İndir - Diyarbakır Kitapları

Transkript

TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR
KULP İLÇESİ VE TURİZM
PROF. DR. YUSUF KENAN HASPOLAT
TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR KULP İLÇESİ VE TURİZM
Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat
Tür
Araştırma
Sayfa Tasarımı
Ensari Özdoğan
Birinci Baskı
Temmuz 2014(e-kitap)
Bu kitabın her türlü yayın hakkı Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat’a aittir. Tanıtım amacıyla yapılacak
kısa alıntılar dışında yazarın yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.
ISBN: 978-605-85033-0-4
e-mail:[email protected]
TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR
KULP İLÇESİ VE TURİZM
PROF. DR. YUSUF KENAN HASPOLAT
Yusuf Kenan Haspolat • 1954 yılında Diyarbakırda doğmuştur. Çocuk Hastalıkları, Çocuk Acil, Gelişimsel Pediatri ve Endokrin dallarında profesör olan yazar halen Dicle Üniversitesi Çocuk Hastanesinde
Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yapmaktadır. Yazar evli ve iki çocuk babasıdır.
Yayınlanmış Eserleri
Bedüzzaman ve Diyarbakır
Dicle İlçesi
Diyarbakır Ekonomi Tarihi 1
Diyarbakır Ekonomi Tarihi 2
Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 1
Diyarbakır Yeraltı Kaynakları
Diyarbakır Yerüstü Kaynakları 1
Diyarbakır Yerüstü Kaynakları 2
Diyarbakır'da Çevre ve Doğa (Sempozyum)
Diyarbakır'da Doğal Hayat, Su, İklim, Enerji, Maden
Eğil ve Turizm
Ergani İlçesi ve Turizm
Gül Şehri - Diyarbakır Sempozyumu
Hani İlçesi
Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri
Karacadağ
Peygamberler, Sahabeler ve Evliyalar Kenti Diyarbakır
Peygamberler, Sahabeler ve Evliyalar Kenti Diyarbakır (4. Baskı)
Sema (Şiir)
Tabiattan Fısıltılar (Şiir)
Tarih - Kültür - İnanç Kenti Diyarbakır
Tüm Yönleriyle Çermik İlçesi ve Turizm
Ümit (Şiir)
Tüm Yönleriyle Diyarbakır Kulp İlçesi Ve Turizm
İçindekiler
Sayfa No.
1- Kulp Tarihi Ve Tarihi Güzellikleri
2- Kulp İlçesi Coğrafyası
3-Kulp Doğal Güzellikler Ve Yaşam
4- Kulp İlçesinde Kutsal Mekanlar
5- İl Yıllıklarında Kulp İlçesi
6- Kulp İlçesi Köyleri
7- Diyarbakırda Ve Kulpta İpekböcekçiliği Ve İpekçilik
7
37
57
101
129
139
203
1.BÖLÜM
KULP TARİHİ VE TARİHİ GÜZELLİKLERİ
KULP TARİHİ VE TARİHİ GÜZELLİKLERİ
Kulp İsminin Kaynağı
İlçenin eski adı Pasur’dur. Pasur, çevresinde hendeği bulunan kale anlamına gelmektedir. Ayrıca Pasur’un Başkale anlamına geldiğini söyleyenler de vardır. Mahalli dilde ise
“Peya Sor” yani “Kızıl yamaç” anlamına gelmektedir. Bu ismi de hemen yanındaki kızıl
yamaçlı Andok Dagı’ndan aldığı bilinmektedir. Başka bir rivayete göre Pasur adı, “BayaSar” yani “Soğuk rüzgâr” anlamına da gelmektedir. Kulp adının yeni sayılabilecek bir
geçmişe sahip olduğu iddiası pek doğru değildir. Mahalli rivayetlere göre vaktiyle Kefrum
kalesinde oturup bölgeye egemen olan Kulpo isimli derebeyinden adını aldığı söylenir.
Ancak bu bilgi sözlü kültür kaynaklarından alınmıştır. 1540 tarihli Tahrir Defterinde
Kulp Diyarbakır eyaletine bağlı bir ocaklık olarak görülmektedir. Bu da Kulp isminin
daha eskilere dayandığını göstermektedir. (1)
Kulp’un Tarihçesi
Kulp’un tarihi anlatılırken su an ilçe merkezinin bulunduğu yerden ziyade güneydoğuda Kefrum Kalesi, kuzeydoğuda Aygün Kalesi ve batıdaki Ağaçlı Kalesi arasında kalan
bölgenin tarihi kastedilmektedir.
Kulp Diyarbakır’ın en uzak ilçesidir. Silvan’ın kuzeyinde yer alan bu ilçemiz kış aylarında uzun süre kar altında kalır. Volkanik ve birinci derecede deprem bölgesi olan sarp
bir bölgede kurulan Kulp, eski bir yerleşim merkezidir. Ürettiği nefis ballarıyla tanınan
Kulp, Kefrum Kalesi, Kanikan Mağaraları, Kale-i Ulya, Agaçlı Kalesi, Büyük Kaya,
İmamı Gazali
Türbesi ve çok eski olduğu sanılan Bahemdan Köyü gibi eski eserleriyle de geniş bir
tarihi zenginliğe sahiptir.
Tarihte ilk yerleşmelerin kurulduğu yerlerden biri olan Mezopotamya bölgesinin kuzeyinde, su kaynaklarının bol olduğu bir yerde kurulduğundan birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu medeniyetler sırasıyla; Sümerler, Hititler, Urartular,
Kimriler(Acemler) ve Artuklular’dır. Tarihin ilk çağlarında bu bölgeye Sümerler yerlesmiş, daha sonra bir süre de Etiler egemen olmuşlardır. Ardından Artuklular ve Kimriler
yerleşmişlerdir. Bölgede bu dönemden itibaren egemen olan Asurlular’ın egemenliği
M.Ö. 606’da son bulunca önce Medler’in, sonra Persler’in eline geçmistir.
KULP TARİHİ VE TARİHİ GÜZELLİKLERİ 9
Karaorman köyü Kera kaya mezarları(Müze md.)
Düzce köyü-Sere Sıhet kaya mezarı(Müze md.)
Bayır köyü-Tahta Şerre kaya mezarı(Müze md.)
10 TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR KULP İLÇESİ VE TURİZM
Goderne taş köprü-Sere Dike kaya mezarı(Müze md.)
Güleç köyü Mihare kaya yerleşimi(Müze md.)
Goderme taş köprü kaya yerleşimi (Müze md.)
Demirli köyü Şikelte Kaso kaya yerleşimi(Müze md.)
M.S. 226’da Romalılar’ın, 637 yılında ise Halid bin Velid tarafından alınmıştır. Bir
süre Cizre’ye, sonra Diyarbakır’a ve Silvan’a bağlanmış, sonra Şeyhoğulları, Büveyhoğulları, Mervanoğullarının eline geçmiş, 1516 yılında ise burayı Osmanoğulları almışlardır.
M.Ö 606 yılında Urartu medeniyetine son veren Medler, bölgeye hâkim olmuşlardır.
Daha sonra Perslerin eline geçen bölge Büyük İskender’in Pers hâkimiyetine son vermesiyle Roma imparatorluğunun hâkimiyetine girmiştir. M.S 637 yılında Hz. Ömer döneminde Diyarbakır Halit Bin Velid tarafından alınmıştır. Halit Bin Velid,
komutanlarından Hâkim Bin Hasim’i Silvan’ı almaya memur etti. Silvan Müslümanların
eline geçince derebeyleri zulmünden rahatsız olan Pasur halkı bir heyetle komutana giderek Müslümanlığı kabul etmiştir. İslam devletine katılan Pasur daha sonra Türklerin
1071 de Anadolu’ya girmesiyle sırasıyla Büyük Selçuklular, Artuklular, Eyyubiler, Akkoyunlular ve Safevilerin hâkimiyetine geçmiştir. 1516 Mercidabık Savası ile Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlıların hâkimiyetine alınmıştır. O tarihten bu yana Türklerin
hâkimiyetinde kalmıştır.
1540 tarihli Tahrir Defteri’ne göre Kulp, Diyarbakır eyaletine bağlı bir ocaklık
olarak görülmektedir. 1871 tarihli Diyarbakır salnamesinde ise Silvan ilçesinin bir
bucağı konumundadır. (1)(13). 1881 (h. 1298) tarihinde yeni teşkil olunan Bitlis
iline bağlandı. (13)
Tarihin akışı içerisinde Kulp 1927 yılına kadar Lice sancağına bağlı Muş ilinin bir
bucağı iken daha sonra Diyarbakır iline bağlı bir ilçe merkezi haline getirilmiştir(1)
Prof. Dr. Ahmet Akgündüz “Yavuz Sultan Selim ve Kürtler” adlı yazısında Doğu
Anadolu’daki sancakları idare tarzı açısından üç gruba ayırır ve Yavuz Sultan selim döneminde Kulp’un Yurtluk ve Ocaklık tarzındaki sancaklardan birisi olarak Diyarbakır’a
bağlı olduğunu söyler. Bu sancakların imtiyazlı bir statüsünün olduğunu belirten Akgündüz, bu memleketlere merkezden özel olarak kadı tayin edildiğini belirtir.
Tarih içerisinde önemli sayılabilecek olaylara sahne olmayan Kulp`u I. Dünya savası
sırasında Rus ordularının güneye doğru ilerleyişinin burada durdurulduğu Diyarbakır
tarihi ile birlikte değerlendirmek daha doğru olur.
Mustafa Kemal Atatürk 1916 yılının Ağustos ayında (6–7 Ağustos) Ruslarla çarpışmalarda bulunurken İlçenin Sen yayla Bölgesine kadar gitmiştir. Günümüzde dokuz
virajlar diye anılan yere kadar da yol yaptırmıştır. İlçede halen Mustafa Kemal’in yanında olmuş ve onunla birlikte çarpışmış ya da o günlerin anılarını dinleyerek büyümüş
insanlar vardır.
Kulp ilçesi; Merkez, Yeni; Vali Ünal Erkan, Yeşilköy ve Tepecik Mahallelerinden oluşmaktadır. Bu mahallelerin muhtarlıkları da ayrı ayrıdır.
Kulp ilçesi, ilçe merkezi haricinde bir belde (Ağaçlı), 3 bucak (Ağaçlı, Hamzalı,
Aygün) 54 köy ve 87 mezradan oluşmaktadır. (1)
Kulp Beyliği
“Kulp bölgesinde, başta Süleymani (Sılémani) aşireti olmak üzere, Banuki, Hevedi,
Dılhıran, Bociyan, Zilan, Besyan, Zıkzıyan ve Berazan aşiretleri bulunuyordu. Safeviler
döneminde, bu aşiretlerin oybirliğiyle Kulp Beyliği’ni Emir Diyadin yönetiyordu. Emir
Diyadin, Ustaçalu Muhammed Han ile iyi münasebetler içinde olmayı politika edinmiş,
Muhammed Han da Emir Diyadin ile iyi ilişkiler kurmayı uygun bulmuştur. O kadar ki
kızı Bikes Hanımı Emir Diyadin ile evlendirerek bu dostluğu akrabalık bağlarıyla daha
da kuvvetlendirmiştir. Emir Diyadin’in erkek çocuğu yoktu. Kardeşi Şeyh Ahmed’in
ise dokuz oğlu vardı. Bunlardan Şah Veled Bey, yaşı ilerlemiş bulunan amcasının yerine
geçmek istedi. Emir Diyadin, Muhammed Han’dan yardım diledi. O da kendisine istediği kuvveti gönderdi. Taraflar arasında başlayan savaşta Şah Veled Bey yenildi. Kurtuluşu Şam taraflarına kaçmakta buldu. Kardeşlerinden Ömer Şah, Sosin ve Cihangir
beyler öldürüldüler.
Çaldıran savaşı sonrasında, Besyan aşireti reislerinden Ali Firi adında bir adam Meyyâfârikin kalesine saldırıp burasını Kızılbaşlardan aldı. Şam’da bulunan Şah Veled Bey’e
haber göndererek durumu bildirdi. Şah Veled Bey haberi alır almaz derhal hareket etti.
Gelip beyliğin idaresini eline aldı. Burada çok tutunamadı. Kulp kalesine giderek bu kale
ile buraya bağlı köylerin yönetimiyle yetindi. Yönetimi 13 yıl sürdü. Ölünce yerine oğlu
Ali Bey geçti. Ali Bey’in yönetimi 1572 yılına kadar sürmüştür.”(2)
H.980(m.1572-73) yılında ölünce Sultan Selimin bir emirnamesi uyarınca beyliğin
yönetimi oğlu Hüseyin Beye verildi. Sultan Murat III. Veziri azem Osman Paşa komutasında bir orduya Azerbaycan’ı istila etmeye gönderdiğinde Hüseyin Beyde diğer
Kürt beyleri gibi kuvvetleriyle bu orduya katıldı. H.953 (m.1585)te Tebriz civarında
yapılan bir savaşta Hüseyin Bey şehid oldu. Beyliğin idaresi Sultan Murad III. Divanınca oğlu Zeynel Beye verildi. Hüseyin Beyin oğlu Kılıç Bey buna karşı çıktı. Hazzo
hükümdarı Mehmed Beyin yardımlarıyla babasının yerine geçmeyi başardı. Halka ve
aşiret rmensublarına karşı kötü davranışları yüzünden bir süre sonra öldürüldü. Bu sırada Hüseyin Beyin oğullarından Seyyid Ahmet Bey Tebriz savaşında düştüğü esaretten kurtulmuş Erzurum’da bulunan Serdar Ferhad Paşanın hizmetine girmiş
bulunuyordu. Bu Paşanın desteği ve devlete yaptığı başarılı hizmetler göz önünde bulunarak Kulp ve Batman hükümetlerinin yönetimi kendisine verildi. Birkaç yıl sonra
Diyarbakır Beylerbeyi Hadım Osman Paşanın girişimleriyle beylik elinden alınarak
bir Osmanlıya verilince hakkını aramak için İstanbul’a giden Seyyid Ahmed Bey orada
öldü. (B.1003/M.1595) Kulp Hükümetinin yönetimi de kural gereğince kardeşi Zeynel
Beye verildi.(11)
17 ve 18.yüzyılda Kulp
Bu dönemde Diyarbakır eyaletinin idarî taksimatına bakıldığında, XVIII. yüzyılın
ilk yarısındaki durumun uzun bir dönem ettiği söylenebilir. 1785 yılında Diyarbakır
eyaleti şu sancaklardan meydana gelmekteydi.
