ve edebiyatının gelimesine büyük katkısı olan âlim ve şairler ile haftada iki gün görüşen II. Murad Han, nerede bir hüner sahibi olduğunu duysa ona iltifat edip ihsanını esirgememiştir. İyilik yapmayı seven ve hayratının çokluğundan dolayı “Ebu’l-hayr” diye anılan II. Murad’ın âlim ve şairlere hattâ tarikatlara olan yakınlığı ve onları desteklemesi, adına çok sayıda Türkçe eserin yazılmasına, Türk edebiyatının ve kültür hareketlerinin gelişmesine zemin hazırlamıştır. Kaynakların verdiği bilgilere göre Osmanlı’da ilk şiir söyleyen ve şiirlerinde mahlas kullanan (Murâdî) padişah da II. Murad’dır. Onun döneminde önde gelen şairler arasında, Germiyanlı Şeyhî ve yeğeni Cemâlî, Şemsî, Nakkaş Sâfî, Gelibolulu Za’îfî, İvaz Paşazâde Atâî, Hüsâmî, Hassân, Bursalı Ulvî ve Aşkî bulunmaktadır. Şeyhî, Çelebi Mehmed’in ölümünden sonra Sultan Murad’a intisap etmiş ve padişahın düzenlediği meclislere girerek musahibi olmuştur. II. Murad, Şeyhî’den Nizâmî’nin 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı Hamse’sini tercüme etmesini istemiştir. Şeyhî, Hamse’nin Hüsrev ü Şîrîn mesnevisini tercümeye başlamış ve biten kısımlarını II. Murad’a takdim etmiştir. Padişah, Şeyhî’nin yazdığı kısımları çok beğenerek ona hediyeler vermiş, ancak şair eserini tamamlayamadan vefat etmiştir. Şeyhî’nin yeğeni Cemâlî, II. Murad’a Hüsrev ü Şîrîn’in zeylini ve Hümâ ve Hümâyûn adlı mesnevisini sunarak yakınlık sağlamıştır. Şemsî ise II. Murad’ın önce musahibi, sonra da nedîmi olmuş bir şairdir. Bursalı olan Sâfî de usta bir nakkaş olmasının yanında padişah meclislerine girebilen bir şairdir. Saray çevresinde bulunan şairlerden Za’îfî, Gazavat-ı Sultan Murad Han adıyla II. Murad’ın seferlerini manzum olarak anlatmıştır. Bedr-i Dilşâd’ın II. Murad’a sunduğu Murad-nâme’si ise on bin beyitten fazla ansiklopedik bir eserdir. Hümâmî Sî-nâme’yi, Abdî Camasb-nâme’yi, Manyasoğlu (Manyas Kadısı) Mehmed Gülistân’ı ve Şeyh Elvan-ı Şirazî Gülşen-i Râz’ı Farsçadan Türkçeye tercüme ederek II. Murad’a sunmuşlardır. Mu’înüddîn b. Mustafa, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin I. cildini, II. Murad adına Mesnevî-i Murâdiyye adıyla 1436’da manzum olarak tercüme edip açıklamıştır. Âşık Ahmed ise, 1430-1451 yılları arasında yazdığı Câmi’u’l-Ahbâr adlı manzum bir evliya tezkiresi olan mesneviyi II. Murad’a takdim etmiştir. Hacı İvaz Paşa’nın oğlu Atâî de bu devrin tanınmış şairlerindendir. Sultan Murad, kendisine sunduğu kasidelerinden takdir ettiği Atâî’yi musahip olarak yanına almak istemiş, ancak Atâî “dirîğ” redifli kasideyi yazarak saraydan uzak kalmayı tercih etmiştir. Hüsâmî, Hassân, Bursalı Ulvî, Aşkî yazdıkları kaside ve gazeller ile II. Murad’ın himayesini kazanıp saraya girmiş ve Padişah’ın ihsanlarına kavuşmuş şairlerdir. Arapça ve Farsçadan eserler tercüme ettiren II. Murad’ın Türkçeye gösterdiği hassasiyet ve verdiği önem, Türkçenin büyük devlet dili olmasını sağlamıştır. O, çevirilerin açık bir dille yapılmasını isteyerek Türkçenin kültür ve edebiyat dili olarak işlenmesine hizmet etmiştir Mercimek Ahmed, onun emriyle 1432’de Kabus-nâme’yi sade bir dille yeniden Türkçeye çevirmiş, Tokat Dizdarı Ârif Ali de Dânişmend-nâme’yi sade bir Türkçe ile yeniden yazmıştır. II. Murad adına ondan fazla mensur eserle yirmiden fazla mesnevi yazıldığı tespit edilmiş olup bu sayının daha da artması muhtemeldir. Ayrıca II. Murad, mûsikîye de meraklı olduğundan Hızır b. Abdullah, Kitâbu’l-Edvâr ve Abdülkadir-i Meragî de Makâsıdu’l-Elhân isimli eserlerini onun adına yazmışlardır. Orhan Gazi’nin İznik’te açtığı medreseye Dâvûd-ı Kayserî’yi müderris tayin etmesiyle başlayan ilim ve kültür faaliyetleri, I. Murad, Yıldırım Bayezid ve Çelebi Mehmed dönemlerinde devletin gelişmesine paralel ilerleme kaydetmişse de, en dikkate değer gelişme II. Murad devrinde gerçekleşmiştir. Bu gelişmede II. Murad’ın diğer Anadolu beyleri arasında güçlü bir hükümdar olarak ortaya çıkması kadar; ilim, kültür ve sanata değer vermesi yanında bizzat kendisinin şiirle meşgul olmasının da önemli bir rolü bulunmaktadır. Sultan II. Murad döneminde medreselerdeki ilim adamlarının bir kısmı Mısır, İran ve Kırım gibi yerlerde yetiştikten sonra Anadolu’ya gelmişler; Osmanlı ülkesinde doğup büyüyenler ise, ilk eğitimlerini memleketlerinde aldıktan sonra öğrenimlerini tamamlamak için Kahire’ye gitmişlerdir. Bu devirde medrese mensubu ilim adamları, eserlerini daha çok Arapça yazmışlardır. Hacı Bayram-ı Velî, Emir Sultan, Eşrefoğlu Rûmî, Abdurrahim-i Rûmî, Osmanlı kültür hayatının temel eserlerinden Muhammediyye’nin müellifi Yazıcıoğlu Mehmed ile kardeşi Ahmed-i Bîcan, Abdüllatif Kudsî ve Abdurrahman el-Bistâmî Sultan II. Murad devrinde yaşayan Osmanlı din, kültür ve tasavvuf hayatının önemli şahsiyetlerindendir. İlk Osmanlı tarihçilerinden Âşık Paşazâde, padişah ile bazı savaşlara katılmış, Şükrullah ise, onun musâhibi ve elçisi olarak görev yapmıştır. Oruç Bey de, bu dönemde yaşamış önemli bir tarihçidir. Anadolu’da doğup büyüyen Türk mutasavvıfı Hacı Bayram-ı Velî tarafından kurulan ilk Türk tarikatı “Bayramîlik” ile İslam dünyasının en yaygın tarikatlarından Kadirîlik’in 89 90 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı bir kolu olan “Eşrefiyye” II. Murad devrinde kurulmuştur. Bu iki tarikatın kurulduğu dönemden itibaren Osmanlı toplumu üzerinde siyasî, sosyal, fikrî, edebî ve kültürel yönden önemli etkisi olmuştur. Edebiyatımızda şuara tezkireleri gibi önemli eserlerden olan “nazire mecmuaları”nın Anadolu’da yazılan ilk örneğine II. Murad devrinde rastlanır. Ömer b. Mezîd tarafından derlenen ve II. Murad’a sunulan Mecm’atü’n-Nezâir, II. Murad devrine kadar Türk şiirinin değerlendirilmesini sağlayan önemli bir kaynaktır. II. Murad devrinde yazılan dinî, tasavvufî, ahlâkî, edebî, tarihî, tıbbî eserler ile siyasetnâmeler, menâkıb-nâmeler, mûsikîye dair eserler, lügatler ve ansiklopedik eserler, ilim ve kültür hayatının ileri bir seviyeye çıkmasını sağlamıştır. Ancak bu eserler içerisinde pozitif bilimlere, matematik ve felsefeye dair kitapların az olması dikkat çekicidir. Bu eserlerin çoğu bizzat II. Murad’ın emir ve teşvikiyle yazılmış ve kendisine sunulmuştur. Önemli bir kısmı tercüme olan bu eserlerin, halkı dinî ve kültürel yönden eğitmek maksadıyla kaleme alındıkları da bir gerçektir. 2 XV. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da şiir, edebiyat ve sanatla ilgilenen, kendileri için eser yazılan Osmanlı şehzade ve padişahları hakkında bilgi veriniz. XV. YÜZYIL (1400-1450 ARASI) ANADOLU SAHASI ŞAİR VE YAZARLARI Ahmed-i Dâî Germiyan bölgesi şairlerinden olan Ahmed-i Dâî Türk edebiyatının önde gelen şairlerindendir. 1350-1355 yıllarında doğduğu tahmin edilen şairin Süleyman Çelebi ile aynı zamanlarda yaşadığı, doğum ve ölüm tarihlerinin birbirlerine yakın olduğu anlaşılmaktadır. Ancak Süleyman Çelebi Bursa’da, Ahmed-i Dâî ise Germiyan bölgesinde bulunmaktadır. Ailesi ve yaşayışı hakkında bilgi bulunmayan şairin asıl adı Ahmed, mahlası ise Dâî’dir. Çocukluk ve gençlik yıllarını Germiyanoğlu Süleyman Şah zamanında geçirmiştir. Sonra Yıldırım Bayezid’in Kütahya valiliği ve Germiyan Beyi II. Yakup Bey zamanlarını yaşayan şair, ayrıca Emir Süleyman’ın hizmetinde bulunmuştur (Alpay Tekin, 1992:18). Süleyman Şah’ın ölümü üzerine oğlu II. Yakup Bey’e intisap etmiş, bu durum Yıldırım Bayezid’in Menteşe, Aydın, Saruhan ve Germiyan Beyliklerini aldığı 1390 yılına kadar sürmüştür. Ahmed-i Dâî bundan sonra hep bu bölgeye vali olan Yıldırım Han’ın oğlu Emir Süleyman’ın yanında bulunmuştur. Çeng-nâme adlı eserini 1406 yılında bu şehzadeye sunan Ahmed-i Dâî, Emir Süleyman’ın şairi olarak da anılmıştır (Özmen, 2001: XXXI). Ahmed-i Dâî, Emir Süleyman’ın 1411 yılında ölümünden sonra Musa Çelebi’ye yönelmiş ve ona bir kaside sunmuşsa da, Çelebi Mehmed’in hükümdar olması ile padişaha yakınlaşma yolları aramıştır. Çelebi Mehmed şaire yakınlık göstermiş ve oğlu Murad’ın eğitim ve öğrenimi için görevlendirmiştir. Dâî Şehzade Murad için Ukûdü’l-Cevâhir adlı eserini kaleme almıştır. Ayrıca I. Mehmed’e (1413-1421) övgü olarak altı şiir ile bir mersiye yazmıştır. II. Murad’ın saltanatının ilk yıllarında da yaşayan Ahmed-i Dâî, şiirlerinde ona bağlılığını bildirir ve onun için dua eder. Ahmed-i Dâî’nin İzmiroğlu Cüneyd Bey ile yaptığı mücadelede galip gelerek onu öldüren Hamza Beg için yazdığı mersiyeden hareketle 1425 tarihlerinde öldüğü söylenebilir (Yavuz, - Saraç, 2003: 177; Özmen, 2001: 37-41). Bursa’da Daî’nin adını taşıyan bir mahalle ile bir cami ve hamamın bulunmasından orada öldüğü ve mezarının Bursa’da bulunduğu söyleniyorsa da bu bilgi kesin değildir. 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı Ahmed-i Dâî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Ahmed-i Dâî, kaynaklarda yer alan bilgilere göre iyi bir öğrenim görmüş, devrinin bilgilerine sahip her alanda eser veren ve kendisine saygı duyulan bir şairdir. Dâî, şiirinin gücünü çok yönlü bir şair olmasına borçludur. Dili akıcı, açık, ifadesi tok ve gürdür. Mevlânâ, Yunus Emre ve Âşık Paşa’dan etkilendiği gibi, kendi devrinin ve sonrasının şairlerini de etkilemiştir. Üslubu sağlam olan şair, şiirin ve Türkçenin sırlarını da bilir. Hece ve aruzu birbirine yakınlaştırmış, özellikle tefilelerde kelimelerin bölünmesine çok az yer vermiştir. Arapça ve Farsçaya hâkim olan şair, bir beyti Farsça bir beyti Türkçe, iki beyti Arapça bir beyti Türkçe olan (=mülemma) kasideler de yazmıştır. Dâî, kafiye, şekil ve dil yönünden Türk şiirinin sırlarına vâkıf, vezne hâkimiyeti tam olan ve Türkçeyi iyi kullanan bir şairdir. Devrinin şairlerinde görüldüğü gibi Arapça ve Farsça tamlamalara ve yabancı cümle şekillerine şiirinde oldukça az yer vermiştir. Bu yönü ile Şeyhoğlu Mutafa’ya benzeyen Dâî, ilk İslamî devir eserlerinde, Yusuf Has Hâcib’in yaptığı gibi hece ile aruzu birbirine yakınlaştıran şairdir. O, aruzun keyfîliklerinden oldukça uzak olup heceye yakındır. Aruzdaki taktilerde kelimeleri bölmesi çok nadirdir. Tefileleri kelimelerden ayırması ve gazellerini daha çok musammat olabilecek şekilde yazması, şairdeki Türk edebî anlayış ve zevkinin önde olduğunu göserir. Dâî, şiirlerindeki yerli ve millî seçki ile Divan şiirinin kurucuları arasında yer alır. Devrinin şairleri ile kıyaslandığı zaman Şeyhî ve Ahmedî’den üstün olduğu görülür. Ahmedî, Dâî’den daha çok “ki”li cümleler kullanmakla ayrılır. Dâî, şiirlerindeki zarafet ve incelik bakımından da diğer şairlerden üstündür. Yukarıda belirttiğimiz gibi yabancı tamlamalardan kaçan veya bunları gerektiği zaman kullanan, açık, akıcı bir dil ile yazan şair, şiir şekline göre ölçülü bir dil kullanır. Bazı gazelleri kaside havasında olan Dâî, bilindiği kadarı ile Türk edebiyatında ilk müstezat kaside yazan şairdir. Ahmedî gibi Dâî de en çok Emir Süleyman için şiir yazmıştır. Bunu Çelebi Mehmed izler. Mersiyeleri içli olan şair, padişah övgülerini yalnız kaside nazım şeklinde değil, mersiyelerinde olduğu gibi tercî’-i bend tarzında da yazmıştır. Dâî’nin gözleme dayalı yazdığı şiirlerinde yer alan tasvirleri gerçekçidir. Kasidelerinde canlı nitelemeler yapan şair, ele aldığı şahsı bütün yönleri ile, özelliklerini vererek anlatır. Övgülerinde Acem abartılarından uzak duran şair, Fars edebiyatının etkisi altında da değildir. Üslubu çağdaşlarına göre zarif, açık ve akıcıdır. Geniş bir kültüre sahip olması, konuya en uygun kelimeleri seçmesi ve şiirinde zengin motifler kullanması anlatımını güçlendirmiştir. Çağdaşlarından Ahmedî gibi şiirlerinde kendini övmez. Şiirleri ifade, dil, duygu ve fikir yönünden Şeyhoğlu Mustafa ile benzerlik gösteren Dâî, bazı şiirlerinde Fars şairlerinden Selman-ı Saveci’ye yer vermiş, Çeng-nâme’nin konusunu Sa’dî’den almış ve ondan etkilenerek yazmıştır. İran kahramanlarına şiirlerinde pek yer vermeyen şair, tasvir yönü ile Gülşehrî’yi takip eder. Dâî, XIV. yüzyılın sonlarında ve XV. yüzyılın başında Nesîmî, Kadı Burhaneddin ve Ahmedî’den sonra divan sahibi olan dördüncü şairdir. Ahmedî ile birlikte Emir Süleyman’ın meclislerinde bulunmuş ve nedimlik yapmıştır. Kadılığının yanında şehzade hocalığı yapması, onun saraya daha yakın olmasını sağlamıştır. Divan’ı hacim olarak Ahmedî Divanı’nın yarısı kadar olmasa bile güzel şiirleri Ahmedî’den çoktur. Kadı Burhaneddin gibi Çağatay ve Azerî Türkçesine hâkim olan Dâî’nin Osmanlı sahasında Çağatay Türkçesi ile yazdığı gazeller, bu tür şiirlerin ilk örneklerindendir. Dâî’den sonra Osmanlı sahasında Nedîm ve Şeyh Gâlib’den Bitlisli Şeyh Müştak’a hatta Seyyid Burhan’a kadar bazı şairler de Çağatay Türkçesi ile şiirler yazmışlardır. Ahmed-i Dâî şiirlerinde kendisini anlatır ve özelliklerinden bahseder. Ayrıca onun söyleyişlerinde samimilik vardır. Dâî hep ümit içinde olan bir şairdir. O, Sultan II. Murad için yazdığı ve edebiyatımızda ilk örnek olan müstezat (=yedekli) kasidesinde ve farklı manzumelerinde yer alan bazı beyitlerde şiirinin özelliklerinden söz eder: 91 92 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Dâ’î lebüne karşu çün agzı suyı akmaz Pes şi‘r-i selâsetde ünün böyle nedendür Dâ’î anıcak ol leb-i dendânı nazm ider Gevher ki la‘le dürr olur ol dürre hem-sadef Cihân hüsrevleri Dâ’î sözinden zevk alur her dem Meger şehd ile şekkerdür gelen ol lafz-ı şîrînden Şiirlerinde bazı güzel ve dikkat çekici söyleyişlerin yanında yâr, dost, ârif, sûfi ve zâhid gibi kavramların tariflerini yapan Dâî, bu yönüyle Bağdatlı Ruhi’yi de iki yüzyıl öncesinden işaret eder: Yâr kimdür bir muvâfık hemnişîn Dôst kimdür bir münâsib hemnefes Ârifdür ol ki arş ana kürsî olur anun Ednâ nazarda seyri semâvât içindedür Ârif vücûdı halvetini hâs ider Hak’a Sûfî egerçi vecd ile hâlât içindedür Her zâhidi ki tekye kılur zühd ü tâ‘ata Bîhude yirde fikr ü hayâlât içindedür Devrin şairlerinden özellikle Ahmedî ve Nesîmî gibi dedim-dedi şeklindeki karşılıklı konuşmalar ile sorularla şiirlerine bir akıcılık sağlayan Dâî’nin bazı gazelleri ile Ahmedî’nin şiirleri arasında benzerlikler de vardır. Ancak hangi şairin bu şiirleri önce yazdığını kestirmek pek mümkün değildir. Ahmedî Divanı’nda yer alan “itmek dilersin itmegil” redifli gazel gibi Dâî de aynı redifle iki gazel yazmıştır. Ahmedî’nin, Râzumı halka ayân itmek dilersin itmegil Beni rüsvâ-yı cihân itmek dilersin itmegil beytiyle başlayan gazeli ve Dâî’nin, Her nefes bin kasd-ı cân itmek dilersin itmegil Bu cefâyı her zamân itmek dilersin itmegil ile, Goncanun rengine al itmek dilersin itmegil Bülbüli gülşende lâl itmek dilersin itmegil beyitleriyle başlayan gazelleri arasında bir hayli benzerlik olduğu görülür. Hem resim hem psikolojik durumun açığa çıktığı bu gazeller, her iki şairin eski şiirimiz içinde hangi yönleri ile birbirlerine benzediklerini veya hangi yönlerden ayrıldıklarını da ortaya koyar. Bu gazellere göre Ahmedî’nin daha çok resim ve görünüşe, Dâî’nin de psikolojik tarafa önem verdiği anlaşılmaktadır. Ancak benzerlikler ve ayrılıklar bu kadarla sınırlı kalmaz. Diğer yandan, Nev bahârumı hazân itmek dilersin itmegil 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı mısraının iki şairde ortak oluşu, Emir Süleyman’ın meclisinde bulunduğu bilinen her iki şairin bu şiirleri, şehzadenin meclisinde okuduklarını veya birbirleriyle yarışmak için yazmış olduklarını da akla getirmektedir. Bunun yanında Ahmedî’nin Yunus’un şiirine nazire yazdığını da daha önce belirtmiştik. Hal böyle olunca edebiyatımızda nazireciliğin de esaslı şekilde bu şairlerin yaşadığı zamanda başladığı ve bunların bir öncü oldukları ortaya çıkmaktadır. Bu durumda Ahmedî ve Ahmed-Dâî’yi nazirecilikte ilk şairlerden saymak mümkündür. Türk şiiri bundan sonraki devirlerinde bu vadide gittikçe zenginleşecektir (bkz. 6. ünite). Ahmed-i Dâî’de Ahmedî ile olan bu benzerlikten başka, Çeng-nâme adlı mesnevisinde Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin açık etkisi yanında bazı şiirlerinde Yunus Emre, Gülşehrî, Âşık Paşa, Nesîmî ve Şeyhoğlu Mustafa’yı hatırlatan beyitler de bulunmaktadır. Şeyhoğlu Hurşid-nâme’sinde adını vererek; Arı cânını hoşnûd eyle benden Ayırma Mustafâ’yı Mustafâ’dan diye yalvarırken; Ahmed-i Dâî de, Ezel sensin ebed sen sermedî sen Şefî‘ it Ahmed’e ol Ahmed’i sen Ol Ahmed’den ki nûrı sermedîdür Ayırma Dâ’î’yi kim Ahmedî’dür diyerek, Allah’tan kendisini Peygamber’e yakın etmesini ister. Ayrıca bu devrin şairleri arasında, Erzurumlu Mustafa Darîr’i bir tarafa bırakırsak, dört büyük halifeye eserlerinde yer veren şairler arasında Şeyhoğlu Mustafa ile Ahmed-i Dâî vardır. Bu da ayrıca dikkate değer bir husustur. Dâî mahlassız gazeller yazdığı gibi, onun tamamlanmamış şiirleri de vardır. Bu durum, şairin şiiri üzerinde düşündüğünü, zaman zaman ve yeri geldikçe yazdığını akla getirmektedir. Dâî mesnevi, gazel, kaside olarak bütün şiirlerinde yeri geldikçe nasihat verir. Bu açıdan bakılınca onda öğüt fikrinin büyük yer tuttuğu görülür. Kur’an, hadis, tefsir, fıkıh, lugat, aruz, inşa usulü, tıp, geometri, hesap, astronomi, rüya tabiri yanında fal ve tarihle ilgili pek çok konuda eser yazmış ve tercümeler yapmıştır. Döneminin çok yazan şair ve yazarı olan Dâî’yi hem şiir hem nesir alanında geçen bir başka şair yoktur. Nesir dilinde ise kısa cümleler kullanan Dâî, Şeyhoğlu Mustafa ve Erzurumlu Mustafa Darîr ile beraber Türk edebiyatında nesir dilinin kuruluşuna büyük katkı sağlamıştır. Teressül adlı eseri ile Türk edebiyatında ilk yazı örneklerini yazan da Ahmed-i Dâî’dir. Eserleri: Ahmed-i Dâî, devrinde manzum ve mensur eser yazan Erzurumlu Mustafa Darîr, Şeyhoğlu Mustafa ile birlikte üçüncü bir sanatkâr olarak karşımıza çıkar. İsmail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i Daî’nin Hayatı ve Eserleri (1952) adlı monografisinde onun manzum ve mensur 17 eserini tespit etmiştir. Eserlerinden manzum olanlar; Türkçe Divan, Farsça Divan, Çeng-nâme, Ukûdü’l-Cevâhir (Farsça sözlük), Ebulleys-i Semerkandî Tefsirinin Mukaddimesinin Türkçe Çevirisi, Camasb-nâme, Vasiyyet-i Nûşinrevân-ı Âdil be-Püsereş Hürmüz-i Tâcdâr tercümesi’dir. Dâî’nin Mu’tayebât’ı ise müstakil bir eser olmayıp Türkçe Divan’ından seçilmiş 12 mizahî kıt’adan oluşmaktadır. Camasb-nâme, İran şairlerinden Nasîrüddîn-i Tûsî’nin (öl. 1274) gizli ilimlerden bahseden “yıldız-nâme” türündeki otuz üç beyitlik aynı adlı mesnevisinin genişletilmiş tercümesidir. Dâî’nin bu eseri bugünkü bilgilere göre Camasb-nâme’nin Türkçe ilk tercümesidir. Farsça aslında olduğu gibi aruzun fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûl vezniyle yazılan mesneviyi İsmail Hikmet Ertaylan iki nüshadan yararlanarak yayımlamıştır (1952). Ukûdü’l-Cevâhir, şairin II. Murad’ın şehzadeliği sırasında yazdığı Farsça manzum bir sözlüktür. 93 94 Çeng, kanuna benzer, dik tutularak çalınan bir sazdır. XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Vasiyyet-i Nûşinrevân-ı Âdil be-Püsereş Hürmüz-i Tâcdâr ise, mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezniyle ve mesnevi nazım şekliyle yazılmış, 115 beyitlik didaktik bir eserdir. Mesnevinin başında yer alan dokuz beyitlik mukaddime ile hâtimedeki bir kısım beytin dışında kalan bölüm Farsçadan tercüme edilmiştir. Adaletiyle meşhur Nûşirevân’ın oğlu Hürmüz’e verdiği öğütlerden oluşan bu eser, aynı zamanda bir siyaset-nâme özelliğine de sahiptir. Dâî’nin ayet, hadis ve atasözlerinden yararlandığı ve baştan sona cinaslarla ördüğü bu mesnevi, çocuklar muhatap alınarak yazılmış ilk nasihat-nâme kabul edilir. Eseri önce İ. H. Ertaylan tıpkıbasım olarak yayımlamış (1952), daha sonra Mahmut Kaplan (1993) ve Emine Yeniterzi (2006) yeni harflere aktararak neşretmiştir. Divan: 21 kaside, 6 tercî’-i bend ve terkîb-i bend ile 304’ü gazel olmak üzere toplam 331 şiir bulunan Divan’daki bazı gazeller beş beytin altında kalan eksik şiirlerdir. Bu eksik şiirlerin sayısı sekizi bulur. Dâî’nin Divan’ı Mehmet Özmen tarafından yayımlanmıştır (2001). Divan’ın bilinen ve mürettep olmayan iki nüshası vardır. Bunlardan biri, Burdur Vakıf ve Halkevi Kitaplığı 735 numarada kayıtlı olan Ahmed-i Dâî külliyatı içinde yer alan eksik bir nüshadır. Bu nüshadan ilk bahseden Ahmet Ateş’tir (1948). Dâî Divanı’nın tam nüshası Kahire’de, Mısır Millî Kütüphanesi (Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâik el-Kavmiyye)’nde 8658/23 numarada kayıtlıdır. Kahire nüshasından ilk bahseden ise, Tunca Kortantamer’dir (1977). Çeng-nâme: Ahmed-i Dâî’nin 808H.=1405M. tarihinde, Emir Süleyman adına aruzun mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezniyle yazdığı Çeng-nâme, 1446 beyitten oluşan bir mesne-vidir. Sadece bir parçası farklı vezinle yazılan eser, çengin 24 teli ve Doğu mûsikîsinin 24 makamından hareketle 24 bölüme ayrılmıştır. Dâî, İran şairlerinden Sa’dî’nin yaklaşık yet-miş beyit halinde işlediği konuyu, eserinde çok geniş bir şekilde ele almış ve Mevlânâ’nın, Yunus’un, Âşık Paşa’nın, Gülşehrî’nin beyitlerine benzer beyitlere de yer vermiştir. Tasvir yönünden Gülşehrî’yi takip eden Dâî, Çeng-nâme’de devrinin yaşayışını, özellikle Emir Süleyman’ın meclislerini yansıtmıştır. Emir Süleyman’ın eğlence meclislerinden alınan ilhamla yazılan, saz ve sözden bahsedilen bu mesnevi, Dâî’nin en başarılı eserlerinden biridir. Kısmen sâkî-nâme özelliği de taşıyan ve romantik bir eser olan Çeng-nâme, ibret verici taraflarıyla didaktik bir özellik de gösterir. Canlı, sade ve akıcı bir dille yazılan eserde, renkli tasvirler de vardır. Yer yer güzel Türkçe tabirler, sade mısralar da kullanılan ve güzel bir anlatım tekniği bulunan Çeng-nâme, dili ve üslubundaki canlılık ile samimiyet yönünden döneminin en güzel ve seviyesi en ileride bulunan eserlerinden biridir. Mesnevide çeng ve çengi meydana getiren unsurların (=ipek tel, servi ağacı, âhû derisi, at kuyruğu) yapıları ve özellikleri kendi ağızlarından anlatıldıktan sonra visâle ancak bunların bir araya gelmesi ile ulaşılabileceği sonucu çıkarılır. Bu mesnevide olduğu gibi edebiyatımızda varlıkların kendisini anlatması, Yunus’un dolabı konuşturduğu şiiri ile başlamıştır. Yunus’un tek bir şiirinde görülen anlatım şekli, bu defa Çeng-nâme’de karşımıza çıkar. Burada konuşan çeng ve çengi meydana getiren unsurlardır. Eserin başında tevhid, münacat, na’t ve dört halifenin medhiyesinden sonra Emir Süleyman’ın bütün vasıfları en geniş şekilde anlatılmıştır. Vezir Mehmed Paşa için yazılan övgüden sonra ikinci defa Emir Süleyman’ı anlatan kısım gelir. Daha sonra kendinden ve eserinden bahseden şair, kitabı niçin yazdığını anlattığı sebeb-i telif kısmına geçer ve bu konuyu ilk defa İranlı şair Sa’dî’nin ele aldığını belirtir. Bundan sonra gelen “Beyân-ı Sıfât-ı Bahâr” şeklindeki onuncu başlıktan onüçüncü başlığa kadar meclis kurulan bir bağı, çengi ve orada olup bitenleri anlatır. Bu mecliste yaşananlar, biraz da Emir Süleyman’ın yaşayışını vermektedir. Bundan sonra, “Su’âl-kerden-i Dâî be-Çeng” başlığından itibaren çeng, uzun uzun kendinden bahs eder. Çengden sonra, çengi meydana getiren unsurlardan ipek teller, servi ağacı, ceylan derisi, at kılı ayrı ayrı kendilerini, ne olduklarını ve başlarından geçenleri ayrıntılı bir şekilde anlatırlar. Çeng-nâme, bir araya gelme (=birlik, vahdet) konusunu işleyen tasavvufî ve sembolik bir eserdir. Eserde bir sembol olarak kullanılan çeng, insanı ve özellikle de âşığı temsil 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı eder. Onun için Dâî Çeng-nâme’nin hâtime kısmında eserini Uşşâk-nâme diye de adlandırmıştır. Aslından ayrılarak geldiği dünyada garip, zavallı ve tutsak biri olarak ele alınan çeng ile Mevlânâ’nın Mesnevî’sindeki ney bu yönden birbirine çok benzer. Bu durum yukarıda belirttiğimiz gibi Dâî üzerinde Mevlânâ etkisini açıkça göstermektedir. Ayrıca Dâî, bu eseriyle mûsikî konusunda derin bilgisi olduğunu da ortaya koymuştur. Çeng-nâme’nin Burdur, Konya ve Sivas’ta olmak üzere üç nüshası vardır. İsmail Hikmet Ertaylan, Burdur nüshasının tıpkıbasımını diğer eserleriyle birlikte yayımlamıştır (1952). Gönül Alpay Tekin de Konya nüshasını, başında Ahmed-i Dâî ve eser hakkında bir inceleme ile tıpkıbasım olarak yayımlamıştır (1975). Alpay daha sonra geniş bir inceleme ile birlikte Burdur ve Konya nüshalarını kullanarak eserin tenkitli metnini yayımlanmıştır (1992). Dâî, yukarıda belirtilen manzum eserlerinden başka mensur eserler de yazmıştır. Bu mensur eserler; Ebulleys-i Semerkandî Tefsirinin Çevirisi, Miftâhü’l-Cenne, Kitâbü’t-Ta’bir-nâme Çevirisi, Tercüme-i Eşkâl-i Nasır-ı Tûsî, Teressül, Tezkiretü’l-Evliya Çevirisi, Tıbb-ı Nebevî, Vesîletü’lMülûk li-Ehli’s-Sülûk ve Yüz Hadis Çevirisi olmak üzere dokuz tanedir (Tekin, 1992). Ahmed-i Dâî’nin bir gazeli 1. Sen var iken hüsn iline kimse sultân olmasun Devrân senündür çün bu gün ayruk kişi hân olmasun 2. Cândan azîzsin sen bana cânlar fidî olsun sana Sensin hayâtum hâsılı sensüz bana cân olmasun 3. İncü dişün la’l-i lebün genc-i sa’âdetdür yiter Kân içre gevher bitmesün la’l-i Bedahşân olmasun 4. İy alnı ay yüzi güneş sensüz cihânda bir nefes Şems ile Zühre dogmasun hem mâh-ı tâbân olmasun 5. Bin cân esîr olsun senün her dem perîşân zülfüne Dek şol perîşân hâtırun bizden perîşân olmasun 6. Gül yanagun cennet güli ben karşusında bülbüli Murg-ı seher-hân ötmesün hergiz gülistân olmasun 7. Korkaram ol hûnî gözün kasd eyleye bir gün bana Dâ’î ölürse gam degül nâ-hak yire kan olmasun Süleyman Çelebi Türk edebiyatında ilk mevlid yazarlarından olan Süleyman Çelebi’nin hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Gelibolulu Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr’ına göre Süleyman Çelebi’nin babası Ahmed Paşa’dır. Ahmed Paşa’nın babası olan Şeyh Mahmud ise, Orhan Gazi’nin silah arkadaşı olup Şeyh Edebalı’nın oğludur. Mahmud Paşa İznik medreselerinde müderrislik yapmış bir âlim olmasının yanında şairliği de bulunan bir şahsiyettir. Bursa’da doğduğu bilinen Süleyman Çelebi’nin doğum tarihi de belli değildir. Vesîletü’n-Necât adlı eserini 1409’da, 60-65 yaşlarında iken yazdığına göre şairin 1350 yılları civarında doğduğu tahmin edilebilir. Buna göre Süleyman Çelebi, ilk çocukluk yıllarını Orhan Gazi zamanında, gençlik yıllarını da I. Murad devrinde geçirmiştir. Mevlid’e göre iyi bir eğitim aldığı ve dinî bilgilere hakkıyla vâkıf olduğu anlaşılan Süleyman Çelebi, Emir Sultan ve çevresinde yetişmesinden dolayı saraya da yakın olmuştur. Yıldırım Bayezid’in (öl.1403) Divan-ı Hümayun imamlığı görevinde bulunan Süleyman Çelebi, Emir Sultan’ın tavsiyesi ile Ulu Cami yapıldıktan sonra 1400 yılında, elli yaşlarında iken buraya imam tayin edilmiştir. Süleyman Çelebi’nin Osmanlı Devlet’inde ilk defa şairleri bir araya getiren ve meclis kuran Emir Süleyman’ın musahibi ve nedimi olduğu da kaydedilmiştir. Ancak Süleyman Çelebi, Mevlid’i 1409 yılında Emir Süleyman zamanında yazdığı halde, devrin diğer şairlerinin aksine, eserinde ondan hiç söz etmemiştir. 95 96 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Süleyman Çelebi hayatının son yirmi yılını Emir Süleyman ve I. Mehmed devrinde geçirmiştir. Bu zamanda meydana gelen olaylardan da hiç bahsetmeyen şairin ömrünün sonuna kadar Ulu Cami’in imamlığını sürdürdüğü en kuvvetli ihtimal olarak görünmektedir. Bursalı Mehmet Tahir, bazı kaynaklarda Süleyman Dede adı ile de anılan şairin 1422 yılında öldüğünü belirtmiştir. Bu tarih “râhat-ı ervâh” tamlamasının ebced hesabı ile verilmiş şeklidir. Mezarı, Bursa’da Çekirge yolu üzerindedir. Süleyman Çelebi’nin Edebî Kişiliği ve Eseri Süleyman Çelebi, kimseye minnet etmeyen, eserinde devlet büyükleri ile ilgili hiçbir bilgi bulunmayan ve onlara şiirinde yer vermeyen bir şairdir. Onda Allah ve Peygamber sevgisinden başka bir şey yoktur. Şiirinde bunu en samimi şekilde aksettirmiştir. Vesîletü’n-Necât: Süleyman Çelebi’nin tek eseri olan bu mesnevi, Aydın oğulları ile Germiyanoğulları’nda ve başka yerlerde yetişip sonradan Osmanlı bölgesine gelen şairlerin eserleri bir tarafa bırakılırsa, Osmanlı Devleti’nde yazılan ilk eserdir. Süleyman Çelebi yazdığı bu esere Vesîletü’n-Necât adını vermesine rağmen halk arasında Mevlid ismi ile meşhur olmuştur. Mevlid, “doğmak”, doğum zamanı” ve “doğum yeri” anlamları olan bir kelimedir. Ancak zamanla Peygamberi doğum gününde anmak ve kutlamak için yazılan eserlerin genel adı olmuştur. Bu kutlama ilk defa Mısır’da Fatımîler devrinde 1171 yılında yapılmış ve şenlikler düzenlenmiştir. Daha sonra Erbil atabegi Muzaffüriddin Kökböri zamanında (öl.1232) Hz. Peygamber’in doğum günü en görkemli şekilde kutlanmıştır. Bu sebeple Ebu’l-Cevzî (öl. 1200) Mevlidü’n-Nebî adlı ilk mevlid kitâbını yazmıştır. Bu eser ayrıca “el-Arus” ismi ile de anılmıştır. Bundan sonra ise, İbni Dihye (öl.1235) Kitâbü’t-Tenvîr fî-Mevlidi’s-Sirâci’l-Münîr adlı meşhur eserini yazmıştır. Daha sonra Süleyman Çelebi zamanına gelinceye kadar yine Muhyiddîn İbn-i Arabî (öl.1240), el-Bekrî (öl. 1295) ve İbnü’l-Cezerî (öl. 1429) Arapça mevlidler yazmışlardır. Bursa’da bir vaizin camide vaaz ederken Bakara Suresi’nin meali “Biz onun (Allah’ın) peygamberlerinden hiç birini diğerlerinin arasından ayırmayız, hepsine inanırız” şeklindeki 285. ayetini yorumlarken peygamberler arasında bir fark bulunmadığını, dolayısıyla Hz. Peygamber’i Hz. İsa’dan üstün görmediğini belirtmesi üzerine bir dinleyici de vaize; “Peygamberler arasında fark yoktur demekten maksat, resullük ve nebilik bakımındandır. Bakara Suresi’nin 253. ayetinde “O peygamberlerden kimini kimisine üstün kıldık.” denmektedir. Buna göre mertebe ve fazilet bakımından Peygamberimizin üstünlüğü vardır” şeklinde itiraz ederek vaizi susturur. Şehir halkı ise vaizi tutar. İddia sahibi, Halep ve Mısır’a gidip fetvalar getirirse de vaiz inadında ısrar eder. Ancak yedinci fetvada bu fikrinden vazgeçer. Bu tartışma üzerine Süleyman Çelebi de, Ölmeyüp Îsâ göge buldugı yol Ümmetinden olmag-ıçun idi ol Dahı hem Mûsâ elindeki asâ Oldı anun izzetine ejdehâ Çok temennâ kıldılar Hak’dan bular Kim Muhammed ümmetinden olalar Gerçi kim bunlar dahı mürsel-durur Lîkin Ahmed efdal u ekmel-durur beyitlerini söyleyiverir ve Mevlid’i bu olay üzerine yazar. Süleyman Çelebi, derin bir Peygamber sevgisiyle yazdığı bu eseri ile devrinde devlet ve toplum düzeninin karışmasına sebep olan Bâtınîlik gibi bozuk inançlara da karşı çıkmış ve milletin inanç birliğinin korunması hususunda üzerine düşen görevi hakkıyla yerine getirmiştir. 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı Süleyman Çelebi, eserini yazarken Âşık Paşa’nın Garib-nâme’sinden, Erzurumlu Mustafa Darîr’in Sîretü’n-Nebî’sinden ve Ahmedî’nin Mevlid’inden yararlanmıştır. Bunların yanında başka eserleri de okuyan şair, eseri yazmadan önce hazırlığını tam olarak yapmıştır. Mevlid’de daha önce yazılan eserler kadar Süleyman Çelebi’nin almış olduğu iyi eğitimin de önemli bir yeri vardır. Bu durum şairin Mevlid’de Peygamber nurunun Hz. Adem’den beri intikalini anlatmak için yazdığı aşağıdaki, Erg u Sârûg u Nahûr’a geldi çün Vardı Târûh alnına togdugı gün İrdi İbrâhîm’e İsmâîl’e hem Söz uzanur ger kalanın dir isem şeklindeki beyitlerinde daha iyi anlaşılır. Mesnevi nazım şeklinde yazılan Mevlid’de kimi mesnevilerde görüldüğü gibi yer yer kaside ve gazel tarzında yazılmış şiirler de vardır. Ancak Vesîletü’n-Necât’ta dikkat çeken bir husus hemen her bahrin sonunda tekrarlanan vasıta beyitlerinin bulunmasıdır. Tercî’-i bendlere ait olan bu özelliğin mesnevide görülmesi dikkat çekici bir durumdur. Süleyman Çelebi, Haşre dek ger dinilürse bu kelâm Nice haşr ola bu olmaya tamâm Ger dilersiz bulasız oddan necât Işk-ıla derd ile eydün es-salât beyitlerini eserinde, bölümlerin (=bahir ve fasılların) bitişini belirlemek amacıyla on sekiz defa kullanmıştır. Bunlardan ilk beyit bazen, Tâ kıyâmet ger dinilse bu kelâm Bin kıyâmet ola bu olmaz tamâm gibi farklı şekilde de söylenmiştir. Düzenli bir şekilde her bahrin sonunda görülen bu durum yalnız Süleyman Çelebi’nin eserine ait bir özelliktir. Diğer mevlid yazan şairler de bundan esinlenmişler ve eserlerinde vasıta beyitleri kullanmışlardır. Şair eserinde, kaside şeklinde yazdığı şiiri de dahil mahlas olarak Süleyman ismine yer vermiş ve bunu birkaç yerde kullanmıştır. Süleyman Çelebi, fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezniyle yazdığı Vesîletü’nNecât’taki Peygamber’i övdüğü, Tutdı cihânı ser-te-ser envâr-ı Mustafâ Çün kim belürdi dünyâda âsâr-ı Mustafâ matlaı ile başlayan na’tını ise, mef ‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün vezni ile yazmıştır. Aruz veznini başarı ile kullanan şair, Türkçede uzun ünlü bulunmaması yüzünden, devrin bütün şairlerinde olduğu gibi şiirinde imale ve zihaflardan kaçamamıştır. Anlaşılır ve açık bir dil kullanan Süleyman Çelebi, eserini Eski Anadolu Türkçesi ile yazmıştır. Arapça ve Farsça tamlamalara pek az yer veren, sıcak ve sade dil ile içinden geldiği şekilde söyleyen şair, samimiyetini yansıttığı bir eser ortaya koymuştur. Vesîletü’n-Necât okunduğu zaman kolaylıkla söylenebilir gibi bir düşünceye yol açan, ancak hiç de kolay olmayan bir “sehl-i mümteni” örneğidir. Daha sonra mevlid yazan şairlerin kolay sandıkları bu husus, işe başladıkları anda, büyük bir zorluk olarak karşılarına çıkmış ve bunların hemen hepsi Süleyman Çelebi’nin tesiri altında kalmışlar; hatta Mevlid’in beyitlerini ister istemez tekrar eder duruma düşmüşlerdir. Ayrıca Mevlid’in bazı beyitleri Çizmecizade Vehbi tarafından tahmis edildiği gibi, şerhleri de yapılmıştır. Mevlid’in en son şerhi Hüseyin Vassâf tarafından yapılmıştır. 97 98 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Baştan sona Peygamber’in hayatının anlatıldığı bir eser olan Mevlid, a) tevhid-münacat ve kitabın yazılış sebebi, b) âlemin yaratılmasının sebebi, c) Muhammed nurunun yaratılması ve Âdem’den başlayarak Peygamber’in alnında karar kılması, ç) veladet, d) peygamberin mucizeleri, e) mirac, f) peygamberin vasıfları ve peygamberin tebliğ vazifesini yerine getirmesi, g) peygamberin vefatı ve h) kitabın sonu olmak üzere dokuz bölümdür. Bu bölümlerin bazılarında ayrıca fasıllara yer verilmiştir. Bunların sayısı yediyi bulur. Ancak bazı nüshalarda on beşe kadar çıktığı da görülür. Mevlid’in en uzun kısmı, 145 beyitten oluşan “velâdet bölümü”dür. Ayrıca bu kısımda Fatih devri şairlerinden olan Ahmed adlı bir mevlid şairinin, Cümle hûrî vü melek idüp sadâ Zemzemeyle didiler kim merhabâ beyti ile başlayan “merhabâ” faslı da yer almıştır. Süleyman Çelebi, eserin sonunda ölümün geleceğini, buna hazırlıklı olmak gerektiğini, işleri vaktinde yapmayı, nefse uymakla günah işlediğini anlatarak Allah’tan rahmet, af dilemiş ve eserini 812H.=1409M. yılında Bursa’da yazdığını belirtmiştir. Mevlid altı yüz yıl Müslümanların gönlünü ve aklını aydınlatmış, kederli ve neşeli günlerde dost olmuş, kandillerde, sünnetlerde, bayramlarda, düğünlerde, ölümlerde, esarette, sınır ötelerinde Allah ve Peygamber adının yasaklandığı yerlerde insanımızı canlı tutmuş ve kendine gelmesini sağlamıştır. Tesiri en çok görülen eserlerden olan Mevlid, daha sonra da yeni mevlidlerin yazılmasına öncülük etmiştir. Türk edebiyatında yüz otuz civarında mevlid yazılmış, ancak bunlardan hiçbiri Süleyman Çelebi’nin eseri kadar etkili olmamış ve milletin hafızasında yer tutmamıştır. Vesîletü’n-Necât, Arnavut, Sırp, Rum, Boşnak, Kürt, Gürcü ve Arap dillerine çevrilmesinin yanında Türk şivelerine de uyarlanarak okunmuştur. Mevlid okuyan kimselere “mevlid-hân” denilmiştir. Süleyman Çelebi’nin samimi bir ilim ehli olması, dili güzel kullanması, milletin ruhuna hitap etmesini bilmesi, kendini eleştirmesi, sadeliği, doğal davranması, anlatışındaki tatlık ve güzellik Mevlid’in milletin gönlünde ve hafızasında yer tutmasını sağlamıştır. Bundan dolayı Vesîletü’n-Necât çok yazılmış, hemen her yerde nüshaları bulunmuştur. Türk edebiyatında Mevlid kadar nüshası çok başka bir eser görülmez. Fakat bu nüshalar birbirini tutmaz. Bunları yazanlar keyfî davranmışlar, esere başka şiirler de eklemişlerdir. Bunun yanında Mevlid’in kısa şeklini yazanlar da olmuştur. Sadece Peygamber’in doğumunu anlatan nüshalar ortaya konduğu gibi, bu kısımla birlikte miraca yer veren nüshalar da vardır. Peygamber’in doğumu, mirac ve vefatını bulunduran nüshalar tam olanlardır. Aslında bu üç kısım Mevlid’in aslını oluşturmaktadır. Böyle olmasına rağmen Mevlid’e halkın beğendiği beyitler de karışmıştır. Bazı mevlidlerdeki güzel söyleyişler de Mevlid’e alınmış ve halk hafızasında yer tutmuştur. Mevlid’teki “merhabâ” faslı beğenilmesi sebebi ile esere sonradan girmiştir. Hatta bu yüzden Mevlid anonimleşme gibi bir duruma da düşmüştür. Mevlid nüshalarında farklı beyitler bulunmasının başlıca sebeplerinden biri de, mevlidhanların eseri uzun veya kısa şekillerde okumalarıdır. Bu, eserin okunmasında ve nüshalarının ortaya konmasında bir keyfiliği de beraberinde getirmiştir. Mevlid belirli bir usule göre okunmuştur. Yalnız mevlid okunması için vakıflar bile kurulmuştur. Osmanlı Devleti’nde mevlid okuma zamanla resmileşmiş ve belirli bir teşrifata göre mevlid okunmuştur. Kısaca Mevlid en yüksek tabakadan en alt tabakaya kadar bütün insanımızı kucaklamıştır. Mevlid üzerine yapılan çalışmaların en kapsamlısı Neclâ Pekolcay’ın doktora çalışması olmuştur. Ahmet Aymutlu 1946 yılında bir mezuniyet tezi hazırlamış, Ahmet Ateş de Mevlid üzerine bir çalışma yapmıştır (1954). Faruk Timurtaş ise, Mevlid’in en son neşrini yapmıştır (1970). 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı Vesîletü’n-Necât’tan bir bölüm Muhammed -Ona Selâm Olsun- Rûhunun Yaratılmasının Beyânı 1. Çünki Hak evvelligin bildün ayân Dinle imdi kılayın sun‘ın beyân 12. Ölmeyüp Îsâ göğe bulduğı yol Ümmetinden olmağ içün idi ol 2. Hak ta’âlâ ne yaratdı evvelâ Cümle mahlûkdan kim ol evvel ola 13. Dahı hem Mûsâ elindeki asâ Oldı anun izzetine ejdehâ 3. Hem sebeb olmuş ola bu varlığa Işk ile dinleyeni iy Hak yarlığa 14. Ceddi olduğıy’çün anun ol Halîl Nârı cennet kıldı ana ol Celîl 4. Mustafâ rûhını evvel kıldı var Sevdi anı ol Kerîm ü Kirdgâr 15. Cümle anun dostlığına adına Bunca izzet oldı ol ecdâdına 5. Nice bin yıl terbiyet kıldı ana Anla işbu sözleri batgıl tana 16. Çok temennî kıldılar Hak’dan bular Kim Muhammed ümmetinden olalar 6. Mustafâ’yı kendüye kıldı Habîb Cümle derdlülere ol oldı tabîb 17. Tâ bularun arta izz ü hürmeti Dahı yiğrek ola Hakk’a kurbeti ... ... 7. Hak ana virdi mükemmel eyledi Yaratılmışdan mufaddal eyledi 18. Pes bilün kim gelmedi hem gelmeye Mustafâ gibi kimesne dünyeye 8. Ger Muhammed olmaya idi ayân Olmayısardı zemîn ü âsmân 19. Enbiyânun şeksüz ol sultânıdur Cümlesinün cânı içre cânıdur ... 9. Ger Muhammed gelmeseydi âleme Tâc-ı izzet inmez idi Âdem’e 20. Gerçi kim anlar dahı mürsel-durur Lîkin Ahmed efdal ü ekmel-durur 10. Hem vesîle olduğıy’çün ol Resûl Âdem’in Hak tevbesin kıldı kabûl 21. Zîra efdallığa ol elyak-durur Anı öyle bilmeyen ahmak-dur 11. Nûh anun’çün garkdan buldı necât Dahı doğmadan görindi mu‘cizât Abdülvâsî Çelebi XIV. yüzyılın ortalarında doğan ve XV. yüzyılın ilk çeyreğinde Amaysa ve Bursa’da yaşayan şairlerden biri de Abdülvâsî Çelebi’dir. Kaynaklarda hayatı hakkında bilinenler sınırlı olan şair, Amasya’da doğup büyümüş ve I. Çelebi Mehmed’in hükümdar olması üzerine, ömrünün sonlarına doğru Bursa’ya gelmiştir. Abdülvâsî Çelebi bir kadı oğlu olması sebebi ile iyi bir eğitim görmüştür. Hatta buna dayanarak şiirlerinde Kadıoğlu ve Kadı mahlasını kullanan şair, ayrıca Abdülvâsî adını da mahlas gibi yazmıştır. Şiirlerinden devrin hükümdarı I. Mehmed ve vezir Bayezid Paşa’ya yakın olduğu anlaşılmaktadır. Tek eseri olan Halîl-nâme’yi yazdığı zaman altmış, yetmiş yaşlarında olduğu dikkate alınırsa şairin, 1350 yılına yakın bir tarihte doğduğu söylenebilir. Eserinde, Ahmedî ve Şeyhoğlu Mustafa’dan üstün olduğunu söylemesi, her iki şairi de yakından tanıdığını ve eserlerini takip ettiğini gösterir. O, Bu ben miskîn ü bîçâre du‘âcı Sözi tatlu velîkin bahtı acı şeklindeki beytinde görüldüğü gibi, kendisinin bahtı kötü, fakat sözü tatlı bir şair olduğunu belirtir. Bayezid Paşa’yı ve Çelebi Mehmed’i Amasya’da tanıyan şair, Emir Süleyman ile Musa Çelebi mücadelesinden başka, Çelebi Mehmed ve Musa Çelebi arasındaki mücadelelere 99 100 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı tanıklık etmiştir. Şair, eserinde şehzadeler arasında geçen mücadeleleri “Der Vasf-ı Ceng-i Sultân Muhammed bâ-Mûsâ” başlığı altında 192 beyitte anlatarak bir çeşit tarih yazmıştır. Bunun yanında devrin şairlerini de iyi tanıyan Abdülvâsî Çelebi eserinde daha çok Çelebi Mehmed’e yer vermiştir. Abdülvâsî Çelebi, ayrıca dönemin şairlerinden Ahmedî hakkında da bilgiler verir ve onun hırslı ve aç gözlü bir şair olduğunu belirtir. Böyle olmasına rağmen Abdülvâsî Çelebi, şiirlerinde Ahmedî’yi hayırla yad eder. Şair, aşağıdaki beytinde Halîl-nâme’yi yazdığı zaman yaşının bir hayli ilerlediğini îmâ etmektedir: İ Kâdî vaktıdur cürmün çogaldı Gel it tevbe ki yuya anı tevbe Ayrıca Abdülvâsî Çelebi’nin, Muhammed Han u sultân ibni sultân Hudâvendigâr oglı ol güzel han Ne kim Bursa içinde bay u yohsul Var ise beg sipâhî hâce vü kul şeklindeki beyitlerin yer aldığı şiirinden Bursa’da bulunduğu ve ömrünün son yıllarını bu şehirde geçirdiği öğrenilmektedir. Ancak bu bilgiler dışında şairle ilgili başka bir kayıt yoktur ve ölüm tarihi de belli değildir. Abdülvâsî Çelebi Edebî Kişiliği ve Eseri Abdülvâsî Çelebi, devrinin şairlerine göre dili açık ve anlaşılır, özellikle yabancı tamlamaları kullanmama bakımından dikkatli bir şairdir. Şiirlerinde Arapça ve Farsça tamlamalara çok az, hatta yok denecek kadar az yer verir. Hatta dili yer yer Mevlid’in dilinden de açık olan şairin tasvirlerinde kullandığı dil, güzel ve açık bir Türkçedir. Abdülvâsî Çelebi, konuyu hikâye ederden, bazen sözü anlattığı şahıslara bırakıp onları karşılıklı konuşturarak anlatımına bir akıcılık kazandırır. Sadece dinî kaynaklardan değil edebî kaynaklardan da yararlandığı anlaşılan şair, bazı şiirlerinde Dehhânî ve Şeyhoğlu Mustafa’dan, Fars şairlerinden Selmân ve Attâr ile meşhur Arap şairi Hassân’dan üstün olduğunu belirtir. Abdülvâsî Çelebinin eserinde, Ahı emceklerün sızılamaz mı Ana oglan içün buzılamaz mı şeklindeki beyitlerden özellikle Dede Korkud’dan gelen söyleyişler dikkati çeker. Şahıs, mekân ve savaş tasvirleri de yapan Abdülvâsî Çelebi’nin bu tasvirlerindeki canlılık dikkat çeker. İşlediği konuya göre yer yer ayet ve hadislere de yer veren şair, büyük önem verdiği ilmi, kısımlara ayrırarak anlatmıştır. Vezin kullanmada başarılı olan Abdülvâsî Çelebi’in, Halîl-nâme’sinde edebiyatımızın hemen her döneminde olduğu gibi imâle oldukça fazladır. Gerek kim söz ola ma‘nîde kâmil Şu söz kim ma‘nî yok anda ne hâsıl Söz azacuk gerekdür ma‘nîsi çok Beyânı rûşen ü elfâzı açuk Kim andan fâyide anlaya sâmî‘ Ola söyleyenün matlûbı câmi‘ Yukarıdaki beyitlerde de görüldüğü gibi söze önem veren bir şair olan Abdülvâsî Çelebi’ye göre, söz eksiksiz söylenmeli, açık, anlaşılır ve anlamlı olmalıdır. Anlamsız söz- 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı den bir fayda gelmez. Söz az ve öz söylenmeli, dinleyen ondan faydalanmalı, söyleyen kimsenin isteğini de karşılamalıdır. Böyle olmazsa o söz, söz değildir. Abdülvâsî Çelebi, Halîl-nâme’de İbrahim peygamberin hayatını anlatırken devrindeki hadiselere de yer vermiş, böylece eserindeki monotonluğu kırdığı gibi, eserini de güncelleştirmiştir. Hz. İbrahim’in peygamber oluşunun ardından sözü Çelebi Mehmed ile Musa Çelebi’ye getiren şair, iki şehzade arasındaki mücadeleleri anlatmış ve Mehmed Çelebi’nin galibiyetine yer vermiştir. Ayrıca Hz. İbrahim’in şahsında yeri geldikçe Çelebi Mehmed’i anlatmıştır. Böylece tarihe ışık tutan bir belge de bırakan Abdülvâsî Çelebi, Ahmedî gibi bir eser yazmıştır. Eserin bu kısımları tarihimiz içinde gerçek vakalardır. Bu yönü ile Âşık Paşazâde tarihinden önce iki şehzade arasındaki mücadeleyi ele alan ilk şair Abdülvâsî Çelebi’dir. Abdülvâsî Çelebi’nin eseri, yemekler, kumaşlar, gökler ve gezegenler, denizler, hayvanlar, savaş araç ve gereçleri, bitkiler, mûsikî gibi pek çok konuda verdiği bilgi ve öğütlerin yanında devrin anlayış ve kültürünü aks ettirmesi bakımından önemlidir. Şair, eserinde mesnevi nazım şekli dışında sayısı on beşi bulan gazel de yazmıştır. Halîl-nâme’de Kâbe’nin yapılışının anlatıldığı yedi beyitlik şiir, bir Ka’be-nâme olup edebiyatımızda bu türde yazılan ilk şiirdir. Bu eserde yer alan Hz. İbrahim’in vasiyeti ise, Kutadgu Bilig’ten sonra edebiyatımızda rastlanan ikinci bir vasiyet-nâme niteliğindedir. Eserinde Hz. İbrahim’in hayatından başka Hz. Peygamber’e kadar gelen bir peygamler şeceresi de ortaya koymuştur. Şair ayrıca Hz. Peygamber için, Ol Abdullah’un oglı kopdı bir şâh Kim anunçun yaratdı halkı Allah beytiyle başlayan mesnevi nazım şeklinde bir na’t yazmıştır. Halîl-nâme: Türk edebiyatında İbrahim peygamberin hayatının anlatıldığı bilinen tek eserdir. 3693 beyitten meydana gelen bu mesnevi, aruzun mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezniyle yazılmıştır. Dâsitân-ı İbrahim Nebî adıyla da bilinen eserde, İbrahim peygamberin hayat hikâyesi, buna bağlı olarak kurban olayı ve İsmâil peygamber anlatılmıştır. Abdülvâsî Çelebi, mesnevinin “telif sebebi” bölümünde eserin yazılışı hakkında şu bilgileri vermiştir: Çelebi Mehmed’in veziri Bayezid Paşa bir gün eline geçen Farsça Veys ü Ramin’i okuduktan sonra “Nolaydı bu eser Türkçe olaydı” diyerek Ahmedî’den bu eseri Türkçe olarak nazm etmesini ister ve her beytine bir altın vereceğini vadeder. Eseri yazmaya başlayan, ancak beş on beyit yazabilen Ahmedî’nin bunu tamamlamaya ömrü vefa etmez. Bunun üzerine Abdülvâsî Çelebi, “ben de bu eserin aslına baktım, fakat Veys ü Ramin adlı bu eski hikâyeyi fısk, hile, tezvir olduğu için, gönlüm beğenmedi. İçinde ne va’z, ne öğüt var. Halbuki bundan sonra ilâhî sözler lâzım” diyerek bir kenara atar ve onun yerine bir peygamber kıssası yazmayı uygun bulup Hz. İbrahim’in hayatını anlattığı Halîl-nâme’yi kaleme alır. Abdülvâsî Çelebi, Kur’an-ı Kerim ve tefsirlere -özellikle başta Keşşâf olmak üzere altı tefsire- dayanarak 1414 yılında yazdığı eserini, vezir Bayezid Paşa aracılığıyla Çelebi Mehmed’e sunmuştur. Şair eserde Hz. İbrahim’in hayatını, bu hayatın dönüm noktalarını ve Kâbe’nin inşasını anlattığı gibi, Mehmed ve Musa Çelebi arasındaki mücadelelere de yer verir. Hz. İbrahim’in hayatından sonra Hz. Muhammed’in İbrahim peygambere kadar giden soyu hakkında bilgi veren şair, eserin sonunda Peygamber’in miracını anlatan bir de miraç-nâme yazmıştır. Şair yeri geldikçe konuya göre devrin padişahını anlatmış ve öğütler vermiştir. Eserin en önemli tarafı, haccın farz ve vaciplerinden olan ibadetler hakkında bilgi vermesi ve Hz. İbrahim devrini ayrıntılı olarak anlatmasıdır. Abdülvâsî Çelebi, ilâhi hikâyelerin en güzellerinden birini anlattığı eserin sonundaki “Tetimme-i Kelâm ve Hâtime-i Kitâb” başlıklı kısımda ise, mef ‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün veznini kullanılmıştır. Halîl-nâme, halka dinî bilgiler vererek faydalı olmak için yazılmış dinî-didaktik bir eserdir. Saf ve samimi bir ifade ile yer yer dünya hayatına ait gerçekçi tasvirler yapılan 101 102 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı eserde ahlâkî öğütler de verilmiştir. Halîl-nâme’nin bilinen üç nüshası, Afyon Gedik Ahmed Paşa Kütüphanesi’nde, Kahire Hidiviye kütüphanesinde ve İstanbul Belediye Kütüphanesi’ndedir. Eser, 1996 yılında Ayhan Güldaş tarafından yayımlanmıştır. Mi’râc-nâme: Halîl-nâme’nin sonunda yer alan 548 beyitlik bir kısımdır. Abdülvâsî Çelebi’nin Peygamber’in miracını geniş bir şekilde anlatmaya çalıştığı ayrı bir eser gibi görünen bu mesnevisi de mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezninde yazılmıştır. Üç beyitlik bir Peygamber övgüsüyle başlayan Mi’râc-nâme, üç bölümdür. Birinci bölümde miraç olayı bütün yönleriyle peygamberin dilinden anlatılmıştır. İkinci bölümde, başta Hz. Ebubekir olmak üzere miracın tebliği, üçüncü bölümde ise, müşriklerin tutumu, Hz. Ebubekir ile konuşmaları, Ebubekir’in miracı doğrulaması ve kâfirlerin şaşkınlığı anlatılmıştır. Abdülvâsî Çelebi’nin tefsir ve hadislerden faydalanarak yazdığı bu mesnevi, Âşık Paşa’nın Garib-nâme’sinde yer alan miraç-nâmeden sonra, Harezm bölgesi eserlerinden olan anonim miraç-nâmeyi de hesaba katarsak, Türk edebiyatında görülen üçüncü miraç-nâmedir. Halîl-nâme’den bir bölüm İbrahim Halilullah’ın Doğumu mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün 1. Çalap takdîrini tedbîr yoyamaz Anı kim ol yazar hîç kimse yazmaz 6. Cihân toptolu şerr ü fitne oldı Ol arada sekiz bin oglan öldi 2. Sabâh oldı müneccimler didi âh Bu gice rahme düşdi oglan iy şâh 7. Kıyâmet kopdı san kim oldı nefrîn Zamâne kodı hayrın kıldı şerrin 3. Sekiz ay olmadın turdı o Nemrûd Cihânun halkına ol Câfî merdûd 8. Tokuz ay oldı çün bu hâl içinde Bu şerr ü zulm u bu ahvâl içinde 4. Yidi sekiz yüz âdem seçdi zâlim Ki kılalar cihânda çok mezâlim 9. Ol Azer avratı uşbu hatardan Sıgınmışdı Hudâ’ya cümle şerden 5. Ne yirde varsa yüklü bulduralar Anı oglancug ile öldüreler 10. Giceler taglara düşüp gezerdi Kaçup gizlenmeye çâre düzerdi … Şeyhî XIV. yüzyılın sonu ile XV. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Şeyhî, Anadolu sahası Türk edebiyatının en önemli şahsiyetlerinden biridir. Şairin adı kaynaklarda bazen Yûsuf bazen de Sinan, Sinaneddin olarak geçer. Doğum yeri Germiyan (Kütahya)’dır. Tabip olmasından dolayı “Hekim Sinan” adıyla şöhret kazanan Şeyhî, ilk öğrenimine dönemin önemli kültür merkezlerinden biri olan Kütahya’da başladı ve bu arada şair Ahmedî’den ders aldı. Tezkirelerdeki bilgilere göre, bilgisini ilerletmek üzere İran’a gitmiş, burada tasavvuf, edebiyat ve tıp öğrenimi görmüştür. Özellikle göz hekimliğinde bilgisini ilerletti. Sehî’ye göre; Seyyid Şerîf-i Cürcânî ile sınıf arkadaşlığı da yapan Şeyhî, dönemin önde gelen İran şairlerinden Kemâl-i Hocendî, Selmân-ı Sâvecî ve Hâfız-ı Şirazî’den etkilenerek memleketine dönmüştür. İran dönüşü Ankara’da Hacı Bayram-ı Velî’ye intisap ederek Şeyhî mahlasını alan şairin, Germiyanoğlu Yakub Bey’in özel tabibi olduğu ve daha sonra Çelebi Mehmed ve II. Murad’ın hizmetinde bulunduğu bilinmektedir. 