scaphognathus crassirostris

109
DO⁄U ANADOLU BÖLGES‹
ZARAR GÖREB‹L‹R
A⁄RI DA⁄I
B10 A¤r›/I¤d›r
39°42’K 44°18’D
MJ 4095
131.191 ha
KORUMA ALTINDA DE⁄‹L
Önemli Kufl Alan› (ÖKA No. 92)
Relikt hufl orman ve çal›, da¤ step ve alpin kayal›k topluluklar›; sürekli kar alt›ndaki buzul habitatlar
1000-5137 m
Toplam endemik takson: bilinmiyor
Tehlike alt›ndaki takson: 46 (12 endemik)
Alan›n içerdi¤i ÖBA kriterleri:
¥ A1: 1 Küresel Ölçekte Tehlike Alt›ndaki Tür (1 Bern Sözleflmesi Ek Liste I türü)
¥ A2: 11 Avrupa Ölçe¤inde Tehlike Alt›ndaki Tür (1 Bern Sözleflmesi Ek Liste I türü dahil)
¥ C2: Tehlike Alt›ndaki Do¤al Habitatlar – 34.95
<ÖZET
A¤r› Da¤› Önemli Bitki Alan› (ÖBA), Türkiye’nin en büyük sönmüfl volkanik da¤› olan A¤r› Da¤›’n› ve genifl sulakalan habitatlar›yla Do¤ubayaz›t Ovas›’n› içerir.
A¤r› Da¤›, 5137 m’ye ulaflan zirvesiyle Türkiye’nin en yüksek birinci ve Avrupa ve Güneybat› Asya’n›n en yüksek üçüncü da¤›d›r. Da¤›n jeolojik yap›s›nda büyük ölçüde andezit ve bazalt kayalar bulunur. ÖBA bitki örtüsü yer yer, relikt salk›m hufl (Betula pendula) topluluklar›n›n yan› s›ra; büyük ölçüde da¤ step ve
alpin bitki topluluklar›ndan oluflur. Sürekli kar alt›nda kalan A¤r› Da¤› zirve bölümünde, Türkiye’deki en büyük buzul yer al›r. 11’i Türkiye’ye endemik olmak
üzere alan›n floras›nda ülke çap›nda nadir yaklafl›k 46 takson kay›tl›d›r. Yaklafl›k 13 bitkinin tipörne¤inin topland›¤› alanda, ayn› zamanda Bern Sözleflmesi Ek
Liste I’de yer alan iki tür (Dactylorhiza chuhensis ve Saxifraga hirculus) yetiflir.
Resmi olarak koruma alt›nda olmayan ÖBA’y› tehdit eden en önemli etmen, da¤›n eteklerindeki sulakalan habitatlar›n›n kurutulmas›d›r. Buna ek olarak A¤r›
Da¤›, zirve bölümü baflta olmak üzere artan turizm etkinlikleri nedeniyle de bask› alt›ndad›r.
<ALANIN TANITIMI
Büyük A¤r› Da¤›
A¤r› Da¤› ÖBA’s›, Türkiye’nin en do¤u ucunda yer
alan iki sönmüfl volkan› (Büyük ve Küçük A¤r› da¤lar›) ve onlar›n güneybat› eteklerindeki Do¤ubayaz›t Ovas› sulakalan sistemini içerir.
A¤r› Da¤›, Türkiye-Ermenistan s›n›r›na 35 km uzakl›kta yer al›r. Da¤, Türkiye-Ermenistan-‹ran aras›ndaki
s›n›r›n bir bölümünü oluflturan Aras Nehri’nin (tarihi
ad›yla “Araxes”) sular›yla y›kanan I¤d›r ve Aral›k ovalar›ndan (I¤d›r Ovas›, ÖBA No. 110) dik olarak yükselir. Yaklafl›k 4500 m’ye kadar kesintisiz yükselen A¤r› Da¤›, dünyan›n kesintisiz yükselen uzun yamaçlar›na sahip da¤›d›r. Türkiye’nin en yüksek da¤› olan A¤r› Da¤› (5137 m); ayn› zamanda Elburz Da¤› (‹ran) ve
Ebruz Da¤›’ndan (Kafkasya) sonra, Avrupa ve Güneybat› Asya’daki en yüksek üçüncü da¤d›r. A¤r› Da¤›’n›n 7 km güneydo¤usunda Küçük A¤r› Da¤› yer
al›r. Küçük A¤r› Da¤›, 3000 m’den bafllayarak
3896 m’ye kadar yükselen ayr› bir koni oluflturur.
