Kad›n Cinsel ‹fllev Bozuklu¤u

KADIN C‹NSEL SA⁄LI⁄I
Derleme
Kad›n Cinsel ‹fllev Bozuklu¤u
Dr. ‹brahim O¤uzülgen, Doç. Dr. Levent Peflkircio¤lu
Baflkent Üniversitesi T›p Fakültesi, Üroloji AD
Girifl
Son y›llarda ortalama yaflam süresinin artmas› ve erektil disfonksiyon için etkin tedavilerin gelifltirilmesi, orta ve
ileri yafl populasyonunda cinsel davran›fllar ve cinsel problemlere olan ilgiyi oldukça artt›rm›flt›r. Erkek cinsel disfonksiyonu için yerleflmifl tan›mlar, epidemiyolojik veriler,
tan› yöntemleri ve tedaviler olmas›na karfl›n kad›n cinsel
disfonksiyonu (KC‹B) konusunda çal›flmalar henüz geliflme
sürecindedir. Bu ilerlemeler geliflmifl ülkelerde hastalar›n
cinsel problemleri nedeniyle doktora baflvuru oranlar›n›
artt›rm›flt›r. Berman ve arkadafllar›n›n yapt›¤› çal›flmada
cinsel yak›nmalar› bulunan kad›nlar›n % 42’si doktora baflvuruken, bu konuda yard›m almayanlar›n % 54’ü asl›nda
bunu istediklerini belirtmifllerdir (1). Türkiye’den de örneklemenin yap›ld›¤› çok uluslu, 27.500 erkek ve kad›n›n
kat›ld›¤› bir seride çal›flmaya kat›lan kad›nlar›n % 49’unun
hayatlar› boyunca en az bir cinsel problemle karfl›laflmalar›na ra¤men ancak % 18.8’nin t›bbi yard›m için baflvurduklar› ve % 39’unun problemlerini sadece partnerleriyle
paylaflt›klar›, % 16’s›n›n magazin dergileri, telefonla bilgilendirme hatlar› ve internetten bilgilenmeye çal›flt›klar› ortaya konmufltur (2).
Dünya Sa¤l›k Örgütü, cinsel disfonksiyonu, “farkl› nedenlere ba¤l› olarak, kiflinin istedi¤i halde cinsel iliflkiye
girememesi” olarak tan›mlam›flt›r (3). KC‹B, bir çok biyolojik, psikolojik, t›bbi, kiflisel ve sosyal yönleri olan çok
yönlü bir durum olarak ele al›nmaktad›r (4). International
Consensus Development Conference on Female Sexual
Dysfunction raporuna göre KC‹B, cinsel istek bozuklulu¤u, cinsel uyar›lma bozuklu¤u, orgazm bozuklu¤u, cinsel
a¤r› bozukluklar› (daha sonra disparoni, vajinismus ve iliflki harici a¤r› olarak ayr›lm›flt›r) s›n›fland›r›lm›flt›r (5).
Literatürde Avrupa ülkeleri için say›l› prevalans araflt›rmas› bulunmaktad›r. Barun ve arkadafllar›n›n 3145 cinsel
olarak aktif kad›nda yapt›klar› çal›flmalar›nda KC‹B prevalans›, % 31.1 olarak bulunmufltur (6). Avusturya’da yap›-
lan baflka bir çal›flmada ise % 22 oran›nda, cinsel istek bozuklu¤u, % 35 oran›nmda uyar›lma bozuklu¤u, % 39 oran›nda orgazm problemi ve % 12.8 oran›nda a¤r› bozukluklar› saptanm›flt›r (7). Amerika Birleflik Devletleri’nde
18-59 yafllar› aras›nda 1749 kad›n ve 1410 erke¤in dahil
edildi¤i çal›flmada cinsel disfonksiyonun kad›nlarda erkeklere oranla daha s›k görüldü¤ü (% 43’e karfl› % 31) bulunmufltur (8). On ayr› Asya ülkesini kapsayan 3350 kiflinin
kat›ld›¤› anket çal›flmas›nda cinsel istekte azalma, lubrikasyon zorluklar› ve orgazm problemleri s›ras›yla % 27, %
24 ve % 23 oran›nda saptanm›flt›r (9). Ülkemizde, Çayan
ve arkadafllar› taraf›ndan yafllara göre yap›lan prevalans
çal›flmas›nda KC‹B görülme s›kl›¤› 18-27 yafl aras› % 21.7,
28-37 yafl aras› % 25.5, 38-47 yafl aras› % 53.5, 48-57 yafl
aras› % 65.9 ve 58-67 yafl aras› % 92.9 olarak bulunmufltur. Ayn› çal›flmada risk faktörleri irdelendi¤inde sigara,
evlenme yafl›, geçirilmifl pelvik cerrahi ve do¤um kontrol
yöntemleri, KC‹B için risk olarak bulunmazken, yafl, düflük
e¤itim düzeyi, iflsizlik, kronik hastal›k, multiparite ve menopoz risk aç›s›ndan anlaml› bulunmufltur (10).