1415’te Çelebi Mehmed’in Karaman Savaşı sırasında hastalanması üzerine Ankara’ya getirilen Şeyhî, padişahı tedavi etmiş, bunun karşılığında kendisine birçok hediyeyle birlikte Dokuzlar köyü tımar olarak verilmiş, ayrıca padişahın özel doktoru olarak görevlendirilmiştir. Şeyhî, kendisine verilen köye giderken köyün eski sahipleri tarafından dövülmesi ve canını zor kurtarması üzerine, başından geçenleri hicvederek anlattığı Har-nâme’yi yazmıştır. 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı Kaynaklarda ölüm tarihi hakkında tam ve tutarlı bir bilgi bulunmayan Şeyhî, II. Murad devrinde, 1429 yılında Kütahya’da ölmüştür. İbrahim b. Ahmed’in Şakâyık Tercümesi ve Evliya Çelebi’inin Seyahat-nâmesi’nde verilen bilgilere göre mezarı, Kütahya yakınlarındaki Dumlupınar mevkiinde yer alan Çiftepınar köyünde olup bugün de ziyaret edilmektedir. Şeyhi’nin Edebi Kişiliği ve Eserleri Edebî Kişiliği: Şeyhî, Anadolu sahası Türk edebiyatının XV. yüzyılın ilk yarısında yaşayan en önemli şairidir. O, her ne kadar tasavvufla ilgilenmiş ve gazellerinde tasavvufî unsurlara yer vermiş olsa da mutasavvıf bir şair değildir. Şeyhî, Anadolu sahası dindışı edebiyatının kuruluşunda önemli rol oynamış, özellikle lirizm yanı öne çıkan manzumeleriyle tanınmıştır. Şairin Divan’ında yer alan gazel ve kasidelerinde Fars şairlerinden Selmân-ı Sâvecî ile Hâfız-ı Şirazî’nin etkisi görülür. Hâfız’ı çok beğenen Şeyhî’nin yer yer duygu yüklü beyitleri ve gazelleri vardır. Yakub Bey’in ölümü üzerine yazdığı mersiyesinde son derece içli ve samimî bir dil kullanan şair, Osmanlılardan en çok II. Murad’ı övmüştür. Şeyhî, Türk edebiyatında başarılı bir mesnevi şairi olarak tanınır. Çok sayıda tezkire yazarı, Nizâmî’nin aynı adlı eserinden tercüme ettiği Hüsrev ü Şîrîn’in Türk edebiyatındaki bu türde yazılmış en güzel mesnevi olduğunu belirtmiştir. Mesnevide Ferhad’ın dilinden söylediği tercî’-i bendi, divan şiirindeki tevhidlerin en güzellerinden biridir. Şeyhî, bu şiirinde konuyu anlatış şekli ve tasvirlerinde de oldukça başarılıdır. Şair ayrıca, Har-nâme ile Türk hiciv ve mizah edebiyatının önde gelen bir ismi olmuştur. Şeyhî, Anadolu sahasında gelişen klâsik şiirin kurucu şairlerinden biridir. Bu sebeple eski kaynaklarda kendisinden “şeyhü’ş-şu’arâ”, “serdar-ı şu’arâ” ve “hüsrev-i şu’arâ” şeklinde söz edilmiştir. Şeyhî, XV. yüzyılın Ahmed Paşa ve Necâtî gibi şairlerinden başka, Bâkî’den Fuzûlî’ye kadar büyük şairler başta olmak üzere sonra gelen çok sayıda şair üzerinde etkili olmuştur. Ahmed Paşa meşhur “kerem kasidesi”yle Şeyhî’nin “kerem kasidesi”ni tanzir etmiş; Cem, Bihiştî, Aşkî de kerem kasideleri yazmışlardır. Necâtî, Hayâlî, Âlî, Ahdî, Nev’î, Kafzâde gibi şairler, Şeyhî’nin “lâmiye” tevhidini tanzir etmişler; Fuzûlî ise, Leylâ vü Mecnûn’unda Şeyhî’den mesnevi yazarı olarak söz ettiği gibi, onun bir tevhidini de tanzir etmiştir. Eserleri: Şeyhî’nin bilinen ve elde bulunan eserleri, Divan, Har-nâme ve Hüsrev ü Şîrîn mesnevileridir. Divan: Millet Kütüphanesi Ali Emirî kitapları arasında bulunan Şeyhî Divanı nüshası 1438 tarihinde istinsah edilmiştir. Bu nüsha, Ali Nihad Tarlan tarafından bir inceleme ile birlikte tıpkıbasım olarak 1946 yılında yayımlanmıştır. Tarlan, ayrıca Divan’ı hem edebî yönüyle incelemiş hem de Divan’ın tarama sözlüğünü hazırlamıştır (1934, 1942). Şeyhî Divanı’nın başında tevhid, na’t ve kasideler bulunur. Şair kasidelere göre en çok II. Murad’a övgü şiiri yazmıştır. Divan’daki kerem kasidesi ile diğer kasidelerden ve tercî‘-i bend nazım şekliyle yazılan medhiyelerden şairin Germiyanoğlu Yakub Bey’den çok ilgi gördüğü anlaşılmaktadır. Mustafa İsen ve Cemal Kurnaz tarafından da yayımlanan (1990) Şeyhî Divan’ı üzerine Halit Biltekin bir doktora çalışması yapmıştır (2003). Hüsrev ü Şîrîn: Genceli Nizâmî’nin aynı adlı eserinin tercümesi olan bu mesnevi, 14211439 yılları arasında II. Murad adına yazılmıştır. Şeyhî, Hüsrev ile Şîrîn’in aşkını konu alan mesneviyi Nizâmî gibi uzatmamış, hikâyenin sonundaki olayları en trajik yerinde kesmiştir. Şeyhî, Nizâmî’nin eserine bağlı kalmakla birlikte yaptığı ekleme ve çıkarmalarla ese-rine telif özelliği kazandırmıştır. Bu konuda, XV. yüzyılda yazılan ilk, Anadolu’da yazılan ikinci eser olan bu mesnevi, Türkçe yazılan Hüsrev ü Şîrîn mesnevilerinin en güzeli olarak kabul edilir. 6944 beyitten meydana gelen ve mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezniyle yazılan mesnevi, Faruk Kadri Timurtaş tarafından yayımlanmıştır (1963). Hüsrev ü Şîrîn’in sonundaki Cemâlî’ye ait olan iki manzumeden birincisinde Cemâlî, Şeyhî’nin ölümünden 103 104 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı söz eder, ikincisinde ise II. Murad’ı över. Şeyhî’nin bu eserinde, XV. yüzyıl Türkçesinin özellikleri bulunan arkaik kelimeler bakımından zengin dil malzemesi vardır. Har-nâme: Şeyhî’nin en çok beğenilen ve tanınan eseri olan Har-nâme, 126 beyitten meydana gelen bir mesnevidir. Kaynaklarda verilen bilgilere ve yazmaların durumundan anlaşıldığına göre, Har-nâme önce I. Mehmed’e, sonra II. Murad’a sunulmuştur. Özlü ve güçlü ifadesi, dilinin sadeliği ve güzelliği, hicvin inceliği ve zarafeti ile sosyal eşitsizliği başarılı bir biçimde eleştiren Har-nâme, edebiyatımızda hiciv türünün en güzel örneğidir. Şeyhî, yaşadığı bir olayı, kuvvetli tasvirleri ile hayvanları şahıslaştırarak oldukça başarılı bir şekilde anlatmıştır. Kaynaklarda Har-nâme’nin yazılış sebebi iki farklı şekilde verilmiştir. Birincisine göre; Şeyhî, Çelebi Mehmed’in gözünü tedavi ettiği için padişah kendisine ihsanlarda bulunur ve Dokuzlar köyünü tımar olarak verir. Ancak köyün eski sahipleri Şeyhî’yi köye sokmazlar ve onu dövüp elindeki bütün malını da alırlar. Şeyhî de bu olay üzerine Har-nâme’yi yazarak Çelebi Mehmed’e sunar. İkinci bilgiye göre; Şeyhî’yi beğenen II. Murad, onu vezir yapmak ister. Padişahın çevresinde bulanan ve Şeyhî’yi çekemeyen kişiler onun, Nizâmî’nin Penc-genc’i gibi bir hamse yazdıktan sonra bu makama getirilmesinin daha uygun olacağını söylerler. Şeyhî bunun üzerine; Nizamî’nin Hüsrev ü Şîrîn’ini çevirmeye başlar. Önce 1000 beyti çevirip padişaha sunar. Padişah eseri çok beğenir ve Şeyhî’ye çeşitli hediyeler verir. Aldığı hediyelerle memleketine giderken yolda hırsızlar tarafından soyulan Şeyhî, bunun üzerine yaşadıklarına uygun olarak Harnâme’yi yazıp padişaha gönderir. Şair, Har-nâme’de anlattıklarını kendi başından geçen olaya bağlayarak padişahın adaletini ve yardımını bekler. Har-nâme, çok sade bir Türkçe ile yazılmış, hemen her beyti sehl-i mümteni özelliği taşıyan bir eserdir. Mesnevide çok az sayıda yabancı kelime kullanılmıştır. Bu kelimeler ise, Türkçe sözler ve söyleyiş üslubu içinde kaybolmuştur. Şeyhî’nin bir gazeli mef ’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün 1. Virdi harâba gönlümi şol gam didükleri Bulınmadı bu derdüme merhem didükleri 2. Def ’-i melâl kılmaga âlemde bir nefes Çog istedüm bulınmadı hemdem didükleri 3. Sîmurg-ı kimyâ-yı vefâ gibidür adem Yâr u harîf ü mûnis ü mahrem didükleri 4. Ölüyi diri kıldugın işitse leblerün Dogurmaz idi Îsâ’yı Meryem didükleri 5. Ka’be yüzinde benlerüni kılmayınca yâd Virmez safâ şu Mervü vü Zemzem didükleri 6. Emsem dir ise leblerüni Şeyhî kınama Derdüne ol durur dahı emsem didükleri 105 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı Har-nâme’den fâ’ilâtün mefâ’ilün fâ’ilün 1. Bir eşek var idi za’îf ü nizâr Yük elinden katı şikeste vü zâr 6. Dudagı sarkmış ü düşmiş enek Yorulur arkasına konsa sinek 2. Gâh odunda vü gâh suda idi Dün ü gün kahr ile kısuda idi 7. Dogranur idi arpa arpa teni Gözi görince bir avuç samanı 3. Ol kadar çeker idi yükler agır Ki teninde tü komamışdı yagır 8. Kargalar dirnegi kulagında Sinegün seyri gözi yagında 4. Nice tü kalmamışdı et ü deri Yükler altında kana batdı deri 9. Arkasından alınsa palanı Sanki it artugı-y-ıdı kalanı 5. Eydür idi gören bu sûretlü Tan degül mi yürür sünük çatlu 10. Bir gün issi ider himâyet ana Ya’nî kim gösterür inâyet ana Şeyhî’nin Türk edebiyatındaki yeri ve önemi hakkında bilgi veriniz. 3 106 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Özet 1 XV. yüzyıl Batı Türk edebiyatının Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini belirlemek. Türk edebiyatı XV. yüzyılda, doğuda Horasan ve Maveraünnehir’de, batıda ise Irak, Azerbaycan ve Anadolu’da eserler vermiştir. XV. yüzyılda Irak ve Azerbaycan’da sürekli savaşların doğurduğu siyasî ve ekonomik buhranlar, Sünnî ve Şiî mezhep kavgalarının meydana getirdiği huzursuzluklar yüzünden Azerî sahası edebiyatı verimli olamamıştır. XV. yüzyılda İstanbul ve Edirne başta olmak üzere Anadolu’daki diğer şehirlerde de ilim ve sanat faaliyetleri devam etmiştir. Özellikle Osmanlı şehzadelerinin vali bulundukları şehirlerde ilmî ve edebî faaliyet çok daha canlı ve hareketli olmuştur. Rumeli’de ise, Filibe, Serez, Selanik, Üsküp gibi şehirlerde kültür faaliyetlerinde canlılık görülür. Türk edebiyatı bu yüzyılda Anadolu’da büyük bir gelişme göstermiş, divan edebiyatı artık kuruluş dönemini tamamlayarak klâsik bir duruma gelmiştir. Manzum mensur her türde ve her konuda yazılmış pek çok eserle edebiyat iyice gelişerek bir yükselme devri başlamıştır. Şuara tezkirelerine alınmış o1an ve Ömer İbni Mezid’in Mecmu’atü’n-Nezâir’i ile Eğirdirli Hacı Kemal’in Câmi’ü’n-Nezâir’inde şiirleri bulunan yüzlerce şairin kaside ve gazel sahasında büyük bir gelişme sağladıkları açıkça görülür. Tezkirelerde bu şairlerden eser sahibi olarak bildirilenlerden bugün bir kısmının divanları elimizde bulunmaktadır. Bununla birlikte yazılan divanların sayısı önceki yüzyıla göre daha fazladır. Mesnevi alanında da her konuda telif ve tercüme çok sayıda eser yazılmış, hamseler meydana getirilmiştir. Fakat kaynaklarda hamse sahibi olduğu bildirilen şairlerden ancak birkaçının hamsesi günümüze ulaşmıştır. XIV. yüzyıldaki dinî-destanî mesnevilerin yerini bu yüzyılda daha çok tarihî mesneviler almış ve yapılan fetihleri anlatan gazavat-nâmeler yazılmıştır. Telif ve tercüme şeklinde yazılan mensur eserlerin sayısı oldukça artmıştır. XV. yüzyılın ilk yarısında kaleme alınan bu eserlerin açık ve oldukça sade bir dili vardır. Sultan II. Murad Türkçeye değer vermiş ve yazılan eserlerin açık ve anlaşılır olmasını istemiştir. Bu yüzyılın şairleri de, şiirlerinde ata sözlerini, Türkçe tabirleri, Türkçe kelimelerden yaptıkları redif ve kafiyeleri kullanmak suretiyle şiir dilini zenginleştirmek için büyük gayret göstermişlerdir. Tercüme faaliyetleri de kesintisiz devam etmiştir. Nesir dilinde de iki ayrı gelişme görülmüştür. Halk için yazılan dinî eserlerde ve tarihlerde sade bir dil kullanılmış, bazı eserler ise sanatkârane nesir ile yazılmıştır. 2 XV. yüzyıl Azerî sahası Türk edebiyatının önde gelen şairlerini ve bunların eserlerini ayırt etmek. XV. yüzyılda Azerî sahasının tanınmış şairleri, Hakîkî mahlâsıyla Türkçe ve Farsça şiirler yazan Karakoyunlu hükümdarı Cihânşâh, Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakub, Hatâî, Habîbî ve Hamidî’dir. Türkçe ve Farsça şiirler yazan Hakîkî’nin 893H.=1478M.’de istinsah edilen Divan’ının bir nüshası British Museum’dadır (Or. 9493). Hatâî’nin Sultan Yakub adına yazdığı Türkçe bir Yûsuf u Züleyhâ’sı bulunmaktadır. XV. yüzyılda Azerî sahasının en önemli şairi Habîbî’dir. Bu şairin ilim ve marifet sahibi olmasının yanında, edası Acemane ve şiiri âşıkanedir. Azerî sahasında Nesîmî ile Fuzûlî arasında yetişen şairlerin en önemlisi olan Habîbî’nin Divan’ı ele geçmemiş, ancak Fuad Köprülü 42 şiirini yayımlamıştır. Hamidî de, Şirvanşahlar sarayı şairi iken Fatih döneminde, 1459’da İstanbul’a gelmiş ve Fatih’ten büyük bir iltifat görmüştür. Hamidî’nin Fatih’e sunduğu bir Divan’ı vardır ve özgün basımını İ. Hikmet Ertaylan bir önsözle birlikte yayımlamıştır. Hamidî’nin Divan’ındaki şiirlerinin çoğu Farsçadır. Türkçe olarak yazdıkları daha azdır. 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı 3 Anadolu sahası Türk edebiyatının XV. yüzyılın ilk yarısında önde gelen şair ve yazarları ile bunların eserlerini ayırt etmek. XV. yüzyılda Anadolu sahasında önceki yüzyıllara göre yetişen şair ve yazarların sayısı daha fazladır. Yüzyılın ilk yarısında yaşayan, eser veren şair ve yazarların önde gelenleri, Ahmed-i Dâî, Süleyman Çelebi, Abdülvâsî Çelebî ve Şeyhî’dir. Ahmed-i Dâî: Germiyan bölgesi şairlerindendir. Dâî, bu beyliğin Osmanlıya katılmasından sonra Yıldırım Bayezid’in oğulları Emir Süleyman, Musa Çelebi ile Mehmed Çelebi’nin yanında bulunarak bunlara şiirler yazmıştır. Ahmed-i Dâî’nin manzum ve mensur çok sayıda eseri vardır. Manzum eserleri; Türkçe Divan, Farsça Divan, Çeng-nâme, Ukûdü’l-Cevâhir (Farsça sözlük), Ebulleys-i Semerkandî Tefsirinin Mukaddimesinin Türkçe Çevirisi, Camasb-nâme, Vasiyyet-i Nûşinrevân-ı Âdil be-Püsereş Hürmüz-i Tâcdâr tercümesi’dir. Dâî’nin Mu’tayebât’ı ise müstakil bir eser olmayıp Türkçe Divan’ından seçilmiş 12 mizahî kıt’adan oluşmaktadır. Dâî’nin mensur eserleri ise, Ebulleys-i Semerkandî Tefsirinin Çevirisi, Miftâhü’lCenne, Kitâbü’t-Ta’bir-nâme Çevirisi, Tercüme-i Eşkâl-i Nasır-ı Tûsî, Teressül, Tezkiretü’l-Evliyâ Çevirisi, Tıbb-ı Nebevî, Vesîletü’l-Mülûk li-Ehli’s-Sülûk ve Yüz Hadis Çevirisi olmak üzere dokuz tanedir. Süleyman Çelebi: Türk edebiyatında ilk mevlid yazarlarından olan Süleyman Çelebi, Orhan Gazi, I. Murad, Yıldırım Bayezid ve I. Mehmed’in hükümdarlık dönemlerinde yaşamıştır. Vesîletü’n-Necât adlı tek eserini 60-65 yaşlarında iken 1409’da yazmıştır. Süleyman Çelebi bu eserine Vesîletü’n-Necât adını vermesine rağmen halk arasında Mevlid ismi ile meşhur olmuştur. Peygamber’in hayatının anlatıldığı bir eser olan Mevlid, a) tevhid-münacat ve kitabın yazılış sebebi, b) âlemin yaratılmasının sebebi, c) Muhammed nurunun yaratılması ve Âdem’den başlayarak Peygamber’in alnında karar kılması, ç) veladet, d) Peygamber’in mucizeleri, e) miraç, f) Peygamber’in vasıfları ve Peygamber’in tebliğ vazifesini yerine getirmesi, g) Peygamber’in vefatı ve h) kitabın sonu olmak üzere dokuz bölümdür. 107 Abdülvâsî Çelebi: Amasya’da doğup büyüyen ve Çelebi Mehmed’in hükümdar olması üzerine, ömrünün sonlarına doğru Bursa’ya gelen şair, şiirlerinde kullandığı Kadıoğlu ve Kadı mahlaslarının yanında Abdülvâsî adını da mahlas gibi yazmıştır. Şairin tek eseri olan Halîl-nâme mesnevisi 3693 beyitten meydana gelmektedir. Bu mesnevide, İbrahim peygamberin hayatı anlatılmıştır. Dâsitân-ı İbrahim Nebî adıyla da bilinen bu mesnevi, aruzun mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezniyle yazılmıştır. Halîl-nâme, halka dinî bilgiler vererek faydalı olmak için yazılmış dinî-didaktik bir eserdir. Saf ve samimi bir ifade ile yer yer dünya hayatına ait gerçekçi tasvirler yapılan eserde ahlâkî öğütler de verilmiştir. Mi’râc-nâme, Halîl-nâme’nin sonunda yer alan 548 beyitlik bir kısımdır. Abdülvâsî Çelebi’nin Peygamber’in miracını geniş bir şekilde anlatmaya çalıştığı ayrı bir eser gibi görünen bu mesnevisi de mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün vezninde yazılmıştır. Şeyhî: Şeyhî, Anadolu sahasında klâsik şiirin kuruluşunda önemli rol oynamış, özellikle lirizm yanı öne çıkan manzumeleriyle tanınmıştır. Şeyhî’nin bilinen ve elde bulunan eserleri, Divan, Har-nâme ve Hüsrev ü Şîrîn mesnevileridir. Hüsrev ü Şîrîn: Genceli Nizâmî’nin aynı adlı eserinin tercümesi olup, 14211429 yılları arasında II. Murad adına yazılmıştır. 6944 beyitten meydana gelen mesnevi, Faruk Kadri Timurtaş tarafından yayımlanmıştır. Har-nâme: Şeyhî’nin en çok beğenilen ve tanınan bu eseri, 126 beyitten meydana gelen bir mesnevidir. Özlü ve güçlü ifadesi, dilinin sadeliği ve güzelliği, hicvin inceliği ve zarafeti ile sosyal eşitsizliği başarılı bir biçimde eleştiren Har-nâme, edebiyatımızda hiciv türünün en güzel örneğidir. 108 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım 1. XV. yüzyılda Herat ve Semerkand’da Doğu Türkçesiyle eser veren edebiyata ne ad verilir? a. Özbek Edebiyatı b. Çağatay Edebiyatı c. Harezm-Altınordu Edebiyatı d. Kıpçak Edebiyatı e. Kuzey-Doğu Edebiyatı 6. Ömer b. Mezîd’in derleyip II. Murad’a sunduğu eser aşağıdakilerden hangisidir? a. Mecmu’atü’ş-Şu’arâ b. Kitâbu’l-Edvâr c. Mecmû’atü’n-Nezâir d. Makâsıdu’l-Elhân e. Mecma’u’n-Nezâir 2. XV. yüzyıl Azerî sahasında Nesîmî ile Fuzûlî arasında yetişen şairlerin en önemlisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Hatâî b. Hakîkî c. Habîbî d. Hamîdî e. Cihânşâh 7. Aşağıdakilerden hangisi ilk Osmanlı tarihçileri arasında yer alır? a. Kemal Paşazâde b. Gelibolulu Mustafa Âli c. Selânikî Mustafa d. Koçi Bey e. Âşık Paşazâde 3. Osmanlıda şairleri toplayan ilk şehzade/padişah aşağıdakilerden hangisidir? a. Yıldırım Bayezid b. Çelebi Mehmed c. Musa Çelebi d. Emir Süleyman e. II. Murad 8. Ahmed-i Dâî ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Ahmedî gibi Dâî de en çok Emir Süleyman için şiir yazmıştır. b. Padişah övgülerini yalnız kaside nazım şeklinde değil, mersiyelerinde olduğu gibi tercî’-i bend tarzında da yazmıştır. c. Övgülerinde Acem abartılarından uzak durmuştur. d. Üslubu çağdaşlarına göre daha zarif, açık ve akıcıdır e. Çeng-nâme’yi II. Murad’a sunmuştur. 4. Osmanlıda şiir yazan ilk padişah aşağıdakilerden hangisidir? a. Osman Gazi b. Orhan Gazi c. I. Murad d. I. Bayezid e. II. Murad 5. Ahmedî, Tervîhü’l-Ervâh isimli eserini aşağıdakilerden hangisine sunmuştur? a. Emir Süleyman b. Çelebi Mehmed c. Musa Çelebi d. Bayezid Paşa e. II. Murad 9. Aşağıdakilerden hangisi Süleyman Çelebi’nin Mevlid’ini yazarken yararlandığı eserlerden biridir? a. Risâletü’n-Nushiyye b. Halîl-nâme c. Tervîhü’l-Ervâh d. Sîretü’n-Nebî e. Tezkiretü’l-Evliyâ 10. Abdülvâsî Çelebi’nin Halîl-nâme’sinde aşağıdaki peygamberlerden hangisinin hayatı geniş bir şekilde anlatılmaktadır? a. Hz. Âdem b. Hz. İsmail c. Hz. İbrahim d. Hz. Davud e. Hz. Süleyman 4. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı 109 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. c 3. d 4. e 5. a 6. c 7. e 8. e 9. d 10 c Yanıtınız yanlış ise “Giriş” kısmını yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XV. Yüzyıl Azerî Sahasında Tarihî ve Edebî Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XV. Yüzyılda Anadolu Sahasında Tarihî Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XV. Yüzyılda Anadolu Sahasında Edebî Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XV. Yüzyılda Anadolu Sahasında Edebî Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XV. Yüzyılda Anadolu Sahasında Edebî Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XV. Yüzyılda Anadolu Sahasında Edebî Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmed-i Dâî’nin Edebî Kişiliği ve Eserleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Süleyman Çelebi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Abdülvâsî Çelebi Edebî kişiliği ve Eseri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 XV. yüzyılda Azerî sahasındaki en önemli şair, Habîbî’dir. Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakub’un himayesinde yetişmiş, sonra Şah İsmail’in himayesine girmiş, Şah İsmail tarafından melikü’ş-şu’arâ unvanıyla büyük iltifat görmüştür. II. Bayezid zamanında İstanbul’a gelen Habîbî, I. Selim zamanında İstanbul’da ölmüştür. Latifî, Habîbî’nin bir gazeline de nazire yazmıştır. Tezkirelerde ilim ve marifet sahibi bir kimse, edası Acemane ve şiiri âşıkane bir şair olduğu belirtilen Habîbî, Azerî sahasında Nesîmî ile Fuzûlî arasında yetişen şairlerin en önemlisidir. Divan’ı ele geçmemiş, ancak Fuad Köprülü 42 şiirini yayımlamıştır. Fuzûlî’nin onun bir müseddesine nazire yazmış olması ve bir gazelini tahmis etmesi, Habîbî’nin başarılı şair olduğunu gösterir. Sıra Sizde 2 XV. yüzyılın ilk yarısında I. Bayezid’in büyük oğlu Emir Süleyman edebiyata ve şiire meraklı olup Osmanlı sarayında şairleri ilk defa o toplamıştır. Sarayının çevresinde toplanan şairlerden özellikle Ahmedî ile Ahmed-i Dâî, ondan büyük ilgi ve destek görmüşlerdir. Ahmed-i Dâî, Çeng-nâme adlı eserini, Ahmedî ise Tervîhü’l-Ervâh’ı Emir Süleyman’a sunmuşlar ve iki şair de bu şehzadenin ölümü üzerine mer- siye yazmışlardır. Dönemin şairlerinden olan Mehmed de Işk-nâme (Tuhfe-nâme)’sini ona ithaf etmiştir. Ahmedî ile Ahmed-i Dâî de sonradan Çelebi Mehmed’e intisap etmişler ve ona şiirler yazmışlardır. Türkçeye çok önem veren II. Murad’ın âlim ve şairleri desteklemesi, adına çok sayıda Türkçe eserin yazılmasına, Türk edebiyatının ve kültür hareketlerinin gelişmesine zemin hazırlamıştır. Osmanlı’da ilk şiir söyleyen padişah II. Murad’dır. Şiirlerinde Muradî mahlasını kullanan II. Murad, Arapça ve Farsçadan Türkçeye eserler tercüme ettirmiş, çevirilerin açık bir dille yapılmasını isteyerek Türkçenin kültür ve edebiyat dili olarak işlenmesine hizmet etmiştir. Mercimek Ahmed, onun emriyle 1432’de Kabus-nâme’yi sade bir dille Türkçeye çevirmiştir. II. Murad adına ondan fazla mensur eserle yirmiden fazla mesnevi yazıldığı tespit edilmiş olup bu sayının daha da artması muhtemeldir. Ayrıca II. Murad, mûsikîye de meraklı olduğundan Hızır b. Abdullah, Kitâbu’l-Edvâr ve Abdülkadir-i Meragî de Makâsıdu’l-Elhân isimli eserlerini onun adına yazmışlardır. Sıra Sizde 3 Şeyhî, Anadolu sahası Türk edebiyatının XV. yüzyılın ilk yarısında yaşayan en önemli şairidir. O, her ne kadar tasavvufla ilgilenmiş ve gazellerinde tasavvufî unsurlara yer vermiş olsa da mutasavvıf bir şair değildir. Şeyhî, Anadolu sahası dindışı edebiyatının kuruluşunda önemli rol oynamış, özellikle lirizm yanı öne çıkan manzumeleriyle tanınmıştır. Şeyhî, Türk edebiyatında başarılı bir mesnevi şairi olarak tanınır. Nizâmî’nin aynı adlı eserinden tercüme ettiği Hüsrev ü Şîrîn’i Türk edebiyatında yapılan çevirilerin en başarılısı ve en güzelidir. Şeyhi’nin bu mesnevisinde yer alan tercî’-i bendi, Divan şiirindeki tevhidlerin en güzellerinden biridir. Özellikle Şeyhî’nin konu anlatımı ve tasvirleri de çok başarılıdır. Şeyhî, Har-nâme adlı eseri ile Türk hiciv ve mizah edebiyatının en önemli şairlerinden biridir. Anadolu sahasında gelişen klâsik şiirin kurucu şairlerinden biri olan Şeyhî, aynı yüzyılda yaşayan Ahmed Paşa ve Necâtî gibi şairlerden başka, Bâkî’den Fuzûlî’ye kadar büyük şairler başta olmak üzere, sonra gelen çok sayıda şair üzerinde de etkili olmuştur. 110 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Akdoğan, Y. (1988). Ahmedî Divânından Seçmeler, Ankara. Akdoğan, Y. -Demirel, Ö. (2008). “Cezeri Kasım (Sâfi) Paşa’nın Hayatı ve Eserleri,” TDED, XXXVI, İstanbul. Ali Cânib, (1928). “Onbeşinci Asır Şâirlerinden Atâî’nin Tuyugları”, Hayat, nr. 93. Ateş, A. (1948). “Burdur-Antalya ve Havasili Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe, Arapça ve Farsça Bazı Mühim Eserler”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. II, S. 3-4. Çelebioğlu, A. (1999). Türk Edebiyatında Mesnevî (XV. yy’a Kadar), İstanbul. Ertaylan, İ. H. (1952). Ahmed-i Dâ’î, Hayatı ve Eserleri, İstanbul. Güldaş, A. (1996). Abdülvasi Çelebi, Halilnâme, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. Hatiboğlu, H. (2007). “Hadis Arka Plânı ve Kaynakları Açısından Vesîletü’n-Necât”, Süleyman Çelebi ve Mevlid, Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri, Uluslar arası Süleyman Çelebi ve Mevlid Sempozyumu, 18-20 Ekim 2007, Bursa. İsen, M. - Kurnaz, C. (1990). Şeyhî Divanı, Ankara. Kaplan, M. (2006). “Ahmed-i Dâî’nin Vasiyyet-i Nuşirevân Tercümesi: Metin”, Erciyes, nr. 191, Kayseri. Kartal, A. – Şentürk, A. A. (2010), Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yay. Kortantamer, T. (1977). “Ahmed-i Dâî İle İlgili Yeni Bilgiler”, Türkoloji Dergisi, C. VII, Ankara. Köksal, F. (2010). Mevlid-nâme, Türk Edebiyatında Mevlid Türü ve Yeni Mevlid Metinleri, Kırşehir. Kübra, B. (2011); Seyyid Burhan Divanı, İ.Ü. Sosyal Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Macit, M. (2002). Karakoyunlu Hükümdar Cihânşâh ve Türkçe Şiirleri, Ankara. Mansuroğlu, M. (1947). Anadolu Türkçesi (XIII. Asır) Dehhânî ve Manzumeleri, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Mezunları Cemiyeti Yay. Mazıoğlu, H. (1983). “Türk Edebiyatı (Eski)”, Türk Ansiklopedisi, C. 32, Ankara: MEB Yay. Mengi, M. (2000). Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Edebiyat Tarihi-Metinler, Ankara: Akçağ Yay. Özmen, M. (2001). Ahmed-i Dâî Dîvânı, I -II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. Pekolcay, N. (2009). Mevlid (Vesiletü’n-Necât) Süleyman Çelebi, Ankara. Tarlan, A. N. (1942). Şeyhi Divanı Tarama Sözlüğü, Ankara Tarlan, A. N. (1964). Şeyhî Divanı’nı Tetkik, İstanbul, (Ankara 2004). Tatçı, M. (2007). “Hüseyin Vassâf Bey’in Mevlid Şerhi: Gülzâr-ı Aşk”, Uluslararası Süleyman Çelebi ve Mevlid Sempozyumu, 18-20 Ekim 2007, Bursa. Tekin, G. A. (1975). Ahmed-i Dâ’î and His Çengnâme (An Old Ottoman Mesnevî), Cambridge. Tekin, G. A. (1992). Ahmed-i Dâ’î, Çengnâme; A Critical Edition and Textual Analysis, Sources of Oriental Languages and Literatures, c. XVI, Cambridge Mas.: Harvard University. Timurtaş, F. K. (1963). Şeyhî’nin Hüsrev ü Şirin’i, İstanbul. Timurtaş, F. K. (1970). Mevlid, Süleyman Çelebi, İstanbul: MEB Yay. Timurtaş, F. (1981). Harnâme, İstanbul. Yavuz, K. (2000). Âşık Paşa Garib-nâme, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yay. Yavuz, K. (2007). “Süleyman Çelebi ve Mevlid, Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri”, Uluslararası Süleyman Çelebi ve Mevlid Sempozyumu, 18-20 Ekim 2007, Bursa. Yavuz, K. (2010). “XIV. yüzyılda Türk Edebiyatı ve Bazı Dikkatler”, Adıyaman Üniversitesi Eski Türk Edebiyatı Sempozyumu, 16-18 Mayıs 2009, Adıyaman. Yavuz, K.- Saraç, Y. (2003). Âşık Paşazâde, Osmanoğulları’nın Tarihi, İstanbul: Koç Kültür Sanat Tanıtım. Yavuz, Kemal (2011). “Nesîmî ve Şiiri”, Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı 32, Ağustos, İstanbul. Yeniterzi, E. (2006). “Ahmed-i Dâ’î ve Vasiyyet-i Nûşirevân Adlı Mesnevisi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 19. t 5 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XV. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu sahası Türk edebiyatının genel özelliklerini açıklayabilecek, XV. yüzyılın ikinci yarısında eser veren şair ve yazarlar ile bunların eserlerini ayırt edebilecek, XV. yüzyılda yaşayan mutasavvıf şairleri ve eserlerini ayırt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • • • FatihveII.Bayeziddevrinde Türkdiliveedebiyatı AhmedPaşa Avnî(FatihSultanMehmed) MahmudPaşa(Adnî) Nişânî Cemâlî Aşkî Ulvî KaramanlıNizâmî SarıcaKemal • • • • • • • • • • ZeynepHanım MihrîHatun Hufî Adlî(II.Bayezid) CemSultan KaramanlıAynî HamdullahHamdî MutasavvıfŞairler XV.YüzyılManzumEserleri XV.YüzyılMensurEserleri İçindekiler XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) • GİRİŞ • FATİHVEII.BAYEZİDDÖNEMLERİNDE TARİHÎDURUM • FATİHVEII.BAYEZİDDÖNEMİTÜRK DİLİVEEDEBİYATI • XV.YÜZYILINİKİNCİYARISINDAESER VERENŞAİRVEYAZARLAR • XV.YÜZYILDAYAZILANESERLER XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) GİRİŞ XV. yüzyıl Batı Türk edebiyatının genel durumu, Azerî sahasında yetişen şairler ve bu yüzyılın ilk yarısında Anadolu sahasının tarihî ve edebî durumu ile önde gelen şair ve yazarlar hakkında 4. ünitede bilgi verilmişti. Bu ünitede, XV. yüzyılın ikinci yarısında, Fatih ve II. Bayezid dönemlerinde Anadolu (Osmanlı) sahasında tarihî ve edebî durum, önde gelen şair ve yazarlar ile manzum ve mensur eserler hakkında bilgi verilecektir. FATİH VE II. BAYEZİD DÖNEMLERİNDE TARİHÎ DURUM XV. yüzyılın ortalarında, 1451’de Osmanlı Devleti’nin başına geçen II. Mehmed, 1453’te İstanbul’u fethederek Fatih unvanını almıştır. Onun döneminde Trabzon Rum Devleti ele geçirilmiş, Karaman Beyliği alınmış, Uzun Hasan Otlukbeli’nde yenilerek Anadolu üzerindeki emellerine son verilmiş, böylece Anadolu’da birlik sağlanmıştır. Balkanlarda elde edilen yeni topraklarla Osmanlı Devleti bir imparatorluk halini almıştır. Fatih’in 1481’de ölümünden sonra büyük oğlu Bayezid tahta geçmiştir. II. Bayezid, kardeşi Şehzade Cem’in saltanat davasına kalkışması ve sonra Rodos şövalyelerinin eline düşerek bir şantaj vasıtası olarak kullanılmasından dolayı Batı’ya karşı ihtiyatlı bir siyaset izlemek zorunda kalmıştır. Venedik ve Macaristan ile zaman zaman savaşlar yapılmış, Kili ve Akkirman alınarak Boğdan, Osmanlıya geçmiştir. Venedik ile yapılan savaşların sonunda İnebahtı, Modon, Koron, Navarin gibi bazı Mora sahil kale ve limanları alınmıştır. Bu dönemde Memluklarla da savaş yapılmış, fakat bu devlete karşı başarı kazanılamamıştır. II. Bayezid döneminde Şah İsmail’in halifelerinden Şahkulu Baba Tekeli’nin Anadolu’da Kırşehir, Tokat, Yozgat, Amasya ve Çorum çevrelerinde çıkardığı büyük ayaklanma güçlükle bastırılmıştır (1511). II. Bayezid, padişahlığı 24 Nisan 1512’de oğlu Selim’e bıraktıktan kısa bir süre sonra, 26 Mayıs 1512’de vefat etmiştir. FATİH VE II. BAYEZİD DÖNEMİ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI Fatih, babası II. Murad gibi ilme, sanata ve âlimlere çok önem vererek İstanbul’u Doğu’nun ve Batı’nın en büyük kültür merkezi yapmak için büyük gayret göstermiştir. Ayrıca o, din ve mezhep farkı gözetmeksizin ilim adamlarını korumuş, onlara büyük değer vermiştir. İtalyan Giovanni Mario Angiolello, meşhur ressam Gentile Bellini, İstanbul fethinde esir düşen âlim Amirokis ile oğlu da Fatih’in sarayında himaye edilen kişilerdendir. Ayrıca eski eser tutkunu ve arkeoloji meraklısı olan Angona’lı Criacus da İstanbul’a gelmiş, Fatih’in sarayında kâtiplik yapmıştır. 114 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Fatih döneminde, eskiden beri fıkıh, kelâm, mantık, meânî ve bunlarla ilgili ilimler okutulduğu gibi, müspet ilimlere karşı da büyük ilgi gösteriliyordu. Fatih, “Sahn-ı Seman” adı verilen sekiz büyük medreseyi kurmuş ve bu medreselerde Ali Kuşçu (öl. 1474), Hayâlî Şemseddin (öl. 1470), Molla Hüsrev (öl. 1480), Hocazâde Muslihiddîn Mustafa (öl. 1488), Hatibzâde Muhyiddîn Mehmed (öl. 1495) gibi devrin en büyük âlimleri ders vermiştir. Arapça ve Farsça yanında, İbranice, Keldanice, Yunanca, İslavca ve Latinceyi de bilen ve bu dillerden bazılarına hakkıyla vakıf olan Fatih, kitaplara düşkün bir padişahtır. Topkapı Kütüphanesi Fatih kitapları koleksiyonunda İslamî eserlerden başka 585 adet yazma bulunmaktadır. XI. ve XV. yüzyıllara ait olan bu yazmaların bir kısmı fizik ve matematik eserleri, bazıları da Kitab-ı Mukaddes ve tefsirleridir. Bunların yanında Fatih’in emri ile bazı eserlerin tercümeleri de yapılmıştır. Bu eserler arasında, Kitâbu Usûl ve’l-Erkân adı ile anılan Öklidis’in hendese alanında tanınmış eseri Kitâb-ı Öklidis, Kitâb-ı Mesâdarat ile Batlamyus’un ilm-i hey’et hakkında yazılan meşhur eseri Kitâb-ı Mecestî’si (asıl ismi Matimatikî Sintaksis), büyük dil ve fen âlimi Sibeveyh’in nahiv ilminde önemli eserinin Şeyh Ebu Said Sayrafî tarafından yapılan şerhi önde gelenlerdir. Ayrıca bu eserler Fatih devrinin tezyinatını ve cilt sanatını da ortaya koyan önemli belgelerdir. Fatih Sultan Mehmed dinler, mezhepler ve inanç sistemleri ile tabiatüstü meseleleri incelemeye meraklı bir padişahtır. Hurufiliği, Hıristiyan inancını incelediği gibi, yapılan ilmî tartışmaları takip etmiş ve bunların yazılmasını istemiştir. Fatih ve oğlu Bayezid devrinde yazılan eserlerle Türk dili ve edebiyatı önemli gelişme göstermiştir. Bu dönemde yapılan çalışmaları ve yazılan eserleri, “Türk Dili” ve “Türk Edebiyatı” şeklinde iki ana başlıkta değerlendirmek mümkündür. Fatih ve II. Bayezid Döneminde Türk Dili Türk dilinin Fatih devrine kadar geçirdiği tarihî süreç, Altay, En Eski Türkçe, İlk Türkçe, Eski Türkçe ve Orta Türkçe şeklinde dönemlere ayrılır. Bunlardan ilk üç döneme ait metinler ele geçmemiştir. Bu sebeple bu devirler faraziye (=varsayım) olarak görülür. Elde bulunan en eski metinler ise, Eski Türkçe (VII–XI. yüzyıllar) ile Orta Türkçe (XII- XV. yüzyıllar) dönemlerine aittir. Bu tasnife göre Fatih devri Orta Türkçenin son yüzyılını meydana getirir. Türkçenin bundan sonraki dönemlerine, Yeni Türkçe (XVI–XIX. yüzyıllar) ve Modern Türkçe (XX. yüzyıldan sonra) adları verilmiştir. Fatih dönemini de içine alan Orta Türkçe; Kuzey-Doğu Türkçesi ve Batı Türkçesi olmak üzere ikiye ayrılır. XIII. ve XIV. yüzyıllarda Eski Türkçenin bir devamı olan KuzeyDoğu Türkesi (Hakaniye Türkçesi), XIV. asırdan sonra Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) ve Doğu Türkçesi (Çağatay Türkçesi) şeklinde devam etmiştir. Batı Türkçesi ise, Oğuz Türkçesinin kolları olan Türkiye Türkçesi ve Azerî Türkçesi şeklinde varlığını sürdürmüş, ancak bu iki kol XVI. yüzyıldan itibaren ayrılmaya başlamıştır. Eski Türkçe devrinde ağız seviyesinde görülen farklılıkların Orta Türkçe devrinde şive durumuna geçtiği görülür. Buna göre Türkçe, Anadolu, Balkanlar, Mısır, Kırım, Deşt-i Kıpçak, Altınordu, Harezm, Batı ve Doğu Türkistan ile baştanbaşa Asya’nın kuzey bölgelerinde geniş bir sahada varlığını sürdürmüştür. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Tarihî Türkiye Türkçesi: Batı Türkçesinin Anadolu’da gelişen ve daha sonra Osmanlı Türkçesi adını alan koludur. Fatih devrine kadar gelen Türkçe, Tarihî Türkiye Türkçesi (XIII-XX.)nin ilk halkasını teşkil eder. Türkiye Türkçesini, gelişim sürecini dikkate alarak, A. Tarihî Türkiye Türkçesi I. Eski Anadolu (Türkiye) Türkçesi (XIII-XV. yüzyıllar) II. Osmanlı Türkçesi (XVI-XX. yüzyıllar) a. Klâsik Osmanlıca (XVI-XIX. yüzyıllar) b. Yeni Osmanlıca (XIX-XX. yüzyıllar) B. Modern (Yeni) Türkiye Türkçesi (XX. yüzyıl…) şeklinde tasnif etmek mümkündür. Bu durumda Fatih devri Türkçesi, Eski Türkiye Türkçesi de denilen Eski Anadolu veya İlk Osmanlı devri Türkçesinin son dönemini teşkil eder. Bu devirde Azerî ve Osmanlı Türkçesi kesin olarak birbirinden ayrılmamıştır. XVI. yüzyıla girerken her iki bölgenin farklı ağız şekillerini kendilerine mal ederek ayrılmaya başladıkları görülür. Bundan dolayı Fatih dönemi, Batı Türkçesi açısından bu farklılıkların başladığı bir dönemdir. Fatih devrinde Orta Türkçe devrini kapatan Türk dilinin Mısır Kıpçak Türkçesi kolu (Kuzey Türkçesi), Anadolu Türkçesine tam bir geçiş yapmış, klasik Çağatay Türkçesi başlayıp devam etmiştir. Eski Türkiye Türkçesi diye de anılan Eski Anadolu Türkçesinin sonuna gelinmiş ve Klasik Osmanlı Türkçesi başlamıştır. Bu dönemde Mısır’da yazılan eserlerin dili ile İstanbul’da yazılan eserlerin dilinde bir fark yokken, Doğu Türkçesinde verilen eserlerin dilinde, Batı Türkçesinin etkisi görülür. Eski Türkçenin bazı özelliklerini koruyarak gelişen Doğu Türkçesi, Nevâî ile başlayan Klasik Çağatay Türkçesine geçişte, Batı Türkçesi tesirini en az seviyeye indirmiştir. Bunun yanında doğu ve batı Türklüğü arasındaki ilişki hiçbir zaman kesilmemiştir. İstanbul ve diğer kültür merkezlerinde bulunan şairler divanlarında yer yer Çağatay Türkçesi ile gazeller de yazarak, kültür ilişkisini ve Nevâî diline verdikleri değeri ortaya koymuşlardır. Osmanlıda, II. Murad devrinde büyük kültür hareketleri, sade ve açık Türkçe eserler yazma (Türkçecilik) akımı devam etmiş ve bu anlayış Fatih ve II. Bayezid döneminde de varlığını göstermiştir. Devrin eserlerinde, sade ve konuşma diline yer veren bir anlatım vardır. Ancak Fatih devrinde yazılan mensur eserlerde, özellikle Arapça ve Farsça olmak üzere başka dillerden kelimelerin ve bazı gramer şekillerinin kullanılması gittikçe artmıştır. Bu durum, nesirde heybetli ve gösterişli (süslü, sanatlı) bir dilin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Fatih devrinde yetişen ve II. Bayezid devrinde eser veren, Kıvâmî, Tursun Bey ve Sinan Paşa gibi şahsiyetler de nesir dilinde görülen bu gelişmelere paralel bir yol tutmuşlar, Sinan Paşa ve Tursun Bey sanatlı (süslü) nesrin öncüleri olmuşlardır. Fatih ve II. Bayezid Döneminde Türk Edebiyatı Türk edebiyatı, Fatih Sultan Mehmed’e gelinceye kadar, başşehir olan Bursa ve Edirne’de canlı bir şekilde varlığını sürdürüyordu. Bunun yanında Konya, Amasya, Manisa, Kastamonu gibi diğer bazı şehirlerde, eskiden gelen kültür faaliyetleri devam etmekte idi. İstanbul’un fethi ile durum değişmiş, ilmî, edebî ve kültürel faaliyetler buraya taşınmış, diğer yerler de eski canlılıklarını kısmen yitirmişlerdir. Ancak bunlar arasında Edirne ve Bursa her zamanki durumunu korumuştur. Şehzadelerin bulundukları şehirler ise, İstanbul’u model alarak ilmî, edebî ve kültürel faaliyetlerine devam etmişlerdir. Tarihte bir çağın kapandığı ve başka bir çağın açıldığı Fatih dönemi, Türk dili ve edebiyatı için de bir devrin sona erişi, buna bağlı olarak yeni ve büyük bir devrin başlangıcı ol- 115 116 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı muştur. XV. yüzyılın sonunda Fatih ve II. Bayezid’in ilk on dokuz yıllık saltanatına paralel olarak Orta Türkçe devrini tamamlayan Türk dili de, Yeni Türkçe devrine geçmiştir. Türk edebiyatı ise, devlet adamlarının da katkısıyla, yeni alanlarda gelişerek kuruluş devrini tamamlamış ve “Klâsik Türk Edebiyatı” dönemi başlamıştır. Fatih devri edebî faaliyetleri, İstanbul’da padişah ve vezirlerin etrafında canlı bir şekilde varlığını sürdürmüştür. Fatih, Avnî mahlası ile şiirler söyleyen ve Divan’ı olan ilk Osmanlı padişahıdır. İlme, sanata ve şiire karşı büyük ilgisi olan Fatih, şairlerle tek tek ilgilenmiş ve meclislerinde onlara yer vermiştir. O, sadece yakınındaki şairlere değil, uzakta olan şairlere de ilgi ve desteğini eksik etmemiştir. Karamanlı Nizâmî gibi şairler onun daveti üzerine İstanbul yolunda can vermişlerdir. Fatih’in vezirlerinden Mahmud Paşa ile Karamanî Mehmed Paşa da dönemin şairleri arasında yer alırlar. Cemâlî ise, fetihten sonra İstanbul’a gelmiştir. Bu devrin en büyük şairi Ahmed Paşa’dır. Şiirleriye dikkat çeken Melîhî, özellikle gönül redifli murabbaı ile tanınmıştır. Aşkî ise, Fatih’e en çok kaside yazan bir şairdir. Sarayda görülen bu edebî canlılığa paralel olarak Fatih’in şehzadeleri de şiir yazan ve divanı olan şairlerdir. II. Bayezid, şiirlerinde Adlî mahlasını kullanmış ve bir Divan ortaya koymuştur. Cem Sultan, küçüklüğünden itibaren geniş kültürü ile dikkat çekmektedir. Daha 14 yaşında babasının Uzun Hasan üzerine yaptığı seferde Edirne’de Ebulhayr-ı Rûmî’ye Saltuk-nâme hikâyelerinin toplanması için emir vermiş ve bu büyük eserin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Şiirlerinde Cem mahlâsını kullanmış, Divan yazmış ve Cemşîd ü Hurşîd mesnevisini Farsçadan tercüme etmiştir. Sancakbeyi olduğu zamanlarda Kastamonu ve Konya’da etrafına hep şairleri toplamış, İstanbul’a paralel olarak Cem şairleri adı ile anılan canlı bir edebî topluluk meydana getirmiştir. Bu şairler Cem’e hayatları boyunca bağlı kalmışlardır. Karamanlı Aynî, Sa’dî-i Cem, Türâbî, La’lî, Kandî ve Şâhidî bunlardandır. Fatih Sultan Mehmed 3 Mayıs 1481 tarihinde vefat edince, saraydaki edebî faaliyetler II. Bayezid’le devam etmiştir. II. Bayezid, daha çok etrafındaki şair ve yazarlara eserler yazdırmıştır. Tursun Bey’in Tarih-i Ebu’l-Feth’i ve Kıvâmî’nin Fetih-nâme-i Sultan Mehmed adlı eseri hep bu padişahın isteği ile yazılmıştır. Sinan Paşa’nın eserlerini yazdığı Fatih ve II. Bayezid devri, Türk edebiyatında mesnevi nazım şeklinde yazılan eserlerle dikkat çeker. Akşemşeddinzâde Hamdullah Hamdî ile Şeyh Baba Yûsuf-ı Sivrihisarî bu zamanda mesnevi yazan şairlerin önde gelenlerindendir. 1 Fatih ve II. Bayezid dönemi Türk dilinin genel durumu hakkında bilgi veriniz. XV. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA ESER VEREN ŞAİR VE YAZARLAR Avnî (Fatih Sultan Mehmed) Fatih, Avnî mahlasıyla şiirler yazan ve Osmanlıda Divan’ı olan ilk padişahtır. Sehî’ye göre sözleri merdane olan Fatih’in gazelleri, âşıkane ve ders verici özelliktedir. Fatih’in Divan şiirinin genel özellikleri görülen manzumelerinde, devrinde ve sonraki şairlerde olduğu gibi aruz kusurlarına rastlanır. Ancak kafiyede kuvvetli bir tasarrufu bulunan Fatih’in bazı beyitlerinde, sanatkâr kimliğinden çok hükümdar şahsiyetinin açık izleri görülür. O, böyle olmasına rağmen alçak gönüllü, dünyayı önemsemeyen, içli, lirizme yönelik ve sevgiliye bütün varlığı ile bağlı bir şairdir. Bizümle saltanat lafın idermiş ol Karamanî Huda fursat virür ise kara yire karam anı Virseler mülk-i cihânun tâc u tâht u devletin Avnî kûyun terk itmez başına sultân olup 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Saltanat tâcına baş egmez kabûl itmez serîr Sana bin cân ile kuldur özge sultândur gönül beyitleri ile bu durum açık olarak görülür. Bu beyitleri Avnî’den başkasının söylemesi de mümkün değildir. Sehî’nin “vâfir eş’ârı var” demesine rağmen Divan’ında yaklaşık 70 şiiri bulunmaktadır. Ancak mecmua, tezkire ve başka kaynaklardaki şiirleri ile 90’a yakın şiiri vardır (Bkz. M. Nur Doğan, Fatih Divanı ve Şerhi). Fatih’in şiirleri, Kemal Edip Ünsel, Ahmed Aymutlu ve G. Jakob tarafından yayımlanmıştır. İstanbul Belediyesi, Fatih Millet Kütüphanesi’ndeki Fatih Divanı’nın tek nüshasının tıpkıbasımı ile bazı şiirlerini ve açıklamalarını yayımlanmıştır (1995). Bunlardan başka, Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde bulunan bir mecmuada Fatih, II. Bayezid, I. Selim ve Kanunî Sultan Süleyman’ın seçilmiş bazı şiirleri bulunmaktadır. Bu mecmuadaki Avnî’ye ait on bir gazel, sevgili için yazılmış şiirlerdir. Fatih’in şiirleri genel olarak değerlendirildiğinde, manzumelerinde sevgilinin büyük bir yer tuttuğu görülür. Fatih, devrine göre açık ve anlaşılır bir dille yazdığı hisli şiirleri ile birinci sınıf bir şairdir. Fatih’in Melîhî ve Ahmed Paşa murabbaları gibi, Sevdün ol dilberi söz eslemedün vây gönül Eyledün kendüzüni âleme rüsvây gönül Sana cevr eylemede kılmaz o pervây gönül Cevre sabr eyleyimezsin n’ideyin hây gönül Gönül ey vây gönül vây gönül eyvây gönül bendi ile başlayan “gönül” redifli bir muhammesi, onun bu şairlerden hiç de geri olmadığını gösterir. Ahmed Paşa Fatih döneminin önde gelen şairlerinden biri olan ve Türk edebiyatında Şeyhî ile Necâtî arasında yer alan Ahmed Paşa, II. Murad’ın kazaskerlerinden Veliyüddîn Efendinin oğlu olup Edirne’de doğmuş ve Bursa’da ölmüştür. Bursa’daki Muradiye medresesinde müderrislik yapan Ahmed Paşa, Edirne kadılığı sırasında padişahın dikkatini çekerek padişahın nedîmi ve hocası olmuştur. Şair, İstanbul fethine katılmış, daha sonra kazasker ve vezirlik rütbeleri de elde etmiştir. Padişah’ın nedimlerinden birine ilgi duyduğu şeklindeki bir söylenti üzerine hapse atılan Ahmed Paşa, “Kerem kasidesi”ni yazarak Fatih’e kendini affettirmiştir. Sehî tarafından şiirlerinin halk arasında meşhur olduğu bildirilen şair, Necâtî ve Bâkî gibi döneminin ve sonraki devirlerin önde gelen şairlerini etkilemiş ve bu şairler tarafından üstad kabul edilmiştir. Ahmed Paşa’yı, Tâcizâde Cafer Çelebi gibi, devrinde İran edebiyatını Türk edebiyatına yansıtan ve nakleden bir şair olarak değerlendirenler de olmuştur. Edebiyatın gelişmesinde ve şairlerin korunmasında önemli rol oynayan Ahmed Paşa, Melîhî gibi şairleri Padişah’a tanıtmıştır. Onun Kerem kasidesi Şeyhî’ye, Güneş kasidesi Atâî’ye, Gönül murabbaı da Melîhî’ye naziredir. Gönül murabbaına ayrıca Fatih tarafından muhammes şeklinde bir nazire yazılmıştır. Tarih düşürmekle de dikkat çeken, şiirlerinde sevgiliyi ve aşkı dile getiren Ahmed Paşa, devrin ince ve renkli hayallere sahip bir şairi olup, tasvirleri canlıdır. Nazım tekniği sağlam ve aruza hakim olan şair, mazmunları ustaca kullanır. Arapça, Farsça şiirlerin yanında Rumca da gazel yazmıştır. 1496 yılında Bursa’da ölen Ahmed Paşa’nın bilinen tek eseri Divan’ıdır. Ali Nihad Tarlan, Divan’ın 15 nüshasından hareketle karşılaştırılmalı metnini yayımlamıştır. Harun Tolasa, Ahmed Paşa’nın Şiir Dünyası adı ile bu divanı tahlil etmiş ve edebî durumunu ortaya koymuştur. 117 118 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Şiirlerini temiz, açık, akıcı ve anlaşılır bir Türkçe ile söyleyen Ahmed Paşa’nın ahenkli ve zarif bir üslubu vardır. Türk dili tarihinde bu açıdan önemli bir yeri olan Ahmed Paşa, Câmi’ü’n-Nezâir’de şiirlerine en çok yer verilen şairlerin başında gelir. Adnî (Mahmud Paşa) Fatih’in sadrazamlarından olan Mahmud Paşa, dönemin tanınmış şairlerindendir. Aslen Sırp olan Mahmud Paşa, Edirne sarayında eğitilmiş, Fatih’in dikkatini çekmiş ve padişahla seferlere katılmıştır. Belgrad muhasarasında yararlıklar gösteren Mahmud Paşa daha sonra vezir olmuştur. Amasra, Sinop ve Trabzon fetihlerinde bulunduğu gibi, Sırbistan’ın ele geçmesinde büyük rol oynamış, ayrıca Bosna’yı fethetmiştir. Arapça, Farsça, Sırpça yanında Rumca da bilmektedir. Şiirlerinde Adnî mahlasını kullanan ve Divan’ı bulunan Mahmud Paşa, Farsça ve Türkçe yazdığı şiirler ile tanınmıştır. Yeni ve orijinal söyleyişler ile hikmetli sözlerden oluşan şiirlerinin sanat yönü ön plândadır. Karamanî Mehmed Paşa ve Kasım Paşa gibi âlim ve şairleri koruyup yetişmelerine katkı sağlamış ve onları devlet hizmetine yöneltmiştir. Hayâlî, Sarıca Kemal ve Enverî, onun himâye ettiği şairlerdendir. Divan’ının nüshaları İstanbul’da bulunanlar dışında, Mısır Hidiv kitaplığına kadar gitmiştir. Câmi’ü’n-Nezâir’de ve başka nazire mecmualarında pek fazla şiiri bulunmaktadır. Nişânî (Karamanlı Mehmed Paşa) Fatih döneminin bir başka vezir şairi, Karamanlı (=Karamanî) Mehmed Paşa’dır. Sehî’nin verdiği bilgilere göre Celâleddîn-i Rûmî neslinden olan Mehmed Paşa, şiirlerinde Nişânî mahlasını kullanmıştır. Bilgili ve anlayış sahibi bir kimse olan şair, nişancılıktan vezirliğe yükselmiştir. Memleketi ve halkı en iyi şekilde düşünüp idare etmeye çalışmıştır. Önce Mahmud Paşa medresesinde hocalık yapan ve Arapça bilgisiyle Fatih’in takdirini kazanan Karamanî Mehmed Paşa, sonra Fatih kanunnamelerinin tertip ve tanziminde görev almıştır. Fatih’in Uzun Hasan’a gönderdiği meşhur mektup da onun tarafından yazılmıştır. Fatih’in ölümü üzerine, Mehmed Paşa da yeniçeriler tarafından şehit edilmiştir. Mezarı Şeyh Vefa tekkesindedir. Arapça risaleler yazması ve resmî kitabete şekil vermesi ayrı bir yönüdür. Şiirlerinde açık, akıcı ve anlaşılır bir dil kullanmış olan Nişânî, bu bakımdan Türk dili tarihi içinde önemli bir yere sahiptir. Cemâlî Şeyhî’nin yeğeni olan Cemâlî, Fatih dönemi şairlerinden olup Akşehirlidir. 1410 yılına yakın bir tarihte doğduğu ve II. Bayezid’in saltanatının son yıllarında vefat ettiği göz önüne alınırsa, uzun bir ömür sürmüş ve bu üç padişah döneminde şiirler yazmıştır. Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn adlı mesnevisine zeyl yazmıştır. Gülşen-i Uşşâk adlı mesnevisini 1446 yılında yazan şairin Miftahü’l-Ferec mukaddimesinde yer alan, Şâh içün düzmiş idüm bir hoş kitâb Kim safâ bulurdı andan şeyh ü şâb .... Anı tertîb eyledüm Sultân içün Bunı tertîb it Mehemmed Han içün şeklindeki beyitlerinden saraya yakın bir şair olduğu anlaşılmaktadır. Fetihten sonra İstanbul’a gelen şair, yazdığı kaside ve kıtalarında İstanbul’un fethini anlatmış ve Fatih Sultan Mehmed’i övmüştür. Kasidelerinin yanında gazel ve kıtalarında da övgüye yer veren Cemâlî, sevgili ve aşk konulu gazeller de yazmıştır. Cemâlî’nin şiirlerinde dönemine göre kendine has buluş ve deyişleri vardır. Arapça ve Farsça şiirler de ya- 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) zan Cemâlî, döneminin çok yazan bir şairidir. O, manzum tarihlerin yanında “acîb” şiirler de yazmıştır. Türk edebiyatında, Ahmed Paşa, Cem Sultan ve Karamanlı Aynî ile birlikte manzum (ebcedle) tarih düşürmeyi başlatan şairlerden biridir. Ayrıca elif harfini ve noktalı harfleri kullanmadan gazeller yazması dikkat çeker. Divan’ında dili ağırlaşmaya başlayan ve klâsik Osmanlı Türkçesine yöneldiği anlaşılan Cemâlî’nin diğer eserlerinde dilinin açık ve anlaşılır olduğu görülür. Cemâlî’nin bilinen eserleri, Divan, Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn’inine yazdığı zeyl, Hümâ ve Hümâyûn, Miftâhu’l-Ferec, Resâil, Der-beyân-ı Meşakkat-ı Sefer ü Zarûret ü Mülâzemet ve Yûsuf u Züleyhâ’dır. Cemâlî’nin ilk manzumesi, 18-20 yaşlarında iken Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn’ine yazdığı 109 beyitlik zeyldir. Şair, Hümâ vü Hümâyûn, (Gülşen-i Uşşâk)’u 1446 yılında II. Murad için yazmıştır. Eserde yer alan Hümâ erkek, Hümâyûn da kadın kahraman olup şair, bu iki bu kahraman arasındaki aşkı işlemiştir. Miftâhu’l-Ferec, dinî konuda yazılmış bir eser olup 1456 yılında Fatih’e sunulmuştur. Ayrıca, eserde Fatih için yazılmış kasîdeler de bulunmaktadır. Resâil (Risâle-i Acîbe) ise, şairin Miftâhü’l-Ferec mukaddimesinde ‘acayib’ diye zikrettiği ve Fatih’e sunduğu bir eserdir. Cemâlî böyle orijinal bir eserin Türkçede ilk defa kendisi tarafından yazıldığını, Gerçi anılur Resâil ismile Lîk Türkî yog-ıdı bu resmile beytinde bildirmektedir. Şair bu adla ikinci bir risalesinden bahsederse de bu esere rastlanmamıştır. Cemâlî, Arnavutluk seferi için Der-beyân-ı Meşakkat-ı Sefer ü Zarûret ü Mülâzemet adını taşıyan ve Arnavutluk seferini anlatan 73 beyitlik bir mesnevi yazmıştır. Yûsuf u Züleyhâ, Cemâlî’nin bir başka mesnevisidir. Divan, harekeli ve karışık şekilde düzenlenmiş bir eser olup içinde Türkçeden başka Arapça ve Farsça şiirleri de vardır. Ayrıca kaside, gazel, müstezad ve tarihlerin başında genellikle açıklayıcı başlıklar yazılmıştır. Cemâlî yarım asrı geçen şairlik hayatında Türk dili ve edebiyatına orijinal eserler kazandırmıştır. O, şiirlerini ve eserlerini daha çok II. Murad ve Fatih dönemlerinde yazmıştır. Latifî, şair hakkında hayli övgüde bulunmuş, ancak Hasan Çelebi bu kadar çeşitli şiirleri ile şöhret sahibi olmayan şairi öven Latifî’yi yadırgayıp görüşlerine katılmamıştır. Klâsik Osmanlı Türkçesine geçişte Eski Anadolu Türkçesi özelliklerini devam ettirerek eserler ortaya koyan şair, Türk dili tarihi içinde bu yönü ile önemli bir yere sahiptir. Aşkî Fatih’in yakın çevresinde bulunan ve ona otuza yakın kaside yazan bir başka şair de Aşkî’dir. Şairin padişaha yakınlığı ve o devirdeki rağbeti yanında, şiirin kurallarına hâkim, gazellerinin güzel olduğunu ifade eden Sehî, daha sonraki devirlerde şiirdeki tesirinin devam etmediğini de belirtmektedir. Latifî, Hasan Çelebi ve Âşık Çelebi’nin değerlendirmelerine göre, şiirinde akıcılık olmadığı gibi, yazdıklarının da bir önemi ve şöhreti bulunmamaktadır. Fatih’e yakın olmakla bir üstünlük sağlayan şairin bu durumunu, dönemi şairlerinden birisi, Âşkiyâ tâli’üne aşk olsun Gerçi nazmun kötü sitâren eyü mısralarında açıkça dile getirmiştir. Câmi’ü’n-Nezâir’de şairin yirminin üstünde şiirine yer verilmesi onun Türk şiirinde önemli bir yerinin olduğunu gösterir. Aşkî’nin gazel ve kasidelerinden başka Nizâmî’den yaptığı Heft Peyker çevirisi vardır. Bu eseri tanıtan Günay Kut, Cemâlî’nin tezkirelerde belirtildiğinin aksine çok iyi bir mesnevi şairi olduğunu ifade etmektedir. 