kentsel ekoloji

Ege Co÷rafya Dergisi, 18/(1-2) (2009), 31-47, øzmir
Aegean Geographical Journal, 18/(1-2) (2009), 31-47, Izmir—TURKEY
KENTSEL EKOLOJø :
KENTSEL ÇEVRE ANALøZLERøNDE COöRAFø YAKLAùIM
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
Arife KARADAö
Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Co÷rafya Bölümü 35100 Bornova-øZMøR
[email protected]
Abstract
As living areas, cities are human ecosystem in where many cultural and natural aspects located
together and mutually interacted. Both natural conditions like air, soil, water, plants and socioeconomic activities -that need to be enhanced for economic development- like tourism, industry, trade,
transportation, take place in the same area and as the one between the other. This system is named as
urban ecosystem depends on the harmony and balance between tha natural and cultural factors which
are the components of the urban ecosystem. After the industrial revolution, the urbanization process,
started in today’s developed countries has outspreaded all over the world, especially after The Second
World war. However, there are enormous differences between the urbanization levels of developed
and underdeveloped countries, United Nation population projections claim that in the foreseeable
future urban population rates in developing and underdeveloped countries will increase more rapidly.
Rapidly growing urbanization in the world brings lots of discussions up like environmental carrying
capacity, urban livability and urban vulnerability; therefore the number of the urban ecologic studies
increases. Urban ecology studies which investigate cities as human ecosystems are the result of that
period. Researches concerned with urban ecology are under obligation to combine different
perspectives of many disciplines like earth sciences, biology, planning, landscape architecture,
sociology, economy, geography, politic sciences etc. through multi dimensional.
Urban ecology is a concept that supports and prioritizes “urban productivity”, “conservation”,
“reproduction” and “utilization” during planning new urban areas and considers environmental
sensibility for urban economic development. Briefly, urban ecology is the planning of urban growth
through ecologic approach. This means that urban ecology can be defined as all actions that gain to
create healthy and livable life units in existing urban areas.
The livable urban concept equals to concentration of many or all conditions regarded as life quality, in
cities. It equals to healthy environmental conditions and life quality that people need them in their
daily lives in the city. Today, researchers are compelled by some negative events like destructive
effects of urbanization on natural conditions likewise devastating effects of blasted environment on
public health and human activities to rethink “urban ecology” and “livable city”.
Urban ecological researches overlaps with modern approaches in urban geography. This proceeding
assessts the concepts of “urban ecology” and “livable cities”from the point of view of urban
geography and questions their place in geographical approaches in a wider context.
Key words: urban ecology, geography, urban environment, human ecology, livable city.
Arife KARADAö
32
Öz
Bir yaúam alanÕ olarak kentler, do÷al ve kültürel birçok unsurun bir arada ve karúÕlÕklÕ etkileúim içinde
bulundu÷u insan ekosistemleridir. Bir yandan hava, toprak, su, bitki gibi do÷al çevre koúullarÕ, di÷er
yandan da ekonomik kalkÕnma için sürekli geliútirilmek zorunda olan ulaúÕm, ticaret, sanayi, turizm
gibi sosyo-ekonomik faaliyetler aynÕ alanda ve iç içe geçmiú durumdadÕr. Kent ekosistemi olarak
adlandÕrÕlan bu yapÕnÕn sa÷lÕklÕ iúleyiúi, yine bu ekosistemin bileúenleri olan do÷al ve kültürel
unsurlarÕn birbiriyle uyumuna ve aralarÕndaki dengeye ba÷lÕdÕr. Sanayi devriminin ardÕndan, günümüz
geliúmiú ülkelerinde baúlayan hÕzlÕ kentleúme süreci, özellikle økinci Dünya SavaúÕ sonrasÕnda tüm
dünya ülkelerine yayÕlmÕútÕr. 20. yüzyÕlÕn baúlarÕnda Dünya genelinde %7 olan kentleúme oranÕ
sürekli artarak 1950’de % 29,1’e ulaúmÕú, 2007’de ise % 50’leri aúmÕútÕr.
Dünyada kentleúmenin bu denli hÕzlÕ seyri, beraberinde kent alanlarÕnÕn “çevresel taúÕma
kapasiteleri” ve “kentlerin yaúanabilirli÷i” kavramlarÕnÕ gündeme getirmiú ve dolayÕsÕyla bu
konudaki disiplinler arasÕ araútÕrmalar artmaya baúlamÕútÕr. Kentleri birer insan ekosistemi olarak
inceleyen kentsel ekoloji araútÕrmalarÕ da tam bu dönemin ürünü olup; yer bilimleri, biyoloji,
planlama, sosyoloji, ekonomi, politik bilimler gibi birçok disiplinin bakÕú açÕlarÕnÕ birleútirmekte ve
bütüncül bir yaklaúÕmÕ savunmaktadÕr.
Kentsel ekoloji, kentlerin yeni geliúen alanlarÕnÕn planlanmasÕnda çevresel duyarlÕlÕklarÕ dikkate alan,
kentsel ekonomik kalkÕnma modeli içinde “kentsel verimlili÷i”, “üretkenli÷i”, “korumayÕ” ve
“yeniden kullanÕmÕ” destekleyen yöntem ve uygulamalara öncelik veren bir yaklaúÕmdÕr. Kentsel
ekoloji, mevcut kent alanlarÕ içinde sa÷lÕklÕ ve yaúanabilir yaúam adacÕklarÕ yaratma çabalarÕnÕn
bütünü olarak da tanÕmlanabilir. KÕsaca kentsel ekoloji, kentsel büyümenin ekolojik yaklaúÕmla
planlanmasÕdÕr.
Yaúanabilir kent kavramÕ ise kentlerdeki yaúam kalitesini açÕklayan koúullarÕn birkaçÕnÕn ya da
tamamÕnÕn aynÕ kentte toplanmasÕ durumudur. Kentler için yaúanabilirlik, kentte yaúayanlarÕn günlük
yaúamÕ içinde ihtiyaç duyduklarÕ sa÷lÕklÕ çevresel úartlarÕn ve yaúam kalitesinin karúÕlÕ÷ÕdÕr.
Günümüzde kentleúmenin do÷al koúullar üzerindeki olumsuz etkisinin úiddetlenmesi, benzer úekilde
kent içindeki çevresel bozulmalarÕn insan sa÷lÕ÷Õ ve etkinlikleri üzerindeki etkilerinin artmasÕ gibi
negatif geliúmeler, araútÕrmacÕlarÕ “kentsel ekoloji ve yaúanabilir kent” kavramÕ üzerinde çok boyutlu
düúünmeye ve sorgulamaya itmektedir.
Kentsel ekoloji araútÕrmalarÕ, içerik ve yöntem olarak benimsenen nedensellik ve sonuçlarÕn mekanla
iliúkilendirmesi açÕsÕndan, kentlerin co÷rafi bir yaklaúÕmla analiz edilmesinden baúka bir úey de÷ildir.
Bu yönüyle kentsel ekoloji araútÕrmalarÕ, bir bakÕma modern kent co÷rafyasÕ araútÕrmalarÕdÕr. Bu
makalede, kentsel mekan analizi olarak da tanÕmlayabilece÷imiz “kentsel ekoloji ve yaúanabilir kent”
kavramlarÕ, kent co÷rafyasÕ yaklaúÕmÕ ile yeniden de÷erlendirilecek ve bu kavramlarÕn co÷rafi
yaklaúÕm içindeki yeri sorgulanacaktÕr.
Anahtar kelimeler : kentsel ekoloji, co÷rafya, kentsel çevre, insan ekolojisi, yaúanabilir kent.
Giriú
Bir yaúam alanÕ olarak kentler, do÷al ve kültürel
birçok unsurun bir arada ve karúÕlÕklÕ etkileúim
içinde bulundu÷u insan ekosistemleridir. Bir
yandan hava, toprak, su, bitki gibi do÷al çevre
koúullarÕ, di÷er yandan da ekonomik kalkÕnma için
sürekli geliútirilmek zorunda olan ulaúÕm, ticaret,
sanayi, turizm gibi sosyo-ekonomik faaliyetler aynÕ
alanda ve iç içe geçmiú durumdadÕr. AynÕ zamanda
farklÕlaúmÕú nüfus gruplarÕnÕn bir arada yaúadÕ÷Õ
karmaúÕk bir yapÕ gösterirler. Kent, aynÕ zamanda
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
farklÕ etnik, toplumsal ve kültürel alÕúkanlÕklara,
yaúam tarzÕna ve sosyal profile sahip, çevresel
algÕlarÕ de÷iúkenlik gösteren insanlarÕn birlikte
yaúamak durumunda kaldÕ÷Õ mekanlardÕr. Böylesi
bir büyüklük, yo÷un yapÕlaúma ve kentsel
hareketlilik kentsel çevre üzerinde de ciddi bir
baskÕ oluúturmakta ve kentler ço÷u zaman çevresel
bozulma ve kirlenmenin de oda÷Õ haline gelen bir
anlamda risk mekanlarÕna dönüúmektedir. Daha
küçük yerleúmelerde yaúayanlarÕn gözüyle ço÷u
zaman “fÕrsatlar mekanÕ” olarak algÕlanan kentler,
göçe ba÷lÕ aúÕrÕ nüfuslanma ve beraberinde gelen
Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
kent arazilerinin yanlÕú ve çevresel kapasitesinin
üzerinde kullanÕmlarÕndan kaynaklanan çevresel
sorunlar nedeniyle, hÕzla içinde yaúayanlar
açÕsÕndan yorucu ve çalÕúÕlan, ancak yaúayanlarÕn
gelecek planlarÕ içinde yer almayan alanlara
dönüúmektedir. AyrÕca aynÕ olumsuz süreç
kentlerde, yo÷un trafik, yo÷un endüstriyel üretim,
aúÕrÕ ekolojik yüklenme, düzensiz yerleúim
alanlarÕ, gecekondu ve kaçak yapÕlar ve kent içinde
kent
kavramÕnÕn
altÕnÕ
boúaltÕrcasÕna
yaúanabilirlikten uzaklaúan semtler ve kentten uzak
yaúamlar dolayÕsÕyla sosyal huzursuzlu÷u da
yerleúik hale getirmektedir.
øúte özellikle
geliúmekte olan ülke kentlerinde tam da bunlar
yaúanÕrken, dünya ve kentlerin gelece÷i üzerine
kafa yoranlar, “kent ekolojisi” , “kentlerin
yaúanabilirli÷i”
dahasÕ
“sürdürülebilirlik”
kavramlarÕnÕ
tartÕúmaya-sorgulamaya
baúlamÕúlardÕr. Kentlerin yaúanabilir kÕlÕnmasÕ ve
sürdürülebilir kentlere giden yol ise úüphesiz do÷al
çevre bileúenleri ile uyumlu-do÷a ile barÕúÕk
kentler kurgusundan geçmektedir. Nitekim,
“kentsel ekoloji” kavramÕ do÷a ile barÕúÕk kentler
yaratma çabasÕnÕn karúÕlÕ÷Õ olarak literatüre
girmiútir.