Etyopatogenez
KC‹B’nun etyopatogenezi üzerine yap›lan, yer yer birbiri ile çeliflen çok say›da çal›flma vard›r. Bunlar›n ço¤u
hormonal dengeler üzerinedir. Östrojenin KC‹B üzerine
etkisi tart›flmal›d›r. Masters, menopozla birlikte cinsel fonsiyonun bozuldu¤unu belirterek, klitoris reaksiyon zaman›ndaki gecikme, vajinal lubrikasyon ve kanlanmadaki
azalma ve orgazmik kontraksiyonlar›n süresindeki azalmay›, östrojen seviyelerinin düflmesine ba¤lam›flt›r (11).
Sistemik östrojen replasman tedavisi ile bu parametrelerde düzelme görülmesine karfl›n cinsel fonksiyondaki subjektif düzelmelerin bu sonuçlarla korele olmad›¤› gösterilmifltir (12,13). Ayr›ca sistemik östrojen tedavisinin tek
bafl›na cinsel disfonksiyonu tedavi etmede yeterli olmad›¤›n› gösteren birçok çal›flma vard›r (14).
253
KADIN C‹NSEL SA⁄LI⁄I
Androjen eksikli¤i, klinik olarak kendini iyi hissetme
duygusunda azalma, aç›klanamayan kal›c› yorgunluk, libido azalmas› ve cinsel memnuniyetsizlik gibi belirtilerle
kendisini göstermektedir. Kad›nlarda androjen yetersizli¤i
sendromu son zamanlarda tan›mlanm›flt›r ve postmenopozal kad›nlarda premenopozal kad›nlara göre daha s›k
görülmektedir. Buna neden olarak hipopituitarizm, Adison hastal›¤›, kortikosteroid tedavisi, ovariyan yetmezlik
veya ooferektomi, oral östrojen replasman›, oral kontraseptifler ve idiopatik nedenler gösterilmektedir (14). Buna karfl›n, Nyunt ve arkadafllar› ise androjen düzeylerinin
libido kayb› ile iliflkili olmad›¤›n› göstermifllerdir (15).
Diabetes Mellitus, etyolojik faktörler aras›nda gösterilmektedir. Yetmifliki genç diabetik kad›nda yap›lan çal›flmada libido kayb›, % 77, klitoral duyarl›l›k azalmas›, %
62.5, vajinal kuruluk, % 37.5, vajinal rahats›zl›k, % 41.6 ve
orgazm bozuklu¤u, % 49 oran›nda saptanm›flt›r (16). Diyabetik kad›nlarda yap›lan bir baflka çal›flmada ise Tip I Diabetin Tip II’ye göre KC‹B’na anlaml› olarak daha fazla neden oldu¤u saptanm›flt›r (% 71’ye karfl› % 42). Ancak cinsel disfonksiyona neden olabilecek diabete özgün bir faktör gösterilememifltir (17).
Erkekteki erektil disfonksiyonun KC‹B için bir etyolojik
faktör olabilece¤i gösterilmifltir. Partnerlerinde erektil disfonksiyon saptanan kad›nlar›n, partnerlerinde erektil disfonksiyon bulunmayan kad›nlarla karfl›laflt›r›ld›¤› çal›flmada
cinsel istek aç›s›ndan fark bulunmazken uyar›lma bozuklu¤u, lubrikasyon bozuklu¤u, orgazm problemi, tatminsizlik
ve a¤r› parametreleri anlaml› olarak daha yüksek bulunmufltur. Erektil disfonksiyonu tedavi edilen hastalar›n efllerinde cinsel istekte bir de¤ifliklik saptanmazken, di¤er parametrelerde belirgin düzelmeler gösterilmifltir (18).