119 120 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Melîhî Fatih Sultan Mehmed’in himâye ettiği şairlerden birisi de Melîhî’dir. Aslen Tokatlı olan şairin kaynaklarda Sinop veya Kastamonulu olduğu da belirtilir. Şeyh Rûşenî’nin çocukluk arkadaşı olan Melîhî, öğrenim için İran’a gitmiş, Molla Câmî ile sınıf arkadaşı olmuştur. Dönemi şairleri arasında şiir yazmada benzeri olmayan bir şair olup hikmetli söz söylemede öncüdür. Bedî’ ve beyân yönünden oldukça başarılı olan Melîhî, şiirde Ahmed Paşa’nın hocasıdır. Onun tarafından Fatih Sultan Mehmed’e tanıtılmıştır. Fatih Melîhî’ye yakınlık göstermiş, onun sohbetlerinden büyük zevk almıştır. Güzel, anlaşılır ve temiz bir Türkçe ile şiirler söyleyen Melîhî, zarif ve nüktedan bir şairdir. Şiir tekniğini ve ilmini de çok iyi bilen şairin az sayıdaki şiirleri, halk arasında yayılmış ve bunlara pek çok şair tarafından nazire söylenmiştir. Rindane ve âşıkane şiirlerini oldukça sade bir dille yazan Melîhî’nin külfetsiz ve rahat bir söyleyişi vardır. Duyguları samimî, hayalleri ince ve renklidir. “Gönül” redifli murabbaı devrinde çok beğenilmiştir. Seni bend itdi çün ol zülf-i semensây gönül Kılmadun dahı halâs olmak içün rây gönül İtdi sevdâ seni âlemlere rüsvây gönül Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül şeklinde başlayan bu murabbaına Ahmed Paşa nazire yazmış ve bu nazirelerin uzantısı Fatih’e kadar geldiği gibi, daha sonralarda da görülmüştür. Böylece bir “gönül” şiirleri silsilesi ortaya çıkmıştır. Ayrıca pek çok Divan şairi onun şiirlerine nazireler yazmışlardır. Bütün bu olumlu yönlerine rağmen kendisini şaraba kaptıran Melîhî, bu sebeple padişah hizmetinden ve saraydan uzaklaştırılmıştır. Fatih içmesini yasakladığı hâlde, şaraba düşkünlüğünün önünü alamamıştır. Belki az sayıda şiir yazması da bu yüzdendir. Şiirleri, Câmi’ü’n-Nezâir ve Mecma‘u’ n-Nezâir gibi Türk şiir tarihinin önde gelen mecmuaları başta olmak üzere diğer nazire mecmualarında yer almıştır. Karamanlı Nizâmî Karamanlı Nizâmî, Fatih Sultan Mehmed devrinde yaşayan bir şair olup Karaman Beyliği sınırları içinde yer alan Konya’da 1435-1440 yılları arasında doğmuştur. Şiirlerinden genç yaşta olmasına rağmen iyi yetişmiş kültürlü bir şair olduğu anlaşılmaktadır. İlk öğrenimini babasından gören Nizâmî, daha sonra İran’da Farsça ile şiir sanatı ve edebî bilgileri öğrenmiştir. İbrahim Bey’in Karaman beyi olduğu zamanlarda Konya’ya dönen şair, İbrahim Bey ile Pir Ahmed Bey’e kasideler sunmuştur. Mahmud Paşa, beğenip koruduğu Nizâmî’yi Fatih’e tanıtmıştır. Nizâmî’nin ününü duyan padişah onu İstanbul’a çağırmış, ancak şair 30-35 yaşlarında iken İstanbul yolunda ölmüştür. Zamanında çok tanınıp sevilen Nizâmî, II. Bayezid’in vezirlerinden Cezerî Kasım Paşa, Sâfî ve Ahmed Paşa’ya nazire söylemekle tanınmış, yerine göre Ahmed Paşa’dan üstün tutulmuştur. Latifî’nin bu şairi övmesi, şiirinin on altıncı yüzyılda beğenildiğini göstermektedir. İran şairlerinden etkilenen Nizâmî, Hâfız’ın gazellerine nazire ve tahmisler yazmıştır. Onun, Fatih devrinde başlayan nazirecilik akımı içinde de önemli bir yeri vardır. Başta Ahmed Paşa olmak üzere Ahmedî, Şeyhî, Adnî, Atâî, Hafî-i Edirnevî, Kadı Burhaneddin, Mehdî, Nesîmî, Safâî, Ulvî gibi şairlerin şiirlerine elliye yakın nazire yazmıştır. Bununla birlikte Nizâmî’nin şiirlerine de nazireler yazılmıştır. Ona nazire yazan şairler arasında, Zâtî, Bâkî, Nazmî, Sultan Cem, Necâtî, Kemal Paşazade ve Râgıb Paşa gibi pek çok tanınmış şair vardır. Bu da Nizamî’nin şöhretinin kendinden sonraki asırlara ulaştığını göstermektedir. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Üç dilde şiirler söyleyen Nizâmî’nin Türkçe ve Farsça şiirleri elde bulunmasına rağmen Arapça şiirlerine ulaşılamamıştır. Şiirinde devrin hayatına, halkın yaşayışına yer veren şairin halk şiirini andıran mısra ve beyitleri vardır. Şiirlerinde ahenk güzelliği bulunan ve vezne hakim olan şairin ifadesi düzgün ve kuvvetlidir. Manzumelerinde hece tekrarları, cinas ve tevriye gibi söz sanatları dikkat çeken Nizâmî, şiirinde daha çok dış görünüşe önem vermiştir. Benzetme ve kelime oyunlarıyla şiirinin kusurunu örtmeyi başarabilen bir şairdir. Yer yer hicve yönelen şairin bu durumunu, bir kızgınlık anının ifadesi ve sevgiliye hücumu olarak düşünmek gerekir. Nizâmî’nin elde bulunan eseri küçük bir Divan’dır. Nizâmî, şiirlerinde yabancı dilden aldığı tamlamaların kısa şekillerini seçmesi ve daha sonraki devirlerde azalacak olan Türkçe kelimelere daha fazla yer vermesi, mazmunlardan kurtulma gayretleri, konuşma dilini kullanmasının yanında örf ve adetlere yer vermesi ile Türk dili tarihi içinde ayrı bir yer tutar. Sarıca Kemal (Kemal-i Zerd) Sarıca Kemal de, Fatih devri şairlerinden olup 1483 yılında ölmüştür. Saruhan vilayetinin Bergama kasabasından olan şair, Mahmud Paşa tarafından korunmuş ve teşvik edilmiştir. Devrinin önde gelen şairlerinden olan ve Divan’ı bulunan Sarıca Kemal, Latifî’ye göre Mahmud Paşa’nın hocası ve musahibi, Sehî ve Âşık Çelebi’ye göre ise Paşa’nın musahibi olup çocuklarının hocasıdır. Sehî ile Latifî, Paşanın ölümü(1474)’nden sonra Hasköy’deki çiftliğinde çiftçilikle uğraştığını, Âşık Çelebi ile Kınzalızade ise, Hasköy’deki medresesinde müderrislik yaptığını belirtirler. Sarıca Kemal, Fazlullah b. Abdullah’ın hicrî VII. yüzyılda yazdığı Târihü’l-Mu’cem fî Âsâr-i Mulûkü’l-Acem adlı eserini Belâgat-nâme adıyla Türkçeye çevirmiştir. Yapılan araştırmalar Sarıca Kemal’e mal edilen Selâtin-nâme’nin bu devirde yaşayan bir başka Kemal’in olduğunu ortaya çıkarmıştır. Selâtin-nâme 1490 yılında Kemal isimli başka bir şair tarafından II. Bayezid’e sunulmuştur. Halbuki Sarıca Kemal (=Kemal-i Zerd) bu tarihte çoktan ölmüştür. Şairin elde bulunan Divan’ının iki nüshasında ise, sadece gazeller bulunmaktadır. Sehî, onun gazel tarzında başta gelen şairlerden olduğunu, şiirlerinde atasözlerini iyi kullandığını belirterek övmüştür. Zeynep Hanım Zeynep Hanım (öl.1474), Fatih devrinde Amasya’da yetişen iki kadın şairden biridir. Kadı olan babasından devrinin ilimlerini, Arapça ve Farsçayı öğrenen Zeynep Hanım, musikide de bilgi sahibidir. Onun tezkirelerde Fatih adına düzenlediği belirtilen Divan’ı ele geçmemiştir. Şeyhî’ye nazireler yazmış olan Zeynep Hanım’ın tezkirelerde verilen örneklerden sade ve samimî şiirler yazdığı anlaşılmaktadır. Sehî’nin yer verdiği, Şehâ bu sûret-i zîbâ sana Hak’dan hidâyetdür Sanasın sûre-i Yûsuf cemâlünden bir âyetdür Senün hüsnün benüm ışkum senün cevrün benüm sabrum Bular her dem-be-dem artar dükenmez bî-nihâyetdür beyitlerine göre, şarkıya ve musikiye yönelen kıvrak, uçarı, akıcı ve neşveli bir dili vardır. Şiirlerinden anlaşıldığına göre Zeynep Hanım, döneminde şiir ve edebiyat kültüründe önde gelen ve gelecekte unutulmamak düşüncesinde olan bir şairdir. Zeynep Hanım’ı kadın şair olarak Mihrî Hatun (öl. 1506) izlemiştir. 121 122 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Zeynep Hanım’ın bir gazeli 1. Keşf it nikâbunı yiri gögi münever it Bu âlem-i anâsırı Firdevs-i enver it 2. İki cihânda kalmamışam nesneye hemîn Yâ Rab Habîbünün bana vaslın müyesser it 3. Depret lebüni cûşa getür havz-ı kevseri Anber saçunı çöz bu cihânı mu‘attar it 4. Yârâ yolunda ışk ile derdünden öleni Kim dir sana ki hecr ile cânın mükedder it 5. Hattun berât yazdı sabâya didi ki tîz Var mülket-i Hıtâ ile Çîn’i musahhar it 6. Âb-ı hayât olmayıcak kısmet iy gönül Bin yıl gerekse Hızr-ıla seyr-i Sikender it 7. Zeyneb çü dost zülfi bigi târmârsın Dîvâne olma şi‘rüni dîvân u defter it Hufî Hufî, Fatih devrinde esnaf arasından çıkan şairlerden olup kunduracıdır. Bu şairlerin yetişmeleri, ilim ve sohbet meclislerine devamları ile olmuştur. Latifî’nin ‘kitap ve deftersiz müftî ve müderris olmış-ıdı’ şeklinde bahsettiği Hufî’nin hafızası güçlüdür. Şöhretini duyan Fatih, onu saraya çağırıp şiirlerini dinlemiş ve kendisine ihsanlarda bulunmuştur. Fatih’in beğendiği ve nazire mecmualarında pek çok şiiri bulunan Hufî’nin Divan’ı olduğu söylenir. Şairin, sevgiliyi konu alan, sade ve akıcı gazelleri vardır. Ayrıca anlam söz ilişkisine dikkat eden bir şair olup, cinaslı söyleyişlerle dikkat çeker. Fatih döneminde yukarıda bilgi verilenlerden başka Fenâyî, Hamîdî, Kabûlî, Le’âlî, Ulvî, Fenârîzâde Ali Çelebi, Cenderecizâde Şemsî gibi çok sayıda şairin yetiştiği, padişaha ve devlet adamlarına şiirler sundukları görülmektedir. Sehî Bey, Fatih devrinde dikkat çeken bir şair olan Fenâyî hakkında; “güzel yaratılışlı, açık zihinli, şiirlerinde hâl bulunan, çok gazel yazan, divan sahibi, şiir ve söz ilminde hünerli bir kimsedir” diye söz etmiştir. Dönemin şairleri, sevgili için söylediği sade gazellerle tanınan Fenâyî’den şiirlerinde söz etmişlerdir. Fatih Sultan Mehmed, Osmanlı ülkesine dışardan gelen şairlere de yakınlık göstermiştir. Isfahanlı Hamîdî böyle bir şairdir. Kastamonu ve Bursa’dan sonra İstanbul’a gelen Hamidî’yi Murad Paşa padişaha tanıtmıştır. Fatih’e musahiplik yapan ve onun takdirini kazanan şair, padişaha kasideler ve çeşitli manzumeler sunup, Sultanın kütüphanesi için kitaplar istinsah etmiş, tercümeler yapmıştır. Fatih’in sarayında yirmi yıl kalan Hamidî, padişahın verdiği hediyeleri değersiz görerek onu gücendirmiştir. Bunun üzerine saraydan uzaklaştırılarak Bursa’da Sultan Murad türbesine şeyh yapılmıştır. İstanbul’da bulunduğu yıllarda şiirlerini divan hâline getirmiş ve Fatih’e sunmuştur. Şair, sarayda gördüğü izzet ve ikramı Hasbihâl-nâme’sinde anlatmıştır. Şirvan’dan gelen ve Fatih’in sarayında yer tutan bir başka şair de Kabûlî’dir (öl.1478). Önce Amasya’ya gelen şair, şehzade Bayezîd’den yakınlık görmüş, musahip ve nedim olarak yanında kalmıştır. Kabûlî, Fatih’e gönderdiği şiirleri sayesinde Osmanlı sarayına girmiştir. Padişahın meclislerinde bulunan ve seferlere katılan şair, Aşkî ve Ahmed Paşa’nın şiirlerine, padişahın emri ile nazireler yazmıştır. Devlet ileri gelenlerine de şiirler sunan Kabûlî, yedi sene sonra saraydan uzaklaştırılmıştır. Saraya girmek ümidi ile divanını tertip edip padişaha göndermiş, fakat kabul görmemiştir. Şirazlı Kâşifî’yi hicveden şair, bu yönü ile beğenilmemiş ve saraydan uzaklaştırılmıştır. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Fatih dönemi şairlerinden olan Le’âlî, kendini Acem olarak tanıtıp sarayda yer tutmuştur. Aslen Tokatlı olan bu şair, öğrenim için İran’a gitmiş, Molla Câmî’nin meclislerine katılmış ve padişaha ondan selâm getirmiştir. Padişah, Türkçe ve Farsça şiirleri bulunan Le’âlî’yi Acem bildiği için ona yakınlık göstermiş, tekke vermiş ve ihsanlarda bulunmuştur. Ancak sonradan Acem olmadığını öğrenince tekkeyi elinden almış ve meclislerinden uzaklaştırmıştır. Fatih’e kaside yazan ve yakınlığı ile bilinen şairlerden biri olan Ulvî’nin adı Şah Ali’dir. Önce II. Murad’a, sonra Fatih’e intisab eden şair, padişahın takdir ve iltifatına kavuşmuş ve ona kasideler sunmuştur. Ulvî’yi Fatih çevresindeki diğer şairlerden ayıran özelliği, tasavvufî yönünün bulunmasıdır. Diğerlerinde bilgide kalan tasavvuf, Ulvî’nin hayatına girmişti. Fatih’in sohbetlerinde bulunan ve padişahın beğendiği musahiplerinden biri de Fenârîzâde Ali Çelebi’dir. Fenârîzâde Türkçe şiirler yazmakla birlikte daha çok Farsça şiir söylemeyi tercih etmiştir. Bu sebeple padişahın Fars edebiyatını tanımasında önemli rol oynamıştır. İran’da öğrenim gören Fenârîzâde Ali Çelebi önceleri kadılık yapmış, daha sonra Anadolu ve Rumeli kazaskeri olmuştur. Fatih’in musahiplerinden olan Cenderecizâde Şemsî de Arapça, Farsça ve Türkçe şiirler yazmıştır. Önceleri ticaretle uğraşan bu şair, gittiği yerlerden getirdiği hediyelerle padişahın ilgisini çekmiştir. Kendisini beğenen Fatih, onun kabiliyetini keşfetmiş ve defterdar yapmıştır. Şehzadelerin Çevresinde Oluşan Edebiyat Fatih devrinin canlı ve hareketli ilim ve edebiyat topluluğu, şehzadelerin bulunduğu şehirlerde de, saraya paralel veya onun daha küçük bir benzeri olarak devam ediyordu. Amasya bunların başında gelmekte idi. Şehzade Bayezid de bu şehirde kendi etrafında bir sanatkârlar ve şairler topluluğu meydana getirmişti. Şiir meclisini meydana getiren şairlerin çoğu şehzade Bayezid’in yanında resmî görevi olan kimselerdi. Şiirlerinde Adlî mahlasını kullanan Bayezid’in Amasya’da bulunduğu sürede yanında Zeynep ve Mihrî hanımlardan başka, Necâtî, Müeyyedzâde Abdurrahman Çelebi (Hâtemî), Cafer Çelebi’nin babası Tâcî Bey, defterdar Cezerî Kasım Paşa (Sâfî), nişancı Kutbî Paşa, Sinoplu Seyfî ve Âftâbî gibi şairler yer alıyordu. Bunlar arasında Necâtî’nin ayrı bir yeri vardır. Cem Sultan Cem Sultan, Edirne’de 23 Ocak 1459 tarihinde doğmuştur. İyi yetiştirilmiş, Farsçayı ve Arapçayı çok iyi öğrenmiş, kültürlü, şair yaradılışlı bir şehzade olan Cem, dokuz yaşında Kastamonu sancak beyliğine gönderilmiştir. Fatih, 1473 yılında Uzun Hasan üzerine çıktığı seferde Cem’i Edirne’de yerine bırakmış ve Rumeli’nin korunmasını ona vermiştir. 1474 yılında Şehzade Mustafa’nın ölümü üzerine Cem’i Konya’ya, Karaman eyaletine göndermiştir. Burada altı yıl kalan şehzade, 3 Mayıs 1481 tarihinde Fatih’in ölümü üzerine saltanat kavgalarına karışmış, ancak II. Bayezid ile yaptığı mücadeleyi kaybetmiştir. Güvendiği bazı adamlarının ihanetine uğrayan Cem Sultan, 25 Eylül 1481 tarihinde Kahire’ye gitti. 1482’de Rodos’a, 1489’da Roma’ya ve 1495 yılında Napoli’ye giden Cem, 25 Şubat 1495 tarihinde Napoli’de vefat etti. Ancak onun Avrupa’daki hayatı bir nevi esaret idi. Dört sene sonra da 1499 yılında Bursa’ya defnedildi. Sanatkâr yönü de bulunan Cem, Konya’da vali iken etrafında topladığı âlim, şair ve sanatkârlarla dikkat çekici bir edebî canlılığın meydana gelmesine, kültür ve edebiyatımızın gelişmesine de hizmette bulunmuştur. Sarayının çevresinde sayıları oldukça çok olan bir şairler topluluğu bulunmaktadır. Başta şair şehzade olmak üzere, etrafında toplanan şairlere Cem şairleri adı verilmiştir. Türâbî, Aynî-i Tirmizî, Sirozlu Sa’dî, Haydar, Kandî, Sehâyî, La’lî, Şâhidî, Şerifî-i Âmidî Cem’in çevresinde bulunan şairlerdir. Bu şairler, 123 124 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Cem’e siyasî hayatı boyunca da vefâ ve bağlılık göstermişler, yanından ayrılmamışlardır. Türk edebiyatında şahsı ve mensup olduğu edebî toplulukla Cem Sultan, kültür ve edebî hareketler açısından başka devirlerde eşine rastlanmayan bir durum gösterir. Cem Sultan, Konya’da bulunduğu dönemde özellikle defterdar, nişancı gibi memurlarını da edebiyat ve şiirle uğraşan edebî zevk sahibi kimselerden seçmiştir. Türâbî, Cem’in hocası, Sâdî nişancısı idi. Şâhidî ve Haydar da defterdar olarak hizmetinde bulundular. Bunlar arasında Haydar, Kandî, La’lî ve Sehâyî, Cem’i terk etmeyen ve ömürlerinin sonuna kadar onunla birlikte gurbette kalan şairlerdir. Cem’in güvendiği dert ortağı, nedimi ve musahibi olan Haydar, Rodos şövalyelerine iltica ettiği zaman Cem ile giden 30 kişiden biridir. Şehzadenin maceralı hayatına baştan sona ortak olan bu şair, onun ölümünden sonra eşyalarını, maymununu ve papağanını İstanbul’a getirmiştir. Hatta Cem’in çok sevdiği ve yanından ayırmadığı beyaz papağanını siyaha boyayıp, diğer eşyaları ile birlikte II. Bayezid’e teslim etmiştir. Cem’in hocası olan Türâbî, şair oluşunun yanında erdem sahibi, olgun ve âlim bir kişidir. İstanbul’da yaşamış, kendisine devletten verilen maaş ile geçimini sağlamıştır. Kandî ise gurbette ölmüştür. Sehî Bey, Kandî’nin Sirozlu olduğunu, akıcı ve güzel şiirleri olup Cem’in makbul musahiplerinden olduğunu belirtmiştir. Sa’dî-i Sirozî de Cem’e yakın olan ve onunla gurbete giden şairlerdendir. İstanbul’a dilenci ve derviş kılığında gelen Sa’dî, bazı kimselerle görüşerek bilgi toplamış, ancak yakalandığı zaman üzerinde çıkan mektuplara padişahın kızması üzerine Galata boğazında denize atılarak boğulmuştur. Cem’in nişancısı olan bu şair, şiir sanatında ustadır. Açık ve pürüzsüz söyleyen Sa’dî’nin Câmi’ü’n-Nezâir gibi mecmualarda şiirleri vardır. Şâhidî de Cem şairlerindendir. Hayatı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Gülşen-i Uşşâk veya Mecnûn u Leylâ adındaki mesnevisini 1478 yılında Cem Sultan adına yazmıştır. Bu eser Türk edebiyatında Leylâ ile Mecnun kıssasını konu edinen geniş anlamda ilk ve önemli bir eser olarak bilinmektedir. Şâhidî dil tarihi açısından ehemmiyetli olan bu eserini yazarken, kendinden önce İran edebiyatında yazılmış olan Nizâmî ve Hüsrevî’nin eserlerinden de faydalanmıştır. Kaside ve gazellerini Ahmed Paşa tarzında yazan Cem’in Farsça şiirleri de vardır. Şiirlerinde daha çok yaşadığı hayatın izlerini yansıtan, sevgili, aşk, hasret ve yalvarmanın yanısıra Hakk’a teslimiyeti de ele alan Cem, manzumelerinde gözlemlerine yer vermiştir. Oğlu Oğuz Han için yazdığı mersiyesinin, Cânumı yakdun u yıkdun ömrümün dîvârını Bîd-i eyvânun yıkılsun aşağa geçsün felek şeklindeki beyitinde Cem’in yaşadığı büyük acı, trajik bir şekilde görülmektedir. Kasidelerinde talihinin bağlı olduğu felekten şikâyetleri dile getiren şair, II. Bayezid’e Ahmed Paşa’nın etkisiyle yazdığı ‘kerem’ redifli kasidesinde yer alan aşağıdaki beyitinde, Âmdur lutf-ı amîmün ko günâhumı benüm Merhamet vaktı-durur var-ısa imkân-ı kerem şeklinde affı için yalvarır. Ancak II. Bayezid bu imkânı tanımaz. Aynı ağlamaklı hâllere yer yer gazellerinde de rastlanmaktadır. Gazel, mesnevi ve muamma şairi olan Cem’in Türkçe ve Farsça Divanları, Cemşîd ü Hurşîd ile Fâl-i Reyhân-ı Sultân Cem isimli eserleri bulunmaktadır. Bursa İl Halk Kütüphanesi’nde bulunan Türkçe Divan’ın başında Farsça Divan’dan sonra, 11 kaside, 348 gazel, 1 rubâ’î, 41 muamma ile 19 müfredât vardır. Cemşîd ü Hurşîd, Cem Sultan’ın 19 yaşında iken, 1478’de yazıp babası Fatih Sultan Mehmed’e sunduğu bir mesnevisidir. Eser, Selmân-ı Savecî’nin aynı adı taşıyan mesnevi- 125 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) sinin tercümesidir. Asıl adı Âyât-ı Uşşâk olan ve 5374 beyitten meydana gelen bu mesnevi, sadece bir tercüme olmayıp Selmân’ın eserinden daha zengindir. Eser içinde yer alan gazellerin çoğu Cem Divanı’nda da vardır. Cem, bu mesnevinin özelliklerini ve yaptıklarını eserin sonunda “Der-Hatime-i Kitab-ı Ayât-ı Uşşâk” başlığı altında 58 beyitlik bir kısımda anlatmıştır. Fâl-i Reyhân-ı Sultân Cem, 48 beyitlik küçük bir eserdir. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Ty. 5547 ve Ty. 5474 numaralarda kayıtlı Cem Sultan Divanı’nda bulunmaktadır. Eser Dr. Halil Ersoylu tarafından yayımlanmıştır. Karamanlı Aynî Cem’e yakınlığı ile bilinen Karamanlı Aynî, aslen Tirmizlidir. Önce Karaman ülkesine gelmiş, sonra devrin önde gelen ilim ve sanat merkezlerinden olan Kastamonu’ya gitmiştir. Şehzade Cem’den ilgi gören ve ona hocalık yapan şair, ondan ayrılmamış; Cem, Karaman’a gönderilince o da yanında gitmiştir. Aynî, Farsça ve Arapçayı çok iyi bilen ve üç dilde şiir yazan bir şairdir. Şairliğinin yanında avâmil, mantık, astronomi ve cifr ile uğraşmıştır. Cem’den başka şiirlerinde Sultan Kasım’a yer veren şair, bu Karaman beyinden yakınlık görmüş ve kasideler sunmuş, ölümü için de bir mersiye yazmıştır. Şiirlerinde Cem’e geniş yer veren, onu adım adım takip edip kaderine ağlayan Aynî’nin en son 897H.=1491M. yılı için düşürdüğü tarihe göre, Cem’den önce öldüğü anlaşılmaktadır. Divan’ında Cem için yazılmış bir mersiye de bulunmayan Karamanlı Aynî’nin 1494 yılına kadar öldüğü kanaati ağır basmaktadır. Aynî’nin bilinen tek eseri, Divan’ıdır. Ancak bu Divan’da gazellerden sonra yer alan muammalar ile kaside ve musammatlar kısmında yer alan Cifr-nâme ise, ayrı birer eser görünümündedir. Şair, 6 Arapça, 103 Farsça, 27 Türkçe olmak üzere 136 muamma yazmıştır. Divan’ın kaside ve musammatlar kısmında 58, gazeliyat kısmında da 512 manzume bulunmaktadır. 41 muamma yazan Cem Sultan ile 136 muamması bulunan Aynî, Doğu Türkçesi ile muamma yazan şairlerin dışında, Anadolu’da ortaya çıkan Türk edebiyatı içinde bu türde ilk defa şiir yazan şairlerdendir. Aynî, divanında sosyal olaylara ve yaşadığı çevrelere yer vermiştir. Bazı şiirlerinde Kastamonu, Sinop, Konya, Karaman ve Antalya gibi gördüğü yerlerin güzelliklerini dile getirir. Sevgilinin, şiirlerinde önemli bir yeri vardır. Türk şiirinde varlığı Divanü Lugati’t-Türk’e kadar çıkan ‘dedim-dedi’ gibi kullanışlar, Aynî’nin şiirinde de görülür. Özellikle musammat gazellerinde ve murabbalarında halk söyleyişleri ağır basar. Şiirlerini Eski Anadolu Türkçesi ile yazan Aynî, açık ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. Gazel ve kasidelerinde halkın da anlayacağı tarzda çok az Farsça tamlamaya yer vermiştir. “Cem şairleri” hakkında bilgi veriniz. Adlî (II. Bayezid) Fatih’in oğlu ve Yavuz Sultan Selim Han’ın babası olan Bayezid 1447 yılında Dimetoka’da doğmuştur. Sekiz yaşında Hadım Ali Paşa’nın nezâretinde Amasya valiliği verilmiştir. Devrinde en iyi şekilde öğrenim görmüş, Arapçayı ve Farsçayı öğrenmiştir. Molla Selahaddin, Mîrim Çelebi, Hâmidî ve Molla Abdulkadir gibi devrin önde gelen âlimleri elinde yetişen ve Şeyh Vefa gibi mutasavvıflardan da istifade eden Bayezid babası Fatih ve dedesi II. Murad gibi ilim ve sanat adamlarına değer vermiş, Amasya valiliği zamanında etrafında ilim ve sanat meclisleri oluşturmuştur. Bu dönemde zevk ve eğlenceye düşkün olan Bayezid’i babası azarlamıştır. Hatta bu durumdan sorumlu tuttuğu Müeyyedzade Abdurrahman Efendi’yi cezalandırmak istemiştir. Ancak şehzade kendisini toplamış ve bu hâllerini terk etmiştir. Şehzade Bayezid, Amasya valisi iken Hâtemî mahlası ile şiirler yazan Müeyyedzâde, Cafer 2 126 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Çelebi’nin babası Tâcî Bey, Cezerî Kasım Paşa, Nişancı Kutbî, Sinoplu Seyfî, Âftâbî, Zeynep Hanım ve Mihrî Hatun gibi şairler, şiir meclislerinde bulunmuşlardır. 20 Mayıs 1481 tarihinde tahta çıkan Bayezid, bir süre kardeşi Cem Sultan ile saltanat mücâdelesinde bulundu. Cem’in mağlubiyetinden sonra Avrupa’ya geçmesi üzerine ihtiyatlı davranmak zorunda kalan II. Bayezid, Cem’in 25 Şubat 1495 tarihinde vefatından sonra farklı ve kararlı bir siyaset izledi. II. Bayezid, padişah olduktan sonra da ilim, edebiyat ve sanatla ilgilenmiştir. Adlî mahlasıyla şiirler yazan ve Divan sahibi bir padişah olan II. Bayezid, hat sanatı ile de uğraşmış, Farsça şiirler de yazmıştır. Ayrıca tarih yazıcılığına önem vermiş, Tursun Bey’e Tarih-i Ebu’l-Feth’i ve Kıvâmî’ye de Fetih-nâme-i Sultan Mehmed adlı eseri yazdırmıştır. O, şair, yazar ve sanatkârları himâye ederek Türkçenin gelişmesine de yardımcı olmuş, hatta onların açık ve anlaşılır Türkçe ile yazmalarını istemiştir. Saltanatı oğlu Selim’e bırakarak Dimetoka’ya giderken 26 Mayıs 1512 tarihinde vefat eden II. Bayezid, ince zevk sahibi, şiire ve sanata düşkün bir şair olarak görülür. Adlî, sözlerini ölçülü ve hesaplı söyleyen bir şairdir. Divan’ında ilk şiir olan münacatı, bir düstûr-nâme olup, hayatının sınırlarını çizer. Tabiata ibret gözüyle bakan şair, varlık arkasında Hakk’ı, asıl sevgiliyi görür ve onun karşısında hâlden hâle girer. Hikmetli şiirler de yazan ve bu yönü ile babasına ve kardeşine göre üstün olan Adlî’nin yer yer orijinal ve kendine has söyleyişleri de görülür. Şiirlerinde rind ve derviş tavırları sergileyen Adlî, çoğu zaman sevgili karşısında bir dilenci ve köle olduğunu ifade eder. Adlî’nin en önemli özelliği, beyitlerinde tenasüp sanatına en güzel şekilde yer vermesidir. Şiirinde yer yer deyimlere ve halk söyleyişlerine rastlanan ve tezatlı söyleşiyleriyle dikkat çeken Adlî’nin Mihrî Hatun üzerinde etkisi görülür. Gazellerinin sayısı 150 civarında olan şair, babasının, Ahmed Paşa’nın ve Melîhî’nin “gönül” redifli manzumelerinin etkisi ile bir de “gözüm” redifli murabba yazmıştır. Kısmen Necâtî’den etkilenen Adlî, gönülden çok akla hitap eden hikmetli şiirler yazmıştır. Yer yer Farsça tamlamalar kullanmasına rağmen, açık ve anlaşılır bir dili vardır. Şiirlerinde anlam derinliği, üslubunda inişli çıkışlı söyleyişler ile hayallerinde güzellik ve özgünlük bulunan Adlî, daha çok 5 ve 7 beyitten oluşan gazeller yazmıştır. Onun bazı gazellerinde mahlasını sondan bir önceki beyitte kullanması dikkat çeker. Adlî’nin bir gazeli 1. Hâb-ı gafletden uyanup zînet-i eşcâra bak Kudret-i Hakk’a nazar kıl revnak-ı ezhâra bak 2. Gözün aç gör nice ihyâ oldı emvât-ı zemîn Haşr-ı ecsâda o münkir itdügi inkâra bak 3. Sebz-pûş olup kıyâma turdılar her bir şecer Kıldılar secde huzûr-ı kalb ile kuhsâra bak 4. Minber-i şâh üzre çıkmış va‘z ider murg-ı çemen Selsebîl âyâtını tefsîr ider enhâra bak 5. Meşrebün âb-ı revân gibi eger sâf eyleyüp Âşık-ı sâdık geçersen gel berü dîdâra bak 6. Hâr fikri bülbüle gülden komaz bûy-ı vefâ Yok hisâbına say agyârı berü gel yâra bak 7. Yarın anda kalmayın dirsen figân u zârda Adliyâ bunda işitdügün figân u zâra bak II. Bayezid’in şehzadeleri olan Ahmed, Korkud ve Selim (Yavuz)’in üçü de şairdir. Şehzade Ahmed (1481-1512) Amasya’daki sarayında âlimleri, şairleri, musikişinasları toplamıştır. Şiirleri divan biçiminde toplanmamıştır. Müridî, Âzadî gibi şairler Şehzade Ahmed’in sarayında bulunmuş ve ona kasideler sunmuşlardır. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Şehzade Korkud (1470-1513) şiirlerinde Harimî mahlasını kullanmıştır. Elde bulunan Divanı’nın tek yazması ise, oldukça geç bir tarihte istinsah edilmiştir. Pervane Bey mecmuasında bazı şiirleri bulunan Korkud, Hafız ve Şeyhî’ye nazireler yazmış, orta derecede bir şairdir. Korkud’un en çok dikkati çeken özelliği, şiirlerini sade bir dille yazması, Farsça tamlamaları az kullanmasıdır. Çok iyi Arapça bilen, İslam hukukunda derin bilgi sahibi olan Korkud’un, Arapça telif eserleri, şerhleri ve haşiyeleri vardır. Sehî tezkiresinde, Korkud’un mûsikî ilminde de geniş bilgisi olduğu ve “Gıda-yı ruh” adlı bir de saz icat ettiğini belirtmektedir. Mihrî Hatun Amasyalı Gümüşoğulları ailesine mensup olan Mihrî Hatun 1460 yıllarında doğmuştur. Mevlânâ Belâyî adında bir kadının kızı olan Mihrî Hatun, fıkhî, dînî ve edebî bilgileri, Arapça ve Farsçayı öğrenmiş kültürlü bir şairdir. Amasya valisi olan Şahzade Bayezid’in etrafında oluşan edebî meclislerde bulunan, şehzâdenin annesi ve sarayın önde gelen hanımları ile de arkadaşlık eden Mihrî Hatun, sarayla olan ilişkisini Şehzade Ahmed’in Amasya valiliği sırasında da sürdürmüştür. Hem Bayezid’e hem de oğlu Şehzade Ahmed’e kasideler yazan Mihrî Hatun, II. Bayezid’in 1481 yılında padişah olmasından sonra da himayesini ve ihsanlarını görmüştür. Mihrî Hatun döneminde güzelliği ile de meşhur bir şairdir. Edebî çevrelerde, şiir atışmalarında daima edebi gözetmiş ve hiç hafifliğe kaçmamıştır. Böyle olmasına rağmen hiç evlenmemiş, hatta bazı evlilik tekliflerini de geri çevirmiştir. Bütün ömrünü Amasya’da geçiren Mihrî Hatun 1514 yılında vefat etmiştir. Mihrî Hatun’un bazı eserlerinden bahsedilirse de elimizde olan tek eseri Divanı’dır. Bu divanın Türkiye kütüphanelerinde dört nüshası bulunmaktadır. Ancak nüshalardaki şiir sayısı birbirlerinden farklılık göstermektedir. Divanı’nda 17 kaside, 210 gazel, 1 müstezat, 9 murabba, 1 tahmis, 1 terci-i bend ve 12 küçük mesnevi olmak üzere toplam olarak 251 manzume bulunmaktadır. Mihrî Hatun, şiirlerini divan şiirinin sınırları içinde, aldığı eğitim, kabiliyet, zekâ ve hayat şekline göre yazmıştır. Oldukça sade bir dille duygulu gazeller yazan Mihrî, divan edebiyatının mazmunlarını kullanırken erkek şairlerden ayrı bir özellik göstermez. Hatta bazı klişe mazmunları erkek şairler gibi kullanmıştır. Şiirlerinde samimî olan şair, çağdaşı şairlerden Necâtî ve Zâtî ile daha önce yaşayan şairlerden Şeyhî ve Ahmed-i Dâî’ye nazireler yazmıştır. Özellikle Necâtî’nin etkisinde kalan Mihrî Hatun, dil yönünden de bu şairi benimser. Şiirlerinde yabancı tamlamalara fazla yer vermemiştir. Bu bakımdan XIV. ve XV. yüzyıl şairlerinin, özellikle Ahmed-i Dâî ile Necâtî’de görülen açıklık ve sadelik Mihrî’de de görülür. Mazmunları kullanmada divan şiirinin sınırlarını zorlamayan şair, yer yer sözünü sakınmadan söylemiştir. Ben umardum ki seni yâr-ı vefâdâr olasın Ne bileydüm ki begüm böyle cefâkâr olasın matlalı gazeli bunun açık bir örneğidir. O bu şiirinde Zeliha’nın karşısında Yusuf ne ise sevgiliye o açıdan bakır. Bazı söyleyişlerinde sevgili karşısında Necâtî’yi geçtiğini de söylemek gerekir. Necâtî, Tek yirde gökde zerre kadar minnet olmasun Örtü döşek Necâtî’ye bir bûriyâ yeter derken, Mihrî Hatun, bir tariz de olsa, Sen iy Necâtî ister isen bûriyâ döşek Yâr işiginde Mihrî’ye bir kuru câ yeter 127 128 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı beyti ile bunu gösterir. Ancak Mihrî, Necâtî’yi şiirinde örnek almış ve şiirin padişahı olarak anmıştır. Gerçekten Necâtî devri için İdris-i Bitlisî’nin dediği gibi şiirin husrevi yani padişahıdır. Şiirlerinde aşk konusu geniş olarak yer alan Mihrî, bazı manzumelerinde sevgili karşısındaki hâlini ve âcizliğini de ifade eder. Mihrî, Olmayan âşık ne bilsün ehl-i ışkun hâlini Şerh olınmaz bu beyânun mâcerâsı özgedür derken biraz da Mevlânâ dilinden konuşur. Tok ve yüksekten konuşan bir şair olması başlıca özelliğidir. Şair, Divanı’nda bulunan on yedi kasidenin çoğunu bayram vesilesi ile yazmıştır. Bunlardan ikisini Bayezid’e, onunu da şehzade Ahmed’e sunmuştur. Bazı kasideleri ise, muvaşşah (=akrostiş) olup beyit başlarındaki harfler kaside sunulan şahsın adını vermektedir. Edebiyatımızda akrostiş şiiri başlatan şair olarak görülen Mihrî Hatun, aruz veznine de hakimdir. Hiç evlenmemiş olan Mihrî Hatun, 1506’da Amasya’da ölmüştür. İstanbul kütüphanelerinde üç yazması bulunan Mihrî Divanı Mehmet Arslan tarafından yayımlanmıştır (2007). Mihrî Hatun’un bir gazeli 1. Yolına cân virmege cânâna gelmişlerdenüz Tâlib-i derd olmışuz dermâna gelmişlerdenüz 2. Başumı top itmek içün zülfünün çevgânına Işkunun meydânına merdâne gelmişlerdenüz 3. Mihrüni gönlümde muhkem tutmışam hak söylerem Sıdk ile Mansûr-veş urgana gelmişlerdenüz 4. Gelmişem hüsnün zekâtından ki şe’-lillâh idem Sanma bu dervîşi cânâ nâna gelmişlerdenüz 5. Gülsitân-ı hüsnünün her gûşesinde dôstum Bülbül-i gûyâ olup efgâna gelmişlerdenüz 6. İy tabîb-i dil beni bend eyle dermân vaktıdur Zülfünün zincirine dîvâne gelmişlerdenüz 7. Şem‘-i ruhsârına cânânun i Mihrî dâ’imâ Yanalum pervâne-veş çün yana gelmişlerdenüz Necâtî Bey Edirne’de 1452-1455 yıllarında doğan Necâtî, XV. yüzyılın ikinci yarısında yetişen şairlerin en önemlisidir. Adı İsa olan Necâtî hakkında Latifî’nin “Abdullah oğludur” şeklinde verdiği bilgiden devşirme çocuklardan olduğu anlaşılmaktadır. Tezkirelerdeki bilgilere göre, fakir bir aileden olan ve küçük yaşta öksüz ve yetim kalan Necâtî’yi ihtiyar bir kadın evlat edinmiştir. Ancak onun Sâilî adında bir şair tarafından yetiştirildiği de rivayet edilir. Necâtî’nin şiirinin gelişmesinde bir basamak olan Sâilî, ona şiirle ilgili ilk bilgileri öğretmiştir. Şiir ve inşaya yeteneği olan Necâtî, dönemindeki ilim ve sanat anlayışını dikkate alarak kendini yetiştirmiştir. Fatih devrinin sonlarına doğru, niçin gittiği bilinmeyen Kastamonu’da bulunduğu sıralarda meşhur “döne döne” redifli gazelini yazan Necâtî, şiirleriyle kısa sürede tanınmıştır. Fatih’e sunduğu “şitaiye” ve “bahariye” kasideleri ve gazelleriyle padişahın takdirini kazanarak divan kâtibi olmuştur. Fatih’in ölümünden sonra II. Bayezid’e intisap eden şair, ona da kasideler sunarak iltifat görmüştür. Cem Sultan’dan sonra Karaman valisi olan Şehzade Abdullah’ın divan kâtipliğinde bulunan Necâtî, Şehzade Abdullah 1484 yılında vefat edince saraya dönmüştür. Bu tarihten 1504 yılına kadar geçen zamanda Sultan II. Bayezid’e kasideler sunan şair, hayatını padişahın himayesinde sürdürmüştür. Ayrıca İran’dan İstanbul’a dönen Müeyyedzâde Abdurrahman Çelebi, Mesih Paşa ve Mustafa Paşa’ya da kasideler yazan şair bunlardan da yakınlık ve ilgi görmüştür. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Şehzade Mahmud’un 1504 yılında Saruhan sancağına tayin edilmesi ile kendisine son görevi olan nişancılık vazifesi verilmiş ve Manisa’ya gelmiştir. Burada kendisinden başka öğrencisi Sun‘î ile Şevkî divan kâtibi, Tâli‘î de defterdar idi. Şiire ve sanata ilgi gösteren şehzadenin yanında geçen süreler, Necâtî’nin ömrünün refah dönemidir. Şehzade Mahmud’un 1507 yılında vefat etmesi üzerine, Şehzade Abdullah’tan sonra ikinci bir mersiyeyi bu şehzade için yazan şair, şehzadelerin ölümünü hayatında bir talihsizlik saymış ve derin bir ıstırap duymuştur. Bundan sonra resmî bir görev kabul etmeyerek kendisine ayda verilen bin akça ile geçimini sürdürmüştür. Necâtî, hayatının son günlerinde kendi köşesine çekilmiş, Şeyh Vefa zaviyesi yakınında bir ev almış ve dostları ile sohbet etmiştir. Bunlar içinde tezkire yazarı Sehî Bey, damadı Abdülaziz Çelebi ile Nakkaş Bayram en önde gelen kişilerdir. Bazı zamanlar çok sevdiği hâmisi Müeyyedzâde Abdurrahman Çelebi’yi ziyaret edererk vefâda kusur etmemeye çalışmıştır. 27 Mart 1509 tarihinde ölen Necâtî’nin vefatına öğrencisi Sun‘î aşağıdaki tarihi düşürmüştür: Sen iy Necâtî ma‘rifet-i nazm u nesr ile Olmış iken bu mülk-i sühen içre pâdişâh Terk eyledün bu mülk-i fenâyı bekâ içün Vardur ümîd k’artura rahmetlerin İlâh Şol dem ki işitdi Sun‘î-i bîçâre rihletün Târîh didi fevtin “gitdün Necâtî âh” Sehî Bey, aynı zamanda hattat olan Necâtî’nin mezarını mermerden yaptırmış ve üzerine, Nakl-i Necâtî âleme târîh olmagı Târihini Sehî didi “gitdi Necâtî hay” beyti ile şairin, Bir seng-dil firâkına ölen Necâtî’nin Billâh mermer ile yapasız mezârını mısralarını yazdırmıştır; ancak şairin mezarının bugün nerede olduğu bilinmemektedir. Necâtî, yaşadığı zamanın büyük ve önde gelen şairlerinden olup Türk edebiyatında önemli bir yere sahiptir. O, Türk şiirinin Osmanlı asırlarında başlayan yeni ve büyük bir devresinin birinci halkası durumundadır. Bunda devletin ilmî ve aklî temeller üzerine oturduğu bu devirde, sanatta, ilimde ve mimaride her bakımdan mükemmele doğru bir gidişin de önemli etkisi vardır. Bu dönemde padişahların şair ve yazarları koruyup dile önem vermeleri, yazılan eserlerde açık ve anlaşılır bir dil kullanmalarını istemeleri Türkçenin ve edebiyatın gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Şiirlerinde özellikle Şehzade Sultan Mahmud Mersiyesinde, Şeyhî’nin etkisi görülen Necâtî, söyleyişindeki açık ve anlaşılır üslubu ile Şeyhî’den daha öndedir. Şiir dilinde Ahmed-i Dâî’yi takip eden şair, hemen her gazelinde deyim ve atasözlerine yer vermiş ve bu yönü ile edebiyatımızda öncü olmuştur. Şeyhî ve Ahmed Paşa’nın da kerem kasideleri ile Necâtî üzerinde etkisi görülür. Kasidelerinde, mersiyelerinde ve gazellerinde kendine has buluşlar ve benzetmelerle dikkat çeken şair, yine on altıncı yüzyılın başında bir edebî topluluğun başı gibi görünür. Mihrî Hatun, Sehî Bey, Vâlihî, Tâli‘î, Sun‘î gibi şairler onu takip edenlerin başında gelirler. Ayrıca Şemsî-i Edvârî, Sâkî, Sûzî-i Nakşıbendî, Rızâî, Üsküplü Zârî de Necâtî’yi takip eden ve etkisinde kalıp şiirlerine nazireler yazan şairlerdir. Fuzûlî "gül" ve "hançer" kasideleri- 129 130 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı nin rediflerini Necâtî’den aldığı gibi, “gayrı” redifli tanınmış gazelinde vezin, redif ve kafiyeden başka, mazmun bakımından da Necâtî’nin etkisinde kalmış ve bir nazire yazmıştır. Necâtî, edebiyatımızda yer yer Bâkî, Âşık Ömer ve Nedîm’den XIX. yüzyılın önde gelen şairlerinden olan Osman Şems’e kadar etkisi uzanan bir şairdir. Sehî, İdris-i Bitlisî’nin tarihinde Necâtî’den “Hüsrev-i Rûm” diye bahsedilmiş olmasını özellikle belirtmiştir. Şiirlerinde yaratılışından gelen bir samimilik ve tabiîlik bulunan Necâtî, manzumelerinde parıltılı, ışık dolu ve aydınlık kelimeleri seçer. Benzetmeler, tezatlar ve diğer edebî sanatlar ile bilerek seçtiği kelimeler Necâtî şiirinin gönülleri açan bir özellik kazanmasını sağlamıştır. Şiirine devrindeki hadiseleri de sokan şair, halk psikolojisine önem verir. Böylece yaşadığı hayattan yansımalar ve gözlemler, şiir olarak en güzel şekilde dile getirilir. “Mersiye-i Ester” adını verdiği katırın ölümü için yazdığı şiiri, onun hayata ve halka bağlı yönünü en iyi şekilde ortaya koymaktadır. Necâtî’nin sevgiliyi çeşitli şekillerde, görünüş ve ruh hâli ile ele alışı dikkat çekicidir. Şair, eski şiirin bütün mazmunlarını açık ve en güzel şekilde kullandığı gibi ifade yollarını daha da ileri götürür. Hareket bildiren fiilleri çok kullanan Necâtî’nin şiiri bu sebeple durgun değildir. Onun, Bugün hüsnün zamânıdur öpül ömrüm kuçul cânum Güzellik çünkü fânîdür öpül ömrüm kuçul cânum beytiyle başlayan gazeli yanında, “döne döne” redifli şiiri gibi pek çok manzumeleri buna örnektir. Necâtî’nin manzumelerinde yer verdiği soru cümleleri, hitapları ve öğütleri, üslubunun öne çıkan özellikleridir. Sözleri basit, kolay söylenebilir gibi görünse de, Necâtî’nin şiirinde halk düşüncesine dayalı bir derinlik, millî kültüre bağlı bir genişlik ve hayattan aldığı bir canlılık vardır. Bu sebeple pek çok beyti sehl-i mümteni olarak karşımıza çıkar. Varayım Ka‘be’ye derviş olayım yüz süreyim Yâ Rab ol hüsn çerâgın bana yandur dimege Şişe gögsin geçürür leblerün öpdükçe kadeh Dili varmaz yüregüm dopdolu kandur dimege beyitleri Necâtî’nin şiirinin güzelliğini, hayata bağlılığını, halkın dili, yaşayışı ve inancına yer verme durumunu, kıskançlığı, güzelliği, sevgiyi, tevazuyu, asıl istenenin Hak kapısında bulunacağını, sevgilinin güzelliğin çırası, mumu oluşu gibi pek çok unsuru, iki beyite basit bir görünüşle yerleştirip işlemenin hiç de kolay olmadığını gösterir. Necâtî’nin şiirleri, Râzun nihân ola mı Necâtî ki sözlerün Meclisler içre okınur uş çeng ü ûd ile beytinden de anlaşılacağı üzere, meclislerde, mûsikî eşliğinde çeng ve ud ile de söylenmektedir. Şairin rindane ve âşıkane konularda yazdığı gazellerinin öne çıkan özelliği, dilindeki sadelik ve tabiîlik, hayallerindeki incelik ve duygularındaki içtenliktir. Necâtî Bey’in tek eseri Divan’ıdır. Bu eser, Ali Nihad Tarlan’ın neşrine göre bir önsöz ile başlamaktadır. Bugünkü bilgilere göre, Batı Türk edebiyatında divanında dibace (=önsöz) yazan ilk şair de Necâtî’dir. Bu önsözün başında Allahı ve Peygamberi konu alan şiirler vardır. Necâtî Bey, Divan’ının bu kısmında, mesnevi nazım biçimi ile yazılmış şiirler bulunmaktadır. Bunlardan biri de II. Bayezid için yazılmış bir övgü şiiridir. Şair, bundan sonra kendisini, şiirini ve şiir görüşünü anlatır. Dibacenin sonunda ise, Peygamber ve Hz. Ali için yazılan na’tlar bulunur. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Necâtî, Divanı’nda ilk kasideyi Fatih için yazmıştır. Bundan sonra II. Bayezid, devrin vezirleri ve büyükleri ile Şehzade Mahmud için yazılan ve sayısı yirmi beşe yaklaşan kasideler gelir. Kasidelerden sonra ilki “Mersiye-i Ester” (Katır mersiyesi) adını taşıyan mersiyeler başlar. Necâtî’nin mersiyelerinin başında yer alan bu şiiri, edebiyatımızda bu yönü ile bir ilktir. Divan’ın bundan sonraki kısmında 4 terkib-i bend, 1 murabba, az sayıda da olsa, mesneviler, kıtalar yanında başka nazım şekillerinde yazdığı şiirleri de vardır. Müfretler de bunların içinde yer almaktadır. Necâtî Divanı’nda bulunan 650 gazel, Türk şiirinin on altıncı yüzyıla girerken ortaya çıkan en güzel örnekleridir. Bunlar arasında eski Türk edebî zevkini yansıtan musammat gazeller sadelik ve açıklık yanında hareketli ve güzellik yönü ile de dikkat çekerler. Necâtî’nin bir gazeli 1. Dil aldı kasd-ı cân eyler begüm kaşun gözün gamzen Elif kaddüm kemân eyler begüm kaşun gözün gamzen 2. Kamu şehler sana bende kul olayım sana ben de Düşürmişdür beni bende begüm kaşun gözün gamzen 3. Hayâlün dile hân oldı visâlün tende cân oldı Cihâna dâsitân oldı begüm kaşun gözün gamzen 4. Emîrüm şehriyârumdur enîsüm gam-güsârumdur Azîzüm ihtiyârumdur begüm kaşun gözün gamzen 5. Görelden sen yüzi mâhı irürdüm göklere âhı Beni kul itdi vallâhi begüm kaşun gözün gamzen 6. Saçun çîninde hayrânum kaşun yayında kurbânum Ne kim buyursa fermânum begüm kaşun gözün gamzen 7. Necâtî kulun iy yârâ yörür ışkunda âvâra Yüregine urur yara begüm kaşun gözün gamzen Hamdullah Hamdî Akşemseddin’in oğlu olan Hamdullah Hamdî (1449-1503)’nin XV. yüzyıl mesnevi şairleri içinde ayrı bir yeri vardır. İyi bir öğrenim görmüş olan şair, bir süre Bursa’da Çelebi Mehmed medresesinde müderrislik yaptıktan sonra Göynük kasabasına çekilmiş, eser yazarak kanaatkârane yaşamış ve orada ölmüştür. Hamdî’nin şiirlerinde tasavvufun etkisi görülmekle birlikte mutasavvıf bir şair değildir. Hamdî’nin Divan ve Hamse’si vardır. Hamse’sindeki mesneviler, Yûsuf u Züleyhâ, Leylâ ve Mecnûn, Mevlid, Kıyafet-nâme ve Tuhfetü’1-Uşşâk’tır. Yûsuf u Züleyhâ’sı Türk edebiyatında bu türde yazılan mesnevilerin en güzelidir. Mevlid’i halktan ziyade aydınların anlayacağı bir dille yazmış olduğundan fazla tanınmamıştır. İnsanın fizikî yapısının karakteri ile ilişkisini anlatan Kıyafet-nâme’si bu konuda yazılmış manzum ilk eserdir. Tuhfetü’l-Uşşâk küçük bir aşk mesnevisidir. Hamdî’nin Yazıcıoğlu’na nazire olarak yazdığı bir de Ahmediyye’si vardır. Divan ve mesnevileri ile Türk dilinin ve edebiyatının gelişmesine hizmet eden Hamdî, Batı Türk edebiyatı içinde Ahmedî’den sonra en çok eser yazan şairdir. Baba Yûsuf-ı Sivrihisarî Hamdullah Hamdî’ye paralel olarak Fatih ve II. Bayezid dönemlerinde yaşayan Şeyh Baba Yûsuf-ı Sivrihisarî de Divan sahibi ve mesnevi yazarı bir şairdir. Şeyh Baba Yûsuf-ı Sivrihisarî Akşemseddin’in öğrencilerindendir. 1430 yıllarında Sivrihisar’da doğmuştur. Evliya Çelebi’nin verdiği bilgilere göre II. Bayezid devri şeyhlerinden olup, Akşemseddin’in halifesidir. İlim tahsilinden sonra İstanbul’da kalmış ve Bayezid camiinin açılışı sırasındaki davetliler içinde yer almıştır. Hatta II. Bayezid onu cami- 131 132 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı in ilk Cuma ve kürsü vaizi yapmıştır. Çocukluğunu II. Murad, olgunluk çağını Fatih Sultan Mehmed ve ihtiyarlığını II. Bayezid zamanında yaşayan Şeyh Baba Yûsuf-ı Sivrihisarî 1511-1512 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. Mezarı Ebu Eyyub-ı Ensârî civarındadır. Hakkında pek çok menkıbe bulunan Şeyh Baba Yûsuf-ı Sivrihisarî’nin Divan, Risâletü’n-Nûriyye, Tefsir ve Mevhûb-ı Mahbûb olmak üzere dört eseri vardır. Daha çok Divan’ı ve Mevhûb-ı Mahbûb mesnevisi ile Türk edebiyatında dikkat çeker. Fatih devrinde yetişmiş II. Bayezid zamanında eser vermiştir. Şeyhoğlu ve İbn Şeyhî mahlaslarını kullanmaktadır. Bundan dolayı edebiyatımızda I. Bayezid zamanında yaşayan Kenzü’l-Küberâ yazarı Şeyhoğlu Mustafa ile karıştırıldığı da olmuştur. Ancak Şeyhoğlu ve İbni Şeyhî mahlasını kullanan Şeyh Baba Yûsuf-ı Sivrihisarî ondan yüz sene sonra ölmüştür. 7968 beyti bulan Mevhûb-ı Mahbûb mesnevisi ve Divan’ı şairin edebiyattaki kudretini gösteren eserleridir. Mesnevisini 1507-8 yılında tamamlayan şair, manevî yönü zengin bir şeyhtir. Eserinde yer yer Arapça ve Farsça beyitlere de yer vermiştir. Mesnevisi özellikle nasihat bakımından önemlidir. Zaman zaman padişaha da öğütlerde bulunur; devrinin şeyhlerini eleştirir. Dervişlik hakkında bilgi verir. Peygamberi ve savaşlarını, miracı ve başka dinî konuları anlatır. 3 XV. yüzyılda şiirleriyle öne çıkan hanım şairleri belirtiniz ve bunlar hakkında kısaca bilgi veriniz. XV. Yüzyıl Mutasavvıf Şairleri Tasavvufî ve dinî edebiyatın divan edebiyatı yanında halka inen ve halkın terbiyesi ile ilgilenen şair ve yazarları da bu yüzyılda kendini göstermiştir. II. Murad zamanında Emir Sultan (öl. 1429), Hacı Bayram-ı Velî (öl. 1429-1430) ve Kaygusuz Abdal’ın (öl.1444) devamı olarak Türk milletinin gönlünde yaşayan, şahsı ve şiirleri ile günümüze kadar gelen, milletin velî olarak bildiği şairler de vardır. Akşemseddin (1389-1459), Eşrefoğlu Rumî (öl. 1469), Kemal Ümmî (öl. 1475?), Dede Ömer Rûşenî (öl. 1486), Cemâl-i Halvetî (öl. 1496), İbrahim Tennûrî (öl. 1482) ve İbrahim Gülşenî (1426-1533) bunların başında gelmektedir. Asıl adı Abdullah olan Eşrefoğlu Rûmî (1353?-1469), Yunus tarzında şiirleri ile tanınan, ilâhîler yazan bir şair olarak dikkat çeker. İznik’te doğan Eşrefoğlu Rûmî, ilk öğrenimi burada yaptıktan sonra Bursa’da Çelebi Sultan Mehmed medresesinde okudu. Hacı Bayram-ı Velî’ye bağlanan ve ona on bir yıl hizmet edip dergâha imam olan Rûmî, hocasının kızı ile evlendi. Bayramîlik’i yaymak için İznik’e geldi. Bazı engellerle karşılaşınca Hama’ya Hüseyin Hamavî’nin yanına gitti. Çile çıkardı ve Kadirîlik tarikatını anlatmak üzere İznik’e döndü ve bu tarikatın Eşrefiye kolunu kurdu. Uzun bir ömür sürdü. 1469 yılında vefat eden Eşrefoğlu Rûmî, İznik’te yatmaktadır. Bilinen eserleri, Divan’ı ile Müzekki’n-Nüfûs’dur. Eserlerinde açık ve anlaşılır bir Türkçe kullanan Rûmî’nin akıcı ve gönle hoş gelen, hece ve aruz ile yazdığı şiirleri vardır. Açık ve samimî bir dille kaleme aldığı Müzekki’n-Nüfûs’ı özellikle dînî tasavvufî terimler bakımından da önemli bir eserdir. Bu devrin divan sahibi şairlerinden biri olan Kemal Ümmî’nin asıl adı İsmail’dir. XV. yüzyıl başlarında Niğde’de doğan bu şair, kaside, gazel ve mesnevi nazım şekillerinde dinî tasavvufî şiirler söylemiştir. Özellikle ilahileri ile tanınan Kemal Ümmî, yalnız Anadolu’da değil Kırım, Kazan, Başkurt ve Özbek Türkleri arasında da bilinmektedir. 1475 yılında ölen şair, tekke şiirinde kendisinden sonra gelenlere örnek olmuştur. Kaside, gazel, müstezad, terkîb-i bend, tercî’-i bend, muhammes nazım şekilleriyle münacatlar ve na’tların bulunduğu bir Divan’ı vardır. Ayrıca Kırk Armağan adlı öğretici yönü ağır basan bir eseri daha bulunmaktadır. Bu eser, peygamberlerin öğütlerini içeren bir çeşit kırk hadistir. Kemal Ümmî, dinî ve ahlâkî öğütlere yer verdiği şiirlerinde açık, anlaşılır, halkın söyleyişine yer veren bir dil kullanmıştır. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Dede Ömer Rûşenî de Fatih devrinde yaşayan tekke şairlerindendir. Tire kazasının Ruşen köyünden olduğu için Rûşenî lâkabıyla anılmıştır. Öğrenimine memleketinde başlayan Rûşenî, Bursa’da öğrenimini tamamlayınca müderris oldu. Karaman’a ve Bakü’ye gitti. Seyyid Yahya Şirvânî’ye bağlandı ve Halvetîlik tarikatı içinde yer aldı. Seyyid Yahya’nın baş halifesi oldu; onun vefatı üzerine Karabağ, Gence ve Tebriz bölgesinde irşad vazifesi yaptı. 1487 yılında Tebriz’de vefat etti. Halvetîlik’te bağlı olan yolu, Rûşenîlik şeklinde devam etti. Gençlik çağında âşıkane ve hicve yakın şiirler yazan Ömer Rûşenî’nin şiirleri tarikata girdikten sonra dinî ve tasavvufî bir yol tutmuştur. Orta hacimde bir Divan’ı vardır. Âsâr-ı Aşk, Ney-nâme, Miskin-nâme, Silsile-nâme, Çoban-nâme, Kalem-nâme ve Kıssa-nâme adında mesnevileri vardır. Dili sade olup, akıcı bir üsluba sahiptir. Cemâl-i Halvetî de bu yüzyılın Divan sahibi mutasavvıf şairlerindendir. Akşemseddin’in öğrencilerinden olan İbrahim Tennûrî (öl.1482) de Fatih devrinde dikkat çeken tekke şairlerindendir. Akşemseddin’in işaretiyle, Gülzâr-ı Ma’nevî adlı manzum eserini yazmıştır. Bu bakımdan tekke tarafının mesnevi vadisinde görülen şairidir. Gülzâr-ı Ma’nevî kaynak itibariyle Mevlânâ’nın Mesnevî’sine bağlıdır. Ancak ibadet, muamelât ve ahlâkla ilgili bilgilere de yer vermiştir. Başka şiirleri de vardır. O, bu şiirlerinde Âşık mahlâsını kullanır. İbrahim Tennûrî’nin bazı şiirleri Yunus’unkilere karışmıştır. Çekiciliği Yunus tarzında şiirler söylediğinden dolayıdır. Rûşenî dervişi olan ve Halvetîliğin Gülşenîlik kolunu kurarak Mısır’da tarikatını yayan İbrahim Gülşenî de XV. yüzyılın sonu ile XVI. yüzyılın ilk yarısında yaşayan mutasavvıf bir şairdir. Rûşenî gibi Mevlânâ’nın etkisinde kalan Gülşenî, Ma’nevî adıyla Mevlânâ’nın Mesnevî’sine kırk bin beyit tutarında Farsça bir nazire yazmıştır. Mevlânâ’nın gazellerinin sonunda Şems’in adına yer vermesi gibi, Gülşenî de gazellerinin sonunda Rûşenî mashlasını kullanmıştır. Gülşenî, Divan’ındaki Türkçe şiirlerini sade bir dille yazmıştır (Mazıoğlu, 1983: 105-106). XV. YÜZYILDA YAZILAN ESERLER Manzum Eserler Divanlar: XV. yüzyılda yetişen şairlerden divanları elde bulunanlar şunlardır: Ahmed-i Dâî (Türkçe ve Farsça divan), Şeyhî, Ahmed Paşa, Necâtî Bey, Avnî (Fatih), Adlî (II. Bayezid), Cem, Adnî (Mahmud Paşa), Sâfî (Cezerî Kasım Paşa), Harîmî (Şehzade Korkud), Rûşenî, Kemal Ümmî, Sarıca Kemal, Hamdullah Hamdî, Eşrefoğlu Rûmî, Karamanlı Nizâmî, Cemâlî, Çakerî Sinan Bey, Mesîhî, Münîrî, Mihrî Hatun, Fakihî, Edhemî, Kasım, Sevdâyî, Vasfî. Mesneviler: XV. yüzyılda yazılan mesnevileri dinî-tasavvufî, aşk ve macera ve tarihî mesneviler şeklinde üç başlık altında değerlendirmek mümkündür. 