1 - Amid (Paşa Sancağı)
16 - Kulb
2 - Siverek
17-Atak (Y)
3 - Çermik
18-Siird
4 - Meyafârikîn (H)
19 - Bakos Boşat
5 - Hasankeyf
20 - Savur (H)
6 - Beşiri
21-Eğil (H)
7 - Tercil (H)
22 - Karakeçülü
8 - Behramkî
23 - Çapakçur
9 - Hani (Y)
24 - Mihranî
10-Çıska
25 - Musul-ı Atik ve Cedid
11 - Telbisme
26 - Çemişgezek
12 - Mardin
27 - Sağman
13-Salat
28 - Derik
14 - Birazî
29 - Ergani
15 - Birecik
30 - Çüngüş
1823 yılında Diyarbakır eyaletinin idarî taksimatını sicillere dayalı olarak vermek
uygun olacakür.
1823 yılında Diyarbakır eyaleti şu sancaklardan meydana gelmekteydi34.
1. Amid (Paşa Sancağı)
2. Mardin
3. Salat
4. Birazı
5. Siverek
6. Eğil (Hükümet)
7. Hasankeyf
8. Beşiri
9. Çermik
10. Hani
11. Atak (Y)
12. Tercil (Hükümet)
13. Mihranî
H.Çapakçur
15. Karakeçülü
16. Telbisme
17. Çıska
18. Harput
19. Eğin
20. Çüngüş
21. Ergani
22.Çarsancak
23.Palu (Hükümet)
24. Savur (Hükümet)
25. Hazzo (Hükümet)
26. Siird
27. Cizre (Hükümet)
28. Kulb
29. Miyafarikîn
30. Bakos Boşat
1840 Yılında Diyarbakır Eyaleti ve Kazaları (15)
1- Amid (Merkez Sancak)
2- Mardin
3- Siverek
4-Eğil
5- Hasankeyf
6- Beşiri
7- Çermik
8- Savur
9- Hani
10-Atak
11- Mihranî
12- Miyafarikîn
13- Çapakçur
14- Salat
15- Birazî
16- Bakos Boşat
17- Hani
18-Peçar
19- Genç
20- Hazro
21- Silvan
22- Garzan
23- Şirvan
24- Sürd
25- Nehtan
26- Cizre
27- Râhta
28- Midyat
29- Zıknı
30- Bohtan
31- Raho
32- Lice
33- Kulb
34- Hayan
35- Koda
36- Gürdilan
37- Rasulayn
38- Badıkan
39- Havidan
40- Şeyhkîk
41- Ebgür
Ermeni kaynaklara göre Kulp
Khulp
Khulp, Kulb, Koğb: Batı Ermenistan’ın Bitlis Vilayeti’nde, Genc Sancağı’na bağlı,
Ermeni Torosları’nın güney eteklerinde, Koğbadzor (günümüzde Khulp veya Pasursu) Nehri havzasında bulunan bölge.
Bölge dağlık olup doğu sınırları boyunca Andok Dağı (2830m), batısında Kasan
(2080m), kuzeyde ise Koğb (günümüzde Mir-İsmail) Dağları uzanmaktadır. Khulp
bölgesi Büyük Hayk’ın Ağdznik Eyaleti’nin Sanasunk (Sasun) bölgesi dâhilinde bulunmaktadır.
Tigranakert (Silvan)- Artaşat ticaret yolu bu bölgeden geçmekteydi. Geç ortaçağ
döneminde Khulp’un, “Nahia” ismi kullanılmaktaydı.
XIV. yüzyılda Osmanlı egemenliğine girdikten sonra Diyarbekir (Diyarbakır) Vilayeti’ne dâhil edilmiş, 1864 yılına kadar yarı-özerk beylik konumunda olmuş,
1880’lerde Bitlis Vilayeti bünyesinde bulunmuştur. Sadece Ermenilerle meskûn olan
Khulp bölgesine XV.-XVI. yüzyıllarda Kürt göçebe aşiretleri akın ederek Ermenilerden boşalan köylere yerleşmişlerdir.
XX. yüzyıl başlarında bölgede yaşayan 5 bin Ermeni genelde Koğbadzor’un kıyı
köylerinde yaşamaktaydı. Indzakar (Surb/Aziz Gevorg manastır-ziyaretgâhıyla, yaklaşık 140 ev), Gazken (ortaçağda 2000 evden oluşan bir kasaba, XX. yüzyıl başında
ise 100 Ermeni), Aharonk (1870’lerde kaza merkezi), Ehub (Eyub), Geğervank (Geğervan), Şuğek ve Pasur Ermenilerle meskûn büyük köylerdi. Yöre ahalisi bağcılık,
ipekböcekçiliği, dokumacılık vs. ile geçimini sağlamaktaydı.(3)
1869-1905 yılı salnamelerine baktığımızda Kulp’un, Silvan kazasına bağlı bir nahiye olduğunu görüyoruz. Kulp nahiye müdürü: Said bey, Kâtibi Ömer efendi, Mukayyid Mustafa efendidir.(12)
Kulp şehitliği
Kulp şehitliği
M.Kemal Paşa ve Kulp
Rusların Diyarbakır’ı ele geçirmek için üç yol seçeneği vardı a)Bitlis yolu b)Bingöl
yolu c)Kulp yolu
En önemlisi Kulp yolu idi. Buradan geçilirse Diyarbakır ele geçmiş demekti. Bu açıdan Ahmet İzzet paşa ve M.Kemal düşmanı kulp boğazına çekmeyi planladı.8.Fırkamız
hazırlanmıştı.14 yaşından büyüklerin çatışmaya alındığı 7 aşiret Konuklu Şeyh Muhammed Emin komutanlığında savaşa katıldı Boğazın iki yakasına siperler kazıldı
Ruslar Pomak mevkiine gelince ateş başladı. Ruslar büyük zayiat vererek çekildi.13.000 esir alındı. Kulpta 6500 şehit verdik. Bu noktada buraya bir anıt çok yakışır.
M.Kemal üç yerde çadır kurdu: Kulp, Şenyayla ve M.Kemal çeşmesi denen mevkide.
M.Kemal paşa ordusunun ikmalini yapmak üzere Kulp-Şenyayla yolunu yaptırdı.3
ayda Kulp ve köylülerin yardımıyla yol bitti.
Erzurum’da Ruslara karşı kazanılan zaferle Aziziye tabyasında şehitlerimize gösterilen
anıt ve saygıyı Kulp’ta da bekliyoruz
Kulp’lu hakkı Tel’in anlattıkları:’Babam Sabri, Mustafa Kemal paşa’nın milis kuvvetlerinde binbaşı idi. Osmanlı başarı madalyası aldı. Kulp’ta büyük evimizi boşaltarak paşa’nın emrine verdi. Paşa Şin yaylasında çadırını bir ceviz ağacının altında kurdurmuştu.
Temmuz ayında Ruslar taarruza geçtiler; 8.Fırka çok zayiat verdi. Darakuluk’ta yapılan
bu savaşta Alay kumandanı Recai Bey şehit oldu. Mersinli Binbaşı Turgut Bey bacağından
yaralandı. Hastahane olarak kullanılan evimize getirildi; tedavi sırasında o da öldü. 8.Fırka
kumandanı Rifat beyle Anduk dağına çıkıldı. Rus taarruzunu durdurmak için tedbirler
düşünüldü. Hakkı Tel Rus ilerlemesini durdurmak için Kulp ve çevresindeki köylülerle
kadın, erkek ve çocuk demeden çalıştılar, çarpıştılar. Orduya yardımcı oldular. Babalarımız
ezeli düşmanımıza yurdumuzu çiğnetmemek için canlarını verdiler
Kulp’lu Hacı Süleyman Uğur, şu tamamlayıcı bilgiyi veriyor: “Rusların ilerlemek istedikleri üç yol vardı: Bitlis yolu, Kulp yolu ve Çapakçur (Bingöl) yolu. Bunların en
önemlisi Kulp yolu idi. Buradan geçerlerse Diyarbakır’a varırlardı. Kordik Rusların,
Kozma dağı bizim kuvvetlerin elinde idi. Şin yaylasında Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları toplandılar. Rusları vadi içine çekmek için geri çekilmeyi plânladılar. Ruslar Pomak’a
gelmeden ateş edilmemesine, böylece tamamen pusuya düşmelerinin sağlanmasına karar
verdiler. Yedi aşiret Rus kuvvetlerine karşı cephe aldı. 14 yaşından yukarı herkes silâh altına alındı. Aşiretin, daha doğrusu milis kuvvetlerinin başında, Konuklu Şeyh Muhammed Emin bulunuyordu. 8’inci Fırka ile Kulplular ve milis kuvvetleri, Ruslara karşı
kahramanca çarpıştılar ve Rusları yendiler.”(5)(6)
1998 yılı MSB verilerine göre Kulp şehitleri
Kulplu Kore şehitleri
Adı soyadı
Sınıfı Baba adı
ve
rütbesi
Mehmet
Topçu Haydar
Sabri Olcay er
Memleketi Doğu
m tarihi
Kulp
1930
Medeni En son
dubirliği
rumu
Evli
2.Kore
tugayı
Şehit
olduğu
tarih
22 Mayıs
1952
Kulp İlçesi Tarihi Mekanları
Kulp İlçesi Kaleleri
Kulb (Kefrun) Kalesi: İlçenin 10 km. güneydoğusunda yer alır. Doğal bir kayalık
üzerinde inşa edilen kale Doğu Romalılar döneminde güvenlik amacıyla müstahkem bir
kale konumuna getirilmiştir. Kulp’a adını veren Derebeyi Kulpo’nun da bu kaleyi kullandığı bilinmektedir. Eyyubiler ve Artuklular döneminde kullanılan kale daha sonraki
dönemlerde Kulb Beyliği’nin merkez kalesi olarak kullanılmıştır. (8)
İlk başlarda Acemlerin elinde bulunan kale daha sonra Rumelilerin eline geçmiştir.
Osmanlı devrine dayanan bu yıllarda, Atabeyliler Rumelilerle savaşarak bu kaleyi almışlardır. Osmanlılar her tarafta adalet sağlanması için bu kaleyi de kendine bağlamıştır. Bu
kale -MİREK- mir Muhammed tarafından yönetilmiştir. Kale şimdiki görünüşüyle iki
parça şeklinde ayaktadır. Göz tahminlerine göre kalenin yüksekliği 25 veya 30 metre civarındadır. Atabeylilerden kalan tam 13 tane koyu -hendek- bulunmaktadır. Bu koyular
taşın içine kazılarak yapılmış ve 4 metre derinliğindedir. Yöre insanı bunlara sarıç demektedir. Bu sarıçlar içine yağmurlarla su dolmaktadır. Bu suyun üzeri ise tamamen çi20 TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR KULP İLÇESİ VE TURİZM
menle kaplanır insanlar bunu bir mucize olarak bilirlermiş. Bu çimenler suyu dış etkenlerden korumaktadır. Bunların tohumlarının Atabeyliler tarafından atıldığı söylenmektedir. (10)
Kefrun kalesi Foto.Mirze Çelik
Ağaçlı Kalesi: Ağaçlı Beldesi’nin kuzeyindeki tepede bulunan kale günümüzde iklim
koşulları ve beşeri etkenlerden dolayı harap haldedir. Yapılan araştırmalar sonucunda
kalenin Doğu Roma İmparatorluğu döneminde yaşayan Ermeniler tarafından yapıldığı
tespit edilmiştir. Ayrıca beldenin güneyinde ve batısında birer adet yıkık Ermeni Kilisesi
kalıntıları mevcuttur. Büyük Seyyah Evliya Çelebi Seyahatname’sinde Ağaçlı’daki Ermenilerin demircilikte ileri olduklarını belirterek imal ettikleri kılıçları beldenin batısındaki
Kevire Dıkan (Dükkân Kayalığı) mevkiinde kurulan panayırda geçen kervanlara sattıklarını belirtmektedir
Kefrum Kalesi: İlçenin 10 km. güneydoğusunda yer alır. Doğal bir mağara olup
Doğu Romalılar döneminde bir takım değişikliklerle güvenlik amacıyla müstahkem bir
kale konumuna getirilmiştir. Kulp’a adını veren Derebeyi Kulpo’nun da bu kaleyi kullandığı bilinmektedir. Kefrum’un duvarlarındaki resimler tarih öncesi çağlardan beri insanların burayı bir barınak olarak kullandıklarını kanıtlamaktadır.
Aygün Kalesi: Aygün Köyü civarında harabe şeklinde olup Doğu Romalılar döneminde yörenin kontrolünü sağlamak amacıyla inşa edildiği bilinmektedir. (7)
Kulp-Ciğse kalesi (Müze md)
Telli Ağa Köşkü: Kulp’un doğusundaki Hasandin Dağı’nın yamacında ilçenin en
güzel köylerinden biri olan Karabulak köyünde bulunmaktadır Köşk Telli Ağa ve kardeşi
Abdül Ağa tarafından 1650–1670 yılları arasında yapılmış köşkün yapımında kullanılan
taşlar, Taşköprü Köyü’nden getirilmiştir.
Köyün üst kısmında bulunan köşkün dört bir yanı bahçelerle çevrilidir. Doğusunda
bir şelale ve şelalenin altında bir havuz bulunmaktadır. Köşk iki katlı olup doğusunda
Abdül Ağa batısında ise Telli Ağa oturuyormuş. Zamanla toprak tabakasının zayıf ve
kaygan olmasına bağlı olarak yer yer göçmeler neticesinde harap haldedir. Batıya bakan
kısmında küçük bir bölüm zamana inat hala ayakta durmaktadır.(7)
Tarihi Telli Ağa Köşkü.
Kulp kiliseleri
Yaylak-Smetak Tarihi Kilisesi: İlçemiz Yaylak Köyü Smetak mezrasında tarihi bir
kilise mevcuttur. Yaylak Köyünde ise eski devirlerde insanların yaşadığı üç dört odalı
taştan oymalı mağaralar mevcuttur.
Şekil Yaylak – Smetak Tarihi Kilisesi (7)
Akçasır köyü kilisesi:
Akçasır köyü ilçenin 30 km.
doğusundadır. Kilise doğubatı doğrultusunda dikdörtgen planlı olup aynı yönde
tonoz örtülüdür. Doğu
ucunda yarım daire planlı
apsis yer almaktadır.
