türkiye su ürünleri avcılığı sektöründe samsun ili balıkçılığının önemi

TÜRKİYE SU ÜRÜNLERİ AVCILIĞI SEKTÖRÜNDE
SAMSUN İLİ BALIKÇILIĞININ ÖNEMİ,
SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Osman SAMSUN*
Ferhat KALAYCI**
Sabri BİLGİN***
Necati SAMSUN****
Giriş
Ülkemiz üç tarafı denizlerle çevrilmiş olup, 7200 km kıyı şeridine ve
zengin deniz su ürünü potansiyeline sahiptir. Buna 175700 km
uzunluğundaki akarsu ve toplam 342000 hektarlık göl, gölet ve baraj gölleri
alanı eklendiğinde, su ürünü yönünden ülkemizin potansiyel zenginliği daha
da belirginleşmektedir.
Balıklar, daha geniş kapsamıyla su ürünleri kıyısal kesimlerde yer
aldıkları ülkelerin, açık denizde ise her ülkenin yararlanmasına açıktır. Yine
her ülkenin canlı kaynakları da, ülke insanları için ortak mal niteliğindedir.
Balıkçılıkla uğraşan ve konuyla ilgilenenler, ne kadar yoğun avcılık yapılırsa
ürünün de o oranda azaldığını görmüşlerdir. Bu nedenle birçok ülke, devlete
ait araştırma birimleri kurmuşlar ve istihdam edilen araştırmacılar balık
stoklarının biyolojisi ve populasyon dinamiğini ve bu arada da bunların
uluslar arası bölüşümü konularında çalışmalar yapmışlardır.
Balıkçılık sektörünün denetim altına alınması ve en uygun
yönetilmesi, canlı kaynaklarının iyi izlenmesi ve ölçülmesi yanında av araç
ve gereç teknolojisinin amaca uygun olarak geliştirilmesi ve çok iyi
kullanılmasına bağlıdır. Bu gelişim içinde daha fazla verim elde etmek
yerine, deniz ve iç sularda yapılan avcılıkta mümkün olan ölçüde ekonomik
bireyleri avlamak, her balığa en az bir defa üreme şansı vermek, yavru
bireylerin yaşamasını sağlamak stoklar için çok önemlidir (İbrahim
Erkoyuncu, 1995: 5).
Aşırı ve bilinçsiz avcılık nedeniyle giderek azalan balık stoklarının
korunması ve geliştirilmesi için av araçlarının stoka zarar vermeden en etkin
avlamayı sağlayacak özellikte olması gerekmektedir.
*
Prof. Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sinop Su Ürünleri Fakültesi
Arş. Gör., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sinop Su Ürünleri Fakültesi
***
Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sinop Su Ürünleri Fakültesi
****
Yrd. Doç. Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fatsa Deniz Bilimleri Fakültesi
**
549
Bu çalışma ile Samsun balıkçılarının mevcut potansiyeli, sorunları
ve bunların yasal zeminlerde uygulamaya yönelik olarak çözümlenebilmesi
amacıyla, çeşitli araştırmalarımızın ışığında, bilimsel olarak getirilen öneri
ve çözüm yolları Samsun Kamuoyunun gündemine sunulmak istenmiştir.
1. Genel Bilgiler
Samsun ili, Karadeniz sahil şeridinin orta bölümünde Yeşilırmak ve
Kızılırmak nehirlerinin Karadeniz’e döküldükleri deltalar arasında yer
almakta olup, 9.083 Km²’lik bir yüz ölçüme sahiptir.
Coğrafi konum olarak 40° 50’ - 41° 51’ kuzey enlemleri, 37° 08’ ve
34° 25’ doğu boylamları arasındadır. Kuzeyinde Karadeniz’in yer aldığı
ilimizin komşuları; doğusunda Ordu, batısında Sinop, güneyinde Tokat ve
Amasya, Güney batısında ise Çorum illeridir.
Karadeniz’deki Su ürünleri potansiyelinden en fazla istifade eden
Türkiye’de son yıllarda Türkiye dışındaki ülkelerden, özellikle Tuna ve
Denieper gibi akarsulardan kaynaklanan ve balık yumurtlama bölgelerini
menfi yönde etkileyen deniz kirliliğinin pek çok ekonomik su ürünleri
stoklarının etkilenmesi nedeniyle, Karadeniz’den istihsal edilen toplam su
ürünleri miktarında önemli azalmalar olmuştur (Özdamar ve Samsun, 1993:
109).
Su ürünleri üretiminde avcılık yoluyla elde dilen su ürünleri miktarı
484.410 ton olup toplam üretimin % 82 sini oluşturmaktadır. Avcılık yoluyla
elde edilen bu miktarın % 96’sını deniz balıkları oluşturmaktadır. Avlanan
deniz balıklarının 342.763 tonu (%73,7) Karadeniz’ den elde edilmekte ve
bunun büyük bir bölümünü başta hamsi olmak üzere pelajik balıklar
oluşturmaktadır. Ülkemizde trol tekne sayısı 538, trol-gırgır tekne sayısı 146
olmak üzere toplam 684 adet trol avcılığı yapabilecek tekne mevcuttur. Bu
sayının 365 adedi (%53,4) Karadeniz’de bulunmaktadır (DIE, 2004:17).