1. Dinî-tasavvufî Mesneviler: XV. yüzyıl mesnevilerinin en meşhuru yüzyılın başında yazılan Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n-Necât’ıdır. Süleyman Çelebi’den başka bu yüzyılda mevlid yazan şairler, Ârif, Kerîmî, Ahmed, Hocaoğlu, Sinanoğlu, Ebulhayr, Hamdullah Hamdî, Keşfî-i Saruhanî ve Muhibbî’dir. Ahmed, orijinal buluşları, güzel söyleyişi, hitablara yer vermesi ve tekrir sanatını kullanması ve şiirinde yer yer lirizme yer vermesiyle mevlid yazarları içinde öne çıkmıştır. Halk tarafından Süleyman Çelebi’nin Mevlid’ine eklenen ‘merhaba’ faslı ona aittir. Mevlid’den başka XV. yüzyılın başlarında yazılan dinî mesnevilerden biri de Abdülvâsî Çelebi’nin Halîl-nâme’sidir. Yazıcıoğlu Mehmed (öl.1453) ise, Fatih’in ilk saltanatından sonra 1451 yılına kadar geçen zamanda Türk edebiyatının en büyük eserlerinden olan Muhammediyye’yi, yazmıştır. Şair, Arapça mensur olarak yazdığı Megâribü’z-Zamân adlı eserini 1449 yılında Türkçe nazma çekerek II. Murad’a sunmuştur. 9000’den fazla beyitten 133 134 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı oluşan Muhammediyye, mesnevi nazım şekliyle yazılmış olmakla birlikte içerisinde kaside, müstezad, terkib-i bend ve terci-i bend şekliyle yazılmış şiirler de vardır. Muhammediyye’de âlemin yaratılışı, cennet, cehennem, melekler, peygamberler, Hz. Muhammed’in doğumu, hayatı, savaşları, mucizeleri, ölümü, yakınları, kıyamet günü, âhiret hayatı gibi konular anlatılmaktadır. Muhammediyye’de şiiriyetin ve ahengin en yüksek derecesini, daha çok, münacat ve methiyelerde buluruz. Yer yer canlı ve renkli tasvirler yapan şair, olayları anlatırken değişik vezinler kullanır. Muhammediyye şairinin bir başka özelliği, daha çok kasidelerde, tasavvufî hususiyetleri yer yer basit kelimelerin arkasına gizlemesidir. Bunun yanında eski şiirin mazmunlarını ve kelime kadrosunu da en iyi şekilde kullanır. Türk milletinin hayatında büyük yer tutan ve yüzyıllarca okunan Muhammediyye Mevlid ve Yunus Divanı gibi bütün Türklüğü kucaklayan bir eserdir. Amil Çelebioğlu tarafından doktora tezi olarak hazırlanan eser Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır. Muhammediyye ile aynı yılda yazılmış bir başka mesnevi de Ravza-i Envâr’dır. Derviş Hayâlî diye bilinen Çelebizâde Mevlânâ Derviş Mehmed Efendi, 1449’da tamamladığı bu eserini Fatih’e sunmuştur. Ravza-i Envâr, küçük hikâyeler ile evliya menkıbelerinin anlatıldığı tasavvufî-didaktik bir mesnevidir. Eserde Mesnevî’den alınmış hikâyeler de vardır. 2182 beyit olan mesnevi, aruzun mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezni ile yazılmıştır. Ravza-i Envâr’da Arapça ve Farsça kelimeler ile tamlamalar bulunsa da eser, kolay anlaşılır ve açık bir ifade ile yazılmıştır. Hatiboğlu (öl. 1451-1456 arası) Bahrü’l-Hakâyık, Letâif-nâme ve Ferah-nâme adlı eserleriyle bu yüzyılın önemli mesnevi şairlerinden biridir. 1465 beyitten oluşan ve mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezniyle yazılmış olan Bahrü’l-Hakâyık, Hacı Bektaş-ı Velî’nin Arapça mensur Makalât’ının manzum bir çevirisidir. Dinî-didaktik bir eser olan Bahrü’lHakâyık’ta bazı ayetlerin açıklamaları yapılmıştır. 1414’te yazılan Letâif-nâme, Arapça mensur bir Sûre-i mülk şerhi’nin manzum tercümesidir. Eserin başındaki tevhid, na’t, münacat, dört halifenin övgüsü, tercüme sebebi, mu’cizât-ı Nebî ve mirâc kısımları ile hatime kısmı teliftir. Bahrü’l-Hakâyık’la aynı vezinle yazılan ve dinî-didaktik bir mesnevi olan eser, yaklaşık 4000 beyitten oluşmaktadır. Hatiboğlu, Mevlânâ ile diğer kişiler hakkında Bahrü’l-Hakâyık’ta yazdığı beyitleri Letâif-nâme’de tekrarlamıştır. Hatiboğlu’nun 1426’da yazıp II. Murad’a sunduğu Ferah-nâme, konusu yüz hadis olan nasihat-nâme türünde dinî bir eserdir. Fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yazılan mesnevi, 6000 beyittir. Hatiboğlu, eserini Arapçadan tercüme ettiğini belirtmiş, ancak asıl eserin adını bildirmemiştir. Şair, tercümeye ilâveler yaparak ve bazı tasarruflarda bulunarak eserini telif bir hâle getirmiştir. Eserlerinde sanat gayesi gütmeyen ve sade bir dil kullanan Hatiboğlu, Farsça terkiplere çok az yer vermiştir. Hatiboğlu’nun eserleri, şiir ve sanat yönünden zayıf olmakla birlikte XV. yüzyılın dil özellikleri bakımından da zengin olup kültür tarihi bakımından önemlidir. Devletoğlu Yûsuf’un XV. yüzyılın ilk yarısında yazıp II. Murad’a sunduğu (1425) Vikâye tercümesi olan Kitâbü’l-Beyân adlı eseri, dinî-didaktik bir mesnevidir. 7000 beyte yakın olan Kitabü’l-Beyân, fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezni ile yazılmıştır. Şair, Vikâye’deki düzene uyarak eserini 48 bölüm hâlinde yazmıştır. Eserde, abdest, namaz, oruç, zekât gibi ibadetlerle ilgili bilgiler, İslam hukukunun (fıkhın) günlük hayatla ve insan ilişkileri ile ilgili konuları genel olarak vermiştir. Devletoğlu, eserini verdiği bilgilerin kolay öğrenilmesi ve okunması için manzum olarak yazmıştır. Şair, eserini sanat endişesi gütmeden, sade ve açık bir dille kaleme almıştır. Şeyh Elvan-ı Şirazî, Mahmud Şebüsteri’nin Gülşen-i Râz adlı Farsça eserini 1426’da Türkçeye tercüme ederek II. Murad’a sunmuştur. Gülşen-i Râz’ın Farsça aslı 1000 beyit olduğu halde çevirisi 3000 beyte yakındır. Mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezniyle yazılan eser, tasavvufî konularda 15 soru ve cevabın yer aldığı 15 bölümden meyana gelmiştir. Mesnevi, tasavvufî bir eser olmakla birlikte anlaşılır bir dille yazılmıştır. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Mu’înüddîn b. Mustafa, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin I. cildini II. Murad adına Mesnevî-i Murâdiyye adıyla 1436’da manzum olarak tercüme edip açıklamıştır. İki cilt olan ve 14404 beyitten meydana gelen bu eser, fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yazılmıştır. Eserde, beyit sayıları 9-15 arasında değişen gazel ve kaside tarzında yazılmış manzumeler de vardır. Mesnevî-i Murâdiyye, Türk edebiyatında bilinen ilk Mesnevî tercümesi ve şerhi olmasının yanında içeresinde bulunan zengin dil malzemesi yönünden oldukça önemlidir. Afyon’da Mısırlıoğlu adı ile meşhur bir aileden olan Abdürrahim Karahisarî (öl. 14831485 arası)’nin 1461’de fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ ilün vezni ile yazdığı Vahdet-nâme, 4267 beyitten meydana gelen tasavvufî bir mesnevidir. Veziriazam Mahmud Paşa’ya ithaf edilen eserde yaratılış, araz, cevher, insan ve âlem geniş şekilde anlatılır. Şair, Vahdet-nâme’de Allah’ı ve peygamberleri anlattıktan sonra, İslamiyetin değeri, önemi ve esasları hakkında bilgi vermiş, konuya göre uygun hikâyeler anlatmıştır. Eserin akıcı bir üslûbu vardır. Karahisarî’nin nesirde ve nazımda Türkçeye hakim bir şair olduğunu eserlerinde görmek mümkündür. Kelime kadrosu geniş, ufku açık bir yazar ve şair olan Abdurrahim Karahisarî, Eski Anadolu Türkçesinin en iyi örneklerini vermiştir. Eserinin öğüt veren ve didaktik olan kısımlarında bile dilinin kıvraklığı açıkça görülür. Dil kullanışında Arapça ve Farsça kelimelere yer verse de yabancı tamlamaları az kullanır. Abdurrahim Karahisarî’nin Vahdet-nâme’den başka Risâle fi-Eşrâti’s-Sâ’a Münyetü’l-Ebrâr ve Tercüme-i Kasîde-i Bürde isimli eserleri de vardır. Risâle fi-Eşrâti’s-Sâ’a Arapçadır. Münyetü’l-Ebrâr ve Gunyetü’l-Ahyâr ise tasavvufî bir eser olup Akşemseddin’in isteği üzerine yazılmıştır. Tercüme-i Kasîde-i Bürde, Peygamber övgüsünde yazılan manzum bir tercümedir. 160 beyti bulan eser Türkçe olup tıpkıbasım olarak 1960 yılında İsmail Hikmet Ertaylan tarafından yayımlanmıştır. Âşık Ahmed’in 1430-1451 yıllan arasında yazdığı Câmi’u’l-Ahbâr adlı mesnevi, manzum bir evliya tezkiresidir. II. Murad’a sunulan eser, 12293 beyit olup fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezni ile yazılmıştır. Yusuf Hakîkî’nin Hakîkî-nâme adlı Muhammediyye tarzında yazılmış eseri ile 2751 beyitten oluşan Muhabbet-nâme’si de bu yüzyılın dinî ve tasavvufî mesnevilerindendir. Nesîmî’nin halifelerinden Refi’î’nin Hurufîliği anlatmak için 1408’de yazdığı Beşâret-nâme’si, 1390 beyitten oluşan tasavvufî bir mesnevidir. Pîr Mehmed’in Tarikat-nâme’si, Attâr’ın Musibet-nâme’sinden çevirdiği bir eser olup, tamamı elde yoktur. Elde bulunan 80 beyti yayımlanmıştır. İbrahim Tennûrî (öl. 1482)’nin Gülzâr-ı Ma’nevî (Gülzâr-ı Şerîf) adlı mesnevisi, 5059 beyit olup mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezniyle yazılmıştır. İbadetlerin ve ibadetlerle ilgili hususların âyet ve hadislerle tasavvufî bir görüşle anlatıldığı bu mesnevi, Muhammediyye tarzında yazılmış dinî-tasavvufî bir eser olup Fatih’e sunulmuştur. Tennûrî’nin açık ve sade bir dille yazdığı Gülzâr-ı Ma’nevî’sinden başka Gülşen-i Niyâz adlı dinî-tasavvufî bir mesnevisi daha bulunmaktadır. II. Bayezid dönemi şairlerinden Demirhisarlı Âbidin’in manzum Şir’atü’l-İslâm çevirisi ile manzum Tecvîd kitabı, Mehmed’in Gülistân-ı Şemâil (Şemâil-i Nebî)’i de bu yüzyılda yazılmış dinî mesnevilerdir. 2. Aşk ve Macera Mesnevileri: XV. yüzyılda aşk ve macera konularında yazılmış olan belli başlı mesneviler şunlardır: Abdî, Camasb-nâme isimli Farsçadan çevirdiği mesnevisini 1430’da yazıp II. Murad’a sunmuştur. Eserde, Danyal Peygamber’in oğlu Camasb’ın maceraları ve Şâh-ı Maran’ın yanında başından geçen masalla karışık olaylar anlatılmıştır. 5000 beyitten fazla eserde yer yer gazel tarzında manzumeler de vardır. Eserde, âlemin durumu, dünyanın geçici oluşu ve Allah’a yönelmek gerektiğini anlatan öğütlere de yer verilmiştir. Şeyhoğlu Cemâlî’nin Gülşen-i Uşşâk (Hümâ ve Hümâyûn)’ı, Aşkî’nin Heft-Peyker’i, Münîrî’nin Mihr ü Müşterî’si, Halîlî’nin Firkat-nâme’si, Cem Sultan’ın Cemşîd-i Hurşîd’i, Sadrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i ve Zihnî’nin Gül ü Nevrûz’u, Şâhidî’nin Gülşen-i Uşşâk (Leylâ ve Mecnûn)’ı, Çâkerî’nin Yûsuf u Züleyhâ’sı Ahmed-i Rıdvan’ın Hüsrev ü Şîrîn ile Leylâ ve Mecnûn’u bu yüzyılda yazılmış aşk mesnevileridir. 135 136 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Halîlî’nin (öl. 1485) Firkat-nâme’sinin bu devir edebiyatı içinde ayrı bir yeri vardır. Şair, 1471 yılında yazdığı Firkat-nâme’de, başından geçen bir aşk hikâyesini edebî bir şekilde anlatır. Mesnevi olmakla birlikte içinde gazellere de yer verilen eserde, hikâyeler, âşık ve ma’şuk arasındaki mektuplaşmalarla anlatılmıştır. Eser, anlatım şekli olarak mektup tarzının kullanılması yönünden dikkat çekicidir. Firkat-nâme, şairin başından geçenleri anlatmakla birlikte yarı mistik ve yarı romantik bir hava içinde yazılmıştır. Eser bu bakımdan tasavvufî bir aşkı da hatırlatır. 3. Tarih ve Farklı Konularda Yazılmış Mesneviler: XV. yüzyılda fetihleri ve savaşları anlatan manzum tarihler de yazılmıştır. Manzum veya mensur olarak yazılan ve genel olarak “vakâyi’-nâme” veya “gazavat-nâme” adı verilen bu eserler, Osmanlı İmparatorluğunun genişleme dönemi olan XV. yüzyılda daha fazla yazılmıştır. Za’ifî’nin II. Murad’ın savaşlarını anlattığı manzum Gazâ-nâme’si, Enverî’nin Düstûr-nâme’si, Mahremî’nin II. Bayezid’in seferlerini anlatan Şeh-nâme’si, Uzun Firdevsî’nin Midilli savaşlarını anlatan Kutup-nâme’si, Sarıca Kemal’in Selâtin-nâme’si, Sinoplu Safâyî’nin İnebahtı ve Moton seferlerini konu alan Gazâ-nâme’si, Sûzî Çelebi’nin Mihaloğlu Ali Bey’in Gazaları, Behiştî’nin Vakâyi’-nâme-i Behiştî veya Tarih-i Sultan Cem bu tür eserlerdir. Bu yüzyılda tarihî konularda yazılan en önemli eser, Enverî’nin Düstûr-nâme’sidir. Enverî, Düstûr-nâme’yi 1465 yılında tamamlamış ve Mahmud Paşa’ya sunmuştur. Bundan önce Fatih adına yazdığı Teferrüc-nâme isminde bir eserden bahs edilirse de bu eser, henüz ele geçmemiştir. Düstûr-nâme mesnevi nazım şekliyle yazılmış manzum bir tarih olup üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde, peygamberler, İran hükümdarları, Gazneliler, Selçuklular, Harzemşahlar ve Moğollardan Anadolu Beyliklerine kadar geçen süredeki tarihi olaylar hakkında bilgi verilir. İkinci bölümde Aydınoğulları tarihi anlatılır. Son bölüm ise, Osmanlı tarihine ayrılmıştır. Eserin Paris Bibliotheque Nationale ve İzmir Millî Kütüphane’de olmak üzere iki nüshası mevcuttur. Enverî’nin eserinde tutuk bir üslubu vardır. Mükrimin Halil Yınanç tarafından eski harflerle İstanbul’da 1928 yılında neşredilen eser üzerinde geniş bir dil ve edebiyat araştırması yapılmamıştır. Bedr-i Dilşâd’ın II. Murad’a sunduğu Murâd-nâme’si 10410 beyitten oluşan ansiklopedik bir eserdir. İbrahim bin Bâlî’nin 13000 beyit tutarındaki Hikmet-nâme’si, yazarın gezip gördüğü yerler hakkında tarihî ve coğrafî bilgiler de verdiği, didaktik mahiyette ansiklopedik bir eserdir. Mensur Eserler XV. yüzyılda yazılan mensur eserlerin konularının zenginliği, sayılarının çokluğu ile edebî alanda önemli bir yeri vardır. Bu yüzyılda Arapça ve Farsça eserlerden çevrilerek yazılmış olan mensur eserlerin yanında telif eserler de bulunmaktadır. Telif veya tercüme olarak bu yüzyılda yazılan eserlerin çoğu, dinî, tasavvufî ve ahlakî nitelikli eserlerdir. Bu konular bir kısım eserlerde birlikte bulunduğu gibi yalnız din, tasavvuf veya ahlâk konusunda yazılmış müstakil eserler de vardır. Bu dönemde yazılan mensur eserlerin başlıcaları, Kur’an veya sûre tefsiri tercümeleri, Tezkiretü’l-Evliyâ türü eserler, menâkıpnâmeler, dinî, destanî veya çeşitli konularda yazılmış hikâyeler, inşa usullerini öğreten eserler, sözlükler, tarihî eserlerdir. Bu eserlerin dışında tıp, heyet, nücûm, riyâziye, mûsikî vd. alanlarda yazılmış çok sayıda eser, genellikle sade ve anlaşılır bir dille yazılmış olup Türk dilinin zenginliğini, Türkçenin anlatım gücünü ve yeterliliğini göstermeleri bakımından oldukça önemlidir. Behcetü’l-Hadâyık’ı takip ederek XIV. yüzyılın sonuna doğru Erzurumlu Darîr’in yazdığı Yüz Hadis Tercümesi ve Sîretü’n-Nebî ile 1401 yılında Şeyhoğlu Mustafa’nın kaleme aldığı Kenzü’l-Küberâ’dan başka, II. Murad devrinde yazılan İrşâdü’l-Mürid ile’l-Murâd min Tercemeti Kitâb-ı Mirsâdi’l-İbâd, Hayâtü’l-Hayavân Tercümesi, Manyasoğlu’nun Gülistân Tercümesi, Şirvanlı Mahmud’un Tuhfe-i Murâdî’si, Mercimek Ahmed tarafından tercü- 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) me edilen Kâbus-nâme; Tarih-i İbni Kesir Tercümesi, A’cebü’l-Ucab, Dânişmend-nâme, Cevâhir-nâme-i Sultân Murâdî gibi bir hayli Türkçe mensur eser bulunmaktadır. Mercimek Ahmed’in Kâbus-nâme çevirisi bu yüzyılın tanınmış mensur eserlerindendir. Kâbus-nâme’nin daha önce yapılan çevirisini gören II. Murad, Mercimek Ahmed’den eseri açık bir dille yeniden çevirmesini istemiştir. XV. yüzyıl sade nesrinin en güzel örneklerinden biri olan ve 1431-1432’de tamamlanan çeviri Orhan Şaik Gökyay tarafından yayımlanmıştır (1969). Ahmed-i Bîcan (öl. 1465-70) da, Rûhü’l-Ervâh, Acâibü’l-Mahlûkat, Dürr-i Meknûn adlı eserleri ile Fatih dönemi yazarlarının başında yer alır. Ayrıca O, kardeşi Mehmed Efendi’nin Megâribü’z-Zamân adlı eserini, Envârü’l-Âşıkîn (Ahmediyye) adıyla Türkçeye çevirmiş ve daha çok bu tercümesi ile tanınmıştır. 1451’de yazılarak Fatih’e sunulan Envarü’l-Âşıkîn, Muhammediyye ile aynı konularda yazılmış dinî bir eserdir. Dürr-i Meknûn, gökler, gök cisimleri, şehirler ve ülkeler hakkında ansiklopedik bilgilerin yer aldığı bir eserdir. Acâibü’lMahlûkat, Kazvinî’nin aynı addaki eserinin Türkçeye tercümesidir. Eser meleklere, yıldızlara, aylara, günlere, karalara, denizlere, bitki ve yiyeceklere kadar pek çok konuya yer verir. 1453 yılında otuz fasıl (=bölüm) halinde yazılan Müntehâ, Füsûsu’l-Hikem’in tercümesidir. Bu eserde, Hz. Peygamber ve torunları, dört halife ile mirac hakkında bilgi verilmiştir. Rûhu’l-Ervâh’ta ise peygamberlere ait hikâyeler anlatılmıştır. Ahmed-i Bîcan’ın eserleri, dinî-tasavvufî, efsanevî ve mitolojik bir özelliğe sahiptir. Tasavvuf dairesi içinde yer alan yazar, teliften çok tercüme ve derleme şeklinde mensur eserler ortaya koymuştur. Bazı konular eserlerinde ortak olup, yazar sanat gayesi gütmemiştir. Fatih devrinin dikkat çeken eserlerinden biri de Eşrefoğlu Rûmî’nin yazdığı Müzekki’n-Nüfûs’dur. Müzekki’n-Nüfûs nefsin hâlleri, dünya ve ahiret, haset, cömertlik, cimrilik, fitne, öfke, zikir, Hallac-ı Mansûr, iyi ahlâk, insanı iyiliğe ve kötülüğe çeken hâller gibi pek çok konunun anlatıldığı bir eserdir. Yer yer Hasan-ı Basrî, Rabia-i Adeviyye gibi velilerin ve peygamberlerin hayat kesitleri anlatılır; insanlar iyiliğe ve doğruluğa çağrılır. Açık, akıcı ve tatlı bir dili olan Müzekki’n-Nüfûs’da bazen şiire de yer verilir. Eserde ‘ve’ edatı, cümle başı edatı olarak görülmekle birlikte anlatımı, kısa cümlelerde bağlamayı da üstlenmiştir. Ayrıca çok az olmakla birlikte Arapça ve Farsça kurallara göre yapılmış tamlamalar da bulunur. Tasavvufî Türk Edebiyatı içinde eserin bu yönü ile ayrı bir yeri vardır. Fatih devrinde yazılan ve Türk dili tarihi açısından önem arz eden başlıca eserlerden biri Münyetü’l-Ebrâr ve Gunyetü’l-Ahyârdır. Abdurrahim Karahisarî, bu eseri İstanbul’un fethinden iki ay sonra 1453 yılında İznik’te Akşemseddin’in işaretiyle yazmıştır. Münyetü’l-Ebrâr iki bölümden meydana gelmiş ve her bölüm on bâba ayrılmıştır. Eser Hakk’a giden yolda ilerlemeyi, tasavvufun merhalelerini, nefsin hâllerini anlatmaktadır. Ayrıca insandaki iyi ve çirkin huylara yer verir ve nefsin ıslahını, çirkinliklerden nasıl kurtulmak gerektiğini bildirir. Eser, açık ve anlaşılır bir Türkçe ile yazılmıştır. Münyetü’lEbrâr, özellikle tasavvuf terimleri yönünden zengin bir eserdir. Kısa cümlelerle yazılmış olması, anlatışındaki samimîlik ve tatlılık üslubunun bir başka özelliğidir. Yer yer manzumelere de rastlanır. Karahisarî, Fatih devri edebiyatı içinde görüleceği üzere Vahdet-nâme adında bir mesnevinin de yazarıdır. Fatih devrinin önde gelen eserlerinden biri de Saltuk-nâme’dir. Saltuk-nâme Cem Sultan’ın emri ile Ebulhayr-i Rûmî tarafından gaza ruhunu canlandırmak için derlenmiş bir eserdir. Yedi senede yazılan eser, Saru Saltuk’un menkıbevî hayatını, savaşlarını ve yiğitliklerini anlatır. Saltuk-nâme, Battal-nâme ve Danişmend-nâme gibi eserlerin bir devamı olup bunların en son halkasını teşkil eder. Bu tür merkıbelere yer veren eserler, daha ziyade Anadolu’da ve Rumeli’de gaza ruhunun canlı tutulmasına yol açmış ve halk arasında yüzyıllarca okunmuştur. Aslı Topkapı Sarayı Kütüphanesi H.1612’de kayıtlı bulunan eser üzerinde Prof. Dr. Haluk Akalın tarafından doktora çalışması yapılmıştır. Ayrıca eser Kül- 137 138 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı tür Bakanlığı tarafından üç cilt olarak yayımlanmıştır. Saltuk-nâme, folklor, antropoloji ve dinî açıdan da büyük değer taşımaktadır. Sözlükler: Fatih döneminde yazılan eserler içinde sözlükler ön sırayı alırlar. Ancak, bu dönemden önce de Anadolu’da sözlükler yazılmıştır. Çemişkezek kadısı Şihabeddin Ahmed bin Zekeriya’nın yazdığı Zehretü’l-Edeb, Hüsâm-i Hûyî’nin kaleme aldığı Nasibü’lFityân, Ahmed el-Engürî’nin ortaya koyduğu Silkü’l-Cevâhir adlı eserler bir öncü olarak görülür. Bunları Ahmedî’nin 1360-1377 yılları arasında yazdığı Mirkâtü’l-Edeb adlı manzum lügati izlemiştir. Bundan sonra da Ahmed-i Dâî’nin Çelebi Mehmed (1413-1421)’in oğlu şehzade Murad için yazdığı Ukûdü’l-Cevâhir’i ve Mahmud b. Edhem tarafından yazılan Miftahü’l-Luga’sı gelir. Ayrıca yazarı belli olmayan Tuhfetü’l-Fakîr de zikre değer bir lugattır. Bu eserlerin dikkat çeken tarafı, Farsça izahlı Arapça lügatler olmaları yanında hükümdarların, emirlerin veya önemli mevki sahiplerinin çocukları için kaleme alınmış manzum ders kitabı niteliğinde yazılmalarıdır. Fatih dönemine gelince bu durum değişmiş ve yazılan lügatlerde Türkçe de yer almıştır. Bunların başında Lutfullah bin Ebi Yusuf el-Halimî’nin yazdığı Bahrü’l-Garâib adlı FarsçaTürkçe lügat yer alır. Pîr Mehmed b. Yûsuf el-Ankaravî (öl. 1461-62) ise Arapça-Türkçe bir eser olan Tercümanü’l-Luga’yı yazmıştır. Bir lügat ve fıkıh bilgini olan Pîr Mehmed eserini Mültekatü’s-Sıhâh adlı Arapça bir lügatten tercüme etmiştir. Eser Lugat-i Kara Pîrî adıyla da bilinmektedir. Feriştehoğlu adıyla tanınan İzzeddin Abdüllatif ’in Feriştehoğlu Lugati de, Arapça-Türkçe bir eserdir. Yazar, ele aldığı ve karşılığını verdiği kelimeleri Kur’an’daki sözlere dayandırmıştır. Bütün bu sözlük faaliyetleri, Fatih devrinde dilde bir gelişmeyi sağlamış ve Türk edebiyatının ilerlemesine zemin hazırlamıştır. Tarihler : Fatih devrinde tarih yazıcılığı da önemli yer tutar. Ömürleri II. Bayezid devrine uzanan ancak Fatih zamanında yetişen bu yazarların Âşık Paşazâde (öl.1484’ten sonra) ilkini teşkil eder. XIV. yüzyıl şairi Âşık Paşa’nın (öl. 1332) torunlarından, asıl adı Derviş Ahmed olan bu yazar, şiirlerinde Âşıkî mahlasını kullanmıştır. II. Murad ve Fatih ile yakın dostluğu bulunan Âşıkî, her iki padişahla seferlere katılmıştır. Eserinin II. Murad devrine kadar olan kısmını bazı kaynaklardan yazmasına rağmen, ondan sonraki zamanları, olayları yaşayan bir gözlemci gibi, içinde bulunduğu hadiseleri anlatarak vermiştir. Âşıkî’nin dili açık, anlaşılır bir Türkçe olup, pek az ki’li cümle kullanır. Yer yer konuşma diline kaçar. Üslubu tabiî ve samimî olup yapmacıktan uzaktır. Kıvâmî’nin Fetih-nâme-i Sultan Mehmed adlı eseri de bu devrin önde gelen tarihlerindendir. Kıvâmî, yapılan araştırmalara göre Fatih devrinde defterdar olması muhtemel bir şairdir. Fetih-nâme-i Sultan Mehmed adlı eserini Sultan Bayezid için yazmıştır. Manzum mensur karışık olan eserinde hadiseleri anlatırken kendine has bir kompozisyon kurmuştur. Olaylar eserde, şiir-nesir-şiir; tasvir-vak’a-dua ve övgü şeklinde anlatılmıştır. Nesir ve nazmındaki canlılık cümle veya mısra başlarında kullandığı tekrarlardan kaynaklanır. Tasvirlerinde daha çok mevsimleri anlatır. Bunlar arasında bahar mevsiminin ayrı bir yeri vardır. Hemen her bahse girişte tekrarlar görülür. Bu tekrarlar zaman zaman cümle ve paragraflar şeklinde de devam eder. Fatih devri fetihlerini anlatmasına rağmen fetihlerle ilgili olarak, herhangi bir tarih vermemesi bir noksanlık olup eserin dikkat çeken bir başka özelliğidir. Fetih-nâme-i Sultan Mehmed’in Âşık Paşazâde Tarihi’nden farkı, daha fazla şiirin yer alması ve II. Bayezid tarafından yazılması istenen bir eser olmasıdır. Kıvâmî, bu eserinde konulara şiirle başlamış, nesirle devam etmiş ve tekrar şiirle bitirmiştir. Yer yer sıralı cümleler kullanan Kıvâmî’de ki’li cümleler Âşıkpaşazade’ye göre daha fazladır. Yazarın kullandığı yeni ekler ve kelimeler ayrıca dikkat çeker. 28 bölümden meydana gelen eserin son üç bölümü II. Bayezid’e ayrılmıştır. Az da olsa Türk tarihinden kıssa ve fıkralara yer vermesi dikkat çekmektedir. Kıvâmî, 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Resûlün hicretinden dinle bu dem Sekiz yüz oldı toksan üç dahı hem beytinde eserin yazılış tarihini 893H.=1486-87M. olarak vermektedir. Kıvâmî’nin ayrıca Câmi’ü’n-Nezâir gibi şiir mecmualarında şiirlerine de rastlanmaktadır. Fatih dönemini anlatan diğer bir tarih de Tursun Bey’in yazdığı Tarih-i Ebü’l-Feth’tir. Asıl adı Tûr-ı Sînâ Bey olan bu zat, İznik valisi Firuz Bey’in torunu, Hamza Bey’in oğludur. Tursun Bey eserinde, Fatih devrini ve II. Bayezid zamanının başlarını anlatmaktadır. Hadiseleri tıpkı Âşık Paşazâde’deki gibi canlı olarak ve yaşayarak anlatır. II. Bayezid’e sunduğu Tarih-i Ebü’l-Feth üslup ve dil yönünden Âşık Paşazâde ve Kıvâmî’nin eserlerinden farklıdır. Eserin dili, süslü ve ağırdır. Ayrıca Arapça ve Farsça alıntılar oldukça fazladır. Tıpla ve diğer konularla ilgili eserler: Fatih döneminde yazılan takvimler de Türk dili tarihi açısından önemli eserlerdir. Ayrıca, Fatih ve II. Bayezid devrinde üslup ve tenkitleri ile dikkat çeken Molla Lütfî’nin eserleri de Türk dili tarihi açısından önem taşır. Devlet erkânı ve akranları arasında Deli Lütfî, Molla Lütfî, Tokatlı Lütfî, Lütfullah Çelebi ve Sarı Lütfî gibi değişik sıfatlarla nitelendirilen bu zat, atak ve sözünü sakınmaz bir kişiliğe sahiptir. Har-nâme isimli eseri, Uslu lâkabı ile tanınan bir mollanın zamanın vezirleriyle olan tartışmalarına ve Uslu’nun hayatına yer vermektedir. Alay ve hiciv için yazılan Harnâme adlı bu risale, Türk halk edebiyatı açısından ele alınınca eşekle ilgili atasözleri ile de dikkat çeker. Dilinin açık ve anlaşılırlığı, anlatımındaki rahatlık, yazarının ince buluşlarını göstermesi açısından da eser önemlidir. Dil yönünden açık bir eser olan Har-nâme, bugün bile kolayca anlaşılabilecek durumdadır. Molla Lütfî’nin yazdığı başka bir eser ise, Ferec Bade’ş-Şidde tercümesidir. Fatih döneminde tıp alanında da önemli eserler yazılmıştır. Sabuncuoğlu’nun yazdığı Cerrâhiyye-i İlhâniyye ve Mücerreb-nâme adlı eserleri bunların başında gelmektedir. Bunlardan Cerrâhiyye-i İlhâniyye Fatih’e sunulmuştur. Eser bazı eklemeler bir tarafa bırakılırsa, Zehravî’nin Et-Tasrîf adlı eserinin tercümesi durumundadır. Açıklamalı bir anlatımı olan eserin Türkçe açısından önemi büyüktür. On sekiz bölümden meydana gelen Mücerreb-nâme ise telif bir eserdir. Hastalık ve ilaç adlarına, ayrıca tıp terimlerine yer vermesi, bitki adlarını belirtmesi bakımından Türk dili tarihi açısından olduğu kadar Türk tıp tarihi bakımından da büyük önem taşır. Eserin tıp alanında olmasına rağmen açık ve anlaşılır bir dili vardır. Fatih ve II. Bayezid devrinde yazılmış başka mensur eserler de bulunmaktadır. Bunlardan Firdevsî-i Tavîl’in (Uzun Firdevsî, öl.1512’den sonra) Kıssa-nâme-i Süleyman Aleyhisselâm adlı mensur eseri başta gelir. Seksen defterden oluşan bu mensur eser, Fatih’in emri ile yazılmış ve ilk altı cildi onun devrinde ortaya çıkmıştır. Ancak Uzun Firdevsî’nin büyük edebî faaliyetleri, II. Bayezid ve özellikle Yavuz Sultan Selim zamanında gerçekleşmiştir. Fatih devrinde Türk dili açısından dikkat çeken en önemli husus resmî kitabet diline çekidüzen verilmesidir. Karamanî Mehmed Paşa tarafından Fatih’in ağzından yazılan ve Uzun Hasan’a gönderilen mektup bunun başlıca örneğidir. Geçmişe göre daha heybetli bir inşa üslubunun görülmeye başlaması, bunun belli ölçü ve şekillerde olması Türkçeyi de, dış ve iç tarih açısından zorlamaya başlamıştır. Bunda hukuk dilini hakkıyla bilen bilgin kişilerin büyük rolü olmuştur. Ayrıca Fatih’in resmî yazışmalara önem vermesi ve bu özellikleri taşıyan âlimlerle olan ilişkisi, kanunname yazımından başlayarak, ferman, tevkî, berat gibi yazıların başta bilgin padişah olmak üzere bunların elinden geçmesi resmî kitabeti ortaya çıkarmıştır. XV. yüzyılın ortasından itibaren özellikle İstanbul’un fethinden sonra saray edebiyatının gelişmesiyle resmî yazışma dili heybetli, görterişli ve sanatlı bir özellik kazanarak kalıplaşmıştır. Bu durum inşa örnekleri fikrinin ortaya çıkarmış ve böylece Menâhicü’l-İnşâ 139 140 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı gibi Türk dili ve edebiyatında ilk inşa mecmuaları yazılmıştır. Menâhicü’l-İnşâ ayrıca süslü nesrin ilk örneklerinin bulunması bakımından dikkate değer bir eserdir. Tursun Bey’in Tarih-i Ebu’l-Feth’i de sanatlı ve süslü nesrin başlangıcında yer almıştır. Bu tür nesirde Tursun Bey’le paralel giden yazarlardan biri, tesirleri Cumhuriyet devri edebiyatına kadar gelen Sinan Paşa’dır (1440-1486). O, Tazarru-nâme’sini sanatlı bir nesirle yazmıştır. Sinan Paşa, bu eserde Arapça, Farsça kelimeleri de kullanmasının yanında Türkçenin bütün ifade imkânlarından da faydalanmıştır. Tazarru-nâme, bazen düz, bazen devrik kısa cümleler, cümle sonlarında seciler ve terkiplerle ahenkli, hareketli ve sanatlı bir nesirle yazılmıştır. Yazarın mensur şiir görünümünde olan bu eseri, çok beğenilmiş olup bundan sonra süslü ve secili nesre Sinan Paşa üslubu adı verilmiştir. Sinan Paşa’nın Tazarru-nâme’den başka mensur iki eseri daha vardır. Bu eserler, Nasihat-nâme ile Tezkiretü’l-Evliyâ tercümesidir. İ. H. Ertaylan, Ma’ârif-nâme de denilen Nasihat-nâme’nin tıpkıbasımını bir önsözle birlikte yayımlamıştır (1961). E. Gürsoy Naskal’i de Tezkiretü’l-Evliyâ’yı yayımlamıştır (1987). Sinan Paşa, Türk nesrinin gerçek anlamda kurucuları arasındadır. Sinan Paşa nesrinin en iyi tarafı ise, kısa cümlelere yer vermesidir. Aynı durum Tezkiretü’l-Evliyâ ve Ma’ârifnâme’sinde de görülür. Tazarru-nâme’den Aşk üzerine İşâret-i evsâf-ı ışk: Işk âsâyiş-i cândur, ışk ârâyiş-i cihândur. Işk nemek-dik-i vefâdur, ışk hadîka-i ehl-i safâdur. Işk hakîkat çarhınun ahteridür, ışk cân leşkerinün mihteridür. Işk bir sultân-ı kâhir ü tîzdür ki alem çekicek birbirine urur vücûd-ıla ademi. Işk bir bî-karâr u şûrengîzdür ki, kadem basıcak şûr u gavgâya bıragur âlemi. Işk bir cevher-i pâkdür araz sanman; ışk râhat-ı cândur maraz sanman… 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) 141 Özet 1 XV. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu sahası Türk edebiyatının genel özelliklerini açıklamak. XV. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin başında Fatih ve II. Bayezid bulunmaktadır. Türk edebiyatı, bu padişahların ve devlet adamlarının da katkısıyla, yeni alanlarda gelişerek kuruluş devrini tamamlamış ve “Klâsik Türk Edebiyatı” dönemi başlamıştır. Bu dönemde manzum ve mensur tercümelerin yanında çok sayıda telif de eser yazılmıştır. Fatih devri edebî faaliyetleri, İstanbul’da padişah ve vezirlerin etrafında canlı bir şekilde varlığını sürdürmüştür. Sarayda görülen bu edebî canlılığa paralel olarak Fatih’in şehzadeleri de şiir yazan ve divanı olan şairlerdir. II. Bayezid, şiirlerinde Adlî mahlasını kullanmış ve bir Divan ortaya koymuştur. Küçüklüğünden itibaren geniş kültürü ile dikkat çeken Cem Sultan, Edirne’de Ebulhayr-ı Rûmî’ye Saru Saltuk ile ilgili hikâyelerin toplanması için emir vermiş ve Saltuk-nâme’nin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Saraydaki edebî faaliyetler Fatih’ten sonra II. Bayezid ile devam etmiştir. II. Bayezid, daha çok etrafındaki şair ve yazarlara eserler yazdırmıştır. Tursun Bey’in Tarih-i Ebu’l-Feth’i ve Kıvâmî’nin Fetih-nâme-i Sultan Mehmed adlı eseri hep bu padişahın isteği ile yazılmıştır. Fatih ve II. Bayezid devri, Türk edebiyatında mesnevi nazım şeklinde yazılan eserlerle de dikkat çeker. Sinan Paşa ise bu devirde sanatlı nesir ile kendini gösterir. 2 3 XV. yüzyılın ikinci yarısında eser veren şair ve yazarlar ile bunların eserlerini ayırt etmek. XV. yüzyılın ikinci yarısında eser veren şairlerin önde gelenleri arasında Avnî, Adnî, Nişânî, Cemâlî, Aşkî, Melîhî, Nizâmî, Sarıca Kemal, Zeynep Hanım, Hufî, Cem Sultan, Karamanlı Aynî, Adlî, Mihrî Hatun, Necâtî Bey ve Hamdullah Hamdî’yi sayabiliriz. Bunlar arasında Avnî (Fatih) ve Adlî (II. Bayezid) yüzyılın divanı olan şair padişahlarıdır. Cem Sultan ise, hem divanı hem de mesnevisi bulunan bir şehzadedir. XV. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan ve hem bu dönemde hem de Türk edebiyatında pek çok şairi etkileyen sanatkârlar arasında, Ahmed Paşa, Necâtî ve Hamdullah Hamdî önde gelirler. Şiir mecmularında çok sayıda manzumeleri bulunan bu şairlerden Ahmed Paşa, Avnî, Adnî, Cemâlî, Nizâmî, Sarıca Kemal, Cem Sultan, Karamanlı Aynî, Adlî, Necâtî Bey ve Hamdullah Hamdî’nin divanları elde bulunmaktadır. Bu dönem şairlerinden mesnevileriyle öne çıkanlar arasında, Süleyman Çelebi, Abdülvâsî Çelebi, Yazıcıoğlu Mehmed, Cemâlî, Aşkî, Cem Sultan, Hatiboğlu, Devletoğlu Yûsuf, Mu’înüddin b. Mustafa, Münîrî, Halîlî, Şâhidî, Ahmed-i Rıdvan, Hamdullah Hamdî bulunmaktadır. Tursun Bey, Sinan Paşa, Âşık Paşazâde, Mercimek Ahmed, Abdurrahim Karahisarî, Ebulhayr-i Rûmî, Halimî, Feriştehoğlu ve Pîr Mehmed mensur eserleriyle dönemin önde gelen yazarlarıdır. XV. yüzyılda yaşayan mutasavvıf şairleri ve eserlerini ayırt etmek. XV. yüzyılda yaşayan tanınmış mutasavvıf şairler, Hacı Bayram-ı Velî, Kaygusuz Abdal, Akşemseddin, Abdurrahim-i Rûmî, Eşrefoğlu Rumî, Kemal Ümmî, Dede Ömer Rûşenî, Cemâl-i Halvetî, İbrahim Tennûrî ve İbrahim Gülşenî’dir. Bu mutasavvıf şairlerden Hacı Bayram-ı Velî’nin, Risâletü’n-Nûriyye, Def ’-i Matâin, Risâle-i Zikrullah, Risâle-i Şerh-i Akvâl-i Hacı Bayram Velî, Telhîs-i Def ’-i Matâin ve Makamât-ı Evliyâ; Eşrefoğlu Rûmî’nin Divan, Müzekki’n-Nüfûs; Kemal Ümmî’nin Divan, Kırk Armağan; Dede Ömer Rûşenî’nin Divan, Âsâr-ı Aşk, Ney-nâme, Miskinnâme, Silsile-nâme, Çoban-nâme, Kalem-nâme ve Kıssa-nâme; Cemâl-i Halvetî’nin Divan; İbrahim Gülşenî’nin Divan ve Ma’nevî isimli eserleri vardır. 142 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım 1. XV. yüzyıl Anadolu (Osmanlı) sahası eserlerinde görülen Türk yazı dili, Türçenin hangi dönemi içinde yer alır? a. Eski Türkçe b. Orta Türkçe c. Klâsik Osmanlıca d. Yeni Osmanlıca e. Modern Türkçe 6. Cemâlî’nin Hümâ ve Hümâyûn’un diğer adı aşağıdakilerden hangisidir? a. Gülşen-i Envâr b. Gülşen-i Âşıkân c. Gülşen-i Uşşâk d. Gülşen-i Râz e. Gülşen-i Mülûk 2. Osmanlıda divanı olan ilk padişah aşağıdakilerden hangisidir? a. Fatih Sultan Mehmed b. II. Murad c. II. Bayezid d. Cem Sultan e. Şehzade Korkud 7. Aşağıdaki divan şairlerinden hangisi esnaf arasından yetişmiştir? a. Hufî b. Adlî c. Aşkî d. Aynî e. Nizamî 3. Aşağıdaki şairlerinden hangisi “Cem Şairleri” içinde yer almaz? a. Aynî b. La’lî c. Kandî d. Şâhidî e. Necâtî 8. Karamanlı Aynî ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Divan’ından ayrı olarak Muammalar ve Cifr-nâme isimli eserleri de vardır. b. Anadolu sahası Türk edebiyatında Cem Sultan ile birlikte en çok muamma yazan şairdir. c. Şiirlerinde halk söyleyişinden uzak bir üslubu vardır. d. Cem Sultan’a mersiye yazan şairlerdendir. e. Gazel ve kasidelerinde halkın anlayamayacağı Arapça ve Farsça tamlamalara yer vermiştir. 4. Ahmed Paşa’nın “gönül” murabbaı aşağıdaki şairlerden hangisinin şiirine naziredir? a. Necâtî b. Avnî c. Melîhî d. Şeyhî e. Atâî 5. Fatih’in sadrazamlarından Mahmud Paşa’nın şiirlerinde kullandığı mahlas, aşağıdakilerden hangisidir? a. Adnî b. Adlî c. Aşkî d. Avnî e. Aynî 9. Fuzûlî, Necâtî’nin aşağıdaki kasidelerinden hangisine nazire yazmıştır? a. Tîğ kasidesi b. Seher kasidesi c. Gül kasidesi d. Kerem kasidesi e. Hâtem kasidesi 10. Aşağıdakilerden hangisi XV. yüzyıl mutasavvıf şairlerinden biri değildir? a. Kaygusuz Abdal b. Akşemseddin c. Kemal Ümmî d. Ömer Rûşenî e. Niyazî-i Mısrî 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) 143 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b 2. a 3. e 4. c 5. a 6. c 7. a 8. b 9. e 10. e Yanıtınız yanlış ise “Fatih ve II. Bayezid Döneminde Türk Dili” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Avnî (Fatih Sultan Mehmed)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Fatih ve II. Bayezid Döneminde Türk Edebiyatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmed Paşa” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Adnî (Mahmud Paşa)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Cemâlî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Hufî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Karamanlı Aynî ” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Necâtî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “XV. Yüzyıl Mutasavvıf Şairleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Türk dilinin Fatih devrine kadar geçirdiği tarihî süreç, Altay, En Eski Türkçe, İlk Türkçe, Eski Türkçe ve Orta Türkçe şeklinde dönemlere ayrılır. Bu tasnife göre Fatih devri Orta Türkçenin son yüzyılını meydana getirir. Türkçenin bundan sonraki dönemlerine, Yeni Türkçe (XVI–XIX. yüzyıllar) ve Modern Türkçe (XX. yüzyıldan sonra) adları verilir. XV. yüzyılda Fatih dönemini de içine alan Orta Türkçe; Kuzey-Doğu Türkçesi ve Batı Türkçesi olmak üzere ikiye ayrılır. XIII. ve XIV. yüzyıllarda Eski Türkçenin bir devamı olan Kuzey-Doğu Türkçesi, XIV. asırdan sonra Kuzey Türkçesi (Kıpçak Türkçesi) ve Doğu Türkçesi (Çağatay Türkçesi) şeklinde devam etmiştir. Batı Türkçesi de Oğuz Türkçesinin kolları olan Türkiye Türkçesi ve Azerî Türkçesi şeklinde varlığını sürdürmüş, ancak bu iki kol XVI. yüzyıldan itibaren ayrılmaya başlamıştır. Eski Türkçe devrinde ağız seviyesinde olan farklılıkların Orta Türkçe devrinde şive durumuna geçtiği görülür. Buna göre Türkçe, Anadolu, Balkanlar, İran, Afganistan, Mısır, Kırım, Deşt-i Kıpçak, Altınordu, Harezm, Batı ve Doğu Türkistan ile baştanbaşa Asyanın kuzey bölgelerinde geniş bir sahada varlığını sürdürmüştür. Osmanlıda, II. Murad devrinde büyük kültür hareketleri, sade ve açık Türkçe eserler yazma (Türkçecilik) akımı devam etmiş ve bu anlayış Fatih ve II. Bayezid dönemlerinde de varlığını sürdürmüştür. Devrin eserlerinde, sade ve konuşma diline yer veren bir anlatım vardır. Ancak Fatih devrinde yazılan mensur eserlerde, özellikle Arapça ve Farsça olmak üzere başka dillerden kelimelerin ve bazı gramer şekillerinin kullanılması gittikçe artmıştır. Bu durum, nesirde heybetli ve gösterişli (süslü, sanatlı) bir dilin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Fatih devrinde yetişen ve II. Bayezid devrinde eser veren, Kıvâmî, Tursun Bey ve Sinan Paşa gibi şahsiyetler de nesir dilinde görülen bu gelişmelere paralel bir yol tutmuşlar, Sinan Paşa ve Tursun Bey sanatlı (süslü) nesrin öncüleri olmuşlardır. Sıra Sizde 2 Fatih’in şehzalerinden Cem Sultan, şiirlerinde Cem mahlasını kullanmıştır. Sancakbeyi olduğu zamanlarda Kastamonu ve Konya’da etrafına hep şairleri toplamıştır. Onun İstanbul’a paralel olarak etrafında toplanan bu şairler, Cem şairleri adı ile anılan canlı bir edebî topluluk meydana getirmiştir. Cem’e hayatları boyunca bağlı kalan bu şairler arasında, Karamanlı Aynî, Sa’dî-i Cem, Türâbî, La’lî, Kandî ve Şâhidî bulunmaktadır. Sıra Sizde 3 XV. yüzyılda şiirleriyle öne çıkan ve dönemin devlet adamlarının yakın ilgisini gören hanım şairler, Zeynep Hanım ile Mihrî Hatun’dur. Her iki şair de Fatih devrinde Amasya’da yetişmiştir. Zeynep Hanım, mûsikîde de bilgi sahibi olup tezkirelerde Fatih adına düzenlediği belirtilen Divan’ı ele geçmemiştir. Şeyhî’ye nazireler yazmış olan Zeynep Hanım’ın tezkirelerde verilen örneklerden sade ve samimî şiirler yazdığı anlaşılmaktadır. Mihrî Hatun, Amasya valisi olan Şahzade Bayezid’in etrafında oluşan edebî meclislerde bulunmuş bir kadın şairdir. Hem Bayezid’e hem de oğlu Şehzade Ahmed’e kasideler yazan Mihrî Hatun, II. Bayezid’in 1481 yılında padişah olmasından sonra da himayesini ve ihsanlarını görmüştür. Edebî çevrelerde, şiir atışmalarında daima edebi gözetmiş ve hiç hafifliğe kaçmamıştır. Mihrî Hatun’un bazı eserlerinden bahsedilirse de elimizde olan tek eseri Divanı’dır. Mihrî Hatun, şiirlerini divan şiirinin sınırları içinde, aldığı eğitim, kabiliyet, zekâ ve hayat şekline göre yazmıştır. Oldukça sade bir dille duygulu gazeller yazan Mihrî, Divan edebiyatının mazmunlarını kullanırken erkek şairlerden farklı bir özellik göstermez. 144 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Abdurrahim Karahisarî, Münyetü’l-Ebrâr ve Gunyetü’lAhyâr, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Seminer Kitaplığı, nu: 4444. Akdoğan, Y. -Demirel, Ö (2008) “Cezeri Kasım (Sâfî) Paşa’nın Hayatı ve Eserleri”, TDED, Cilt XXXVI, İstanbul. Aksu, C. (2002). Lutfî Divanı’nın Tahlili, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul. Ali Emîrî Efendi, (1335). “Fatih Sultan Muhammed Han Gazi Hazretlerinin Nefs-i Nefîs-i Hümâyûnları İçin Yazdırıp Mütalaa Buyurdukları Kitaplar”, Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası, 31 Kanunıevvel 1335, nu: 22. Ali Şir Nevâî, (1995). Mecâlisü’n-Nefâis, Haz. Hüseyin Ayan, Kemal Yavuz, Efrasiyab Gemalmaz, Yavuz Akpınar, Recep Toparlı, Gönül Ayan. Arslan, M. (2007). Mihrî Hatun Dîvânı, Ankara. Banarlı, N. S. (1997). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Ankara: MEB Yayınları. Bayram, Y. (2008). Adlî Sultan İkinci Bâyezîd-i Velî Dîvânı, Amasya. Caferoğlu, A. (1974). Türk Dili Tarih II, İstanbul. Çatıkkaş, A. (2009). Firdevsî-i Rûmî, Süleymannâme-i Kebîr, Ankara: TDK Yayınları. Çatıkkaş, A. (1983). “Türk Firdevsisi ve Süleymannâme-i Kebir”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 25, İstanbul. Çavuşoğlu, Ç. (1971). Necati Beg Dîvânı’nın Tahlili, İstanbul: MEB Yayınları. Çelebioğlu, A. (1996). Muhammediye, I-II, İstanbul. Çelebioğlu, A. (1998). “Akşemseddin-zâde Hamdullah Hamdî ve Pend-nâme’si”, Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul. Çelebioğlu, A. (1998). Türk Edebiyatında Mesnevî - XV. yy’a Kadar-, İstanbul. Çetin, N. (1965). “Ahmedî’nin Mirkatü’l-Edeb’i Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, S. XIV, İstanbul. Danişmemd, İ. H. (1971). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I , İstanbul. Demirtaş (Timurtaş), F. K. (1951). , “Fatih Devri Şairlerinden Cemâlî ve Eserleri”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.IV, Sayı 3, İstanbul. Derdiyok, Ç. (1994). Cemâlî -Hayatı, Eserleri ve Divanı-, Harvard. Doğan, M. N. (2004), Fatih Divanı ve Şerhi, İstanbul. Eckman, J. (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Haz. Osman Fikri Sertkaya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Eraslan, K. (1999). Mevlânâ Sekkâkî ve Divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ergin, M. (1962). Türk Dil Bilgisi, İstanbul. Ersoylu, H. (1989). Cem Sultan Divanı, Ankara. Eşrefoğlu Rûmî, (1237). Müzekki’n-Nüfus, İstanbul. Fuzûlî, (1958). Türkçe Divan, Prof. Dr. Kenan Akyüz, Dr. Sedit Yüksel, Süheyl Beken, Müjgan Cunbur, Ankara. Hasan Çelebi, (1981). Tezkiretü’ş-Şuarâ, Haz. Dr. İbrahim Kutluk, Ankara. İnce, A. (1981). Cem Sultan Cemşid ü Hurşîd – İnceleme, Metin, Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum. İpekten, H. (1974). Karamanlı Nizâmî, -Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı-, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları. İpekten, H. (1996). Divan Edebiyatında Edebî Muhitler, İstanbul. İz, F. (1964). Eski Türk Edebiyatında Nesir, İstanbul. Karaağaç, G. (1997). Lutfî Divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karabey, T. (1996). Ahmed Paşa-Hayatı, Sanatı, Eserleri-, Ankara. Karahan, A. (1972). “Molla Lutfî’nin Harnâmesi ve XV. Yüzyıl Sade Türk Nesri”, Bilimsel Bildiriler: TDK Yayınları. Karasoy, Y, Yavuz, O. (2010). Âşık Ömer Divanı, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayını. Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Divanı –İnceleme, metin, dizin, tıpkıbasım-, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karpuz, H. Ö. (1992). Abdurrahîm Karahisarî, Vahdetnâme, I. Gramer İncelemesi, Metin; II- İndeks, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum. Kartal, A. (2000). Şeyh Yusuf Baba Sivrihisârî, Mevhûb-ı Mahbûb, Eskişehir. Köprülü, F. (1934). Divan Edebiyatı Antolojisi, İstanbul. Kut, G. (1978). Heşt Bihişt, Sehî Beg Tezkiresi, Harvard. Mecmua-i Eş’âr, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Yeniler Kitaplığı 131. Mermer, A. (1997). Karamanlı Aynî Divanı, Ankara. Önler, Z. (1987). “XV. Yüzyıl Hekimlerinden Sabuncuoğlu Şerefeddin’in Mücerrebnâme Adlı Eseri”, Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), S. 1. Öztürk, N. (2001). XV. Yüzyıl Tarihçilerinden Kemal, Selâtin-nâme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Öztürk, N. (2000). Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512), İstanbul. Öztürk, Z. (1993). Hamdullah Hamdi’nin Yusuf ve Zeliha Mesnevisi’nde Tipler ve Motifler, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul. Sertkaya, O. F. (1972). “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri”, TDED C.XVIII, İstanbul. Şemseddin Sami, (1308). Kâmûsu’l-A’lâm, C.3, İstanbul. Şentürk, A. A. (1999). Osmanlı Şiiri Antolojisi, İstanbul. 5. Ünite - XV. Yüzyıl Batı Türk Edebiyatı II: Anadolu Sahası Türk Edebiyatı (1450-1500) Tarlan, A. N. (1966). Ahmed Paşa Divanı, İstanbul. Tarlan, A. N. (1992). Necati Beg Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları. Tekin, G. (1995). “Fatih Devri Türk Edebiyatı”, İstanbul Armağanı, Fetih ve Fatih, İstanbul. Timurtaş, F. K. (1974). Osmanlı Türkçesi Metinleri II, İstanbul. Timurtaş, F. K. (1980). Şeyhî ve Hüsrev ü Şîrîn’i, İstanbul. Tolasa, H. (1973). Ahmed Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara. Tören, H. (2001). Ali Şir Nevâî, Sedd-i İskenderî, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Tulum, M. (1977). Tarih-i Ebü’l-Feth, İstanbul. Tulum, M. (2001). Yusuf Sinan Paşa, Tazarru’nâme, M.E.B. Yayınları: 2007, Ankara. Uygur, C. V. (1991). Kıvâmî’nin Fetihnâme-i Sultan Mehmed’i ve Dil Özellikleri, SÜ. SBE, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya. Uzunçarşılı, İ. H. (1975). Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara.Ünver, A. S. (1953). İlim ve sanat Tarihimizde Sultan Mehmed, İstanbul. Yavuz, K. (1983). “XIII-XVI. Yüzyıl Eserlerinin Anadolu Sahasında Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.27, İstanbul. Yavuz, K. (1991). Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Yavuz, K. (2000). Garib-nâme, C.I/1, İstanbul. Yavuz, K.-Saraç, Y. (2003). Âşık Paşazâde, Osmanoğullarının Tarihi, İstanbul: Koç Kültür ve Sanat Tanıtım. Yavuz, K. (2008). Muînî, Mesnevî-i Muradiyye, Konya. Yavuz, K. (2011). “Firengistan’da Ağlayan Bir Şair: Ölümünün 515. Yıldönümünde Cem Sultan”, TDED, cilt XL. İstanbul. Yavuz, O. (2002). Kansu Gavrî’nin Türkçe Divanı, Metinİnceleme-Tıpkı Basım, Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. Yurd, A. İ. (1972). Fatih’in Hocası Akşemseddin, -Hayatı ve Eserleri-, İstanbul. 145 6 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Nazire ve nazire ile ilgili kavramları tanımlayabilecek, Nazirenin ortaya çıkışını açıklayabilecek ve Türk şiirinde yazılan ilk nazireleri belirleyebilecek, Türk edebiyatında yazılan nazire mecmu’alarını tespit edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • • • • • • Nazire,nezâ’ir Tanzîr Müşâ’are Mu’âraza İhtizâ Muhâkât Taklîd Nazîr Mesîl Cevâb • • • • • • • • • Tazmîn İstikbâl Nazîre-gû,nazîre-perdâz Zemînşiir,modelşiir NazireMecmu’aları Mecmu’atü’n-Nezâir Câmi’ü’n-Nezâir Mecma’u’n-Nezâir PervâneBeyMecmû’ası İçindekiler XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Türk Şiirinde Nazire • • • • • GİRİŞ NAZİRENİNORTAYAÇIKIŞI NAZİRELERİNNAZIMŞEKİLLERİ TÜRKŞİİRİNDEYAZILANİLKNAZİRELER NAZİREMECMU’ALARI Türk Şiirinde Nazire GİRİŞ Nazire (nazîre), bir şairin tanınmış bir şiirine veya şiirlerine sonradan başka bir şair veya şairin kendisi tarafından, kafiyeleri veya kafiye ve redifleri aynı olan, aynı vezin ve konuda yazılan, çoklukla gazel ve kasidelerde görülen benzer şiirlerdir. Cevap da denilen nazirenin aynı dilde ve şivelerde olması gerekir (Gölpınarlı 1985: XXVIII). Edebiyatta şairlerin yetişmeleri, güzel şiirlerin taklit edilmesi ve sanatkârın kendini her yönü ile geliştirerek ortaya özgün eserler koyması ile sağlanmıştır. Bu açıdan bakınca nazirelerin edebiyatta büyük bir itici güç olduğu görülür. Şair, bu ilk devrinde bir çırak gibidir. Ancak şiir bilgisinin genişlemesi, hayat tecrübe ve şartlarının sanata yönelmesi, bulunduğu ortamın hatta şairler meclisine devamı veya çok okumakla kalfalık devrini de geçerek ustalık dönemine ayak basmış olur. Bütün bunlarda dili ne şekilde kullanması gerektiğini öğrendiği gibi kelime bilgisi zenginleşir, kafiyenin dar ve geniş zeminlerine de vâkıf olur. Gönlü, aklı ve kulağı da ses ve kelimeye karşı ilgili olur ve hafızası genişler. Büyük sanatkârlara karşı duyduğu hayranlık ve saygı, şairi onların şiirlerine yönlendirir. İşte şair bu kazanımlarla sanat dünyasına girer. Böylece, güzel bulduğu şiirlere, hayranlık ve saygı duyduğu şairlere olan ilgi ile onların şiirlerine, aynı konu, aynı vezin, aynı kafiye ve redif ile şiirler yazar. Buna “nazire yazmak”, “tanzîr etmek” veya “nazîre demek” adları verilir. Yazılan şiir de “nazire” olarak adlandırılır. Nazirenin çokluk şekli “nezâ’ir veya nezâyir (= nazireler)”dir. Nazireyi yazan şair de “nazîre-gû” veya “nazîre-perdâz” olarak anılır. Ancak ikinci şiiri yazan şairin birinci şairi, söyleyiş, edâ ve konuda geçmesi istenir. Böylece edebiyatta bir genişleme ve yarışma da başlamış olur. Hatta bunun da ötesinde belki bir atışma havası da ortaya çıkar. Atışmada bir yarış iddiası bulunduğuna göre aynı durum nazire için de geçerliliğini korur. Bir şair bazen kendi yazdığı şiirine de nazire yazabilir. Bu durum şairin şiirde ilerlemesi ve ele aldığı konuyu daha da ileri götürmesi ve genişletmesi demektir. Bunun yanında nazire yazan kimi şairler, hangi şairin şiirini tanzir ettiklerini, genellikle makta beytinde zikrederler. Bu da edebiyatımızda XVI. yüzyıldan sonra görülmeye başlar. NAZİRENİN ORTAYA ÇIKIŞI Arap edebiyatında Cahiliyye devrinden itibaren görülen nazire İslâmî dönemde Ka’b bin Züheyr’in Hz. Peygamber için yazdığı “Bânet Süâd (= Sevgili Uzaklaştı)” adındaki na’tına yazılan şiirlerle en geniş şekilde görülmeye başlanmış ve kesintisiz devam edip gelmiştir. Ancak terim olarak nazire yerine “mu’âraza” yanında “ihtizâ” ve “muhâkât” kelimeleri de kullanılmış, çok sonraları “taklîd”, “nazîr” ve “mesîl” terimlerine de yer verilmiştir (Durmuş, 2006: 455 vd.). 