Akçasır köyü kilisesi(7)
Güznak mezrası kilise camii(7)
Güznak mezrası kilise camii: Kayacık köyüne bağlı Guznak mezrasının girişindedir.
Moloz taşla yapılmıştır
Salkımlı köyü kilisesi
Salkımlı köyü kilisesi: Salkımlı köyü ilçe merkezinden 27 km ötededir. Köye 2 km
mesafede kilise vardır. Moloz taş malzemeden inşa edilen kilise doğu-batı doğrultusunda
dikdörtgen planlıdır ve aynı yönde beşik tonoz örtülüdür.(8)
Kulp köprüleri
.
Hüseyin Ağa Köprüsü: Kulp-Muş Kervan Yolu üzerinde bulunan yapı, Kulp’a 15
km. uzaklıktadır. Kulp Çayı üzerinde doğu-batı doğrultusunda uzanan eser XVI. yy’da
inşa edildiği tahmin edilmektedir. Kabayonu taştan inşa edilen köprü; tek gözlü, sivri
kemer açıklıklı yolu eğimli olan köprüler grubuna girmektedir.(8)
Kulp giriş köprüsü
Kulp Şakirhan köprüsü
Kulp HES yakınında Dedenin değirmeni köprüsü
Kulp HES yakınında tarihi köprü
Ahşap bir köprü
Kulp çayı
Kulp çayı
Taşköprü: İlçemize 30 km.uzaklıkta bulunan Taşköprü Köyü’nde kayalarda mağara
devri izlerine rastlanılmaktadır. Ayrıca bölgede Sarım Çayı boyunca yüksekliği 200 metreye ulaşan bir boğaz bulunmaktadır. Aynı bölgede Sarım Çayı üzerinde bir de bölgeye
adını veren ve Kulp İlçesini Silvan İlçesine bağlayan tarihi bir Taşköprü mevcuttur.
Tarihi Taşköprüden Bir Görünüm(14)
Kulp, Silvan ve Hazro bölgelerinin birbirine yaklaştığı ve etkileşimlerinin en yoğun
yaşandığı bir yerde kurulan Taşköprü köyünün tarihi çok eskilere dayanmaktadır. Köyün
güneyindeki tepelerde günümüzde bile eski ermeni yerleşim yerlerine ait kalıntılar bulunmaktadır. Kulp’u Silvan ve Hazro’ya bağlayan ve adını köyün isminden alan Taşköprü
de bu köyün kuzeybatısında yer almaktadır. Kulp ve Silvan-Hazro’yu birbirinden ayıran
Sarum Çayı üzerinde kurulan Taşköprü, II. Abdülhamit döneminde yapılmıştır. Mimarisi ile Batman’daki Malabadi Köprüsü’ne benzeyen Taşköprü, köyün kuzeyinde bulunan
kayalıklarda kesilen özel biçimli taşlardan yapılmıştır.
Goderne köprüsü(Kulp-Silvan sınırında Sarum çayı üzerinde Godern köyü
güneybatısında- (Müze md.)
Köyde bulunan bir diğer önemli tarihi eser de köyün kuzeyindeki kayalıklarda bulunan “Derık” adlı yerleşim yeridir. Dik bir kayanın içinin oyulmasıyla oluşturulan bu oda
biçimli yerde mezar biçimli bir gömüt bulunmaktadır. Ayrıca duvarlarında eski yazılar
ve çeşitli çizimler yer almaktadır. Köylü yaşlılardan aldığımız bilgilere göre, burası eskiden
köyün güneyinde yaşayan Ermenilerin ibadet yeridir. İçinde mezar biçimli bir gömütün
bulunması köylülerin dediğini destekler niteliktedir. (7)
Şekil Taşköprü’de bulunan Derık adlı kaya mağarasında bulunan yazılardan bir görünüm.
Kulp ünlüleri
Belediye başkanları
Tarihi sıraya göre Kulp’ta belediye başkanlığı yapanların listesi şöyledir.
Mustafa Körükçü
Mehmet Tanrıverdi
Süleyman Acar (Subay)
Haşan Çelik, (18 yıl boyunca seçim yapılmadan belediye başkanı oldu)
Servet Nergiz (1969)
Sıdkı Çelik, (1984, iki buçuk dönem)
Ahmet Yaşar (1977, 6 ay)
İhsan Ülgen (1989)
Fahri Aydın (1994)
Mahmut Zengin (1999, iki dönem)
2009-2011 Nesip Şimşek
Yazar, Sanatçı ve Tanınmışlar
Adil Tekin: 1910 yılında Kulp’ta doğdu. Kulp’ta ilkokul okudu. Fotoğrafçılık yaptı.
Amed’de Foto Dicle adında bir fotoğraf stüdyosu vardı. Amed’in eski fotoğrafları söz
konusu olunca Adil Tekin’in adı akla gelir. 1953-54 yılları arasında Belediye Başkan vekilliği de yaptı. 1970 yılında bir dönem Diyarbakır Tanıtma ve Turizm Derneğinin Başkanlığını yaptı. Birçok fotoğraf sergisi açtı. 1964 ve 1971 yıllarında iki albüm yayınladı.
Cemal Yıldırım: 1925 yılında Kulp’ta doğdu. Öğretmen yüksekokulundan mezun
oldu. Sonra Amerika ve Britanya’da eğitim gördü. Türkiye’ye dönüp üniversitelerde öğretmenlik yaptı. İngilizce ve Türkçe felsefe kitapları vardır.
Özer Ozankaya: 1937 yılında Kulp’ta doğdu. 1959 yılında Siyasi Bilimler Fakültesi
okudu. Yayınlanan kitapları vardır. İkisi şunlardır: Köyde Toplumsal Yapı ve Siyasal Kültür ve Sosyoloji
Mele Yasîn Toprak: 1906 yılında Kulp’ta doğdu. Önce bu ilçede sonra da Silvan’da
eğitim gördü. Diyarbakır’ın birçok köyünde imamlık ve müderrislik yaptı. 10 eseri var.
Ravddul-hayat, Seyfül-Me’lül Tefsir ve Akidetu’l-imarı-el Ula en önemlilerin dendir.
Mele Yasîn Wusifî, 1994‘te vefat etti.
Salih İnce: 1951 yılında Kulp’ta doğdu. İlkokulu Hazro’da, ortaokulu Silvan ve
Dicle’de okudu. 1969 yılında Amed’deki öğretmen okulundan mezun oldu. Amed’de
öğretmenlik yaptı. 1974 yılında İsveç’ e taşındı ve 1989 yılında bir grup arkadaşıyla Roja
Nû gazetesini çıkardı. Salih İnce İsveç’ teki Kürdistan Kurumlan Federasyonu’nun kurucusu ve ilk başkanıdır. Stockholm Kürt Kültür Vakfi’nın kurucularındandır. İsveççe
yazdığı Pelle Svanslös adında bir çocuk kitabı vardır ve bu kitabı Cergoye Qol adıyla
Kürtçe’ye adapte etti. S. Zirav ve S. Ferman mahlaslarıyla birçok makale yazdı.
Sabahattin Gültekin: 1961 yılınde Kuye köyünde doğdu. İlkokulu kendi köyünde,
ortaokulu Kulp ta, İmam Hatip Lisesi’ni Edirne ‘de ve yüksekokulu da Siirt ‘te okudu.
Değişik yerlerde yıllarca öğretmenlik yaptı. Şimdi emeklidir. Kurdi-Der yönetiminde
çalışıyor. Şimdiye kadar birçok gazete ve dergide yazıları yayınlandı. Roser Zaravaya Kirmancî Xebata Gramerî adında bir kitabı var.
Burhan İşiyok: 1969 yılnda Gomag’da doğdu. İlkokul ve ortaokulu Kulp’ta, liseyi
ise Amed’de okudu. Üniversiteye de kayıt yaptırdı ama devam edemedi. Edebiyat ve
müzik ile meşgul. Bir öykü ve iki şiir kitabı yayınlandı.
Felat Dilgeş: 1965 yılında Duderiya köyünde doğdu. İlkokul ve liseyi Silvan’da
okudu. İstanbul Üniversitesi’nde Felsefe ve Siyaset okudu. Birçok gazete ve dergide yazıları yayınlandı. Gula Dersime, Rojnamegeriya Kurdîya Peşîn (araştırma) ve Dilşad
(öykü) isimlerinde üç kitabı var.
Zübeyde Fidan Kırmızı: 1973’e Hurûc köyünde doğdu. Bütün eğitimini Amed’de
tamamladı. Dicle Üniversitesi’nde edebiyat bölümünü bitirdi. Amid-i Nur adıyla Abdüssettar Hatayi Avşar otobiyografisini yazdı.
Mîrze Mihemed Çelik: 1974 yılında Kulp’ta doğdu. Liseye kadar okudu. Bir dönem
ilçeden göçtü, sonra geri döndü. Mîrze Mehmed Çelik fotoğrafçıdır. Bi Wêneyan Kulp/
Kulp (Resimler ile Kulp/Kulp) adında Kürtçe-Türkçe bir kitabı vardır.
Azad Ziya Eren: 1976 da Kulp’ta doğdu. Öğretmen olan anne ve babası 12 Mart’ta
Çorum’a sürgün edildi. İlkokulu Çorum’da, ortaokulu Antep’te, liseyi Amed’de tamamladı. Dicle Üniversitesi biyoloji bölümü mezunudur. Mezun olduktan sonra öğretmenlik
yaptı ve çeşitli dergi, gazete ve eklerde şiir ve yazıları yayımlandı. Şiirleri Fransızca, İngilizce, Almanca, Kürtçe, Süryanice, Ermenice ve Arapça’ya çevrilip ve yayınlandı.
Barış Seyitvan: 1982’de Cıhs köyünde doğdu. İlköğretimini köyde, orta, lise ve üniversiteyi Diyarbakır’’da okudu. Dicle Üniversitesi Resim Bölümünden mezundur. Türkiye, Kürdistan, Avrupa ve Afrika’nın birçok ülkesinde resimleri sergilendi.
Dengbej ve Sanatçılar
Cotkar: 1959 yılında Habîka köyünde doğdu. Daha çocuk yaştayken ailece Silvan’a göç
ettiler. İlkokul ve ortaokulu Silvan’da okudu. Daha okul yıllarında stranlar söylemeye başladı.
Şiyar ile 1975 yılında müzik grubu kurdular. Anonim ve yurtsever temalı stranlar söyler.. 1992
yılında ülkeyi terk etmek zorunda kaldı ve Almanya’ya yerleşti. Kaset ve CD’leri vardır.
Reşat Mehmikî (Reşat Deniz): 1964 yılında Geliyê Memika köyünde doğdu. Okul
okuyamadı. Reso, Huseynê Muşî ve Şakiro’nun stranlarını söylüyor. 1989 yılında evini
Batman’a taşıdı. Batman’da seyyar satıcılık yaptı. 1997 yılında Batman’dan Muş’a taşındı.
Adilê Riza (Adil Yapsur): 1964 yılında Délit köyünde doğdu. 20 yaşında toplu yerlerde stran söyledi. Köyde yaşarken Erivan radoyundan, babasından ve dengbêjlerden
stran söylemeyi öğrendi. 12 yaşma kadar köyde kaldı. 1976 yılından beri Amed’de inşaat
işlerinde çalışıyor.
Tehsînê Kulpî (Tahsin Türk): 1946 yılında Malêhaf köyünde doğdu. Okula gidemedi; okulu dışarıdan bitirip ilkokul diploması aldı. Köyde hayvancılık ve bağcılık yaptı.
1989 yılından beri Diyarbakır’da yaşıyor.
Silêmanê Kulpî (Süleyman Koç): 1964 yılında Badika bölgesinde olan Kerra köyünde doğdu. İlkokul okudu. 17 yaşından beri stran söylüyor. Şakiro ve Zahiro’nun stranlarını söylüyor. Birçok köy gezdi; düğün, eğlence ve yaslara katıldı. Bu şekilde geçimini
sağlıyor. 1991 yılında Silvan’a taşındı.
Elîcanê Kulpî (Alican İpek): 1960 yılında Malên Hafê köyünde doğdu. Okul okumadı. Köyde çobanlık ve çiftçilik yaptı. 1984 yılından beri Diyarbakır’da yaşıyor. Çocukluğundan beri stran söylüyor. Şakiro, Zahiro ve amcası Evdilvehabê Huseyn’den stran
söylemeyi öğrendi.
Sadiqê Kulpî (Sadık Canan): 1941 yılında Cimikan köyünde doğdu. Okul okumadı. Muş’tan Kulp’un Gevozan köyüne göçtüler. 1969 yılına kadar köyde çobanlık
yaptı. Söylediği stranları dengbêj dayısı Eminê öğrendi. 1969 yılında evini Adana’ya taşıdı. (17)
Prof. Dr. Kendal Yalçın: D.Ü.Tıp Fakültesi Gastroenteroloji bilim dalı hocasıdır.
Yeşilköylüdür. 1965 doğumludur.
Prof. Dr. Muhsin Kaya: D.Ü.Tıp Fakültesi Gastroenteroloji bilim dalı hocasıdır.
Şehbuba köyündendir.
KAYNAKLAR
1- Prof. Dr. Abdullah Topçuoğlu, Vefa Akdoğan. Güneydoğu’da Sosyal Yasam:
(Diyarbakır’ın Kulp İlçesi Örneği) T. C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sosyoloji Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Konya 2007
2-Vedat Güldoğan. Diyarbakır Tarihi. Kripto yay. 2011
3-Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 2. Cilt, Yerevan, 1995
4- www.kulp.gov.tr
5-Ali Sarısu. Mustafa Kemal Paşa Kulp’ta. Kara Amid dergisi. Atatürk Yılında Diyarbakır. S.52-54)
6-Şevket Beysanoğlu: M.kemal Atatürk’ün Diyarbakır’daki Kafkas cephesi Komutanlığı. Atatürk Araştırma merkezi dergisi. c.II. Mart 1986. sayı.5 s.496
7-Adem KARAKUŞ. “Kulp İlçesi Beşeri ve Ekonomik Coğrafya Özellikleri” adlı Dicle
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Coğrafya Anabilim
Dalı 2001 tarihli bitirme tezi
8- İrfan Yıldız. Eğil ve Kulp İlçeleri, Diyarbakır’da Tarım Çevre ve Doğa sempozyumu.