Latincede ev anlamÕna gelen “oikos” ve bilimin
karúÕlÕ÷Õ olan “logos” kelimelerinin birleúiminden
meydana gelen “ekoloji”, canlÕlarÕn birbirleriyle ve
çevreleriyle olan karúÕlÕklÕ etkileúimini inceleyen
bilim dalÕdÕr ve kavram, bu isimle ilk kez 1869’da
Haeckel tarafÕndan telaffuz edilmiútir. Ancak
bunun da öncesinde, 19.yüzyÕlÕn ilk yarÕsÕndan
itibaren, baúta Humbolt ve Ratzel gibi
co÷rafyacÕlar olmak üzere çok sayÕda bilim adamÕ
tarafÕndan, her biri birer do÷al çevre unsuru olan
bitki, hayvan topluluklarÕ ile insanÕn çevresiyle
karúÕlÕklÕ etkileúiminin açÕklandÕ÷Õ çalÕúmalarda
sÕkça kullanÕlmÕú bir kavramdÕr (KÕúlalÕo÷lu ve
Berkes 1993: 32).
Baúka bir ifade ile çevre analizlerinde ekolojik
yaklaúÕmÕn geçmiúi, co÷rafya araútÕrmalarÕ kadar
eskidir. Nitekim, “co÷rafya” da; insan ile
yaúamsal
etkinliklerini
úekillendirdi÷i
ve
sürdürdü÷ü çevresi arasÕndaki karúÕlÕklÕ etkileúimi
neden-sonuç ilkesinden hareketle inceleyen bir
bilimdir. Klasik ekoloji çalÕúmalarÕ büyük ölçüde
bitki ve hayvan topluluklarÕnÕn yetiúme, hayatta
kalma koúullarÕ ve de÷iúen ekosistem koúullarÕna
uyum gösteren türler ile ilgilenir, bu sürecin
33
çevresel analiz ve sorgulamalarÕnÕ yapar.
Co÷rafyanÕn ayÕrt edici yanÕ ise, çalÕúmalarÕnÕn
insan odaklÕ oluúudur ki, bu nedenle co÷rafya,
araútÕrma konularÕ ve izledi÷i yöntem açÕsÕndan bir
çok bilim insanÕ tarafÕndan “insan ekolojisi”
olarak tanÕmlanmÕútÕr (Barrows 1923 : 40).
Ekoloji kavramÕ, 19.yüzyÕl baúÕndan günümüze
gerek do÷al bilimler gerekse sosyal bilimlerdeki
geliúmelere ba÷lÕ olarak anlam ve içerik açÕsÕndan
hayli de÷iúim geçirmiútir. Sözgelimi ilk baúta
hayvan ve bitkilerin birey ve tür olarak çevreleriyle
olan iliúkileri ve da÷ÕlÕmÕnÕ inceleyen “ekoloji
bilimi”nin, geliúen teknoloji ve artan gözlemlere
ba÷lÕ olarak gerek çalÕúma konularÕ gerekse
yöntem açÕsÕndan sosyal bilimlerin yaygÕn biçimde
baúvurdu÷u
yöntemlerden
de
yararlandÕ÷Õ
görülmektedir.
Bu çalÕúmada ilk olarak ekolojik düúüncenin
evrimi özetlenecek, ardÕndan 19.yüzyÕldan
baúlayarak “ekoloji ve co÷rafyanÕn” birbirlerini
besleyerek ekolojik düúüncenin evrimine nasÕl bir
katkÕda bulunduklarÕ üzerinde durulacaktÕr. Ek
olarak, bu iki disiplinin birbirine en çok
yaklaútÕklarÕ alan olan “kentsel ekoloji” kavramÕ
irdelenecek ve günümüz kent çalÕúmalarÕnda
izlenen yöntem ve yaklaúÕmlarla olan iliúkisi ortaya
konmaya çalÕúÕlacaktÕr.
Özetle, mevcut yaklaúÕmlarÕn kent ekosistemlerinin
tarihsel ve hiyerarúik yapÕsÕnÕ çözümlemede
yetersiz oldu÷u noktasÕndan hareketle, bu
çalÕúmada amacÕmÕz, günümüzün hÕzla de÷iúen
kentsel büyüme modelleri ve sonuçlarÕnÕn
de÷erlendirilmesine modern kent co÷rafyasÕ
yaklaúÕmÕ ile yeni sorular ekleyerek, konunun
çevresel ve sosyal boyutunun “kentlerin
yaúanabilirli÷i ve sürdürülebilirli÷i” açÕsÕndan
yeniden de÷erlendirilmesine katkÕ vermektir.
Bilim Olarak “Ekoloji” ve “Co÷rafya”
Ekoloji biliminin geliúiminde, hiç úüphesiz
Darwin’in adaptasyon sorununa e÷ildi÷i “Türlerin
Kökeni”
adlÕ çalÕúmasÕnÕn katkÕsÕ büyüktür.
Nitekim bu dönem ekolojik çalÕúmalarda, hayvan
ve bitkiler daha çok tek birey ya da tür olarak ele
alÕnmakta ve çevreleriyle olan iliúkileri
açÕklanmaya
çalÕúÕlmaktadÕr.
Adaptasyon
sorununun a÷ÕrlÕk kazanmasÕ, türlerin çevreye karúÕ
olan tepki ve uyum sürecini ortaya koymaya
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
34
Arife KARADAö
çalÕúan davranÕúçÕ modelin geliúmesine neden
olmuútur. Öyle ki bu davranÕúsal yaklaúÕm, güçlü
olanÕn
hayatta
kaldÕ÷Õ
tezini
savunan
“süperorganizma” daha sonra sosyal bilimlerde de
yansÕmasÕnÕ bulmuú ve bu “Sosyal Darwinizm”
kavramÕyla açÕklanmaya çalÕúÕlmÕútÕr (Rees 1997 :
65).
Sözgelimi, 20.yüzyÕla gelindi÷inde, AmerikalÕ
botanikçi Clements, vejetasyon ve fauna olarak
toplulu÷un, tek tek birey ve türlerden farklÕ olarak,
çevreyle olan iliúkisi açÕsÕndan ayrÕ bir öneme
sahip oldu÷unu ileri sürmektedir (Rees 1997: 66).
Ekolojide yeni bir metod olarak de÷erlendirilen bu
yaklaúÕm, co÷rafyacÕlar arasÕnda da büyük bir
kabul görmüútür. Çünkü tek tek birey yerine,
fauna yada vejetasyon olarak topluluklarÕn yaúam
alanÕ, daha geniú ölçekli ve daha anlamlÕ bir
alansal tanÕmlamayÕ gerektirmektedir. Sözgelimi
vejetasyona bakÕlarak yapÕlan jenetik bölge
tanÕmlamalarÕ, dünya üzerinde iklim, toprak,
jeolojik yapÕ ve farklÕ yaúam formlarÕ gibi de÷iúik
co÷rafi unsurlarÕ belli sistematik içinde
incelemesini kolaylaútÕrmÕútÕr. Öyle ki Kepler,
yaptÕ÷Õ jenetik iklim sÕnÕflandÕrmasÕnÕ, geniú
alandaki vejetasyon farklÕlÕ÷Õna dayandÕrmÕú ve
dünya üzerinde çok sayÕda makro yaúam bölgesi
ayÕrt etmiútir (Rees 1997).
Ekolojik düúüncenin evrimi 20.yüzyÕlda farklÕ
mekan bilimleri ve do÷a bilimlerindeki
çalÕúmalarla giderek yerleúik konuma ulaúmÕú ve
ba÷ÕmsÕz bir bilim olarak ortaya çÕkmÕútÕr.
20.yüzyÕlda bu alandaki en büyük geliúmelerden
biri de, sistem ekolojisinin ortaya çÕkmasÕ,
ekosistemlerin çalÕúma konusu haline gelmesidir.
Söz konusu sistem kavramÕ, ilerleyen dönemlerde
ekoloji biliminde analiz tekniklerinin geliúmesine,
matematiksel yöntemlerin ve modellemelerin
ortaya çÕkmasÕna da zemin hazÕrlamÕútÕr. Öyle ki
1960’lara gelindi÷inde “ekoloji gitgide daha
deneysel, daha
matematiksel bir nitelik
kazanmaya baúlayarak daha analitik bir bilim dalÕ
haline gelmiútir” (KÕúlalÕo÷lu ve Berkes 1993:
35).
Yine bu yÕllarda ekolojide “autekoloji” ve
“sinekoloji” úeklinde ikili bir ayrÕm ortaya
çÕkmÕútÕr. “Autekoloji” bireylerin ve türlerin
birbirleri ile olan iliúkilerini inceleyerek, ekolojide
davranÕúsal yaklaúÕmÕn önemine vurgu yaparken,
“sinekoloji” türlerin do÷al çevre koúullarÕyla olan
iliúkilerine dikkat çekmiútir (KÕúlalÕo÷lu ve Berkes
1993: 34). Bu iki yaklaúÕm her ne kadar birbirinden
farklÕ görünse de, aslÕnda birbirini tamamlar
niteliktedir.
Bilgisayar ve uydu teknolojilerinin GIS ile
araútÕrmalara
entegre
edilmesi,
ekolojik
çalÕúmalarda sayÕsal modellemelerin giderek
geliúmesine, ekosistem bileúenlerinin daha kolay
analiz edilmesine, ekolojik sistemlerin kaynak
(input) ve çÕktÕlarÕnÕn (output) daha kolay
hesaplanabilmesine ve bilim olarak ekolojinin daha
da matematiksel bir karakter kazanmasÕna neden
olmuútur. Hiç úüphesiz 20.yüzyÕldaki bu geliúmeler
arasÕnda en önemli aúama, ekolojinin
artÕk
multidisipliner ve interdisipliner bir bilim olarak
kabulüdür.
Bununla birlikte, Rees’e göre 19.yüzyÕl ekoloji
biliminde yaklaúÕm olarak iki yanlÕú yada eksik
dikkat çekmektedir. ølki, 19.yüzyÕl ekoloji
biliminin hayvan ve bitki merkezli olup insanÕ
dÕúarÕda tutan bir yaklaúÕma sahip olmasÕdÕr. Bu
dönemde ekoloji, çevresel koruma ve çevresel
tutuculu÷a eúde÷er görülmektedir. Buna göre do÷a,
insan ihtiyaçlarÕnÕ karúÕlayan ve insan yaúamÕnÕn
devamlÕlÕ÷Õ için gerekli olan bir varlÕktÕr ki, bu
yaklaúÕm birçok
araútÕrmacÕya göre, do÷al
kaynaklarÕn sömürülmesini devamlÕ ve meúru
kÕlmÕútÕr. Bu nedenle insan soyunun devamlÕlÕ÷ÕnÕ
sa÷lamak için var olan do÷al çevre koúullarÕnÕn
korunmasÕ ve
bunlara yönelik zararlarÕn
azaltÕlmasÕ konusu son derece önemlidir (Rees
1997:67-68, Bowler, 2001).
Klasik ekolojik yaklaúÕmÕn “co÷rafya” ile
iliúkisinin asÕl önemi, ekoloji konulu araútÕrmalarda
insan faktörünün devreye sokulmasÕ ve insanÕn
ekolojik bir unsur olarak ekoloji çalÕúmalarÕnÕn
oda÷Õna yerleútirilmesi ile anlaúÕlmÕútÕr.