Ürojinekolojik problemlerin KC‹B ile iliflkisini gösteren
çal›flmalar da vard›r. Üriner inkontinans›, rekürren veya kal›c› alt üriner sistem semptomlar› bulunan kad›nlarda cinsel istek azl›¤›, uyar›lma bozuklu¤u, vajinal duyarl›l›kta
azalma veya kay›p, vajinal lubrikasyonda azalma, orgazm
bozuklu¤u, anorgazmi ve a¤r› varl›¤› gösterilmifltir (4).
Tan›
Kültürel, etnik de¤ifliklikler ve yafl, hastalar›n problemlerini doktora aç›klamas›nda önemli farkl›l›k yaratmaktad›r. Birçok kad›n cinsel problemlerini sorulmadan gönüllü
olarak doktorlara anlatamamaktad›r. Bu aç›dan doktorlar›n
254
Derleme
hastalardan bu yükü al›p toplumdaki cinsel problemler veya hastal›klarla iliflkisi hakk›nda bilgilendirici ve hastaya
sorunlar›n› anlatmaya teflvik edici bir tutum içinde olmalar› önemlidir (19). Hastan›n medikal, cerrahi, obstetrik, jinekolojik, psikiyatrik, cinsel ve sosyal öyküsü al›nmal›d›r.
Hastan›n geçmifl cinsel deneyimleri, konuyla ilgili bilgisi
de¤erlendirilmelidir. Sigara kullan›m›, alkol ve ilaç ba¤›ml›l›¤› sorgulanmal›d›r. Depresyon, anksiyete gibi cinsel
disfonksiyon aç›s›ndan ay›r›c› tan› gerektiren durumlar de¤erlendirilmelidir. Nörolojik veya kardiyovasküler hastal›klar, cerrahi do¤um, epizyotomi, endometriyozis, enfeksiyon, prolapsus, üriner inkontinans varl›¤› pelvik travma
veya yaralanma öyküsü araflt›r›lmal›d›r (20,21). Pelvik cerrahinin cinsel fonksiyon üzerine etkisi tart›flmal›d›r.
Baz› ilaçlar, (örne¤in; beta blokerler, alfa blokerler, trisiklik antidepresanlar, selektif serotonin reuptake inhibitörleri, antiepileptikler, oral kontraseptifler, antiandrojenler, antiöstrojenler ve östrojenler) cinsel disfonksiyona neden olabilece¤i için, ilaç kullan›m› detayl› sorgulanmal›d›r
(22,23).
KC‹B yak›nmas› olan hastalar›n de¤erlendirilmesinde
psikolojik de¤erlendirme önemli bir noktad›r. Hastalar›n
iliflkileriyle ilgili sorunlar, stres faktörü olabilecek durumlar
tan›mlanmal›d›r. Mevcut cinsel problemlerin temeli olabilecek geçirilmifl travmatik iliflkiler ve cinsel istismarlar hastalar› huzursuz etmeden sorgulanmal›d›r. Depresyon,
anksiyete, anoreksiya gibi psikiyatrik sorunlar irdelenmeli
ve medikasyonla birlikte gerekirse psikoterapi düflünülmelidir (14).
KC‹B de¤erlendirmesinde önemli bir basamak hastalar›n cinsel davran›fllar›n› ve cinsel problemlerini de¤erlendirmek için kullan›lan günlükler ve anketlerdir. The Food
and Drug Administraiton (FDA) 2000 y›l› k›lavuzunda,
de¤erlendirmede birincil olarak günlükleri ve ikincil olarak
anketleri önermektedir. Bununla birlikte Stanley ve arkadafllar› günlü¤ün erkek cinsel disfonksiyonu de¤erlendirmesi aç›s›ndan yeterli olabilece¤i ancak KC‹B de¤erlendirilmesinde psikometrik teori ›fl›¤›nda anketlerin günlüklere göre daha duyarl› ve güvenilir oldu¤unu öne sürmüfllerdir (24). Brief Index of Sexual Function, Sexual Distress
Scale, German Female Sexual Disfunction Quetionare gibi çeflitli anketler bulunmas›na karfl›n bugün en yayg›n
kullan›lan KC‹B de¤erlendirme anketi Female Sexual
Function Index (FSFI)’tir (10,25,26). FSFI kullan›m› kolay
olmas›, göreceli olarak k›sa olmas›, çok boyutlu olmas› ve
Derleme
uyar›lma, orgazm, cinsel istek bozukluklar› için Diagnostic
and Statistical Menual of Mental Disorders-IV (DSM-IV)
temelli geçerlili¤i olmas› nedeniyle konuyla ilgili çal›flmalarda en çok kullan›lan skalad›r (27-29).