2011
9- Doç. Dr. İrfan Yıldız. Kulp İlçesi İhsan Işık (ed):Diyarbakır ansiklopedisi.3-238
10- http://pasurilcesi.blogspot.com/
11- Şevket Beysanoğlu. Anıtları ve Kitabeleri iler Diyarbakır Tarihi. Diyarbakır Büyükşehir Belediye yay. 2003. c.2.
12- Ömer Tellioğlu (ed): Diyarbakır Salnameleri. DBB yay. İst. 1999. 3/51
13-1973 il yıllığı
14- DBB gezi rehberi
15- Yrd. Doç. Dr. İbrahim Yılmazçelik XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır.
(1790-1840) (Fizikî, İdarî Ve Sosyo-Ekonomik Yapı). TTK matb.Ank.1995
16-.http://tr.wikipedia.org/wiki/Kulp
17- Amed Tigris. Yıldız çakar. Amed. DBB yay. 2014. s.542, 608, 613
2.BÖLÜM
KULP İLÇESİ COĞRAFYASI
KULP İLÇESİ COĞRAFYASI
Kulp Panorama
Kulp Panorama
Kulp Panorama
KULP İLÇESİ COĞRAFYASI 39
Kulp Panorama
Kulp Panorama
Kulp ilçesi ve komşuları (2)
Kulp ilçe haritası (1)
Kulp İlçesine Genel Bakış
Kulp Panorama
Kulp Belediyesi
Kulp ilçesi Hükümet konağı
Kulp mera ve orman
Diyarbakır çevre ve şehircilik müdürlüğü 2011 raporuna göre
Bucak
Mezra
Köy
Çayır/Mera
İlçe
Orman alanı
sayısı
sayısı
sayısı alanı
Kulp 4
119
50
73.000
720.000
Silvan’ın kuzeyinde yer alan ilçe kış aylarında uzun süre kar altında kalır. Volkanik
ve birinci derecede deprem bölgesi olan sarp bir bölgede kurulan Kulp, eski bir yerleşim merkezidir. İdari yapı olarak merkez, bir belde (Ağaçlı), 3 bucak (Ağaçlı, Hamzalı,
Aygün), 50 köy ve 120 mezradan oluşmaktadır. İlçe merkezi, Eski, Yeni, Yeşilköy ve
Tepecik mahallelerinden oluşmaktadır. Yerel halk ise Kurmanç’lardan oluşur.(10)
Kulp ilçesinde Hiyan, Hevedan, Bekirhan, Badikan aşiretleri yaşamaktadır.
Coğrafi Durumu
Kulp ilçesi Doğu Anadolu Bölgesi sınırları içerisinde yer almaktadır. 1941’de toplanan 1. Türk Coğrafya Kongresinin belirlemiş olduğu bölgeler ayrımında Güneydoğu
Anadolu Bölgesi içerisinde yer alan Diyarbakır ilinin bir ilçesi durumundadır. Konum
itibariyle Güneydoğu Torosların güney eteklerine kurulmuş olan Kulp ilçesi; kuzeyinde Bingöl, kuzeydoğusunda Muş, doğusunda Sason, batısında Lice ve güneyinde
Silvan-Hazro ile sınır teşkil eder.
Batıda Lice İlçesi ile Sarum Çayı sınır oluştururken, kuzey sınırında İnceburun
dağları ve Bingöl dağları ile Bingöl’ün Genç ilçesinden ayrılır. Kuzeydoğuda Kulp ile
Murat Nehri su toplama havzalarının birbirinden ayrıldığı su bölümü çizgisini oluşturan Andok Dağı ve Şen Yaylası ile sınır oluşturur. Doğuda Aygün Çayı ile Sason ilçesinden ayrılırken, güneyde
Güneydoğu Torosların en güneyindeki dağ sırası ile Silvan’dan ayrılır. (10) İlçenin
yüzölçümü 1.601 Km² dir. İl merkezine uzaklığı ise 128 Km dir. Arazi, yıllar önce ormanlarla kaplı olduğu halde zamanla yeşil örtüsü azalmıştır.
İlçenin en yüksek yerini Kulp’un kuzeydoğusunda, Kulp ile Muş arasındaki Andok
Dağı (2840 m) oluştururken, diğer önemli yükseltiler Sipan Dağı (2478 m), Kendal
Dağı (2123 m) ve Ömer Dağı’dır (2018 m). En alçak kısmına ise ilçenin güneyinde
Silvan sınırına yakın tektonik bir çukurluk olan Kulp Çayı vadisinde rastlanır. Buranın
denizden yüksekliği 850 m.’nin altına düşer. (10)
Bitki örtüsü bakımından üst flora olarak “meşe” hakimdir. Alt flora olarak ;’ kekik,
karaçalı, sütleğen, sığırkuyruğu ve çayır otları’ bulunmaktadır. Bölge arazisi coğrafi devirlerden ikinci zamana ait olup kalkerli ve sisli bir yapı göstermektedir. Çoğunlukla
boralt, granit, granülit gibi kayalar hakimdir
İlçe sınırı içerisindeki akarsular çok geniş bir drenaj ağına sahiptirler. Dicle nehrini
besleyen Batman Çayının kaynak noktasını oluşturan akarsular bu bölgeden kaynağını
alır. Akarsular en yüksek debi seviyesine İlkbahar ve Kış aylarında karların erimesine
bağlı olarak ulaşır ve yazın ise yağışın azalmasına bağlı olarak debileri düşer. Akarsular
en yüksek seviyelerine Ekim-kasım aylarında ulaşırlar.
Bölgenin tektonik açıdan hareketli bir yapı üzerinde bulunmasına bağlı olarak kaynak
suları ve artezyenler fazladır. İlçede debisi yüksek olan akarsular Kulp Çayı ile Sarum
Çayı’dır. Bunların dışında Çemigeldano ve Aygün çayları da debileri yüksek olup yazın
kurumazlar. Büyük akarsulardan Kulp Çayı kaynağını Andok Dağı ve Şen Yaylasından
alırken, Sarum Çayı kaynağını Bingöl Dağlarından ve Bingöl’ün Genç ilçesi sınırları içerisinden almaktadır. Genel olarak akarsular Dicle Nehri su toplama havzasına bağlı olup
güneydoğu Torosların zirveleri su bölümü çizgilerini oluşturarak Murat Nehri su toplama havzasından ayrılır.
Kaynaklar bakımından da çok büyük bir potansiyele sahip olan Kulp ilçesi bu
potansiyelini henüz değerlendirememiştir. Son yıllarda inşaatı tamamlanan Silvan Barajı
ile bu potansiyel değerlendirilmeye başlanmıştır. (3)
Kulp İlçesi Nüfus Listesi:
Yıllar
2011
2009
2008
2007
2000
1990
1985
1980
1975
1970
1965
Toplam: 37.615 36.415 36.588 35.464 40.454 50.482 46.977 42.047 36.705 35.761 29.181
Erkek:
19.132 18.237 18.512 17.891 20.734 25.252 23.589 21.692 19.028 18.504 15.101
Kadın: 18.483 18.178 18.076 17.573 19.720 25.230 23.388 20.355 17.677 17.257 14.080
İlçe
Merkezi: 11.004 9.858 10.616 11.474 15.825 7.472 6.679 5.619 4.474 6.346 3.375
Köy:
26.611 26.557 25.972 23.990 24.629 43.010 40.298 36.428 32.231 29.415 25.806
İklim
Kış ayları soğuk, kar ve karla karışık yağmur yağışlı; yazları kurak, gündüzleri sıcak,
geceleri biraz serin olur. Yıllık yağış miktarı 1150 mm.dir En yağışlı ay 195 mm. İle ocak,
en yağışsız ay 0,0 mm ile Ağustos aylarıdır. Yıllık ortalama yağışlı gün sayısı 78,5 gündür.
Bölge iklimi olarak sınırlarında bulunduğu Doğu Anadolu ve Güneydoğu bir geçiş özelliği taşır. (3)
İlçe merkezinin denizden yüksekliği 1132 m olup bu özelliğiyle Türkiye ortalamasına
yakındır. İlçenin en yüksek yerini Kulp’un kuzeydoğusunda, Kulp ile Muş arasındaki
Andok Dağı (2840 m) oluştururken, diğer önemli yükseltiler Sipan Dağı (2478 m),
Kendal Dağı (2123 m) ve Ömer Dağı’dır (2018 m). En alçak kısmına ise ilçenin güneyinde Silvan sınırına yakın tektonik bir çukurluk olan Kulp Çayı vadisinde rastlanır. Buranın denizden yüksekliği 850 m.’nin altına düşer.
Andok Dağından Bir Görünüm
Yükselti değerlerinden de anlaşılacağı gibi kısa bir mesafede 2000 m.’ye yakın bir yükselti farkı söz konusudur. Bu durum ilçe arazisinin dik eğimli ve oldukça engebeli olmasını beraberinde getirmiştir. Dağların yüksek kısımlarından kaynağını alan akarsular
eğimin fazla olmasıyla yataklarını derine aşındırarak araziyi parçalamışlardır. İlçe arazilerinin büyük çoğunluğunu dağlık alanlar oluşturmaktadır. Genel olarak “Güneydoğu
Toroslar” adını alan bu dağlar sıradağlar şeklinde uzanarak bölgede İnceburun ve Bingöl
Dağları adını alırlar. Sıra şeklinde kıvrım dağları olan bu dağlar, 3. jeolojik zamanda
(Neozoik) meydana gelen Alp-Himalaya orojenik hareketleri sırasında oluşarak bugünkü
görünümüne kavuşmuşlardır. Bu nedenle oldukça genç sıradağlardır. Temelinde paleozoik yaşlı kuvarsit şist ve kalderler yer alırken çevresinde Pliosen’e ait Flişler ve kalkerler
yer alır. Ancak morfolojik olarak oldukça genç sayılabilecek dağlardır. Bu nedenle tektonik ve sismik açıdan oldukça hareketli bir yapı üzerinde yükselmişlerdir. Doğu Anadolu Fayı’nın Lice’nin 23 Km, Kulp’un ise 60 Km yakınında geçmesi ilçenin tektonik
açıdan ne kadar hareketli olduğunun en büyük kanıtıdır. Nitekim tarih boyunca birçok
depreme sahne olan bölge en son, 1975 Lice Depremiyle 6.8 şiddetinde sallanmış ve
10.000’in üzerinde insan hayatını kaybetmiştir.
Akarsuları
Sarum Çayı: Bingöl ilinin Genç ilçesinden kaynağını alan Sarum Çayı, Diyarbakır
sınırları içerisinde Kulp ile Lice ilçeleri arasında sınır oluşturarak akış göstermektedir.
Kaynağını Bingöl dağlarından aldığı için debisi yüksektir. Lice ve Kulp ilçelerinden aldığı
değişik kollarla akış gösterir.
Çemigeldano: Kaynağını tamamıyla Kulp ilçesi sınırları içerisindeki İslamköy ile
Ağıllı köyüne bağlı Geli (vadi) mezrasından alır. Kulp’un 6 km kadar güneyinde Kulp
Çayına karışır. Kaynak noktasına doğru Çemigeldano ismini alan çay, aşağı kısımlarda
Narlıca köyünden itibaren Şekran Çayı olarak adlandırılır. Özellikle Narlıca köyü yakınlarında vadi tabanı genişler ve buralarda tarım arazileri sıklaşır. Aşağı kısımlarda tekrar
eğimin artmasıyla vadi daralarak kertik vadi şeklini alır.
Kulp Çayı: Kulp’un en büyük akarsularından biridir. Vadisi oldukça derin kazılmış
kertik vadi şeklinde gelişmiştir. Akarsu kaynağını Kulp-Muş sınırlarındaki Andok Dağı’ndan alır. Alaca ve Yaylak köylerinden çeşitli kollarla beslenir. Akarsu üzerinde Silvan
Barajı yapılmıştır. Çayda lezzetli balıklar yetişir.
Uzunova ve Özbek köylerinde inşa edilen iki gölet dışında tabii göl yoktur. Bu göletler
tarımsal üretime çok önemli katkılar sunmaktadır. Ayrıca Özbek köyünde bulunan gölette sazan balıkçılığı da yapılmaktadır. (4)
Yıl
1965
1970
1975
1980
1985
1990
2000
2007
2008
2009
2010
2011
Toplam
29.181
35.761
36.705
42.047
46.977
50.482
40.454
35.464
36.588
36.415
36.939
37.615
Şehir
3.375
6.346
4.474
5.619
6.679
7.472
15.825
11.474
10.616
9.858
10.119
11.004
Kır
25.806
29.415
32.231
36.428
40.298
43.010
24.629
23.990
25.972
26.557
26.820
26.611
Jeoloji
Kulp ilçesine jeolojik olarak bakacak olursak;
Kulp yöresi, Fermiyen öncesi temel ve Permiyen metamorfitleri ile Tersiyer tortul ve
mağmatik kayaçlarını içerir, Permlyen kayaçları, Fermiyen öncesi temel üzerine açısal
bir uyumsuzlukla gelmektedir.
Temel kayaçları en az iki kez metamorfizmaya uğramış ve yöre tümüyle pöüfäz deformasyon geçirmiştir.
Permiyen* den daha yaşlı olan birinci deformasyon evresi (D^) sırasında, temel kayaçlarında izlenen belirgin yapraklanma (klivaj) yapısı gelîşmiş ve anılan bu kayaçlar amfibolit
fasiyesinde metamorfize olmuşlardır, Yöredeki temel metamorfitleri ve Miyosen (Tersiyer)
tortullarında belirgin olarak, KB ve KB dalımlı kıvrımlar içermektedir. Bu kıvrımlar olasılı
olarak farklı iki deformasyon evresine bağlı olarak oluşmuş ve böylece Miyosen sonrası
devirlerde temel kayaçları içinde antiform ve senformi Miyosen tortularında ise antiklinal
ve senklinal yapıları gelişmiştir. Daha sonra bölgede ikinci bir mêtamotorfik etkenlik (yeşilfist fasiyesi metamorfizma) ve faylanma meydana gelmiş ve bu düşük dereceli metamorfîzma nedeniyle temel kayaçları geniş ölçüde bozuşmuşlardır. (5)
Mazı
Kulp tarihte hammadde üretiminde de söz sahibiydi. Sanayide ön planda olan mazı
1938 yılında üretim olarak
Kırmızı mazı: 80 ton (Kulp İlçesi)
Sarı mazı: 30 ton (Kulp ve Çermik ilçesi)
Açık yeşil: 50 ton (Kulp, Çermik ve Lice ilçesi)
Koyu yeşil: 10 ton (Kulp Çermik ve Lice ilçesi) (11)
Madenler
Çermik-Kulp-Palu arasında önemli altın tespitleri yapılmış olup, çalışmalar devam
etmektedir. Kulp-Koçkan bölgesinde 250.000 ton rezervli, %33-52 tonerli demir yatakları saptanmıştır. Kuvars madeni Kulp ilçesinde bulunmaktadır.