Rees’e göre ikinci eksiklik ise, ekolojinin
multidisipliner bir bilim olarak de÷il de, tek baúÕna
akademik bir bilim olarak görülmesi ve zooloji ve
botanik bilimlerinin tekelinde olmasÕdÕr (Rees
1997: 70).
Bir bilim olarak modern ekolojinin insan odaklÕ
olmasÕnÕn temel nedeni nedir yada ekolojik
düúüncede insanÕn yer edinme süreci neden
önemlidir? ønsan ekolojisi olarak kabul edilen
“Co÷rafya” ve “Ekoloji” bilimlerinin buluúma
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
noktasÕ, insan ve temelde kültürel ekolojidir. Bu
yönüyle, bir bilim olarak “Co÷rafya” ve
“Ekoloji”nin birbirine paralel bir geliúim
gösterdi÷ini söylemek hiç de zor de÷ildir. Ekolojik
düúüncenin evriminde co÷rafi çalÕúmalarÕn ve
co÷rafyacÕlarÕn katkÕsÕ yadsÕnamaz. Erken dönem
co÷rafyacÕlarÕna kadar uzatÕlabilecek bu katkÕ, ana
úeklini Humbolt, Ritter, Ratzel ve Sauer gibi
19.yüzyÕl
co÷rafyacÕlarÕnÕn
yaklaúÕmlarÕnda
almakta ve sonrakiler bunu devam ettirmektedir.
Nitekim Ritter’e (1779-1859) göre “yeryüzündeki
çeúitli olaylar birbirleriyle olan iliúkileri biçiminde
incelenmeli; do÷al görünüm (peyzaj) de÷il, bu
do÷al
görünümün
insanla
olan
iliúkisi
incelenmelidir”. Ritter bu yaklaúÕmÕyla, insan
ekosistemi olarak bölgesel co÷rafyanÕn bilimsel
çizgilerini ortaya koyarken ileriki yÕllarda
Ratzel’in peyzaj çalÕúmalarÕnda ve Vidal de la
Blache’in bölgesel çalÕúmalarÕnda insana yapÕlan
vurgunun artÕúÕ insan faktörünün giderek ön plana
çÕkmasÕna
neden
olmuútur.
Bu
dönem
co÷rafyacÕlarÕnÕn insan-do÷a etkileúimini merkez
alarak Co÷rafya biliminin kurumlaúmasÕnÕ
sa÷lamalarÕ, insan-do÷a iliúkisinin çevresel
determinizm, posibilizm ve probabilizm gibi farklÕ
yaklaúÕmlarla ele almalarÕ, ekolojik yaklaúÕmda
insan odaklÕ bakÕú açÕsÕnÕn yerleúmesine önemli
katkÕ sunmuútur (Tümertekin - Özgüç 1993 :12-39,
Rees 1997: 63)
“ønsan ekolojisi” kavramÕnÕn co÷rafi anlamda ilk
kullanÕmÕ, 1907 yÕlÕnda Chicago Üniversitesinde
co÷rafyacÕ olan Goode’ye aittir. Ancak
“Co÷rafya” ve “Ekoloji”yi birbirine eúde÷er
gören ve bu denli yaklaútÕran ilk araútÕrmacÕ
úüphesiz 1923 yÕlÕnda yayÕnlanan “ønsan ekolojisi
olarak co÷rafya” adlÕ makalesiyle Barrows’tur.
Barrows, bu çalÕúmasÕnda ekolojiyi, co÷rafya’nÕn
düzenleyici ilkesi olarak görmektedir. Barrows’a
göre “co÷rafya, insan ve do÷al çevre arasÕndaki
iliúkileri incelerken soruna çevrenin etkisinden
çok, insanÕn kendini çevreye uyarlamasÕ açÕsÕndan
yaklaúmalÕdÕr. Co÷rafya ne insanÕn ne de çevrenin
bir baúÕna konu oldu÷u olgular de÷il, insan ve
çevre arasÕnda olabilen iliúkiler olarak
görülmelidir” (Barrows 1923: 39-52). Barrows’un
bu katkÕsÕ ileriki yÕllarda hak etti÷i karúÕlÕ÷Õ bulmuú
ve “kültürel ekoloji teorisi” úeklinde yaygÕnlÕk
kazanmÕútÕr.
35
“Kültürel ekoloji teorisi”ne göre, insan
topluluklarÕ sahip olduklarÕ sosyal yapÕ ve
aktiviteler ile yaúayan canlÕ organizmalardÕr ve
insan sahip oldu÷u kültürel altyapÕ ile çevreyi
kendi istek ve ihtiyaçlarÕ do÷rultusunda
úekillendirir ya da kendi davranÕú ve tutumlarÕnÕ
de÷iúen bu yeni çevresel koúullara uyumlu hale
getirir (Rees 1997: 71). ønsanÕn do÷aya karúÕ
izledi÷i bu tutum, var olan do÷al çevre ve
ortamlardan farklÕ olarak kültürel bir peyzaj
(landscape)
oluúturur.
Günümüzde
“insan
habitatlarÕ” olarak adlandÕrÕlan bu peyzajlar
kültürel farklÕlÕ÷a ba÷lÕ olarak yere ve zamana göre
de÷iúmektedirler. øúte “insan ekolojisi” di÷er
adÕyla “co÷rafya” aslÕnda tam da bu alanlarÕ ve
buradaki
insan-çevre
etkileúimlerini
araútÕrmaktadÕr.
ønsan habitatlarÕnÕn çÕkÕú kayna÷Õ olarak kültür
sistemleri de bu bilimlerin temel inceleme
konusudur ve bu yüzden genel olarak mekan
bilimleri,
mekanÕ
ve
kendisini
ortaya
çÕkaran/úekillendiren faktörlerin baúÕnda gelen
insan ve etkinliklerini göz ardÕ edemez. øúte bu
nedenle günümüzde özellikle “Beúeri Co÷rafya”
ve “ønsan ekolojisi” aslÕnda benzer bir metodoloji
ile ortak bir konu üzerinde yo÷unlaúmaktadÕrlar.
Steiner, kültürü “özel bir habitat içinde yaúamÕn
devamlÕlÕ÷ÕnÕ sa÷layan ve sosyal gruplar
tarafÕndan kuúaktan kuúa÷a aktarÕlan; ideoloji,
düúünce, geleneksel davranÕúlar dizisi, sosyal ve
politik organizasyonlar ile özel ve genel insan
yapÕmÕ olan her úey” olarak tanÕmlamaktadÕr.
Kültürün, insan eseri olarak insanÕn politik ve
sosyal organizasyon iliúkilerinden do÷an bir enerji
sisteminden ortaya çÕktÕ÷ÕnÕ ileri sürmektedir
(Steiner,2004: 179). ønsanÕn yaúam etkinli÷ine dair
her úey olarak algÕladÕ÷ÕmÕz kültür, de÷iúik insan
yerleúmeleri yada habitatlarÕ üzerinde yer
edindi÷ini anlaúÕlmaktadÕr. Yerleúme alanÕ yada
habitat ba÷lamÕnda de÷erlendirildi÷inde ise,
kültürü besleyen ve kapsayan en önemli
yerleúmelerin kentler oldu÷u da açÕktÕr. Kentler,
en önemli kültür kayna÷Õ olmanÕn yanÕnda,
ekolojik etkileri en belirgin biçimde yaúayan ve
etki alanÕ en geniú olan insan ekosistemleridir.
Kent - Co÷rafya- Kentsel Ekoloji
Bilindi÷i gibi kent; do÷al çevre, insan ve onun
eserlerinden oluúan organize bir yerleúim birimidir.
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
36
Arife KARADAö
Bu tanÕma göre kent, belirli özellikleri olan ve bu
özelliklerle ayÕrt edilebilen yeryüzünün bir kÕsmÕ,
bir do÷a parçasÕ üzerinde insana ait toplumsal ve
kültürel faaliyetleri kapsayan bir organizasyona
sahiptir. Kentin üzerine yerleúti÷i do÷a parçasÕ,
öncelikle do÷al çevre bileúenleri tarafÕndan
oluúturulan belirli bir iúleyiú düzenine tabidir.
Jeolojik yapÕ ve jeomorfolojik özellikler, iklim
koúullarÕ, hidrografya/ su kaynaklarÕ, toprak ve
bitki örtüsü gibi do÷al çevre bileúenleri, kentte
yaúayan insanlarÕn yaúam tarzlarÕnÕ, ekonomik
faaliyetlerini biçimlendirir, yerleúimin gelece÷ini
belirler (Koçman 1991: 102, Karada÷ ve Koçman
2007 : 5). Do÷al çevre bileúenlerinin sa÷ladÕ÷Õ
olanaklar yeterli ise, geçen zaman içinde
yerleúimin nüfusu giderek artacak ve kent, sosyoekonomik açÕdan organize bir mekan durumuna
gelecektir.
Kentin ortaya çÕkÕúÕ, geliúmesi ve kentsel bir
kimlik kazanmasÕ; bir yandan sit-situasyon
koúullarÕ ile birlikte topografya (jeolojik yapÕ ve
jeomorfoloji), iklim, toprak, bitki örtüsü ve su
kaynaklarÕ gibi do÷al çevre bileúenlerine ba÷lÕdÕr,
öte yandan kentte yaúayan nüfusun demografik ve
kurumsal yapÕsÕna, yani kültürel geliúmiúlik
düzeyine iliúkin bazÕ özellikleri göstermektedir
(ùekil 1). Nitekim; Park, Burgess, Mckenzie ve
Sjoberg, kentlerin do÷uú ve geliúmesini etkileyen
ana etmenin öncelikli olarak uygun çevre
koúullarÕnÕn sundu÷u avantajlar oldu÷u ve bu
avantajÕn zamanla teknoloji ve sosyal örgütlenmeyi
de destekleyerek kentsel büyümeyi ve kent
kimli÷inin farklÕlaúmasÕnÕ beraberinde getirdi÷i
görüúündedirler (Arslano÷lu 2000: 17, Karada÷
2005: 81-84, Karada÷-Koçman 2007 : 5, Pacione
2001: 132).
YukarÕdaki bu kÕsa açÕklamadan anlaúÕlaca÷Õ gibi;
kentsel yerleúim olgusu ve kent
yerleúiminin
geliúme sürecinde etkili faktörler, ikili bir
mekanizma olarak iúlemektedir. Bunlardan ilki,
do÷al çevre bileúenlerinin oluúturdu÷u sistem,
ikincisi tüm toplumsal ve kültürel faaliyetleri
içeren beúeri/kültürel çevre bileúenleridir (ùekil 1).
ønsan-do÷al çevre iliúkilerinin iúledi÷i ve etkileúim
halinde oldu÷u bu ikili mekanizmanÕn oluúturdu÷u
ortam “co÷rafi çevre” yada “ekolojik çevre”
úeklinde ifade edilmektedir. Kent yerleúimleri de
bu do÷al ve kültürel çevre bileúenlerin, yani
ekolojik çevre bileúenlerinin örtüúme alanÕdÕr.