Foto 1-2. Dip trolü teknesi ve donanımları.
Samsun gerek deniz ve gerekse iç su balıkçılık potansiyeli
bakımından Türkiye’nin önemli illerinden biridir. Kıta sahanlığının
550
uygunluğu nedeniyle Dip trol balıkçılığının, buna bağlı olarak da orta su trol
balıkçılığının yaygın olarak yapıldığı Karadeniz’deki tek ilimizdir. Baraj
Gölleri, Lagün Gölleri ve akarsularının fazla olması yönünden, iç su
balıkçılığı bakımında da önemli bir yere sahiptir.
Samsun balıkçılık açısından önemli bir konumda bulunmaktadır.
Kuzey Karadeniz kıyılarından başlayan hamsi akınının Sinop’tan sonra
hemen Samsun’a yönelmesi avcılık bakımından büyük avantajlar
sağlamaktadır. Avlanma mevsiminin başında Samsun bölgesi hamsi akınına
uğramaktadır. Bu akın geçmişte yakalanan hamsinin hayvan yemi olarak
kullanımı için işlenmesine neden olmuş ve bu amaçla halen faaliyetlerini
sürdüren üç işletme teşvik alarak kurulmuştur. Mevsimine göre Samsun
bölgesinden yakalanan ticari açıdan önemli balıkların, ülkenin her yerine
ulaştırılarak insan tüketimine sunulması ile Samsun ekonomisine ve ülke
beslenmesine önemli katkılar sağlamaktadır. Samsun da 522 adet deniz ve
237 adet iç su olmak üzere toplam 759 adet balıkçı teknesi bulunmaktadır.
Deniz teknelerinin 122 adedi 12 metreden büyük, 400 adedi 12 metrenin
altında boydadır. 12 metreden büyük olanların 34 adedi Trol, 2 adedi Gırgır
ve 86 adedi Trol-Gırgır ruhsatından oluşmaktadır (Anonim, 2005a:6).
1999 ve 2003 yılları arasındaki 5 yıllık dönemde 1800 avcılık
ruhsatlı gerçek kişi ve 627 gemi ile toplam 801.801 dolar ihracat
gerçekleştirilerek ekonomiye büyük katkı sağlamıştır (Anonim, 2005a: 5).
Samsun ilinin 2003 yılı su ürünleri varlığı; deniz ürünleri 26.750.716 kg,
kültür balıkçılığı ürünleri 138.500 kg ve tatlı su ürünleri 150.727 kg olmak
üzere toplam 27.041.946 kg. dır (Anonim, 2005b: 59).
Deniz balıkçılığı dışında Samsun’daki akarsular, büyük baraj gölleri
(Hasan ve Suat Uğurlu, Altınkaya) ve deltalardaki büyük balık alanları tatlı
su balıkçılığı için büyük fırsatlar yaratmaktadır (Anonim, 2005c: 28).
Foto 3-4.. Gırgır tekneleri ve donanımları
Özellikle son yıllarda Samsun bölgesinde trol balıkçıları, iki tekne
ile çekilen ortasu trolü avcılığına yönelmektedirler. Orta su trolleri dip
551
trolleri kadar dibe hakim değildir. Balığın hareket durumuna bağlı olarak
hem dip, hem de üst su seviyelerine çıkma özelliğine sahiptir.
Foto 5-6. Samsun bölgesindeki orta su trol tekneleri.
Türkiye kıyılarında sadece Samsun bölgesinde yapılan çift tekne ile
orta su trol avcılığı, bölgenin balık ihtiyacının ve balık unu yağı
fabrikalarının hammadde ihtiyacının karşılanması noktasında önemli bir
balıkçılık faaliyetleri gerçekleştirmektedirler.
Orta su trolleriyle özellikle nisan ve mayıs aylarında en çok çaça
balığının avlandığı ve hemen, hemen tamamının balık unu ve yağı
fabrikalarına ham madde olarak gönderildiği görülmüştür (Samsun ve diğ.,
2006: 71)
1997 yılına kadar büyük bir kısmı hamsiden sağlanan hammadde
ihtiyacı, bölgede yaygınlaşan iki tekne ile ortasu trol avcılığı yoluyla çaça
balığına kaymaktadır. Özellikle av sezonun bittiği mayıs ayında, ortasu trolü
ile çaça avcılığının serbest olması balık unu yağı fabrikalarının bu aylarda
bile çalışmasına katkı sağlamaktadır (Ferhat Kalaycı ve diğ., 2005: 9).
2. Materyal ve Yöntem
Bu çalışmada, Samsun bölgesini de içeren Karadeniz’in detaylı
özelliklerini gösteren Satalayt deniz haritalarının bazı bölümleri, fotoğraf
haline getirilerek değerlendirme ve karşılaştırmalarda kullanılmıştır. Tarım
ve Köy İşleri Bakanlığı Samsun İl Müdürlüğünün, çeşitli amaçlar için temin
ettiği su ürünleri kaynaklarına ilişkin verilerle (Anonim, 2005a:6), DİE nin
yıllık istatistikleri kullanılmıştır (DİE, 2004:17). Samsun Ticaret ve Sanayi
Odası raporu (Anonim, 2005b: 59), bölgeye ilişkin sosyal, ekonomik
kalkınma ve gelişmeye yönelik analizler yapan SABEK AŞ’nin raporu
(Anonim, 2005c:187) ile Üniversitelerimizde gerçekleştirilen araştırma
sonuçları da kullanılmıştır. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Koruma kontrol
Genel Müdürlüğünce 1976-2006 yıllarında yayınlanan, Su Ürünleri
Avlanma Sirkülerlerindeki Trol avcılığına ilişkin sınırlamalarda detaylı
olarak değerlendirmelerde kullanılmıştır.