A¤r› Da¤›’n›n güneybat›s›ndan Nemrut Da¤›’na kadar (yaklafl›k 280 km) Türkiye’nin en büyük volkanik çatla¤› yer al›r. Bu volkanik çatlak üzerinde Türkiye’nin en büyük befl volkanik da¤›ndan dördü;
A¤r›-Tendürek-Süphan-Nemrut s›ralan›r. Son olarak 1840 y›l›nda volkanik püskürmenin meydana
23
TÜRK‹YE’N‹N ÖNEML‹ B‹TK‹ ALANLARI
Da¤da eskiden çok daha genifl alanlar kaplayan
orman bitki örtüsünden geriye, küçük parçalar
halinde orman ve çal› topluluklar› kalm›flt›r. A¤r›
Da¤›’n›n I¤d›r Ovas›’na bakan alçak yamaçlar›
(2000-2500 m) çok çeflitli çal› türlerinden oluflan
çal› topluluklar›yla kapl›d›r. Bu bitki örtüsünde yer
alan türler aras›nda; Cotoneaster nummularia,
Juniperus communis ssp. hemisphaerica, Rosa canina, R. montana, R. pimpinellifolia, Rubus saxatilis ve
Viburnum lantana say›labilir. ÖBA içindeki salk›m
hufl (Betula pendula) topluluklar› Küçük A¤r›
Da¤›‘n›n do¤u ve kuzey yamaçlar›nda yayg›nd›r.
Odunsu bitkiler bak›m›ndan zengin bu bitki
örtüsünde; Celtis tournefortii, Cotoneaster
melanocarpus, C. multiflorus, C. nummularia, Pyrus
salicifolia var. salicifolia, Sorbus aucuparia,
S. umbellata, Salix pseudomedemii ve Viburnum
lantana gibi taksonlar bulunur.
ÖBA bitki örtüsünün büyük bir bölümünü oluflturan
step topluluklar› bilinen özelliklerine göre afla¤›daki gibi s›n›flanabilir:
Çal› step topluluklar›nda çok lokal bir tür, Calligonum polygonoides bask›nd›r ve da¤›n Aral›k Ovas›’na
bakan alçak yamaçlar›nda küllü-kumlu volkanik topraklar üzerinde yer al›r.
Yüksek kseromorfik da¤ step topluluklar› büyük
ölçüde 2000-4000 m aras›ndaki yamaçlarda yer al›r.
Kayal›k bölümlerden ve k›sa boylu meralardan
oluflan bu bitki örtüsündeki karakteristik bitkiler
aras›nda; Androsace villosa, Anemone albana,
Arenaria lychnidea, A. szovitsii, Asplenium viride,
Astragalus xerophilus, A. paradoxus, A. coarctus,
Campanula aucheri, C. glomerata, C. stevenii,
Cerastium araraticum, Cystopteris fragilis, Draba
araratica, Gentiana septemfida, Myosotis alpestris,
Pedicularis crassirostris, Potentilla polyschista,
P. subpalmata, Ranunculus oreophilus, Veronica
biloba, V. gentianoides ve V. telephiifolia say›labilir.
A¤r› Da¤›, yöre halklar›n›n geleneksel inançlar›nda
önemli bir yere sahiptir. Büyük Tufan’dan sonra,
Nuh’un Gemisi’nin A¤r› Da¤› üzerinde karaya oturdu¤una inan›l›r. Günümüzde ‹ranl›lar’dan Amerikal›
araflt›rmac›lara kadar pek çok kifli, Nuh’un Gemisi’nin kal›nt›lar›n›n halen da¤›n yamaçlar›nda gömülü oldu¤una inanmaktad›r. A¤r› Da¤› bat› ülkelerinde “Ararat” olarak bilinir. Bu ad›n Van Gölü çevresinde 13. yüzy›ldan bafllayarak egemen olan Urartu medeniyetine dayand›¤› tahmin edilmektedir.