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
Ekolojik anlamda bir habitat olan kent alanlarÕnda
do÷al çevre bileúenlerinin iúleyiúinden kültürel
çevre bileúenlerinin etkilendi÷i ve kültürel çevre
bileúenlerinin de do÷al çevre bileúenlerini
etkiledi÷i úeklinde tanÕmlanabilen “kentsel
ekoloji” kavramÕ ortaya çÕkmaktadÕr (Arslano÷lu
2000: 28-29, Leitmann 1999a: 33, Pacione 2001:
133). Bu yaklaúÕm, co÷rafya araútÕrmalarÕnda kent
co÷rafyasÕ metodolojisi ve çalÕúmalarÕyla paralellik
göstermektedir. Kent yerleúimlerinde, seçilen
co÷rafi yada ekolojik çevrede iúleyen do÷al çevre
bileúenlerine uygun bir yerleúim düzeni /mekan
organizasyonu yaratmak zorunlulu÷u vardÕr.
Kentin geliúmesi, nüfus ve alanca büyümesi ile
do÷al çevre bileúenleri arasÕndaki ba÷lÕlÕ÷Õn
bilimsel yöntemlerle araútÕrÕlarak kontrol altÕnda
tutulmasÕ ve denetlenmesi gerekmektedir. Aksi
halde, kentin dejenere olmasÕ ile birlikte do÷al
çevre bileúenlerinin iúleyiúi ile ba÷daúmayan
sorunlar gündeme gelmektedir. Bunlar ise, kentte
düzensizli÷e, rahatsÕzlÕ÷a ve yaúanabilir kent
olmaktan
uzaklaútÕran
olaylara
neden
olabilmektedir.
ùekil 1. Co÷rafi çevre bileúenleri ve kentsel
çevre/kentsel ekoloji úemasÕ (Sacks L. 2002)
20. yüzyÕlÕn baúÕndan bu yana, hÕzlÕ nüfus artÕúÕna
ve teknolojik geliúmelere paralel olarak kentsel
ortam üzerindeki baskÕlar aynÕ hÕzla artmÕú, do÷al
çevre bileúenlerinin iúleyiúini ve taúÕma sÕnÕrlarÕnÕ
zorlayan etkiler ve tahripler ço÷almÕútÕr. Bu
nedenle, çevre bileúenlerini degradasyona u÷ratan
ve kentsel sorunlarÕ yaratan bu etkiler karúÕsÕnda
do÷a bilimleri, mühendislik ve sosyal bilimler tavÕr
almak zorunda kalmÕúlardÕr. Do÷al çevre
Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
bileúenlerinin degradasyona u÷ramasÕ üzerine,
günümüzde özellikle kent co÷rafyasÕ, kent
sosyolojisi, peyzaj mimarlÕ÷Õ, kent ve bölge
planlamasÕ
alanÕnda
bu
konuda
yapÕlan
araútÕrmalar önem kazanmÕútÕr (Robson 1969: 27,
Tunçdilek 1986, Pacione 2001: 20). Zira, insan
sahip oldu÷u kültürel yapÕ düzeyi çerçevesinde
teknolojik araçlarla yaúadÕ÷Õ ortamÕ kendi istek ve
ihtiyaçlarÕ
do÷rultusunda
kullanmakta
ve
úekillendirmektedir. ønsanÕn çevreye karúÕ bu
tutumu ile ço÷u zaman var olan do÷al çevre
bileúenlerinin taúÕma kapasitelerini de zorlamakta
37
ve ortamda kendi kültürel peyzajÕnÕ yaratmaktadÕr.
Günümüzde gelinen noktada kentler, bir taraftan
kültürel farklÕlÕklar çerçevesinde de÷iúik peyzajlar
kazanmakta di÷er taraftan do÷al ve kültürel çevre
yada birlikte ekolojik çevre bu süreçten önemli
ölçüde etkilenmektedir. Bu nedenle, yukarÕda
sayÕlan mekan/çevre bilimleri, mekana iliúkin
sistemleri incelerken do÷al bileúenler ile onu farklÕ
kullanÕm biçimleriyle de÷iúikli÷e u÷ratan beúeri ve
kültürel faktörleri göz ardÕ etmemelidir ( Karada÷
2005: 1, Karada÷-Koçman 2007: 5, ùekil 1, 2).
KENTSEL EKOLOJø
(KENTSEL ÇEVRE)
DOöAL ÇEVRE BøLEùENLERø
BEùERø / KÜLTÜREL
ÇEVRE BøLEùENLERø
øKLøM
øNSAN
Jeomorfoloji
Jeolojik YapÕ
KÕrsal ve
Kentsel
Hidrografya
Nüfus ve Demografik
Özellikler
Toprak
Bitki Örtüsü
Ekonomik Etkinlikler
(tarÕm, sanayi, turizm…)
Kentsel Yaúam
Mekansal Organizasyon
Sosyal Örgütlenme
ùekil 2. Kentsel Ekoloji-Kentsel Çevre Bileúenleri (Koçman-Karada÷, 2008)
Co÷rafya bilimi, insan-kültürel çevre ve do÷al
çevre bileúenleri arasÕndaki iliúkileri birbirine
yaklaútÕran/ba÷layan bir tutumla incelemekte ve
insan ekolojisine ait ortamlarÕ (kÕr ve kent
yerleúimlerini) çevresel determinizm ve posibilizm
yaklaúÕmlarÕyla ele almaktadÕr. Co÷rafyayÕ,
ekolojiye yaklaútÕran ve co÷rafyada insan-çevre
odaklÕ bakÕú açÕsÕnÕn yerleúmesine zemin
hazÕrlayan da bu yaklaúÕmdÕr (Tümertekin-Özgüç
1993: 12-39, KÕúlalÕo÷lu-Berkes 2000: 32, Koçman
1991, YazÕcÕ 1996: 190-191, Do÷anay 1993: 23,
Do÷anay 1997 : 178, Karadag-Koçman 2007 : 5).
øúte bu nedenledir ki; günümüzde co÷rafya ve
ekoloji - ki bu co÷rafyada kavram olarak
jeoekoloji úeklinde ifade edilir- paralel bir bakÕú
açÕsÕ ile ortak konular üzerinde yo÷unlaúmÕúlardÕr.
Öte yandan, ekolojik yöntemin ana konularÕnÕ
oluúturan topluluk, rekabet, süksesyon, hakimiyet
vb kavramlarla birlikte ekolojinin insan odaklÕ bir
disiplin olmasÕ gerekti÷i düúüncesi de güç
kazanmÕútÕr (Borrows 1923 : 41-42 , Keleú 2005,
Rees 1997: 72, Arslano÷lu 2000: 28 , Stenier 2004
: 180-181,).
ArtÕk görülmektedir ki; do÷a bilimleri, mühendislik
ve sosyal bilimlerin kavram ve tanÕmlarÕnÕ
birleútirmeleriyle hem ekoloji hem de co÷rafya,
kapsamlÕ bir içeri÷e kavuúmuútur. Günümüzde
çevresel duyarlÕlÕ÷Õn artmasÕ, sanayi, kentleúme,
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
38
Arife KARADAö
yanlÕú arazi kullanÕmÕ, do÷al kaynaklarÕn aúÕrÕ
tüketimi ile çevresel degradasyonda insan payÕnÕn
giderek artmasÕ, insan habitatlarÕnÕn ve çevrenin
úekillenmesinde do÷al ve kültürel sistemlerin
analizinin gereklili÷ini daha net ortaya çÕkmÕútÕr
(Leitmann 1999a: 36, Carter 1988: 171, Pacione
2001: 21). Sözkonusu bilimlerin, kent habitatlarÕna
iliúkin araútÕrmalarÕ giderek artmÕú, içerik olarak
çeúitlenmiútir. Artan bu ilgi ekolojide “Kent
Ekolojisi / Kentsel Ekoloji” ve Co÷rafya’da da
“Kent Co÷rafyasÕ” alt bilim dallarÕnÕn geliúmesine
olanak vermiútir. Bu ba÷lamda, “Kentsel Ekoloji”
ve “Kent Co÷rafyasÕ” çalÕúmalarÕna bakÕldÕ÷Õnda,
yukarÕda da ifade edildi÷i gibi, bütün bu
çalÕúmalarda birbirine yakÕn yöntem ve
yaklaúÕmlarÕn izlendi÷i görülmektedir. Hatta
denilebilir ki; bu iki disiplinin çalÕúma alanÕ ve
vardÕklarÕ
sonuçlar
bakÕmÕndan
birbirini
tamamlayan ve iki disiplini birbirine yaklaútÕran bir
bakÕú açÕsÕna sahiptir. Örne÷in Kent Co÷rafyasÕ,
ister kültürel çevreye ait de÷iúkenleri ele alsÕn, ister
sadece do÷al çevre bileúenlerine dair bir yada
birkaç de÷iúkeni incelesin, varÕlmak istenen amaca
göre bu süreçlerin her birine ayrÕ ayrÕ
de÷inebilmektedir. Bu yüzden pratik anlamda
“Kent Ekolojisi” ile “Kent Co÷rafyasÕ” arasÕndaki
sÕnÕrlarÕ çizmek oldukça güçtür. “Ekoloji”
ço÷unlukla kentin biyotik (canlÕ ekolojisi) ve do÷al
çevre boyutuna e÷ilirken “Kent Co÷rafyasÕ”
kentsel yapÕyÕ insan-mekan iliúkileri ba÷lamÕnda
ele alan sentezci bir metodolojiye sahiptir. Ancak,
her iki bilim dalÕnÕn yaklaúÕmlarÕndaki ortaklÕk,
“iliúkiler sistemi”ni benimsemiú olmalarÕ ve konu
özellikle kentsel mekanlara yönelik olarak ele
alÕndÕ÷Õnda kentin üç boyutlu bir iliúkiler
sisteminden oluútu÷u kurgusuna dayanmaktadÕr.
Sözü edilen bu üç boyutlu iliúkiler sistemi
aúa÷Õdaki gibi özetlenebilir (Robson 1969: 27,
Göney 1977: 5-13, Do÷anay 1993: 18, PickeetBurch 1997: 187, Johnston etc. 2001: 874, Pacione
2001: 26-27, Harwey 2003: 40, Kennedy 2004,
Keleú 2005, Karada÷ -Koçman 2007: 7) ;
a) ønsan-insan etkileúimi, dolayÕsÕyla bir kültür
eseri olarak kent yapÕsÕnÕn ortaya çÕkÕúÕ.
b) Ekolojik bir ortam olarak kentsel yapÕnÕn insan
davranÕúÕ ve toplumsal süreçler üzerindeki etkisi.
c) Kentsel yapÕnÕn bir mekan ve süreç olarak do÷al
çevre ile iliúkisi/etkileúimi.
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
Kentsel ekolojinin de temel konulardan biri olan
bu iliúki, kentin do÷al çevre bileúenleri üzerindeki
etkisiyle ilgilidir. Artan kentleúmenin ekolojik
anlamda yÕkÕcÕ bir degradasyona yol açmasÕ, bu
iliúkinin kent araútÕrmalarÕnda da büyük ölçüde
önem kazanmasÕna neden olmuútur. Bilindi÷i gibi,
günümüzde kentsel geliúmenin do÷al çevre
bileúenleri üzerindeki etkisiyle kirlenme, hava,
toprak, su, gÕda gibi do÷al kaynaklarÕn tüketimi ile
çevre
degradasyonu
üzerindeki
etkisinin
araútÕrÕlmasÕ “Kent Co÷rafyasÕ”nÕn da önemli ve
öncelikli konularÕndandÕr.