Cinsel disfonksiyon nedeniyle de¤erlendirilen kad›nlar›n d›fl genital organlar›n›n muayenesi özellikle a¤r› sorunu olanlarda oldukça önem tafl›maktad›r. Vulvadinyas› bulunan kad›nlar›n sa¤l›kl› bireylere göre FSFI skorlar› anlaml› olarak düflük bulunmufltur. Vulvadinyan›n iki majör alt tipi olarak vulvar vestibulit ve disestetik vulvadinya tan›mlanm›flt›r (30). Hastalar›n klitorisleri ve vestibüler glandlar› de¤erlendirilmeli, pelvik duvar kaslar› hakk›nda bilgi sahibi olunmal›d›r. Levator kaslar›, kas›lma, pelvik organlar
hassasiyet aç›s›ndan de¤erlendirilmelidir (14).
KC‹B de¤erlendirilmesinde spesifik tan› yöntemlerinden Doppler ultrasonografi, vajinal Ph ölçümleri, duyusal
alg›lama testleri çok yayg›n kullan›lmamas›na, maliyetleri
yüksek olmas›na ve baz› yazarlar taraf›ndan tan› için gereksiz bulunmas›na ra¤men tan›sal önemlerini araflt›ran
çal›flmalar vard›r. Erol ve arkadafllar› diabetli kad›nlarda biyotesiyometri ile ölçülen somatik duyusal alg›laman›n
sa¤l›kl› kad›nlara oranla belirgin olarak düflük oldu¤unu
göstermifllerdir (31). Hormonal yetmezlik, menopoz düflünülen hastalarda FSH, östradiol, LH’u içeren hormon
profili, androjen yetmezli¤i düflünülen hastalarda (Testosteron ?, DHEA ?) DHEA-S, trioid disfonksiyonu aç›s›ndan
TSH tan›da de¤erli olabilir.
Tedavi
Tedavide öncelikle hasta ve partnerin konuyla ilgili bilgilendirilmesi ve e¤itimi, tedaviden hekimin beklentileri
ortaya konulmal›d›r. Davran›flsal ve ilaç d›fl› tedaviler ile
baflar›l› sonuçlar al›nm›fl olmas›na ra¤men sonuçlar kontrollü de¤ildir ve bu kazan›mlar uzun sürmemektedir. Cinsel disfonksiyon tedavisinde hipnoz ve ego-durum tedavisinin etkili oldu¤unu gösteren çal›flmalar da vard›r (33).
Hastalara, konuyla ilgili kitap ve yay›nlar› okumalar› önerilerek durumun sadece kendilerine özgü olmad›¤› bilinci
verilmelidir. Tedaviye KC‹B’na neden olabilecek bilinen
risk faktörlerinin belirlenmesi (hipertansiyon, DM, ilaçlar
vb.) ve kontrol alt›na al›nmas›yla bafllanmal›d›r (32).
Tedavide klitoral vakum cihazlar› (ör: Eros TM , Urometrics Inc., A.B.D.), ilaç tedavisi d›fl›nda kullan›lan ancak
çok yayg›n olmayan bir seçenektir. Serviks kanseri nede-
KADIN C‹NSEL SA⁄LI⁄I
niyle tedavi görmüfl ve cinsel disfonksiyonu olan hastalar
üzerinde yap›lan bir çal›flmada bu cihaz ile tedavinin etkili oldu¤u gösterilmifltir (34).
Disparoni ve vajinal kuruluk durumunda topikal lubrikanlar ve vajinal nemlendiriciler kullan›labilir. Antidepresan kullan›m›na ba¤l› libido ve uyar›lma bozukluklar›nda,
kullan›lan antidepresan›n de¤ifltirilmesi hastan›n antidepresana adaptasyonunun beklenmesi veya ilaç dozunun etkin minimal doza indirilmesi tedavi seçenekleri aras›ndad›r. Selektif serotonin reuptake inhibitörlerine ba¤l› cinsel
disfonksiyonda sildenafil tedavisinin etkili oldu¤unu gösteren çal›flmalar vard›r (14).