552
3. Bulgular
Üç tarafı denizlerle çevrili ve geniş bir iç su potansiyeline sahip olan
ülkemizde toplam 18.542 adet kayıtlı balıkçı gemisi mevcut olup, bunlardan
4.588 adedi (%24,7) Doğu Karadeniz’de bulunmaktadır (DİE, 2004:17).
Doğu Karadeniz’de bulunan balıkçı teknelerinin 522 adedi (%11,38) Samsun
iline bağlı ruhsatlı balıkçı teknelerinden oluşmaktadır. Ancak yakın bağlama
limanlarına kayıtlı olan ve av sahalarının özelliği dolayısıyla kayıtlı olan
teknelerden çok daha fazla bir miktardaki balıkçı tekneleri Samsun
civarlarında yoğun olarak avlanmaktadırlar. Samsun’a bağlı 522 adet ruhsatlı
balıkçı tekneleri 8 farklı bağlama limanına kayıtlı olup, bunlardan 192 adet
ile en çok Samsun merkeze kayıtlıdır. (Anonim, 2005a:6), (Tablo 1)
Samsun limanına kayıtlı ve avcılık ruhsatı olan, 12 metreden küçük
balıkçı tekneleri, genellikle küçük balıkçı olarak tanımlanıp, yaygın olarak,
fanyasız ve fanyalı ağlarla, demersal (mezgit, barbun, kalkan, izmarit,
iskorpit, vs) ve pelajik (istavrit, tirsi, lüfer, palamut, vs) balıkları
avlamaktadır. Ayrıca belirli zamanlarda algarna ile ve dalarak deniz
salyangozu, nargile ve direçle kum midyesi avcılığı yapmaktadırlar. Bu
balıkçı teknelerinde, avlandıkları balıkların türüne ve mevsime göre
değişmekle birlikte 3 yada 5 kişi çalışmaktadır. Bu bölgede bu teknelerin
sayısının 400 adet olduğu dikkate alındığında ortalama 1200 kişi geçimini
denizde çalışarak sağlamaktadır.
12 metreden daha büyük balıkçı tekneleri, trol (dip ve orta su) ve
gırgır olarak kullanılmaktadır. Dip trolü ile mezgit, barbunya, kalkan, kaya,
köpek ve vatoz vb., gırgır ve orta su trolü ile hamsi, istavrit, çaça, lüfer ve
palamut vb. gibi balıklar avlanmaktadır. Samsun bölgesinde faaliyet
gösteren trollerde ortalama 5 kişi, gırgırlarda da 30 kişinin çalıştığı dikkate
alındığında, bu avcılık yöntemlerinin hepsinde toplam 2000 kişinin çalıştığı
ve bunların da 5 kişilik bir aileye baktığı kabul edilirse, yaklaşık 10.000
kişinin deniz balıkçılığı avcılığından geçinmekte olduğu görülür. Bu
miktara, karadaki balık halinde çalışanları, balık tezgâhı sahipleri ve
nakliyeciler de eklendiğinde, bu sayının yaklaşık 15.000 kişiyi bulacağı
açıktır.
Tablo 1. Samsun iline bağlı faaliyet gösteren ruhsatlı balıkçı tekneleri
(Anonim, 2005a:6) .
12 M’DEN KÜÇÜK TEKNELER
0-8 METRE
12 M’DEN BÜYÜK TEKNELER
8-12 METRE
>22 OLAN
TEKNELER
12-22 METRE
06
6-8
TOP.
810
1012
TOP.
T
G
TG
TOP
T
G
TG
TOP
Alaçam(3)
2
0
2
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
Bafra(15)
1
1
2
1
5
6
3
0
2
5
0
0
0
0
553
Çarşamba(60)
18
28
46
6
7
13
0
0
1
1
0
0
0
0
Merkez(192)
33
83
116
19
8
27
3
0
9
12
2
2
33
37
O.Mayıs(164)
10
85
95
27
6
33
15
0
12
27
1
0
8
9
Tekkeköy(2)
0
1
1
1
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
Terme(71)
3
36
39
11
2
13
5
0
12
17
1
0
1
2
Yakakent(12)
0
5
0
0
0
0
3
0
3
6
1
0
5
6
TOPLAM(522)
67
239
306
65
31
94
29
0
39
68
5
2
47
54
Samsun’un Türkiye su ürünleri üretimindeki miktarları 1999
yılından itibaren düzenli bir artış eğiliminde olduğu görülmektedir (Şekil 1).
Bununla birlikte %1,3 ile %4,6 arasında değişen oranlarda bir katkısının
olduğu belirlenmiş olup, 2003 yılında en üst düzeye ulaşmıştır (Şekil 2).
