Bedensel Engelliler ve Teknoloji Günümüz teknolojisinden

Bedensel Engelliler ve Teknoloji
Günümüz teknolojisinden bedensel engellilerin de diğer kişiler gibi yararlanabilmeleri, çağdaş
ve sosyal bir devlet olmanın gereğidir. Zira her geçen gün büyük bir hızla gelişen sektörlerden
birisi olan bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) sayesinde, bedensel engellilere çok çeşitli
imkanlar sunulabilmektedir. Bedensel engellinin BİT’in sunduğu imkanlardan nasıl
yararlanabileceği önemli bir husus olarak, günümüzde sıkça kullanılan “bilgi toplumu”
kavramının içinde, bedensel engelliler büyük önem arzetmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü’nün belirlediği 4 farklı tipteki (görsel, işitme, motor hareket ve anlama)
bedensel engelliliğin beraberinde getirmiş olduğu problemlere, “BİT, ne ölçüde cevap
verebilmektedir?” sorusuna cevap bulunmaya çalışılmaktadır. Zira, yaklaşık 8 milyon
bedensel engellinin bulunduğu Ülkemiz açısından, konu son derece önemlidir.
Teknolojik Gelişmeler
Bedensel engellilerin haberleşme dahil olmak üzere, teknik imkanlar ölçüsünde hayatlarını
nispeten kolaylaştırabilmek amacıyla; merdiven, koridor, kaldırım veya telefon kulübesi
vs’nin tekerlekli sandalyeli kişilere uygun yapılmasının hedeflendiği “Herkes İçin DizaynDesign for All” ve bedensel engellilerin BİT’ten yararlanabilmesinin hedeflendiği “Herkese
Erişim İmkanı-Accessibility for All” olmak üzere, AB’de çeşitli projeler yürütülmektedir.
Avrupa’daki CEN, CENELEC ve ETSI tarafından Mart 2003’te alınan karar gereği, 2003
yılında “Herkese Erişim İmkanı” sloganıyla bedensel engellilerin BİT’e erişimini
kolaylaştıracak standartların belirlenmesi için bir dizi çalışma başlatılmıştır. Ayrıca, Haziran
2002’de düzenlenen Seville Konferansı’nda, sayısal TV yayınlarının işitme engelliler için alt
yazılı ve işaret dilinde olmasını sağlamak üzere bir proje başlatılmıştır.
Bedensel engellilerin günlük hayatlarına bazı kolaylıklar getirebilmek için, özel olarak
üretilmiş yardımcı cihazlar kullanılarak, teknoloji kullanım yeteneklerinin geliştirilmesi
amaçlanmıştır. Örneğin, tüm rehber hizmetlerinin bedensel engellilere ücretsiz olduğu
İsveç’te, kütüphane ve kamu kurumları Braille alfabesinde hazırlanmış kitap ve doküman
hizmetinin yanında “metin” ve “görüntülü” telefon hizmeti de sağlanmaktadır.
“Metin telefon” hizmeti; işitme ya da konuşma engelli kişi kendi “metin telefonu” ile normal
telefonu olan kişiyi aradığında, iki kişi arasındaki görüşme; “metin telefon” programı yüklü
bilgisayar ve telefona sahip operatör vasıtasıyla yapıldığı hizmet türüdür.
“Görüntülü telefon”da ise; işaret dilini kullanan kişi normal telefona sahip kişiyle görüşmek
için kendi “görüntülü telefonu”nu kullanmak istediğinde, görüntülü telefonu kullanan ve
işaret dilini bilen operatör vasıtasıyla konuşma, karşı tarafa aktarılır. Konuşma engelliler için
ise, uzman bir konuşma terapisti görüşme yapacak kişilere operatör vasıtasıyla yardımcı olur.
Bedensel engellilerin bilgisayar ve klavyeyi daha hızlı ve kolay kullanabilmeleri için
“FASTY” adında başlatılan bir ARGE proje başlatılmıştır.
Az duyanlar için ortamdaki gürültüyü süzüp, konuşulan kişinin sesini ayırt edip güçlendirerek
aktaran “Adapto” isimli sayısal kulaklık üretilmiştir. İşitme engelliler için düzenlenen proje
yarışmasında “2003 IST Ödülü”nü kazanan bu cihaz, gürültülü ortamlarda sesi algılayıp
güçlendirerek kulağa aktarmaktadır. Sayısal olması nedeniyle, kulaklıklardaki en büyük sorun
olan akustik geri besleme olmadığından, anlaşılabilirlik ve ses tanıma özelliği daha iyidir.