Östrojen replasaman tedavisi, postmenopozal kad›nlardaki KC‹B tedavisinde semptomlar› düzeltmede tek bafl›na yeterli görünmemektedir. Ayr›ca bioaktif testosteron
seviyelerini düflürerek potansiyel bir androjen yetmezli¤ini
tetikleyebilirler. Böyle durumlarda sistemik östrojen tedavisinin yerine östrojen içeren lokal ajanlar kullan›lmal› veya
sistemik östrojen tedavisine androjenler eklenmelidir (35).
Androjen replasman›n›n kad›nlarda kullan›m› tart›flmal›d›r. Androjen replasman› ile cinsel istek bozuklu¤unda
düzelme gösterilmesine ra¤men uzun dönem etkileri konusunda yeterli çal›flma bulunmamaktad›r. Androjen yetmezli¤i sendromu belirtilerine sahip ve serbest testosteron seviyeleri düflük bulunan hastalarda androjen replasman› düflünülebilir. Androjen tedavisi FDA taraf›ndan
onaylanmam›flt›r. Tedavi yak›n takip alt›nda yap›lmal›d›r.
Akne, hirsutizm, erkek tipi saç dökülmesi, ses kal›nlaflmas› ve klitoral hipertrofi dikkatli olunmas› gereken yan etkilerdir (36).
Kad›n cinsel uyar›lma bozuklu¤unun medikal tedavisinde kullan›lan ajanlar (L-Arjinin, zestra, l-arjinin+yohimbin, alprostadil, avlimil, sildenafil) genifl bir ilgi alan› bulmufl ancak KC‹B için güvenilirlili¤i ve etkisi kan›tlanmam›flt›r. Bu ilaçlar›n bir ço¤u lokal kan ak›m›n› artt›rmaya
yöneliktir. Ancak artm›fl kan ak›m›, lubrikasyon ve genital
dolgunlaflmada art›fla neden olmas›na ra¤men, subjektif
uyar›lmay› belirgin olarak etkilememektedir (14).
Orgazm bozukluklar›n›n tedavisi, en çok zorluk yaflanan
konudur. Sorunun primer mi yoksa sekonder mi oldu¤u
önem tafl›maktad›r. Primer anorgazmi, tedavisi en zor bozukluk olup ço¤unlukla seks terapisi gerektirmektedir.
Pelvik duvar kaslar›ndaki gevfleklik ve güçsüzlük etyolojide bir neden olabilir. Tedavide pelvik kas egzersizleri veya biofeedback yararl› olabilir. Hormon eksikli¤i olan has-
255
KADIN C‹NSEL SA⁄LI⁄I
talarda östrojen veya androjen replasman tedavisi düflünülmelidir. Baz› hastalar›n vakum cihaz› terapisi veya zestradan fayda gördü¤ü bildirilmifltir (14).
Cinsel a¤r› bozukluklar›nda biliflsel davran›fl terapileri
ve efl terapileri tedavide önemli rol oynamaktad›r. A¤r›ya
neden olabilecek fizyolojik neden saptanabilirse tedavi
edilmelidir.
Erkek cinsel fonksiyon bozuklu¤u oral tedavisinin pazardaki yerinin son on y›lda önemli bir oranda artm›flt›r.
Popülasyonun yar›s›n›n kad›n olmas› nedeniyle arflt›rmac›lar, medya ve ilaç endüstrisi bu denli genifl bir hasta grubunu etkileyen ve ilaç pazar›nda oldukça önemli bir po-
Derleme
tansiyel vadeden yeni bir ufka yani Kad›n Cinsel Disfonksiyonununa yönelmifltir. 2004’de erektil disfonksiyon tedavisi için belirtilen resmi rakam›n 2.7 milyar Dolar ve
Proctor and Gamble firmas›n›n FDA onay› alamam›fl testostosteron yamas› reklam giderleri için ay›rd›¤› fonun
100 milyon Dolar oldu¤u göz önüne al›n›rsa, KC‹B alan›ndaki geliflmelerin önünün ne kadar aç›k oldu¤u hakk›nda
fikir sahibi olabiliriz (37,38). KC‹B’nun karanl›k yüzü dünyada androloglar›n çal›flmalar› ile yavafl yavafl ayd›nl›¤a
ç›kmaktad›r ancak epidemiyoloji, tan› yöntemleri ve özellikle tedavi aç›s›ndan daha çok say›da genifl serili, kontrollu çal›flmalara ihtiyaç vard›r.