Urartu medeniyeti Asur belgelerinde (‹.Ö.12801261) “Uriatri” biçiminde geçmektedir. Bu sözcü¤ün “Da¤l›k Ülke” anlam›na geldi¤i düflünülmektedir. Da¤›n Türkçe ad› olan A¤r› ise, yaklafl›k 1000
y›ld›r kullan›lmaktad›r. 1878 Berlin Anlaflmas›’na
göre Osmanl›-Rus topraklar› aras›ndaki s›n›r, A¤r›
Da¤›’n›n hemen do¤usundan, küçük zirvesini ay›rarak geçmekteydi. Bu s›n›r daha sonra, 1932 y›l›nda
‹ran ile yap›lan bir anlaflmaya göre, da¤›n tüm zirveleri Türkiye topraklar› dahilinde kalacak flekilde
yeniden çizilmifltir.
geldi¤i, A¤r› Da¤› art›k sönmüfl bir volkand›r. Bununla birlikte, da¤›n kuzey yamaçlar› üzerinde,
(5000 m), yaklafl›k bir hektar kadar küçük bir alanda sülfür yar›klar› aktif durumdad›r. Kar›n bulunmad›¤› bu bölümde, kuvvetli bir sülfür kokusu da hissedilir.
Anadolu’daki sönmüfl di¤er volkanik da¤larda oldu¤u gibi A¤r› Da¤›’n›n jeolojik yap›s›nda da, büyük
ço¤unlukla y›pranm›fl andezit kayalar bulunur. Ayr›ca, alçak yamaçlar›n›n kuzeyi bazalt (lav) ve güney
taraflar› ise volkan külüyle kapl›d›r.
A¤r› Da¤›’nda, 4000 m’nin yukar›s› sürekli kar alt›ndad›r ve bu nedenle da¤›n volkan kraterini görmek
mümkün de¤ildir. Küçük A¤r› Da¤›’n›n volkan krateri ise donma-çözülme ve erozyonun etkileriyle büyük ölçüde afl›nm›fl ve ortadan kalkm›flt›r. Türkiye’deki en büyük gerçek buzul, A¤r› Da¤›’n›n kuzey
taraflar›nda ana zirveye yak›n bir yerde, yaklafl›k 10
km2 yer kaplar.
24
Alpin kuflakta 4000 m’nin üstleri büyük ço¤unlukla
sürekli kar alt›nda kal›r. Bu bölümde, yer yer kar›n
erimesiyle ortaya ç›kan çok s›n›rl› alpin florada;
Campanula aucheri, Myosotis alpestris, Veronica telephiifolia ve Viola rupestris gibi türlere rastlan›r.
A¤r› Da¤›’n›n güneybat› eteklerinde yer alan Do¤ubayaz›t Sazl›¤›, içerdi¤i göller ve onlarla ba¤lant›l›
sulakalan habitatlar›yla ÖBA s›n›rlar› içine al›nm›flt›r. Sulakalan kompleksi iki büyük gölden oluflur:
Büyük oranda yüzey sular›yla beslenen Saz Gölü ve
ço¤unlukla bat›daki Bal›kgölü Suyu ile beslenen
Gölyüzü Gölü. Bu göller, küçük gölcüklerden oluflan
büyük bir batakl›k, sazl›k ve sulak çay›rl›klar aras›nda k›vr›larak akan bir akarsuyla birbirleriyle ba¤lant›l›d›r. Sulakalan kompleksinin daha tuzlu bölümlerinde ülke çap›nda nadir, Saussurea salsa bulunur.
S. salsa Türkiye’de yaln›zca burada kay›tl›d›r.
A¤r› Da¤› floras› üzerinde araflt›rma yapmak üzere
DO⁄U ANADOLU BÖLGES‹
Ir›s caucasica
parviflora [R], A. lychnidea [R], A. szowitsii [K],
Arnebia linearifolia [V], Astragalus paradoxus [V],
A. shelkovnikovii [R], Calligonum polygonoides [K],
Cardamine microphylla [K], Centaurea xanthocephala [R], Cerastium kasbek [R], Cirsium bracteosum
[R], Cotoneaster melanocarpus [R], Delphinium
araraticum [R], D. buschianum [R], D. schmalhausenii [R], Dianthus tabrisianus [K], Didymophysa aucheri [R], Draba araratica [R], Erysimum armeniacum [R], Fumaria schleicheri [R], Gypsophila pulvinaris [n/l], Onosma gracile [R], Oxytropis aucheri
[R], Pedicularis crassirostris [R], Polemonium
caeruleum [R], Polygala transcaucasica [R],
Potentilla polyschista [K], Pyrus salicifolia var. salicifolia [R], Silene caucasica [R], Symphyandra armena [R], Taraxacum brevirostre [R], Vicia semiglabra
[K], Viola rupestris [K]
<DO⁄A KORUMA
¥ ÖBA resmi olarak koruma alt›nda de¤ildir.