Görme engellilerin BİT’ten yararlanabilmeleri için ITU ve UNESCO işbirliği ile, Etyopya’da
başlatılan projede, bilgisayarı rahat kullanabilmeleri için Braille alfabeli klavye, tarayıcı ve
yazıcıya sahip özel bilgisayar geliştirilmiştir. Bilgisayara ilave edilen ses tanıyıcı özellik
sayesinde “yaz”, “kopyala” ve “kes-yapıştır” gibi temel komutlar sesle bilgisayara
aktarılmaktadır. Ayrıca, proje kapsamında kullanılan tüm eğitim dokümanları Braille
alfabesinde ve sesli olarak kasete kaydedilmiştir.
Görme engellilerin internete erişimini kolaylaştırmak için bazı internet sitelerinde yer alan
bilgiler teybe kaydedilerek, siteye erişim görsel değil, işiterek yapılmaktadır. Benzer şekilde
geliştirilen “Ekran Okuyucusu” sayesinde, ekrandaki ya da kağıttaki bilgiler kullanıcıya sesli
olarak okunmaktadır. Ancak, ekran okuyucularında kullanılan robotik (metalik) ses tonu bazı
kullanıcılar tarafından hoş karşılanmadığı için, bu cihazlar pek de rağbet görmemektedir.
Hollanda’lı Alva adındaki bir firmanın geliştirdiği özel bir yazılım (MPO= Mobile Phone
Organizer-Cep Telefonu Yardımcısı) sayesinde görme engelliler, Braille alfabesi fonksiyonlu
cep telefonu ile mesaj alıp gönderebilir ya da bu mesajları sesli olarak alabilirler. Arzu edilirse
cep telefonu bilgisayara bağlanarak dokümanlar kağıda basılabilir.
Diğer taraftan, Klaus-Peter Wegge tarafından geliştirilen cihaz, internet sitesindeki bilgileri,
Braille alfabesine ve sesli konuşmaya çevirmektedir. Klavye vasıtasıyla bilgisayara bağlanan
cihaz, 8’li grup halinde toplam 240 adet küçük delikten oluşmaktadır. Her deliğin içinde
yükselip alçalabilen küçük toplar bulunmaktadır. 250 farklı karakterin tanınabildiği sistemin
maliyeti, 14 bin ABD Doları civarındadır.
Renk körlerinin internete erişimini kolaylaştırmak için, bu kişilerin özellikle ayırt etmede
zorluk çektikleri renklerde örneğin, gri ve kırmızı ya da sarı ve mavi ton yerine daha rahat
görebilecekleri renklerde site tasarımı yapılmaktadır. Az görenler için ise, ekrandaki yazıları
büyütebilmek için ilave yazılım kullanılmaktadır. Ekran büyüteç programının yüklü olduğu
bilgisayarın ekranındaki yazılar yeterince büyütüldüğünden, az gören ya da eli titrediği için
fareyi küçük harfli satırlarda rahat kullanamayanlara kolaylık sağlanmaktadır.
Kızılötesi taşınabilir Braille cihazları sayesinde marketteki ya da cadde kenarındaki
otomatlardan kablosuz ortamda alınan bilgiler, Braille alfabesine veya sese çevrilerek
okunabilmekte veya dinlenebilmektedir.
Üniversite ve okullardaki dersler kaydedilerek internetten dinlenebilmekte, büyütülmüş
ekranda veya Braille alfabesiyle okunabilmektedir. Okuma yazma bilmeyen veya işitme
engelliler için ise, her internet sayfasının altında bu sayfayı anlatan işaret dili ile hazırlanmış
bir bölüm bulunmaktadır.
Anlama engelliler için, uzun yazı yerine daha çok resim ve şekil içeren, basit dilde
hazırlanmış internet sitesi hazırlanmaktadır. Yeni geliştirilen “BETSIE” isimli bir yazılım
sayesinde, özellikle görme engelliler veya az görenler için zorluk yaratan HTML, Java,
JavaScript gibi programlar kullanılmayarak, internet sayfasına daha rahat erişim imkanı
sağlanmıştır. Ancak, anlama engelliler için siteye resim koyulması, bu kişilere erişimde
rahatlık sağlarken, resmi okuyamayan ekran okuyucularda ise zorluğa neden olmaktadır.
Eli olmayan veya eli çok titreyen engelliler için, geliştirilen “Dragon Naturally Speaking 6”
adında ses tanıma yazılımıyla komutlar fare yerine sesle yapılmaktadır. Ayrıca, yazılar daha
büyük yapılarak ve linkler arasındaki mesafe büyük bırakılarak eli titreyen kişiler, başa
takılan fare ile bilgisayar ve internetten faydalanabilmektedir.