148 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Fars edebiyatında ise, nazire, “cevâb” kelimesi ile karşılanmış, ayrıca “istikbâl” ve “tazmîn” gibi terimler de kullanılmıştır. Fars edebiyatında da ilk nazire örnekleri on ikinci yüzyılda görülmeye başlanmıştır (Çiçekler, 2006: 457). Türk edebiyatında “nazire” ilk defa, “nazireler” anlamında, Fahreddin bin Mahmud Behcetü’l-Hadâ’ik fî-mev’izeti’l-Halâ’ik adlı eserinde kullanmıştır. Fahreddin bin Mahmud eserinde yer verdiği koşuk adı ile bilinen manzumeler için “ve benden dilediler kim bunlarun dilince bu fen içre bir kitâb eyleyem, nükte ve nezâyir birle söyleyem kim bularun dilegi kabul ola” demektedir (Koç, 2011: 159-172). Nazirelerin Nazım Şekilleri ve Nazirelerde Görülen Özellikler Zemîn (=model) şiir: Kendisi örnek alınarak benzeri yazılan şiire “zemîn” veya “model” şiir denir. Genellikle gazel ve kaside nazım şekilleriyle yazıldığı görülen nazirelerin mesnevi, müstezat ve musammat nazım şekillerinde yazılmış örnekleri de bulunmaktadır (Köksal, 2006: 21). Ancak gazel tarzının nazirede önemli bir yeri vardır. Bu bakımdan farklı nazım şekillerinde yazılan şiirlere gazel ile “cevab” veya “nazire” yazıldığını da belirtmek gerekir. Kimi zaman bunun zıddı da olabilmektedir. Yerine göre bir gazelin kaside ile tanzir edildiği de vâkidir. Ayrıca gazelin kıt’a ve murabba ile tanzir edildiği, nazire mecmualarında pek çok örnekle ortaya konmuştur. Bu, gazel nazım şeklinin diğer şekillere göre daha kısa oluşundan veya sanatkârın keyfî davranışından kaynaklanmış olabilir. Ancak her şairin düşkün olduğu ve tabiatına uygun gelen bir nazım şeklinin varlığı da düşünülebilir. Kasideyi kaside, gazeli gazel, murabbaı murabba kısaca zemin şiir denilen ilk şiir hangi nazım şekli ile yazılmışsa, ona nazire yazan şairin de aynı nazım şeklini kullanması nazirede bir şart gibi görünürse de karşılaşılan örnekler bunun aynen uygulanmadığını da göstermektedir. Ayrıca nazirede bazı durumlarda daha fazla serbestlik ve esnekliklerin de bulunduğunu belirtmek gerekir. Bu açıdan bakınca “model” veya “zemîn” şiire, yani ilk yazılan manzumeye kafiyesi ve redifi aynı olmayan nazirelere de rastlanmaktadır. Ömer ibni Mezid tarafından yazılarak II. Murad’a sunulan ilk nazire mecmuası Mecmu’atü’n-Nezâ’ir’de yer alan zemin şiir ve nazire farklılığına yalnız bir şiirde rastlanmıştır. Halbuki daha sonra yazılan Eğirdirli Hacı Kemal’in Câmi‘ü’n-Nezâ’ir’i ile Edirneli Nazmi’nin Mecma‘ü’n-Nezâ’ir adlı eserinde böyle farklılıkların gitgide arttığını da belirtmemiz yerinde olacaktır. Bu durum yine on altıncı yüzyıl verimlerinden olan Pervâne Beg Mecmu’ası’nda zemin veya model şiire benzemeyen ve nazire dışına çıkan çok sayıda şiirin varlığı ile daha da ileri götürülmüştür. Ancak nazire yazmanın şartlarını göz önüne alınca bu şekilde şaz, istisna yani kural dışı şiirlerin tartışmaya açık olduğunu da söylemeliyiz. Fakat bunların nazire mecmualarında yer alması, hatta şiirlere başlıklar konulurken “bahr-ı diğer” ve “kafiye-i mugayir-i redif-i û” gibi ibarelerin yazılması böyle şiirlerin de nazire dışında tutulamayacağını göstermektedir (Köksal, 2006:36). Türk edebiyatında nazirede şart olan, vezin, kafiye, kafiye redif, konu ve eda bakımından, kısaca şekil ve muhteva yönü ile bulunması gereken benzerliklere on altıncı yüzyıldan sonra, yer yer uyulmadığı da bir gerçektir. Ancak bunlar yazılan nazirelere göre sınırlı sayıda şiirler olarak edebiyatımızda yer almıştır. Hatta yapılan tarifler göz önüne alınınca nazire ile ilgili kuralların yazılan eserlerde belirli şartları da ortaya koyduklarını dikkate almak gerekir. Ama her şiiri şekli ve içeriği uygun düşüyor diye nazire olarak değerlendirmek de doğru değildir. Çünkü kimi şiirler birbirine çok benzeseler de şairlerinin birbirinden haberi olmayabilir. Bu da sanatta bir rastlantı, bir tesadüf, bütün bunların da ötesinde, bir tevafuk demektir. Nazireye bakarken ve şiirleri bu açıdan değerlendirirken tevafuk olabileceğini de ayrıca hesaba katmamız gerekir. 149 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire Ortak Yazılan Şiirler Nazire yazma veya tanzir etmenin Türk edebiyatında bir genişlemeye de yol açtığını ayrıca zikretmeliyiz. “Nazîre” bilindiği gibi “cevâb” kelimesi ile de karşılanmıştır. Cevap, bir şiire başka bir şairin yazdığı nazire şiirdir. Bu durumda şairlerin cevap vermeleri, hatta ortak bir konuda vezin ve kafiye yanında redif de beraber, birlikte şiir yazmaları durumu ile karşılaşırız. “Nazire”den başka olarak yazılan ortak şiirler her halde varlıklarını bu şekildeki manzumelerden almışlardır. Hal böyle olunca “şi‘r-i müşterek” denilen bir beyit ve mısraı bir şairin, diğer beyit veya mısraını başka bir şairin söylediği (ortak) gazeller bunda en başta gelirler. Ayrıca “gazel-i müşterek (=ortak gazel)” denilen ve birden çok şairi olan gazellerden başka müselles, terbî‘, tahmîs, taştîr, tesdîs, tesbî‘, tesmîn, tetsi‘ ve ta‘şîr gibi nazım şekilleri de bir noktada varlıklarını nazireye borçludurlar. Zaten Tük edebiyatında bazı şairlerimiz şiirlerine nazire söylenemeyeceği iddiasında bulunurken, kimi şairlerimiz de edebiyatımızın büyük şairlerinin şiirlerine nazire söylemekle övünür ve hayranlık duyarken nazire edebiyatımız bu düşünceler arasında gelişmesine devam etmiş ve yirminci yüzyıla kadar gelmiştir. Buna paralel olarak yine on altıncı yüzyıldan sonra ortaya çıkan ve musammatlar içinde yer alan nazım şekilleri müsellesten ta‘şîre kadar, taştîr de dahil, varlıklarını müşterek ve ortak şiir yazma yönü ile bir başlangıç olan nazire türüne borçludurlar. Bu açıdan bakınca nazirenin Türk edebiyatında büyük bir işlevinin olduğunu ve şiir dünyamızı genişlettiğini de belirtmek gerekir. Bundan başka şairlerin karşılıklı şiir söylemeleri, müşâ’are ise; aynı zaman içinde söylenen şiirlerdir. Bu yönü ile müşâ’are, nazirenin yaşanan zamandaki canlı örneği olarak görülmektedir. İşte bütün bu uğraşlar nazirenin Türk şiirindeki tesir ve gücünü de göstermektedir. Nazire ile ortak şiiri benzer ve farklı yönleri açısından karşılaştırınız. TÜRK ŞİİRİNDE İLK NAZİRELER Nazirenin şiirimizde ortaya çıkışını, tarihî gelişmesini ve çıkış durumunu göz önüne alırsak, Behcetü’l-Hadâ’ik’tan öğrendiğimize göre Türk, Arap ve Fars edebiyatlarında XIII. yüzyıldan önce, “nazire”nin varlığı söz konusudur. Bu türün Anadolu’da başlayan Batı Türk edebiyatında Yunus Emre (ö.1320) ile ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Yunus’un nazireleri Ahmed-i Yesevî’nin (ö. 1166) şiirlerine yazılmıştır. Ancak Yunus’tan önce bu türün ilk şairleri arasında yer vereceğimiz Türk şairi Hakîm Süleyman Ata’dır. Hakîm Süleyman Ata (ö. 1194) Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerine hikmetlerle karşılık vermiş, onun yolunu sadık bir öğrencisi olarak, devam ettirmiş ve şiirlerine nazireler söylemiştir (Sertkaya, 2010:177-187). Ahmed-i Yesevî’nin, Behişt duzeh talaşur talaşmakda beyân bar Duzeh aytur min artuk minde Fir‘avn Hâmân bar beytiyle başlayan şiirine Hakîm Süleyman Ata (Bakırgani), Uçtmah tamug ögnüşür ögünmekde ma‘nâ bar Tamug aytur men bay men mende Fir‘avn Hâmân bar matla’ı ile başlayan nazire ile cevab vermiştir. Hakim Süleyman Ata’nın bu şiire yazdığı diğer nazire ise, Uçmah tamug ükneşür ükneşmekde niler bar Tamug aytur min bay min minde Fir‘avn Hâmân bar beyti ile başlamaktadır (Sertkaya, 2010:178-180). Ancak bu Hakim Süleyman Ata’nın Yesevî’nin şiirinden başka olarak kendi şiirine de yeni bir nazire veya cevap yazması demektir. 1 150 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Ahmed-i Yesevî’nin bir manzumesi Behişt duzeh talaşur talaşmakda beyân bar Duzeh aytur min artuk minde Fir‘avn Hâmân bar Hakîm Süleyman Ata’nın Ahmed-i Yesevî’nin manzumesine naziresi Uçtmah tamug ögnüşür ögünmekde ma‘nâ bar Tamug aytur men bay men mende Fir‘avn Hâmân bar Behişt aytur ni dirsin sözni bilmey aytursin Sinde Fir‘avn bar bolsa mende Yûsuf Ken‘ân bar Duzeh aytur min artuk bahîl kullar minde bar Bahîllerni boynıda otlug zencir-keşân bar Behişt aytur min artuk peygamberler minde bar Peygamberler aldıda Kevser hûr u gılmân bar Duzeh aytur min artuk tersâ cühûd minde bar Cühûd tersâ adlıda türlüg azâb-sûzân bar Behişt aytur min artuk mü’min kullar minde bar Mü’minlerning adlıda türlüg ni‘met-elvân bar Duzeh aytur min artuk zâlim kullar minde bar Zâlimlerge birürge zehr ü zakkûm çendân bar … Duzeh anda dik turdı behişt özrini aydı Hâce Ahmed’ni bildi bildürgüçi Yezdân bar Uçtmah aytur yok sende cümle peygambar mende Sende Fir‘avn bar bolsa mende Yûsuf Ken‘ân bar Tamug aytur men bay men dervişlerge çagır men Bahıllerge hâce men mende zâlim Avân bar Uçtmah aytur yok sende cümle peygamber mende Muhammed-i Mustafa Ömer Osman Ali bar Tamug aytur tahtımda tersâ cühûd mûg bende Her zâlimning yerinde toksan türlüg çayan bar Uçtmah aytur sende yok manga kelse ölüm yok Türlüg ni‘metler anuk yüz ming hezâr elvân bar Tamug munglaşa keldi uçtmahga özür kıldı Kul Süleyman ne bildi bildürgüçi Rahmân bar Her şeyden önce nazirenin Türk şiirine verdiği bir canlılık vardır ve bu canlılık asırlar boyu devam ederek Cumhuriyet devrine kadar gelmiştir. Yesevî’nin Anadolu yani Batı Türk edebiyatındaki takipçisi olan Yunus Emre’nin konu, vezin, kafiye ve redif yönünden Ahmed-i Yesevî’nin şiirlerine benzeyen veya onun şiirleri ile aynı olan bazı manzumeleri bulunmaktadır. Bu açıdan ele alınca Yunus’un pek çok şiiri Ahmed-i Yesevî’ye nazire gibi görünür. Ancak Yesevî hikmetlerini, Doğu Türkçesi ile Yunus ise, Batı Türkçesinin ilk devresi olan Eski Anadolu Türkçesi ile yazmıştır. Bu şiirlere göre, dil bakımından olan ayrılıkları ve zaman farkını bir yana bırakırsak, Yunus’un Ahmed-i Yesevî’yi yakından izlediği ve ondan pek ayrılmadığı görülür. Ahmed-i Yesevî’nin, Hâlıkımnı izler min tün kün cihân içinde Tört yanımdın yol indi kevn ü mekân içinde şeklinde başlayan hikmetine karşılık Yunus; İstedügümi buldum eşkere cân içinde Taşra isteyen kendü kendü nihân içinde matla’ı ile başlayan şiirini yazmıştır. 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire Ahmed-i Yesevî’nin manzumesi Hâlıkımnı izler min tün kün cihân içinde Tört yanımdın yol indi kevn ü mekân içinde Yunus Emre’nin Ahmed-i Yesevî’nin manzumesine naziresi İstedügümi buldum eşkere cân içinde Taşra isteyen kendü kendü nihân içinde Törtdin yitige yittim tokuznı güzer ittim Ondın ikige kildim çerh-i Keyvân içinde Kadimdür hiç ırılmaz ansuz kimse dirilmez Adım adım yir ölçer hükmi revân içinde Üç yüz altmış su kiçtim tört yüz kırk tört tağ aştım Vahdet şarâbın içtim tüştüm meydân içinde Dutun diyü çağırur uğrı dahı çağırur Bu ne acâib uğrı bu çağıran içinde Çünki tüştüm meydânga meydânnı tola kördüm Yüz ming ârifi kördüm barça cevlân içinde Siyâset meydânında galebeden bakan ol Siyâset kendü olmış girmiş meydân içinde Gavvâs bahrıga kirdim vücûd şehrini kizdim Dürni sadefde kördim güherni kân içinde Dartmış kudret kılıcın çalmış nefsün boynını Nefsini depelemiş elleri kan içinde Arş u Kürsî’ni yördüm Levh ü Kalem’ni kördüm Vücûd şehrini kizdim aydım bu cân içinde Sayru olmış iniler Kur’ân ünini dinler Kur’ân okıyan kendü kendü Kur’ân içinde Cânnı kördüm cânânda ışknı kördüm meydânda Âşıklarnıng meydânı cümle bûstân içinde Bu tılısmı bağlayan cümle dilde söyleyen Gör nice cevlân ider hırka pilân içinde İrni kördüm irgeştim istedügümni sordum Barçası sinde didi kaldım hayrân içinde Dürlü dürlü imâret köşk ü saray yapan ol Kara nikâb dutunmış girmiş külhân içinde Hayran boluban kaldım bî-hûş boluban taldım Özümni derdge saldım taptım dermân içinde Başdan ayağa değin hakdur ki seni dutmış Hak’dan ayru ne vardur kalma gümân içinde Miskîn Hâce Ahmed cânı hem güherdür hem kânı Cümle anıng mekânı ol lâ-mekân içinde Birisen birliğe gel ikiyi bırak elden Bütün ma‘nî bulasın sıdk u îmân içinde Ahmed-i Yesevî, Dîvân-i Hikmet (Haz. Kemal Eraslan), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991, s. 304. Oruç namaz gusl u hac hicâbdur âşıklara Âşık andan münezzeh hâlis heves içinde Girdüm gönül şehrine taldum anun bahrına Işk-ıla gider-iken iz buldum cân içinde Bu izümi izledüm sağum solum gözledüm Çok acâibler gördüm yokdur cihân içinde Yûnus senün sözlerün ma‘nîdür bilenlere Söyleniser sözlerün devr-i zamân içinde Yunus Emre Divanı (Haz. Faruk Timurtaş), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara1980, s. 163-165. Yine Yesevî’nin, Işkıng kıldı şeydâ mini cümle âlem bildi mini Kaygum sin sin tüni küni minge sin ok kirek sin şeklinde başlayan hikmeti, Yunus’ta, 151 152 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Işkun aldı benden beni bana seni gerek seni Ben yanaram dün ü güni bana seni gerek seni matla’ı ile başlayan bir nazire ile karşılık bulur. Yesevî’nin bir manzumesi Işkıng kıldı şeydâ mini cümle âlem bildi mini Kaygum sin sin tüni küni minge sin ok kirek sin Ta‘âlallâh zihi ma‘nî sin yarattıng cism ü cânnı Kullık kılsam tüni küni minge sin ok kirek sin Közüm açdım sini kördüm kül köngülni singe birdim Uruğlarım terkin kıldım minge sin ok kirek sin Sözlesem min tilimde sin közlesem min közümde sin Könglümde hem cânımda sin minge sin ok kirek sin Fedâ bolsun singe cânım töker bolsang minim kanım Min kulıng min sin sultânım minge sin ok kirek sin Âlimlerge kitâb kirek sûfîlerge mescid kirek Mecnûnlarga Leylâ kirek minge sin ok kirek sin Gâfillerge dünyâ kirek âkillerge ukbâ kirek Vâ‘izlerge minber kirek minge sin ok kirek sin Âlem barı uçmak bolsa cümle hûrlar karşu kilse Allâh minge rûzî kılsa minge sin ok kirek sin Yunus Emre’nin Yesevî’nin manzumesine naziresi Işkun aldı benden beni bana seni gerek seni Ben yanaram dün ü güni bana seni gerek seni Ne varlığa sevinürem ne yoklığa yerinürem Işkun-ıla avunuram bana seni gerek seni Işkun âşıkları öldürür ışk denizine taldurur Tecellî-y-ile toldurur bana seni gerek seni Işkun şarâbından içem mecnûn olup tağa düşem Sensin dün ü gün endîşem bana seni gerek seni Sûfilere sohbet gerek ahîlere ahret gerek Mecnûnlara leylî gerek bana seni gerek seni Eger beni öldüreler külüm göğe savuralar Toprağum anda çağura bana seni gerek seni Yûnus-durur benüm adum gün geldükçe artar odum İki cihânda maksûdum bana seni gerek seni Yunus Emre Divanı (Haz. Faruk Timurtaş),Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara1980, s.209-210. Uçmak kirem cevlân kılam ne hûrlarga nazar kılam Anı munı min ne kılam minge sin ok kirek sin Hâce Ahmeddür minim atım tüni küni yanar otum İki cihânda ümîdim minge sin ok kirek sin Ahmed-i Yesevî, Dîvân-i Hikmet (Haz. Kemal Eraslan), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991, s.320. Ahmed-i Yesevî’den gelen bu zemin veya model şiir, Yunus’tan başka şairler tarafından da tanzir edilmiştir. XIV. Yüzyılın ikinci yarısı ile XV. asrın ilk çeyreğinde yaşayan Ahmedî (ö. 1413) de Yesevî’nin bu şiirini aşağıdaki manzume ile tanzir etmiştir. 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire 153 Ahmedî’nin Yesevî’nin manzumesine naziresi Cihândan ben usanmışam bana sini gerek sini Kamulardan uşanmışam bana sini gerek sini Gerekmez milket-i dünyâ gerekmez devlet-i ukbâ Gerekmez Kevser ü tûbâ bana sini gerek sini N’iderem bu ten ü cânı ya sensüz âb-ı hayvânı Veyâhud dîn ü îmânı bana sini gerek sini İçüm sensüz cehennemdür yaşum-ıla cihân nemdür Gerekmez rûh-ıla reyhân gerekmez hûr-ıla vildân Gerekmez ravza-i Rıdvân bana sini gerek sini Dilemez Ahmedî iy şeh ki anun ola mihr ü meh Bu iki kevnde billâh bana sini gerek sini Gerekmez gönlüme selvet gerekmez rûhuma râhat Gerekmez cânuma işret bana sini gerek sini Benüm sensüz cihân nemdür bana sini gerek sini Yaşar Akdoğan; Ahmedî Divanı ve Dil Hususiyetleri, Basılmamış doktora tezi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, nu. 2054, II.cilt, metin, İstanbul 1979, s.171-172. Ahmedî kendisinden önceki şairlere nazire yazdığı gibi, devrinin şairlerine de yazar. Bunların başında Nesîmî ile Şeyhoğlu Mustafa gelmektedir. Bu durum özellikle Şeyhoğlu Mustafa ele alındığı zaman bir nevi atışma olarak da algılanabilir. Çünkü Ahmedî ve Ahmed-i Dai Emir Süleyman’ın şiir meclislerinde bulunan şairlerdendir (Yavuz, 2009:631-636). Ancak Ahmedî hemen her şairi kendinden öncekiler ve aynı zamanda yaşayanlar da dahil tenkit eder. Bunların başında Şeyhoğlu Mustafa gelir. Saraya yakın bir şair olan Şeyhoğlu Mustafa, Germiyan beylerinden Süleyman Şah’ın yanında yetişmiş, tercüme ve telif eserler bırakmış nazım ve nesir sahasında üstün bir sanatkârdır. Saraya yakınlığı sebebi ile Ahmedî’nin çekememezlik veya bir nevi hasedine uğramıştır. Ancak Hurşid-nâme’sinde gazel tarzında yazdığı şiirlerde Ahmedî’ye nazire diyeceğimiz aynı vezin ve kafiyede manzumeleri ile dikkat çeker. Bu durum bir çeşit atışma da sayılabilir. Aşağıya aldığımız Nesîmî, Ahmedî ve Şeyhoğlu Mustafa’ya ait olan bu nazire şiirler on beşinci yüzyılın önde gelen şairlerinden Ahmed Paşa’yı da daha asrın başından müjdeler durumdadır. Nesîmî’nin, Zülfüni anber-feşân itmek dilersin itmegil Gâret-i dîn kasd-ı cân itmek dilersin itmegil matla’ı ile başlayan şiirine Ahmedî, Râzumı halka ayân itmek dilersin itmegil Beni rüsvâ-yı cihân itmek dilersin itmegil beytiyle başlayan gazelini nazire olarak yazmıştır. 154 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Nesîmî’nin bir gazeli Ahmedî’nin Nesimî’nin gazeline naziresi Zülfüni anber-feşân itmek dilersin itmegil Gâret-i dîn kasd-ı cân itmek dilersin itmegil Râzumı halka ayân itmek dilersin itmegil Beni rüsvâ-yı cihân itmek dilersin itmegil Burka‘ı tarh eylemişsin iy kamer yüzünden uş Fitne-i âhir zamân itmek dilersin itmegil Mihnet-ile sa‘ferân itdün yüzümün rengini Yaşumı dah’ergavân itmek dilersin itmegil Hatt u hâlün mantıku’tayr oldı ehl-i vahdete Kuş dilin sen tercemân itmek dilersin itmegil Gül yüzün gonca lebün nergis gözün idüp nihân Nev bahârumı hazân itmek dilersin itmegil Çün ene’l-Hak’dan götürdi sûretün mâhı nikâb Sen hakı niçün nihân itmek dilersin itmegil Saçlarun bendinde bini idübenin mübtelâ Gamzen-ile nâ-tüvân itmek dilersin itmegil Âşıka çok cevr idersin ahde kılmazsın vefâ Adunı nâ-mihribân itmek dilersin itmegil Bir kerânı olsa cefânun idileydi ihtimâl Sen cefâyı bî-kerân itmek dilersin itmegil Sûretün genc-i hafîdür gösterürsin gözgüde Âlem-i gaybı ayân itmek dilersin itmegil Neyçün örtersin nikâb-ıla bu zîbâ sûreti Halkdan güni nihân itmek dilersin itmegil Gamzeden Mısrî kılıç virmişsin esrük Türkine Kan bahâsuz bunça kan itmek dilersin itmegil Ahmedî’nün kanını dökmekden assı yoh sana Ol fakîre bir ziyân itmek dilersin itmegil Eyledi ışkun mahabbet tîrine kalkan beni Şimdi küllî bî-nişân itmek dilersin itmegil Yaşar Akdoğan, Ahmedî Divânı’ndan Seçmeler, s. 162. Kirpügünden cân şikâr oklar düzermişsin meger Kaşlarun yayın kemân itmek dilersin itmegil Bâda virmişsin perîşân zülfüni dağıtmaga Cânları bî-hânümân itmek dilersin itmegil Şübhesüz bilün iki âlemde şâhum kimi yoh Lâ-şebeh adın beyân itmek dilersin itmegil Gitmek istersin gözümden dem-be-dem yaşum kimi Cânumı tenden revân itmek dilersin itmegil Lâ-tuharrik âyeti indi beyânun şânına Ol beyânı sen beyân itmek dilersin itmegil İy Nesîmî Hak’dan istersen götürmek perdeyi Büt-peresti bî-gümân itmek dilersin itmegil Nesîmî Divanı (haz. Hüseyin ayan) Akçağ Yayınevi, Ankara 1990, s. 213, 214. Ahmed-i Dâi de aynı şiire, Her nefes bin kasd-ı cân itmek dilersin itmegil Bu cefâyı her zamân itmek dilersin itmegil ve 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire 155 Goncanun rengine al itmek dilersin itmegil Bülbüli gülşende lâl itmek dilersin itmegil şeklindeki matla’lar ile başlayan gazellerini nazire olarak yazmıştır. Ancak şairin iki gazel yazdığı dikkate alınırsa, örnek olarak aşağıya aldığımız bu gazellerden biri kendi şiirine nazire olarak da değerlendirilebilir. Ahmed-i Dâ’î’nin Nesîmî’ye nazireleri Gazel 1 Gazel 2 Her nefes bin kasd-ı cân itmek dilersin itmegil Bu cefâyı her zamân itmek dilersin itmegil Goncanun rengine al itmek dilersin itmegil Bülbüli gülşende lâl itmek dilersin itmegil Bildük ol hûnî gözün kim cânumuz kasdındadur N’ola nâ-hak yirde kan itmek dilersin itmegil İy yüzi bedr-i münevver kaşlarun aksi bile Gökdeki bedri hilâl itmek dilersin itmegil Âşıkı hicrân içinde zâri kıldun kılmagıl Müdde‘îyi şâdumân itmek dilersin itmegil Kâmetün servi vü zülfün halkası ışkında uş Bu elif kaddümi dâl itmek dilersin itmegil Hüsnünün bâgı gülin her bir hasûda arz idüp Nev bahârumı hazân itmek dilersin itmegil Aklı kayd-ı çeşm ü leb kılmak dilersin kılmagıl Rûhı sayd-ı zülf ü hâl itmek dilersin itmegil Bülbül-i bâg-ı İremsin sahn-ı cennetdür yirün Her budakda âşiyân itmek dilersin itmegil Bâdeyi sensüz içersem ben bana kıldum harâm Sen sana kanum helâl itmek dilersin itmegil Vasluna bin cân virürsem kıymeti olmaz henûz Sen hod anı râyigân itmek dilersin itmegil Çün hayâl oldı vücûdum bu hayâl içre beni Bir hayâl ender hayâl itmek dilersin itmegil Dâ‘iyâ vaslı hayâlin dutmagıl fikründe sen Bu tasavvurdan ziyân itmek dilersin itmegil Dâ‘iyâ bilmez misin la‘l-i bedahşân kıymetin Ol şeker-lebden su’âl itmek dilersin itmegil Mehmet Özmen, Ahmed-i Dâi Divanı, I. cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları: 775/1, Ankara 2001, s. 125, 188. Nazire hemen her şairimizin baş vuruğu bir yol ve deneyim olmuştur. Ancak şairlerimizin kendilerini daha da ileri götüren sanat kabiliyetlerini yukarılara çeken kendilerinin olan ve özelliklerini veren şiirleri de vardır. Bu yönden bakınca her şairin şiir sanatında ayrı bir düğüm noktası olduğunu ve şiirlerin beğenilerek başka şairler tarafından tanzir edildiğini, böylece sanatta bir genişlemenin, bağlanıp çözülerek bir ilerlemenin bulunduğunu da görmemiz gerekir. Bu da şiire bir canlılık, yeni bir güç ve yeni bir hava getirmektedir. Ahmed Paşa’nın farklı bir nazım şekli ile Şeyhoğlu Mustafa’nın şiirlerine nazire yazdığını da görürüz. Şeyhoğlu Mustafa’nın, Çün bulınmadı cihânda derdüne dermân gönül Yiridür bu hasret ile ger alursan kan gönül beytiyle başlayan nazmına Ahmed Paşa da ilk bendi, Gül yüzünde göreli zülf-i semen-sây gönül Kuru sevdâda yeler bî-ser ü bî-pây gönül Dimedüm mi sana tolaşma ana hây gönül Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül şeklinde olan murabba’ı ile cevap vermiştir. 156 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 2 Şairlerin niçin nazire yazdıklarını açıklayınız. Şeyhoğlu Mustafa’nın bir manzumesi Ahmed Paşa’nın Şeyhoğlu Mustafa’nın manzumesine murabba’ naziresi Gül yüzünde göreli zülf-i semen-sây gönül Kuru sevdâda yeler bî-ser ü bî-pây gönül Dimedüm mi sana tolaşma ana hây gönül Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Çün bulınmadı cihânda derdüne dermân gönül Yiridür bu hasret ile ger alursan kan gönül Işk bâzârında sana çünki hâsıldur ziyân Bellü bil kim assı kılmaz nâle vü efgân gönül Çîn-i zülfünden umar nâfe-i hoş-bûy-ı murâd Bu hevâ yolına yıllarla yeler nite ki bâd Ol dahı sencileyin itmedi ben hasteyi yâd Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Devr içinde ser-be-ser bîmâra tîmârın viren Bir imâratlık sana virimedi vîrân gönül İy dirîgâ bunca hecr ü zecr ü gam görmiş iken Almadın dâdun felekden virisersin cân gönül Felegün nûş iderem nîşini sâgarlar-ıla Togradı hâr-ı cefâ bagrumı hançerler-ile Baş koşam dimez-idüm ben dahı dilberler-ile Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Gerçi yârun vuslatı haccında bayram itmedün Yigrek oldur furkat içün olasın kurbân gönül Lâcerem ışkun belâsına mutî’ olmak gerek Kimsenenün hükmine çün olmadun fermân gönül Sen ki manzûrun felekdür niçe olursın helâk İy gönül hayrân gönül olma gönül giryân gönül Hüseyin Ayan, Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme, Atatürk Üniversitesi Yayınları 502, Erzurum 1969, s. 231. Yârün itden çog uyar ardına agyâr dirîg Bize yâr olmadı ol şûh-ı sitemkâr dirîg Kıldı bir dilber-i hercâyiyi dildâr dirîg Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Bizi hâk itdi hevâ yolına sevdâ n’idelüm Pâymâl eyledi ol zülf-i semensâ n’idelüm Kul idinmezdi güzeller bizi illâ n’idelüm Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Dest-i kûtâhuma baş egmedi ol zülf-i dirâz Oldı şekker lebine tûtî-i dil mahrem-i râz Vâz geldüm ben eger gelse bu gönül dahı vâz Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Dil dilerken yüzinün vaslını cândan dahı yig Bir demin görür-iken iki cihândan dahı yig Akdı bir serve dahı âb-ı revândan dahı yig Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Ben dimezdüm ki hevâ yolına serbâz gelem Ney-i ışkıyla gamun çengine demsâz gelem Dir-idüm ışk kopuzın uşadup vâzgelem Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Ahmed’em kim okınur nâmum-ıla nâme-i ışk Germdür sözlerümün sûz-ıla hangâme-i ışk Dil elinden biçilüpdür boyuma câme-i ışk Vây gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül Ali Nihat Tarlan, Ahmed Paşa Divanı, M.E.B. yayınları, İstanbul 2005, s. 289-290. 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire 157 Ancak Şeyhoğlu Mustafa’nın yukarıda verdiğimiz şiirine daha sonra da nazireler yazılır. Yine Fatih devri şairlerinden Melihî bu şiire murabba’ nazım şeklinde bir nazire yazmıştır. Bu durumda artık zemin veya model yahut da vasıta şiir Ahmed Paşa’nın şiiri olmuştur. Ancak hava, edâ ve söyleyiş yine Şeyhoğlu Mustafa’nın şiirinden gelmektedir. Melîhî’nin murabba’ naziresi Seni bend itdi çün ol zülf-i semen-sây gönül Kılmadun dahı halâs olmak içün rây gönül İtdi sevdâ seni âlemlere rüsvây gönül Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Cânumı kıldı revân gamzen okı haste vü zâr Gönlümi turralarun eyledi bî-sabr u karâr Âh u efgân idüben çagıruram leyl ü nehâr Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül İy hayâl-i ser-i zülfüne gönül mahrem-i râz Dest-i kûtâhuma baş egmedi ol zülf-i dırâz Virdi ol perdede iy mutrib-i uşşâk-nüvâz Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Dil elinden nice bir kendümi âvâre kılam Tîg-i hasretle demidür cigeri pâre kılam Akl u dil oldı revân derdine ne çâre kılam Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Yâr-ı mahrem kanı arz itmege derd ü gam-ı dil Ki hemîn âh-ı sehergâh-durur hemdem-i dil Leb-i cân-bahşun eger virmez ise merhem-i dil Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Gül yüzün gülşene hemdem oluban hâr ile hes Bülbül-i hôş-nefesi oldı giriftâr-ı kafes Nâle vü zâr-ıla dirse bu Melîhî n’ola bes Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Zülfünün salalı hindûsı gönül boynına bend Cân u dil kim ola her lahza giriftâr-ı kemend Nice ola cigerüm âteş-i şevkunla sipend Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Faruk Timurtaş, Osmanlı Türkçesi Metinleri II, İstanbul 1974, s.532. Şeyhoğlu’nun Hurşid-nâme’de yer verdiği bu nazım, ayrıca bir nazireler silsilesini de beraberinde getirmiştir. Önce Ahmed Paşa olmak üzere Melihî murabba nazım şeklinde nazireler yazmışlardır. Ayrıca Avnî mahlasını kullanan Fatih Sultan Mehmed ile Karamanlı Nizâmî ise, bu şiire muhammes olarak nazireler yazmışlardır. Tabii sonra gelen şairlerin zemin şiir yerine Ahmed Paşa’nın murabba’ını göz önüne almaları ve bu şiire, zemin şiir olarak, nazire yazmaları gerekir. Her ne şekilde olursa olsun Şeyhoğlu Mustafa’nın “nazım”ı zemin şiir olarak bu nazireler zincirinin başında bir taç gibi yer almıştır. Ahmed Paşa’nın murabba’(naziresi)ına ise, Fatih Sultan Mehmed ve Karamanlı Nizâmî muhammes nazireler yazmışlardır. 158 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Fatih’in Ahmed Paşa’nın murabba’ına naziresi Karamanlı Nizâmî’nin Ahmed Paşa’nın murabba’ına naziresi Sevdün ol dilberi söz eslemedün vây gönül Eyledün kendüzüni âleme rüsvây gönül Sana cevr eylemede kılmaz o pervây gönül Cevre sabr eyleyimezsin nideyin hây gönül Gönül eyvây gönül vây gönül eyvây gönül Düşeli ışkuna ey ruhları bed-rây gönül Oldı zülfün gibi âşüfte bu bed-rây gönül Nice kim hâ didüm eslemeyüp hây gönül Eyledi cümle cihâna beni rüsvây gönül Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Çâk olan dest-i cefâ-y-ile girîbânundur İlişen hâr-ı gam u mihnete dâmânundur Dökilen yirlere belâ tîgı-y-ıla kânundur Her dem ağıza gelen mihnet-ile cânundur Gönül eyvây gönül vây gönül eyvây gönül Geh deler hasretüne yüregümi şâne gibi Geh yanar şem‘-i ruhun şavkına pervâne gibi Geh virür ârı yile âşık-ı dîvâne gibi Geh döker gözlerümün yaşını dürdâne gibi Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Tâli‘ün yüzi gülüp olmadı handân nideyin Yüregün derdine bulınmadı dermân nideyin Kasduna yâr çeker hançer-i bürrân nideyin Virisersin bu gam u mihnet-ile cân nideyin Gönül ey vây gönül vây gönül eyvây gönül Hem-nefes olmaga sen hüsrev-i şîrîn-leb ile Virmişem ârı yile nâm u nişânıyla bile Dile düşmiş yalunuz ben degülüm ilden ile Dil elinden niceler düşdi benüm gibi dile Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Işk-ı dildâr-ıla niçe idesin nâle vü zâr Eyledün sabr u karârı bu hevâlarda nisâr Zülfi sevdâsı ider âlemi çün başuna dar Fâ’ide ne tutalum eyleyesin terk-i diyâr Gönül eyvây gönül vây gönül eyvây gönül Tîr-i kaddümi kemân ideli ol hûr-nijâd Şast-ı gamdan dil-i sevdâ-zede bula idi şâd Dir idüm k’eyleyeyüm ben dahı dilberleri yâd Dil elinden kime feryâd ideyin kim kıla dâd Gönül ey vây gönül vây gönül ey vây gönül Vasl-ı dilberle nasîb olmadı dil-şâd olmak Dest-i cevr ile yıkılan dilün âbâd olmak Dâm-ı gamdan dil ü cân bülbüli âzâd olmak Niçeye dek işün efgân-ıla feryâd olmak Gönül eyvây gönül vây gönül eyvây gönül (H. İpekten, (1974). Karamanlı Nizami. Hayatı, Edebî kişiliği ve Divanı, Atatürk Üniversitesi Yayınları: 208, Sevinç Matbaası, Ankara 1974, s. 251-252) Çünki dildâr niyâzun görüben nâz eyler Nâleni işidicek şîveye âgâz eyler Bezm-i gamda kaddüni çeng yüzün sâz eyler Nâlişün perdesini Zühre’ye demsâz eyler Gönül eyvây gönül vây gönül eyvây gönül Bilmedüm derd-i dilün ölmek-imiş dermânı Öleyin derd-ile tek görmeyeyin hicrânı Mihnet ü derd ü gama olmagıçun erzânî Avniyâ sencileyin mihnet ü gam-keş kanı Gönül eyvây gönül vây gönül eyvây gönül (M.N. Doğan, (2004). Fatih Divanı ve Şerhi, İstanbul. Bu nazireleri, silsile halinde yukarıdaki şairlerden başka Hafî, Halîlî, Kemalpaşazâde ve Cafer Çelebi’nin şiirleri izlemiş, daha sonraki yüzyıllarda da benzer manzumeler devam ettirilerek, yirminci yüzyıla kadar gelmiştir. Bu tekrar veya nakarat mısraın her bendin sonunda yer alması ve söyleniş havasında bir nevi acımayı ve merhameti de beraberinde getirmesi “gönül” kelimesinin “gözüm” 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire 159 kelimesi yanında başka şekillerde de söylenmesi ile bu murabba’ tam dokuz şekilde tekrarlanarak yüzyıllar boyu devam etmiştir (Tavukçu, 2009:1015-1020). Yukarıda anlatıldığı gibi başlangıçta gazel veya nazım nazım şekilleri ile görülen bu şiir, Ahmed Paşa ve Melihî’de murabba şeklinde tanzir edilmiş, Fatih ve Karamanlı Nizamî tarafından ise, cevap olarak muhammes nazım şeklinde ortaya konmuştur. Bu da şiirde bir genişleme ve şekil çokluğuna yol açmıştır. Bunlardan başka Ahmedî’nin Tâ ışkunı şâha varak-ı câna yazmışam Levh-i gönülde adunı câna yazmışam matla’ı ile başlayan meşhur gazeli de Ahmed Paşa tarafından tanzir edilmiştir. Bu gazel ayrıca Nesîmî ve Şeyhoğlu Mustafa’ya da bağlanmaktadır. Ahmed Paşa’nın yukarıda Ahmedî’nin matla’ı verilen gazeline yazdığı nazire ise, Ser-nâme-i mahabbeti cânâna yazmışam Hasret risâlesin varak-ı câna yazmışam beyti ile başlayan ve Ahmedî’ninki gibi tanınmış bir şiirdir. Ahmedî’nin gazeli Ahmed Paşa’nın Ahmedî’nin gazeline naziresi Tâ ışkunı şâha varak-ı câna yazmışam Levh-i gönülde adunı câna yazmışam Ser-nâme-i mahabbeti cânâna yazmışam Hasret risâlesin varak-ı câna yazmışam Sen hîç sormadun beni şîrîn budur ki ben Şeker lebüne cânumı şükrâne yazmışam Nâlişlerini derd ile bîçâre bülbülün Bâd-ı sabâ eliyle gülistâna yazmışam Gönlüm evini ışkun içün dutmışam makâm Genc-i nihânı gör ki ne vîrâna yazmışam Zülfün hikâyetini gönülde misâl idüp Gam kıssasını levh-i perîşâna yazmışam Hayretdeyem ki dudaguna la‘l dimişem Hacletdeyem ki dişüni dürdâne yazmışam Resm itmişem gözümde hayâlüni gûyiyâ Nakş-ı nigârı sâgar-ı mercâna yazmışam Bir kez cemâlüne nazar idem didüm şehâ Mûsâ bigi tecellî odına yana yazmışam Tâb-ı ruhunla sûzını yazarken Ahmed’ün Şevkinden odlara düşüben yana yazmışam Susalıgumda la‘lüni zikr eyledi dilüm Âb-ı hayâtı Hızr bigi kana yazmışam Ali Nihad Tarlan, Ahmet Paşa Divanı, MEB Yayınları: 2343, İstanbul 2005, s. 312. Yüzün sıfâtın Ahmedî imlâ ideliden Gör kim ne hûb vech ile dîvâna yazmışam Yaşar Akdoğan, Ahmedî Divanı, Basılmamış Doktora Tezi, Türkiyat Enstitüsü Ktp. Nu.2054, İstanbul 1979, s.594-595. Yine Şeyhî’nin de, hem Germiyan hem Osmanlı bölgesi içinde yer alan Ahmed Paşa tarafından tanzir edilmiş şiirleri vardır. Bunlar içinde “Kerem Kasidesi”nin ayrı bir yerinin bulunduğunu belirtmek gerekir. Ahmed Paşa tarafından tanzîr edilen bu kasideye, daha sonra, başta Cem Sultan ve Necâtî olmak üzere, diğer bazı şairlerimiz tarafından nazireler yazılmıştır (Göre, 2009:919958). Bundan başka olarak, Şeyhî’nin gazellerine başta Şah İsmail Hatâyî olmak üzere diğer şairler tarafından nazireler de yazılmıştır. Ayrıca şairin matla’ beyti, 160 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Gönül bende tapuçı cân senündür Ne buyursan şehâ fermân senündür şeklindeki gazeline Hatâyî, Ne buyursan şehâ fermân senündür Yolunda cân u baş kurbân senündür beyti ile başlayan gazeli ile cevap vermiştir. Şeyhî’nin bir gazeli Hatâyî’nin Şeyhî’ye naziresi Gönül bende tapuçı cân senündür Ne buyursan şehâ fermân senündür Ne buyursan şehâ fermân senündür Yolunda cân u baş kurbân senündür Hatâ kuldan atâ şehden hemîşe Mürüvvet kânısın ihsân senündür Hatâ menden atâ senden eyâ dôst Ki mürvet vaktıdur ihsân senündür Felekler müşterîdür gün yüzüne Süregör iy kamer devrân senündür Susamış leblerin Hızr-ı zamâna Suvargil çeşme-yi hayvân senündür Süvâr ol devlet atına melik-vâr Sa‘âdet topın ur meydân senündür Süvâr ol dövlet atına hemîşe Sa‘âdet topı hem çevgân senündür Susamışları iy Hızr-ı zamâne Suvar kim Çeşme-i hayvan senündür Melekler müşterîdür gül yüzüne Sür imdi iy kamer dövrân senündür Bu gice cânumı kurbâna yazdum Kabûl eyler isen mihmân senündür Ezelden cânumı kurbân virerdüm Kabûl eyle şahâ fermân senündür Kapuna geldi Şeyhî âciz ü hôr Eger ayb ola ger noksân senündür Eşiğünde kulundur bu Hatâ’î Nazar kıl hâlına heyrân senündür Mustafa İsen-Cemal Kurnaz, Şeyhî Divanı, Akçağ yayınlaŞah İsmail Hatâ’î Külliyatı (Haz. Babek Cavanşir-Ekber N. rı: 51, Ankara 1990, s. 127. Necef), İstanbul 2006, s. 369. Yine devrin bir başka şairi olan ve XVI. yüzyıla bir güneş gibi doğan usta ve büyük şair Necâtî Beg şiirlerine nazireler yazılan, bu yönü ile dikkat çeken bir şairdir. Bunların başında Amasyalı şair Mihrî Hatun gelmektedir. Latifî’nin “gazellerinin çoğu merhum Necatî’ye nazire olarak söylenmiştir. Bundan kastı şiir seviyesi bakımından ona yetişmekti. Ancak Necâtî bundan rahatsızlık duymakta idi” derken Mihri’ye hitâben de, İy benüm şi‘rüme nazîre diyen Çıkma râh-ı edebden eyle hazer şeklinde bir tembihte de bulunmuştur. Yapılan araştırmalar Mihrî’nin Necâtî Beg’in elli beş şiirini tanzîr ettiğini ortaya çıkarmıştır (Arslan, 2009:121-131). Necâtî on beşinci yüzyılın son çeyreğinden itibaren bütün on altıncı yüzyıl da dahil, etkisini sürdüren ve şiirlerine pek çok nazire yazılan bir şair olmuştur. XVI. yüzyılın şairleri başta Sehî Beg, Fuzûlî olmak üzere, Bâkî’ye kadar pek çok şair Necâtî’nin şiirlerini tanzir etmiştir. Fuzûlî, Hâsılum yoh ser-i kûyunda belâdan gayrı Garazım yoh reh-i ışkunda fenâdan gayrı 161 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire matla‘lı gazeli ile Necâtî’nin aynı redifli şiirine nazire yazmıştır. Aynı gazele nazire yazan bir başka şair ise, Âzerî bir şair olan Seyyid Nigârî’dir. Bâkî ise, onun “döne döne” redifiyle meşhur olan gazeline, Çıkar eflâke derûnum şereri döne döne Dökilür hâke yaşum katreleri döne döne beyti ile başlayan cevabını yazmıştır. Necâtî’den gelen bir zemin şiir olan bu gazel yalnız Bâkî’nin tanziri ile kalmamış daha sonraki asırlarda da dillerden düşmemiş ve tanzir edilmiştir. Ancak Edirneli şair Sâgarî ise, ayrı bir yol tutmuş Necâtî Beg’in gazellerini değiştirmek ve hicve dönüştürmek yolu ile “nakîze”ler yazmıştır (Musalı, 2009:309). Nakîze, bir şiir esas alınarak onunla aynı vezin ve kafiyede, fakat anlamca zıt konuda olan ve bir nevi zemin şiire reddiyye olarak yazılan şiirlere denmektedir (Köksal, 2006:59). Nazire yazma geleneği Türk edebiyatının her devri ve her bölgesinde karşımıza çakmaktadır. On besşinci yüzyıl Çağatay Türkçesi edebiyatına bakınca aynı geleneğin Lütfî ile Ali Şir Nevâî arasında da bulunduğunu görürüz. Lültfî’nin, Köktedür her dem figânım körgeli sin mâhnı Da‘va-yı mihrimga tanuk tartadur min âhnı beytiyle başlayan gazeline Ali Şir Nevâi de, İstemem könglümni iylerde hayâl ol mâhnı Kim tahayyül birle seyr iyler n’iter hem-râhnı matla’lı gazeli ile ile cevap vermiştir. Nakîze hakkında bilgi veriniz. 3 Lütfî’nin bir gazeli Ali Şir Nevâi’nin Lütfî’nin gazeline naziresi Köktedür her dem figânım körgeli sin mâhnı Da‘va-yı mihrimga tanuk tartadur min âhnı İstemem könglümni iylerde hayâl ol mâhnı Kim tahayyül birle seyr iyler n’iter hem-râhnı Sin kibi sultânı sivmek haddım irmestür velî Bu belâlık ışk fark itmes gedâ vü şâhnı Könglüm ister ni tiler min barıng ey ay u kuyaş Sizni könli istemes ol kim tiler dil-hâhnı Zülf ü ay yüzüng firâkında tümen hasret bile Ah kim zâyi‘ kiçürdüm munça sâl u mâhnı Okı zahmın ten ara ol yüz hayâli yaratur Eyle kim Yûsuf cemâli rûşen itkey çâhnı Dâne-i hâlıng temennâsıda iy gül hırmeni Kıl nazar kim çehre-i zerdim yaşurdı kâhnı Cân u akl u hûşdın kiçkil diding kıldım kabûl Terk itealman n’itey nezzâre-i geh-gâhnı Agzınıznıng fikrini mundak ki kördüm âhirî Başlagusıdur ‘adem sarı min güm-râhnı Garka boldı nâtüvân cismim sirkişkim bahrıda Gerçi su niçe tireng bola çumurmas kâhnı İşikingdür taht-ı devlet hâk-i pâyıng efserim Tapmadı Cemşîd ü Efrîdûn bu kadr u câhnı Âşık irseng körmegil ey şeh gedâlarnı hakîr Kim belâlıg ışk fark itmes gedâ vü şâhnı Kavma Lutfîni işiktin bay zekât-ı hüsn üçün Kimdin itsün sin ganî barında şey’ullahnı Ey Nevâyî yâr işiki pâklerge kıbledür Kılagıl köz kanıdın âguşte ol dergâhnı Günay Karaağaç, Lütfi Divanı, TDK Yayını, 687, Ankara 1997, s. 254-255. Kaya Türkay, Ali Şir Nevâyi, Bedâyi‘ü’l-Vasat, TDK yayını: 807, Ankara 2002, s. 466. 162 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Ayrıca Abdülbakı Gölpınarlı’nın tespitlerine göre Fuzûlî’nin de Ali Şir Nevâi’nin şiirlerine başta “Su Kasidesi” olmak üzere pek çok nazire yazdığını belirtmek gerekir. Hatta Fuzûlî Divanı’nında yer alan ilk gazel bile Ali Şir Nevâi’nin, Aşrakat min aksi şemü’l-ke’si envârü’l-hüdâ Yâr aksin meyde kör dip câmdın çıktı sadâ matla’lı gazelinin naziresi olarak karşımıza çıkar. Ali Şir Nevâi’nin ilk beyti yukarıda verilen gazeline Fuzûlî Divan’ındaki, Kad enâre’l-ışk li’l-uşşâkı minhâci’l-Hüdâ Sâlik-i râh-ı hakîkat ışka eyler iktidâ beytiyle başlayan gazel ile cevap verir. Fars şairlerine de nazireler yazan Fuzûlî ayrıca Yavuz’un defterdarı olan Hayâlî-i Kadîm’e de nazire yazmıştır. Hayâlî-i Kadîm’in ilk beyti, Harâb olupdur ol âbâd gördüğün gönlüm Gamunla toptoludur şâd gördüğün gönlüm şeklindeki gazeline Fuzûlî, Tutuşdı gam odına şâd gördügün gönlüm Mukayyed oldı ol âzâd gördügün gönlüm beyti ile başlayan gazelini nazire olarak yazmıştır. Hayâlî-i Kadîm’in bir gazeli Fuzûlî’nin Hayâlî-i Kadîm’in gazeline naziresi Harâb olupdur ol âbâd gördüğün gönlüm Gamunla toptoludur şâd gördüğün gönlüm Tutuşdı gam odına şâd gördügün gönlüm Mukayyed oldı ol âzâd gördügün gönlüm Cihânda başına sultân iken benüm servüm Kul oldı sen şehe âzâd gördügün gönlüm Diyâr-ı hicrde seyl-i sitemden oldı harâb Fezâ-yı ışkda âbâd görügün gönlüm Cefâya ögrenüben cevre cân virür şimdi Vefâ vü cevr ile mu‘tâd gördüğün gönlüm Ne gördi bâdede bilmen ki oldı bâde-perest Mürîd-i meşreb-i zühhâd gördügün gönlüm Görince dâne-i hâlüni dâm-ı zülfünde Tutıldı kaldı o sayyâd gördügün gönlüm Firâkun odını gördükçe mûm tek eridi Sebât u sabra fûlâd gördügün gönlüm Karışdı kara yire kûhsâr-ı mihnetde Hayâlî şimdi o şeyyâd gördüğün gönlüm Getürdi acz görüp ışk müşkil oldugını Kamu hünerlere üstâd gördügün gönlüm Abdülbâki Gölpınarlı, Fuzûlî Dîvânı, İnkilâp Kitabevi, İstanbul 1985, s.XLII. Degüldi beyle deminde bir ehl-i işret idi Bu kanlar içmege mu‘tâd gördügün gönlüm Fuzûlî eyledi âheng-i ıyş-hâne-i Rûm Esîr-i mihnet-i Bagdâd gördügün gönlüm Fuzûli, Külliyât-ı Divan, Tasvir-i Efkâr Matbaası, İstanbul 1286, s. 192; Abdülbâkî Gölpınarlı, Fuzûlî Dîvânı, İstanbul 1985, s. 110. 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire On altıncı yüzyılın ilk çeyreğine kadar yazılan şiirler incelendiğinde, bu zamana kadar yazılmış üç nazire mecmuası olduğu görülür (Yavuz, 2002:14). Ancak bu na- zire mecmualarından başka mecmuaları ile nazirelerin yer aldığı eserlerin de varlığı bir gerçektir. Orhan Yavuz tarafından yayımlanan Kansu Gavri’nin Türkçe Divanı adlı esere baktığımızda, Mısırda hüküm süren ve son hükümdar olan Kansu Gavri’nin de onun üstünde şairin şiirine nazire yazdığını görürüz. Kansu Gavri’nin şiirlerine nazire yazdığı şairlerin başında meşhur XIV. yüzyıl Azeri şairi Nesîmî ile Hasanoğlu da bulunmaktadır. Bundan başka olarak Gavri; Ahmedî, Zarîfî, Nasîbî, Şeyhoğlu, Salâhî, Ahmed Paşa, Şirazî, Kâtiboğlu, Karamanlı Nizâmî, Halâsî ve Cem Sultan gibi şairlere de nazireler yazmıştır. Sultan Gavri, Hasanoğlu’nun Niçesin gel iy yüzi agum menüm Sen eritdün odlara yagum menüm beyti ile başlayan şiirine, İy yüzi gül Gülşen ü bâgum benüm Zülfünün zinciridür bağum benüm şeklinde başlayan gazelle cevab vermiştir. Hasanoğlu’nun bir gazeli Sultan Gavri’nin Hasanoğlu’nun gazeline naziresi Niçesin gel iy yüzi agum menüm Sen eritdün odlara yagum menüm İy yüzi gül gülşen ü bâgum benüm Zülfünün zinciridür bağum benüm And içerem senden artuh sevmeyem Senün ile hoş geçer çagum menüm Ol kadar ok urdı gamzen bagruma Yüregümde kalmadı yagum benüm Hüsn içinde sana mânend olmaya Aslı yüce gönli alçagum menüm Vasl-ı sinün Tûr-ı Sînâ’dur bana İy dil-ârâm oldı turagum benüm Al elümi ireyim maksûduma Koma yürekde yana dagum menüm Sen gelürsen sinüme baş kaldurup Ayaguna düşe topragum benüm Sen rakîbe sırrunı fâş eyledün Anun-ıla oldı şıltagum menüm Dilberâ bin hacc u umre sayaram Senün-ile her geçen çagum benüm Kışladum kapunda itlerün ile Oldı kûyun uşda yaylagum menüm Şol kara hâlün gibi hâhî degül Yüregümde dâyimâ dâgum benüm Men ölicek yolına gömün meni Bakatursın yâra torpagum menüm Görk içinde olmaya hüsnün gibi Kadri yüce gönli alçagum benüm Torpagumdan bite hasretle agaç Kıla zârî cümle yarpagum menüm Husrevâ lutf eyle rahm it Gavri’ye İyi gözi nerkis yüzi agum benüm Bu Hasanoğlı senün benden-durur Anı redd itme yüzi agum menüm Ayrıca Şeyhoğlu’nun, Visâl-i yâra irişdük olur destûr hicrâna Gönül maksûdına irdi gerekdür câna şükrâne Orhan Yavuz, Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvânı, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Yayını: 2, Konya 2002, s. 105-107. 163 164 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı matla’ı ile başlayan gazeline karşı Gavri, Hezârân şükr ile minnet ki irişdük bu devrâna Yine evvel bahâr oldı virelüm cânı şükrâne beytiyle başlayan nazireyi yazmıştır. Şeyhoğlu’nun gazeli Gavri’nin Şeyhoğlu’un gazeline naziresi Visâl-i yâra irişdük olur destûr hicrâna Gönül maksûdına irdi gerekdür câna şükrâne Hezârân şükr ile minnet ki irişdük bu devrâna Yine evvel bahâr oldı virelüm cânı şükrâne Zihî devlet sa‘âdetdür ki şâdî geldi gam gitdi Ne hôş sa‘d ile devrândur fidâdur cân bu devrâna Cihân bâg-ı cinân oldı hayât-ı câvidân buldı Yine kutlu zamân oldı irişdi mürdeler câna Ne dilbersin ne serversin Alî heybetlü Haydarsın Hızır’sın yâhud İskender ki benzersin Süleymân’a Çemenler oldı hep cennet fütûh-ı rûhadur râhat Gerek ise sana hikmet sehergeh gir gülistâna Kapundan sürmegil beni ki cân virdüm işigünde Senünle âşinâdur cân anı sen sanma bîgâne Gül ile berg-i nesrînler açılmışdur reyâhînler Boyanup goncalar kana yatur mahmûr ü mestâne Niçe yirlerde turışdum niçe yerlerde sorışdum Şükür Tanrı’ya Şeyhoglı bu gün irişdi dermâna Kaçurma fursatı elden fenâ olmazdan ön bir dem Koma peymâneyi elden tolınca tâ ki peymâne Getür sâkî mey-i bâkî ki arşa uralum sâkı Mu‘attar eyle âfâkı mu‘anber zülfe ur şâne Çalınsun çeng ile neyler bugün ayş itmeyen n’eyler Hemân tazyî‘-i ömr eyler oluban garra devrâna Ne cân sûretlü dilbersin diyâr içinde dâversin Ali heybetlü serversin ki sûrun pâdişâhâne Niçe furkat niçe mihnet gelür şâdî gider gussa Bihamdillâh bugün Gavrî irişdi gene cânâna Orhan Yavuz, Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvânı, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Yayını: 2, Konya 2002, s. 94-96. Görüldüğü gibi Türk şiirinde on altıncı yüzyıla geçerken nazirelerin yazıldığı, bunlardaki çeşitliliği, bölge ve dildeki farklılıkların gözetilmeden Türk edebiyatında bir bütünlüğün bulunduğunu söylemek gerekir. Tabii bu örnekleri çoğaltabiliriz. Ancak bunları nazire mecmualarından takip etmek bunlara yeni bilgiler getirerek zenginleştirmek en doğru yoldur. Nazire Olarak Yazılan Eserler Ayrıca üzerinde durulması gereken bir başka konu da eserlerin eserlere nazire olarak yazılmasıdır. Nihad Sami Banarlı bunu daha çok Süleyman Çelebi’nin yazdığı Mevlid adı ile bilinen Vesîletü’n-Necât için dile getirmektedir. Banarlı nazire için, yeniden yaratış veya daha mükemmel hâle koyuş fikrine yer vermiştir. Gerçekten Mevlid’e bakınca Süleyman Çelebi’nin Âşık Paşa’nın Garîb-nâme adlı eserinde geçen pek çok beyti yeniden ele alarak daha mükemmel bir hâle koyduğunu görürüz. Bunun yanında şairin Erzurumlu Musta- 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire fa Darîr’in Sîretü’n-Nebî adlı siyerindeki doğum kısmını da ihmal etmediği bir başka durumdur. İşte bütün bunları göz önüne alan Nihad Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi’nde Süleyman Çelebi için; Mevlid’in inanmış şairi Süleyman Çelebi, öyle görünüyor ki Türk nazire edebiyatının da büyük simalarındandır… Hazret-i Muhammed’in doğumu mevzuunda Âmine Hatun dilinden söyledikleri bölümlerin birkaç beytini yan yana getiriyoruz diyerek her iki metinden beşer beyte yer vermektedir. Darîr’in ve Süleyman Çelebi’nin mevlidlerinden alınan bu beyitler şu şekildedir: Erzurumlu Darîr Mevlid’inden Süleyman Çelelbi Mevlid’inden Mefâ‘ilün mefâ‘ilün fa‘ûlün Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün Emine eydür ol dem oldı kim uş Vücûda gelür Ahmed kudret ile Âmine aydur çü vakt irdi temâm Kim vücûda gele ol Hak vehbeti Susadum su diledüm içmeğe ben Elüme sundılar kıf şerbet ile Susadum su diledüm içmekliğe Virdiler bir kıf ki dolu şerbeti Sovuh kardan dahı ağ u şekerden Dahı datludur içdüm lezzet ile Kardan ağ idi vü hem soğuk idi Dahı şîrîndi şekerden lezzeti Bu kez bir nûr içinde garka oldum Bürüdi nûru beni ismet ile Sonra gark oldı vücûdum nûr ile Bürüdi beni o nûrun ismeti Bir ağ kuş geldi arkamı sığadı Kanadı birle katı kuvvet ile Geldi bir ak kuş kanadıyla benüm Arkamı sığadı kuvvetle katı İki şaire ait manzumelerin karşılaştırılması sonucunda görülen benzerliklere rağmen Nihad Sami Banarlı, “bununla beraber, Süleyman Çelebi – Darîr benzerliğinde bugün hâlâ kat‘î hüküm verebilecek bir aydınlıkta değiliz.” diyerek çekincesini de belirtmekten geri kalmamıştır (Banarlı, 1971:484-486). Bu fikirden hareketle mev- lid türünde Süleyman Çelebi’nin çektiği çığırda edebiyatımızda pek çok mevlid yazılmıştır. Bunlar da Mevlid’in naziresi midir? Bu durumda üzerinde düşünülmesi gereken bir başka konudur. NAZİRE MECMU’ALARI Türk edebiyatında ortaya çıkan ve şiirimizi açarak genişleten, edebî faaliyetlerin canlılığını devam ettiren nazirecilik neticesinde yeni eserlerin yazılması da gerekirdi. İşte bunun sonunda Türk edebiyatında nazire mecmuaları ortaya çıkmış oldu. Nazire mecmuaları yazılan şiirleri edebî bir zevke göre ele alıp, onlara ilgi duyarak devam ettiren şairleri vermeleri ve sevilen şiirleri ortaya koymaları açısından önemlidir. Her şeyden önce edebiyat tarihinde adları geçmeyen ancak şiirleri ile kendini gösteren, hayatları hakkında bilgimizin bulunmadığı şairlerimizin böyle mecmualarda yer alması edebî zenginliğimizi de göstermektedir. Unutulmuş ve eserleri kaybolmuş bu şairler sayesinde nazire mecmualarımız zenginlik kazanmıştır. Ancak nazire mecmualarına geçmeden, kimi şairlere yer veren ve onlardan beyitler alan ilk şair ve yazar Şeyhoğlu Mustafa’dır. O Kenzü’l-Kübera’sında onun üstünde şairin adını zikretmiş ve şiirlerine yer vermiştir (Yavuz, 1991). Fakat sonra yazılan nazire mecmualarında şairlerin ve seçilen şiirlerin sayısı da artmıştır. Edebiyat tarihimizin kaynaklarından olan nazire mecmuaları daha sonra yerlerini tezkiretü’ş-şuâra genel adı ile anılan eserlere bırakacaklardır. Böyle olmakla beraber tezkirelerin yanında hemen her asırda, özellikle on altıncı yüzyıldan sonra daha az görülmüşlerdir. Bunlar Türk şiir zevkinin gelişmesini de gösteren derleme eserlerdir. 165 166 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XV. Yüzyılda Yazılan Nazire Mecmuaları Ömer b. Mezîd’in Mecmû’atü’n-Nezâ’ir’i Bugünkü bilgilerimize göre, Türk edebiyatında yazılan ilk nazire mecmuası Ömer b. Mezid’in ortaya koyduğu Mecmû’atü’n-Nezâ’ir adlı eserdir. İngiltere (Londra)’de, Türk Dil Kurumu’nda ve Atatürk Üniversitesi Karahanoğlu Bağış Kitapları No. 10d 91’de olmak üzere üç nüshası bilinen bu eser, 1436 yılında derlenerek Sultan II. Murad’a sunulmuştur (Karabey, 1996:67). Mecmûatü’n-nezâir’de Ömer bin Mezîd 84 şairden 397 şiir almıştır. Bu mecmua, Nesîmî, Ahmedî, Şeyhî gibi önde gelen sanatkârların etkiledikleri ve etkilendikleri şairleri göstermesi bakımından önemlidir. Hatta ilk olması yönü ile çığır açıcı bir özelliği de vardır. Bu mecmua üzerinde Mustafa Canpolat çalışmıştır (Mustafa Canpolat; Ömer bin Mezid, Mecmuatü’n-Nezâir, TDK Yay., A.