5,0
% Payı
4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Yıllar
Şekil 1. Samsun’un yıllara göre Türkiye su ürünleri üretimindeki payı
(DİE, 2004)
Samsun
Toplam
95,4%
4,6%
Şekil 2. 2003 yılına göre Samsun’un Türkiye su ürünleri üretimindeki payı
(DİE, 2004)
Samsun, gerek dip, gerekse pelajik türlerin yoğun olarak avlandığı
av sahalarına sahiptir. Karadeniz’de özellikle trol avcılığına sahip olan
bölgeler içerisinde Samsun, önemli bir yer tutar. Bu durum özellikle dip
554
balıklarının av miktarları oranının, pelajik türlere göre toplam av
miktarından daha fazla bir pay edinmesine neden olmaktadır (Şekil 3).
Doğu Karadeniz'deki payı
24
Toplam Av'daki payı
% miktar
20
16
12
8
4
0
Hamsi
İstavrit
Palamut
Barbunya
Mezgit
Kalkan
Balık Türleri
Şekil 3. Samsun bölgesinde avlanan bazı balık türlerinin Doğu Karadeniz ve
Türkiye su ürünleri üretimindeki payı (DİE, 2004).
Samsun bölgesinin çok uzun süre dip trolüne açık olması ve
buradaki dip balıkları avcılığının çok yoğun olduğu, dip balıklarından mezgit
ve barbunya gibi türlerin, Doğu Karadeniz’deki payının % 20-24 gibi yüksek
bir değerde olmasından da anlaşılmaktadır.
Samsun bölgesinde trol avcılığı oldukça önemli yer tutmaktadır.
Günümüzde dip trolü ve orta su trolü ile ilgili sınırlamalar güncelliğini
korumaktadır. Bu sınırlamalar yer ve zaman başlıkları altında
değerlendirilmiştir.
1991 yılında Sinop bölgesi yasağı, Kastamonu ili Cide Köpekkaya
Burnu ile Sinop Gerze Çayağzı arası ve Samsun Çaltı Burnundan Gürcistan’
a kadar ki bölgeler olarak değiştirilip, yasak bölge genişletilmiştir. 1992
yılında ise, Samsun Çaltı Burnu, Samsun-Ordu il sınırına çekilerek yasak
bölge daraltılmıştır. 1993 yılında Sinop ili İnce Burun ile Gerze Çay ağzı
arası yasaklanmış ve eski yasak bölge daraltılmıştır.
1994 yılında Sinop İnce Burnu sınırı, biraz daha batıya kaydırılarak
Sinop Ayancık Usta Burnu olarak genişletilmiştir. Her türlü trol yasaklarına
Zonguldak Ereğli Balıkçı Barınağı ile Sakarya Akçakoca Balıkçı Barınağı
arasında kalan karasularımızda eklenerek, trolcülerin av sahaları biraz daha
daraltılmıştır. 1995 yılında Zonguldak bölgesi yasağı, Ereğli Balıkçı barınağı
ile Bartın ili Amasra ilçesi Dikili Burnu arası olarak değiştirilmiştir. 1996
yılında her türlü trol yasağı, Samsun ili liman fenerinden Gürcistan sınırına
kadar olarak değiştirilmiştir. 1998 yılında ise Doğu Karadeniz Bölgesi
yasağı, Samsun-Ordu il sınırı olarak doğuya kaydırılmıştır. Bu bölge yasağı
1 Eylül 2004 yılında yürürlüğe giren 36/1 numaralı Su Ürünleri Sirkülerine
555
kadar devam etmiş, o tarihte, Samsun-Ordu il sınırı biraz daha doğuya
çekilerek Ünye ilçesi Taşkana Burnu olarak değiştirilmiştir. Buna ilaveten
Sinop’un batısında ki İnce Burun ile Ayancık Usta Burnu arası dip trolüne
açılmıştır.
Görüldüğü gibi dip trolüne getirilen yer sınırlamalarında, yıldan yıla
büyük farklılıklar olmuştur.
Ayrıca, Tablo’2 den de görüleceği üzere 1976-2006 tarihleri
arasında, zaman yasakları da yıllar içerisinde farklılıklar göstermektedir.
Tablo 2. Yıllar itibariyle (1976-2006) Karadeniz’deki trol avcılığına serbest
bölgelerdeki zaman yasakları (Anonim, 1976-2004)
Yıllar
1976-1977
1977-1978
1978-1979
1979-1980
1980-1981
1981-1982
1982-1983
1983-1984
1984-1985
1985-1986
1986-1987
1987-1988
1988-1989
1989-1990
1990-1991
1991-1992
1992-1993
1993-1994
1994-1995
1995-1996
1996-1997
1997-1998
1998-1999
1999-2000
2000-2002
2002-2004
2004-2006
Yasak Tarih
1 Mayıs-30 Haziran 1976
10 Mayıs-1 Eylül 1977
1 Mayıs-1 Eylül 1978
25 Nisan- 25 Ağustos 1979
5 Mayıs-25 Ağustos 1980
10 Mayıs-31 Ağustos 1981
10 Mayıs- 1 Eylül 1982
10 Mayıs- 1 Eylül 1983
10 Mayıs- 1 Eylül 1984
1 Mayıs- 1 Eylül 1985
1 Mayıs- 1 Eylül 1986
1 Mayıs- 1 Eylül 1987
1 Mayıs- 1 Eylül 1988
1 Mayıs- 1 Eylül 1989
1 Mayıs- 1 Eylül 1990
1 Mayıs- 1 Eylül 1991
1 Mayıs- 1 Eylül 1992
1 Mayıs- 1 Eylül 1993
1 Mayıs- 1 Eylül 1994
1 Mayıs- 1 Eylül 1995
1 Mayıs- 1 Ekim 1996
1 Haziran- 1Ekim 1997
1 Haziran- 1Ekim 1998
1 Mayıs-1 Eylül 1999 ve 2000
1 Mayıs- 31 Ağustos 2001 ve 2002
1 Mayıs- 31 Ağustos 2003 ve 2004
1 Mayıs- 30 Eylül
2005 ve 2006
556
Türkiye’nin Karadeniz kıyılarında gerek coğrafi konumu gerekse av
sahalarının yapısı bakımından çok değişik karakterli avcılık yapılmaktadır.