1989-1992 yılları arısında İslamköy köyü civarında krom madeni çıkartılmış, terör
olayları nedeniyle üretim durmuştur. 1911-1912 yıllarında Aygün köyü civarında
demir madeni işletmeciliği yapıldığı bilinmektedir. İlçenin kuzeyinde Yaylak köyü civarında alçı taşı, Karabulak köyünde mermer yatakları bulunmaktadır.
14-1-2011 tarihli Karacadağ kalkınma ajansı raporuna göre 2008 yılında sadece
mermer ocaklarının yoğun olduğu bölgelerde yapılan sınırlı bir çalışmada ilin işletilebilir rezerv potansiyelinin; Lice, Hazro ve Kulp havzasında 15 milyon metreküp
(DMMD, 2008)olduğu gözlenmiştir
Maden Tetkik Arama (MTA) 10.Bölge Müdürü Ekrem Tosun, madencilik sektöründe
bölgenin gelişme kaydettiğini, yeraltı ve yerüstü kaynakları bakımından bölge illerinde
ciddi tespitler yapıldığını ifade ederek, “Kulp’ta altın yatakları tespiti yapılmıştır. Bu madenlerin tam manası ile işletilmesi halinde bölgeye ciddi anlamda katkı sunacaktır.” dedi.
2011 Diyarbakır Çevre Ve Şehircilik Verileriyle
Kulp’ta demir üretimi
Tenör
Rezerv
Kulp Pasur İlçesi Köy İsimleri
Köyün Ad
1 Ağıllı
2 Akdoruk
3 Akbulak
4 Akçasır
5 Alaca
6 Argün
7 Aygün
8 Ayhan
9 Ağaçkorur
10 Bağcılar
11 Baloğlu
12 Barin
13 Başbuğ
14 Bayır
15 Çağlayan
16 Çukurca
17 Demirli
18 Düzce
19 Dolun
Kürtçe Adı
Gomak
Gagvas
Kemika
Akçasır
Nedera
Şirnas
Mehmetkan
Bahamdan
Beyrok
Hacana
Dümülyan
Barın
Reşşikan
Maladindere
Zara
Çırrık
Temiran-ı Kebir
Malabaze
Arkatın
20 Elmalı
21 Güleç
22 Güllük
23 Hamzalı
24 İslamköy
25 İnkaya
26 Narlıca
27 Kamaşlı
28 Karaağaç
29 Karabulak
30 Karpuzlu
31 Kara orman
32 Konuklu
33 Kaynak
34 Kayacık
35 Kayahan
36 Kurudere
37 Özbek
38 Saltuk
39 Temran
40 Taşköprü
41 Tuzla
42 Uygur
43 Uzunova
44 Ünal
45 Üçkuyu
46 Yuvacık
47 Yakıt
48 Yayık
49 Yaylak
50 Zeyrek
51 Salkımlı
52 Koçkar
Deyas
Savuşa
Kokan
Şexhamza
Kuye
Kanika
Tiyaks
Zıllek
Benin
Nerçik
Herta
Kerran
Duderya
Xuruç
İnikan
Xweşşika
Kerrika
Şexbuba
Malamelke
Temiran-ı Sağır
Goderne
Xerzika
Havinge
Cumar
Şerefka
Araşka
Helin
Akıka
Havre
Eskar
Seyrek
Fırke
Totana
Kulpta Tarım
XVI. yüzyılda Diyarbakır önemli bir pamuk üretim merkezi olarak görünmektedir.
Hemen her köyde önemli ölçüde pamuk ziraatı yapıldığı
dikkat çekmektedir. Biz örnek olmak üzere Kulp nahiyesindeki pamuk öşrünü tesbit
ettik. Burada 89 köyde pamuk üretilmektedir.(12)
İlimiz geneli için 1.sırada önerilecek meyve türü badem’dir. Badem özelikle Dicle,
Çermik, Çüngüş, Lice, Kulp, Hani, Hazro gibi dağlık ve kuzey ilçelerinde kendiliğinden yetişmektedir. Antepfıstığı, bölgede yetiştiriciliğinin mutlaka geliştirilmesi gerekli
olan meyve türleridir. Ceviz ise daha ziyade rakımı yüksek olan Kulp, Dicle, Çüngüş,
Hazro ve Lice gibi ilçelerde yetiştiriciliği önerilebilir(6)
Bölgede özellikle Diyarbakır ili ve ilçelerinde dağlık kesimler, vadilik alanları, dere
kenarlarında ve su yataklarında yaygın olarak Vitis vinifera ssp. silvestris yabani asma
tipleri tespit edilmiştir. Bölgede yapılan incelemelerde; Diyarbakır’ın Merkez, Dicle,
Lice, Kulp’ta, yabani asma populasyon varlığı tespit edilmiştir (7)
1936 yılına ait bir kitapta
Merkez, Silvan, Bismil, Lice ve Kulp ilçelerinde pirinç ekilir. (8) denmektedir
1- Tarım Ürünleri:
Kulp İlçesi’nde gerek arazi kullanım açısından gerekse de ekonomik geçim kaynağı
olması açısından ele alınması gerekli olan en önemli faaliyet hayvancılıktır. Gerek Meşelik-Fundalık alanları (%59) gerekse de çayır ve mera alanlarının (%28.7) oldukça geniş
yer kaplamasıyla tarım yapılabilecek arazilerin (%4.8) çok sınırlı olması nedeniyle ilçede
hayvancılık yıllardan beri en yaygın geçim türüdür
Kulp’ta tarım yapılan arazinin toplam arazi içerisindeki oranının %4.8’dir. Tarımsal
faaliyetler; tahıl tarımı, baklagiller tarımı ve endüstri bitkileri veya yem bitkileri tarımı
olarak belirlenebilir. Bu faaliyetler hem sulu hem de kuru tarım alanlarında gerçekleştirilebilmektedir. Ancak Kulp’ta var olan tarım arazilerinin büyük çoğunluğu sulu tarım arazileridir. Bunda yüzey suları ve kaynakları potansiyelinin yüksek olmasının etkisi vardır.
İlçede yaygın olarak tahıl ürünleri olan buğday, arpa, çavdar, darı ve yulaf ekilir. Söz
konusu tahıllar genelde ailelerin kendi ihtiyaçlarında ve yerel ihtiyaca yönelik olarak üretilir. Tahıl ürünleri yerli tohum kullanılarak kıraç arazilerde yetiştirilir. Bu durum birim
başına alınan verimin düşmesine neden olmaktadır. Buna rağmen son yıllarda gübreleme,
ithal tohumlar ve diğer çalışmalarla tahıl verimlerinin artırılmasına çalışılmıştır. Extantif
yöntemlerle yapılan tahıl tarımı üretimi iklimin kontrolündedir. Özellikle ilkbahar yağışlarının fazla olduğu yıllarda verim artarken, kurak geçen yıllarda ise birim başına düşen
verim azalmaktadır.
İlçede en fazla üretilen tahıl buğdaydır. Daha çok kuru tarım alanlarında yaygın olarak
ekilir. Halkın temel besin kaynağı olması ve iklim şartları ile toprak özellikleri bakımından fazla seçici olmaması nedeniyle buğday tarımı en fazla yapılan tahıl tarımıdır.
Bir diğer tahıl türü olan arpa daha çok buğdayın yetişmediği ya da toprak veriminin
düşük olduğu ayrıca yükseltinin daha fazla olduğu yerlerde yetişme imkânı bulmuştur.
Hayvan yemi olarak kullanılan arpa ilçede hayvancılık faaliyetlerinin çok yoğun yapılması nedeniyle buğdaydan sonra en fazla yetiştirilen tahıldır. Kulp’ta yoğun olarak yetiştirilen bir diğer tahıl ise çavdardır. Sıcaklık koşullarının az olduğu yüksek yerlerde ve
verimsiz arazilerde yetişebildiği için üretimi fazladır. Özellikle 1500 metre üzerindeki
yükseltilerde yetişme imkânı vardır. Bazı yerlerde yerel olarak buğday ve yulaf ile karıştırılarak öğütülür ve ekmeği yapılır.
Kulp’ta yetiştirilen diğer tahıl ürünleri ise yulaf ve darıdır. Bunlar da özellikle sapları
hayvanlar tarafından çok sevildiğinden kurutularak kışın hayvanlara verilir. Bu nedenle
ekim alanları fazladır. Çok eski dönemlerde buğdayın yerine temel besin maddesi olarak
yulaf ve darı kullanılırdı. Bu nedenle ekim alanları buğdaydan daha fazla idi. Ancak zamanla giderek buğdayın ekmek yapımında yaygın olarak kullanılmasıyla ekim alanları
ve üretimleri azalmıştır.
Son yıllarda nerdeyse tükenme aşamasına gelmişlerdir. Ayrıca Şekran Çayı vadisinde
çok az miktarda çeltik tarımı da yapılmaktadır. Yine son yıllarda özellikle silajlık mısır
üretimi de yapılmaya başlanmıştır.
İlçede baklagillerden fasulyenin ayrı bir önemi vardır. Bahçe alanlarında sulama yapılarak üretilen fasulye Diyarbakır’a getirilerek satılır. Fasulyenin hem yaş hem de kuru
olarak tüketim alanı bulması ve sulu arazilerin yaygınlığı nedeniyle ilçede fasulye üretimi
(özellikle bir türü olan Ayşe Teyze fasulyesi) oldukça yaygındır. İlçede bir diğer baklagil
olan nohut üretimi de fazladır. Nohut yetiştirilmesi için fasulye gibi sulu arazi imkânı
bulunduğu için ilçede yaygın olarak üretilmektedir.
Fasulye ve Nohut’un yanında baklagillerden Mercimek, Susam, Yonca, Fiğ ve Korunga yetiştirilir. Özellikle Yonca ve Korunga hayvan yemi olarak yetiştirildiği için oldukça yaygındır. Genellikle sulu arazilerde yeşil iken kesilip kurutulduktan sonra kışın
hayvanlara yem olarak verilirler. Taban suyunun yüksek olduğu vadi tabanlarında yetiştirilirler.
İlçede yumrulu bitkilerden Patates ve Soğan endüstri bitkilerinden de Tütün ve
Pamuk yetiştirilir. Patates kumlu topraklardan olan gevşek toprakları seven bir bitkidir.
Verimsiz arazilerde de yetişme imkânı bulmaktadır. Tüketim alanı çok geniş olan patates
özellikle Diyarbakır’a gönderilerek orada satılır. Yerel tüketim alanlarında özellikle, ova
köylerine götürülerek Buğday ile takas edilir. Bu nedenle yetişme alanı ve üretim miktarı
fazladır. Bir diğer yumrulu bitki olan soğan Diyarbakır ilçelerinde en fazla Kulp’ta yetiştirilir. Yetiştirilen soğanlar Diyarbakır sebze halinde satılır. Soğan da patates gibi sulama imkânlarının olmadığı ova köylerine satılarak buğday alınır.(4)
2002 Yılı Üzüm Üretimi
İLÇELER
Meyve Veren Meyve Vermeyen Sofralık Üzüm
Yaştaki (ha) Yaştaki (ha)
(ton)
Kurutmalık Üzüm (ton)
Elde Edilen
Kuru Üzüm (ton)
Kulp
750
1500
300
3
4500
Diyarbakır çevre ve şehircilik müdürlüğü 2011 raporuna göre Kulp’ta sebze üretim
alanı 17990 da’dır
Diyarbakır çevre ve şehircilik müdürlüğü 2011 raporuna göre Gıda Tarım hayvancılık il müdürü verileriyle hububat üretimi (Ton)
İLÇELER
KULP
Buğday
Arpa
Mısır
Darı
Çeltik
Üretim (Ton) Üretim (Ton) Üretim (Ton) Üretim (Ton) Üretim (Ton)
25.320
8.800
451
30
-
Diyarbakır çevre ve şehircilik müdürlüğü 2011 raporuna göre Kulp’ta 300 da
alanda 120 ton pamuk,3500 da alanda 65 ton tütün üretilmiştir.
Diyarbakır çevre ve şehircilik müdürlüğü 2011 raporuna göre Kulp’ta 17990 da
alanda sebze üretilmiştir.
2- Hayvancılık:
Kulp ilçesinde gerek arazi kullanımı açısından gerekse de geçim kaynağı olması açısından ele alınması gerekli olan en önemli faaliyet hayvancılıktır. Gerek Meşelik-Fundalık
alanları (% 59) gerekse de çayır ve mera alanlarının (% 28,7) oldukça geniş yer kaplamasıyla tarım yapılabilecek arazilerin (% 4,8) çok sınırlı olması nedeniyle ilçede hayvancılık
yıllardan beri en yaygın geçim türüdür. Hayvancılık için uygun fiziki koşullar beşeri faktörlere etkide bulunarak halk arasında çok yaygın bir alışkanlık haline gelmesine zemin
hazırlamıştır. Bu nedenle ilçede hayvancılık çok çeşitlenmiştir.
a) Küçükbaş Hayvancılık: Türkiye genelinde en fazla küçükbaş hayvancılık Güneydoğu Toroslarının eteklerinde yapılmaktadır. Güneydoğu Toroslarda çayır ve mera alanlarının geniş yer kaplaması yazın çok yoğun yaylacılık faaliyetlerine sahne olmaktadır.
Buralarda kervanlarla koyun ve kıl keçisi beslenir. Ayrıca Güneydoğu Toroslarda meşe
alanlarının geniş yer kaplaması kış aylarında hayvanlara yem olarak verilmesi nedeniyle
hayvancılık gelişmiştir.
İlçede hayvancılık ekonomik faaliyetler arasında ayrı bir öneme sahiptir. Bir bakıma
bölgenin doğal özellikleri ve gelenekleri hayvancılığın ayrı bir kol olarak gelişmesine
zemin hazırlamıştır. Bölgede yüzyıllardan beri göçebe aşiretler hayvan beslemekte ve
bölgenin hayvansal ürünler ihtiyacını önemli ölçüde karşılamaktadır. Bölgede büyük ve
geniş kuyruklu Karaman, Ak Karaman, İvesi denilen farklı koyun ırkları beslenmektedir.