Ayrıca, flaş ve ışık parlamasının epilepsi nöbetini tetikleyebileceğinden, internet sitesinde bu
tür özelliklerin kullanılmaması önerilmektedir.
Standardizasyon Çalışmaları
İnternet sitesine erişimi kolaylaştıracak protokol ve standartların geliştirilmesi amacıyla resmi
ve özel sektör, üniversite ve sivil toplum kuruluşlarından yaklaşık 450 adet üyesi olan W3C
(World Wide Web Consortium-Dünya Çapında Web Konsorsiyomu) 1994’te kurulmuştur.
W3C’de internet altyapısının geliştirilmesine yönelik olarak 50’ye yakın teknik standart
geliştirilerek internetin teknik yönden olduğu kadar, kullanım kolaylığının sağlanmasına da
çalışılmıştır. Bir anlamda internetin teknolojik evrimini gerçekleştiren W3C’nin hazırladığı
standartlar, tüm dünyada internet uygulamalarında kullanılmaktadır.
Ayrıca, W3C tarafından 1997’de başlatılan ve bedensel engellilere yönelik konuların ele
alındığı WAI (Web Access Initiative-Web Erişim Girişimi) projesinde, internete erişimin
sağlanmasına yönelik klavuzun hazırlanması, internete erişimin ölçülmesi, güncellemenin
yapılması, ARGE koordinasyonun ve bilgi transferinin sağlanması hedeflenmiştir.
Bedensel engellilerin kullandığı ekran okuyucular genelde HTML formatında çalışacak
şekilde tasarlandığından, HTML haricindeki sitelere girilememekte, WAI bünyesinde konuya
ilişkin çalışmalar halen devam etmektedir.
İngiltere’de BBC tarafından “BBCi” adıyla başlatılan projede, bedensel engellilerin internete
daha kolay erişim yapabilmesi için hazırlanan raporda, bedensel engellilerin ihtiyaçlarına
cevap verebilecek şekilde internet sitesinin tasarımı konusunda yeterli standardın olmaması,
en büyük problem olarak vurgulanmıştır. Bu konuda bir standart olmadığından, bedensel
engellilerin ihtiyaçları dikkate alınarak site tasarımı yapılmamaktadır. Bu nedenle, peryodik
olarak tüm kullanıcılara çeşitli sorgulamalar gönderilerek, site yöneticilerinin sitelerini daha
rahat erişilebilir hale getirmeleri hususunda önerilerde bulunulmaktadır.
AB’de bedensel engellilere telekomünikasyon hizmetlerinde bazı imkanlar sunulmaktadır.
Örneğin, Hollanda ve Avusturya’da Braille alfabesinde telefon faturası düzenlenmekte ve
rehber hizmetleri ücretsiz sunulmakta, Danimarka’da indirimli tarife uygulanmakta,
Yunanistan’da görme engelliler için ayda 20 telefon görüşmesi ücretsiz sunulmakta, İrlanda
ve İngiltere’de Braille alfabesinde veya kasete kaydedilmiş fatura gönderilmekte, Portekiz’de
rehber hizmetleri ve ayda 20 telefon görüşmesi ücretsiz verilmektedir.
Bedensel engellilerin sorunlarının çözümüne yönelik olarak Fransız Araştırma ve Yeni
Teknolojiler Bakanlığı tarafından Fransız Ulusal İcat Ajansı’na tahsis edilen 12 milyon
Avro’luk bütçe çerçevesinde, icat ve yenilik sunabilecek cihaz ve sistemlerin geliştirilmesi
amacıyla çeşitli yarışma ve projeler düzenlenmektedir.
Tren ve Metro Standardı
Bedensel engellilerin tren ve metroya kolay binebilmelerini, seyahatlerini rahat
yapabilmelerini (tekerlekli sandalye ya da başka bir yardımcı alet kullanan bedensel
engellinin, rahat kullanabilmesi için düğmenin yerden yüksekliği, tuvalet, acil çıkış, hol,
basamak, masa, sandalye, kapı veya yataklı vagondaki genişlik, yükseklik gibi fiziki şartlara
uygunluk) sağlamak amacıyla, tren ve metroda uygulanacak teknik standartların belirlenmesi
için 2008 yılında 2008/164/EC sayılı Komisyon Kararı yayınlanmıştır.
Sözkonusu Karar’da ayrıca, hamile, küçük çocuklu veya ağır valizleri olan kişilerin de
ihtiyaçları gözönüne alınarak tren ve metroda uygulanacak standartlar belirlenmiştir.
Park Etme Kartı
Bedensel engellilerin Topluluk üyesi ülkelerde kendilerine tahsis edilen yerlere park etmesi
için kullanımı kolay park etme kartının üretilmesine yönelik, 98/376/EC sayılı Konsey
Tavsiye Kararı yayınlanmıştır.