Şekil 8’den de görüldüğü gibi Türkiye’nin kuzey batı bölgesi av sahalarının,
36/1 nolu sirkülerde belirtilen bölgeden, doğuda ise Ordu-Giresun il
sınırlarına kadar olan 109 m derinliğe sahip bölgeye kadar olan sahaların trol
avcılığına uygun av sahaları olarak değerlendirilmektedir. Bununla birlikte
trol avcılığı sınırlamalarının, çok uzun süre pek fazla değişmediği bu
bölgede, av baskısının artmasına neden olmaktadır.
Şekil 4. Satalayt üzerinde Karadeniz kıyılarının derinlik yapısı
Şekil 5. Samsun Körfezi trol av sahaları
557
Samsun civarlarında avlanan ve işlendikten sonra ihracat yapılan 6
adet su ürünleri türü, dünyanın 7 farklı ülkesine ihraç edilmektedir (Anonim,
2005a:20) (Tablo 3).
Tablo 3. Samsun’dan ihracat edilen su ürünleri, miktarı ve ihraç edilen
ülkeler (Anonim, 2005a:20).
Cinsi
Deniz Salyangozu Eti
Deniz Salyangozu Eti
Deniz Salyangozu Eti
Deniz Salyangozu Eti
Hamsi
Hamsi
Hamsi
Palamut
Sardalya
Mezgit
Palamut
G.Toplam (Kg)
172.000
20.000
20.000
5.000
19.008
9.852
2.886
5.580 adet
5.070
4.368
4.053
ÖNERİ
NERİLEN BALIK SATIŞ
SATIŞ YERLERİ
YERLERİ
Ülkesi
Kore
Japonya
Çin
Tayvan
Avusturya
A.B.D.
Almanya
Tayvan
Almanya
Almanya
Almanya
ÖNERİ
NERİLMEYEN BALIK SATŞ
SATŞ YERLERİ
YERLERİ
Şekil 6. Önerilen ve önerilmeyen balık satış yerleri.
558
Foto 7.
Samsun
Büyükşehir
Balık Hali.
Samsun Büyükşehir Balık Hali günümüz ihtiyaçlarına göre yeniden
düzenlenerek, denize yakın bir bölgede, hijyen koşullara, elektronik ölçüm
ve kayıt yapılabilme imkanlarıyla, yeterli soğuk zincir ve muhafaza
imkanlarıyla donatılmış olarak yeniden yapılandırılmaya ihtiyaç halindedir.
Balık satış yerlerinin günümüzün sağlık gereksinimlerini
karşılayabilecek özelliklerdeki sabit mekânlarda gerçekleşmesi tamamen
yaygınlaşmamıştır.
Sonuç
Karadeniz, Ülkemiz Su Ürünleri Üretiminde, avcılık yoluyla elde
edilen miktarın % 82 sini karşılamaktadır. Avcılık yoluyla elde edilen bu
miktarın %96’sını deniz balıkları oluşturmaktadır (DİE, 2004). Avlanan
deniz balıklarının 342.763 tonu (%73,7) Karadeniz’ den elde edilmekte ve
bunun büyük bir bölümünü başta hamsi olmak üzere pelajik balıklar
oluşturmaktadır. Ülke balıkçılığına bu kadar büyük katkı sağlayan bölge
içinde, Samsun balıkçılarının da katkısı yadsınamaz.
Avlanma gücünü oluşturan teknelerin kapasite ve sayılarının
artmasının tersine, Karadeniz’deki komşumuz ülkelerin ekonomik münhasır
karasularının sınırlarını 200 mile çıkarması bu teknelerin tamamen kendi
ulusal kara sularımız içerisinde avlanmalarına neden olmuştur (Samsun,
1995a: 232).
Samsun civarlarında en yoğun avcılığın yapıldığı Samsun Körfezi,
av baskısının olumsuz etkilerinden fazlasıyla etkilenmektedir. Bölgede
çeşitli balıklar üzerine yapılan değişik araştırmalarda bu durumun sonuçları
tespit edilmiştir (Samsun, 1995b:19).
Karadeniz’de dip trol ağlarıyla avcılıkta dominant tür olan mezgit
balığı avcılığında; genelde olduğu gibi yoğun sürü oluştuğunda ağın
559
torbasında tıkanma meydana geldiği için küçük balıklar avın büyük bir
bölümünü oluşturur (Erkoyuncu ve diğ., 1995: 123).