Ü. Basımevi, Ankara 1982). Yazarı Bilinmeyen Bir Mecmû’atü’n-Nezâir Türk edebiyatında Ömer b. Mezîd’in Mecmû’atü’n-Nezâir’inden sonra yazılan ikinci bir nazire mecmuası daha vardır. Bu mecmuanın derleyici ve derleme tarihi belli değildir. Ancak Şeyhi, Ahmed Paşa, Karamanlı Nizamî, Visâlî, Atâyî, Adnî ve Hafî’nin şiirlerine yer veren sınırlı bir nazire mecmuasıdır. Şiirlerini aldığı şairlerin hayatlarına bakınca bu mecmuanın 15. yüzyılın sonlarına doğru tertip edildiği söylenebilir. Bu nazire mecmuasının diğerlerinden farkı bölümlere ayrılması ve yedi bölümden meydana gelmesidir. Mecmuanın ilk üç bölümü Şeyhî,’nin, dördüncü beşinci bölümü Ahmed Paşa’nın, altıncı bölümü Karamanlı Nizâmî’nin, yedinci bölümü de Atâî’nin şiirlerine yazılan nazire şiirlerden meydana gelmektedir. Bu mecmua zemin veya model şiir denilen şiirlere göre düzenlenmiştir. Hâlbuki diğer nazire mecmuaları vezin, kafiye ve redif benzerliğine göre tertip edilmişlerdir. Eksik ve seksen yaprak olan eserin başka nüshası da ele geçmemiştir. Adı bile belli olmayan bu nazire mecmuasında yedi şairden 213 şiir alınmıştır(Mermer, 2002:75). Bu şairler içinde yazdığı 62 nazire ile Visâlî ilk sırayı almaktadır. Hafî’nin ise yalnız bir naziresi vardır. XVI. Yüzyılda Yazılan Nazire Mecmû’aları XVI. yüzyılda nazire mecmuaları diğer yüzyıllara göre daha çoktur. Bu yüzyılda yazılan ve adı öne çıkan nazire mecmuaları ise, Eğirdirli Hacı Kemal’in Câmi’ü’n-Nezâir’i, Edirneli Nazmi’nin 1524’te yazdığı Mecma’ü’n-Nezâir’i ile Pervane Beg’in 1560 yılında derlediği ve kendi adı ile anılan Pervane Beg Mecmuası’dır. Bu mecmualardan ikisi, Kanûnî devrinde yazılmıştır. Bunları XVII. Yüzyılda Budinli Hisalî’nin 1652 yılında, asrın ortalarında derlediği Metâli’ü’n-Nezâ’ir’i takip etmiştir (Kaya, 2005:48). Bütün bu mecmualar arasında üç yüz altmıştan fazla şairden derlediği 5527 şiirle Edirneli Nazmî’nin Mecma’ü’n-Nezâ’ir’i birinci sırada yer almaktadır. Bu mecmua da Kanûnî’nin saltanatının ilk yıllarında derlenmiştir. Eğirdirli Hacı Kemal’in Câmi’ü’n-Nezâir’i Mecmû’atü’n-Nezâir’den 76 sene sonra, 1512 yılında yazılan Câmi’ü’n-Nezâir ise daha çok şaire yer vermiş ve 266 şairden 2824 şiir almıştır. Sultan II. Bayezid’in öldüğü ve I. Selim’in tahta çıktığı senede yazılan Câmi’ü’n-Nezâir, Eğirdirli Hacı Kemal’in eseridir. Bu açıdan bakılınca II. Bayezid zamanına kadar gelen edebî verimlerin derlenmiş şeklidir. Mecmuaya alınan şiirler alfabetik bir sıra ile verildiğinden nazım şekilleri karışık olup, gazel, kaside, murabba muhammes, müseddes vs. gibi bir sınıflandırma yapılmamıştır. Bu itibarla aynı durum vezinler için de söz konusudur. Anadolu sahasında yazılan edebî verimler başından itibaren II. Bayezid devri sonuna kadar geçen tam üç yüz yıllık bir zamanda bu mecmuada toplanmıştır. Bu itibarla Ahmed Fakih (ö. 1251), Gülşehri (ö. 1317’den son- 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire ra), Âşık Paşa (1272-1332), Yunus Emre (ö. 1320), Nesîmi (ö. 1406) gibi şairlerin şiirleri ayrı bir önem taşır. Ahmed Fakih’in Çarh-nâmesi, eksik ve kayıp da olsa, sadece Câmi’ü’nNezâir’de yer almaktadır. Ayrıca Yunus Emre ve Nesîmî gibi şairlerin divanlarında bulunmayan bazı şiirleri de bu mecmuada toplanmıştır. Câmi’ü’n-Nezâir üzerinde Yasemin Ertek Morkoç çalışmıştır (Yasemin Ertek Morkoç, Eğridirli Hacı Kemal’in Câmi’ü’n-Nezâir’i, Yayınlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi, İzmir 2003; Köksal, 2006:68-69). Eserin Bayezid ve DTCF kütüphanelerinde bulunan iki nüshası vardır. Ancak Bayezid Kütüphanesi’ndeki nüshanın yaprakları yer yer koparılmıştır. DTCF kütüphanesindeki nüshada ise daha az şiir bulunmaktadır. Edirneli Nazmî’ni Mecma’u’n-Nezâir’i Edirneli Nazmî’nin 930/1524’te derlediği Mecma’ü’n-Nezâ’ir, nazire mecmuaları içerisinde çok beğenilen bir eserdir. 10 nüshası bulunan mecmuada, 360’ın üzerinde şâirin 5527 şiiri bulunmaktadır. Bu şiirlerin 5490’ı gazel, 37’si ise murabbadır. Eserdeki şiirler, divanlarda olduğu gibi kafiyelerinin son harflerine göre “elifbâ” sırası gözetilerek sıralanmıştır. Ancak Edirneli Nazmî, divanlardaki gibi sadece aynı harfle biten şiirleri bir arada toplamakla yetinmemiş, ayrıca aynı harfle biten şiirleri kendi arasında kafiye ve rediflerine göre alfabetik olarak sıralamıştır. Mecma’ü’n-nezâ’ir’de önce zemin şiirler ardından bunlara yazılan nazireler yazılmıştır. Şiirlerin başlangıcında dahil oldukları harf grubunun adı (“Harfü’l-elif ”, “Harfü’l-bâ”) şeklinde belirtildikten sonra Farsça başlıklarla şiirin bahri (“Der-bahr-i remel” gibi) ve taktii (“Takti’eş: fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün” gibi) verilmiştir. Bu başlıklardan sonra “Ez-ân-ı Ahmed Paşa”, “Ez-ân-ı Necâtî”, “Ez-ân-ı Şeyhî” başlıklarıyla zemin şiirler, ardından “Nazîre-i Melîhî”, “Nazîre-i Ulvî”, “Nazîre-i Âhî” başlıklarıyla nazireler sıralanmıştır. Mecmua üzerine M. Fatih Köksal tarafından doktora tezi hazırlanmıştır (Edirneli Nazmî Mecma’ü’n-Nezâ’ir [İnceleme-Tenkidli Metin], 3 c., Hacettepe Üniversitesi, 2001; Köksal, 2006:69; Kartal, 2011:281). Pervâne Bey Mecmu’ası XVI. yüzyılda nazire toplayan bir diğer kişi ise, Kanunî Sultan Süleyman’ın bendelerinden Pervâne Bey’dir. Pervâne Bey’in 968/1560-61 tarihinde derlediği ve günümüzde daha çok Pervâne Bey Mecmuası diye anılan mecmuanın bilinen tek nüshası, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat Nu. 406’da kayıtlıdır. 641 varak olan nüshanın baştan bir yaprağı eksiktir. Pervâne Bey Mecmuası’ndaki şiirler de elifba sırasına göre düzenlenmiştir. Zemin şiirlerin önüne “Ez-ân-ı Ahmed Paşa”, “Bâkî Fermâyed” şeklinde Farsça başlıklar yazılmış, nazireler ise diğer nazire mecmualarında olduğu gibi “Nazîre-i Gubârî” şeklinde belirtilmiştir. Bu mecmuada “Nev’-i Dîger” ve “Nev’-i Âher” başlıklarıyla verilen ve haşiyelerde, nazire gruplarını birbirinden ayırmak için konulduğu tahmin edilen herhangi bir şiire nazire olmayan bazı şiirler bulunmaktadır. Çoğu gazel, az bir kısmı da müfred, kıt’a ve rübaî nazım şeklinde olan bu şiirlerin önemli bir kısmının Sultan I. Ahmed’e ait olması dikkat çekmekte ve bunların sonradan eklendiği anlaşılmaktadır. Bu eser, kimi başlıklarda “Nazîre-i Sâfî Cezerî Kâsım’dur ki Sultân Bâyezid’e Lala olmış idi” şeklinde şairin kimliğini açıklayan ve birçok yönden edebiyat tarihimize ışık tutan bilgilerin yer almasıyla diğer mecmualardan farklılık gösterir. Bilinen bu mecmuların yanında kaynaklarda varlığından sözedilen ancak metni bugün elde olmayan, Sabrî Mecmuası gibi (ö. 999/1590-1) mecmualar da bulunmaktadır. Derleyeni bilinen nazire mecmualarının yanında, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. Nu. 739 ve 2955; Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi Nu. 2456; Süleymaniye Kütüphanesi Hüsnü Paşa Nu. 894.35 ve Yapı Kredi Bankası Kütüphanesi Nu.15913’te kayıtlı mecmualar gibi kim tarafından toplandığı bilinmeyen eserler de vardır (Köksal, 2006:70-75; Kartal, 2011:282). 167 168 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XVII. Yüzyılda Yazılan Nazire Mecmuası Metâli’ü’n-Nezâir XVII. yüzyılda yazılan Metâli’ü’n-Nezâir, derleyeni belli son nazire mecmuasıdır. Budinli Hisâlî (ö. 1062/1652) tarafından derlenen bu mecmua, şiirlerin sadece matla beyitlerine yer verilmesinden dolayı diğerlerinden farklıdır. Bundan dolayı mecmuaya Matâli’u’n-Nezâ’ir adı verilmiştir. Hisâlî’nin kendi matlalarının da bulunduğu mecmuadaki beyitler, vezinlere ve kafiyelere göre sıralanmıştır. Bu mecmuanın müellif hattı nüshası 2 cilt hâlinde Nuruosmaniye Kütüphanesi 4245 ve 4253 numarada kayıtlıdır. Eserin birinci cildi üzerine Bilge Kaya tarafından doktora çalışması yapılmıştır (Hisâlî, Hayatı-Eserleri ve Metâli’ü’nnezâir Adlı Eserinin Birinci Cildi [Metin-İnceleme], Gazi Üniversitesi, 2003; Köksal, 2006:71; Kartal, 2011:282). 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire 169 Özet 1 2 Nazire ve nazire ile ilgili kavramları tanımlayabilmek. Nazire(=nazîre): Bir şairin tanınmış bir şiirine veya şiirlerine sonradan başka bir şair veya şairin kendisi tarafından, kafiyeleri veya kafiye ve redifleri aynı olan, aynı vezin ve konuda yazılan, çoklukla gazel ve kasidelerde görülen benzer şiirlerdir. Arap edebiyatında terim olarak nazire yerine “mu’âraza” yanında “ihtizâ” ve “muhâkât” kelimeleri de kullanılmış, çok sonraları “taklîd”, “nazîr” ve “mesîl” terimlerine de yer verilmiştir. Fars edebiyatında ise, nazire, “cevâb” kelimesi ile karşılanmış, ayrıca “istikbâl” ve “tazmîn” gibi terimler de kullanılmıştır. Nazire yazılırken örnek alınan şiire “zemîn” veya “model” şiir denir. Bu şekilde şiir yazmaya “nazire yazmak”, “tanzîr etmek” veya “nazîre demek” adları verilir. Yazılan şiir de “nazire” olarak adlandırılır. Nazirenin çokluk şekli “nezâ’ir veya nezâyir (= nazireler)”dir. Nazireyi yazan şair de “nazîre-gû” veya “nazîre-perdâz” olarak anılır. Nazire olarak yazılan şiirlerin toplandığı kitaplara ise, “nazire mecmu’ası (mecmû’atü’n-nezâir, mecma’u’n-nezâir)” denilir. Nazirenin ortaya çıkışını açıklayabilmek ve Türk şiirinde yazılan ilk nazireleri belirleyebilmek. Arap edebiyatında ilk örnekleri Cahiliyye devrinde yazıldığı tespit edilen nazire, İslâmî dönemde Ka’b bin Züheyr’in Peygamber için yazdığı “Bânet Süâd (= Sevgili Uzaklaştı)” adındaki na’tına yazılan şiirlerle en geniş şekilde görülmeye başlanmış ve kesintisiz devam edip gelmiştir. Fars edebiyatında ilk nazire örnekleri, on ikinci yüzyılda görülmeye başlanmıştır. Türk edebiyatında “nazire” kelimesini, çokluk şeklinde “nezâ’ir” olarak ilk defa Fahreddin bin Mahmud Behcetü’l-Hadâ’ik fî-mev’izeti’l-Halâ’ik adlı eserinde kullanmıştır. Bu türün Anadolu’da başlayan Türk edebiyatında Yunus Emre (ö.1320) ile ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Yunus, nazirelerini Ahmed-i Yesevî’nin (ö. 1166) şiirlerine yazmıştır. Ancak Yunus’tan önce bu türün ilk şairleri arasında yer vereceğimiz Türk şairi Hakîm Süleyman Ata’dır. Hakîm Süleyman Ata (ö. 1194) Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerine hikmetlerle karşılık vermiş, onun yolunu sadık bir öğrencisi olarak, devam ettirmiş ve şiirlerine nazireler söylemiştir. 3 Türk edebiyatında yazılan nazire mecmu’alarını tespit edebilmek. Nazire mecmualarından önce kimi şairlere yer veren ve onlardan beyitler alan ilk şair ve yazar Şeyhoğlu Mustafa’dır. Şeyhoğlu, Kenzü’l-Kübera’sında onun üstünde şairin adını zikretmiş ve şiirlerine yer vermiştir. Fakat sonra yazılan nazire mecmualarında şairlerin ve seçilen şiirlerin sayısı da artmıştır. Edebiyat tarihimizin kaynaklarından olan nazire mecmuaları daha sonra yerlerini tezkiretü’ş-şuâra genel adı ile anılan eserlere bırakacaklardır. Böyle olmakla beraber tezkirelerin yanında hemen her asırda, özellikle on altıncı yüzyıldan sonra daha az görülmüşlerdir. Bunlar Türk şiir zevkinin gelişmesini de gösteren derleme eserlerdir. Türk edebiyatında XV. yüzyıl ile XVI. yüzyılın ortalarına kadar yazılan nazire mecmu’aları, Ömer b. Mezîd’in Mecmû’atü’n-Nezâ’ir’i, Yazarı Bilinmeyen Bir Mecmû’atü’n-Nezâir, Eğirdirli Hacı Kemal’in Câmi’ü’n-Nezâir’i, Edirneli Nazmi’nin Mecma’ü’n-Nezâir ile Pervane Beg’in kendi adıyla anılan Pervane Beg Mecmuası’dır. Bunları XVII. yüzyılda Budinli Hisalî’nin 1652 yılında derlediği Metâli’ü’nNezâ’ir’i takip etmiştir. 170 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım 1. Nazireyle ilgili verilen aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? a. Nazire şiir ile zemîn şiirin vezin ve kafiyesi aynı olur. b. Nazire ile zemîn şiirin redifleri aynı olur. c. Nazireler daha çok gazel ve kaside nazım şekli yazılmıştır. d. Nazireye verilen adlardan biri “cevap”tır. e. Nazire ile zemîn şiir farklı dil ve şivelerde olabilir. 6. Türk edebiyatında mevcut bilgilere göre ilk nazire yazan şair aşağıdakilerden hangisidir? a. Ahmed-i Yesevî b. Zengi Ata c. Hakîm Süleyman Ata d. Yunus Emre e. Âşık Paşa 2. Nazire yazan bir şair için aşağıdaki ifadelerden hangisi kullanılır? a. nazîre-gû b. nazîre-hân c. nazîre-dîde d. nazîre-perver e. nazîre-şinas 7. Aşağıdakilerden hangisi Yunus Emre’nin nazire yazdığı şairlerden biridir? a. Hakîm Süleyman Ata b. Zengi Ata c. Sultan Veled d. Ahmed-i Yesevî e. Ahmed Fakîh 3. Arap edebiyatında nazireler ilk kez hangi dönemden itibaren görülmeye başlanır? a. İslâmî dönemi b. Emevîler dönemi c. Cahiliyye dönemi d. Abbasîler dönemi e. Abbasî ve Endülüs Emevîleri dönemi 8. Aşağıdakilerden hangisi Ahmedî’nin en çok tenkit ettiği şairdir? a. Ahmed-i Yesevî b. Nesîmî c. Şeyhoğlu Mustafa d. Ahmed-i Dâî e. Kadı Burhaneddin 4. Aşağıdakilerden hangisi Fars edebiyatında nazireye verilen isimlerden biridir? a. mu’âraza b. istikbâl c. taklîd d. mesîl e. ihtizâ 9. Melîhî bendlerinde “Vay gönül vây bu gönül vây gönül ey vây gönül” mısraları tekrarlanan murabba’ını aşağıdaki şairlerden hangisine nazire olarak yazmıştır? a. Ahmed Paşa b. Avnî c. Nizâmî d. Nesîmî e. Ahmedî 5. Bir şairin yazdığı bir şiirine örnek aldığı başka bir şiire ne ad verilir? a. zemîn b. misâl c. muadil d. emsile e. mu’ârız 10. Aşağıdakilerden hangisi XV. Yüzyılda yazılmış bir nazire mecmu’asıdır? a. Mecmû’atü’n-Nezâir, Ömer b. Mezîd b. Metâli’ü’n-Nezâir, Hisâlî c. Mecma’u’n-Nezâir, Edirneli Nazmî d. Pervâne Beg Mecmû’ası e. Behçetü’l-Hadâ’ik 6. Ünite - Türk Şiirinde Nazire 171 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. e Sıra Sizde 1 Nazire veya cevap, bir şiire başka bir şairin yazdığı benzer şiirdir. Ortak şiirler (=şi‘r-i müşterekler) ise, bir beyit ve mısraı bir şairin, diğer beyit veya mısraını başka bir şairin söylediği manzumelerdir. Bunlar içinde gazeller en başta gelirler. “Gazel-i müşterek(=ortak gazel)” denilen ve birden çok şairi olan gazellerden başka müselles, terbî‘, tahmîs, taştîr, tesdîs, tesbî‘, tesmîn, tetsi‘ ve ta‘şîr gibi nazım şekilleri ile yazılmış manzumeler de bulunmaktadır. İki şairin aynı zamanda birlikte yazdıkları şiire “şi’r-i müşterek” denir. Müşâ’are ise, karşılıklı şiir söyleme veya yazma olup, her şairin şiiri ayrıdır. Bu da belki bir çeşit nazire demektir. Bu yönü ile müşâ’are (karşılıklı şiir söyleme), nazirenin yaşanan zamandaki canlı örneği olarak görülmektedir. 2. a 3. c 4. b 5. a 6. c 7. d 8. c 9. a 10. a Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nazirenin Ortaya Çıkışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nazirenin Ortaya Çıkışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nazirelerin Nazım Şekilleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Türk Şiirinde İlk Nazireler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Türk Şiirinde İlk Nazireler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Türk Şiirinde İlk Nazireler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Türk Şiirinde İlk Nazireler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Nazire Mecmu’aları” başlıklı konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2 Şairlerin nazire yazmaları, güzel şiirleri taklit ederek yetişmelerini ve kendilerini her yönü ile geliştirerek ortaya özgün eserler koymasına büyük katkı sağlamıştır. Şairler nazire yazmakla, dili ne şekilde kullanması gerektiğini öğrendiği gibi kelime bilgisini zenginleştierek kafiyenin dar ve geniş zeminlerine de vâkıf olur. Gönlü, aklı ve kulağı da ses ve kelimeye karşı ilgili olur ve hafızası genişler. Böylece şairler, elde ettikleri bu kazanımlarla sanat dünyasına girerler ve zamanla kendilerine has üslupları oluşmaya başlarlar. Bu bakımdan nazireler, şairlerin kendi sanatçı kişiliklerinin oluşmasında önemli rolü bulunan rehber(şiir)lerdir. Sıra Sizde 3 Nakîze, bir şiir esas alınarak onunla aynı vezin ve kafiyede, fakat anlamca zıt konuda olan ve bir nevi zemin şiire reddiyye olarak yazılan şiirlere denmektedir. 172 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Ahmed-i Yesevî (1991). Dîvân-ı Hikmet (Haz. Kemal Eraslan), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Akdoğan, Y. (1979). Ahmedî Divanı ve Dil Hususiyetleri, Basılmamış Doktora Tezi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, nu. 2054, II. Cilt, İstanbul. Akdoğan, Y. (1988). Ahmedî Divânı’ndan Seçmeler, Ankara. Arslan, M. (2009). “Necati Etkisinin Tespitinde Nazireciliğin Rolü ve Muhyî’nin Necatî’ye Yazdığı Nazireler”, Kocaeli Üniversitesi, I. Uluslar arası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu, 15-17 Nisan 2009, Bildiriler, Kocaeli. Ayan, H. (1969). Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum. Banarlı, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I. cilt, İstanbul. Canpolat, M. (1982). Ömer bin Mezid, Mecmuatü’nNezâir, TDK Yayınları, Ankara. Çiçekler, M. (2006). “Nazire”, TDVİA, C. 32, İstanbul. Doğan, M. N. (2004). Fatih Divanı ve Şerhi, İstanbul. Durmuş, İ. (2006). “Nazire”, TDVİA, C. 32, İstanbul. Ertek Morkoç, Y. (2003). Eğridirli Hacı Kemal’in Camiü’nnezâir’i, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir, Fuzûli (1286). Külliyât-ı Divan, Tasvir-i Efkâr Matbaası, İstanbul. Gölpınarlı, A. (1985). Fuzûlî Dîvânı, İnkılâp Kitabevi, 3. Baskı, İstanbul. Göre, Z. (2009). “Kerem Kasidelerine Dair”, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, TAED 39, Erzurum. İpekten, H. (1974). Karamanlı Nizami, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara. İsen, M.-Cemal Kurnaz, (1990). Şeyhî Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara. Karaağaç, G. (1997). Lütfi Divanı, TDK Yayını, Ankara. Karabey, T. (1996). “Mecmuatü’n-nezâir’in Yeni Bir Nüshasına Dair”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 6, Erzurum. Kaya, B. (2005). “Nazire Mecmuaları ve Hisâlî’nin Metâli‘ü’nezâiri”, Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 8, Bursa. Koç, M. (2011). “Anadolu’da İlk Türkçe Te’lif Eser”, Bilig, Sayı 57, Ankara. Köksal, F. (2006). Sana Benzer Güzel Olmaz, Divan Şiirinde Nazire, Akçağ Yayınları, Ankara. Küçük, S. (1994). Baki Divanı, TDK yayınları, No: 601, Ankara Mermer, A. (2002). “XV. Yüzyılda Yazılmış Bilinmeyen Bir Nazire Mecmuası ve Aydınlı Visâlî’nin bilinmeyen Şiirleri”, Millî Falklor, 56. sayı, Ankara. Musalı, V. (2009). “Necati Beg Şiirlerine Yazılmış Nazireler (Latifî Tezkiresi esasında)”, Kocaeli Üniversitesi I. Uluslar arası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu 15-17 Nisan 2009, Bildiriler, Kocaeli. Nesîmî Divanı (1990). (haz. Hüseyin Ayan) Akçağ Yayınevi, Ankara. Özmen, M. (2001). Ahmed-i Dâi Divanı, I. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Sertkaya, A. G. (2010). “Kul Süleymân (Bakırgani) ve Yûnıs Emre Hikmetleri”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2008-2, İstanbul. Şah İsmail Hatâ’î Külliyatı (2006). (Haz. Babek CavanşirEkber N. Necef), İstanbul. Tarlan, A. N. (2005). Ahmed Paşa Divanı, M.E.B. Yayınları, İstanbul. Tavukçu, O. K. (2009). “Ahmet Paşa’nın “Gönül Murabbaı’nın etkisinde Yazılan Musammatlar”, Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Uluslararası Türklük Bilimi Sempozyumu, Erzurum, 25-27 Nisan 2007, Bildiriler, 2. Cilt, Erzurum. Timurtaş, F. (1974). Osmanlı Türkçesi Metinleri II, İstanbul. Türkay, K. (2002). Ali Şir nevâyi, Bedâyi‘ü’l-Vasat, TDK Yayınları, Ankara. Yavuz, K. (1991). Şeyhoğlu, Kenzü’l-küberâ ve Mehekkü’lulemâ, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara. Yavuz, K. (2010). “XIV. Yüzyılda Türk Edebiyatı ve Bazı Dikkatler”, Adıyaman Üniversitesi Ulusal Eski Türk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Ankara. Yavuz, O. (2002). Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvânı, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Yayını, Konya. Yunus Emre Divanı (1980). (Haz. Faruk Timurtaş), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. 7 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XIV. yüzyıl şairlerinin şiirlerinden seçilmiş (Arap harfli) metinleri okuyup çevriyazıya aktarabilecek, XIV. yüzyıl dönemine ait manzumeleri günümüz Türkçesi ile nesre çevirebilecek, XIV. yüzyıl dönemine ait manzumelerin vezin ve kafiyelerini bulabilecek ve manzumelerdeki konu ve edebî sanatları tespit edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Hasanoğlu KadıBurhaneddin Nesîmî YunusEmre • • • • Gülşehrî ÂşıkPaşa,ŞeyyâdHamza ElvanÇelebi,Fahrî Ahmedî İçindekiler XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler • GİRİŞ • XIV.YÜZYILŞAİRLERİNDENSEÇME METİNLER • KADIBURHANEDDİN’İN ŞİİRLERİNDEN • NESÎMÎ’NİNŞİİRLERİNDEN • YUNUSEMRE’NİNŞİİRLERİNDEN • GÜLŞEHRÎ’NİNMANTIKU’TTAYR’INDAN • ÂŞIKPAŞA’NINGARÎBNÂME’SİNDEN • ŞEYYÂDHAZMA’NIN ŞİİRLERİNDEN • HOCAMES’UD’UN ŞİİRLERİNDEN • FAHRÎ’NİNHÜSREVÜ ŞÎRÎN’İNDEN • AHMEDÎ’NİNŞİİRLERİNDEN XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler GİRİŞ: XIV. YÜZYIL ŞAİRLERİNDEN SEÇME METİNLER XIV. yüzyılda yetişen şair ve yazarlar hakkında 1-5. ünitelerde bilgi verilmişti. Bu ünitede ise, XIV. yüzyılın önde gelen şair ve yazarlarının şiirlerinden örnekler verilip gerekli açıklamalar yapılacaktır. HASANOĞLU’NUN ŞİİRLERİ Gazel mefÀèìlün mefÀèìlün mefÀèìlün mefÀèìlün 1. اپاردى كوكلمى برخوش قمر يوز جانفزا دلرب نه دلرب دلرب شاهد نه شاهد شاهد سرور Apardı köñlümi bir òoş úamer yüz cÀn-fezÀ dil-ber Ne dil-ber dil-ber-i şÀhid ne şÀhid şÀhid-i server aparmak: alıp götürmek, kapmak. kamer: ay. cân-fezâ: can artırıcı. dil-ber: gönlü alan, kalbi çeken, güzel, sevgili. şâhid: güzel, dilber, sevgili. server: baş, başkan, baş çeken, önde giden Diliçi çeviri: Güzeller şahı, ay (gibi güzel) yüzlü, cana can katan bir güzel (sevgili), gönlümü aldı. Bu nasıl sevgili, güzeller güzeli, nasıl güzel misli görülmedik baş çeken bir güzel. Beyitte sevgilinin başta yüzü olmak üzere insanları etkileyen ve kendine çeken güzelliği üzerinde durulmuştur. Klâsik şiirde sevgilinin yüzü genellikle şekli, görünüşü ve rengi yönünden aya veya güneşe benzetilir. Gündüz güneş, gece ise ay, bir ışık kaynağı olarak dünyadaki yaşam zincirinde ve insanların hayatında önemli bir yere sahiptir. Divan şiirinde sevgili (övülen), âşıkların/şâirlerin hayatında çok önemli bir yere sahip olup âdetâ onlar için bir hayat kaynağıdır. Bundan dolayı, sevgili (veya sevgilinin yüzü) genellikle güneşe ya da aya benzetilir. Bu beyitte de şair, sevgilinin yüzünü aya(kamer) benzetmiştir (teşbîh-i belîğ). Ay, özellikle dolunay, yıldızlara göre oldukça dikkat çekici ve etkileyici bir görünüme sahiptir. Dünyaya yakın olduğu için gece vakti yıldızlara göre daha büyük görünen ay, şair tarafından gökyüzünü süsleyen güzellerin (yıldızların) şahı olarak düşünülmüştür. Ay, nasıl karanlık gecelerde dünyayı aydınlatıp insanların gönlüne huzur ve mutluluk veriyorsa, ay gibi güzel olan sevgili de güzelliği (ve ilgisi) ile âşıkların gönüllerini aydınlatmakta, âdetâ onlara can (huzur, yaşama sevinci) vermektedir. Şair, “sevgili” veya bunu karşılayacak bir kelime yerine, mecâz-ı mürsel yoluyla sevgilinin önemli bir özelliği olan “dil-ber”liğini (gönül alıcılığı, çekiciliği) kullanmıştır. 176 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 2. من اولسم سن بت شنكل صراحى ايلمه قلقل نه قلقل قلقل باده نه باده بادهٴ امحر Men ölsem sen büt-i şen-gül ãurÀóì eyleme úulúul Ne úulúul úulúul-ı bÀde ne bÀde bÀde-i aómer büt: put, güzel. kulkul: suyun sürahiden dökülürken çıkardığı ses. şen-gül: açılmış, güzel gül. bâde: şarap; bâde-i ahmer: kırmızı şarap. Diliçi çeviri: (Ey) açılmış bir gül ve put gibi güzel yapılmış sürahi(ye benzeyen sevgili)! Ben ölürsem, (sürahiden dökülen kırmızı) şarap (ve sarhoş) gibi ses çıkarma (feryat etme). Şair, açılmış bir gül şeklinde ve oldukça güzel bir şekilde yapılmış –aynı zamanda puta benzeyen- bir sürahiden şarap dökülmesi sırasında çıkan sesten (kulkul) hareketle yazdığı bu beyitte, sevgilinin acımasızlığına vurgu yapmaktadır. Divan şairlerine göre sevgililer âşıklarına karşı hemen her zaman katı bir tutum sergiler, onlara merhamet etmezler. Acıması olmayan, katı yürekli sevgililer, bundan dolayı taş veya tahtadan güzel bir biçimde yapılmış puta benzetilir. Bu benzetmede sevgilinin acımasızlığının yanında güzelliği de söz konusudur. Şair, kendisi öldüğü zaman puta benzettiği sevgilinin ağlamamasını isterken aslında sevgilinin bu duruma hiç üzülmeyeceğini bilmekte, ancak bilmezlikten gelmektedir (tecâhül-i ârif). Çünkü sevgili âşığa karşı umursamaz bir tavır içinde olup put gibi acımasızdır (taş kalplidir). Bir put, nasıl insan gibi konuşamaz, gülüp ağlayamaz ise, puttan farkı olmayan sevgilinin de âşığın ölümüne ağlamaması gayet normaldir. Bilindiği gibi sürahiler genelde ya topraktan (testi veya porselen biçiminde) ya da camdan imal edilir. Bu beyitte sürahi ile put arasında topraktan (porselen, taş) yapılmaları açısından ilgi kurulduğu da düşünülebilir. 3. بامشدن كيتمدى هركز سنكله ايچدكم بادهBaşumdan gitmedi hergiz senüñle içdügüm bÀde نه باده بادهٴ مسىت نه مسىت مستئ ساغرNe bÀde bÀde-i mestì ne mestì mestì-i sÀàar mestî: sarhoşluk. hergiz: hiç, asla, katiyen. sâgar: kadeh, içki bardağı. Diliçi çeviri: (Ey sevgili!) Seninle içtiğim şarab(ın, tadı) hiç aklımdan çıkmadı. (Birlikte içtiğimiz o) şarap, ne güzel bir şarap; sarhoşluk şarabıydı. O sarhoşluk, nasıl bir kadehin sarhoşluğuydu. İlkbaharda kırlarda veya bir gülbahçesi gibi güzel yerlerde gezip eğlenmek, içip coşmak, eskiden olduğu gibi günümüzde de hâlen rağbet edilen bir eğlence şeklidir. Eskiden sevgili (sâkî), mutrib (çalgıcı), gazelhân (gazeller okuyan), yârân, içki ve mezesiyle düzenlenen meclisler şairlerin en rağbet ettikleri ortamlardan biridir. Bezm (meclis)in ana unsurlarından olup bezme neşe ve canlılık veren sâkî, elindeki kadehi ile meclisin ortasında döner ve herkese aynı içki kâsesinden ikram eder. Sâkî, şiirlerde ya sevgilinin yerini tutan bir kişi ya da bizzat sevgili olarak yer alır. Bazen de ortada dönen sadece peymâne olur. Böylece herkes gam ve kederinden kurtulup eğlenir. Bu beyit yüzeysel olarak değerlendirildiğinde, âşığın bir mecliste, sevgilinin elinden veya sevgiliyle beraber içtiği içkiden büyük zevk aldığı ve bunu asla unutamadığı anlaşılmaktadır. Klâsik şiirde aşk, sonuçları itibariyle çoğu zaman “şarab/içki”ye benzetilir. Beyitteki bâde (içki), “aşk” şeklinde (açık istiare) değerlendirildiğinde âşığın sevgilisi ile geçirdiği güzel vakitlerde çok mutlu olduğu, âdetâ şarap içmiş gibi aşktan sarhoşa döndüğü ve bunu hiç unutamadığı anlaşılmaktadır. 4. شها شريين سوزك قيلور مصرده بر زمان كاسد نه كاسد كاسد قيمت نه قيمت قيمت شكر ŞehÀ şìrìn sözüñ úılur Mıãır’da bir zamÀn kÀsid Ne kÀsid kÀsid-i úıymet ne úıymet úıymet-i şekker 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler şehâ: ey şah. şîrîn: tatlı. kâsid: değersiz, eksik, verimsiz. Diliçi çeviri: Ey şah! Tatlı, güzel sözün (bir gün) Mısır’da (şekeri bile) değersiz kılar. Bu (sözün) değersizlik(i), kıymet yönündendir. Bu kıymet ise, şeker kıymetidir. Sevgilinin sözleri, kulağa ve ruha hoş gelmesinden dolayı genellikle şekere benzetilir ve tatlı (şîrîn) olduğu ifade edilir. Mısır, klâsik şiirde -bu beyitte olduğu gibi genellikle- burada çok yetişen şeker kamışlarıyla, dolayısıyla şekeriyle meşhûrdur. Şeker, Mısır’da çok üretildiği için ucuz (kâsid)dur. Sevgilinin sözü ile şekerin mukayese edildiği bu beyitte, sevgilinin sözlerinin şekerden daha tatlı (değerli) olduğu için Mısır’da şekerin değerini düşüreceği belirtilmiş, böylece sevgilinin üstünlüğü (kıymeti) ifade edilmiştir. Şekerin Mısır’da değersiz (ucuz) oluşu, bol verime değil de sevgilinin sözünün tatlılığına bağlanarak hüsn-i ta‘lîl sanatı yapılmıştır. 5. طوتومشاينجه دراتش بلورمز خصلت عنرب نه عنرب عنرب سوزش نه سوزش سوزش جممر Ùutuşmayınca der-Àteş belürmez òaãlet-i èanber Ne èanber èanber-i sÿziş ne sÿziş sÿziş-i micmer der-âteş : ateşte. haslet: özellik. anber: güzel koku. Hind denizlerinde yaşayan bir çeşit ada balığından elde edilen yumuşak, yapışkan ve kara renkte güzel kokulu madde. sûziş : yakma, yanma, yanış. micmer: içinde tütsü yakılan bakır yahut bronzdan yapılmış küçük şamdan şeklindeki tütsü kabı; “buhurdan” da denilir. Diliçi çeviri: Anberin özelliği(güzel kokusu), ateşte yanmayınca ortaya çıkmaz. Bu anber, yakıcı anberdir ve bu yanma da buhurdanın, tütsü kabının yanmasıdır. Divan şairleri anberden güzel kokusu ve siyah renginden dolayı söz ederler. Sevgilinin saç, hat veya beninin anber gibi güzel koktuğu belirtilir. Yüz de ateştir. Saçın ve yüzün güzelliği ikisinin birlikte oluşuna bağlıdır. “Anber-i sârâ” veya “anber-i nâb” saf anberdir. Anberin güzel kokması için yakılması gerekir. Bundan dolayı çoğu zaman micmer veya buhurdan ile tenâsüp yoluyla anılır. 6. ازلدن جامن ايچينده يازيلدى صورت معىن نه معىن معنئ صورت نه صورت صورت دفرت Ezelden cÀnum içinde yazıldı ãÿret-i maènì Ne maènì maènì-i ãÿret ne ãÿret ãÿret-i defter ezel: başlangıcı belli olmayan zaman, öncesizlik. ma’nî (ma’nâ): anlam, iç yüz. Tasavvufta hikmet karşlığı olarak kullanılır. Görülen madde âlemine sûret âlemi denir. Sûretle zâhir olan sıfat âlemine de ma’nâ âlemi denir. Allah ma’nâdır, zuhuru ise eserleridir. sûret: biçim, görünüş, kılık, resim. Tasavvufta madde âlemi. Herşeyin görünüş şekli ve nitelikleri birer sûrettir. Sûret bir araz, ma’nâ ise cevherdir. Buna göre bütün varlık âlemi sûret, Allah ise ma’nâdır. Diliçi çeviri: Mânâ sureti ezelden canım içine(gönlüme) yazıldı. Bu mânâ, suret mânâsıdır ve bu suret de (ezelde her şeyin yazıldığı) defter suretidir. Allah’ın ezelî hükmü ve takdîri olarak levh-i mahfûzda yazılı olanların meydana gelmeden önceki hâline “kader”, ortaya çıkmasına da “kaza” denir. Allah ilk önce levh ü kalem(satıh ve kalem)i yaratmıştır. Kalem ile bu levhaya kâinatta meydana gelecek her şey yazılmıştır. Tasavvufta levh, Allah’ın bilgisi; kalem ise Allah’ın iradesidir. İnsanların kaderi levh-i mahfûzda yazılıdır. Burada yazılı olanlar, zamanı gelince ortaya çıkarlar. Bu beyitte şairin ifade ettiği “sûret-i ma’nâ” ezelde levh-i mahfuzda yazılı olan kaderidir. İşte âşığın başına gelenler, yaşadıkları hep levh-i mahfuzda yazılı olanların (kaderinin) birbir ortaya çıkmasından ibarettir(kaza). 177 178 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 7. حسن اوغلى سكا كرچه دعاجى در وىل صادق نه صادق صادق بنده نه بنده بندهٴ چاكر Óasanoàlı saña gerçi duèÀcıdur velì ãÀdıú Ne ãÀdıú ãÀdıú-ı bende ne bende bende-i çÀker velî: fakat, ancak. bende: köle, esir, hizmetçi, kul. çâker: kul, köle. sâdık: doğru olan, gönülden bağlı, riyâsız. Diliçi çeviri: Ey sevgili! Hasanoğlu, sana sâdık (olan) duacıdır, fakat sâdık olan kölenin bağlılığıdır ve o köle de kölenin kölesidir. Kendini bende veya çâker (kul) olarak gören âşık, her zaman sevgili(efendi)sinin hizmetinde olup sürekli onun lutfunu umar. Sevgilinin cömertliğine, esirgemesine ve affına her zaman muhtaç olan âşık, sadâkatin temsilcisi bir bende olarak sevgilisi için dua eder. Şair ikinci mısradaki “bende-i çâker” terkibi ile Allah’ın kullarından biri olan sevgilinin “kul”(hizmetkârı)u olduğunu ifade etmiştir. Hasanoğlu’nun bir gazeli 1. نيجه سن كل اى يوزى اغم بنمNecesen gel iy yüzi aàum benüm سن اريتدك اودالره ياغم بنمSen eritdüñ odlara yaàum benüm 2. آند اچرم سندن آرتوق سوميمAnd içerem senden artuú sevmeyem سنك ايله خوش كچر چاغم بنمSenüñ ile òoş geçer çaàum benüm 3. حسن ايچنده سكا مانند اومليهÓüsn içinde saña mÀnend olmaya آصلى يوجه كوكلى آلچغم بنمAãlı yüce göñli alçaàum benüm 4. ال املى ايرمي مقصودمهAl elümi ireyim maúãÿduma قوميه يوركده يانه داغم بنمÚoyma yürekde yana daàum benüm 5. سن رقيبه سركى فاش ايلدكSen raúìbe sırruñı fÀş eyledüñ آنك ايله اولدى شيلتاغم بنمAnuñ ile oldı şiltaàum benüm 6. قيشالدم قابكده ايتلرك ايلهÚışladum kapuñda itlerüñ ile اولدى كويك ايشته يايلغم بنمOldı kÿyuñ işte yaylaàum benüm 7. بن اوليجك يولكه كومك بىنBen ölicek yoluna gömün beni خبادورسون ياره طورپاغم بنمBahadursun yâra ùorpağum benim 8. طورپاغمده بيته حسرتله آغاجÙorpaàumda bite hasretle ağaç قيله زارى مجله ياپراغم بنمÚıla zÀri cümle yapraàum benüm 9. بو حسن اوغلى سنك بنده ك دورورBu Óasanoàlı senüñ benden-durur آىن رد ايتمه يوزى آغمAnı redditme yüzi aàum benüm Hasanoğlu’nun aşağıdaki gazelini çevriyazı ile yazıp veznini bulunuz, kafiyesini belirtiniz. 1 قامشدن شكر و طاشدن جواهر آغاجدن دانه ىي خرما قيالن كيم٣ عجب بيلسم بىن شيدا قيالن كيم١ بكا بو عشق اودين پيدا قيالن كيم تنم ييتمش ايكى دورلو طامردر٤ كيمن ايرمق كيمن دريا قيالن كيم عجبالرم عجب قالدم اهلى٢ اميان اهلن دوتوب ترسا قيالن كيم 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler حسن اوغلى بو بر قطره منيدن آنوك خوب صورتن پيدا قيالن كيم ٧ قو بو تدبريى كل تقديرى كوزله بوكونكى وعده ىي فردا قيالن كيم ٥ بو نطعك فرشى هر دم بو فراش بو عرشك رنكيىن مينا قيالن كيم ٦ KADI BURHANEDDİN’İN ŞİİRLERİNDEN Gazel mefÀèìlün mefÀèìlün feèÿlün 1. دوكر كوزم ياشن سيل آب هر دمDöker közüm yaşın seyl-Àb her dem قيلور يري يوزيىن سري آب هر دمÚılur yiryüzini sìr-Àb her dem seyl-âb: sel suyu, sel. dem: an, zaman. sîr-âb: suya doymuş, kanmış. Diliçi çeviri: Gözüm, her an sel gibi yaşlarını akıtır (ve böylece her yeri sele verip) her ân yeryüzünü suya doymuş hâle getirir. Klâsik şiirde âşık, sevdiğinden ayrı oluşundan (hasretinden), sevgilinin eza ve cefasından ya da aşkın verdiği sıkıntılardan dolayı çoğu zaman feryat ederek ağlayıp gözyaşı döker. Beyitte ise şair/âşık, âdetâ yeryüzünü sele verecek şekilde gözyaşı döktüğünü belirterek aşkının/derdinin büyüklüğüne dikkati çekmektedir(mübâlağa). 2. كوكل تربيزينه كله ىل اول شاهGöñül Tebrìz’ine geleli ol şÀh آخيدر كوزلرم سرخ آب هر دمAòıdur gözlerüm sürò-Àb her dem Tebrîz: İran’ın kuzey batısındaki en büyük şehir. İran’ın Doğu Azerbaycan eyaletinin merkezi. Tebriz ülkesi, Tebriz şehri. ahıtmak: akıtmak, dökmek. sürh-âb: kırmızı su (kan veya şarap). şâh: sultan, hükümdar. Diliçi çeviri: O sultan, gönül Tebrîz’ine (ülkesine) geldiğinden beri gözlerim her an kanlı yaşlar akıtır. Kan madde olup necistir. Kaynağı da ciğerdir. Kanlı yaş dökmek; maddeden arınmaktır. Beyitte gönül, Tebrîz (şehr)’e benzetilince (teşbîh-i belîğ), sevgili de gönül şehrini alan (yağmalayan) bir şâh olmaktadır (açık isti’âre). Divan şiirinde, burada olduğu gibi sevgili çoğu zaman sultan, âşığın gönlü de sevgilinin ele geçirip yağmaladığı bir şehir/ülke olarak değerlendirilir. Bu beyitte gönlün benzetildiği Tebrîz şehri, 1385’te Timur’un gönderdiği ordu tarafından ele geçirilip yağmalanmıştır. Beyitte “şâhın gönül Tebrîz’ine gelmesi” ile bu olaya telmih yapılmıştır. Nasıl Tebrîz şâhın askerleri tarafından ele geçirildiği zaman yıkılıp yakıldıysa, sevgili de gönlüme geldiğinden beri (âşık olduğumdan beri) gözümden kanlı yaşlar akmaktadır diyen Kadı Burhaneddin (1345-1398), akıttığı “sürh-âb” ile aşktan/sevgilinin cefasından çektiği ızdırabın büyüklüğüne işaret etmektedir(mübâlağa). Burada ilâhi aşk söz konusudur. 3. مساعى چرخى نيلدى جامنهSemÀèı çaròı n’eyledi cÀnuma كوزمى ايلدى دوالب هر دمGözümi eyledi dolâb her dem semâ‘: Tarikat mensuplarının –özellikle Mevlevîlerin- cezbe haliyle ayakta dönmeleri ve zikretmeleri. Semâ‘a “mukâbele” de denir. 179 180 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı çarh: sağ ayağa ve bu ayak yardımıyla dönüşe çarh (atmak) denir. Semâ‘ sırasında direk denilen sol ayak üstünde durulur ve çarh denilen sağ ayak yardımıyla döndürülerek devir sağlanır. dolab: Nehirden su almayı sağlayan ahşap çark. Diliçi çeviri: Semâ‘ sırasındaki çark hareketi (dönüş) canıma neler etti, gözümü her an gözyaşı döken bir su dolabı haline getirdi. Beyitte semazenler, dolâb (su dolabının çarkın)a, sema‘ (dönüş) da su çarkının dönüşüne; sema‘ sırasında semazenlerin katlandığı sıkıntılar ile sema‘ sırasında yaptıkları zikir, dolab(su çarkın)ın dönme sırasında etrafa su saçması ile çıkardığı seslere (gıcırtıya) benzetilmiştir. Mevlevilikte sema‘, sembolik olarak kâinatın oluşumunu, insanın âlemde dirilişini, Allah’a olan aşk ile harekete geçişini ve kulluğunu idrak edip “insan-ı kâmil”e doğru yönelişini ifâde eden bir “zikir” şeklidir. Beyitte ise, şairin/âşığın “aşk”tan dolayı âdeta bir semazen ve dolap gibi durmadan döndüğü, feryat ettiği belirtilmektedir. 4. قاچان قونوشم اول ماه ايله ديوÚaçan úonuşam ol mÀh ile diyü املده زيج و اسطرالب هر دمElümde zìc ü usùurlÀb her dem kaçan: ne zaman, ne vakit. mâh: ay; ay gibi parlak, göz alıcı (güzel) sevgili. zîc: yıldızların yerlerini, özelliklerini ve dolaşmalarını göstermek için hazırlanmış cetvel. usturlâb: Eskiden yıldızların yer, yükseklik ve enlem daireleri ölçmeye yarayan; mevsimler, zaman, namaz vakitleri, kıble ve yönlerin bulunması, dağ gibi cisimlerin yüksekliği, vadilerin derinliği, iki şehir arasındaki mesafeyi ölçmeye kadar bir çok işte kullanılan alet. Diliçi çeviri: O ay (yüzlü) ile acaba ne zaman konuşacağım diye elimde her an zîc ve usturlab (tutmakta ve uğurlu zamanı beklemekteyim). Sevgili (yüzünün güzelliği ve parlaklığı yönünden) klâsik şiirde çoğu zaman aya benzetildiğini daha önce belirtmiştik. Bu beyitte de sevgili yerine doğrudan “mâh” denilerek (açık isti’âre) onun güzelliğine dikkat çekilmiştir. Kültürümüzde ayın doğuşu (hilâl), ramazanın (orucun) ve bayramın başlangıcını tespit açısından önemlidir. Bu sebeple eskiden ve günümüzde ramazanın başlangıcı ve bayram günü ayın (hilâlin) görünmesine bağlı olarak belirlenirdi. Hilâlin, güneş battıktan sonra görülmesi, kamerî takvime göre içinde bulunulan ayın sonunu ve bir sonraki ayın başlangıcını gösterir. Hilâl ilk doğduğu zaman çok ince olduğu ve çok kısa bir süre sonra kaybolduğu için, ilk günün hilâlini görmek büyük bir dikkat ve tecrübeyi gerektirir. O anda hafif bir sis bulunursa veya hava bulutlu olursa hilâlin görülmesi mümkün olmaz. Bu gibi durumlarda ayın doğduğu tarihi (hilâlin görülmesi; rü’yet-i hilâl) tespit için eskiden “zîc” ve “usturlab” denilen aletlerle astronomik hesaplamalar yapılırdı. Âşık için sevgiliyle görüşmek ve onunla konuşabilmek çok önemlidir ve o bu anı sabırsızlıkla bekler. Âşık, beyitte “mâh” olarak nitelenen sevgilinin geleceği vakti “zîc” ve “usturlab” denilen aletlerle hesaplamaya çalışmakta, (âdetâ sevgiliden ayrı geçen günleri oruç tutmuş gibi düşünerek) sevgilinin gelişini (bayramı) sabırsızlıkla beklemektedir. 5. لبك عشقنه در ميخانه لردهLebüñ èışúınadur mey-òÀnelerde كه ايچرلر شراب ناب هر دمKi içerler şarÀb-ı nÀb her dem leb: dudak. ışk: aşk, sevgi. mey: içki, şarap. şarâb-ı nâb: katkısız, saf şarap. Diliçi çeviri: Meyhânelerde, (senin) dudağının aşkına her an saf şarap içerler. Divan şiirinde en fazla üzerinde durulan güzellik unsurlarından biri dudak (leb)tır. Görünüşündeki güzellik, renk, darlık, küçüklük, kenarındaki ben, konuşma, tatlı sözler söyleme vs. yönleriyle divan şairlerinin sıkça üzerinde durduğu bir güzellik ögesidir. 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler Âşıkların şaraba düşkün olmaları, şarabın renk yönü ile sevgilinin dudağına benzemesi ve on(şarâb-ı nâb)dan bir “nişan” veya bir “sır” taşımasındandır. Meyhânedeki âşıklar, gönüllerindeki keder(aşk)tan dolayı rahatlamak amacıyla içki içerler, ancak beyitte hüsn-i ta’lîl yapılarak “sevgilinin dudağı için” şarap içildiği söylenmiştir. 6. لبك افسوننك معجزلكنهLebüñ efsÿnınuñ muècizligine مقردر مجلهٴ احباب هر دمMuúırdur cümle-i aóbÀb her dem efsûn: büyü, sihir, gözbağcılık. mu‘ciz: i‘câz eden, acze düşüren, başkalarını bir şey yapmada geri bırakan; kimsenin yapamayacağını yapabilme. mukır: ikrar eden, doğruyu söyleyen, “vardır, evet öyledir” diyen. ahbâb: dostlar, arkadaşlar. cümle-i ahbâb: bütün dostlar, bütün arkadaşlar. Diliçi çeviri: Dudağının büyüsünün acze düşürücülüğünü (o büyüyü başkalarının yapamayacağını), dostların hepsi her an söylemektedirler. Dudağın efsûnu ve mu‘cizesi, sözlerinde Hz. İsâ gibi can verme özelliğinin olmasıdır. Hasta (ölmek üzere) olan âşıkları (cümle-i ahbâbı) sağlığına kavuşturan tek şey, sevgilinin (Hz. İsâ’nın ölüleri diriltme özelliğine sahip olan) dudaklarıdır. Ayrıca söz gönülleri hem diriltir, hem öldürür. Söz dudaktan çıkar. 7. حجاب اولدى ياشم كرپكلرمهÓicÀb oldı yaşum kipüklerüme قاچان يول بوله آنده خواب هر دمÚaçan yol bula anda ò˘Àb her dem hicâb: perde; utanma, sıkılma. h˘âb (hâb): uyku. Diliçi çeviri: Gözyaşlarım kirpiklerime (bir) perde (gibi) oldu (perde gibi gerildi). Uyku (o perdeden, o engelden) ne zaman nasıl yol bulsun(ağlamaktan gözüme uyku girmesine, uyumama imkân var mı)? Çektiği sıkıntılardan dolayı büyük bir ızdırap içinde bulunduğunu belirten âşık/şair, ağlamaktan ve (âdetâ gözlerinin önüne perde gibi) gözyaşı dökmekten uyuyamadığını belirtmektedir(mübâlağa). Tuyug fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilün دل خود آنكدر وىل جان آپارور ديىن قومياز عقل و اميان آپارور كوكلمه كريدى خياىل دون كيجه ظلمت ايچره آب حيوان آپارور Dil òod anuñdur velì cÀn aparur Dìni úoymaz èaúl ü ìmÀn aparur Göñlüme girdi òayÀli dün gice Ôulmet içre Àb-ı óayvÀn aparur dil: gönül. hod: bütünüyle, zaten, kendi. velî: fakat, ancak. aparmak: almak. âb-ı hayvân: hayat suyu; ebedîlik, ölümsüzlük suyu. Klâsik şiirde âb-ı hayvân, âb-ı Hızr, âb-ı câvidânî, âb-ı zindegânî ve âb-ı cevânî gibi tamlamalar, insanları (özellikle âşıkları) ölümsüzlüğe, ebedî hayata ulaştıran sihirli suyu anlatmak için kullanılır. Diliçi çeviri: Gönül zâten onundur; ancak canı da alır götürür. Üstelik de ne din ne de akıl ve iman bırakır, hepsini alıp gider. Dün gece, hayali gönlüme girdi, sanki, karanlık içindeki (zulümât ülkesindeki) ölümsüzlük/ebedilik suyunu alıp götürüyordu. 181 182 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Bu manzumede şair, gönlünü, karanlık bir ülkede bulunduğuna inanılan âb-ı hayât pınarına benzeterek sevgilisinin gece gönlüne giren hayalinin de onu (gönlünü) alıp götürdüğünü (rüyasında sevgilinin hayaline âşık olduğunu) belirtmiştir. Kadı Burhaneddin’in bir tuyugu حقه شكر قوچلرك دورانيدر مجله عامل بو دمك حريانيدر كون باتاردن كون دوغان يريه دكن عشق ارينك بر نفس سريانيدر Óaúú’a şükür úoçlaruñ devrÀnıdur Cümle èÀlem bu demüñ óayrÀnıdur Gün batardan gün doàan yire değin èIşú erinüñ bir nefes seyrÀnıdur Kadı Burhaneddin’in bir rübâ‘isi شاها يوزكك كلىن ديرسم اوالمى نه چكدكمى يوزكه ديرسم اوالمى پسته لبكك بندن ديلكى جاندر رد ايلينب سوزىن صريسم اوالمى ŞÀhÀ yüzüñüñ gülini dirsem ola mı Ne çekdügümi yüzüñe dirsem ola mı Piste lebüñüñ benden dilegi cÀndur Redd eyleyüben sözini sırsam ola mı NESÎMÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN 1. Gazel müfteèilün mefÀèilün müfteèilün mefÀèilün فرقت ايچينده يانارم دردمه ايله چاره كلFirúat içinde yanaram derdüme eyle çÀre gel ياره لو اولدم اوشته كور باغرم ايچينده ياره كلYÀrelu oldum uşta gör baàrum içinde yara gel firkat: ayrılık. Diliçi çeviri: Ayrılık içinde yanıyorum, derdime gel çâre eyle. Yaralandım, işte gör, yara bağrımın içinde. Klâsik şiirde firkat (ayrılık, hicrân), âşığın en büyük derdi ve ızdırap kaynağı olup bunun gözle görülür delili ise, âşığın bağrında ve vücudunda meydana gelen yaralarıdır. Âşık, ayrılığa katlanmaktansa sevgilinin her türlü eziyetine razı olup bir an önce ona kavuşmayı ister. 2. 3. صربمى غارت ايلدى قاپدى قرارمى غمك حسرت اودنده جامنى يامخا بو بيقراره كل äabrumı àÀret eyledi úapdı úarÀrumı àamuñ Óasret odında cÀnumı yaòma bu bì-úarÀra gel gâret eylemek: yağmalamak. Diliçi çeviri: Gamın, sabrımı yağmaladı, beni kararsız yaptı. Özlem ateşinde bu canımı yakma, bu huzursuz (yerinde duramayan âşığın)a gel. Gamın orduya (kapalı isti’âre), ayrılığın ateşe (teşbîh-i belîğ), sabrın da ülkeye/mâl/ hazîneye (kapalı isti’âre) benzetildiği beyitte âşık, çektiği ızdıraptan dolayı âdetâ yerinde duramayan ve kıvranıp duran (hasta) biri olarak görülmektedir. t غمدن اكرچه فرقتك ميك چرى چكدى اوستمهáamdan egerçi firúatuñ miñ çeri çekdi üstüme سن مكا بسسني آنلرى قوى مكا يك سوارهكلSen maña bessin anları úoy maña yek-süvÀre gel çeri: asker. yek: tek, bir. süvâr(i): atlı asker. 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler Diliçi çeviri: Gerçi ayrılığın üstüme gamdan bin asker çekti. Sen bana yetersin, onları bırak ve tek atlı (yiğit atlı olarak) bana gel. Önceki beyitte olduğu gibi aşkın sebep olduğu sıkıntılara yer verilen beyitte, firkat bir komutana (kapalı isti’âre), gam askere (teşbîh-i belîğ) benzetilmiştir. Âşık ise sevgiliye, bu kadar askere gerek olmadığını, sevgilinin tek başına kendisine yeteceğini belirtmiştir. 4. سندن ايراغه دوشدكم يانر اود اولدى جامنه اىكوزمك چراغى سن يامخا بىن بو نارهكل Senden ıraàa düşdügüm yanar od oldı cÀnuma İy gözümün çerÀàı sen yaòma beni bu nÀra gel Diliçi çeviri: Senden uzağa düşmem canıma yanar ateş oldu. Ey gözümün ışığı, sen beni gel bu ateşe yakma. 5. حمنت ايچينده غرقيم فرقتكه اوالشاىل چك صنما بو ورطه دن زورقمىكنارهكل Miónet içinde àarkayam firúatuña ulaşalı Çek ãanemÀ bu varùadan zevraúumı kenÀra gel mihnet: sıkıntı, keder. gark olmak: batmak, boğulmak. sanem: put, güzel, sevgili. varta: uçurum, teklike. zevrak: kayık, sandal. Diliçi çeviri: Senden ayrı düşeli mihnet içine battım. Ey put (gibi güzel sevgili), bu tehlikeden (vücut) kayığımı gel kenâra çek. Klâsik şiirde sevgili güzelliği, umursamazlığı/ilgisizliği, âşığı ile konuşmaması yönünden zaman zaman isti’âre yoluyla (cansız bir) sanem (put) olarak ele alınır. Aşkı çok tehlikeli bir fırtına (varta; açık isti’âre) olarak gören âşık, varlığını da bu fırtınaya kapılan bir kayığa(zevrak; açık isti’âre) benzetmiştir. 6. مندن آيورما وصلكى نشهكه شاد اولور عدو يوركىن عدولرك ياره لو ايله يارهكل Menden ayırma vaãluñı nişe ki şÀd olur èadÿ Yüregini èadÿlaruñ yÀrelü eyle yÀre gel şâd olmak: sevinmek, mutlu olmak. ‘adû: düşman, rakip. Diliçi çeviri: Sana kavuşmayı(yanında olmayı) benden esirgeme, çünkü (o zaman) düşman sevinir. Benimle ol da düşmanların yüreğini gel de yarala. Klâsik şiirde âşığın en büyük üzüntüsü, sevgilinin kendisini bırakıp rakipleriyle/düşmanlarıyla birlikte olmasıdır. Bu beyitte de bu endişesini dile getiren âşık, sevgiliden kendinden uzak durarak düşmanları sevindirmemesini istemektedir. 7. دومششم آه و ناله يه سندن اوالىل آيرو منDüşmişem Àh u nÀleye senden olalı ayru men كورمه روا بو حاملى قوميا بو رسم وكارهكلGörme revÀ bu óÀlümi úoyma bu resm ü kÀra gel revâ: uygun, yaraşır. resm: şekil, biçim, kural, plân. kâr: iş. Diliçi çeviri: Ben senden ayrılalı âh u vâh çekerek feryat etmekteyim. Bu hâlimi bana uygun görme, beni bu şekilde koyma, gel(bana yardım et). 8. منتظر اولدى وصلكه حسرت و دردى چوخكوكلMuntaôır oldı vaãluña óasret ü derdi çoò göñül خوش دكل آىن ياندوروب وعدهٴ انتظاره كلÒoş degül anı yandurup vaède-i intiôÀra gel muntazır: bekleyen, gözleyen. vasl: kavuşma. hasret: ayrılık. va’de-i intizâr: bekleme vaadi. Diliçi çeviri: (Ey sevgili!) Hasreti ve derdi çok (olan) gönül(üm) sana kavuşmayı bekledi/ gözledi. Onu bekleme vadiyle yakmak hoş değil, gel. Beklemek ateşten daha şediddir. 183 184 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 9. جامن ايچينده مهركى كيزلر ايدم صاچك كيمىCÀnum içinde mihrüñi gizler idüm ãaçuñ kimi شوق رخكدن اى پرى پرده سى اولدى پاره كلŞevk-i ruòuñdan iy perì perdesi oldı pÀre gel mihr: sevgi, güneş; mühür, imza. şevk: aşk, aşırı sevgi; ışık. ruh: yanak, yüz perî: doğaüstü güçleri olduğuna inanılan, hayal ürünü varlık. pâre: parça. Diliçi çeviri: (Ey sevgili!) Sen yanağını saçlarınla nasıl saklıyorsan ben de öyle sevgini canımın içinde gizlerdim. Ey peri gibi güzel sevgili! Yanağını görme isteğinden canımın perdesi parçalandı, gel. Kültürümüzdeki inanışa göre periler, cin taifesinden olup onların güzelleridir. İnsanlardan kaçar ve gözle görülmezler. Bazı insanları kendilerine âşık etme ve çeşitli şekillerde görünme, bir görünüp bir kaybolma gibi çeşitli özelliklere sahiplerdir. Beyitte sevgili, güzel oluşu ve âşıklara görünmemesinden dolayı insanlara görünmeyen bir varlık olan perîye benzetilmiştir (açık isti’âre). Beyitte ayrıca âşığın gönlündeki aşk ile sevgilinin (görünmez) bir peri oluşu arasında ilgi kurulmuştur. 10. زلف و رخك وصالنه صوسه مش اى قمركوزمZülf ü ruòuñ viãÀline ãusamış iy úamer gözüm اى قمرك قاتنده يوز آى ايله كون ستاره كلİy úamerüñ úatında yüz ay ile gün sitÀre gel zülf: yüzün iki yanından sarkan saç lülesi. ruh: yanak, yüz. visâl: kavuşma, ulaşma. kamer: ay. gün: güneş. sitâre: yıldız. Diliçi çeviri: Ey ay, ey yüzünün karşısında yüz Ay ile yüz Güneş’in yıldız gibi sönük göründüğü güzel! Gözüm, saçlarını ve yüzünü görmeğe susamıştır, (artık) gel. Sevgiliden “kamer” diye söz edilen beyitte (açık isti’âre), sevgilinin saçları arasındaki yüzü, gece karanlığında görülen “kamer/ay”ı hatırlatmaktadır. Ayrılık karanlığında kalan âşık, artık ayın doğmasını (sevgilinin gelmesini) istemektedir. Birinci mısrada sevgiliden ay olarak söz eden âşık, ikinci mısrada da, parlaklık ve güzellik yönünden sevgilinin yüz ay ve güneşden daha parlak (güzel, üstün) oldtuğunu belirtmektedir (mübâlağa). 11. جان و تىن نسيمينك سنسني و سندن آيرو يوخCÀn u teni Nesìmì’nüñ sensen ü senden ayru yoò وار ايسه سندن اوزكه كري جان ايله تنىن آرا كلVar ise senden özge gir cÀn ile tenni ara gel özge: başka, gayrı. Diliçi çeviri: Nesîmî’nin canı da, bedeni de sensin, o senden ayrı değildir. Senden başka varsa gir, can ile vücudu gel ara. Tasavvufta Allah’a yakın olma, gönlünü ve kalbini sürekli Allah ile meşgul etme hâli “vahdet” olarak tanımlanır. Bu beyitte de bütün benliğini sevgili ile meşgul eden/dolduran âşık, dünyâ ile bütün ilişiğini keserek “ehadiyyet dergâhı (fenâfi’llah)”na tam bir teveccühle istiğrâk, kendinden geçme halindedir. Nesîmî’nin Bir Gazeli mefèÿlü fÀèilÀtü mefÀèìlü fÀèilün 1. Gerçek óadìå imiş bu ki óÿbuñ vefÀsı yoú Kim sevdi òÿbı kim didi òÿbuñ cefÀsı yoú 3. Anuñ ki óacc-ı ekberi iy cÀn sen olmaduñ Beytü’l-óarÀm’a varmamış anuñ ãafÀsı yoú 2. èIşúuñ belÀsı yoú diyüben èışúa düşme var Kim èÀşıú oldı kim didi èışúuñ belÀsı yoú 4. ŞeyùÀn tek ol ki ãÿretüñe úılmadı sücÿd Bir ince derde düşdi ki hergiz devÀsı yoú 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 5. Şol cÀn ki senden özge ùaleb itmedi murÀd Hecrinde yaúmaàuñ anı her dem revÀsı yoú 9. èAynuñ òaùÀsuz iy büt-i Çìn dökdi úanumı Türk-i ÒaùÀdur aãlına varur òaùÀsı yoú 6. YÀ Rab ne şavú imiş bu mehüñ yüzi kim anuñ Yüzi úatında şems-i êuóÀnuñ øiyÀsı yoú 10. FÀnì cihÀna baúma geçer èömri sevme kim èÖmrüñ zevÀli var u cihÀnuñ beúÀsı yoú 7. BìmÀr-ı èışúa cÀn virür iy cÀn lebüñ velì Münkir ãanur kim ol şefeteynüñ şifÀsı yoú 11. YÀrüñ gelür hemìşe cefÀsı Nesìmì’ye Sen ãanma kim Nesìmì’ye yÀrüñ èaùÀsı yoú 8. Gel gel berü ki ãavm ü ãalÀtuñ úaøÀsı var Sensüz geçen zamÀn-ı óayÀtuñ úaøÀsı yoú Yukarıdaki gazelin diliçi çevirisini yapınız, veznini ve kafiyesini bulunuz. Nesîmî’nin bir tuyugu Bì-vefÀ dünyâdan uãandı göñül Yoò didi dünyâyı yoò ãandı göñül Düşdi èışúuñ odına yandı göñül Vaódetüñ úand-Àbına bandı göñül YUNUS EMRE’NİN ŞİİRLERİNDEN Gazel 1. بن يورورم يانه يانه عشق بويادى بىن قانه نه عاقلم نه ديوانه كل كور بىن عشق نيله دى Ben yürürem yana yana èışú boyadı beni úana Ne èÀúılem ne dìvÀne gel gör beni èışú neyledi ‘âkıl: akıllı dîvâne: deli Diliçi çeviri: Ben yana yana yürürüm, aşk beni kana boyadı. Ne akıllıyım ne de deli. Gel bak, aşk beni ne hÀle koydu. 