Kaynaklar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Berman L, Berman J, Felder S, et al. Seeking help for sexual function
complaints: what gynecologists need to know about the female
patient’s experience. Fertil Steril 2003;79:572–576.
Moreira ED Jr, Brock G, Glasser DB, Nicolosi A, Laumann EO, Paik A,
Wang T, Gingell C; GSSAB Investigators' Group. Help-seeking behaviour
for sexual problems: the global study of sexual attitudes and behaviors.
Int J Clin Pract. 2005 Jan;59(1):6-16.
Basson R, Berman J, Burnett A, Derogatis L, Ferguson D, Fourcroy J,
Goldstein I, Graziottin A, Heiman J, Laan E, Leiblum S, Padma-Nathan H,
Rosen R, Segraves K, Segraves RT, Shabsigh R, Sipski M, Wagner G,
Whipple B. Report of the international consensus development conference on female sexual dysfunction: definitions and classifications. J
Urol. 2000 Mar;163(3):888-93.
Salonia A, Zanni G, Briganti A, Fabbri, F, Rigatti P and Montorsi F. The
role of the urologist in the management of female sexual dysfunctions.
Curr Opin Urol 2004; 14: 389-393.
Basson R, Berman J, Burnett A, Derogatis L, Ferguson D, Fourcroy J,
Goldstein I, Graziottin A, Heiman J, Laan E, Leiblum S, Padma-Nathan H,
Rosen R, Segraves K, Segraves RT, Shabsigh R, Sipski M, Wagner G,
Whipple B. Report of the international consensus development conference on female sexual dysfunction: definitions and classifications. J
Urol. 2000 Mar;163(3):888-93.
Braun M., Korda B., Sommer F., Engelmann. UH. Prevelence and therapy
necessity of sexual dysfunction (FSD), a different look at the epidemiology of female sexual disorders: results of the “Cologne 20000 men survey”. J Urol 2004: 171 (supplement):A888.
Ponholzer A, Roehlich M, Racz U, Temml C, Madersbacher S. Female sexual dysfunction in a healthy Austrian cohort: Prevalence and risk factors. Eur Urol 2005; 47: 366-375.
Laumann EO, Paik A, Rosen RC. Sexual dysfunction in the United States;
prevalence and predictors. JAMA 1999;281:537–544.
Nicolosi A, Glasser DB, Kim SC, Marumo K, Laumann EO; GSSAB
Investigators' Group. Sexual behaviour and dysfunction and help-seeking patterns in adults aged 40-80 years in the urban population of
Asian countries. BJU Int. 2005 Mar;95(4):609-14.
Cayan S., Akbay E., Bozlu M., Canbolat B., Acar D., Ulusoy E. The
prevalance of female dysfunction and potential risk factors that may
impair sexual function in Turkish women. Urol Int. 2004: 72(1): 52-7.
Masters EH, Johnson VE. Human Sexual Response. Boston: Little, Brown;
1966.
Semimons JP, Wagner G. Estrogen deprivation and vaginal function in
postmenopausal women. JAMA 1982;248:445–448.
Berman JR, Berman LA, Werbin TJ, et al. Clinical evaluation of female
sexual function: effects of age and estrogen status on subjective and
physiologic sexual responses. Int J Impotence Res 1999;11:31–38.
Pauls RN, Kleeman SD, Karram MM. Female Sexual Dysfunction:
Principles of Diagnosis and Therapy. Obstet Gynecol Surv. 2005
Mar;60(3):196-205.
256
15. Nyunt A, Stephen G, Gibbin J, Durgan L, Fielding AM, Wheeler M, Price
DE. Androgen status in healthy premenopausal women with loss of
libido. J Sex Marital Ther. 2005 Jan-Feb;31(1):73-80.
16. Erol B, Tefekli A, Ozbey I, Salman F, dincag N.,Kadioglu A., Tellaloglu S.
Sexual dysfunction in type II diabetic patients: a comparative study. J
Sex Marital Ther. 2002: 28 suppl 1: 55-62.
17. Doruk H, Akbay E, Cayan S, Akbay E, Bozlu M, Acar D.Effect of diabetes
mellitus on female sexual function and risk factors. Arch Androl. 2005
Jan-Feb;51(1):1-6.