Görülüyor ki; kentsel mekanlarda do÷al çevre
süreçleri ile toplumsal süreçlerin iç içe geçmiúli÷i
ve etkileúimi çok güçlü bir iliúkiler sistemini
oluúturmaktadÕr. Bir mekan organizasyonu ve
ekolojik sistem olarak kent çok sayÕda do÷al ve
kültürel alt sistemleri bünyesinde barÕndÕrmaktadÕr.
Kentteki her toplumsal yada kültürel süreç, belli
bir çevresel etki do÷urdu÷u gibi, her çevresel etki
de belli bir toplumsal tepki do÷urmaktadÕr (Rees
1997: 63, Muttagi 1998 : 44 , Hamm 1998: 285,
Leitmann 1999a: 39, Harwey 2003: 40, Pickeet vd.
1997: 191). Bu nedenle, kent ekosistemi, çok
boyutlu iliúkiler demetinden veya çok sayÕdaki
kültürel ve mekansal süreçlerden oluúmaktadÕr.
Bütün bu karmaúÕklÕ÷Õn anlaúÕlabilmesi için, kent
ekosisteminin temelindeki do÷al ve kültürel çevre
bileúenlerinin ekolojik veya co÷rafi yaklaúÕm
ilkeleri ba÷lamÕnda kalitatif ve kantitatif analizinin
yapÕlarak do÷al ve kültürel çözümlere ulaúÕlmasÕ
amaçlanmaktadÕr. Mcintyre, Knowles ve Hope,
kent ekolojisi üzerine yapÕlan çalÕúmalarÕn konuyu
ele alÕú yöntemleri ve yaklaúÕmlarÕ itibariyle beú
ana grupta toplandÕ÷ÕnÕ ileri sürmektedirler
(Robson 1969: 32, Mcintyre-Knowles-Hope 2000:
5-24).
1-Kentsel yerleúmelerde farklÕ arazi kullanÕm
tiplerinin karúÕlaútÕrÕlmasÕ: Bu çalÕúmalarda
kentin heterojen yapÕsÕ vurgulanmakta, bu
heterojen yapÕyÕ oluúturan do÷al çevre unsurlarÕ ile
bunlarÕn kullanÕmÕ ele alÕnmaktadÕr. Burada kentin
heterojen yapÕsÕ de÷iúik arazi kullanÕmlarÕndan
do÷an alansal farklÕlÕklarÕ ifade etmektedir. Bu
çalÕúmalarda daha çok kentteki yeúil alanlar,
sanayi, ticaret, konut alanlarÕ, parklar gibi farklÕ
arazi kullanÕmlarÕnÕn jenetik sÕnÕflandÕrÕlmasÕ
üzerinde durulmaktadÕr.
Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
2-Kentlerin yakÕnÕndaki do÷al alanlarla
kÕyaslanmasÕ: Bu tür çalÕúmalarda, kentin dÕúÕnda
veya yakÕn çevresinde yer alan az geliúmiú kÕrsal
alanlar ile anakent insan-do÷a etkileúiminin
derecesi
ve
etkili
faktörler
açÕsÕndan
kÕyaslanmaktadÕr.
3-Gradyan analizi çalÕúmalarÕ: Bu tür
çalÕúmalarda kentleúmenin ekolojik etkileri bir
gradyan (ölçek) do÷rultusunda incelenmektedir.
Söz konusu gradyan, genelde kentin co÷rafi
anlamda merkezinden baúlayÕp kriter olarak ele
alÕnan ekolojik etkinin ulaúmadÕ÷Õ dÕú alana kadar
uzanmaktadÕr. Gradyan için kullanÕlan bu kriterler
konut yo÷unlu÷u, nüfus yo÷unlu÷u ve trafik
yo÷unlu÷u gibi sosyal de÷iúkenler ile hava kirlilik
de÷erleri, bitki türleri gibi biyotik ve fiziksel
de÷iúkenler olabilmektedir. Bütün bu de÷iúkenler
belli bir ölçek dahilinde sorgulanarak kentin
ekolojik anlamda etki alanÕ ve úekli ortaya
konulmaya çalÕúÕlmaktadÕr. Böylece gerçekte
belirlenmesi zor olan kentsel ekosistemlerin
sÕnÕrlarÕ da belirlenmiú olmaktadÕr.
4-Kentsel
süksesyon
yöntemi:
Bu
tür
çalÕúmalarda ise ekolojik dengenin ve süreçlerin
kentsel alanlarda zamanla nasÕl de÷iúti÷i
incelenmekte; kentsel alanlarda bu de÷iúimin oranÕ
sayÕsal verilerle ortaya konularak aynÕ süreçlerin
yarÕ do÷al olan kÕrsal alanlarla ve insan
yerleúmesinin olmadÕ÷Õ do÷al alanlarla olan farkÕ
ortaya konulmaya çalÕúÕlmaktadÕr.
5-Ekolojik
etki
alanÕ/ayakizi
analizi:
“Footprint” analizi de denilen bu tür çalÕúmalarda
kentsel ekonomiler birer sosyo-ekonomik sistem
olarak kabul edilmekte ve bu ekonomilerin
etkiledi÷i
alanlar
ortaya
konulmaya
çalÕúÕlmaktadÕr. Ço÷u zaman taúÕma kapasitesiyle
vurgulanan bu analiz yöntemi, bir kentsel
ekosistemin sahip oldu÷u mal, hizmet ve enerji
akÕúÕnÕn kendi nüfusu ve aktivitelerin devamÕnÕ
sa÷layacak
potansiyelde
olup
olmadÕ÷ÕnÕ
sorgulamaktadÕr (Mcintyre, Knowles ve Hope
2000: 5-24).
Yöntem ne olursa olsun, sonuçta kent ekolojisine
yönelik günümüz çalÕúmalarÕ incelendi÷inde
mekan ve insan unsurlarÕ, ekolojik sistemler içinde
birbirinden üstün ve birinin di÷eri üstünde
belirleyici oldu÷u yaklaúÕmÕndan çok; karúÕlÕklÕ
iliúkiler a÷Õ içinde tanÕmlanan ve birbirini
39
tamamlayan aynÕ organizmanÕn parçalarÕ úeklinde
algÕlanmaktadÕr. Nitekim, 20.yüzyÕldaki kentleúme
hareketleri ve deneyimleri bize kent mekanÕ ile
sosyal organizasyonlar arasÕndaki organik ba÷Õ
açÕklamanÕn ne denli önemli oldu÷unu da
göstermektedir.
Kentsel Mekan Analizinde Co÷rafi YaklaúÕm
Kentsel mekanlarda düzenli iúleyen bir ortamÕn
oluúturulmasÕ, ancak do÷al ve kültürel çevre
bileúenlerinin tanÕmlanmasÕ ve analizi ile
mümkündür. Geliúmiúli÷in ölçüsü ne olursa olsun,
insan topluluklarÕ yerleúmek üzere seçtikleri
yerlerde var olan do÷al çevre bileúenlerine uygun
bir yerleúme düzeni oluúturmak zorundadÕrlar.
Nitekim, kÕr ya da kent yerleúmesi olsun bir
yandan konum (sit-situasyon), öte yandan do÷al
çevre bileúenleri (jeolojik yapÕ ve jeomorfoloji,
iklim rejimi, su kaynaklarÕ, toprak ve arazi
kullanÕm koúullarÕ ve bitki topluluklarÕ) ve kültürel
faktörlerin (tarihsel süreç içinde demografik yapÕ
ve toplumsal-kültürel geliúim düzeyi) etkisi
altÕndadÕr (Koçman 1991: 102, Karada÷ 2000: 80,
Karada÷-Koçman 2007: 6-7, Pacione 2001: 21,
ùekil 2).
Kent, do÷al çevre bileúenleri ve kültürel çevre
etkenlerinin
neden-sonuç
iliúkilerine
ba÷lÕ
kompleks bir yapÕ veya ekosistemdir. Kentin
strüktür kazanmasÕ ve mekan organizasyonu ile
fonksiyonel bölgelerin ortaya çÕkmasÕ, genel olarak
do÷al çevre bileúenlerinin sundu÷u olanaklara, kent
insanlarÕnÕn
bu
olanaklarÕ
kullanma
ve
de÷erlendirme yeteneklerine göre yer ve zamana
ba÷lÕ olarak de÷iúir. Baúka bir sözle, kentin geliúim
süreci, nüfus ve alanca büyümesi, sanayi, ulaúÕm
ve ticaret vb etkinliklerin yaygÕnlaúmasÕ, kÕsaca
kentin güç ve süreklilik kazanmasÕ her iki çevrenin
posibilitesi belirlemektedir. Çevrenin do÷al ve
kültürel bileúenleri iúleyen sistemler olarak,
kentleúme süreci üzerinde etkilidir. Bu nedenle,
kentsel
co÷rafya
yaklaúÕmÕ
ile
yapÕlan
araútÕrmalarda öncelikle kent yerleúiminin kuruluú
ve evriminde rol oynayan çevre etkenlerinin
meydana getirdi÷i sentez tanÕmlanÕr ve söz konusu
sentez verileri ÕúÕ÷Õnda, özellikle kent lokasyonu
çerçevesinde çevre bileúenlerinin analizine geçilir
(Robson 1969: 27, Pacione 2001: 20-21, Carter
1988: 182, Göney 1977: 12, Do÷anay 1997: 177,
Koçman-Karada÷,
2008).
Özetle,
kentsel
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
Arife KARADAö
40
mekan/ekosisteme iliúkin analizler aúa÷Õdaki üç
adÕmda gerçekleútirilmektedir (ùekil 2,3).
1. AdÕm: Fonksiyonel do÷al çevre bileúenlerinin
tanÕmlanmasÕ ve analizi
a) Sit ve situasyon durumu: Kentin yakÕn çevresi
ile entegrasyonu ve uzak çevre ile iliúkilerinin
araútÕrÕlmasÕnÕ kapsar.
b) Jeolojik temel yapÕ: Kent veya kent
bölgelerinin yer seçiminde jeolojik yapÕnÕn temel
olma özelli÷inin araútÕrÕlmasÕ. Örne÷in; tektonik
depresyonlarda kurulmuú olan kentlerin geliúme
yönünün fay çizgilerine do÷ru kaymasÕna izin
vermemek.
BinalarÕn
oturdu÷u
zeminin
özelliklerini (alüvyal zemin, ayrÕúmÕú zemin, kütle
hareketlerine yol açabilecek e÷ilmenmiú katmanlÕ
zemin, yer altÕ su düzeyi ve mevsimlik
de÷iúmelerinin etkileri vb) göz önünde tutmak.