2. كه اسرم يللركىبكه طوزارم يوللركىب كه آقارم سيللركىبكلكور بىن عشق نيله دى Geh eserem yiller gibi geh tozaram yollar gibi Geh aúaram seller gibi gel gör beni èışú neyledi Diliçi çeviri: Bazen yeller gibi eserim, bazen de yollar gibi tozarım, kimi zaman da seller gibi akarım. Gel, aşkın beni ne hâle koyduğuna bir bak! 3. آقار صوالين چاغلرم دردلو جكرم داغلرم شيخم آكوبن آغلرم كل كور بىن عشق نيله دى Aúar ãulayın çaàlaram derdlü cigerüm daàlaram Şeyòüm añuban aàlaram gel gör beni èışú neyledi Diliçi çeviri: Akar sular gibi çağlarım, dertli ciğerimi dağlarım. Şeyhimi anıp ağlarım. Gel bak, aşk beni ne hâle koydu. 4. يا امل آل قلدر بىن يا وصلكه ايركور بىنYa elüm al úaldur beni ya vaãluña irdür beni چوق آغالدم كولدر بىن كل كور بىن عشق نيله دىÇoú aàladum güldür beni gel gör beni èışú neyledi Diliçi çeviri: Ya elimden tut beni kaldır, yahut beni visâline ulaştır. Çok ağladım artık beni, güldür. Gel bak, aşk beni ne hâle koydu. 5. بن يورورم ايلدن ايله شيخ صورارم دلدن دلهBen yürürem ilden ile şeyò ãoraram dilden dile غربتده حاملكيم بيلهكلكور بىن عشق نيله دىáurbetde óÀlüm kim bile gel gör beni èışú neyledi 185 186 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Diliçi çeviri: Ben ilden ile yürürüm, herkese şeyh(imi) sorarım. Gurbette hâlimi kim bilecek? Gel gör, aşk beni ne hâle koydu. 6. مسكني يونس بيچاره مي باشدن آياغه ياره ميMiskìn Yûnus bìçÀreyem başdan ayaàa yarayam دوست ايلندن آواره مي كل كور بىن عشق نيله دىDost ilinden ÀvÀreyem gel gör beni èışú neyledi miskîn: âciz, zavallı, elinden iş gelmez. Diliçi çeviri: Ben çaresiz zavallı Yunus'um; baştan ayağa yaralıyım, dost ilinde de bir yerim yok, Gel bak, aşk beni ne hâle getirdi. Yunus Emre’nin bir gazeli 1. Yar yüregüm yar gör ki neler var Bu òalú içinde bize güler var 4. Girdük bu yola èışk-ıla bile áurbetlik ile bizi ãalar var 2. Úo gülen gülsün Óaú bizüm olsun áÀfil ne bilür Óaúú’ı sever var 5. Her kim merdÀne gelsün meydÀna Úalmasun cÀna kimde hüner var 3. Bu yol uzaúdur menzili çoúdur Geçidi yoúdur derin ãular var 6. Yûnus sen bunda meydÀn isteme MeydÀn içinde merdÀneler var Risâletü’n-Nushiyye’den 1. كورم بر شخصكلور بكزى صارارمش دوتوملش ديلى عقلى ياوى وارمش Görem bir şaòã gelür beñzi ãararmış Dutulmış dili èaúlı yavı varmış 2. كلوب عقلك اوكنده طاپو قيلدى حقه شكر ايله دى چون آىن بولدى Gelüp èaúluñ öñinde ùapu úıldı Óaú’a şükr eyledi çün anı buldı 3. اكر سن عقل ايسك كل بىن كور در طيمار ايله بنم دردمه اير در Eger sen èaúl iseñ gel beni gör dir ÙımÀr eyle benüm derdüme ir dir 4. اييتمدك كورين بر كون آىن نه صوردككيمسه يه اولكيمسه قاىن Eyitmedüñ göreyin bir gün anı Ne ãorduñ kimseye ol kimse úanı 5. طمع كروانييله يولدن آزدم سكا كلدم چون اوكم سنده سزدم 6. بوكالوب سكا كلدم حاملى بيل مددك وار ايسه كوزم ياشن سيل 7. طمع حبسنه دوشدم چيقامازن قاتى بركدر ديوارى ييقامازن 8. كى ارنلر دورور زنداىن بكلر هبادرلر دمر يوركلو ارلر 9. 10. بيك ار طونلو دورور طمع چريسى مبارزدر هبادر هر بريسى اله كريىن زندانه اورورلر آياغنه ده دامر بويورورلر Ùamaè kervÀnı-y-ıla yoldan azdum Saña geldüm çün ögüm sende sezdüm Buñalup saña geldüm óÀlümi bil Mededüñ var ise gözüm yaşın sil Ùamaè óabsine düşdüm çıúamazın Úatı berkdür dìvÀrı yıúamazın Key erenler durur zindÀnı bekler BahÀdurlar demür yüreklü erler Biñ er ùonlu durur ùamaè çerisi MübÀrizdür bahÀdur her birisi Ele gireni zindÀna ururlar Ayaàına da demür buyururlar … 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler GÜLŞEHRÎ’NİN MANTIKU’T-TAYR’INDAN fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilün 1. شيخ قالدى اول قاپوده خوار و زار عاشق و پري و غريب و دادكار Şeyò úaldı ol úapuda ò˘Àr u zÀr èÁşıú u pìr ü àarìb ü dÀd-kÀr hâr: hakir, aşağılık. pîr: yaşlı, ihtiyâr. dâd-kâr: adâlet isteyici, şikayetçi Diliçi çeviri: Şeyh o kapıda hakîr bir şekilde, âşık ile ihtiyâr ise garîp (yabancı, yalnız) ve şikâyetçi olarak kaldı. 2. هر چراغ اولكيجهكيمكوك ياندورور شيخ آىن بر آه ايله سويندورور Her çerÀà ol gice kim gök yandurur Şeyò anı bir Àh ile söyündürür çerâğ: ışık, kandil. Diliçi çeviri: O gece gökyüzünün yaktığı her ışığı Şeyh bir âh ile söndürür [Çekilen âh(ın buğusu, dumanı) gökyüzüne çıkar. “Âh yerde kalmaz” sözü de bundan kinâyedir. Bir nefes olan âh, ışığı söndürebilir. Ayrıca ateş dolu olan âhın yanıda diğer ışıklar sönük kalır.] 3. صبحه دكن اول كيجه بيدار اولور اول حمله ايتلريله يار اولور äubóa degin ol gice bìdÀr olur Ol maóalle itleriyle yÀr olur subh: sabah bîdâr: uykusuz, uyanık. Diliçi çeviri: Sabaha kadar uyumaz ve (sevgiliyi koruyan) o mahallenin köpekleriyle arkadaş olur. 4. ايدور اى واه اوده ياندم نيدمي باغلو بوينم بونده قاجنه كيده مي Eydür eyvÀh oda yandum n’ideyim Bağlu boynum bunda úanca gideyim Diliçi çeviri: Eyvah, aşk ateşine yandım, ne yapayım. Boynum burada bağlı, nereye gideyim diye söylenir. 5. بويله كيچ ايرميه آخشامه سحر بو كيجه قيامتدر مكر Böyle geç irmeye aòşÀma seóer Bu gice úıyÀmetdür meger Diliçi çeviri: Sabah böylesine geceye geç ulaşmadı. (Bir türlü sabah olmuyor) sanki bu gece kıyamet gecesi gibi. ÂŞIK PAŞA’NIN GARÎB-NÂME’SİNDEN 1. ايشبو ملكى عشق ايچون دوزدى چالب يري وكوك اوملقلغه عشقدر سبب İşbu mülki èışú içün düzdi Çalab Yir ü gök olmaúlıàa èışúdur sebeb düzmek: düzenlemek, meydana getirmek, yaratmak. Diliçi çeviri: Allah, bu mülkü (dünyayı) aşk için yarattı. Yerin ve göğün yaratılmasına sebep aşktır. 2. يريده كوكده ذره ذره عشق قودى آنكچون دولدى عامل عشق اودى Yirde gökde õerre õerre èışú úodı Anuñiçün doldı èÀlem èışú odı Diliçi çeviri: Yerde ve gökte zerre zerre aşk koydu. Onun için dünya aşk ateşiyle doldu. 187 188 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 3. نه كه وارسه مجله عاشقدر آكا حسرتى شول كيم ييته بر كز آكا Ne ki varsa cümle èÀşıúdur aña Óasreti şol kim yite bir kez aña Diliçi çeviri: Kâinatta ne varsa hepsi ona âşıktı ve hepsinin özlemi bir defacık ona ulaşmaktır. 4. هر برنه بر نظر قيلمشيدى بر اشارت قوللغه اوملشيدى Her birine bir naôar úılmış-ıdı Bir işÀret úullıàa olmış-ıdı Diliçi çeviri: Herbirine şöyle bir bakmıştı. (Bu) kulluğa bir işâret olmuştu. 5. قيلدى بونلر اول اشارت اوستنه هر برى خوش كورمن ديپ دوستنه Úıldı bunlar ol işÀret üstine Her biri òoş görinem dip dostına يريه بر كز دور ديدى دوردى دورور عشق ايچينده يوز يريه اوردى دورور Yire bir kez dur didi durdı durur èIşú içinde yüz yire urdı durur Diliçi çeviri: Bunlar o işaret sebebiyle herbiri dostuna (Tanrı) hoş görüneyim diyerek; 6. Diliçi çeviri: Yere bir defâ dur dedi, durdu; hâla duruyor. Aşk içinde yüzünü yere koydu, (secdeye kapandı) hâlâ öyledir. 7. صويه بر كز آق ديدى آقدى آقار عشق ايچينده دون و كوندوز بيقرار äuya bir kez aú didi aúdı aúar èIşú içinde dün ü gündüz bì-úarÀr Diliçi çeviri: Suya bir defa ak dedi, hâlâ akıyor; Gece gündüz kararsız bir şekilde durmaksızın aşk içinde bocalamaktadır. 8. ييله بر كز اس ديدى اسدى اسر عشق ايچينده كونده بيك منزل كزر Yile bir kez es didi esdi eser èIşú içinde günde biñ menzil gezer اوده بر كز يان ديدى ياندى يانار ياندورور هم عشق ايله كندو يانار Oda bir kez yan didi yandı yanar Yandurur hem èışú-ıla kendü yanar Diliçi çeviri: Yele (rüzgâr) bir defâ es dedi, hâlâ esiyor. Aşkla günde bin konağa, menzile uğrar. 9. Diliçi çeviri: Ateşe bir defâ yan dedi, hâlâ yanıyor. Aşk ile hem kendi yanar, hem de başkalarını yakar. 10. پش بيلك هر نسنه عشقه قول دورور عشق دورور كيم آغالدور هم كولدورور Pes bilüñ her nesne èışúa úul-durur èIşú durur kim aàladur hem güldürür Diliçi çeviri: Öyleyse bütün her şey aşkta kul ve köledir, (zaten) aşk hem ağlatır hem de güldürür. ŞEYYÂD HAZMA’NIN ŞİİRLERİNDEN Gazel mefÀèilün mefÀèilün feèÿlün 1. عجب نيتدم ياره ويرمز سالمى بو ظامل مدعى قوماز اوالمى ‘aceb: acaba. èAceb n’itdüm yÀre virmez selÀmı Bu ôÀlim müddeèì úomaz ola mı müdde‘î: idda eden, davacı; rakip. 189 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler Diliçi çeviri: Acabâ yâre ne yaptım (da) selâm vermiyor. Acabâ, bu zâlim müdde’î (rakîb) bırakmıyor mu? 2. بنم ايكى جهانده يارم اولدر بنم آنك آخر كمرت غالمى Benüm iki cihÀnda yÀrüm oldur Benem anuñ Àòir kemter àulÀmı Kemter: zavallı, âciz. gulâm: köle, kul, hizmetçi. âhir: son, sonunda, sonuçta. Diliçi çeviri: Benim iki cihânda sevgilim odur. Netîcede ben onun âciz kuluyum. 3. شو جفالر كه سن بكا قيلورسن عجب كافر مسلمانه قيالمى Şu cefÀlar ki sen baña úılursın èAceb kÀfir müselmÀna úıla mı Diliçi çeviri: Bana yaptığın bu cefâları, acabâ kâfir Müslümanlara yapar mı? 4. يوسفه قاملادى بو حسن باقى قياس ايله يارم سكا قاالمى Yÿsuf’a úalmadı bu óüsn bÀúì ÚıyÀs eyle yÀrüm saña úala mı Diliçi çeviri: Bu güzellik Yûsuf ’a (bile) kalmadı. Ey sevgilim, bir düşün sana kalır mı? 5. سىن سومزمى يوخسه شياد محزه دنينك بريدر بو قالتاباىن Seni sevmez mi yoòsa ŞeyyÀd Óamza Denìnüñ biridür bu úaltabanì denî: alçak, kötü, yaramaz. kaltaban: hilekâr, namuzsuz, kötü. Diliçi çeviri: Şeyyâd Hamza yoksa seni sevmez mi? Eğer sevmiyorsa namuzsuz, hileci alçağın birisidir. Şeyyâd Hamza’nın aşağıdaki gazelini çevriyazı ile yazıp veznini ve kafiyesini belirtiniz. Gazelin diliçi çevirisini yapınız. قمو ترتيبلرك يريلو يريينجه سىن قومچق سكيز اومچق دكلمى ٣ بكم خوبلر سكا مشتاق دكلمى١ يا حسنك باغچه سى اومچق دكلمى اكر بن خسته نك الن آلورسك صراطككوپريسنكچمك دكلمى ٤ دوداغك شربىت صايرو صاغالدر٢ سوزك خسته لره ترياك دكلمى Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf ve Züleyhâ’sından 1. 2. 3. 4. 5. وار ايدى كنعنده بر سرور كيشى آدى يعقوب كندى پيغمرب كيشى يوسف آدلو بر اوغلى واردى آنك اميدى ايشيت بو سوزى وارسه جانك ييدى ياشنده ايدى يوسف نىب صورتى خوب يوغيدى آنك كىب Var-idi Kenèan’da bir server kişi Adı Yaèúÿb kendü peyàamber kişi Yÿsuf adlu bir oàulı vardı anuñ İmdi işit bu sözi varsa cÀnuñ Yidi yaşında idi Yÿsuf nebì äÿreti òÿb yoàıdı anuñ gibi بر كيجه ياتوريكن اول دوش كورور ايرته دورور آىن يعقوبه صورور Bir gice yaturiken ol düş görür ايدور اى بابا ياتوردم بو كيجه بر عجب دوش كوررم ايشيت نيجه Eydür iy baba yaturdum bu gice İrte durur anı Yaèúÿb'a ãorur Bir èaceb düş görürem işit nice 2 190 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 6. 7. 8. ايديوير تعبريىن آنك بكا ايده مي اول كوردكم دوشى سكا كوردم آى و كونش اون بر ييلدوز سجده قيلورلر قموسى بكا دوز دوندى يعقوب سويله دى ايتدى جامن صاقال دوشك سوزمى ايشيت بنم Eydivir taèbìrini anuñ baña Eydeyim ol gördügüm düşi saña Gördüm ay u güneş on bir yılduz Secde úılurlar úamusı baña düz Döndi Yaèúÿb söyledi eytdi cÀnum äaúla düşüñ sözümi işit benüm …. HOCA MES’UD’UN ŞİİRLERİNDEN Gazel (Süheyl ü Nev-bahâr’dan) Şiªr güften-i Melik-zâde-i YemÀni ez-beray-ı dost mefèÿlü mefÀèìlü mefÀèìlü feèÿlün 1. طولدر قدحى صون امله قيل بىن سرخوش كر آغو اوال يارم آدنه ايديون نوش Ùoldur úadeói ãun elüme úıl beni ser-òoş Ger aàu ola yÀrüm adına ideven nÿş Diliçi çeviri: (Ey sâkî!) Kadehi doldur, elime sun, beni sarhoş et. Eğer zehir de olsa (ben bunu) sevgilim adına içeyim. Klâsik şiirde gazellerde üzerinde en çok durulan konu, aşktır. Çeşitli benzetmeler içinde ve sevgilinin farklı özellik ve davranışlarına bağlı olarak beyitlerde işlenen aşk, çoğu zaman âşıkta sebep olduğu sonuçlar bakımından isti’âre ve mecâz-ı mürsel yoluyla “şarab”a teşbih edilir. Bu beyitte de âşığın kendisine sunulmasını istediği kadeh (şarap, mecaz-ı mürsel) ile kastedilen aşktır. Şarap içen nasıl sarhoş olup kendinden geçerse, âşık da akılla değil de duygularıyla hareket ettiği için çoğu zaman yaptıklarıyla âdetâ bir sarhoşa benzer ve iyi ile kötüyü, faydalı ile zararlıyı ayırdedemez. Ayık insanlara göre sarhoş, akıllıya göre de deli olan kişi daha rahat hareket eder ve yaptığının sonucunu hesap edemez. Beytin birinci mısraında şarap(aşk)la sarhoş olmak isteyen âşık, bundan sonra sevgili için her türlü tehlikeyi göze alabileceğini belirtmektedir. 2. بو اود ايله كيم عشقى يوركمه برياخدى صامنه كه طامارداغى قامن ايله ميه جوش Bu od ile kim èışúı yüregüme bıraòdı äanma ki ùamardaàı úanum eylemeye cÿş Diliçi çeviri: Yüreğime aşkı bu ateşle (öyle) bıraktı ki damarlarımdaki kan coşmaz sanma. Aşk çoğu zaman gönülde (yürekte) meydâna getirdiği acı ve etki yönünden ateşe benzetilir. Vücudu dalgalanan kişi nasıl ızdırabından yerinde duramazsa, âşık olan da âdetâ kanı (aşk ateşinden, teşbîh-i belîğ) kaynadığın (aşkın verdiği heyecan)dan dolayı yerinde duramaz. Beyitte ateş ile kan arasında renk ve sıcaklık yönünden ilgi kurulmuştur. 3. كريپيكلركك نازك اوخى سينمه باتدى صيناماغيچون سون الكى دمرىن كور اوش Kirpiklerüñüñ nÀzük oòı sìneme batdı äınamaàiçün sun elüñi demreni gör uş demren/temren: okun ucuna takılan demir ya da çelik başlık. Diliçi çeviri: Kirpiklerinin nazik oku göğsüme battı. (İnanmıyorsan) sınamak için elini uzat, işte temreni gör. Okun ucuna, hedefi vurması, avı yaralaması veya öldürmesi için temren adı verilen demir veya çelik başlık takılır. Sevgilinin kirpikleri, şekil yönünden oka benzetilir. Gamze denilen yan ve imalı bakışlar, ok gibi âşığın sînesine (gönlüne) saplanır. Sevgilinin gamze oklarıyla yaralan (âşık olan) ve aşk ızdırabından eriyen âşık, âdetâ kemiklerinin ortaya 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler çıktığını böylece sînesine (gönlüne) saplanan okların temreninin görülecek hale geldiğini (kemikleri sayılacak ve sanki vücudunu için görülecek duruma düştüğünü zayıfladığını) ifade etmektedir (mübâlağa). 4. يوزن كوره ىل كيتميسر ياش كوزمدن البد كونشه كيم كه باخه كوزى اوال يوش Yüzin göreli gitmeyiser yaş gözümden LÀ-büd güneşe kim ki baòa gözi ola yoş lâ-büd: lazım, gerekli; şüphesiz, elbette. gözü yoş olmak: gözü kamaşmak. Diliçi çeviri: Senin yüzünü göreli gözümden yaş gitmiyor. Zaten, sonnunda güneşe kim bakarsa gözü kamaşır. Beyitte sevgilinin yüz güzelliğinin etkileyici ve çekici oluşu üzerinde durulmuştur. Sevgilinin güzel yüzünü gördüğü zaman ondan etkilenen (âşık olan) şair, sevgiliyi gördüğünden (âşık olduğundan beri) ağladığını belirtmiş ve bu durumu beytin ikinci mısraında “sonunda güneşe bakanın gözü kamaşır ve yaşarır” diyerek verdiği örnekle daha somut hale getirmiştir (irsâl-i mesel). 5. اى كوكلم آالن عامل اكر غوغا دوالرسه فكرم اوىن ايلمشم عشقك ايچون بوش İy göñlüm alan èÀlem eger àavgÀ dolarsa Fikrüm evini eylemişem èışúuñ içün boş Diliçi çeviri: Ey gönlümü alan, dünya eğer kavga dolarsa, fikrimin evini, aşkın için boşaltmışım. Sevgili, âlemde (dünyâda) güzelliği ile herkesin gönlünü kaptığı (herkesi kendine âşık ettiği) için büyük bir karışıklık ve kavgaya sebep olur. Klâsik şiirde âşıkların gönülleri sevgilinin her zaman oturduğu bir saray olarak düşünülür. Sevgili âşıkların gönüllerini birbirine düşürdüğü için kavga çıkmaktadır. Çıkan kavga ve mücadeleden dolayı gönlü perişan olan âşık, sevgiliye ancak fikrinde (hayâlinde) yer vermektedir. 6. هر كيجه قراكوده خيالك بىن ايسرت قومه يالكز كلمكه بر كيمسه بيله قوش Her gice úarañuda òayÀlüñ beni ister Úoma yaluñuz gelmege bir kimse bile úoş Diliçi çeviri: Her gece karanlıkta hayalin beni ister. Yalnız gelmeğe bırakma yanına birini ver. Sevgiliden ayrı olan âşık, her gece ancak onun hayâliyle kendini teselli etmektedir. Sevgilinin hayâlini bir insan (kapalı isti’âre) gibi düşünen âşık, sevgilinin hayâlini kendi arzu etmiş fakat kendisiyle görüşmek isteyen hayâlmiş gibi davranmıştır (tecâhül-i ârif). Beyitte geçmişte ve günümüzde olduğu gibi gece karanlığında yalnız bir yere gitmenin tehlikeli ve korkutucu (yanlış anlamalara sebep olabilecek) bir davranış olarak kabul edilmesine telmih vardır. 7. سىن كوره ىل كيتدى بنم عقلم و هوشم هر كيم كه پرى يوزكى كوره اوله بيهوش Sini göreli gitdi benüm èaúlum u hÿşum Her kim ki perì yüzüñi göre ola bì-hÿş Diliçi çeviri: Seni göreli benim aklım fikrim gitti. (Zira) peri (gibi güzel yüzünü) gören herkesin aklı başından gider. Bu beyitte de âşık, perî gibi olan sevgilinin yüzünü gördüğünden beri kendini kaybetmiş, aklı başından gitmiş, (yani) âşık olmuştur. Âşık olan ile aklı başında gidenin (deli olanın) davranışları bakımından birbirlerinden farkı yoktur. 191 192 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Hoca Mes’ud’un Süheyl ü Nev-bahâr’ından 1. Der-hikmet ve nasihat Feèÿlün feèÿlün feèÿlün feèÿl 2. 3. 4. 5. اكر ديلر اولورسه هر بر كيشى كه ايشله يه تاكرييه يارار ايشى Eger diler olursa her bir kişi Ki işleye Tañrı’ya yarar işi ايچوب حكمت و معرفت شربنت بوتون ار اولوبان اوشاتسون پوتن İçüp óikmet ü maèrifet şerbetin نه دارتوب كيشى كندوزن كوردكى هوايه باقوب كوكسىن كردكى Ne dartup kişi kendüzin gördügi ار اول اوال كيم عيبىن كوزه در يوق اول كيم ديل آيروخلره اوزادر Er ol ola kim èaybını gözedür بوىن بويله بيلمك كرك عقلدن خرب ويريلن بويله در نقلدن ...... Bütün er oluban uşatsun putun HavÀya baúup gögsini gerdügi Yoú ol kim dil ayruòlara uzadur Bunı böyle bilmek gerek èaúldan Òaber virilen böyledür naúlden FAHRÎ’NİN HÜSREV Ü ŞÎRÎN’İNDEN Agaz-ı Dasitan mefÀèilün mefÀèilün feèÿlün 1. ايتدى اول سوز ايدن بيلكه استاد كه دومتشدى چوق اسكى داستان ياد Eyitdi ol söz eyden bilge üstÀd كه چون كسرينك آدى اولدى قاره قودى ختتىن هرمز شهرياره Ki çün Kisrì’nüñ adı oldı úara Úodı taòtını Hürmüz şehriyÀra Ki dutmışdı çoú eski dÀsitÀn yÀd Diliçi çeviri: O söz söyleyen bilgin üstâd çok eski bir destânı hâtırına getirmişti. 2. z Diliçi çeviri: Kisrâ’nın adı kötülenince tahtını Hürmüz’e bıraktı. 3. جهان طوتيجى هرمز داد ايدردى جهاىن داد ايله آباد ايدردى 4. دليم نذر ايله قربان ايله يزدان آكا ويردى بر ار اوغالن نه اوغالن CihÀn ùutucı Hürmüz dÀd iderdi CihÀnı dÀd ile ÀbÀd iderdi Diliçi çeviri: Cihânı tutan Hürmüz, adâletli idi. Cihânı adâletle bayındır ederdi. Delim neõr ile úurbÀn ile YezdÀn Aña virdi bir er oàlan ne oàlan Diliçi çeviri: Allah ona birçok kurbân ve adakla bir oğlan verdi, ama o eşi olmayan bir oğlan idi. 5. كورندى بيبها بر دانه لؤلؤ سعادت قلزمندن خوب و صولو Göründi bì-bahÀ bir dÀne lüélüé SaèÀdet úulzüminden òÿb u ãulu Diliçi çeviri: Mutluluk denizinden güzel ve parlak, paha biçilmez bir tane inci göründü. 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 6. دوغشى خبتلو و قوتلو خبىت بيتيتمش طالع آكا تاج و ختىت Doàışı baòtlu vü úutlu baòtı Bititmiş ùÀliè aña tÀc u taòtı Diliçi çeviri: Doğuşu bahtlı ve bahtı kutlu, kader, talih ona tâcı ve tahtı da nasîb etmiş. 7. آتا يوزنده خسرولك چو كوردى آدىن خسرو و پرويز ويردى Ata yüzinde òüsrevlik çü gördi Adını Òüsrev ü Pervìz virdi Diliçi çeviri: Baba(sı) onun yüzünde padişahlık gördüğünden adını Hüsrev-i Pervîz koydu. 8. يوزى آيدينرق مشس و قمردن شكر كىب كولشى يك شكردن Yüzi aydınıraú şems ü úamerden Şeker gibi gülişi yig şekerden Diliçi çeviri: Yüzü güneşten ve aydan daha aydınlık, şeker gibi gülüşü de şekerden tatlı (idi). 9. كليدى تازه شاهلق بوداغندن قيزيل ياقوت ايدى دولت داغندن Gülidi tÀze şÀhlıú budaàından Úızıl yÀúÿt idi devlet daàından Diliçi çeviri: Tâze şâhlık dalından (koparılmış) tâze bir gül gibiydi. Ve devlet dağından (getirilmiş) bir kızıl yâkûta benziyordu. 10. يوزى كونشلني ويروردى تاىب يكردى كوركى كوكده ماهتاىب Yüzi güneşleyin virürdi tÀbı Yiñerdi görki gökde mÀhtÀbı Diliçi çeviri: Yüzü güneş gibi parlaktı, güzelliği gökteki ayı altta bırakır, sönük gösterirdi. AHMEDÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN Gazel 1. جانا جهاىن ياقدى بو جانانه كوزلرك نه قاشك ايتدى رحم بو جانه نه كوزلرك CÀnÀ cihÀnı yaòdı bu cÀnÀne gözlerüñ Ne úaşuñ itdi raóm bu cÀna ne gözlerüñ cânâne: can gibi, güzel, sevgili; gönlü çeken. Diliçi çeviri: Ey sevgili! Bu güzel (can alıcı) gözlerin cihanı yaktı; bu cana ne gözlerin merhamet etti, ne de kaşların. Sevgilinin gözleri, onun kişiliğini yansıtan ve onun özelliklerine uygun bir yapıda güzellik unsurudur. Sevgili âşıkla ilgili düşüncelerini gözü aracılığıyla gösterir. Âşıkları sevgiliye çeken, bağlayan en önemli güzellik unsurlarından olan göz, aynı zamanda âşığın canına ve gönlüne kastetmesi yönüyle de ön plâna çıkar. Sevgili, âşığa cevr ü cefâ etmek için gözün en önemli silahlarından biri olan “gamze” ile “kaş” ve “kirpikleri” kullanır. Göz gibi âşığın sevgiliye ilgi duyup bağlanmasına sebep olan önemli güzellik unsurlarından biri olan gamze, kaş ve kirpiklerle birlikte aynı zamanda âşığın gönlünü ve canını yaralayan etkili ve öldürücü bir silah olarak düşünülür. Bu beyitte de sevgilinin gözleri, yay kaşlardan (alevli, ateşli: yakıcı) gamze okları atan ve aslâ merhamet etmeyen zâlim bir savaşçı (kapalı isti’âre) olarak ele alınmıştır. 2. دلتنك ايتدى غنجهٴ سريآىب دوداغك Dil-teng itdi àoncayı sìr-Àbı dudaàuñ BìmÀr úıldı nergisi mestÀne gözlerüñ بيمار قيلدى نركسى مستانه كوزلرك 193 194 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı dil-teng: gönlü daralmış, sıkıntılı, bunalmış. sîr-âb: suya kanmış. bîmâr: hasta. mestâne: sarhoşça, mahmur, baygın. Diliçi çeviri: Suya kanmış dudağın goncanın gönlünü daralttı (kıskandırdı), sarhoş gözlerin de nergisi hastalandırdı. Sevgilinin güzellik unsurlarından dudağı ve gözleri üzerinde durulan bu beyitte, açılmaya yüz tutmuş bir goncanın tomurcuk hâlindeki durumuna (kapalı, sıkıntılı haline) sevgilinin kırmızı nokta halindeki dudaklarının sebep olduğu belirtilerek hüsn-i ta’lîl yapılmıştır. Sevgilinin etkileyici gözleri, mahmur bakan bir göze benzetilen (uyku verici, bayıltıcı) bir çiçek olan nergisi hasta etmiş (mahmur hâle getirmiş)tir(hüsn-i ta’lîl). 3. يوسف مجالىن ايدوبن قصه صورتك بابل فسونن ايله دى افسانه كوزلرك Yÿsuf cemÀlini idüben úıããa ãÿretüñ BÀbil füsÿnın eyledi efsÀne gözlerüñ Diliçi çeviri: Senin suretin (güzel yüzün) Yusuf ’un güzelliğini hikâye ettiği gibi; gözlerin de Bâbil sihrini efsâne eyledi. Hz. Yûsuf ’un güzellik timsali oluşuna ve Harut ile Marut isimli meleklerin Bâbil’de yaptıkları büyüye telmih yapılan beyitte, sevgilinin yüz güzelliği ile âdetâ Yûsuf ’un güzelliğini hatırlattığı (onun gibi güzel olduğu), gözlerinin de Bâbil’de yapılan sihir gibi etkileme gücüne sahip olduğu belirtilerek sevgilinin yüzünün ve gözlerinin dikkat çekici güzelliğine vurgu yapılmıştır. 4. درمان ايدم ديدى دوداغك دردمه وىل قوماز بىن ايرمشكه درمانه كوزلرك DermÀn idem didi dudaàuñ derdüme velì Úomaz beni irişmege dermÀna gözlerüñ Diliçi çeviri: Dudağın, derdime “derman edeyim” dedi amma, gözlerin benim dermana ulaşmama izin vermiyor. Sevgilinin dudakları (ağzı, sözleri) âşıkların dertlerine (aşklarına) çare bulacakları bir doktordur (kapalı isti’âre). Ancak sevgilinin gözleri gamze oklarıyla, âşıkların dertlerine çâre bulmalarına engel olur. Çünkü o bakış zaten âşıkı kendinden almış, deli etmiştir. 5. ايدر هزار عابدى كمراه قاشلرك İder hezÀr èÀbidi güm-rÀh úaşlaruñ Úılur hezÀr èÀúılı dìvÀne gözlerüñ قيلور هزار عاقلى ديوانه كوزلرك Diliçi çeviri: Senin kaşların binlerce ibadet edeni yoldan çıkarır, gözlerin de binlerce akıllıyı deli eder. Kavisli şeklinden dolayı mihrâba benzetilen kaşlar, âdetâ bir fitne dükkanıdır. İçindeki (altındaki) göz, kirpik ve gamze ile ortak hareket eden kaş, eğri şekli gibi aslâ doğru hareket etmez ve doğru olmaz. Âbidler, mihrâba karşı geçip de sevgilinin kaşlarını hatırladıkları zaman kaşlara hayranlıklarından dolayı şaşırıp Kur’an’ı yanlış okurlar. Sevgilinin gözleri de gerek güzelliği ve çekiciliği gerekse etkileme(nazar) yani saçla birlikte etkili olan sihir gücü sebebiyle pek çok kişinin aklını başından alarak delirmesine sebep olur. 6. قومادى جان و دل بو جهانه كه آملادى باشالدى مشدى غارت اميانه كوزلرك Úomadı cÀn u dil bu cihÀna ki almadı Başladı şimdi àÀret-i ìmÀna gözlerüñ Diliçi çeviri: Senin gözlerin bu cihanda esir etmedik gönül ve can bırakmadı, şimdi de îmânı yağmalamaya başladı. Âşıkların canlarına ve gönüllerine kasteden sevgilinin gözleri, dünyada alacak can bırakmayınca imanları ele geçirmeye çalışır. Gözün imanı yağmalamasında, saç ile birlik- 195 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler te düşünülmesinin yanında sarhoş ve kâfir olarak kabul edilmesi etkilidir. Şeytan, ölüm anındaki bir Müslümanı çeşitli vaadlerle kandırarak ondan Allah’ı inkâr etmesini ister. Sevgilinin gözleri de âdetâ âşığı ölüm anında kandırmak isteyen bir şeytan gibi düşünülmüştür (kapalı isti’âre). 7. اولد امحدى هدف بكى پرزحم كيم مدام تري قضا آتار بو پريشانه كوزلرك Old’Aómedì hedef bigi pür-zaóm kim müdÀm Tìr-i úaøÀ atar bu perìşÀna gözlerüñ Diliçi çeviri: Bu perişan, kendini kaybeden Ahmedî devâmlı kaza okları atan ve yaralayıp delik deşik eden gözlerine hedef oldu. pür: dolu. zahm: yara. tîr-i kazâ: kaza ve kader okları. Ok ve silah atanların nişangâhları, hedefleri ile âşığın göğsünde, vücudunda açılan yaralar arasında şekil benzerliğinden dolayı teşbih yapılmıştır. Sevgilinin gamzeleri ise âdetâ yay kaşlarından atılan kirpik okları şeklinde âşığın hedef olan göğsüne, gönlüne saplanır. Âşık, sevgiliden gelen gamze oklarının levh-i mahfuzda yazılan kaderinin bir neticesi (kazası) olduğunu ifade etmektedir. Ahmedî’nin aşağıdaki gazelini çevriyazı ile yazınız, veznini ve kafiyesini bulunuz. Gazelin diliçi çevirisini yapınız. بر كز مجالكه نظر ايدم ديدم شها٥ موسى بكى جتلى اودنه يانه يازمشم تا عشقكى شها ورق جانه يازمشم لوحهٴ كوكلده آدكى جانه يازمشم ١ صوسه لغمده لعلكى ذكر ايلدى دمل٦ آب حياته خضر بكى قانه يازمشم سن هيچ صورمادك بىن شريين بودوركه بن شكر لبكه جامنى شكرانه يازمشم ٢ يوزك صفاتن امحدى امال ايده ليدن٧ كور كه نه خوب وجهله ديوانه يازمشم كوكلم اوىن عشقك ايچون دومتشم مقام كنج ﻬﻧاىن كور كه نه ويرانه يازمشم ٣ حريتدمي كه دوداغكه لعل دميشم خجلتدمي كه ديشكى دردانه يازمشم ٤ 3 196 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Apardı göñlümi bir òoş úamer yüz cÀn-fezÀ dil-ber Ne dil-ber dil-ber-i şÀhid ne şÀhid şÀhid-i server 1. Yukarıdaki beyitteki “dil-ber” kelimesinde bulunan edebî sanat aşağıdakilerden hangisidir? a. Açık isti’âre b. Kapalı isti’âre c. Tevriye d. Teşbîh e. Mecâz 2. Yukarıdaki beyitte “şâhid” ile kastedilen aşağıdakilerden hangisidir? a. Âşık b. Sevgili c. Rakîp d. Zâhid e. Müdde’î نيجه سن كل اى يوزى اغم بنم سن اريتدك اودالره ياغم بنم 3. Yukarıdaki beytin kafiyesi aşağıdakilerden hangisidir? a. Mücerred b. Müesses c. Mukayyed d. Müreddef e. Mütecânis 4. Yukarıdaki beytin vezni aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün b. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün c. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün d. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün e. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl Göñül Tebrìz’ine geleli ol şÀh Aòıdur gözlerüm sürò-Àb her dem 5. Yukarıdaki beyitte üzerinde durulan konu aşağıdakilerden hangisidir? a. Gönlün Tebrîz gibi güzel oluşu b. Tebrîz’in yakılıp yıkılması c. Aşığın kanlı gözyaşı dökmesi d. Şâh’ın Tebrîz’i alması e. Âşığın aşktan dolayı büyük ızdırap içinde olması 6. “Gözlerden sürh-âb akıtmak” ifadesinde aşağıdaki edebî sanatlardan hangisi bulunmaktadır? a. Teşbîh-i belîğ b. Teşbîh-i müekked c. İstihdâm d. Tevriye e. Mübâlağa دل خود آنكدر وىل جان آپارور ديىن قومياز عقل و اميان آپارور كوكلمه كريدى خياىل دون كيجه ظلمت ايچره آب حيوان آپارور 7. Yukarıdaki manzumenin nazım şekli aşağıdakilerden hangisidir? a. Tuyug b. Rübâ’î c. Şarkı d. Kıt’a e. Mani 8. Yukarıdaki manzumedeki aşağıdakilerden hangisidir? a. hayvan suyu b. hayvan çeşmesi c. sonsuzluk çeşmesi d. hayvan ağzı e. ölümsüzlük suyu آب حيوانibaresinin karşılığı جانا جهاىن ياقدى بو جانانه كوزلرك نه قاشك ايتدى رحم بو جانه نه كوزلرك 9. Yukarıdaki beytin konusu aşağıdakilerden hangisidir? a. Sevgilinin (göz ve kaşlarının) acımasızlığı b. Göz ve kaşların olağanüstü güzelliği c. Cihanın yakılıp yıkılması d. Kaşların hançere benzemesi e. Gözlerden nazar değmesi 10. Yukarıdaki beyitte قاشك ايتدى رحمibaresinde bulunan edebî sanat aşağıdakilerden hangisidir? a. Teşbih b. Tevriye c. Tenasüp d. Kapalı isti’âre e. Açık isti’âre 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 197 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e 2. b 3. d 4. c 5. e 6. e 7. a 8. e 9. a 10. d Yanıtınız yanlış ise 1. Sınıf Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü isimli kitabınızın “Mecâz” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise 1 “Hasanoğlu’nun Şiirleri” başlıklı bölümü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise 1. Sınıf Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü isimli kitabınızın “Kafiye” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise 1. Sınıf Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü isimli kitabınızın “Aruz Vezinleri” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Kadı Burhaneddin’in Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Kadı Burhaneddin’in Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise 1. Sınıf Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü isimli kitabınızın “Tuyug” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Kadı Burhaneddin’in Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmedî’nin Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmedî’nin Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Hasanoğlu’nun gazelinin çevriyazısı 1.èAcab bilsem beni şeydÀ úılan kim Baña bu èışú odın peydÀ úılan kim 7. Óasanoàlı bu bir úaùre menìden Anuñ óÿb ãÿretin peydâ úılan kim Vezni: mefÀèìlün mefÀèìlün feèÿlün Kafiyesi: À: mücerred kafiye. Sıra Sizde 2 Şeyyâd Hamza’nın gazelinin çevriyazısı 1. Begüm òÿblar saña müştÀú degül mi Ya óüsnüñ baàçesi uçmaú degül mi 2. Dudaàuñ şerbeti ãayru ãaàaldur Sözüñ òastalara tiryÀk degül mi 3. Úamu tertìblerüñ yirlü yirince Seni úuçmaú sekiz uçmaú degül mi 4. Eger ben òastanuñ elin alursan äırÀù’uñ köprisin geçmek degül mi Gazelin vezni: mefÀèìlün mefÀèìlün feèÿlün Gazelin kafiyesi: ak; mürekkep (mürdef) kafiye. Gazelin diliçi çevirisi: 1. Beyim güzeller senin için can atmıyor mu? Sonra güzelliğinin bahçesi cennet değil mi, cennete benzemez mi? 2. Dudağının şerbeti hastaları iyileştirir. Sözün hastalara ilaç değil mi? 3. Bütün tertîblerin (her uzvun) yerli yerince, seni kucaklamak sekiz cennet değil mi? 4. Eğer ben hastanın elini alırsan, bu Sırat köprüsünü geçmek demek değil mi? 2. èAcablaram èacab úaldum İlÀhì İmÀn ehlin dutup tersÀ úılan kim Sıra Sizde 3 Ahmedî’nin Gazelinin çevriyazısı 1. TÀ èışúuñı şehÀ varaú-ı cÀna yazmışam Levó-i göñülde’aduñı cÀna yazmışam 3. Úamışdan şekker ü ùaşdan cevÀhir Aàaçdan dÀneyi òurmÀ úılan kim 2. Sen hìç ãormaduñ beni şìrìn budur ki ben Şekker lebüñe cÀnumı şükrÀne yazmışam 4. Tenüm yitmiş iki dürlü ùamardur Kimin ırmaú kimin deryÀ úılan kim 3. Göñlüm evini èışúuñ içün dutmışam maúÀm Genc-i nihÀnı gör ki ne vìrÀna yazmışam 5. Ko bu tedbìri gel taúdìri gözle Bugünki vaèdeyi ferdÀ úılan kim 4. Óayretdeyem ki dudaàuña laèl dimişem Òacletdeyem ki dişüñi dür-dÀne yazmışam 6. Bu naùèuñ ferrişi her dem bu ferrÀş Bu èarşuñ rengini mìnÀ úılan kim 5. Bir kez cemÀlüñe naôar idem didüm şehÀ MÿsÀ gibi tecell’odına yana yazmışam 198 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 6. äusalıàumda laèlüñi õikr eyledi dilüm Áb-ı óayÀta Òıør bigi úana yazmışam 7. Yüzüñ ãıfÀtın Aómedì imlÀ ideliden Gör kim ne òÿb vechile dìvÀne yazmışam Vezni: mefèûlü fÀèilÀtü mefÀèìlü fÀèilün Kafiyesi: Àn: mürekkep (mürdef) kafiye. Gazelin diliçi çevirisi: 1. Ey şah, aşkını tâ can yaprağına yazmışım; gönül sayfasında senin ismini sevgili yazmışım. 2. Sen beni hiç sormadın (dudağımı emmedin), tatlı olan da budur ki canımı şeker dudağına teşekkür alâmeti olarak yazmışım. 3. Senin aşkın uğruna gönlümün evini makam tutmuşum, gizli hazineye bak ki ne virane yerdedir. 4. Dudağına lâl (kırmızı) dediğim için şaşıyorum, dişini inci tanesine benzettiğim için utanıyorum. 5. Ey şah, bir defa cemalini göreyim dedim, az kalsın Mûsâ gibi tecelli ateşine (nûruna) yanacakmışım. 6. Susuzluğumda dilim la’lini (kırmızı dudağını) andı, neredeyse Hızır gibi âb-ı hayâta kanacaktım (susuzluğumu giderecektim, aldanacaktım). 7. Ahmedî, yüzünün vasıflarını yazalı (dert edeli) beri, gör ki ne güzel bahane ile (yüz ile) divana işlemişim, delicesine yazmışım (çıldıracakmışım). 7. Ünite - XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 199 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Akdoğan, Y. (1988), Ahmedî Divanı’ndan Seçmeler, Ankara. Ayan, H. (2002), Nesîmî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanı’nın Tenkidli Metni, TDK Yay., Ankara. Büyük Türk Klâsikleri, (1985), C. 1, Ötüken Söğüt Yay., İstanbul. Canpolat, M. (1995), Ömer bin Mezîd Mecmû’atü’n-Nezâ’ir, TDK Yay., Ankara. Cengiz, H. E. (1983), Divan Şiiri Antolojisi, Bilgi Yay., İstanbul. Dilçin, C. (1991), Mesud bin Ahmed Süheyl ü Nev-bahâr İnceleme-Metin-Sözlük, TDK Yay., Ankara. Dilçin, D. (1946), Yusuf ve Zeliha, Şeyyâd Hamza, TDK Yay., İstanbul. Ergin, M. (1980), Kadı Burhaneddin Divanı, TDK Yay., İstanbul. Flemming, B. (1974), Husrev u Şîrîn, Wiesbaden. Flemming, B. (1975), “Hasanoğlu’nun Bir Gazeli, Sultan Gavri Divanında Bilinmeyen Şiirler”, I. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler, (27-29 Eylül 1972), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s.331-341. İz, F. (1999), Eski Türk Edebiyatında Nazım I, Akçağ Yay., Ankara. Kafkasyalı, A. (2002), İran Türk Edebiyatı Antolojisi, Atatürk Üniversitesi Yay., Erzurum. Karabey, T. (1996), Ahmed Paşa, Hayatı Sanatı Eserleri, Akçağ Yay., Ankara. Köprülü, M. F. (1989), Edebiyat Araştırmaları II, İstanbul: Ötüken Neşriyat. Köprülü, M. F. (2006), Divan Edebiyatı Antolojisi, Haz. Ahmet Mermer, Akçağ Yay., Ankara. Kurnaz, C. (1987), Hayâlî Bey Divanı Tahlili, KB Yay., Ankara. Levend, A. S. (1984), Divan Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Kitabevi, İstanbul. Onan, N. H. (1991), İzahlı Divan Şiiri Antolojisi, MEB Yay., Ankara. Onay, A. T. (2007), Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü, (Haz. Cemal Kurnaz), Birleşik Dağıtım Kitabevi, Ankara. Saraç, M. A. Y. (2011), Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü, Anadolu Ünv., Açıköğretim Fak. Yay., Eskişehir. Pala, İ. (2007), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yay., İstanbul. Sefercioğlu, N. (1990), Nev’î Dîvânı’nın Tahlili, KB Yay., Ankara. Seferli, E.- Halil Yusifli (1998), Gedim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyyatı, Bakü. Şentürk, A. A. (1999), Osmanlı Şiiri Antolojisi, YKY Yay., İstanbul. Timurtaş, F. K. (1980), Yunus Emre Divanı, KB Yay., Ankara. Tolasa, H. (1973), Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Atatürk Ünv. Yay., Ankara. Yavuz, K. (2000), Âşık Paşa, Garîb-nâme, TDK Yay., Ankara. Yavuz, K. (2007), Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşennâme), Kırşehir Valiliği Yay., Ankara. 8 XIV.-XV. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; XV. yüzyıl Anadolu sahası şairlerinin şiirlerinden seçilmiş (Arap harfli) metinleri okuyup çevriyazıya aktarabilecek, XV. yüzyıl dönemine ait manzumeleri günümüz Türkçesi ile nesre çevirebilecek, XV. yüzyıl dönemine ait manzumelerin vezin ve kafiyelerini bulabilecek ve manzumelerdeki konu ve edebî sanatları tespit edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • XV.YüzyılAnadoluSahası Şairleri • Ahmed-iDâî • AbdülvâsîÇelebi • SüleymanÇelebi • Şeyhî • AhmedPaşa • • • • • • Avnî CemSultan Adlî MihrîHatun NecâtîBey ZeynepHanım İçindekiler XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler • GİRİŞ • XV.YÜZYILANADOLUSAHASI ŞAİRLERİNDENSEÇMEMETİNLER • ABDÜLVÂSÎÇELEBİ’NİNHALÎLNÂMESİ’NDEN • SÜLEYMÂNÇELEBÎ’NİN MEVLİD(VESÎLETÜ’N-NECÂT)’İNDEN • ŞEYHÎ’NİNŞİİRLERİNDEN • AHMEDPAŞA’NINŞİİRLERİNDEN • AVNÎ’NİNŞİİRLERİNDEN • CEMSULTAN’INŞİİRLERİNDEN • ADLÎ’NİNŞİİRLERİNDEN • MİHRÎHATUN’UNŞİİRLERİNDEN • NECÂTÎBEY’İNŞİİRLERİNDEN • ZEYNEPHANIM’INŞİİRLERİNDEN XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler GİRİŞ XV. yüzyılda Anadolu sahasında yetişen şairler hakkında 1-5. ünitelerde bilgi verilmişti. Bu ünitede ise, XV. yüzyılın önde gelen şairlerinin tanınmış şiirlerinden ve eserlerinden örnekler verilip bir kısmı üzerinde gerekli açıklamalar yapılacaktır. XV. YÜZYIL ANADOLU SAHASI ŞAİRLERİNDEN SEÇME METİNLER Ahmed-İ Dâ‘î’nin Şiirlerinden Gazel mefèÿlü mefÀèìlün mefèÿlü mefÀèìlün 1. جانا نيچه بر يانا هجرك اودى جامندهCÀnÀ niçe bir yana hicrüñ odı cÀnumda فرقت جكرم ياقدى جوش ايلدى قامندهFirúat cigerüm yaúdı cÿş eyledi úanumda cânâ: ey cân; ey sevgili. hicr: ayrılık; acı, keder. od: ateş. cûş eylemek: coşmak. firkat: dostlardan ve sevilenlerden ayrı, uzak olma. Diliçi çeviri: Ey sevgili! Ayrılık ciğerimi yaktı ve kanım da çoşup kaynadı. Senin ayrılığının ateşi canımda daha ne zamana kadar yanacak? Klâsik şiirde ayrılık (firkat, hicrân) âşığın en büyük derdi ve ızdırap kaynağıdır. Bu sebeple hicrândan duyulan acı, ateşin dayanılmaz acısı ile denk tutulurak hicrân çoğu zaman ateşe (oda) benzetilir. Şair, ateş (alev) ile kan arasındaki renk benzerliğini de göz önünde bulundurarak içinde yanan “hicrân ateşi”nden dolayı (teşbih-i beliğ) kanının âdetâ kaynadığını belirtmek suretiyle çektiği ızdırabın şiddetini vurgulamıştır. Bu durum aynı zamanda şairin/âşığın üzüntüsünden dolayı zaman zaman hıçkırarak (coşkun bir şekilde) ağladığını akla getirmekte ve “ayrılık ateşi daha ne zamana kadar yanacak?” diyerek ayrılığın bir an önce bitmesini (vaslı; kavuşmayı) talep etmektedir. 2. بو هجر ايله بو فرقت وصله ايريشه آخرBu hicr ile bu firúat vaãla irişe Àòir ايركوره خدا بر كون كورم سىن يامندهİrgüre ÒudÀ bir gün görem seni yanumda âhir: son, sonunda irgüre: yetiştire, ulaştıra Diliçi çeviri: Bu ayrılık (keder) ile bu dostlardan uzak olma sonunda kavuşmaya dönsün. Allah (beni) sana kavuşacağım güne ulaştırsın da, seni yanımda göreyim. 202 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Sevgilinin ilgisizliği ve vefasızlığının bir sonucu olan ayrılık, âşığın sıkıntı ve üzüntülerinin de en önemli sebebidir. Bu sebeple âşığın tek arzusu, “vuslat” yani sevgiliye kavuşmaktır. Şair, birinci beyitte olduğu gibi bu beyitte de ayrılığın sona ererek sevdiğine kavuşmayı ümit etmekte, bunun için Allah’a yalvarmaktadır. 3. كر ناز و جفا سندن اولورسه نوال شاهاGer nÀz u cefÀ senden olursa n’ola şÀhÀ هم لطف و وفا سندن فرياد و فغامندهHem luùf u vefÀ senden feryâd u fiàÀnumda nâz: kendini beğendirme için takınılan yapmacık, cilve, işve; bir şeyi beğenmiyormuş gibi görünme. cefâ: eziyet, sıkıntı, zulüm. Diliçi çeviri: Ey güzeller şahı! Eğer senden naz ve cefa gelirse ne olur? (Bunlar) feryat ve figan ettiğim zamanda senden (bana) lütuf ve vefadır. Klâsik şiirde sevgilinin öne çıkan en önemli özelliklerinden biri de nazlı oluşu ve âşığa sürekli cefâ (eziyet) etmesidir. Bu nazlanma sevgiliye yakışmakla birlikte kimi zaman ise âşığı üzer. Bu beyitte sevgiliyi, gönlünün sultanı (şâh; açık istiare) olarak gören âşık, onun nâzını, lutf ve cefâsını ise vefâ olarak değerlendirir. Bu durum sevgilinin âşıkla ilgilendiğini gösterir. Âşık için asıl kötü olan, sevgilinin kendisine karşı umursamaz bir tavır sergilemesidir. Bundan dolayı âşık, kötü de olsa sevgiliden gelecek her türlü tavır ve davranışa (eza ve cefaya), ilgiye severek katlanır ve bunları sevgilinin kendisine yaptığı iyilik olarak değerlendirir. 4. جانانه وصالندن بيك جانه دكر بر دمCÀnÀne viãÀlinden biñ cÀna deger bir dem آنسوز نه حيات اولسون رومحده روامندهAnsuz ne óayÀt olsun rÿóumda revÀnumda dem: an, vakit. ansuz: onsuz. revân: akan, giden; ruh, cân. visâl: sevdiğine ulaşma, kavuşma, ayrılıktan kurtulma. Diliçi çeviri: Sevgiliye kavuşmanın bir anı bin cana değer. Onsuz ruhumda ve durumumda nasıl bir hayat olsun?(Hiç onsuz bir hayat olabilir mi? Ben ounla yaşarım.) Sevgiliye kavuşma (visâl, vuslat) âşığın en önemli ve en son hedefidir. Ağlama ve inlemesi hep bu hedefe ulaşmak içindir. Vuslat hali genellikle hicrân hâli ile birlikte değerlendirilir. Bu iki hâl çoğu zaman birbirini takip eder. Genellikle hicrân hâlinde bulunan âşık, bu hâlde vuslatı arar. Gazelin ilk iki beytinde hicrândan bahseden âşık, bu beyitte visâlin değerinden ve öneminden söz etmektedir. Vuslat, çok zor ve nâdir olarak elde edildiğinden dolayı âşık için çok kıymetlidir. Onun için vuslatın “bir demi” için “bin can” vermeye değer olarak görülür. Sevgiliye kavuşmadıktan sonra (sevgilinin olmadığı bir) hayatın hiçbir önemi ve değeri yoktur. 5. كوكلمده سنك فكرك دملده سنك ذكركGöñlümde senüñ fikrüñ dilümde senüñ õikrüñ مقصود بكا سنسني هر سود و زيامندهMaúãÿd baña sensin her sÿd u ziyÀnumda sûd: fayda, kâr, kazanç. ziyân: zarar. maksûd: amaç, hedef. Diliçi çeviri: Sürekli seni düşünüyor, anıyor ve dilimden düşürmüyorum. Zararıma ziyanıma, kârıma ve faydama da olsa, her şeyi sana kavuşmak için yapıyorum. Benim maksadım budur. Hayatında en önemli gâyesi sevgiliye ulaşmak, sevgili ile beraber olmak olan âşık, bu sebeple her an sevgiliyi düşünür ve sürekli ondan bahseder. İyi veya kötü her ne yapıyorsa, bunları hep sevgiliye kavuşmak için yapmaktadır. 203 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 6. شريين لبنك شرحن داعى كه بيان ايتدمŞìrìn lebüñüñ şeròin DÀèì ki beyÀn itdüm شهد ايله شكر ازدم شعر ايله بيامندهŞehd ile şeker ezdüm şièr ile beyÀnumda şîrîn: tatlı. leb: dudak. şehd: bal. şerh: açıklama, açma, genişletme. beyân: izah, açıklama, anlatma, açık söyleme. Diliçi çeviri: Ey sevgili! Tatlı dudağının özelliklerini uzun uzun anlatarak açıklayan Dâ’î, manzum sözlerimde bal ile şeker ezdim, yani çok tatlı söyledim. Beyitte sevgilinin dudağının güzelliği ile Ahmed-i Dâ’î’nin şiirlerinin güzelliği üzerinde durulmuştur. Dudak, klâsik şiirde sevgilinin en çok üzerinde durulan güzellik unsurlarından biridir. Şiirlerde dudağın öne çıkan yönü daha çok rengi ve görünüş güzelliği, şekli yani dar ve yuvarlak hâlidir. Ayrıca dudağın kenarındaki ben ve ayva tüyleriyle birlikte ortaya çıkan güzelliği, sözle ve ağızla yakından ilgili olması da üzerinde durulan özellikleridir. Dudağın şeker ve onunla ilgili unsurlara teşbihinde öne çıkan husus, her ikisinin de emilmeye dayanan tat ve lezzet yönlerinin olması ve bu sebeple ağızla ve dille yakından ilgili olmalarıdır. Şair, rengi ve tadı (sözünün güzelliği) yönünden bala benzettiği (teşbîh-i belîğ) dudağın özelliklerini anlattığı şiirini de şekere teşbih (teşbîh-i belîğ) etmekle şiirinde âdetâ “şehd ile şeker ezdiğini/bal ile şekeri karıştırdığını” belirtmiştir. Şair böylece, tatlı ve güzel olan dudak ile güzel şiirin bir araya gelmesinden dolayı güzel bir sonucun ortaya çıktığını ifade etmiştir. 7. اولده و آخرده اولدر ديلكم حقدنEvvelde vü Àòirde oldur dilegüm Óaú’dan بوملايه خطا كيمسه نام ايله نشامندهBulmaya òaùÀ kimse nÀm ile nişÀnumda Diliçi çeviri: Evvelde ve âhirde, önünde sonunda Allah’tan dileğim hiç kimsenin adımda ve eserlerimde kusur bulup beni kötü biri olarak anmamasıdır. Sağlığında ve ölümünden sonra yaptıklarında kusur bulup kimsenin kendisinden kötü bahsetmemesi için Allah’a dua ederek iyi anılmak istediğini belirten şair, bu beyitte bu zamana kadar söylediklerini bir kenara bırakarak, sade bir insan olarak dünya hayatındaki temel amacının sağlığında ve ölümünden sonra insanlar arasında iyi anılmak olduğunu ifade etmiştir. Ahmed-i Dâ‘î’nin aşağıdaki gazelini çevriyazı ile yazınız. Veznini ve kafiyesini belirtiniz. 1 اى بلبل دل خسته ملول اومله قفسده كيم منزلك اول باغ ايله بستان اوله بر كون ە شكرانه سنك يولكه بيك جان اوله بركون كر حضرتكه ايرمكه امكان اوله بركون ١ هم باد صبا كله بشارت ويره كلدن هم غنجه دخىكلكيىب خندان اوله بركون ٦ عشقك يولنه اوق كىب جان دوغرولغ ايلر تا قاشلركك ياينه قربان اوله بر كون ٢ ٧ او زلف پريشان بكا كورنلر ايلر دميز كه بزه كوكلى پريشان اوله بر كون ٣ اغيارى سوروب كوكلم اون خلوت ايدوبون تا كيم كله اول يار اكا مهمان اوله بر كون ٤ هجران صوكجى وصله دونوب شاد اوله داعى بو غمدن آنك دردنه درمان اوله بر كون 204 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Ahmed-i Dâ‘î’nin Çeng-nâme’sinden mefèìlün mefÀèìlün feèÿlün 1. اهلى سن غنيسن بن فقريمİlÀhì sen àanìsin ben faúìrem ضعيفم عاجزم خوارم حقريمØaèìfem èÀcizem ò˘ïrem óaúìrem Diliçi çeviri: (Ey) Allah’ım! Sen ganîsin, ben fakîrim, zayıf, âciz, hor ve hakîrim. 2. اهلى رمحتك درياسى طاشدىİlÀhì raómetüñ deryÀsı ùaşdı امل دوت يوغيسه صو باشدن آشدىElüm dut yoà ise ãu başdan aşdı Diliçi çeviri: (Ey) Allah’ım! Rahmetinin (esirgemenin) denizi taştı. Elimi tut, yoksa su başımdan aştı (artık boğulacağım). 3. اغثىن يا غياث املستغيثنيEàıånì yÀ àıyÀåe’l-müstaàìåìn اجرىن يا جمرياملستجريينEcirnì yÀ mücìre’l-müstecìrìn Diliçi çeviri: Ey yardıma muhtaç olanların yardımcısı, yardım et. Ey korunmayı isteyenlerin koruyucusu, (bizleri) koru. 4. خطالر مخرن اجيدم كى مخارمÒaùÀlar òamrın içdüm key òumÀram عطا قيل رمحتكدن جام اومارمèAùÀ úıl raómetüñden cÀm umaram Diliçi çeviri: Hatâlar şarâbını içtim, çok başım ağrıyor. Rahmetinden istediğim kadehinden ihsan etmendir. 5. يومل دوغرو وىل فكرم غويدرYolum doàru velì fikrüm àavìdür تنم كاهل وىل نفسم قويدرTenüm kÀhil velì nefsüm úavìdür Diliçi çeviri: Yolum doğrudur, ama düşüncem yoldan çıkmıştır (azgındır). Bedenim tenbeldir, fakat nefsim güçlüdür. ABDÜLVÂSÎ ÇELEBİ’NİN HALÎL-NÂMESİ’NDEN mefâèîlün mefâèîlün feèÿlün 1. دوقوز آى كجدى حجردن بر اوغالنDoúuz ay geçdi Óacer’den bir oàlan ايريشدى عامله بر ماه تابانİrişdi èÀleme bir mÀh-ı tÀbÀn Diliçi çeviri: Dokuz ay geçti. Hacer, dolunay gibi bir oğlan dünyaya getirdi. 2. 3. سها باغنده بر سرو سعادتSehÀ bÀàında bir serv-i saèÀdet بيتوب كوسرتدى عاملده سيادتBitüp gösterdi èÀlemde siyÀdet Diliçi çeviri: Cömertlik bağında bir mutluluk servisi biterek dünyâda efendilik gösterdi. حليل اهلل ايشيتدى قيلدى شادىÓalìlu’llÀh işitdi úıldı şÀdì ديدى امسعيل اولسون آنك آدىDidi İsmaèìl olsun anuñ adı Diliçi çeviri: Halîlullâh (İbrâhîm Peygamber) işitti ve sevindi. “Onun adı İsmâ‘il olsun” dedi. 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 4. آىن چون كوردى صاره آرتدى كيىنAnı çün gördi äÀre artdı kìni كني ايلدى قاتى نقص ايتدى ديىنKìn eyledi úatı naúã itdi dìni Diliçi çeviri: Sâre onu gördüğünde kini arttı. Kinlendi ve dîni azaldı. 5. يوريدى حجرى دوكمكه واردىYüridi Óacer’i dögmege vardı نه دوكمك اولدرب سوكمكه واردىNe dögmek öldürüp sögmege vardı Diliçi çeviri: Hacer’i dövmeye gitti; ne dövmesi, söğüp öldürmeye gitti. 6. كوتورب اوغالنىن قاچدى حجرGötürüp oàlanını úaçdı Óacer بر ايكى دره دپه كچدى حجرBir iki dere depe geçdi Óacer Diliçi çeviri: Hâcer oğlunu alarak kaçtı, bir iki dere tepe aştı. 7. قاچردى تيز تيز ياياق يوروردىÚaçardı tìz tìz yayaú yürürdi اتكلرىن آردجنه سوروردىEteklerini ardınca sürürdi 8. كيم ايزن قوم اوزره بيلميلرKim izin úum üzere bilmeyeler سوروب آردندن آىن بوملايالرSürüp ardından anı bulmayalar Diliçi çeviri (7-8): Çabuk çabuk ve yayan olarak yürüyor, izini kum üstünde bulup sürerek onu bulmasınlar diye eteklerini ardından sürüyordu. SÜLEYMÂN ÇELEBÎ’NİN MEVLİD(VESÎLETÜ’N-NECÂT)’İNDEN fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilün 1. اهلل آدن ذكر ايدمل اوالAllÀh adın õikr idelüm evvelÀ واجب اولدر مجله ايشده هر قولهVÀcib oldur cümle işde her úula Diliçi çeviri: Önce Allah adını analım (zîrâ) her kula her işte vâcip olan budur. 2. اهلل آدن هر كيم اول اول آكاAllÀh adın her kim ol evvel aña هر ايشى آسان ايده اهلل آكاHer işi ÀsÀn ider AllÀh aña Diliçi çeviri: Önce Allah adını anan kişiye Allah her işi kolaylaştırır. 3. اهلل آدى اولسه هر ايشك اوكىAllÀh adı olsa her işüñ öñi هركز ابرت اوملايه آنك صوكىHergiz ebter olmaya anuñ ãoñı Diliçi çeviri: Her işi başında Allah adı olursa o iş aslâ yarım (sonuçsuz) kalmaz. 4. هر نفسده اهلل آدن دى مدامHer nefesde AllÀh adın di müdÀm اهلل آدييله اولور هر ايش متامAllÀh adıyla olur her iş tamÀm Diliçi çeviri: Her an, her nefes alış verişte dâ’imâ Allah adını an. (Zîrâ) her iş Allah adıyla tamamlanır. 205 206 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 5. بر كز اهلل ديسه عشق ايله لسانBir kez AllÀh dise èışú ile lisÀn دوكولر مجله كناه مثل خزانDökülür cümle günÀh miål-i òazÀn Diliçi çeviri: Dil bir defa gönülden aşk ile “Allah” dese; bütün günahlar sonbalar yaprakları gibi dökülür. 6. 7. …….. آمنه خاتون حممد آنسىÁmine ÒÀtÿn Muóammed anesi كأول صدفدن اولدى اول در دانسىK’ol ãadefden oldı ol dür dÀnesi Diliçi çeviri: Hazreti Muhammed’in annesi Âmine Hatun’dur; işte o sadeften, o inci tanesi dünyaya geldi. İnci sadefte oluşur. Burada Âmine Hatun bir sadef gibi Hz. Peygamber ise bir inci tanesi gibi düşünülmüştür. Bu yüzden edebiyatımızda Hz. Peygamber’e dürr-i yetîm, “sadefte tek olarak çıkan iri büyük inci” de denir. جونكه عبداللهدن اولدى حاملهÇünki èAbdullÀh’dan oldı óÀmile وقت ايرشدى خفته و ايام ايلهVaút irişdi òafta vü eyyÀm ile Diliçi çeviri: Abdullah’tan hâmile kaldı, haftalar ve günler (geçti) ve doğum vakti geldi. 8. هم حممد كلمسى اولدى ياقنيHem Muóammed gelmesi oldı yaúın چوق عالمتلر بلوردى كلمدينÇoú èalÀmetler belürdi gelmedin Diliçi çeviri: Hz. Muhammed’in gelmesi yakınlaştı, o gelmeden pek çok alâmetler belirdi. 9. 10. 11. اول ربيع االول آىي كيجه سىOl rebìèü’l-evvel ayı gicesi اون ايكنجى كيجه اثنني كيجه سىOnikici gice iåneyn gicesi اول كيجه كيم دوغدى اول خري البشرOl gice kim doàdı ol òayrü’l-beşer آنه سى آنده نلر كوردى نلرÁnesi anda neler gördi neler … Diliçi çeviri (9-10): O Rebî‘ü’l-evvel ayının on ikicinci pazartesi gecesinde, O insanların hayırlısının doğduğu gecede işte orada (o doğum anında) annesi neler neler gördü. مجله ذرات جهان ايدوب نداCümle õerrÀt-ı cihÀn idüp nidÀ چاغريشوبان ديديلر كيم مرحباÇaàrışuban didiler kim meróabÀ Diliçi çeviri: Dünyâdaki bütün zerreler (bütün varlıklar) “merhabâ” diyerek seslendiler (karşıladılar). 12. مرحبا اى عاىل سلطان مرحباMeróabÀ iy èâlî sulùÀn meróabÀ مرحبا اى كان عرفان مرحباMeróabÀ iy kÀn-ı èirfÀn meróabÀ Diliçi çeviri: Ey yüce sultan, ey irfân ocağı (kaynağı), merhabâ. 13. مرحبا اى سرى فرقان مرحباMeróabÀ iy sırr-ı furúÀn meróabÀ مرحبا اى درده درمان مرحباMeróabÀ iy derde dermÀn meróabÀ Diliçi çeviri: Ey Kur’ân’ın sırrı, ey derdlerin dermânı, merhabâ. 14. مرحبا اى ماه و خورشيد خداMeróabÀ iy mÀh u òÿrşìd-i ÒudÀ مرحبا اى حقدن اوملايان جداMeróabÀ iy Óaú’dan olmayan cüdÀ 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler Diliçi çeviri: Ey Allah’ın ay ve güneşi, ey Allah’dan ayrı (uzak) olmayan, merhabâ. 