Karadeniz’deki barbunya balığının üremesinin 2 yaş civarında
olması nedeniyle büyümenin nispeten fazla olduğu 1 ile 2 yaş grubunda
yapılan avcılık stoktan ekonomik olarak yararlanmayı azalttığı gibi
balıkların yumurta bırakarak stokun gelişmesini sağlamadaki rollerini
engellemektedir (Samsun ve Özdamar, 1995a: 95).
Orta Karadeniz’de dip trolüyle avlanılan mezgit, barbunya ve kalkan
gibi balıklar üzerinde yapılan araştırmalarda da görüldüğü üzere dip trolü ile
avlanılan balıkların genelde bir aşırı ve bilinçsiz avcılık baskısı altında
olduğunu söyleyebiliriz (Samsun, 1995:19).
Karadeniz’de dip trolü avcılığına izin verilen bölgenin Orta
Karadeniz olması ve bu uygulamanın yıllarca sürdürülmesi, balıkçılarımıza
yoğun bir şekilde aynı avlanma sahalarını kullanmalarına neden olmuştur
(Samsun ve diğ., 1994: 1011).
Orta Karadeniz’de yoğun olarak sürdürülen dip trolü avcılığı
esnasında yan ürün olarak avlanan pisi balığının hiçbir şekilde ağ gözünden
çıkıp kaçma şansı olmamaktadır. Dominant demersal tür olan mezgit balığı
avlanırken sırasıyla barbunya, kaya balıkları, kırlangıç, kalkan gibi balıklar
avlanmaktadır (Samsun, 1995c: 24)
Karadeniz’de yakalanan mahmuzlu cam gözlerin avcılığının bu
balığın stokları için şimdilik ciddi bir sorun yaratmayacağı düşüncesi ile
birlikte gelecek yıllarda av baskısının arttırılması ve 100 cm’ den daha küçük
balıkların avlanması halinde ciddi problemlerin ortaya çıkabileceğini de
belirtmek yararlı olacaktır (Samsun ve diğ., 1995: 34).
Orta su trolünde küçük balıkların avlanması istenmiyorsa ilk çekim
süresi kısa tutulup av kompozisyonuna göre avcılık düzenlenebilir. Şayet bu
ilk ağdaki balıkların çoğu küçük ise stoka olan olumsuz etki gırgıra göre çok
daha az olacaktır. Oysa gırgırda stokun göreceği olumsuz etki daha fazla
olmaktadır (Samsun ve Özdamar, 1995b: 42)
Bölgedeki avlanmanın yoğunluğuna bağlı olarak ta ortalama balık
uzunluk ve ağırlıkları diğer bölgelerde yürütülen çalışmalara göre düşük
bulunmuştur (Özdamar ve Samsun, 1995:138)
Bilindiği üzere 1971 yılında çıkarılan 1380 sayılı Su Ürünleri
Kanununda her ne kadar 1986 yılında 2888 sayılı tadil getiren kanunla bazı
düzenlemeler getirilmiş olsa da halen mevcut kanunu ilgili konuları
karşılayamadığı gözlenmektedir (Samsun ve diğ. 1993: 95).
Spesifik olarak 4 yıl Su Ürünleri Mühendisliği eğitimi almış ve
mezun olmuş olan Su Ürünleri Mühendislerinin Balıkçı Kooperatiflerinde ve
560
kurulacak yeni Genel Müdürlüğün muhtelif taşra teşkilatlarında aktif olarak
istihdamı yoluna gidilmesi (Samsun, 1995d: 122).
Palamut özellikle Karadeniz’de balıkçıların en çok gelir sağladıkları
balıklar arasındadır. Yapılan bir çalışmada 1994 yılı Türkiye balık
tüketiminde kişi başına 0,92 kg ile palamut tüketimi; hamsi, istavrit,
alabalık, mezgit ve kefal den sonra 6. sırada yer aldığı bildirilmiştir (Samsun
ve diğ., 2003: 507).
Bölgenin coğrafik yapısına bağlı olarak denizdeki av sahalarının da
çeşitli avlanma türlerine imkan vermesi bakımından, bölgede oldukça yoğun
avcılık yapılmaktadır. Bölgede dip trolü, fanyasız ve fanyalı ağlarla demersal
(mezgit, barbun, kalkan, izmarit, iskorpit, vs) ortasu trolü, gırgır avcılığı ile
pelajik (istavrit, tirsi, lüfer, palamut, vs) balıkları avlamaktadır. Ayrıca belirli
zamanlarda algarna ile ve dalarak deniz salyangozu, nargile ve direçle kum
midyesi avcılığı yapmaktadırlar.
Özellikle salyangoz avcılığı yapan balıkçılar torba boyunu 1 m den
daha uzun tutarak deniz salyangozları ile aynı ekolojik ortamı paylaşan ve
denizin derin alanları ile sığ alanları arasında mevsimsel göç yapan bu
balıkları da avlamaya yönelmektedir (Çelik ve Samsun, 1996: 261).
Değişik su ürünleri avcılığına müsait olan bölgede, buna bağlı olarak
da stoklar üzerinde aşırı bir av baskısına neden olmaktadır. Bu durum ise
gelecekte bölge balıkçılığı ve dolaysıyla ülke balıkçılığında büyük bir
olumsuzluğa neden olacağı kesindir.