Nitekim, sa÷lam kaya zemin yüksek binalarÕn
inúaatÕnÕ kolaylaútÕrÕr. Nemli ve ayrÕúmÕú zeminler
parklar, spor alanlarÕ, yeúil alanlar için uygun
yerlerdir. AltÕnda maden iúletilen yataklar bulunan
veya karstik boúluklar olan alanlar üzerinde bina
ve tesis yapÕlmasÕ risklidir.
I. ADIM :
II. ADIM :
Kentsel mekan
organizasyonunun
tanÖmlanmasÖ
øú ve iú merkezleri
Endüstri bölgeleri
Konut alanlarÕ
Kamuya açÕk ortak kullanÕm
alanlarÕ
E÷itim siteleri
UlaúÕm a÷Õ vb.
Kentin yerleûtiøi alanÖn doøal
çevre analizi
Sit ve situasyon durumu
Jeolojik temel yapÕ
Jeomorfolojik özellikler
øklim özellikleri
Hidrografya ve su kaynaklarÕ
Toprak
Vejetasyon
III. ADIM :
Kentsel mekan
organizasyonu ile doøal ve
kültürel çevre faktörlerinin
karûÖlÖklÖ etkileûimi-kent
doøasÖna yansÖmalarÖnÖn
tesbit edilmesi ve geleceøe
yönelik öngörüden hareketle
önerilen çözümler
ùekil 3. Kent Co÷rafyasÕ / Kentsel Ekolojik YaklaúÕm AúamalarÕ (Koçman-Karada÷, 2008)
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
41
c) Jeomorfolojik özellikler: Jeomorfolojik
unsurlarÕn aúa÷Õdaki özelliklerinin kentin mekan
organizasyonuna olasÕ etkilerinin araútÕrÕlmasÕ.
(YalçÕnlar 1967, Koçman-Karada÷ 2008, ùekil 4)
f) Toprak: Kent içinde ve kent çevresindeki
topraklarÕn arazi kullanÕmÕ yetenek sÕnÕflarÕna göre
saptanmasÕ, topraktan aúÕrÕ yararlanmanÕn yol
açtÕ÷Õ erozyon ve degradasyonun araútÕrÕlmasÕ.
Yükselti ve e÷im; enerji, su ve kanalizasyon
taúÕma ile alt yapÕnÕn maliyeti yükseltir, su ve
kanalizasyon a÷ÕnÕn etkin bir aktarma gücü
olmamasÕna neden olur (ùekil 4).
g) Vejetasyon: Mevcut do÷al bitki örtüsü ve
kompozisyonunun korunmasÕna iliúkin sorunlarÕn
incelenmesi. Kent içindeki bitki örtüsünün veya
yeúil alanlarÕn havanÕn temizlenmesi ve nem
oranÕnÕn
düzenlenmesi,
sÕcaklÕk
etkisinin
azaltÕlmasÕ gibi ekolojik fonksiyonlarÕ vardÕr. Öte
yandan, vejetasyonun kente estetik kazandÕrma,
gürültüyü azaltma, taúkÕn/sel önleme, rüzgar
perdesi oluúturma, güneú radyasyonunun kontrolü
vb fiziksel fonksiyonlarÕ da vardÕr (Göney 1977,
Tümertekin-Özgüç 1993, ùekil 2,4).
Rölyefin rüzgar hareketleri (ventilasyon) ve hava
kirlili÷i (inversion yoluyla) üzerinde etkileri vardÕr
(ùekil 4).
BakÕ durumu; kent alanlarÕnÕn do÷u, batÕ, kuzey
veya güneye dönük yamaçlarda yer almasÕ enerji
bilançosu üzerinde pozitif veya negatif etkiler
yapar, güneú enerjisinden yararlanma olanaklarÕnÕ
etkiler.
d) øklim özellikleri: Egemen iklim rejiminden
optimum yararlanma olanaklarÕ ve iklim
parametrelerinin analizi. Bir dünya haritasÕ
üzerinde büyük kentlerin da÷ÕlÕúÕ, insan yaúamÕ
açÕsÕndan uygun iklimlerin kentlerin do÷uúunda ve
geliúmesinde etkili oldu÷u gerçe÷ini kanÕtlar
niteliktedir. Kentlerin endüstri bölgeleri ile
konut/ikamet alanlarÕnÕn yerleútirilmesinde egemen
rüzgar yönü önemli bir rol oynar. Tam egemen
yönde tesis edilen yerleúmeler toz, duman, is ve
kirlenmelere yol açar (Karada÷ 2000: 91, Karada÷
2005: 8, ùekil 4). KÕúÕn so÷uk, yazÕn sÕcak
dalgalara sahne olur. Temiz rüzgar, oturma
alanlarÕnÕ geçtikten sonra endüstri bölgelerine
gitmelidir. Çeúitli yönlerden esen rüzgarlara iliúkin
yüzde olarak belirten, zaman ve süresini ortaya
koyan analizler yapÕlmalÕdÕr. Etkin rüzgara karúÕ
yapÕlan a÷açlandÕrma toz/kirlili÷i azalttÕ÷Õ gibi,
rüzgar hÕzÕnÕ keser, ÕsÕ kaybÕnÕ önler.
e) Hidrografya-Su kaynaklarÕ: Kent ortamÕnda
ve çevresinde bulunan akarsu, göl, yer altÕ sularÕ ve
kaynaklarÕn durumu ve bu sulardan optimal ölçüde
yararlanma olanaklarÕnÕn araútÕrÕlmasÕ önemlidir.
Örne÷in; içme, temizlik, endüstri ve tarÕmsal
kullanÕm, enerji üretimi, rekreasyon ve turizm
açÕsÕndan yararlanma olanaklarÕnÕn saptanmasÕ,
buna karúÕlÕk hidrografik koúullarÕn neden oldu÷u
sedimantasyon, kirlili÷in taúÕnmasÕ, sel ve
taúkÕnlarÕn kentsel sorunlara yol açÕp açmadÕ÷ÕnÕn
araútÕrÕlmasÕ (ùekil 4).
2. AdÕm: YukarÕda sÕralanan do÷al çevre
bileúenlerinin özellikleri ve kullanÕma
uygunluklarÕna göre kültürel çevre
bileúenleriyle iliúkilendirilmesi.
3. øú ve alÕúveriú merkezi, endüstri bölgeleri, konut
bölgeleri (toplu konut, geleneksel konutlar, tek
katlÕ ve bahçeli konutlar, apartmanlar, iúçi evleri
ve lojmanlar), kamuya açÕk alanlar (park ve
bahçeler, mezarlÕklar), e÷itim siteleri (kÕúla ve
kampüsler), ulaúÕm a÷Õ ve merkez noktalar
(istasyonlar, duraklar)
gibi fonksiyonel kent
alanlarÕ ve bunlarÕn do÷al çevre bileúenleri ile
uygunluklarÕnÕn irdelenmesi kentsel mekan
organizasyonunun do÷ru algÕlanmasÕ açÕsÕndan son
derece önemlidir (ùekil 3,4).
4. AdÕm:
Kent
strüktürü
ve
mekan
organizasyonunu oluúturan do÷al ve kültürel
çevre bileúenlerinin kantitatif ve kalitatif
de÷erlendirilmesi, gelece÷e yönelik saptamalar
ve önerilerin ortaya konulmasÕ.
YukarÕda ifade edildi÷i gibi, kent yerleúimleri
seçilen co÷rafi/ekolojik çevrede var olan koúullara
uygun bir yerleúme düzeni yaratmak zorundadÕr.
Beúeri çevre bileúenleri ba÷lamÕnda kentin geliúme
süreci ile do÷al çevre bileúenleri arasÕnda uyumun
sa÷lanmasÕ úarttÕr. Aksi takdirde, kent yapÕsÕnda ve
kentsel yaúamda düzensizlikler, rahatsÕzlÕklar,
kÕsacasÕ zaman geçtikçe çözümü zor kümülatif
sorunlar ortaya çÕkar. Bilinmektedir ki; kültürel
çevre bileúenleri iúleyen etkili sistemler olarak
kentleúme süreci üzerinde belirleyici etkilere
sahiptir. Öte yandan, do÷al çevre bileúenlerinin
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
42
Arife KARADAö
yerine göre farklÕ özelliklere sahip olmasÕ
de÷iúik/farklÕ kent strüktürlerinin oluúumunu
zorunlu kÕlmÕútÕr. Baúka bir anlatÕmla; ekolojik
çevre (do÷al ve kültürel çevre) bileúenlerinin
farklÕlaúmasÕ kentsel kimlik unsurlarÕnÕn da
farklÕlÕ÷Õna yol açmaktadÕr. Nitekim Örer,
Doxiadis’in çevresel sÕnÕflandÕrmasÕna dayanarak
kentsel kimlik unsurlarÕnÕn “çevresel kimlik” ve
“toplumsal kimlik” úeklinde birbirini tamamlayan
iki ana ö÷eden oluútu÷unu belirtmektedir (Örer,
1993, Karada÷ 2006, ùekil 2).
Çevresel kimlik, do÷al çevre bileúenlerinin
oluúturdu÷u etkiler olup kentin bulundu÷u alandaki
topografik özellikler ile iklim rejimi, hidrografik
potansiyel, bitki örtüsü ve toprak kaynaklarÕnÕ
kapsamaktadÕr (Koçman 1991, ùekil 1,2). Kentsel
kimli÷in ikinci ö÷esini kentin özellikle sosyoekonomik yapÕsÕndan kaynaklanan kültürel çevre
bileúenleri oluúturmaktadÕr. Kültürel çevre
bileúenleri, kent toplumunun kültürel ve sosyal
geçmiúi ile geliúim düzeyi ba÷lamÕnda nüfusun
demografik profili, ekonomik yapÕ, gelenekgörenek ve inanç sistemlerini kapsar.
Sonuç olarak, yaptÕ÷ÕmÕz tüm bu açÕklamalar
ÕúÕ÷Õnda denilebilir ki, kent mekanÕ ve kentleúme
süreci üzerinde do÷al ve kültürel çevre
bileúenlerinin
ortak
iúleyiúinin
etkileri
bulunmaktadÕr. Söz konusu bileúenlerin bir arada
uyumlu iúleyiúi yaúanabilir kent olgusunu meydana
getirmekte, buna karúÕlÕk iúleyen sistemler
üzerindeki olumsuz etkiler, çevre kaynaklarÕ
üzerindeki baskÕlar ve aúÕrÕ kullanÕmlar, kentsel
sorunlarÕ ortaya çÕkarmaktadÕr. DolayÕsÕyla,
ekolojik çevre/ co÷rafi çevre bileúenleri kentin
kaderine hükmeden ve gelece÷ini belirleyen temel
etkenlerdir.
Sonuç ve De÷erlendirme
1990’lÕ yÕllardan bu yana sÕkça ifade edilen
“yaúam kalitesi” kavramÕnÕn evrensel, ortak bir
tanÕmÕ olmamakla beraber,“yaúamdan duyulan
hoúnutluk, kültür ve de÷erler sistemi içinde kiúinin
kendisini algÕlayÕúÕ ve olgularÕ de÷erlendirmesidir.
Yaúam kalitesi kavramÕ bireysel açÕdan öznel bir
kavrama dönüúebilir, duruma göre politik ve
sosyal ortamla, altyapÕ, ulaúÕm ve do÷al çevreyle
de iliúkilendirilebilir” (Leitmann 1999b: 171,
Özmen 2007: 106-107).