¥ Alanda bulunan Do¤ubayaz›t Sazl›¤›, zengin çay›r
delicesi üreme popülasyonunu bar›nd›rmas› nedeniyle Önemli Kufl Alan› (ÖKA No. 92) olarak belirlenmifltir.
da¤a t›rmanan ilk botanikçilerden birisi Frans›z
Joseph P de Tournefort’dur (11 A¤ustos 1701). ÖBA
asl›nda engebeli arazi yap›s› ve Türkiye s›n›r›ndaki
stratejik konumu nedeniyle ayr›nt›l› olarak çal›fl›lamam›flt›r. Bununla birlikte, günümüze kadar A¤r›
Da¤›n’dan 13 nadir bitkinin tipörne¤inin topland›¤›
bilinmektedir: Allium baytopiorum, Astragalus coarctatus, A. xerophilus, Calligonum polygonoides,
Campanula ledebouriana, Centaurea demirizii,
Delphinium
araraticum,
Draba
araratica,
Echinophora orientalis, Gypsophila paniculata var.
araratica, Onosma araraticum, Potentilla subpalmata ve Sedum hewittii. Alanda toplam 46 ülke çap›nda nadir bitki bulunur ve bunlardan 11’i Türkiye’ye
endemiktir. ÖBA üzerindeki botanik araflt›rmalar›n
sürdürülmesi ve bitki örtüsünün henüz tan›mlanmam›fl özelliklerinin ortaya ç›kar›lmas› önemlidir.
<NAD‹R TÜRLER
KÜRESEL ÖLÇEKTE TEHL‹KE ALTINDAK‹ TÜRLER
[1 TAKSON]
Dactylorhiza chuhensis [END, E]
AVRUPA ÖLÇE⁄‹NDE TEHL‹KE ALTINDAK‹ TÜRLER
[11 TAKSON]
Allium baytopiorum [END, R**], Astragalus coarctatus [END, K], A. longivexillatus [END, n/l],
Campanula ledebouriana [END, R], Centaurea demirizii [END, R**], Cerastium araraticum [END, R],
Gypsophila paniculata var. araratica [END, R],
Potentilla subpalmata [END, R], Saxifraga hirculus
[R*], Sedum hewittii [END, R], Silene lucida [END,
R]
¥ Alanda Bern Sözleflmesi Ek Liste I’de yer alan iki
tür bulunur: Dactylorhiza chuhensis ve Saxifraga
hirculus.
¥ Alanda bulunan Bern Sözleflmesi’ne göre Tehlike
Alt›ndaki Habitatlar: 34.95 –‹ran-Anadolu stepleri.
<TEHD‹TLER VE D‹⁄ER KORUMA
KONULARI
¥ Do¤ubayaz›t Ovas›’ndaki gölleri ve sazl›klar› besleyen kaynak sular›n›n azalmas› ve Sar›su Deresi’nin
yata¤›n›n derinlefltirilmesi nedeniyle, alandaki sulakalan habitatlar› büyük ölçüde zarar görmüfltür:
Do¤ubayaz›t Sazl›¤›’ndan Türkiye-‹ran s›n›r›na kadar uzanan ve önceleri yaklafl›k toplam 28.000 ha
büyüklü¤ünde olan bu sulakalan sistemi, kurumaya
ve bozulmaya bafllam›flt›r. Ayn› flekilde, A¤r› Da¤›’n›n kuzeyinde yer alan I¤d›r ve Aral›k ovalar›ndaki sulakalan habitatlar› da benzer uygulamalar nedeniyle tehdit alt›ndad›r.
<KAYNAKLAR
Baytop, T. (1992); Sorger (1994); Yarar ve Magnin
(1997).
Mehmet Koyuncu
ULUSAL ÖLÇEKTE NAD‹R D‹⁄ER TÜRLER [34 TAKSON]
Alcea flavovirens [K], Arenaria blepharophylla var.
25