15. مرحبا اى بلبل باغ مجالMeróabÀ iy bülbül-i bÀà-ı cemÀl مرحبا اى آشناى ذواجلاللMeróabÀ iy ÀşinÀ-yı Õü’l-CelÀl Diliçi çeviri: Ey (İlâhî) güzellik bağçesinin bülbülü, ey celâl sahibi Allah’ın dostu, merhabâ. 16. مرحبا اى عاصى امت ملجئىMeróabÀ iy èÀãì ümmet melceéi مرحبا اى چاره سزلر اشفاعىMeróabÀ iy çÀresizler eşfÀèı Diliçi çeviri: Ey isyankâr ümmetin sığınağı, ey çaresizlerin şefaatçisi, merhabâ. 17. 18. مرحبا اى جان باقى مرحباMeróabÀ iy cÀn-ı bÀúì meróabÀ مرحبا عشاقه ساقى مرحباMeróabÀ èuşşÀúa sÀúì meróabÀ Diliçi çeviri: Ey ebediyyen bâkî olan, ey âşıklara ilâhi sevginin kadenini sunan, âşıkların sevgilisi, merhabâ. مرحبا اى قرة العني خليلMeróabÀ iy úurretü’l-èayn-ı Óalìl مرحبا اى خاص حمبوب جليلMeróabÀ iy òÀã-ı maóbÿb-ı Celìl Diliçi çeviri: Ey Hz. İbrahim’in gözünün nuru, ey yüce Allah’ın has sevgilisi, merhabâ. 19. مرحبا اى رمحة اللعاملنيMeróabÀ iy raómeten li’l-èÀlemìn مرحبا سنسني شفيع املذنبنيMeróabÀ sensin şefìèü’l-müõnibìn Diliçi çeviri: Ey âlemler için rahmet olan, ey günahkârların şefaatçisi, merhabâ. 20. مرحبا اى پادشاه دو جهانMeróabÀ iy pÀdişÀh-ı dü cihÀn سنك ايچون اولدى كون ايله مكانSenin içün oldı kevn ile mekÀn Diliçi çeviri: Merhaba ey dünyâ ve âhiretin sultanı, kâinatın ve (bütün varlıkların) yaratılmasına sebep sensin. ŞEYHÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN Gazel mefÀèilün feèilÀtün mefÀèilün feèilün 1. هبار مومسيدر مهدم صبا اوالملBahÀr mevsimidür hem-dem-i ãabÀ olalum كل ايله دوست قوخوسيله آشنا اوالملGül ile dost úoòusıyla ÀşinÀ olalum sabâ: sabahleyin gün doğusundan esen hoş ve latif rüzgar. dost: arkadaş, sevgili. âşinâ: tanıdık, bildik. Diliçi çeviri: Bahar mevsimidir; tan yeline arkadaşlık edip, gülle dost ve kokusuyla bildik/tanışık olalım. Bahar, klâsik şiirde en çok ele alınan ve rağbet edilen bir mevsimdir. Bahar, bir diriliş ve yeniden meydana gelmedir. Bahar mevsiminin başlangıcı kabul edilen Nevrûz (yeni gün), İran takviminde Ferverdin ayının ve ilkbaharın ilk günüdür (21 Mart). Güneş bugün Hamel (koç) burcuna girer. Nevrûz, İranlıların Cemşîd zamanından kalma millî bayramıdır. Nevrûz, Osmanlı sarayında da kutlanmış ve zamanla bu günde çeşitli etkinlikler düzenlenmesi, eğlenceler tertip edilmesi bir gelenek hâlini almıştır. Nevrûz’da müneccimbaşı, o yılın talihini gösteren yeni yıl takvimini padişaha sunar. Şairler de “Bahâriyye” ve 207 208 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı “Nevrûziyye”ler yazarak padişaha ve devlet büyüklerine takdim ederler ve karşılığında câize alırlardı. Bugün Nevrûziyye adı verilen bir tatlı yapılıp yenirdi. Kıştan, yani çok sıkıntılı bir dönemden sonra gelen bahar mevsiminde tabiat âdetâ yeniden canlanır, her yer açılan güller ve diğer çiçeklerle çok güzel bir görünüm kazanır. Zaten bahar, çiçek anlamına gelir. Bu sebeple “devr-i gül” ve “devr-i lâle” de denen bahar mevsimi, zamanın gençlik ve güzellik devresi kabul edilir. Klâsik şiirde güzellik denilince çoğu zaman bahar, bahar denilince de güzellik akla gelir. Süresinin kısa (geçici) olmasından dolayı şairlerin büyük önem verdiği bu mevsimde, dostlarla (sevgili) bir araya gelinir, yiyip içilerek eğlenilir. Baharın başlangıcı 21 Mart’tır. O zamanda gündüz ve gece birbirine eşittir. Eşitlik adalet İslamiyet’te vardır. O gün İslamiyet’i temsil eder. Adalette terazinin kefeleri aynı seviyede olup eşittir. Bu durumda Yahudilerde kefenin ağırlığı dünya, Hıristiyanlar da ise ahiret tarafındadır. Sabânın (rüzgar) baharda en önemli görevi, çiçeklerin açılmasını sağlamak ve böylece güzel kokuları dağıtarak baharın gelişini bildirmektir. Bu beyitte şâir/âşık, sabâ ile dostluk yapmak suretiyle güle (uzun süre ayrı kaldığı sevgiliye) yaklaşıp onu koklamayı (kavuşmayı) istemektedir. Hem-dem kelimesindeki “dem” ile sabâ arasında anlam ilgisi (nefes, rüzgâr) söz konusudur. Hem-dem, zamanları beraber geçen ve nefesleri, solukları bir olan arkadaş anlamına gelir. Hem-dem-i sabâ olmak ile, rüzgârla nefes nefese olmak, beraber esmek gibi bir anlamda kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca dem’in şarap anlamından dolayı ikinci mısradaki gül ile renk yönünden ilgi kurulduğu da görülmektedir. 2. چو دور الله در احالص ايله قدح دوتاملÇü devr-i lÀledür iólÀã ile úadeó dutalum نته كه نركس اولور مست ىب ريا اوالملNite ki nergis olur mest-i bì-riyÀ olalum lâle: Zambakgillerden, yaprakları uzun ve sivri, çiçekleri kadeh biçiminde, çeşitli renkleri bulunan bir süs bitkisi (Tulipa gesneriana); kırmızı gül, gelincik çiçeği. ihlâs: temiz sevgi ve yürekten bağlılık, samimilik, içtenlik. kadeh: içki bardağı. nergis: Nergisgillerden, bazı türlerinde beyaz, bazılarında sarı renkte olan çiçekleri ayrı veya bir kök sap üzerinde şemsiye durumunda, açılmadan önce bir yenle örtülü bulunan, 20-80 santimetre yüksekliğinde, soğanlı bir süs bitkisi (Narcissus, narcisse); güzelin (baygın) gözü. mest: sarhoş. riyâ: iki yüzlülük. bî-riyâ: dürüst. Diliçi çeviri: Madem ki lâle mevsimidir, o hâlde samimiyetle ele kadeh alalım ve nergis nasıl riyasız sarhoş oluyorsa, biz de öyle sarhoş olalım Önceki beyitte olduğu gibi uzun kış mevsiminden sonra “devr-i lâle” denilen bahar mevsiminin gelmesiyle birlikte âşık, dostlarla bir araya gelerek içip eğlenmek istemektedir. Lâlenin şekli ve rengi ile şarap kadehi arasındaki benzerlik düşünüldüğünde âşığın “devr-i lâle” ile “devr-i kadeh”i yani eğlenme vaktinin artık geldiğini kastettiği de anlaşılır. Nergis, görünüşü itibariyle “baygın, sarhoş bir gözü” andırır ve ikinci mısrada olduğu gibi, sarhoşluk sembolü olarak kullanılır. Klâsik şiirde güzel ve baygın gözlerden bahsedilirken çoğu zaman bu çiçeğin ismine yer verilir. “Uykulu ve mahmûr bir göz”e benzetilen nergisin sıfatı olarak ise, “mest”, “bîmâr” ve “hasta” gibi kelimeler kullanılır. Bu çiçeğe mest ve mahmûr gibi sıfatların verilmesinde, uyuşturucu “narcotique” bir nebâtî özellik taşımasının da etkisi vardır. Nergis hakkında eski Yunanlılardan gelen efsane ise kısaca şöyledir: “Narcisse, fevkâlede güzel ve güzelliğine mağrur bir delikanlı imiş. Ormanlar perisi Eco “Echo”, Narsisin aşkıyla muztarip ve me’yûs olarak ölmüş. Narsis bir gün bir pınar başında suya bakarken kendi güzelliğine hayran olarak, aksini kucaklamak için suya atılıp boğulmuş; ruhu da bir çiçek halinde meydana çıkmış.” (Onan, 1991:47). 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler Şair/âşık, “nergis”in bu doğal halini onun “dürüstlük”ü olarak değerlendirerek nergis gibi saklamadan, samimi ve dürüst bir hal sergilemeyi; yani gönlünce içip eğlenmeyi arzu etmektedir. Beyitte lâle ile kadeh arasında şekil ve renk yönünden ilgi kurulduğu görülmektedir. Ayrıca devr-i lâle tamlaması da kadeh ile yakından ilgilidir. Devr, kelimesinin zaman anlamından başka kadehin elden ele gezip dönmesi ile devr-i lâle arasındaki ilgi olduğu kolayca akla gelmektedir. Ayrıca lâleden sonra nergisten söz edilmesi de bu beyitteki unsurlar (hayaller) arasındaki anlam ilgilerini tamamlamaktadır. 3. زمانه سرىن قو غنجه كىب سربستهZamâne sırrını úo àonca gibi ser-beste مچن صفاسنه كل كىب دل كشا اوالملÇemen ãafÀsına gül gibi dil-güşÀ olalum zamâne: içinde bulunulan zaman, dönem, yaşanılan devir. gonca: henüz açılmamış ve açılmak üzere olan tomurcuk, çiçek. beste: bağlı, kapalı, ser-beste: başı bağlı, kapalı, açılmamış. çemen: çimenlik, yeşillik. safâ: gönül rahatlığı, sakinlik, eğlence, zevk, neşe. dil-güşa: gönül açıcı, ferahlatıcı. Diliçi çeviri: Bırak, yaşadığımız devrin sırrı gonca gibi kapalı kalsın. Biz bağ, bahçe safasına gül gibi gönlümüzü açalım. Gonca, henüz açılmamış ve açılmaya yakın bir tomurcuktur. Bu sebeple içi sırlarla dolu, ağzı bağlı, kapalı (ser-beste) olarak değerlendirilir. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de insan günlük yaşamını sürdürebilmek için pek çok sıkıntı (zamane sırrı)yla baş etmek zorunda kalır. Âşık da günlük yaşamın sıkıntılarını kenara bırakıp (onları ortaya döküp anlatmak yerine), kırlara (çimenliğe) açılıp rahatlamayı arzu etmektedir. Dil-güşâ, tevriyeli olarak iki şekilde değerlendirilebilir: 1. Günlük sıkıntılardan uzaklaşıp gönlü rahatlatma. 2. Gönül açıcı (ferahlatıcı) olma. Her iki durumda da âşık, baharın gelmesiyle birlikte çiçeklerle dolu güzel bir bahçede dolaşarak sıkıntılardan uzaklaşmayı düşünmektedir. 4. كوتوردى لطف صبا اوش هوا كدورتىنGötürdi luùf-ı ãabÀ uş hevÀ küdÿretini نسيم صبح بكى بر نفس صفا اوالملNesìm-i ãubó bigi bir nefes ãafÀ olalum hevâ: hava, heves, istek. küdûret: keder, sıkıntı. nesîm: hafif esen yel, rüzgar. subh: sabah. Diliçi çeviri: Sabah yelinin lutfu, aşk sıkıntısını (bulanıklık), giderdi (azalttı). Sabahleyin esen hafif rüzgar gibi bir nefes (de olsa) rahat (mutlu) olalım. Sabâ ve nesîm, ılık esen rüzgârlardır. Çiçeklerin açılmasına sebep oldukları için de “cân-bahş” olarak vasıflandırılırlar. Bunların diğer bir özelliği, sevgilin saçlarını dağıtarak saçlardaki misk ve anber gibi güzel kokuyu taşımaları, böylelikle âşık ile sevgili arasında postacılık (haberci) yapmalarıdır. Âşıklar, ayrı oldukları sevgiliden rüzgar vasıtasıyla haber almış ve rahatlamış olurlar. Beyitte ise, sabâ, getirdiği (sevgilinin) güzel koku(su) ile âşığın aşktan dolayı çektiği (özlemi) sıkıntıyı biraz olsun dağıtmış ve rahatlamasına sebep olmuştur (kapalı isti’âre). 5. جهان فتوحنه جم جامدر دميش مفتاحCihÀn fütÿóına Cem cÀmdur dimiş miftÀó كلك مالزم جام جهان منا اوالملGelün mülÀzım-ı cÀm-ı cihÀn-nümÀ olalum fütûh: fetihler, açma, ele geçirme. miftâh: anahtar. mülâzım: hizmetkâr. câm: kadeh; ayna. câm-ı cihân-nümâ: dünyayı gösteren kadeh, Cem’in kadehi. 209 210 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Diliçi çeviri: Cem, dünyayı ele geçirme (dünyada neşe ve emel kapısı)nin ahantarı aynadır” demiş. Gelin, biz de içinde cihanı gösteren aynadan ayrılmayalım(onun hizmetçisi olalım). Cem, Cemşîd: İran mitolojisinde Pişdâdiyân sülâlesinin Keyumers, Huzeng ve Tahmurs’dan sonra dördüncü ve meşhur hükümdarıdır. Batıda Yunanlıların Baküs’ü gibi doğuda da Cem’in şarabı icat ettiğine inanılır. 199 veya 700 yıl yaşadığı söylenen Cem’in Nevrûz bayramını koyan kişi olduğu rivayet edilir. Devlerin taşıdığı bir tahtta oturan ve elinde bir şarap kadehi bulunan Cem, sonraları tanrılık hevesine kapıldığı için Allah, Dahhak’ı ona musallat etmiştir. Bunun üzerine tacını ve tahtını bırakıp kaçan Cem, 100 yıl saklandıktan sonra Dahhak tarafından yakalanıp öldürülmüştür. Dahhak ise daha sonra demirci Gâve tarafından öldürülmüş ve yerine Ferîdûn geçmiştir. Cem’in şarabı bulması ise kısaca şöyledir: Cem (Cemşîd) bir gün bir kuşun boynuna sarılmış bir yılanla uçmaya çalıştığını görür. Okçularına kuşu yaralamadan yılanı öldürmelerini emreder. Okçular yılanı vururlar ve kuş kurtulur. Kuş, bu iyiliğe karşılık Cem’e birkaç tane (tohum) hediye eder. Cem bunları eker ve böylece asma yetiştirirler. Bir bağbozumu sonunda hükümdar artan üzümlerin sıkılarak sularının saklanmasını emreder. Sular bir süre sonra acıyınca Cem bunu zehir zannederek içmez. Fıçılarda kalan üzüm suyu daha da ekşir ve kükrer. Bir gün Cem’in cariyelerinden biri başının ağrısına dayanamayıp bu zehirden içerek kendini öldürmeye çalışır. Fakat ertesi günü, ölmediği gibi başının ağrısının geçtiğini ve üstelik rahatladığını görerek durumu Cem’e bildirir. Böylece şarap bulunmuş ve şâhdârû (şâh ilacı) adını almıştır. Bundan sonra ise, şevkli ve muhabbetli şarap meclislerine bezm-i Cem, âyîn-i Cem denilmiştir. Câm-ı Cem; câm-ı cihân-nümâ: Cem’in dünyayı gösteren aynası. Buna câm-ı gîtinümâ da denir. Cem’in bu kadehinin yedi ayrı madenden yapıldığı ve hükümdarın kadehine bakarak bütün dünyada olup biteni gördüğü rivayet edilir (İpekten, 2000:165-167). Bu beyitte de önceki beyitte olduğu gibi âşığın günlük sıkıntılardan ve gelecek kaygısından uzaklaşmak isteği ifade edilmektedir. Dünyayı fethetmekten, ele geçirmekten maksat, dünyanın güzelliklerine sahip olarak mutlu olmaktır. Şarap da içene keyif veren, onu bir süre rahatlatan maddelerden biridir. Beyitte de bundan dolayı, nasıl sarhoş olan kişi (bir süre de olsa) sıkıntı ve dertlerinden uzaklaşıp rahatlarsa, biz de Cem’in yaptığı gibi şarap içerek biraz olsun rahatlayalım denilmiştir. Cem, câm ve câm-ı cihân-nümâ arasında Cem ile ilgili olmaları yönünden; cihân fütûhu, miftâh ve Cem arasında da Cem’in hükümdarlığı yönünden tenasüp vardır. 6. عملدن اجرت اومنجه غرور طاعت ايلهèAmelden ücret umunca àurÿr-ı ùÀèat ile كنهده منتظر رمحت خدا اوالملGünehde muntaôır-ı raómet-i ÒudÀ olalum amel: ibadet, dinin emirlerini yerine getirme. tâ’at: Allah’ın emirlerini yerine getirme, ibadet etme. gurûr-ı tâ’at: insanın yaptığı ibadetlerine güvenmesi. güneh: günâhın muhaffefi, yani hafifletilmiş, daha hafif söylenen şeklidir. Eski şiirlerde vezin gereği bazı Farsça kelimeler böyle hafifletilmiş şekilde kullanılır: mâh-meh, râh-reh, nây-ney gibi. muntazır: bekleyen, isteyen. Diliçi çeviri: İbadetimize güvenip de amelimizin karşılığını umacağımıza, günahımızın affı için Allah’ın rahmetini bekleyelim; ondan ümidimizi kesmeyelim. İnsan, Allah’ın kulu olduğu için ona ibadet (dinin emirlerini) yapmakla yükümlüdür. İbadetler, Allah’ın rızası için değil de şahsî arzu ve isteklerin gerçekleşmesi için yapılırsa (gurura kapılıp yapılan ibadet karşılığında bir talepte bulunulursa, ücret istenirse) bu doğru olmaz, günah işlenmiş olur. Bu durumda kişi, tevbe ederek Allah’ın bağışlamasını (rahmetini) beklemelidir. 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 7. هبار توبه يه شيخى جنون دميش عاقلBahÀr tevbeye Şeyòì cünÿn dimiş èÀúıl بوكون موافقت ايت ايرته پارسا اوالملBugün muvÀfaúat it irte pÀrsÀ olalum bahâr tevbe: baharda içki içmemek için edilen tevbe. cünûn: delilik, aklını kaybetme. âkıl: akıllı, doğru ve yerinde hareket eden. muvâfakat: kabul etme, uygun görme. pârsâ: sofu, dine bağlı (kimse), zâhid. irte: yarın, sonra. Diliçi çeviri: Ey Şeyhî! Aklı başında olan, baharda tevbe etmek (içmeyeceğim demek) deliliktir demiş. Gel bugün bu söze uyup, içelim, keyfimize bakalım da yarın işi sofuluğa vururuz. Tevbe, işlenmiş bir günah için bir daha işlenmeyeceğine dair (kulun Allah’a) söz verip af dileme(si)dir. İslâma göre şarap, içki içmek haram olup insan içki içmekle günah işlemiş olur. Klâsik şiirde bahar geldiği zaman dost meclislerinin kurulup eğlenilmesi sıkça ele alınan konulardandır. Beyitte, baharda tabiatın güzelliklerinden (dünya nimetlerinden) faydalanarak, bu mevsimin yılda bir kez geldiğini fırsat bilip neşelenme, keyif ve safaya (mutlu olma) bakma isteği dile getirilmiştir. Bu beyitte olduğu gibi gazelin bütün beyitlerinde aynı düşünce hâkimdir. Klâsik şiirde şairler genellikle bir gazelde anlam bütünlüğü endişesinden uzak bir şekilde, her beyiti diğerinden bağımsız olarak farklı konularda yazabilirler. Şeyhî’nin bu gazeli gibi bütün beyitlerinde aynı konuya yer veren manzumelere yekâhenk denir. Bütün beyitleri aynı güzellikte (ahenk güzelliğiyle) söylenmiş gazellere ise, yekâvâz denir. Şeyhî’nin bir gazeli 1. mefèÿlü fÀèilÀtü mefÀèìlü fÀèilün Virdi òarÀba göñlümi şol àam didükleri Bulınmadı bu derdüme merhem didükleri 4. Ölüyi diri úılduàın işitse leblerüñ Doàurmaz idi èÌsì’yi Meryem didükleri 2. Defè-i melÀl úılmaàa èÀlemde bir nefes Çoà istedüm bulınmadı hem-dem didükleri 5. Kaèbe yüzinde beñlerüñi úılmayınca yÀd Virmez ãafÀ şu Merve vü Zemzem didükleri 3. Sìmurà-ı kimyÀ-yı vefÀ gibidür èadem YÀr u óarìf ü mÿnis ü maórem didükleri 6. Emsem dir ise leblerüñi Şeyòì úınama Derdine ol durur daòı emsem didükleri Har-nâme’den feèilâtün mefÀèilün feèilün 1. بر أشك وار ايدى ضعيف و نزارBir eşek var idi øaèìf ü nizÀr يوك الندن قاتى شكسته و زارYük elinden úatı şikeste vü zÀr Diliçi çeviri: Zayıf ve çelimsiz bir eşek vardı. Yük elinden çok canı yanmıştı. 2. 3. كاه اودونده و كاه صوده ايدىGÀh odunda vü gÀh ãuda idi دون و كون قهر ايله قسودهDün ü gün úahr ile úısuda idi Diliçi çeviri: Bazen odunda, bazen suda idi. Gece ve gündüz kahır ve sıkıntıda idi. او قدر چكر ايدى يوكلر آغريO úadar çeker idi yükler aàır كه تننده تو قومامشدى ياغريKi teninde tü úomamışdı yaàır Diliçi çeviri: O kadar ağır yükler çekiyordu ki, teninde yaradan tüy kalmamış ve sırtı yağır olmuştu. 211 212 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 4. جنه تو قاملامشدى ات و درىNice tü úalmamışdı et ü deri يوكلر آلتنده قانه باتدى درىYükler altında úana batdı deri Diliçi çeviri: Ne tüyü, tüyü bırak; vücudunda et ve deri adına bir şey kalmamıştı. Yük altında kan tere batmıştı (iki deri arasında cinas sanatı yapılmış). 5. 6. 7. ايدر ايدى كورن بو صورتلوEydür idi gören bu ãÿretlü طاك دكلمى يورور سكك چاتلوÙañ degül mi yürür süñük çatlu Diliçi çeviri: Onu bu şekilde gören, kemikten ibâret bir şeyin yürümesi şaşılacak şey değil mi? derdi. طوداغى صارقمش و دومشش اككÙudaàı sarúmış ü düşmiş eñek يوريلور آرقاسنه قونسه سككYorılur arúasına úonsa siñek Diliçi çeviri: Dudağı sarkmış, çenesi düşmiş(tü). Arkasına sinek konsa yorulurdu. طوغرانور ايدى آرپا آرپا تىنÙoàranur idi arpa arpa teni كوزى كورجنه بر آو ج صاماىنGözi görince bir avuç samanı Diliçi çeviri: Bir avuç samanı görünce teni arpa arpa doğranırdı. (Karnının açlığından saman görünce titremeler geçirirdi). 8. قارغالر درنكى قوالغندهÚaràalar dirnegi úulaàında سككك سريى كوزى ياغندهSiñegüñ seyri gözi yaàında Diliçi çeviri: Kargaların derneği (toplantısı) kulağındaydı. Sinekler de gözünün yağında dolanıyordu. 9. 10. آرقاسندن آلنسه پاالىنArúasından alınsa palanı صانكه ايت آرتوغيدى قاالىنäanki it artuàı-y-ıdı úalanı Diliçi çeviri: Eğer palanı arkasından alınsa geri kalanı köpeklerin yiyeceğinden artmış sanılırdı. بر كون اسى ايدر محايت آكاBir gün issi ider óimÀyet aña يعىن كيم كوسرتور عنايت آكاYaènì kim gösterür èinÀyet aña Diliçi çeviri: Birgün sahibi ona acır, yani ona yardım eder. AHMED PAŞA’NINŞİİRLERİNDEN Gazel mefâèilün feèilâtün mefâèilün feèilün 1. جهانكوزللرى هب ىب وفا اميش بيلدكCihÀn güzelleri hep bì-vefÀ imiş bildük كوكل وفاسزه ويرمك خطا اميش بيلدكGöñül vefÀsuza virmek òaùÀ imiş bildük vefâ; verdiği sözde durma, sevgi ve dostluğunu sürdürme; yetişme, ödeme. hatâ: kusur, suç; yanılma. Diliçi çeviri: Cihandaki güzellerin hepsi vefasızmış, anladık. Vefasıza gönül vermek hata imiş, bunu da bildik. Beyitte, dünyadaki güzeller (sevgilin)in âşıklara karşı her zaman vefasızlığı ve böyle sevgiliye gönül vermenin (âşık olmanın) da hata olduğu ifade edilmektedir. 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler Klâsik şiirde sevgilinin en önemli özelliklerinden biri âşığa karşı vefâsız oluşu, ilgisiz ve acımasız bir tavır takınmasıdır. Vefâ kelimesinin diğer anlamları ise “yetişme, ulaşma”, “ödeme”dir. Bî-vefâ, vefâsız kelimeleri bu anlamda ele alındığında “yetişilmez, ulaşılmaz, ödemez” demek olur ki, bu durum sevgilinin en çok karşılaşılan özelliğidir. Bir insanı yakından görüp tanımadan nasıl bir kişi olduğunu bilmek mümkün değildir. Âşık da sevgiliyi yakından tanıdıktan (âşık olduktan) sonra vefasız (yetişilmez, ulaşılmaz) olduğunu anlamış ve hata (yanıldığının) yaptığının farkına varmıştır. 2. آىن كه جان و جهاندن عزيز صانوردقAnı ki cÀn u cihÀndan èazìz ãanur-ıduú دريغ عمر كيىب ىب وفا اميش بيلدكDirìà èömr gibi bì-vefÀ imiş bildük anı: onu (sevgiliyi). azîz: yüce, kıymetli, dost, sevgili. dirîğ: eyvah, yazık. Diliçi çeviri: Biz onu candan da dünyadan da daha aziz, daha kıymetli zannederdik. Yazık, o da ömür gibi vefasızmış, anladık. Bu beyitte de öncekinde olduğu gibi çok değer verilen, candan ve dünyadan kıymetli olduğu düşünülen sevgilinin aslında öyle olmadığı, onun da ömür gibi geçici (fâni) bir varlık olduğu belirtilmiştir. İnsan, dünya hayatını hiç bitmeyecek yani ölmeyecekmiş gibi düşünür ancak onun da mutlak bir sonu (ölüm) vardır. Çok değer verilen ve her şeyden üstün tutulan dünya hayatı (ömür) bir gün insanın elinden çıkıp gide(cekti)r. Uğruna elden gelen herşey yapıldığı hâlde ömrün bir gün (elden) gitmesi, onun için fedâkârlık edenlere karşı vefasızlık olarak düşünülmüştür. Beyitte sevgilinin âşıkların bir süre gönlünü eğlendirip sonra onlardan uzaklaşarak rakiplerle ilgilenmesi ile hayatın (ömrün) geçici oluşu arasında ilgi kurularak, sevgili de hayat da geçicidir, bunları öyle fazla büyütmeye ve bunlara bel bağlamaya değmez denilmiştir. 3. نه فائده كه دكل كنجمزده نور افشانNe fÀéide ki degül küncümüzde nÿr-efşÀn دوتام كه برج مالحتده آي اميش بيلدكDutam ki burc-ı melÀóatde ay imiş bildük künc: köşe, bucak, ev. mec. gönül. nûr-efşân: nur saçan, aydınlatan. burc: üst, yukarı, gökyüzünün en uç bölümü. burc-ı melâhat: güzellik burcu. Diliçi çeviri: Farzedelim ki güzellik burcunda ay imiş, ne fayda ki bizim köşemizde nur saçıcı değil, anladık. Sevgilinin aya benzetilmesinde en önemli husus, güzelliğidir. Bu benzetmenin altında âşığın sevgiliyi yüceltme arzusu bulunmaktadır. Sevgilinin her zaman âşıklara görünmemesi ve onlardan uzakta durması gibi davranışları onun ay, güneş ve yıldızlara benzetilmesinin sebepleri arasında yer alır. Beyitte, aya benzetilen (açık isti’âre) sevgilinin âşığın gönlünü aydınlatmadığı (ona iyilik etmediği) ifade edilmiştir. Âşık, sevgilinin bulunduğu yeri (gönlünü) aydınlatmamasını ikinci mısrada sevgilinin “burc-ı melâhatteki ay” olmamasına bağlamaktadır (hüsn-i ta’lîl). Güzellik burcundaki ayın da etrafını aydınlatmaması, ışık saçmaması gayet normaldir. 4. دوالشدى زلفنه دل طفلى رشته صاندى وىلDolaşdı zülfine dil ùıflı rişte ãandı velì كوره ىل پيچ و مخن اژدها اميش بيلدكGöreli pìç ü òamın ejdehÀ imiş bildük dil: gönül. tıfl: çocuk velî: fakat; anne, baba, ebeveyn. pîç ü ham: büklüm, kıvrım. ejdehâ: ejder, büyük yılan. Diliçi çeviri: Gönül çocuğu ip sanarak saçına dolaştı ama, onun büklümlerini ve kıvrılışlarını göreli beri ejderha olduğunu anladık. Beyitte sevgilinin saçının şekli ve benzediği unsurlar üzerinde durulmuştur. Sevgilinin uzun, siyah ve dalgalı saçı ile ip ve yılan arasında şekil benzerliğinden dolayı ilgi ku- 213 214 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı rulmuştur. Yılanlarla ilgili inançlar da bu benzerliği destekler. Yılan harabelerde bulunur. Gizli hazinelerin bulunduğu yerler genelde harabe halindedir. Sevgilinin yüzü bir hazine, saçı da bu hazineyi bekleyen bir yılan olarak düşünülür. Âşığın gönlü (gönül çocuğu; teşbîh-i belîğ), ipe benzettiği kıvrım kıvrım şekildeki sevgilinin saçlarının (hazinenin üzerinde çöreklenmiş tehkikeli) bir yılan (gibi) olduğunu ancak saça dolaştıktan (âşık olduktan) sonra anlamıştır. Çocuk henüz aklı ermediği için neyin zararlı neyin zararsız olduğunu bilemez. Çocuğa benzetilen gönül de akılla değil de duyguyla hareket ettiği için çocuk gibi tehlikelerin farkında olmaz. İşte âşık/şair de gönlünün bir çocuk gibi (bilmeden, farkında) olmadan aşka yakalandığını, bunun ise çok tehlikeli (sıkıntı ve ızdırap veren bir durum) olduğunu sonradan anladığını belirtmektedir. 5. وصاىل خواننه ايرمك ديلردى اول ليكViãÀli ò˘Ànına irmek dilerdi evvel lìk نصيىب امحدك آخر دعا اميش بيلدكNaãìbi Aómed’üñ Àòir duèÀ imiş bildük visâl: kavuşma. hân: sofra. lîk: fakat. Diliçi çeviri: Önceleri visal sofrana ulaşmak istiyordu ama, sonunda Ahmed’in nasibinin dua olduğunu anladık. Sevgiliye kavuşup onunla doya doya hasret gidermek isteyen âşığın bu isteğini tam olarak yerine getiremediği, ancak sevgiliyle çok kısa bir süre görüşebildiği belirtilmiştir. Beyitte sevgiliye kavuşma, teşbîh-i belîğ yoluyla güzel yiyeceklerle dolu bir sofraya benzetilmiştir. Yemeklerden sonra dua edilmesi âdetinden bahsedilmekle irsâl-i mesel yapılmıştır. Bütün beyitlerinde sevgili ve onun özellikleri üzerinde durulan bu gazel, sevgiliyi çeşitli yönleri ile ele aldığı için yekâhenk bir gazeldir. Ahmed Paşa’nın aşağıdaki gazelini çevriyazı ile yazınız, veznini ve kafiyesini bulunuz. 2 رسم ايتمشم كوزمده خيالكى كوييا نقش نكارى ساغر مرجانه يازمشم ٤ سرنامهٴ حمىت جانانه يازمشم حسرت رساله سن ورق جانه يازمشم ١ تاب رخكله سوزىن يازاركن امحدك شوقندن اودالره دوشوبن يانه يازمشم ٥ نالشلرىن درد ايله بيچاره بلبلك باد صبا اليله كلستانه يازمشم ٢ زلفك حكايتىن كوكلده مثال ايدوب غم قصه سىن لوح پريشانه يازمشم ٣ Ahmed Paşa’nın bir murabbaèı 1. Gül yüzüñde göreli zülf-i semen-sÀy göñül Úuru sevdÀda yiler bì-ser ü bî-pÀy göñül Dimedüm mi saña dolaşma ana hÀy göñül VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül 2. Çìn-i zülfüñden umar nÀfe-i òoş-bÿy-ı murÀd Bu hevÀ yolına yıllarla yiler nite ki bÀd Ol daòı sencileyin itmedi ben òastayı yÀd VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 3. Felegüñ nÿş iderem nìşini sÀgarlar ile Doàradı òÀr-ı cefÀ baàrumı òançerler ile Baş úoşam dimez idüm ben daòı dil-berler ile VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül 6. Dest-ikÿtÀhuma baş egmedi ol zülf-i dırÀz K’oldı şekker lebine ùÿùì-i dil maórem-i rÀz Vaz geldüm ben eger gelse bu göñlüm daòı vaz VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül 4. YÀrüñ itden çoà uyar ardına aàyÀr dirìà Bize yÀr olmadı ol şÿò-ı sitem-kÀr dirìà Úıldı bir dil-ber-i hercÀyiyi dil-dÀr dirìà VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül 7. Dil dilerken yüzüñüñ vaãlını cÀndan daòı yig Bir demin görür iken iki cihÀndan daòı yig Aúdı bir serve daòı Àb-ı revÀndan daòı yig VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül 5. Bizi òÀk itdi hevÀ yolına sevdÀ nidelüm PÀy-mÀl eyledi ol zülf-i semen-sÀ nidelüm Úul idinmezdi güzeller bizi illÀ nidelüm VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül 8. Ben dimezdüm ki hevÀ yolına ser-bÀz gelem Ney-i èışú-ıla àamuñ çengine dem-sÀz gelem Dir idüm èışú úopuzın uşadup vaz gelem VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül 9. Aómed’em kim oúınur nÀmum ile nÀme-i èışú Germdür sözlerümüñ sÿzı ile hengÀme-i èışú Dil elinden biçilüpdür boyuma cÀme-i èışú VÀy göñül vÀy bu göñül vÀy göñül ey vÀy göñül AVNÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN Gazel feèilÀtün feèilÀtün feèilÀtün feèilün 1. كورسك اول غنجه لىب چاك كريبان ايدرزGörsek ol gonca lebi çÀk-i girìbÀn iderüz كل يوزك يادنه بلبل كيىب افغان ايدرزGül yüzüñ yÀdına bülbül gibi efàÀn iderüz leb: dudak. çâk-i girîbân etmek: yakasını yırtmak. efgân etmek: feryat etmek, acı acı bağırmak. Diliçi çeviri: O gonca dudaklı (sevgili)yı gördüğümüz zaman, yakamızı yırtar ve o gül gibi (güzel) yüzü anarak bülbül gibi feryat ederiz. Sevgiliyi görünce, âşığın dayanamayıp yaka yırtarak feryat ettiği beyitte, sevgilinin dudakları (ağzı), rengi ve şekli yönünden goncaya benzetilmiştir (teşbîh-i belîğ). Ayrıca âşığın sevgilinin goncaya benzeyen dudaklarını görünce çâk-i girîbân etmesi (aşk ve acıdan dolayı gömleğini parçalayıp bağrını yaralaması) ile goncanın açılıp gül olması arasında anlam yönünden ilgi vardır. Çünkü, âşık ağzı gonca gibi kapalı olan (konuşmayan, kendisiyle ilgilinmeyen) sevgilinin güzel sözler söylemesini (gül) istemektedir. Gül-bülbül hikâyesine telmih yapılan beyitte âşık gülün yâdı için öten bülbül gibi feryat etmektedir. Âşığın bülbül olarak düşünülmesinin sebebi, sevgilinin güle benzetilmesidir. Âşığın bülbüle benzetilmesindeki diğer bir sebep ise, ikisinin de sevgiliden uzak olmalarındaki müştereklik ve âşığın devamlı ağlayıp inlemesiyle bülbülün feryâdı arasındaki benzerliktir. 2. خسته دل قاپوكه وارسه نوال تيمار ايسرتÒasta dil úapuña varsa n’ola tìmÀr ister ينه بو درده آنك دردنه درمان ايدرزYine bu derde anuñ derdine dermÀn iderüz tîmâr: bakım, ilgilenme, çare; hayvan bakımı, iyileştirme. 215 216 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Diliçi çeviri: (Ey sevgili!). Hasta gönlüm kapına gelmişse, bunda ne var? (Bîçâre), hastalığına çare arıyor. Onun derdine ancak yine bu (senin) kapıda derman bulacağını düşünüyoruz. Aşk derdine tutulmuş gönlüne ancak sevgilinin kapısında çare bulunacağını söyleyen şair, gönlü kara sevdaya tutulmuş bir hasataya benzetmiş; sevgilinin kapısını da (bulunduğu yeri) hastahane gibi düşünmüştür. 3. مهرك حسن بديغ و لب لعل شريينMihrüñ iy óüsn-i bedìè ü leb-i laèli şìrìn قصهٴ محزه كيىب عامله داستان ايدرزÚıssa-i Óamza gibi èÀleme dÀstÀn iderüz mihr: sevgi, aşk. hüsn-i bedîè: çok güzel. leb-i la‘l: lal gibi kırmızı dudak. şîrîn: tatlı, güzel. kıssa: ders alınması gereken hikâye, halk arasında anlatılan ibret verici hikaye. Diliçi çeviri: Ey, güzelliği eşsiz ve lâl dudakları çok tatlı (olan sevgili)! Sana olan aşkımızı, Hz. Hamza’nın kıssası gibi bütün âleme destan eder anlatırız, yayarız. Beyitte şair/âşık, sevgiliye olan aşkını (olağanüstü güzelliğini), halk arasında dilden dile dolaşan Hz. Hamza’nın destansı kahramanlığı gibi şiirleriyle âdetâ bir destân gibi anlatacağını, böylece sevgilinin güzelliğinin de dilden dile dolaşacağını belirmektedir. Âşığın sevgiliye olan aşkı (sevgilinin güzelliği) ile Hz. Hamza’nın kıssası arasında ilgi, her ikisinin de halk arasında çokça konuşulup dillere destan olmasındandır. 4. قامتك شوقى علموش نه قدر اولسه عيانÚÀmetüñ şevúi èalem-veş ne úadar olsa èayÀn دلده راز دهنك سرىن پنهان ايدرزDilde rÀz-ı dehenüñ sırrını pinhÀn iderüz kâmet: boy. şevk: arzu, istek, heves, aşk. alem: bayrak. râz: sır. dehen: ağız. pinhân: gizli, saklı. Diliçi çeviri: (Ey sevgili!) Senin uzun ve düzgün boyuna karşı duyduğumuz aşkı, bayrak gibi açığa çıksa bile, biz ağzının sırrını gönlümüzde saklamaktayız. Sevgilinin boyuna duyulan sevgi(nin herkes tarafından bilinmesi; dikkat çekici bir şekilde meydana konması), direkteki bayrağa, aleme benzetilmiştir. Ayrıca beyitte boy ile bayrak direği arasında incelik ve düzgünlük bakımından ilgi kurulduğu da düşünübelir. “Ağzın sırrı” ile yok denecek kadar küçük olan ağızdan çıkan güzel sözler ve hayat verici vaadler kastedilmektedir. Birinci mısrada geçen “şevk” ile şaraba; ikinci mısrada geçen “râz-ı dehen” ile esrâr (afyon)a telmih yapılmıştır. Nasıl şarap kadehi, içindeki şarabın parlak kırmızı rengi sebebi ile bayrak gibi kendini gösterirse, esrar ve afyon gibi uyuşturucu maddeler yaldızlı kağıtların arasında ve muska gibi göğsün üzerinde gizlenerek taşınır. Ayrıca, esrarın bir adı da “dilber dudağı”dır (Doğan, 2006:102). 5. عونياكرچه اولوم دنياده مشكل ايشدرèAvniyÀ gerçi ölüm dünyÀda müşkil işdür غمزهٴ دلرب ايله بز آىن آسان ايدرزáamze-i dil-ber ile biz anı ÀsÀn iderüz gamze: yan bakış. dil-ber: gönül alan, sevgili. âsân: kolay. Diliçi çeviri: Ey Avnî! Her ne kadar ölüm dünyanın en zor işiyse de, biz onu sevgilinin gamzesiyle kolay (katlanılır bir) hâle getiririz. Beyitte, dünyada hiç kimesinin ölmek istemediği; ölümün (düşüncesinin bile) büyük sıkıntı verdiği, ancak sevgilinin gamzesi (ok veya kılıcı; yan bakışlarıyla) ile kendinden geçerek ölmenin kolay ve katlanılır bir hale geldiği belirtilmiştir. Gamzenin kılıç veya ok gibi (kapalı isti’âre) ele alınmasıyla, sevgilinin bakışları ile âşıklar üzerinde ne derece etkili olduğu ortaya çıkmaktadır. 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler Avnî’nin bir gazeli 1. Her zamÀn èÀşıúlara varmaú der-i cÀnÀna güç èArø-ı óÀl itmek gedÀlar óaøret-i sulùÀna güç 3. èÁşıúa dünyÀ vü cÀn terk eylemek ÀsÀn olur Lìk cÀnÀn terkini itmek gelüpdür cÀna güç 2. ÁşnÀlar gözlerüm yaşın görüben óavf ider Bì-muóÀbÀ sÀlik olmaú úulzüm ü èummÀna güç 4. Gözlerüme cevr úaãd itse raúìbi gösterür Ôulm muètÀdı degüldür pes gelür insÀna güç 5. èAvniyÀ ZÀl-i zamÀnuñ mekrine aldanma kim Kim zenÀnuñ cevrini çekmek gelür merdÀna güç CEM SULTAN’IN ŞİİRLERİNDEN Gazel mefÀèilün feèilÀtün mefÀèilün feèilün 1. جفالرك بكا بيلدم وفا اميش اى دوستCefÀlaruñ baña bildüm vefÀ imiş iy dost بو فكرى كيم بن ايدردم خطا اميش اى دوستBu fikri kim ben iderdüm òaùÀ imiş iy dost Diliçi çeviri: Bana cefa yaptığını düşünüyordum, bu hatâ imiş. Ey dost, cefalarının bana vefa olduğunu anladım. 2. ايراغه آمتا قاپوكدن بىن كه مروه حقىIraàa atma úapuñdan beni ki Merve óakı طواف كعبهٴ كويك صفا اميش اى دوستÙavÀf-ı Kaèbe-i úÿyuñ ãafÀ imiş iy dost Diliçi çeviri: Merve hakkı için beni kapından uzaklaştırma. Ey sevgili, senin mahallenin Kâbe’sini dolanmak safa imiş. 3. دومشده زلفكى كوردم دييو سومنش ايدمDüşümde zülfüñi gördüm diyü sevinmiş idüm كوزمه خود كورينن اژدها اميش اى دوستGözüme òod görinen ejdehÀ imiş iy dost Diliçi çeviri: Ey dost! rüyamda saçını gördüm diye sevinmiştim. Meğer gözüme görünen ejderha imiş. 4. اوميدى زلفكه طومتش ايدم وىل بيلدمÜmìdi zülfüñe ùutmış idüm veli bildüm او دخى عمر بكى بيوفا اميش اى دوستO daòı èömr bigi bì-vefÀ imiş iy dost Diliçi çeviri: Ümidimi saçına bağlamıştım ama onun da ömür gibi vefasız olduğunu anladım. 5. ايرمشك ايسرت ايدى خوان وصلكه ليكنİrişmek ister idi òÀn-ı vaãluña lìkin مهان نصيىب جم آخر دعا اميش اى دوستHemÀn naãìbi Cem Àòir duèÀ imiş iy dost Diliçi çeviri: (Cem) vuslat sofrana erişmek istiyordu, lâkin Cem’in nasibi hemen sonunda dua imiş ey dost. 217 218 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı ADLÎ’NİN ŞİİRLERİNDEN Gazel fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilün 1. اى فلك دائم بىن سن نا مراد ايتمك ندنİy felek dÀéim beni sen nÀ-murÀd itmeñ neden بىن غمكني ايليوب اغيارى شاد ايتمك ندنBeni àam-gìn eyleyüp aàyÀrı şÀd itmeñ neden Diliçi çeviri: Ey felek neden beni hiç muradıma eriştirmiyorsun. Beni gamlı edip başkalarını neden şad ediyorsun? 2. داد الكدن اى فلك هر كون بكا جور ايليوبDÀd elüñden iy felek her gün baña cevr eyleyüp اول رقيب كافره عدل ايله داد ايتمك ندنOl raúìb-i kÀfire èadl ile dÀd itmeñ neden Diliçi çeviri: Ey felek! Elinden illallah. Bana hergün zulm edip de, o kâfir rakibe adâletle davranmanın sebebi nedir? 3. جاهلك ويروب فلك مقصودن اهل دانشكCÀhilüñ virüp felek maúãÿdın ehl-i dÀnişüñ نامراد اوملاسىن دائم مراد ايتمك ندنNÀ-murÀd olmasını dÀéim murÀd itmeñ neden Diliçi çeviri: Câhilin isteklerini verip de bilgili, ehil, âlim kişilerin muradına ermemesini istemen nedendir? 4. خوره بكزر اول صنم صورتده كرچه اى فلكÒÿra beñzer ol ãanem ãÿretde gerçi iy felek سن بو حسن ايله آىن كافرنژاد ايتمك ندنSen bu óüsn ile anı kÀfir-nijÀd itmeñ neden Diliçi çeviri: Ey felek! O put gibi güzel gerçi hûriye benzer. Senin bu güzellikle onu kâfir huylu etmenin sebebi nedir? 5. نعمت وصلى فلك ويرب رقيبه زهرنكNièmet-i vaãlı felek virüp raúìbe zehrinüñ كاسه سىن پر ايدوب عدلييه زاد ايتمك ندنKÀsesini pür idüp èAdlì’ye zÀd itmeñ neden Diliçi çeviri: Vasl nimetini rakibe verip, zehrinin kâsesini doldurup Adlî’ye rızık diye sunman nedendir? Adlî’in aşağıdaki gazelini çevriyazı ile yazınız, veznini ve kafiyesini belirtiniz. 3 قاپوكه وارمغه كويك ايتلرندن قورقارم بن كدا بو حرمىت اومارميدم سن شاهدن ٤ صبحه دك ناالمن اى خورشيد رخ سن ماهدن نيچه بر فرياد ايدم قورقمازميسني اهلل دن ١ خاك پايينه يوزك بر كره سرسون عدليا باشكه دولت يرتدى سكا اول اللهدن ٥ زلفى زجنرين اوزامتاز كور نيچه سر فتنه در آچيلوب جمنون اوالن دللر چيقادر چاهدن ٢ ناله سندن عاشقك يا رب نيچه خندان اولور آه الندن اول ستمكارك قايورمز آهدن ٣ 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler MİHRÎHATUN’UN ŞİİRLERİNDEN Gazel feèilÀtün feèilÀtün feèilÀtün feèilün 1. بن اوماردم كه سىن يار وفادار اوالسني نه بيليدم كه سىن بويله جفاكار اوالسني Ben umardum ki seni yÀr-ı vefÀdÀr olasın Ne bileydüm ki seni böyle cefÀ-kÀr olasın Diliçi çeviri: Ben senin vefalı bir sevgili olacağını umuyordum. Senin böyle cefâkâr olacağını nasıl bilebilirdim? 2. هله سن قاعدهٴ جورده اكسوك قومادكHele sen úÀèide-i cevrde eksük úomaduñ دوستلق حقى ايسه آجنغ اوال وار اوالسنيDostluk óaúúı ise ancaà ola var olasın Diliçi çeviri: Sen hele cevr yapma kaidelerinde eksik komadın. Bu dostluk hakkı ise, bu kadar olur, var olasın. 3. ره عشقكده نلر چكدكمى اى دوست بنمReh-i èaşúuñda neler çekdügüm iy dost benüm بيله سني بر كون اوله عشقه كرفتار اوالسنيBilesin bir gün ola èışúa giriftÀr olasın Diliçi çeviri: Ey dost, aşkının yolunda benim neler çektiğimi bir gün aşka tutulunca anlarsın. 4. سوزمه اوميادك اى آصيالسى دل ديلرمSözüme uymaduñ iy aãılası dil dilerem سر زلفنه آنك آخرى بردار اوالسنيSer-i zülfine anuñ Àòiri ber-dÀr olasın Diliçi çeviri: Ey asılası gönül! Sözüme uymadın. Dilerim ki sonunda onun zülfünün ucuna asılasın. 5. سن كه جان كلشننك بر كل نورسته سيسنيSen ki cÀn gülşeninüñ bir gül-i nev-restesisin نه روادر بو كه هر خار و خسه يار اوالسنيNe revÀdur bu ki her òÀr u òasa yÀr olasın Diliçi çeviri: Sen ki can gülşeninin yeni yetişen bir gülüsün, senin her çörçöpe (önüne gelene) yâr olman revâ mıdır? 6. بىن آزاده ايكن عشقه كرفتار ايتدكBeni ÀzÀde iken èışúa giriftÀr itdün كورين سن ده بنم كىي كرفتار اوالسنيGöreyin sen de benüm gibi giriftÀr olasın Diliçi çeviri: Beni hürken aşka düşürdün. Göreyim sen de benim gibi (aşka) tutulasın. 7. بددعا ايتمزم اما كه خدادن ديلرم بر سنك كىب جفاكاره هوادار اوالسني Bed-duèÀ itmezem ammÀ ki ÒudÀ’dan dilerem Bir senüñ gibi cefÀ-kÀra hevÀ-dÀr olasın Diliçi çeviri: Bedduâ etmiyorum ama, Tanrı’dan diliyorum (ki) senin gibi (kendin gibi) bir cefâkâra tutulasın. 8. مشدى بر حالده يز كيم ايلنن دومشننهŞimdi bir óÀldeyiz kim ilenen düşmenine دير كه مهرى كىب سن دخى سيهكار اوالسنيDir ki Mihrì gibi sen daòı siyeh-kÀr olasın Diliçi çeviri: Şimdi (öyle) bir haldeyiz ki düşmanına ilenen “sen de Mihrî gibi bahtsız olasın” der. 219 220 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı NECÂTÎ BEY’İN ŞİİRLERİNDEN Gazel feèilÀtün feèilÀtün feèilÀtün feèilün 1. Dime kim yÀrda yoú cevr ü cefÀdan àayrı دميهكيم يارده يوق جور و جفادن غريى نه ديلرسك بولونور مهر و وفادن غريىNe dilerseñ bulunur mihr ü vefÀdan àayrı Diliçi çeviri: Sevgilide zulüm ve cefadan başka bir şey yoktur. (Ama) sevgi ve vefadan başka ne istersen bulunur. 2. بىن آغالن بىن كيم اوستمه كلمز اوليجكBeni aàlan beni kim üstüme gelmez ölicek بر آوچ طوپراغ آتار باد صبادن غريىBir avçu ùopraà atar bÀd-ı ãabÀdan àayrı Diliçi çeviri: (Asıl) beni ağlayın; zira ben ölünce üzerime bir avuç toprak atmak için sabâ rüzgarından başka gelen olmaz. (Saba gerçekten yerdeki tozları kaldırır, bunu sanki mezarına bir avuç toprak atarmış gibi gösteriyor). 3. نه بالدر بو كه خال و خطك آشفته لرىNe belÀdur bu ki òÀl ü òaùuñ Àşüfteleri چكه هجر آتشىن بوجنه بالدن غريىÇeke hecr Àteşini bunca belÀdan àayrı Diliçi çeviri: (Bu) ne beladır ki senin beninin ve yüzündeki ayva tüylerinin deli divane olan düşkünleri, bu kadar beladan başka ayrılık ateşini de çekerler. 4. دود آهم نه عجبكوكلره دوتسه يوزىنDÿd-ı Àhum ne èaceb göklere dutsa yüzini عاشقككيمسى وار اوال خدادن غريىèÁşıúuñ kimisi var ola ÒudÀ’dan àayrı Diliçi çeviri: Âhımın dumanı yüzünü göklere tutsa şaşılmaz. (Zira) âşıkın Hüda’dan başka kimi vardır? 5. نه غرض ايليه عشاق وصالك وار ايكنNe àaraø eyleye èuşşÀú viãÀlüñ var iken نه مراد ايدنه بيمار دوادن غريىNe murÀd idine bìmÀr devÀdan àayrı Diliçi çeviri: Âşıkların senin visâlin varken, başka ne amaçları olabilir? Hasta iyi olmaktan başka bir şey isteyebilir mi? 6. اول الف قامتك ايله قاشكه را دييه ىلOl elif úÀmetüñ ile úaşuña rÀ diyeli كوكلمى اكليمز كيمسه بورادن غريىGöñlümi egleyimez kimse buradan àayrı Diliçi çeviri: (Senin) elif (gibi düz olan) boyun ile kaşına “râ” diyeli, buradan (bu “râ” tevriyeli kullanılmış) başka gönlümü kimse eyleyemez. (Sevgilinin kaşı, Arap alfabesinin “re” harfine benzetiliyor, boyu da eliftir). 7. يوزنه دوتسه جناتى نه عجب خجلت النYüzine dutsa NecÀtì ne èaceb òaclet elin نسى واى يوزه كلور دست دعادن غريىNesi var yüze gelür dest-i duèÀdan àayrı Diliçi çeviri: Necâtî, utanma elini yüzüne tutsa şaşılmaz. (Zirâ) dua elinden başka yüze gelecek bir şeyi yok. 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 221 Necâtî’nin bir gazeli feèilÀtün fe èilÀtün feèilÀtün feèilün 1. Nice kÀkül nice mÿ sünbül-i òoş-bÿdur bu Dil-i èuşşÀúı perìşÀn idici bûdur bu 4. Yüri yıllarla yilersen yetemezsin iy dil Şol cihetden ki perì şìvelü Àhÿdur bu 2. Ne göñül úodı ne göz òÀl-i ruò u èÀrıø-ı dost Oda yanmaz ãuya batmaz nice cÀdÿdur bu 5. Tenüme ayru irer cÀnuma ayru sitemüñ Tìà-i òÿn-rìz-i cefÀ-pìşeden ayrudur bu 3. Umarın óaşrda cÀn oynaduàumdan ùuyalar MÀh-rÿlar diyeler bir birine odur bu 6. Gözümüñ penceresin yapmaàa óükm eyledi şerè Ki nigÀruñ òarem-i óüsnine úarşudur bu 7. Yine siór itdi NecÀtì nice söz nice àazel Leb-i dil-ber ãıfatında bir içim ãudur bu ZEYNEP HANIM’IN ŞİİRLERİNDEN Gazel mefèÿlü fÀèilÀtü mefÀèìlü fÀèilün 1. كشف ايت نقابكى يريى كوكى منور ايتKeşf it nikÀbuñı yiri gögi münevver it بو عامل عناصرى فردوس انور ايتBu èÀlem-i èanÀãırı firdevs-i enver it Diliçi çeviri: Peçeni aç, yeri göğü aydınlat. Bu unsurlar âlemini (dünyayı) en aydınlık cennet bahçesine çevir. 2. ايكى جهانده قاملامشم نسنيه مهنيİki cihÀnda úalmamışam nesneye hemìn يا رب حبيكك بكا وصلن ميسى ايتYÀ Rab Óabìbüñüñ baña vaãlın müyesser it Diliçi çeviri: Ey Allah’ım! İki cihanda (dünyada ve ahirette) hiçbîr şeyde gözüm yok. Bana sevgili peygamberine kavuşmayı nasip et. 3. دبرت لبكى جوشه كتور حوض كوثرىDepret lebüñi cÿşa getür óavø-ı Kevåer’i عنرب صاچكى چوز بو جهاىن معطر ايتèAnber ãaçuñı çöz bu cihÀnı muèaùùar it Diliçi çeviri: Dudağını kımıldat, Kevser havuzunu coştur. Anber kokulu saçını çöz de bu cihânı kokulara gark et. 4. يارا يولكده عشق ايله دردكدن اولىنYÀrÀ yoluñda èışú ile derdüñden öleni كيم دير سكا هجر ايله جانن مكدر ايتKim dir saña hecr ile cÀnın mükedder it Diliçi çeviri: Ey sevgili! Aşk ile (senin yolunda) ölenlerin canlarını kederlendirmeni, üzmeni sana kim söyler. 5. خطك برات يازدى صبايا ديدى كه تيزÒaùùuñ berÀt yazdı ãabÀya didi ki tìz وار ملكت خطا ايله چيىن مسحر ايتVar milket-i ÒıùÀ ile Çìn’i musaóóar it Diliçi çeviri: Senin yüzündeki ayva tüylerin (hattın) sabâya berat yazdı, “çabuk git Hıta ve Çin memleketlerini ele geçir” dedi (Hat kelimesini tevriyeli olarak yazı ve ayva tüyü olarak almış). 222 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı 6. آب حيات اوملاجيق قسمت اى كوكلÁb-ı óayÀt olmayıcaú úısmet iy göñül بيك ييل كركسه خضر ايله سري سكندر ايتBiñ yıl gerekse Òıør-ıla seyr-i Sikender it Diliçi çeviri: Ey gönül! Âb-ı hayat kısmet olmadıktan sonra istersen bin yıl Hızır ile İskender’in seyrini yap; İskender ve Hızır gibi gezip dolaş. 7. زينب چو دوست زلفى كىب تارمارسنيZeynep çü dost zülfi gibi tÀrmÀrsın ديوانه اوملا شعركى ديوان و دفرت ايتDìvÀne olma şièrüñi dìvÀn ü defter it Diliçi çeviri: Zeynep, dostun (sevgilinin) saçı gibi perişan bir hâldesin. Delilik etme, şiirlerini bir defterde topla, divan haline getir. 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler 223 Kendimizi Sınayalım CÀnÀ niçe bir yana hicrüñ odı cÀnumda Firúat cigerüm yaúdı cÿş eyledi úanumda 1. Yukarıdaki beyitteki “hicrüñ odı” ifadesinde bulunan edebî sanat aşağıdakilerden hangisidir? a. Açık isti’âre b. Kapalı isti’âre c. Tevriye d. Mecâz e. Teşbîh 2. Yukarıdaki beyitte “firkat” ile kastedilen aşağıdakilerden hangisidir? a. Farklılık b. Ayrılık c. Rakîp d. Zâhid e. Sevgili 3. Yukarıdaki beytin kafiyesi aşağıdakilerden hangisidir? a. Mücerred b. Müesses c. Mukayyed d. Mürdef e. Müreddef 4. Yukarıdaki beytin vezni aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. mefÀèìlün mefÀèìlün mefÀèìlün feèÿlün b. mefÀèìlün fe’ilâtün mefÀèìlün fe’ilün c. mefèÿlü mefÀèìlün mefèÿlü mefÀèìlün d. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün e. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl 5. Ger nÀz u cefÀ senden olursa n’ola şÀhÀ Hem luùf u vefÀ senden feryâd u fiàÀnumda Yukarıdaki beyitte üzerinde durulan konu aşağıdakilerden hangisidir? a. Sultanın öfkeyle etrafındakilere cefa etmesi b. Hükümdarın nazlanması c. Aşığın kanlı gözyaşı dökmesi d. Şâh’ın ihsanda bulunması e. Sevgilinin âşığa nazlanması ve cefa etmesi 6. Yukarıdaki beyte göre sevglinin âşığa lutfu aşağıdakilerden hangisidir? a. cefa b. feryâd c. figân d. Tevriye e. nâz İlÀhì sen àanìsin ben faúìrem Øaèìfem èÀcizem ò˘ïrem óaúìrem İlÀhì raómetüñ deryÀsı ùaşdı Elüm dut yoà ise ãu başdan aşdı 7. Yukarıdaki beyitlerin alındığı manzumenin nazım şekli aşağıdakilerden hangisidir? a. Mesnevî b. Rübâ’î c. Şarkı d. Kıt’a e. Mani 8. Yukarıdaki manzumede “su baştan aştı” ifadesi ile anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir? a. işler baştan bozulması b. suyun insan boyunu aşacak derecede çok olması c. herşeyin yolunda gitmesi d. bolluk ve bereket olması e. yardıma muhtaç olma 9. Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n-Necât mesnevisinin “adının” anlamca bugünkü karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? a. Kurtuluş Vesîlesi b. Hz. Muhammed’in doğumu c. Doğum Vesilesi d. Doğum Zamanı e. Mevlid ViãÀli ò˘Ànına irmek dilerdi evvel lìk Naãìbi Aómed’üñ Àòir duèÀ imiş bildük 10. Beytindeki “visâli h˘Ànı” ile anlatımak istenen aşağıdakilerden hangisidir? a. Visâli’nin konağı b. Visâli’nin yemeği c. Visâl yemeği d. sevgiliye kavuşma(nın güzelliği) e. sevgilinin sofrası 224 XIV.-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. e Sıra Sizde 1 Ahmed-i Dâ’î’nin gazelinin çevriyazısı: 1. ŞükrÀne senüñ yoluña biñ cÀn ola bir gün Kim òaøretüñe irmege imkÀn ola bir gün 2. èIşúuñ yolına oú gibi cÀn doàruluà eyler TÀ úaşlaruñuñ yayına úurbÀn ola bir gün 3. O zülf-i perìşÀn baña görsen neler eyler Dimez baña kim göñli perìşÀn ola bir gün 4. AàyÀrı sürüp göñlüm evin òalvet idindüm TÀ kim gele ol yÀr aña mihmÀn ola bir gün 5. Ey bülbül-i dil-óaste melÿl olma úafesde Kim menzilüñ ol bÀà u gülistÀn ola bir gün 6. Hem bÀd-ı ãabÀ gele beşÀret vire gülden Hem àonca daòı gül gibi òandÀn ola bir gün 7. HicrÀn ãonucı vaãla dönüp şÀd ola DÀèì Bu àamdan anuñ derdine dermÀn ola bir gün Vezni: Mefèÿlü mefÀèìlü mefÀèìlü feèÿlün Kafiyesi: Àn: mürdef kafiye. 2. b 3. d 4. c 5. e 6. e 7. a 8. e 9. a 10. d Yanıtınız yanlış ise “Ahmed-i Dâ’î’nin Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmed-i Dâ’î’nin Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise 1. Sınıf Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü isimli kitabınızın “Kafiye” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise 1. Sınıf Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü isimli kitabınızın “Aruz Vezinleri” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmed-i Dâ’î’nin Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmed-i Dâ’î’nin Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise 1. Sınıf Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü isimli kitabınızın “Mesnevî” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmed-i Dâ’î’nin Çengnâme’sinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise kelimelerin anlamını sözlük yardımı ile öğreniniz ve Osmanlı Türkçesi Grameri isimli kitabınızın “Arapça Tamlamalar” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Yanıtınız yanlış ise “Ahmed Paşa’nın Şiirlerinden” başlıklı bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 2 Ahmed Paşa’nın gazelinin çeviriyazısı: 1. Ser-nÀme-i maóabbeti cÀnÀna yazmışam Óasret risÀlesin varaú-ı cÀna yazmışam 2. NÀlişlerini derd ile bì-çÀre bülbülüñ BÀd-ı ãabÀ eliyle gülistÀna yazmışam 3. Zülfüñ óikÀyetini göñülde miåÀl idüp áam úıssasını levó-i perìşÀna yazmışam 4. Resm itmişem gözümde òayÀlüñi gÿyiyÀ Naúş-ı nigÀrı sÀàar-ı mercÀna yazmışam 5. TÀb-ı ruòuñla sÿzunı yazarken Aómed’üñ Şevúından odlara düşüben yana yazmışam Vezni: mefèÿlü fÀèilÀtü mefÀèìlü fÀèilün Kafiyesi: Àn: mürekkeb (mürdef) kafiye. Sıra Sizde 3 Adlî’nin gazelinin çevriyazısı: 1. äubóa dek nÀlÀnam iy òÿrşìd-ruò sen mÀhdan Niçe bir feryÀd idem úorúmaz mısın AllÀh’dan 2. Zülfi zencìrin uzatmaz gör niçe ser-fitnedür Açılup Mecnÿn olan diller çıúadur çÀhdan 3. NÀlesinden èÀşıúuñ yÀ Rab niçe òandÀn olur Áh elinden ol sitem-kÀruñ úayurmaz Àhdan 4. Úapuña varmaàa kÿyuñ itlerinden úorúaram Ben gedÀ bu óürmeti umar mıdum sen şÀhdan 5. ÒÀk-i pÀyına yüzüñ bir kerre sürsen èAdliyÀ Başuna devlet yiterdi saña ol AllÀh’dan Vezni: fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilÀtün fÀèilün Kafiyesi: Àh: mürekkeb (mürdef) kafiye. 8. Ünite - XV. Yüzyıl Türk Edebiyatı: Metinler Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Arslan, M. (2007). Mihri Hatun Divanı, Amasya Valiliği Yay. Ankara. Banarlı, N. S. (1971). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I-II,, İstanbul. Bayram, Y. (2009). Adli Divanı, Amasya. Büyük Türk Klâsikleri, C. 2, (1985), Ötüken-Söğüt Yay, İstanbul. Canpolat, M. (1982). Ömer bin Mezid, Mecmuatü’nNezâir, TDK yayınları 500, A.Ü. Basımevi, Ankara 1982. Cengiz, H. E. (1983). Divan Şiiri Antolojisi, Bilgi Yay, İstanbul. Doğan, M. N. (2004). Fatih Divanı ve Şerhi, İstanbul. Ersoylu, H. (1989). Cem Sultan’ın Türkçe Divanı, TDK Yay., Ankara. İpekten, H. (2000). Nef ’î, Hayatı Sanatı Eserleri, Akçağ Yay., Ankara. İsen, M.-Cemal Kurnaz, (1990). Şeyhî Divanı, Akçağ Yay., Ankara. İz, F. (1999). Eski Türk Edebiyatında Nazım I, Akçağ Yay., Ankara. Karabey, T. (1996). Ahmed Paşa, Hayatı Sanatı Eserleri, Akçağ Yay., Ankara. Köksal, F. (2006). Sana Benzer Güzel Olmaz, Divan Şiirinde Nazire, Akçağ Yay, Ankara. Köprülü, M. F. (2006). Divan Edebiyatı Antolojisi, Haz. Ahmet Mermer, Akçağ Yay, Ankara. Kurnaz, C. (1987). Hayâlî Bey Divanı Tahlili, KB Yay, Ankara. Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Kitabevi, İstanbul. Onan, N. H. (1991). İzahlı Divan Şiiri Antolojisi, MEB Yay., Ankara. Onay, A. T. (2007). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü, (Haz. Cemal Kurnaz). Birleşik Dağıtım Kitabevi, Ankara. Özmen, M. (2001). Ahmed-i Dâi Divanı, I. cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları: 775/1, Ankara. Pala, İ. (2007). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yay., İstanbul. Saraç, M. A. Y. (2011). Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü, Anadolu Ünv., Açıköğretim Fak. Yay, Eskişehir. Sefercioğlu, N. (1990). Nev’î Dîvânı’nın Tahlili, KB Yay., Ankara. Süleyman Çelebi, (1990). Mevlid, (Haz. Faruk K. Timurtaş), MEB Yay, İstanbul. Şentürk, A. A. (1999). Osmanlı Şiiri Antolojisi, YKY Yay, İstanbul. Tarlan, A. N. (2005). Ahmed Paşa Divanı, M.E.B. Yay., İstanbul. Tarlan, A. N. (1997). Necâtî Bey Divanı, İstanbul. Timurtaş, F. K. (1974). Osmanlı Türkçesi Metinleri II, İstanbul. Timurtağ, F. K. (1981). Şeyhî’nin Harnâme’si, İstanbul Tolasa, H. (1973). Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Atatürk Ünv. Yay, Ankara. 225