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
BM’in 1987 de yayÕnladÕ÷Õ “Ortak Gelece÷imiz
(Our Common Future)” adÕnÕ taúÕyan rapora göre,
“bugünün ihtiyaçlarÕnÕ, gelecek kuúaklarÕn
ihtiyaçlarÕnÕ yerine getirme olana÷ÕnÕ ortadan
kaldÕrmaksÕzÕn
karúÕlayan
kalkÕnma
“sürdürülebilir kalkÕnma”, kiúinin yaúamÕnda
önemli imkanlardan yararlanma derecesi de
“yaúam kalitesi” olarak tanÕmlanmÕútÕr. AynÕ
çalÕúmaya göre, insanlar yaúantÕlarÕnda sahip
olduklarÕ fÕrsatlar ve kÕsÕtlamalarÕn sonucunu, di÷er
kiúilerle olan iliúkilerine ve elbet çevre
bileúenlerine yansÕtmaktadÕr. Yaúam kalitesi
göstergelerini ayrÕca iklim koúullarÕ, yaúama
maliyeti (ucuzluk/pahallÕlÕk), gÕdalarÕn çeúitlili÷i
ve çevreyle uyumlu yerleúim modelleri, güvenlik,
konut
vb.
faktörler
de
etkilemektedir
(http://www.utoronto.ca/qol/gocepts.htm,
2007,
Soykan 1993: 17-20, Özmen 2007: 106-107).
Nitekim 1992 Avrupa Kentsel ùartÕnda ifadesini
bulan “kentsel yaúam kalitesi göstergeleri” içinde
kent ve yerleúti÷i alanÕn co÷rafi çevre bileúenleri
ve kentsel kullanÕm biçimleri ile geldi÷i duruma
iliúkin maddeler dikkat çekicidir. Buradan
hareketle, yaúanabilir kentlerin genel özellikleri,
co÷rafi boyutlarÕyla úu úekilde özetlenmektedir
(Duran 2008, Ertan 2008, Karaman 2009) ;
a) Kentsel strüktürü belirleyen ekolojik çevre
sistemleri arasÕnda var olan iliúkiler çeúitli
kombinezonlar oluúturarak sistemin yapÕsÕnÕ son
derece kompleks bir duruma getirmiútir. Söz
konusu bu karmaúÕk/kompleks yapÕnÕn normal
iúleyiúini bozacak ya da engelleyecek eylemlerin
(çevre yÕkÕmÕ) olmadÕ÷Õ, çevre yÕkÕmÕ için
teknolojik araç ve gücün kullanÕlmadÕ÷Õ kentler
yaúanabilir kentlerdir.
b) Mekan organizasyonu, özellikle fonksiyonel
bölgeleri do÷al çevre bileúenlerine uygun olarak
düzenlenmiú ve planlanmÕú kentler yaúanabilir
kentlerdir. Bu kentlerde açÕk alanlar, parkalar ve
bahçeler, rekreasyon alanlarÕ, akarsular, kÕyÕlar
do÷al yaúam içerir, dolayÕsÕyla bu kentlerde kent
konforu sa÷lanmÕú olmaktadÕr.
c) Kent içindeki yaúam alanlarÕnÕ ve çevre
kaynaklarÕnÕ kullanma úekli ve kent peyzajÕ
toplumsal kültürün geliúme düzeyini yansÕtÕr.
Baúka bir sözle; toplumsal kültür düzeyi, çevre
bileúenlerini de÷erlendirme yetene÷ine sahip ise
kent daha sa÷lÕklÕ bir yaúama alanÕ haline gelir.
Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
Buna karúÕlÕk, bazÕ çevre unsurlarÕnÕn dikkate
alÕnmamasÕ veya yeterince de÷erlendirilmemesi
durumunda kent sa÷lÕksÕz bir yaúam sürecine girer
ve fonksiyonlarÕnÕ yitirmeye baúlar (Tunçdilek
1986: 4) Öte yandan, sosyo-kültürel geliúme içinde
olan kentler, kent halkÕnÕ oluúturan gruplar
arasÕnda paylaúÕma fÕrsat veren kentlerdir. Kent
içindeki kültürel organizasyonlar; toplumun
teknolojik, ekonomik, siyasal, etnik, estetik,
mimari vb. alanlarda geçirdi÷i geliúim ve
dönüúümün göstergeleridir. Olumlu göstergelere
sahip kentler yaúanabilir kentlerdir (Lietman
1999a: 33-37, Hamm 1998: 287-288, Muttagi
1998: 53, Pacione 2008 : 1-16) .
Tüm bu açÕklamalardan da anlaúÕlaca÷Õ üzere
modern kent, sorunlarÕyla baú edebilmiú, sosyal
kalite ile kentliler-kent ve kentsel mekânlar
arasÕndaki ekonomik-ekolojik iliúkileri en uygun
biçimde dengelemiú olan kenttir. Ancak bunu
baúarabilmenin yolu úüphesiz kentin yerleúti÷i
alanÕn çevresel avantaj ve dezavantajlarÕnÕn
bilimsel bir yaklaúÕmla ve do÷ru okumaktan
geçmektedir. Nitekim kentsel çevre analizlerinde
co÷rafi yaklaúÕm olarak da özetleyebilece÷imiz
“kentsel ekoloji” araútÕrmalarÕ, farklÕ ölçeklerdeki
kent
ekosistemlerini,
sosyo-mekansal
organizasyonunu etkili çevresel faktörler açÕsÕndan
inceler. Benzer biçimde kent co÷rafyacÕlarÕ da
kentleri, birer ekosistem olarak ele alÕr ve kentin
varlÕ÷Õ, yaúanabilirli÷i ve devamlÕlÕ÷Õ açÕsÕndan bu
ekosistemin
her
bir
unsurunu
birbiriyle
iliúkilendirerek de÷erlendirir.
ÇalÕúmalarÕn ortak hedefi kentleri daha yaúanabilir
kÕlmak ve bu süreçte etkili olan co÷rafi verilerin
do÷ru ve etkin kullanÕmÕnÕ sa÷lamaktadÕr. Kentin
yerleúti÷i ve geniúledi÷i alanlarÕn gerek do÷al
gerekse toplumsal çevre bileúenlerinin karúÕlÕklÕ
iliúkileriyle úekillenen çevresel duyarlÕlÕklarÕnÕn
ortaya konulmasÕ ve buradan kentsel yaúam
kalitesine giden yol haritasÕnÕn çÕkarÕlmasÕ ise nihai
hedeftir.
ønsanÕn yaúadÕ÷Õ çevre ile olan iliúkilerin do÷asÕnÕ
anlama yönündeki arayÕúlarÕn karúÕlÕ÷Õ da “kentsel
ekolojidir”. YapÕlan iú, kentsel çevrenin bir bütün
olarak analizidir ve bunun için izlenen yöntem
analitik, sistematik, bütüncül ve sentezci yaklaúÕmÕ
43
ile gerçek bir co÷rafi çevre de÷erlendirmesidir.
Son yÕllarda modern kent yaúamÕnÕn kalitesi
üzerine yapÕlan /geliútirilen çalÕúmalar ve ilki 1992,
ikincisi 2008’de ilan edilen “Avrupa Kentsel
ùartÕ”nda ifadesini bulan kentsel yaúanabilirlik
kriterleri de yöntem olarak, kentsel çevre
analizlerinde
co÷rafi
yaklaúÕma
atÕfta
bulunmaktadÕr (Mimarlar OdasÕ 2008). Nitekim
sözkonusu kentsel úart metninde öne çÕkan
maddelerden birinde; “kentler kentlilerine aittir ve
gelecek nesillere aktarÕlmasÕ gereken sosyoekonomik,çevresel ve kültürel de÷erler bütünüdür”
der. Böylelikle, yaúanabilir kent kurgusunda
öncelik kentliye verilmiú ve en önemli kentli hakkÕ
olarak “sa÷lÕklÕ ve sürdürülebilir bir çevre yaúama
hakkÕ” gösterilmiútir. Yaúanabilir kent kurgusunda
hedeflenen sa÷lÕklÕ, dengeli ve korunan bir çevre
tanÕmÕ vardÕr ve bunun tespiti için mevcut çevresel
verilerin insan ve etkiledi÷i mekan ile
iliúkilendirilerek analizi gerekmektedir. Bu ise
yöntem olarak, co÷rafyacÕlarÕn kentsel çevre
analizlerinde izledikleri yöntemin kendisidir.
Hedef mevcut do÷al ve toplumsal çevre bileúenleri
ile uyumlu, koruma-kullanma dengesini daima
gözeten, üreten, kendi sorunlarÕ ile baú edebilen
kentler yaratmaktÕr.
Bununla birlikte, kentlerin yaúanabilir ve
sürdürülebilir kÕlÕnmasÕ úüphesiz kentlerdeki
mevcut do÷al ve beúeri kaynaklarÕn daha akÕlcÕ
kullanÕmÕnÕ gerektirir. Bu ise kentin yerleúti÷i
alanÕn co÷rafi çevre de÷erlendirmesinin (kentsel
ekoloji) do÷ru okunmasÕ ve üzerinde geliúen insan
etkinliklerinin çevresel duyarlÕlÕk esasÕna uygun
kullanÕmlar geliútirmeleri ile mümkündür.
Zira kentler, özellikle ekonomik büyüme
dönemlerinde yaúayanlarÕna dikkat çekici fÕrsatlar
sunmakta ise de, göçe ba÷lÕ aúÕrÕ nüfuslanma,
çevresel taúÕma kapasitesinin üzerinde ve yanlÕú
arazi kullanÕm kararlarÕ ile ileri derecede çevresel
bozulmanÕn ve insana ba÷lÕ afetlerinde yeni adresi
haline gelmektedir. Tüm bu sorunlara eklenen ve
farklÕ sosyo-kültürel ve ekonomik sÕnÕflardan çok
sayÕda insanÕn bir arada yaúamasÕnÕn getirdi÷i iç
huzursuzluk, oturmamÕúlÕk, artan kentsel aidiyet
sorunlarÕ beraberinde getirir ki, bu durumda
kentlerin yaúanabilirli÷inden de söz edilemez.
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
Arife KARADAö
ùekil 4. Kentsel alan kullanÕmÕ ve çevre iliúkileri- Kentsel ekoloji 3D úemasÕ (Koçman 2008)
44
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
45
Referanslar
Arslano÷lu R. 1998, Kent, Kimlik ve Küreselleúme, Ezgi Kitabevi, Bursa.
Barrows, H. 1923, “Geography As Human Ecology”, Çeviren: Tümertekin, Erol, (2005) 20.yüzyÕlda Amerikan
Co÷rafyasÕnÕn Geliúimi, 39-52, Çizgi Kitabevi, Konya.
Baykal F. 1989 , Salihli Kent Co÷rafyasÕ, Salihli Belediyesi Kültür YayÕnlarÕ : 2, øzmir.
Berling, S. and Wu J.W. 2004, “Modelling urban landscape dynamics:A case study in Phoenix”, USA, Urban
Ecosystems 7: 215-240.