Öneriler
Karadeniz’in dip yapısının özelliği nedeniyle, Bafra ve Çarşamba
ovalarının devamı niteliğinde olan Ülkemiz Karasularının genelde 100 m
derinliği aşmayacak durumda olması, bu bölgelerde dip balıkları avcılığının
yapılabilmesine imkân tanıdığından, doğal olarak bu bölgelerde dip trolü
avcılığı yıllardır yoğun olarak sürdürülmektedir. Ancak bu durum
araştırmalarda da ortaya konulduğu gibi, su ürünleri stokları üzerinde aşırı av
baskısı oluşturduğundan su ürünlerinin boyları ve av miktarlarında azalmalar
söz konusudur.
Orta su trolü avcılığının son yıllarda sadece Samsun bölgesinde
yapılabilmesine imkân veren iznin, orta su trolü ağlarının dizaynı ve ortak
bir standartlarının oluşturulması ön şartıyla, gerekli kontrol
mekanizmalarının alınması ve mevcut avcılığının yapıldığı bölgelerin
dışında da hem hamsi, hem de çaça balığı avcılığının yapılması yönünde
desteklenmesi yararlı olabilecektir.
Gırgır av teknelerinin avlanacak türlerin miktarca az ve dağınık
olduğu zamanlarda ekonomik açıdan karlı olmaması nedeniyle, avcılık
561
faaliyetlerinde bulunmadıkları yer ve zamanlardaki hamsi ve istavrit gibi
piyasada o an için önemli fiyatlarla alıcı bulabilecek bu balıkların
avlanmasında, orta su trolü tekneleri önemli bir görev yapıp piyasanın balık
ihtiyacını karşılayabilecektir.
Bölge ve dolayısıyla ülke balıkçılığımız için çok önemli bir su
ürünleri kaynağı olma durumunda olan çaça stoklarından optimum bir
düzeyde yararlanılması, hem bölge balıkçıları için önemli bir gelir kaynağı
hem de su ürünleri balık unu yağı fabrikalarının gereksinimi olan hammadde
ihtiyacının karşılanması noktasında önemli bir rol oynayabilir.
Samsun balık hali, gerek ortamın olumsuz fiziki şartlarından
kaynaklanan, gerekse balıkların nakillerinde yaşanan sıkıntılardan dolayı,
büyük balıkçılık potansiyeli olan bölge için yetersiz kalmaktadır. Samsun ve
çevresindeki illere hizmette büyük katkısı olan balık halinin, kullanılan
malzemelerin ve ortamın daha hijyenik olmasının sağlayabileceği kapalı bir
alanda oluşturulması, su ürünlerinin karaya çıkartıldığı noktaya yakın
modern bir balık hali, bölge balıkçılığının gelişmesine daha büyük bir katkı
sağlayacaktır.
Kaynakça
Anonim, (1976-2004). Tarım ve Köy işleri Bakanlığı Koruma Kontrol Gen.
Müdürlüğü. Su Ürünleri Avlanma Sirkülerleri, Ankara.
Anonim, (2005a). Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Samsun İl Müdürlüğü,
Kontrol Şübe Müdürlüğü, 2005 Birifing Dosyası, 28 s.
Anonim, (2005b). Samsun Ticaret ve Sanayi Odası İktisadi Rapor, Samsun,
161 s.
Anonim, (2005c). Mevcut Durum ve Gelişme Potansiyeli Raporu, Samsun
Bölgesel Ekonomik Kalkınma Anonim Şirketi (SABEK), Ağustos
2005, 187 s.
ÇELİK, Oktay., SAMSUN, O. (1996). Farklı Dizayn Özelliklerine Sahip
Algarnaların Av veriminin ve Av Kompozisyonunun Araştırılması.
Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi. Cilt 13, Sayı 3-4. 259-272.
DIE, (2004). Su Ürünleri İstatistikleri 2003. DİE, Yayınları, 2004, Ankara.
ERKOYUNCU, İbrahim (1995). Balıkçılık Biyolojisi ve Populasyon
Dinamiği Ders Kitabı. OMÜ, Yayınları. Yay. No: 95. Samsun, 265
s.
ERKOYUNCU, İbrahim, ERDEM, Y. ve SAMSUN, O. (1995). Torba
Kısmı Değişik Göz Açıklığında Olan Dip Trollerinin Av Veriminin
562
ve Av Kompozisyonlarının Karşılaştırılması. Ege Üniversitesi, Su
Ürünleri Dergisi. Cilt 12, No: 1–2. 117 –124.
KALAYCI, Ferhat., BİLGİN, S., SAMSUN O., SAMSUN., N. (2005). Orta
Karadeniz’de avlanan çaça (Sprattus sprattus phalericus RISSO,
1826) balığı stoğunun genel durumu ve balık endüstrisi içerisindeki
yerinin araştırılması. XIII. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 1-4
Eylül, Çanakkale
SAMSUN, Osman., ÖZDAMAR, E., ARAL, O.(1994). Orta Karadeniz Trol
Av Sahalarında Dip Trolü ile Avlanan Mezgit (Gadus merlangus
euxinus Nordman, 1840) Balığının Balıkçılık Biyolojisi Açısından
Araştırılması. I. Ulusal Ekoloji ve Çevre Kongresi 5–7 Ekim 1993.