Ayrıca Mor Karaman koyunu da Güneydoğu Toroslarda beslenmektedir. Küçükbaş hayvancılık Birleşmiş Milletlerce uygulanan çeşitli ambargolar ve bölgedeki çeşitli olaylar
nedeniyle küçükbaş hayvancılık eski önemini kaybetmiştir.
İlçede en fazla beslenen hayvan Kıl Keçisidir. İlçenin meşelik ve fundalık alanlarında
otlatılan kıl keçisinin sütü ve peyniri çok lezzetlidir. Ancak yeni yetişen meşe fidanlarını
kemirdiği için meşe ormanlarının tahrip olmasına, ormanların kendi kendini yenileyememesi nedeniyle zamanla ortadan kalkmalarına neden olmuştur.
Keçinin hem süt hem de yönünden faydalanılmaktadır. Diyarbakır Tarım İl Müdürlüğü’nün sayımına göre ilçede 1985 yılında 51380 adet keçi beslenirken 1990 yılında
64.000’e yükselmiştir. Bu tarihten sonra ilçede hayvan sayımı yapılamamıştır. Ancak tahmini değerlerle ilçede hayvancılıkla yoğun olarak uğraşan Ağıllı, Çağlayan, Akdoruk,
Yaylak, Ağaçkorur, Alaca, Dolun, İslamköy ve Elmalı köylülerinin göç etmek zorunda
kalmasıyla ilçede beslenen keçi sayısının bir hayli düştüğünü söyleyebiliriz
Keçiden sonra ilçede en fazla beslenen küçükbaş hayvan koyundur. Koyun göçebe
olarak yaşayan Yörükler tarafından kervanlar ve sürüler halinde beslenir. Yerel dilde
Koçer olarak nitelendirilen Yörükler (göçer) kışın ilçenin güney kesimlerinde konaklarken ilkbahar aylarıyla birlikte daha serin olan yüksek alanlara hareket etmektedirler.
Bunların sabit bir konak yerleri yoktur. Sürekli yerlerini değiştirerek koyunlarını otlatırlar. Tarım İl Müdürlüğü’nün sayımına göre ilçede 1985 yılında 32780 baş koyun beslenirken, bu sayı 1990 yılında 50.000’e çıkmıştır. Yine son yıllardaki yaylacılık
faaliyetlerindeki yasaklamalar beslenen koyun sayısını da düşürmüştür.
b) Büyükbaş Hayvancılık: İlçede büyükbaş hayvan olarak Sığır, Dana, Manda,
Öküz, Boğa, At, Katır ve Eşek beslenir. En fazla beslenen büyükbaş hayvan Sığır ve Danadır. Sığır ve dana özellikle ilçe merkezi ile nispeten düzlük alanlarda kurulmuş olan
köylerde yoğun olarak beslenir. Yine mera arazisi az olan köylerde de büyükbaş hayvanlar
beslenir. Ayrıca yakın geçmişe kadar karabasanla çift sürüldüğünden büyükbaş hayvanlar; tarım alanlarının geniş yer kapladığı yerleşimlerde yoğun olarak besleniyordu. İlçede
yakın geçmişe kadar ulaşım At, Katır ve Eşekle sağlanırdı. Ayrıca yaylacılık faaliyetlerinde
yük taşımacılığı söz konusu hayvanlarla yapılıyordu. Bu nedenle ilçede özellikle Katır ve
Eşek çok fazla beslenmektedir. Kısacası hayvancılık halkın tüm gelenek ve yaşam alışkanlıklarında öncelikli faaliyettir. Yıllardır devam eden bu gelenek ve alışkanlıklar halk
arasında kendine özgü bir anlayış yaratmıştır. Bu durum ilçede çok belirgindir.
c) Kümes Hayvancılığı: İlçede kümes hayvancılığı da yapılmaktadır. Bunlardan
Tavuk, Horoz, Hindi, Kaz ve Ördek beslenmektedir. Söz konusu hayvanlar büyük çiftliklerden ziyade yerel tarzda geçim türü şeklinde beslenmektedir. Bu da yerel ihtiyaca
yönelik beyaz et yumurta temini için yapılmaktadır. (4)
İLÇELER
KULP
YONCA
433,931
TOPLAM EKİLEN ÜRÜN
KORUNGA
FİĞ
438,805
840,381
SİLAJLIK MISIR
464,174
Kulpta Arıcılık Projesi
Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde başlatılan ‘Arıcılık Geliştirme Projesi’ 2010 ‘da başarıyla tamamlandı. Kulp Kaymakamlığı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı
(SYDV) tarafından yürütülen Kafkas cinsi 480 kovan bal arısı projesi arıların üreticilere dağıtılmasıyla son buldu. SYDV projeyle Saltuk, Koçkar köyleri ve Kulp merkezdeki üreticilere 480 kovan bal arısı ve malzeme dağıttı. Projeden 16 üretici
faydalanırken, projeden faydalananlar Kaymakamlığa teşekkür ettiler (9).
1936 yılında H.Basri Konyar’ın kaleme aldığı Diyarbakır yıllığında Vilayetin Çermik ve Kulp mıntıkalarında oldukça nefis bal istihsal olunmaktadır. Bereketli senelerde bir kovandan vasati 5-6 kilo bal istihsal olunur(s.155) denmektedir
TUİK verileriyle 2011 yılında Kulp’ta 51.000 kg bal, 250 kg. balmumu elde edilmiştir
KAYNAKLAR
1-http://www.haritatr.com/kulp-haritasi
2- http://www.haritamap.com/ilce/Diyarbak%C4%B1r/Kulp.html-www.googlw.map
3-http://www.kulp.bel.tr/
4- Adem Karakuş. “Kulp İlçesi Beşeri ve Ekonomik Coğrafya Özellikleri” adlı Dicle
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Coğrafya Anabilim
Dalı 2001 tarihli bitirme tezi
5- Salim Genç (Lice-Kulp Yöresi, Diyarbakır ili, GD Türkiye) Metamorfizma- Deformasyon
İlişkileri Jeoloji mühendisliği.1984
6- Oktay A. Diyarbakır’da meyve yetiştiriciliği ve geliştirme olanakları. Tarım Çevre
Doğa sempozyumu. 2010
7- Karataş D. Karataş H.Ağaoğlu S Türkiye yabani asma (vıtıs vınıfera ssp. sılvestrıs)
gen kaynakları. Tarım Doğa ve Çevre sempozyumu.1-3 Haziran 2010)
8- Eti E. Diyarbekir. Diyarbekir matb.1937.s.
9- www.diyarinsesi.org. 20 Temmuz 2010
10-www.kulp.gov.tr
10- Prof. Dr. Abdullah Topçuoğlu Vefa Akdoğan. Güneydoğu’da Sosyal Yasam:
(Diyarbakır’ın Kulp ilçesi Örneği) Yüksek Lisan Tezi T. C.Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim Dalı. Konya 2007
11- İzmir Fuarında Diyarbakır.1938
12- Yılmaz Kurt. XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbekir Eyaleti’nde Sanayi Ve
Ticaret. Diyarbakır’ı Tanıtan adam. San Matb. Ank. 1998.
13- http://tr.wikipedia.org/wiki/Kulp
3.BÖLÜM
KULP DOĞAL GÜZELLİKLER VE YAŞAM
KULP DOĞAL GÜZELLİKLER VE YAŞAM
Kulp’a genel bakış(11)
Kulp çayı
Sarım çayı
KULP DOĞAL GÜZELLİKLER VE YAŞAM 59
Şakirhan çayı
Muş ve Silvan’dan Kulp’a giriş köprüsü
Kulp HES
Kulp HES
Kulp HES
Kulp HES
Kulp HES
Kulp HES
Kulp HES
Kulp Çayı
Kulp çayı ve Kulp
Kayacık Vadisi Küçük Şelaleler
Kayacık Vadisi Küçük Şelaleler
Kulp ormanları
Kulp ormanları
Kulp ormanları
Kayacık vadisi
Kayacık vadisi
Kulp kayacık ormanları
Yuvacık
Kayacık
Ceviz ağaçları
Geven
Kefrum Dağı çevresi
Kefrum Dağı çevresi
1973 yılında Silvan-Kulp arası (1973 il yıllığı)
1937 yılına ait bir kitapta Yeşil bahçeleri olan hani, ormanı bol olan Kulp görülmeğe
değer denmektedir.(1)
İlçe ekonomisi coğrafyanın tarıma elverişli olmamasından ötürü hayvancılığa, arıcılığa, ipek böcekçiliğine dayalıdır. Bir kesim de Kulp Çayı’nda yapılan balıkçılıkla geçimini sağlamaktadır. Kulp balığı bölge de tatlı su balıklarından en leziz olanıdır.
Bölgenin dağlık olması büyükbaş hayvancılığı tetiklemiştir. Ayrıca ilçede dut ağaçlarının yoğun olarak bulunması sadece dut yaprağı ile beslenebilen ipek böceklerinin
yetişmesine ve Ceviz, küçük tatlı soğan, ve yerli elma, armut ve bol miktarda üzüm
de ilçede yetişmektedir.(2)
Bağlar
Bağlar
Hatmiler
Kulp ve doğa
1967 yılında Kulp’un Hiyan,
Şeyhhamza, Cimmar, Bıhemdan,
Fırke, Temiran, Çavuşan, Barın,
Milikan, Gedirne, Şeyhbudan ve
Hacenan köyleri bağcılık çok ileriydi. Üzümlerin bir kısmından
pekmez, pestil ve sucuk yapılırdı(15)
Terslale ve Kulp ilçesi
Dünyada bir benzeri daha bulunmayan ve anavatanı “Dağların Kenti” olarak ta bilinen ilimizde yetişen Ters Lale, dünyanın en nadide çiçeklerinden biridir. Kan kırmızı,
göz kamaştırıcı rengiyle kadife hassaslığındaki çiçeği ile estetik görünümlü tersliğiyle
adeta bir doğa harikasıdır.
Her sabah göbeğinde su yaydığı “Ağlayan Lale”, Hz. İsa’nın çarmıha gerildiği zaman
Meryem ananın göz yaşlarından yere akan damlalarla yetiştiğine inanılan, adına ‘Ağlayan
Gelin’ de denilen Ters Laleler, aynı zamanda Hıristiyan aleminin kutsal çiçeği olarak da
kabul ediliyor.(6) Ters lale Kulp’ta Andok, Dorşin ve Hasandin dağlarında yetişmektedir(3)
Kulp’ta ters lale
Sebze fideleri pazarda yerini aldı
Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde çiftçiler tarafından yetiştirilen domates, biber ve
patlıcan fidesi pazarda yerini aldı.
Bahar mevsiminin iyice yüzünü göstermesiyle birlikte Kulp ilçesine bağlı mahallerde
çiftçiler tarafından yetiştirilen domates, biber ve patlıcan fidesi gibi onlarca çeşit sebze
fidesi ucuz fiyattan alıcısını bekliyor. TUİK verileriyle sebze üretimi (Üretim alanı
da) Kulp 17990 da’dır.
Seralarda üretilen sebze fideleri merkez Yenimahalle Camii yakınlarında bulunan tezgahlarda yerini aldı. Tezgahlarını açan üreticiler, vatandaşların ayağına kadar getirdikleri
fideleri satmaya başladı.
Kendi imkanları ile yetiştirdiği domates, salatalık, biber, patlıcan gibi birçok sebze fidesini satmaya getiren bir çok üretici, yaklaşık 15 gün daha fide satışlarının devam edebileceğini belirterek, bahçesi olan kişilerin şimdiden fide almalarının daha faydalı
olacağını söyledi. (MT-AKK-Y)www.diyarinsesi.org
Kulp’ta hayvancılık
Kulp’ta hayvancılık
Kulp ilçesi büyükbaş hayvan ve ürünleri (TUİK, 2012)
Sağılan h.
İlçe Adı Hayvan Adı Yetişkin Genç-Yavru Toplam sayısı (baş)
Kulp Sığır (Kültür) 4.510
2.600
7.110
1.740
Sığır(Melez)
1.965
720
2.685
914
Sığır(Yerli)
10.670
4.450
15.120
6.090
Süt (Ton)
6.763,38
2.545,01
7.649,04
Kulp ilçesi küçükbaş hayvan ve ürünleri (TUİK, 2012)
Hayvan
Adı
Yetişkin Genç- Toplam Sağılan
Süt
Kırkılan Yün kıl
(Ton)
hayvan tiftik (ton)
Yavru
hayvan
sayısı (baş)
sayısı (baş)
Koyun(yerli) 15.500 9.500 25.000 9.460
775,72 25.000
43,325
Keçi(kıl) 26.910 18.050 44.960 10.038 1.053,99 26.910
16,146
Kanikan mağaraları
Kulp -Demirli (3)
Kanikan mağaraları
Kefrun kalesi
Korukçu mağaraları
Salkımlı(3)
İnkaya mağaraları(7)
İnkaya mağaraları(7)
Andok Dağı ve Çevresi
Andok Dağı
Diyarbakır’ın ve Muş ili sınırları içerisinde bulunan Andok 2840 m yüksekliği ile ilimizdeki en yüksek dağdır. Andok Dağı (Resim) , oldukça etkileyici bir floraya sahip olmakla birlikte onlarca doğal su kaynağı bulunmaktadır.
Böylesine etkileyici özellikleri olan Andok, yüksek irtifa dağcılığı için en önemli tırmanma parkurudur. Daha önceleri Türkiye Dağcılık Federasyonu faaliyet programında
yer alan Andok, son yıllarda güvenlik nedeni ile tırmanışlara kapatılmış durumda. Yinede
tırmanmak isteyenler için her yıl 15 Temmuz’da, zirvesinde bulunan Şeyh Muhammede
Andok’un türbesine ziyaret gerçekleştiren binlerce kişiyle aynı anda çıkılabilir.