18. Cayan S, Bozlu M, Canpolat B, Akbay E.The assessment of sexual functions in women with male partners complaining of erectile dysfunction:
does treatment of male sexual dysfunction improve female partner's
sexual functions? J Sex Marital Ther. 2004 Oct-Dec;30(5):333-41.
19. Clayton AH. Recognition and assessment of sexual dysfunction associated with depression. J Clin Psychiatry 2001;62(suppl 3):5–9.
20. Sipski ML, Alexander CJ, Rosen RC. Sexual response in women with
spinal cord injuries: Implications for our understanding of the ablebodied. J Sex Marital Ther 1999;25:11–22.
21. Berman JB, Berman L, Goldstein I. Female sexual dysfunction: incidence,
pathophysiology, evaluation and treatment options. Urology
1999;54:385–391.
22. Thomas DR. Medications and sexual function. Clin Geriatr Med
2003;19:553–562.
23. Mandal S, Goldstein I, Berman JR. Clinical evaluation of female sexual
dysfunction: new diagnostic and treatment strategies. Prim Psychiatry
2001;8:54–59.
24. Althof SE, Rosen RC, DeRogatis L, Corty E, Quirk F, Symonds T.Outcome
measurement in female sexual dysfunction clinical trials: review and
recommendations. J Sex Marital Ther. 2005 Mar-Apr;31(2):153-66.
25. Meston CM, Derogatis LR. Validated instruments for assessing female
sexual function. J Sex Marital Ther 2002;28(suppl):155–164.
26. Derogatis LR, Rosen R, Leiblum S, et al. The Female Sexual Distress Scale
(FSDS): initial validation of a standardized scale for assessment of sexually related personal distress in women. J Sex Marital Ther
2002;28:317–330.
27. Wiegel M, Meston C, Rosen R. The female sexual function index (FSFI):
cross-validation and development of clinical cutoff scores. J Sex Marital
Ther. 2005 Jan-Feb;31(1):1-20.
28. Meston CM. Validation of the Female Sexual Function Index (FSFI) in
women with female orgasmic disorder and in women with hypoactive
sexual desire disorder. J Sex Marital Ther 2003;29:39–46.
29. Rosen R, Brown C, Heiman J, Leiblum S, Meston C, Shabsigh R, Ferguson
D, D'Agostino R Jr.The Female Sexual Function Index (FSFI): a multidimensional self-report instrument for the assessment of female sexual
function. J Sex Marital Ther. 2000 Apr-Jun;26(2):191-208.
30. Masheb RM, Lozano-Blanco C, Kohorn EI, Minkin MJ and Kerns RD.
Assesing Sexual function and Dysparonia with female sexual function
index (FSFI) in women with vulvodynia. J Sex Mar Ther 2004; 30: 315-324.
Derleme
31. Erol B, Tefekli A, Sanli O, Ziylan O, Armagan A, Kendirci M, Ersayar D,
Kadioglu A. Does sexual dysfunction correlate with deterioration of
somatic sensory system in diabetic women? Int J Impot Res 2003; 15:
198-202
32. Walton B, Thorton T. Female sexual dysfunction. Curr Women’s Health
Rep 2003;3:319–326.
33. Lemke W.Utilizing hypnosis and ego-state therapy to facilitate healthy
adaptive differentiation in the treatment of sexual disorders. Am J Clin
Hypn. 2005 Jan;47(3):179-89.
KADIN C‹NSEL SA⁄LI⁄I
34. Schroder M, Mell LK, Hurteau JA, Collins YC, Rotmensch J, Waggoner SE,
Yamada SD, Small W Jr, Mundt AJ.Clitoral therapy device for treatment
of sexual dysfunction in irradiated cervical cancer patients. Int J Radiat
Oncol Biol Phys. 2005 Mar 15;61(4):1078-86.
35. Rioux JE, Devlin C, Gelfand MM, et al. 17 beta-estradiol vaginal tablet
versus conjugated equine estrogen vaginal cream to relieve
menopausal atrophic vaginitis. Menopause 2000;7:156–161.
36. Davis S. Androgens and female sexuality. J Gend Specif Med
2000;3:36–40.
37. Moynihan R. The marketing of a disease: female sexual dysfunction.
BMJ. 2005 Jan 22;330(7484):192-4.
38. Wyllie MG.The hunt for pink Viagra. BJU Int. 2005 Jan;95(1):181-2.
257