Ege Üniv. Fen Fakültesi Dergisi. Seri B, Cilt: 16/1, 1003 – 1011
SAMSUN, Osman, (1995a). Orta Karadeniz’de 1992 – 1994 Su Ürünleri Av
Dönemlerinde Dip Trolleri ile Avlanan Kalkan (Scophthalmus
maeoticus Pallas, 1811) Balığının Av Kompozisyonu Üzerine Bir
Araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi, Eğirdir Su Ürünleri
Fakültesi Dergisi. Sayı: 4, ISSN: 1300–1491, Isparta. 225–234.
SAMSUN, Osman, (1995b). Orta Karadeniz’de Avlanan Tirsi (Alosa
pontica Eichw. 1838) Balığının Boy–Ağırlık İlişkisi. Ege
Üniversitesi., Su Ürünleri Dergisi, Cilt 12, No:1–2,.15– 20.
SAMSUN, Osman, (1995c). Orta Karadeniz’de Avlanan Pisi (Platicthys
flesus luscus, Pallas 1811) Balığının Balıkçılık Biyolojisi Yönünden
Araştırılması. Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi, Cilt 12, No:1–
2. 21–26.
SAMSUN, O, (1995d). Karadeniz’in Ülkemiz Balıkçılığı Yönünden Önemi
ve Balık Stoklarının Verimliliği ve Sürekliliğinin Korunması.
Karadeniz’in Kirlenmesi ve Korunması Kongresi. Kırsal Çevre ve
Ormancılık Sorunları Araştırma Derneği Yayını No: 9 Trabzon, 17
Kasım. 114 – 124.
SAMSUN, Osman., ÖZDAMAR, E. (1995b). Hamsi (Engraulis
engrasicolus L.) Balığının Orta Su Trolü ile Avlanması Üzerine Bir
Araştırma. Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi, Cilt 12, No: 1 – 2.
37–44.
SAMSUN, Osman, ÖZDAMAR, E (1995a). Samsun Körfezinde 1994–1995
Av Sezonunda Barbunya (Mullus barbatus ponticus Es., 1927)
Balığına İlişkin Bazı Populasyon Parametrelerinin Tahmini,.
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen–Edebiyat Fak. Fen Dergisi, Cilt
(Vol.) 5, Sayı (Num.) 1. 90–96.
563
SAMSUN, Osman, POLAT, N, ve GÜMÜŞ, A. (1995). Orta Karadeniz’de
Avlanan Mahmuzlu Camgöz (Squalus acanthias L., 1758)’ün Boy–
Ağırlık İlişkisi. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi Cilt 12, No:1–
2. 27–36.
SAMSUN, Osman, (1996). Sinop (Karadeniz) Zargana (Belone belone
euxini Günther, 1866) Balığı Populasyonuna İlişkin (1995–1996)
Büyüme
Karakteristikleri
Değişimlerinin
İzlenmesi.
Ege
Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi. Cilt No: 12, Sayı 3-4. 347-355.
SAMSUN, Osman., KALAYCI, F., SAMSUN N., BİLGİN S. (2005) İki
tekne ile çekilen orta su trolü ve gırgır avcılığının, su ürünleri
stoklarının korunması ve verimi açısından karşılaştırılalı olarak
araştırılması. XIII. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 1-4 Eylül,
Çanakkale.
SAMSUN, Osman., KALAYCI, F., SAMSUN N., BİLGİN S., (2006) Orta
Karadeniz’de İki Tekne ile Çekilen Orta Su Trolünün Av Verimi ve
Av Kompozisyonunun Belirlenmesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi,
Araştırma Fonu Proje No: SSÜ 094 Sonuç Raporu. Ocak 2006,
Sinop, 97 s.
SAMSUN Necati, SAMSUN, O., KALAYCI, F., BİLGİN S, (2003). Sinop
yöresinde küçük balıkçılar tarafından avlanan palamut (Sarda sardra
Bloch, 1758) balığının av kompozisyonu ve et veriminin
araştırılması, XII. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 2-5 Eylül 2003.
Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Elazığ. (Baskıda
ÖZDAMAR, Emin., SAMSUN, O. (1993). Çevresel Kaynaklardan Su
Ürünlerinin Kullanımında Gerekli Unsurlar. Türk Devletleri
Arasında 2.İlmi İşbirliği Konferansı. Alma-Ata, Kazakistan. 26–29
Haziran. 107–10.
ÖZDAMAR, Emin, SAMSUN, O. ve ARAL, O. (1993). Karadeniz
Balıkçılığının Problemleri ve Çözüm Önerileri. I. Su Ürünleri
Sempozyumu. Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Su Ürünleri
Bölümü, Erzurum, 21 – 23 Haziran. 84-96.
ÖZDAMAR, E. SAMSUN, O (1995). Samsun Körfezindeki mezgit
(Gadus merlangus euxinus Nord., 1840) Stokunda bazı
populasyon dinamiği parametrelerinin tahmin.
Ondokuz
Mayıs Üniversitesi Fen–Edebiyat Fak. Fen Dergisi, Cilt ( Vol.
) 5, Sayı (Num. ) 1. 128–140.
564