İşte böylesine güzel ve tarih kokan bu mekânları gezip yerinde görmek ve spor yaymak
için, hiç durmayın hemen yola koyulun.(4)
Şenyayla
Şenyayla
Şenyaylada hayvancılık
Şenyaylada arıcılık
Şenyaylada arıcılık
Kulpta Yayla göçü başladı
Havaların ısınmasıyla beraber şenlenen Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde 6 ay süreyle yaylada konaklayacak yayla sakinleri, çoban ve sürüleri ile yola koyuldu. Kulp ilçesinde havaların ısınmasıyla hayvancılıkla uğraşanlar, yaz boyunca konaklayacakları yaylalara göçe
başladı. Küçük ve büyükbaş hayvanlarla çoğunlukla yaya yapılan yayla göçünün bir hafta
sürebileceği belirtildi. Kulp ilçesinde hayvancılıkla uğraşanlar, hava şartlarına bağlı olarak Ekim, Kasım aylarına kadar konaklayacakları yaylalara göç ediyor. Bu yaylardan en
fazla rağbet göreninin ise Şenyayla olduğu belirtildi. Besiciler, 70-80 kilometreyi bulan
Şenyayla yolunda zaman zaman hayvanlarıyla uygun yerlerde konaklıyor, bir süre dinlendikten sonra tekrar yollarına devam ediyor. Yaylaya çıkan köylülerdin Hasan Yalçın
“Yeşilliklerin ve çiçeklerinin açtığı Şenyayla mevkisine gitmek için hazırlıklarımızı Nisan
yanında yapmaya başlıyoruz ve Mayıs, Haziran aylarında yapılan bu çileli yolculuğumuzu, havaların soğuduğu Ekim, Kasım aylarında otların korumasıyla geri gelerek tamamlıyoruz” dedi. (MT-AKK-Y) 22-5-2014.www.diyarinsesi.org
Şenyayla’da 150 kişiye Bayram yemeği
Şenyayla bölgesinde yaylacılara
150 kişilik Ramazan Bayramı yemeği
veren Mehmet Çelik, barış süreciyle
birlikte çifte bayram yaşandığını söyledi.
Muş-Bingöl-Diyarbakır üçgenindeki Şenyayla bölgesinde Badikan
aşiretinden Mehmet Çelik, dedelerinden kalan geleneği sürdürmek için
yaylacılara 150 kişilik Bayram yemeği
verdi. Diyarbakır’ın Başbuğ Köyü’nden aşiret ağası 40 yaşındaki
Mehmet Çelik, Bayram yemeği için 5 koyun kesildiğini, yemekleri 30 kadının hazırladığını söyledi. Bayram boyunca yaylada kurulan iki büyük çadırda yemek dağıtılacağını
anlatan Mehmet Çelik, menüde kuzu ve keçi kavurması, pilav, tavuk ve hindi kızartması,
güveç, ciğer kavurması ile ayran olduğunu kaydetti. Yaşlı ve hasta olan yaylacıların yemeklerinin çadırlarına götürüldüğünü anlatan Mehmet Çelik, “Barış süreciyle birlikte
yaylada çifte Bayram yaşanıyor. Süreçle birlikte Bayram yemeğine katılım daha çok arttı.
Yemek hazırlıkları 3 gün sürdü. Gelinlerim ve kızlarım da yemekleri yapanlar arasındaydı” dedi.(5)
Yayladan köye dönüş
Baharda Amed’in Pasûr (Kulp) İlçesi’nin Eskar (Yaylak) Köyü’ndeki yaylaya hayvanlarıyla birlikte giden aileler, köylerine dönmeye başladı. Tekniğin, elektriğin ve yolların
gitmediği ya da götürülmek istenmediği yayladan dönüşler kimi zaman 4 günü buluyor.
Baharın ardından artan hava sıcaklarından hayvanlarını korumak ve daha iyi beslemek
için yaylaların yolunu tutanlar, hava sıcakları yaylalarda mevsim normallerinin altına düşünce yavaş yavaş dönmeye başladı. Eskar Köyü’ndeki yaylada kimi aileler bulundukları
mezralara döndü, kimileri de dönüş hazırlığında. Yolların olmayışından kaynaklı taşınma
işlemleri kimi zaman 2 günü, kimi zaman da 4 günü bulabiliyor. Taşınmanın en kısa
zaman dilimi içerisinde bitirilmesi, insan ve katır sayısının fazlalılığına bağlı. Engebeli
olan yaylaya gitmek kadar dönmek de bir hayli zor. Sabah saat 04.00’da hazırlanan eşyaların konulduğu çuvallar ilk önce birbirine bağlanır ve sonra katırlara yüklenir. Yükün
belli bir kiloyu aşmaması, sağlam ve sert bağlanmasına özen gösterilir. Çünkü 20 kilometrelik yolun büyük kısmı uçurum kıyısında bulunuyor. Aynı saatlerde yola çıkarılan
küçükbaş hayvanlar da 4-5 saatlik bir yürüyüşten sonra köye varıyor.
Uçurumun kıyısındaki yollar
Taşlı, inişli ve çıkışlı olan patika yollar ağır yükleri sırtlayan katırlar için her zaman
uçuruma düşme tehlikesi barındırıyor. Yayladan dönüşler yorucu olsa da renkli görüntülere sahne oluyor. Yine yüksek dağların sırtlarında doğa harikasını izlemek ise göz kamaştırıyor. Her gidiş ve dönüşü kazasız geçiren yurttaşlar derin bir “oh” çekiyor.(8)
Kulp ve kış
Kulp ve kış
Berbıhiv dağı(10)
Kulp’ta kış çetin geçmektedir. Bunun için bir habere bakalım:
Köylere ulaşım sağlanamıyor
Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde etkili olan kar yağışı nedeniyle 52 köy yolunun ulaşıma
kapandığı belirtildi
Kulp Kaymakamlığı’ndan yapılan açıklamada, ilçede 3 gün aralıklarla etkili olan kar
yağışı nedeniyle kapanan köy yolu sayısının 46’ya ulaştığı belirtildi. Kapalı olan köy yollarını açmak için İl Özel İdaresi’nce kaymakamlık hizmetine verilen araçlarla 6 değişik
noktada yol açma çalışmalarına aralıksız devam edildiği kaydedildi. (12)
Kulp ve kış(Dağdan akan suyun donuşu)
Kulp ve kış(Dağdan akan suyun donuşu)
Suların donuşu
Dağlardaki karlar
Kulp çayı ve kış
Muş- Diyarbakır karayolunda 30 kişi mahsur kaldı
Muş Diyarbakır karayolunda çığ düşmesi sonucu mahsur kalan 30 kişinin olduğu
öğrenildi.
Edinilen bilgiye göre Diyarbakır Muş karayolu Kulp ilçesi bölgesinde çığ düştü. Çığ
düşmesi sonucu yolda yaklaşık 18 saattir mahsur kalan 70 kişi kurtarılırken, halen 30 kişinin kurtarılmayı bekliyor.(16)
Göletler
Uzunova göleti(10)
Özbek göleti(10)
Kulp ilçesi Malabadi barajına sınırdır
Malabadi barajı
Baraja karışan Kulp ilçesine ait çay
1973 yılı Şekiran çayı (17)
YSE tarafından açılan Silvan — Kulp grup köy yolunun geçirildiği Havrı vadisi
1973 yılı(17)
Kulp yemekleri
Kulp ilçesinde yemek kültürünün gelişememesinin bir nedeni de yapılan işin standart
zaman dilimlerine uymamasıdır özellikle köylerde yapılan tarım ve hayvancılık işlerinde
sabit bir zaman programı yoktur insanlar işlerini sürekli aynı zaman dilimlerinde yapmaktan ziyade tamamen koşulların gerektirdiğinde bağlı olarak oluşan zorunluluk bağlamında yapmak durumundadır buda doğal olarak yemek ve beslenmeye belirli bir
zaman ayırmama sorunu doğurmuştur.
Yukarıdaki açıklamalardan sonra şimdi de çok zengin bir mutfağı olmasa da kendine
özgü birtakım yemek çeşitleri bulunan Kulp un en önemli ve tanınmış bazı yemeklerinden bahsedebiliriz. Bu yemeklerin tamamen kulp’a has olduğunu söylemek zor ancak ilçede de sürekli yapılan ve herkesçe tanınan yemekleridir.
Sebil çorbası
Gerekli malzemeler
—1 su bardağı pirinç
—1 kaşık margarin
— sıcak su
— Kuru nane
—1 kaşık tereyağı
Yapılışı: Tencerenin içinde eritilen margarin pirinçle beraber iyice karıştırılır. Üstüne
sıcak su eklenir. Pilav kıvamında pişmeye başlar ardından üzerine yavaş yavaş ayran dökülür. Karıştırılmaya devam edilir. Karıştırma işlemine pirinçler yumuşayıncaya kadar
devam edilir. Diğer taraftan ayrı bir tavada tereyağı kızartılır. Yağın içine nane kırmızısı
biber atılır ve kızartılır. Pişen yemek servis tabağına alınır. Üstüne de kızartılmış olan
sos karışımı ilave edilerek servis edilir.
Mehir
Gerekli malzemeler
—ögütülmüş buğday
—nohut
—ayran
—kuru reyhan
—tuz
Yapılışı: Önce tencereye dökülen ayran kaynatılır kaynama işlemi başladığında üzerine buğday ve nohut dökülerek karıştırılmaya başlanılır. Karıştırma işlemi kesinlikle
bırakılmamalıdır. Çünkü bırakıldığında ayran pıhtılaşmakta ve yemeğin tadı bozulmaktadır. Karışım içindeki buğday ve nohut yumuşayıncaya kadar karıştırılmaya devam edilir.
Yemeğin tadının güzel olması açısından nane ilave edilir. Yemeğin soğuk şekilde servis
edilmesi önerilir.
İrmik çorbası
Gerekli malzemeler
—5 domates
—10 bardak et suyu
—2 fincan irmik
—1 bardak süt
—4 yumurta sarısı
—3 çorba kaşığı nebati yağ ya da tereyağı
Yapılışı:Domatesleri rendeleyip bir bardak et suyuyla 5—10 dakika kaynatın sonra
süzgeçten geçirin Et suyunun kalanını ve yağı karıştırarak kaynatın sonra ateşi kısıp yarım
saat pişirin. Ateşten alınmadan kısa bir süre kala önceden çırptığınız süt ve yumurtayı
katarak sofraya alın.
Pilav Türlüsü (Tirit)
Gerekli malzemeler
—1 kuru soğan
—1,5 su bardağı pirinç
—sıcak su tuz
—yarım çay bardağı kadar sıvı yag
—2 domates 3 biber
—pul biber kırmızı baharat çeşitleri
—ekşi olmasını sağlayacak kadar limontuzu
Yapılışı:Domates ve biberler ufak ufak dilimlenir ve yağda kızartılır. Ardından tuz
salça ve baharatlar konur. İyice karıştırıldıktan sonra üstüne pirinç ilave edilir. Tekrar
iyice karıştırılır. Limon tuzu bir su bardağında sıcak suda eritilir. Sıcak su ile beraber
karma ilave edilir ve yemek kaynamaya bırakılır. Hafif sıcak şekilde servis yapılır. Ayranla
iyi gider.
Semiz otu çorbası
Gerekli malzemeler
—Semizotu (kase)
—Pirinç (kase)
—Sımak (ekşimesi için)
—Tuz
Yapılışı: Semizotu ince ince kesilerek iyice yıkanır ve kaynamaya bırakılır. İçine pirinç
atılarak iyice kaynatılır. Kaynama işlemi 1—2 saat sürer diğer taraftan ayrı bir kapta kaynayan sımak tencereye ilave edilir. Kaynama işlemi yarım saat daha sürdükten sonra
yemek servise hazırdır.
Ciğer Yahnisi
Gerekli malzemeler (5 kişilik)
—1 adet koyun karaciğeri ve yüreği
—4 adet soğan
—2,5 bardak su
—1 kaşık salça
—1 demet dereotu
—karabiber ve tuz
Yapılışı: Bir koçun karaciğerini ve yüreğini 1 tencerede 5 dakika kadar haşlayın. Sonra
çıkarıp doğrayın. Yarım ay şeklinde doğranmış soğanları yağda pembeleştirin. Sonra ciğer
ve yüreği tuzla birlikte tencereye katın. 5 dakika kaynatıp 2,5 bardak su ve 1 kaşık salçayı
katın. Ağır ateşte 1 saat kadar pişirin. Dereotu ve karabiberle servis yapın.
Piliç Yahnisi
Gerekli malzemeler
—2 piliç
—2 kaşık yag
—1 çorba kaşığı un
—2 patates
—6 adet küçük soğan
—1 adet domates
—1 havuç ve yeterli miktarda tuz
Yapılışı: Piliçler kemiğinden ayrıltılıp 8 parçaya taksim edilir. Kabın içine iki kaşık
yag konulur. Kesilmiş olan piliçler hafif una bandırılıp kızartılır. Pişecek kaba yerleştirilir.
Temizlenip kesilmiş olan sebzeler tavada kalan yağda dövülür. Küçük soğan domates ve
tuz kızarmış piliç üzerine katılır. Az su ile hafif ateşte pişirilir. Patates pilicin pişeceğine
yakın vakitte eklenir ve yeme hafif ateşte pişirilerek servis edilir.
Kırmızı Mercimek Çorbası
Gerekli malzemeler
—2 kahve fincanı kırmızı mercimek
—1 çorba kaşığı margarin
—1 çorba kaşığı un
—1 adet havuç
—1 baş soğan
Yapılışı: 1 Tencerenin içine konulan soğanı orta ateşte kavurun. Soğan pembeleştiğinde bir çorba kaşığı un ilave edin. Biraz karıştırın. Ayıklayıp yıkadığınız mercimeği ve
küçük doğradığınız havucu karışıma ilave edin. Mercimek ve havuç yumuşayıp ezilinceye
kadar pişirin. Piştiğinde süzgeçten geçirin ve yeniden tencereye koyup kaynatın. Kaynama işlemi bittiğinde yemek servise hazır servise gelir (13)
Pasurun Sesi Gazetesi
“Pasurun Sesi” gazetesi, “yerele ışık tutar” düşüncesiyle 2009 yılında Diyarbakır’ın
Kulp ilçesinde M. Salih Siyah ve Muhsin Taş tarafından kurularak yayın hayatına başladı.