Botkin, D.B. and Beveridge, C.E. 1997, “Cities as environments”, Urban Ecosystems, 1, p. 3-19.
Bowler, P.J. 2001, Do÷anÕn Öyküsü, øzdüúüm YayÕnlarÕ, Çeviren: Meltem Mater, østanbul
Carter H. 1988, The Study of Urban Geography, 3rd edition, Arnold Publ. USA.
Butler, R. J. 2008, Urban Ecology. Unpublished Lecture Notes, The University of Michigan, Department of
Ecology and Evolutionary Biology. (http://www.personel.umich.edu/~jrussb Eriúim Tarihi: 20.10.2008)
Collins J. P.- Kinzig A.- Grimm N.B.- Fagan W.- Hope D.- Wu J.- Borer E. 2000, “A new urban ecology :
Modelling human communities as integral parts of ecosystems poses special problems for the
development and testing of ecological theory” American Scientist, vol. 88, p. 416-425
(http://www.americanscientist.org/articles).
Do÷anay H. 1997, Co÷rafyanÕn Metodolojisi, , Öz E÷itim YayÕnlarÕ, østanbul.
Dow, K. 2000, “Social dimensions of gradients in urban ecosystems”, Urban Ecosystems, 4:255-275.
Eslarp, 2008, Urban Ecology. East St. Louis Action Research Project. Üniversity of Illinois at Urbana Champaign.
http: //www.eslarp.uiuc.edu/la/ LA338-500 (Eriúim Tarihi: 25.10.2008)
Essenwanger, O.M. and Landsberg, H.E. 2001, Classification of Climates, World Survey of Climatology, General
climatology, Volume 1-C, Huntswille, USA.
Göney S. 1977, ùehir Co÷rafyasÕ, østanbul Üniversitesi Co÷rafya Enst. Yay. No. 91, østanbul.
Grimm, B.N. and Redman, L.C. 2004, “Approaches to the study of urban ecosystems: The case of Central ArizonaPhoenix”, Urban Ecosystems, 7:199-213.
Grove, J.M. and Burch, W.R.Jr. 1997, “A social ecology approach and applications of urban ecosystem and
landscape analyses: a case study of Baltimore”, Maryland, Urban Ecosystems, 1, 259-275.
Hamm B. 1998, “Ecological urban development : An experiment in active learning”, Sustainable Development
and the Future of Cities, Ed. Bernard Hamm- Pandurang K. Muttagi, Intermediate Technology Publ. P.
283-291, U.K.
Harvey D. 2003, Sosyal Adalet ve ùehir, Metis YayÕnlarÕ. Çeviren. Mehmet MoralÕ, østanbul
Haughton G.and Hunter C. 1994, Sustainable Cities, Jessica Kingsley Press, London
Johnston R.J-Gregory D-Pratt-Watts M. 2001, The Dictionary of Human Geography, Blackwell Publ., 4th Edition
U.K.
Karada÷ A. 2000, Kentleúme Süreci, Çevresel Etkileri ve SorunlarÕ øle øzmir, Egekoop, øzmir.
Karada÷ A. 2003, “Geographical factors which define urban existance and continuance of øzmir since centuries”
CIEPO 14, International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies 14 th Symposium (18-25 Eylül
2000, Çeúme-øzmir), Türk Tarih Kurumu Yay.Ankara.
Karada÷ A. 2006, “Kula’da Bir Kentsel Kimlik AraútÕrmasÕ”, Geçmiúten Günümüze Köprü : YanÕk Ülke Kula
Sempozyumu (1-3 Eylül 2006, Kula), øzmir Araút. Uygl. Merkezi & Kula Belediyesi øúbirli÷i, Manisa.
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
46
Arife KARADAö
Karada÷ A. –Koçman A. 2007, “Co÷rafi çevre Bileúenlerinin kentsel geliúim süreci üzerine etkileri : Ödemiú
(øzmir) örne÷i”, Ege Co÷rafya Dergisi, Cilt 16, sayÕ 1-2, s. 3-16, øzmir.
Karaman, Z. T. 2009, “Sürdürülebilir kentler için uluslar arasÕ anlaúmalar ve Türkiye Yorumu”, Kentsel Ekoloji ve
Yaúanabilir Kent Sempozyumu (6-8 KasÕm 2008, øzmir), Bildiri KitabÕ, s. 33-44, øzmir.
Keleú R. 2005, Kentleúme PolitikasÕ, ømge Kitabevi, Ankara.
Kennedy R.F. 2004, “Natural Cities : urban ecology and the restoration of urban ecosytems”
http://frontrow.bc.edu/program/kennedy, 3rd International Conference on Urban Health (20-22 October
2004), poster, Boston
Kocabaú, A. 2003, Ekoloji ve Çevre Biyolojisi, Ege Üniversitesi Su ürünleri Fakültesi YayÕnlarÕ, No:51, øzmir.
Koçman A., 1991, “øzmir’in kentsel geliúimini etkileyen do÷al çevre faktörleri ve bunlara iliúkin sorunlar” Atatürk
Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Co÷rafya AraútÕrmalarÕ Dergisi, 3, s. 101-122, Ankara.
LeÕtmann J. 1999a. Sustaining Cities:Environmental Plannning and Management in Urban Desingn, McGraw-Hill
Press, ISBN:007038316-2.
LeÕtmann J. 1999b, “Can City QOL Indicators be Objective and Relevant? Towards a Participatory Tool For
Sustaining Urban Development”, Local Environment, vol. 4 No: 2, s.171.
Lyons J.R. 1997, “Urban ecosystem management: Bringing science and policy together”, Urban Ecosystems, 1,
77-83.
Lyons M. and Snoxell S. 2005, “Sustainable Urban Livelihoods and Marketplace Social Capital: Crisis and
strategy in Petty Trade”, Urban Studies, Vol.42, No.8, 1301-1320
May, R. 2004. “On the role of the humanities in urban ecology : The case of St.Petersburg”, Urban Ecosystems,
7:7-15.
McÕntyre N.E, Knowles-Yanez, K. And Hope, D. 2000, “Urban ecology as an interdisciplinary field: Differences in
the use of -urban- between the social and natural sciences”, Urban Ecosystems, 4:5-24.
MuttagÕ P.K. 1998, Sustainable Development- A Third World Perspective, Sustainable Development and the
Future of Cities, Ed. Bernard Hamm- Pandurang K. Muttagi, Intermediate Technology Publ. p. 43-56,
U.K.
NÕemela J. 1999, “Is there a need for a theory of urban ecology”, Urban Ecosystems, 3, page 57-65.
Nusser M. 2001, “Understanding cultural landscape transformation:a re-photographic survey in Chitral, eastern
Hindukush, Pakistan”, Landscape and Urban Planning 57:241-255.
Örer G. 1993, “østanbul’un Kentsel Kimli÷i ve De÷iúimi”, ø.T.Ü. Fen Bilimleri Enst., YayÕnlanmamÕú Yüksek
Lisans Tezi, østanbul.
Özça÷lar A. 2000, Co÷rafyaya Giriú-sistematik, kavramlar, yöntemler, Hilmi Usta MatbaacÕlÕk, Ankara.
Özça÷lar A. 2004, “Co÷rafi bilimlerin kentsel ekonomi, kentsel yönetim, bölgesel iktisat ve bölge planlama
yönünden analizi”, Kentsel Ekonomik AraútÕrmalar Sempozyumu 2003 , Bildiri KitabÕ, DPT &
Pamukkale Üniv. Yay. Cilt 2, s. 94-101, Ankara.
Özmen Ö. 2007, “Sürdürülebilir KalkÕnmayÕ Sa÷lamada Yaúam Kalitesi ve øzmir’de
Yerleúik Roman
VatandaúlarÕnÕn Yaúam Kalitesi Göstergeleri” øzmir Büyükkent Bütününde Romanlar, Ed. Zerrin
Toprak, Ömür Özmen, Gökhan Tenikler, s.106-107, øzmir.
PacÕone M. 2001, Urban Geography (a global perspective), Roudledge Publ., London, Newyork.
PÕckett S.T.A- Burch W.R.- Dalton S.E.- Foresman W.T.- Grove J.M And Rowntree R. 1997, “A conceptual
framework fort he study of human ecosystems in urban areas”, Urban Ecosystems, 1, Page 185-199.
PÕckett S.T.A. 2001, “Urban Ecological Systems: Linking terrestrial Ecological, Physical and Socioeconomic
Componenets of Metropoliten Areas”. Annual Review of Ecology and Systematics 32: 127- 157.
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)
Kentsel Ekoloji: Kentsel Çevre Analizlerinde Co÷rafi YaklaúÕm
Urban Ecology: Geographical Approach to Urban Environment Analysis
47
Prato T. 2005, “Modeling ecological impacts of landscape change”, Environmental Modelling &Software
20:1359-1363,
Rees W. E. 1997, “Urban ecosystems: the human dimension”, Urban Ecosystems, 1, page 63-75.
REES W. E. 1998, “Understanding sustainable development”, Sustainable Development and the Future of Cities,
Ed. Bernard Hamm- Pandurang K. Muttagi, Intermediate Technology Publ. P. 19-42, U.K.
Robson B.T. 1969, Urban Analysis – a study of city structure, Cambridge Univ. Pres, p. 25-35, London.
Scott J.A. 2004, “Cultural-Products Industries and urban Economic Development: Prospects for Growth and
Market Contestation in Global Context”, Urban Affairs Reviw, Vol. 39, No.4, page 461-490.
SteÕner F. 2004, “Urban Human Ecology”, Urban Ecosystems 7:179-197, Kluwer Academic Publishers, Netherland
Tunçdilek N. 1986, Türkiye’de Yerleúmenin Evrimi, østanbul Üniv. Yay. 3367, østanbul.
Tumertekin E. ve Özgüç N. 1998, Beúeri Co÷rafya, ønsan.Kültür.Mekan, Çantay Kitabevi østanbul.
WÕttÕng R. 2004, “The origin and development of the urban flora of Central Europe”, Urban Ecosystems, 7:323339.
YalçÕnlar ø. 1967, “Türkiye’de bazÕ úehirlerin kuruluú ve geliúmesinde jeomorfolojik temeller”, østanbul
Üniversitesi Co÷rafya Enst. Dergisi, 16 , s. 53-66.
Yaren F. B. 1994, “Kent Ekolojisi: Sorunun BoyutlarÕ ve Niteli÷i. Kentsel TasarÕm ve Ekoloji”, TasarÕma Ekolojik
YaklaúÕm, Kentsel TasarÕm ve Uygulamalar Sempozyumu, 12-13 MayÕs 1994, østanbul.
Yazgan, M. Ve Akay A. 1996, “Kentleúme ve Kent Ekolojisi” Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Co÷rafya Fakültesi,
III. Co÷rafya Sempozyumu, Ankara.
YazÕcÕ H. 1996, “ùehir co÷rafyasÕ açÕsÕndan bir inceleme : Bayburt”, Türk Co÷rafya Dergisi, 30, s. 189-218,
østanbul.
EGE COöRAFYA DERGøSø
Aegean Geographical Journal, VOL. 18 (1-2), 31-47, (2009)