Bedensel engelli tanımının yapılmasında ve park etme kartının hangi şartlarda verileceği
hususunda, üye ülkeler iç mevzuatına göre davranmakta serbest bırakılmıştır. Ancak, park
etme kartlarında sahtekarlığın önlenmesi için gereken her türlü tedbirin alınması zorunludur.
En geç 1.1.2000 tarihine kadar bedensel engellilere, park etme kartının verilmesi gerektiği
ifade edilmiştir. Park etme kartının ön yüzünde tekerlekli sandalye sembolü, geçerlilik süresi,
kartın arka yüzünde ise, kart sahibinin adı ve soyadı, imzası ve fotoğrafı vs. bulunmaktadır.
Bedensel engellinin kendisine tahsis edilen özel park yerine arabasını park edip, park
görevlisinin gerekli kontrolü yapması için arabanın ön camına park etme kartını koyması
yeterlidir.
Sonuç ve Öneriler
Birçok AB üyesi ülkede, bedensel engellilere yönelik internet sitesi hizmete açılmış, bu
paralelde Ülkemizde de bazı girişimler yapılabilir. Ayrıca, yukarıdaki örneklerde verildiği
üzere bazı internet sayfaları, işaret dilinde ya da diğer teknik kolaylıklar içerecek şekilde
tasarlanabilir.
İngiltere’de öncelikle sağlık ve acil yardım nedenlerinden dolayı bedensel engellilerin
evlerine görüntülü telefon imkanının sağlanmasına ve yaygınlaştırılmasına çalışılmakta olup,
Ülkemizde de bu konuda teknik ve hukuki alanda gerekli bazı düzenlemeler yapılabilir.
İnternet sitesinin karşılaması gereken standartların belirlenmesi zorunlu olup, yukarıda da
belirtildiği üzere, W3C WAI tarafından hazırlanan “Rehber Doküman”da belirtilen hususların
güncellenmesine ait çalışmalar halen devam etmektedir. İnternet sitesine kolay erişim için,
bazı teknik güncellemeler yapılabileceğinden, bu çalışmaların yakından takip edilmelidir.
Ülkemizde de bu yönde bazı çalışmalar mevcut olup, örneğin, W3C WAI’nin “Rehber
Doküman”ı esas alınarak hazırlanan “Birlikte Çalışabilirlik Esasları Rehberi”, 2005/20
sayılı Başbakanlık Genelgesi olarak 5 Ağustos 2005 tarih ve 25897 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanmıştır. Ayrıca, “Kamu Kurumları İnternet Sitesi Kılavuzu” da hazırlanmıştır.
Ancak burada önemli olan, sözkonusu rehber dokümanların hazırlanarak rafta bekletilmesi
yerine, imkanlar ölçüsünde bir an önce işlerlik kazandırılması ve uygulamaya konulmasıdır.
İşletmeciler tarafından karşılanmasında mali güçlük bulunan evrensel hizmetin sağlanması,
yürütülmesi ve elektronik haberleşme sektöründe evrensel hizmet yükümlülüğünün yerine
getirilmesine ilişkin usul ve esasların belirlenmesine yönelik olarak “Evrensel Hizmetin
Sağlanması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında 5369 sayılı Kanun”,
25.06.2005 tarih ve 25856 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Ancak bedensel engelli kişilerin de BİT ve teknik imkanlar çerçevesinde haberleşme
ihtiyaçlarının sağlanabilmesini teminen sözkonusu kanunda gerekli değişikliklerin
yapılmasında fayda mütalaa edilmektedir.
Kaynaklar
8th Report on the Implementation of the Telecommunications Regulatory Package, 2002
19.12.2001 tarih ve L 335/15 sayılı AB Resmi Gazetesi
12.06.1998 tarih ve L 167/25 sayılı AB Resmi Gazetesi
07.03.2008 tarih ve L 64/72 sayılı AB Resmi Gazetesi
13.10.2005 tarih ve COM(2005) 486 sayılı Tebliğ
26.11.2007 tarih ve COM(2007) 738 sayılı Tebliğ
Innovation & Technology Transfer, Mart 2003
10.4.2002 tarihli AB Resmi Gazetesi
http://www.dragonsys.com
Cordis Focus, Mayıs 2003
Cordis Focus, Ekim 2001
www.fortec.tuwien.ac.at
www.tueip.dircon.co.uk
New World, Mart 2001
www.alvabraille.com
www.deloitte.com
ITU News 3/2003
www.bbc.co.uk
www.w3.org
www.able.ie
www.pts.se