Gazete, ilçenin tek gazetesi olma özelliği ile birlikte, tüm ilçenin sesi olma yolunda ciddi
adımlar atmakta ve Türkiye genelinde yaşayan kulplu hemşerilerine abone sistemi ile
ulaştırmaktadır. Gazete, haberciliği ön planda tutarak, kulp ilçesi, Diyarbakır merkezi
ve tüm ilçeleriyle ilgili haberleri yansıtmaya çalışmaktadır. “Bağımsız Haftalık Siyasi Gazete “olarak her hafta Pazartesi günleri çıkan Pasur’un Sesi Gazetesi, aynı zamanda nitelikli gazeteciler yetiştirmeyi hedefleyip, 2011 yılından itibaren deneyimli gazeteci yazar
Leyla Baran ‘ı da bünyesine katarak daha kaliteli yayınlar yapma çabasındadır. Pasur’un
Sesi gazetesi, “Merkez Yeni Mahalle no 112, Kulp- Diyarbakır” adresinde faaliyetini sürdürmekte; www.pasurunsesi.com internet adresinden takip edilebilmektedir. İmtiyaz sahibi: M. Salih Siyah, Genel Yayın Yönetmeni: Muhsin Taş, Yazı İşleri Müdürü: Kazım
Yazıbilmez, Sayfa Editörü: Mehmet Emin Kaç’ tır. (14)
KAYNAKLAR
1- Usman Eti. Diyarbekir. Diyarbekir matb. 1937. s.49
2- www.vikipedi.org
3- Çelik M.M. Fotoğraflarla Kulp. Gün matb. İst. 2009. s.53, 55, 58, 84, 131
4- Abdurrahman Ekin. Diyarbakır’da doğa sporları. Diyarbakır’da tarım Doğa Çevre
sempzoyumu. 2010.c.2
5-10 Ağustos.2013. www.diyarinsesi.org
6- Sefer Kaçmaz. Ters Lale. Hakkari meteoroloji md.
7- http://www.kulpder.org.tr/
8-A. Vahap Taş / Diha/Amed. Yenizgür Politika. 24 Ağustos 2012
9-www.pasurunsesi.org
10-www.kulpder.org
11.www.diyarbakır.gen.tr
12-www.diyarinsesi.org.13-12-2013
13- Adnan Kılıç. Kulp. 2007
14- İhsan Işık(ed) Diyarbakır Ansiklopedisi - IV. Elvan yay. Ank. 2013. s.40
15- Diyarbakır İl yıllığı-1967. s.352
16- İLKHA. 18 Şubat 2012
17-1973 İl Yıllığı
4.BÖLÜM
KULP İLÇESİNDE KUTSAL MEKANLAR
KULP İLÇESİNDE KUTSAL MEKANLAR
Kulp İlçesindeki Türbeler
İlçede halk tarafından ziyaret edilen ve evliya yattığına inanılan türbeler şunlardırlar;
Konuklu Türbeleri: Kulp’un Konuklu (Duderya) Köyü’nde bulunan türbelerden
biri Şeyh Ömer’e, diğeri oğlu Şeyh Muhammed’e aittir. Kesme taş malzemeden inşa edilen yapılar sekizgen planlı olup içten ve dıştan kubbe ile örtülüdür. Ziyaretçi akınına uğrayan bu türbeler döneminin özelliklerini yansıtmaları açısından önemlidir.
Şeyh Ebubekir Türbesi: Diyarbakır Kulp Özbek köyünde Hz. Hasan Soyundan
gelen Şeyh Ebubekir türbesi vardır. (1) İnanç turizminin önemli merkezlerinden biri
olan Şeyh Ebubekir Türbesi XVIII. yüzyılda inşa edilmiştir. Eser içten ve dıştan sekizgen
planlı olup içten ve dıştan kubbe ile örtülüdür. Moloz taş malzemeden inşa edilmiştir.
Türbenin çevresinde yazılı birçok eski mezar taşları bulunmaktadır.
Şeyh Ebubekir (2)
KULP İLÇESİNDE KUTSAL MEKANLAR 103
Şeyh Mahmut Türbesi(2)
Şeyh Mahmut Kabri(3)
Şeyh Mahmut: 4.Murat döneminde yaşamıştır. Seyiddir. Kabri Karpuzlu köyündedir.
Şeyh Mahmut Türbesi: 17. yüzyıl baslarında Irak-Musul kentinde ikamet eden ve
Hz Hüseyin sülalesinden geldiği için “seyit” unvanına sahip olan Şeyh Hasan seyit ailelerine yapılan baskı ve zulümlerden kurtulmak için esi, oğulları Mahmut, Sadık ve Hakkı
ile birlikte Musul’dan ayrılmış; Osmanlı imparatorluğu’nda seyit ailelerine gösterilen
hürmet ve yardımlardan dolayı Osmanlı imparatorluğu topraklarında bulunan ve günümüzde seyitler harabesi olarak bilinen Hazro ve Lice arasındaki yere göç etmiştir.
Daha sonra oğulları Hakkı Lice’ye; Sadık Kulp’un Hevedan mıntıkasına, Mahmut ise
Karpuzlu Köyü’ne yerleşmiştir.
Şeyh Mahmut’un Mustafa ve Osman isminde iki erkek evladı olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda peygamber sülalesinden gelen seyit ailelerinin geçimi devlet tarafından
karşılandığından bu imkânlardan faydalanmak için seyit olmadığı halde kendisini seyit
olarak gösterenler çoğalmış, bunun üzerine padişah dördüncü Murat bir ferman çıkartarak seyit unvanlı olanları İstanbul’a çağırtmıştır. Şeyh Mahmut, oğlu Şeyh Mustafa ile
beraber İstanbul’a gitmiş; bir Cuma günü padişah dördüncü Murat’ın vezirlerinden birisinin bulunduğu camide Cuma hutbesi vermiş ve Bağdat’ın fethinin sultan dördüncü
Murat’a nasip olacağını söylemiştir.
Vezir hutbede dinlediklerinden padişaha bahsetmiş, bunu üzerine padişah kendisini
saraya davet etmiş ve kendisinin İslami bilgisinden etkilenerek kızı Zeliha Sultanı Şeyh
Mahmut’un oğlu Mustafa ile evlendirmiştir. Padişah, Şeyh Mahmut’a Lice, Hazro ve
Kulp civarında 8 köy bağışlamıştır.
Yanında yeteri kadar asker ile İstanbul’dan çıkan Şeyh Mahmut ve oğlu Mustafa Üsküdar civarına geldiklerinde Mustafa ani bir rahatsızlık neticesinde vefat etmiş, cenazesi
Üsküdar’da defnedilmiştir. Şeyh Mahmut, gelini Zeliha Sultana tekrar babasının yanına
dönebileceğini söylemişse de Zeliha Sultan babasının artık Şeyh Mahmut olduğunu söylemiştir.
Karpuzlu Köyü’ne döndükten sonra Zeliha Sultan köydeki camiyi kendi yaptırmıştır.
Zeliha Sultanının Kapruzlu’da bir kız çocuğu dünyaya gelmiş fakat küçük yaşta vefat etmiştir. Şeyh Mahmut’un kardeşi Osman’ın Abdullah ve Hasan isimlerinde iki oğlu
olmuş, Hasan’ın erkek çocuğu olmamış, Abdullah’ın Şeyhi isminde bir erkek çocuğu
olmuş ve şeyhlik Şeyh Şeyhi ile son bulmuştur.
Günümüzde Karpuzlu köyünde bulunan Şeyh Mahmut Türbesi’nin içinde Şeyh Abdullah, Şeyh Ali, Şeyh Şeyhi, Meryeme Hatun (Şeyh Mahmut’un annesi), Şeyh Osman,
Zeliha Sultan(IV. Murat’ın kızı), Şeyh Hasan ve Şeyh Mahmut’un mezarı bulunmaktadır.(6) . Hoca Ali isimli bir mimar tarafından yapılan türbenin halen 3 kubbesi onarılabilmiştir. Müştemilatında cami, türbe avlusu ve medresenin hücresi bulunmaktadır.
Burası çeşitli hastalıklara şifa bulunmak için ziyaret edilir. Ziyaret esnasında Kur’an okutulur Kurban kesilir dua edilir. Ziyaret sebebi Bağdat’dan gelme Seyyid ve evliya bir zat
oluşu ile izah edilmektedir. Bakım ve onarımı adına kurulmuş dernek tarafından yapılan
türbeyi yılda 3000 civarında halk ziyaret etmektedir.(16)
Şeyh Muhammed Türbesi: Ağaçlı beldesinde dini yapı olarak önemli sayılabilecek
yerlerden birisi Şeyh Muhammed Türbesi’dir. Eskiden Ağaçlı’da yaşamış dini bir âlim
olduğu söylenen şeyhin türbesinin önünden geçerken insanlar Fatiha okumakta ve dua
etmektedir. Diğer köylerde bulunan türbe ziyaretlerinin aksine Ağaçlı’da türbenin ziyareti için özel bir gün yoktur(14) (4)
Şeyh Umran Türbesi: Karaağaç köyünün güney tepesinde bulunan Şeyh Umran
Türbesi çevre köylerde de bilinen önemli bir dini yapıdır. Köy halkı her yıl geleneksel
olarak 17 Mart tarihinde türbeyi topluca ziyaret ederek Kuran-ı kerim okutmakta ve dua
etmektedir.
Şeyh Muhammed Türbesi: Zeyrek köyünün batı tarafındaki tepede yer alan Şeyh
Muhammed Türbesi önemli dini ziyaret yerlerinden biridir. Osmanlı-Rus Savasında
şehit edildiği söylenen Şeyh Muhammed ünlü bir din âlimidir. Romatizma hastalığı olan
vatandaşlar Çarşamba günleri türbeyi ziyaret ederek dua etmekte, Yasin-i şerif okutmakta
ve bu şekilde iyileşeceklerine inanmaktadır.
Hayro Türbesi: Kurudere köyünün güneyindeki tepede yer alan Hayro Türbesi
önemli dini yapılardan biridir. Adını hayırsever ve dini bütün bir kişilik olduğu söylenen
Hayro’dan almaktadır. Zaten yerel dilde “Hayro” sözcüğünün Türkçe karşılığı “hayır”,
“hayır yapan” anlamına gelmektedir.
Hacı Ömer Türbesi: Narlıca köyünün doğusunda yer alan Hacı Ömer Türbesi
önemli dini merkezlerden biridir. Türbenin geçmişi ve hakkında herhangi bir şey bilinmemektedir. Perşembe ve Cuma günleri ziyaret edilen türbede Yasin-i Şerif okutulmakta
ve dua edilmektedir.
Molla Sadık Türbesi: Basbuğ köyünde Halk dilinde Ziyareta Kuri Silivan (Silvan
ogulları Ziyareti) denilen bir yatır bulunmaktadır. Yatır Perşembe ve Cuma Aksamları
ziyaret edilerek Yasin-i şerif okunmakta ve dua edilmektedir. Köyde bulunan bir diğer
dini çekim merkezi de Molla Sadık Türbesi’dir. Molla Sadık’ın, köyün sakini olup birçok
talebe ve âlim yetiştiren önemli bir zat olduğu söylenmektedir. Buraya da rutin olarak
Perşembe aksamları ve Cuma günleri ziyaretler yapılarak dua edilmektedir.
Şeyh Süleyman Türbesi: Çağlayan köyü Derecik mezrasında bulunan Şeyh Süleyman Türbesi köyün önemli dini çekim merkezlerinden biridir. Köy yaslılarından aldığımız bilgilere göre Şeyh Süleyman Mekke’den gelip iki kız kardeşi ile Çaglayan’a bağlı
Derecik mezrasında şehit düşmüştür. Köy sakinleri Perşembe ve Cuma aksamları türbeyi
ziyaret ederek dua etmektedir.
Şeyh Muhammed Sahabi Türbesi: Kayahan köyünde yer almaktadır. Köylülerin dediğine göre bu zat Sahabi neslinden olup zamanında burada yapılan savaşlarda şehit
düşmüştür. Köy ahalisi tarafından buraya Perşembe ve Cuma günleri rutin ziyaretler yapılarak dua edilmektedir. Ayrıca köy sınırları içerisinde Şeyh Muhammed Seydaki, Şeyh
Muhammed Navgori ve Şeyh Muhammed Belasah türbeleri de bulunmaktadır.
Şeyh Sıvan Türbesi: Güleç köyünün güneyinde yer alan Şeyh Sıvan Türbesi dini
çekim merkezlerinden biridir. Eski bir evliya olduğu söylenen Şeyh Sıvan’ın türbesi köy
sakinleri tarafından Perşembe ve Cuma günleri öğleden sonraları ziyaret edilerek Yasini Şerif okutulmakta ve dua edilmektedir.
Molla Hüseyin Türbesi: Barın Köyünün doğusundaki mezarlıkta bulunan Molla
Hüseyin Türbesi önemli dini çekim merkezlerinden biridir. Değerli bir âlim olduğuna
inanılan Molla Hüseyin’in kabri önemli günlerde ziyaret edilerek ruhuna Fatiha ve dua
okutulmaktadır.
Şeyh Ahmed-i Türbesi: Ünal Köyünde birçok dini türbe bulunmaktadır.
Bunlardan en önemlisi Şeyh Ahmed-i Türbesi’dir. Çarşamba günleri ziyaret edilen
türbeye gidenler burada ettikleri dualar sayesinde romatizma hastalıklarının iyileşeceğine
inanırlar.(14)
Şeyh Ali Türbesi: Karabulak Köyünün batısında yer almaktadır. Sözlü kaynaklardan
aldığımız bilgilere göre Şeyh Ali, Osmanlı-Rus Harbinde buraya gelerek savaşmış ve şehit
düşmüştür. Şeyh Ali’nin dini nüfuzu Kulpla sınırlı kalmamakta; gerek ilçe halkı, gerekse
yakın çevredeki il ve ilçelerden türbeye yılın belirli dönemlerinde birçok ziyaret yapılmakta ve ziyaret sırasında kurbanlar kesilerek dua edilmektedir.
Kulp’ta görülen halk dinin bu tip özelliklerinin, dini otoritelerin rızası ile resmi İslam’ın ritüellerinin yerini aldığına dair özel öneme sahip örneklerdir. Resmi İslam’ın
hukuk sistemi olan “fıkıh” tarafından tasvip görmese de durum böyledir. Veli insanlara
has yapılan senelik “mevlid” merasimleri, adanan kurbanlar (örneğin yatırı Özbek köyünde bulunan Şeyh Yusuf ve şeyh Ebubekir’e herkes yılda bir defa kurban adar) bilinen
en büyük halk merasimleridir. (4)
Şeyh Ömer ve Şeyh Muhammed Türbeleri: Konuklu Köyünün doğusunda yer alan
Şeyh Ömer ve Şeyh Muhammed Türbeleri Kulp ilçesinin en önemli dini çekim merkezleridir. Cuma aksamları yapılan ziyaretlerde kurbanlar kesilmekte, Yasin-i şerif okutulmakta ve dualar edilmektedir. Hastalar buradaki türbeleri ziyaret ederek iyileşmeleri için
Allaha dua etmektedir. Çok ünlü bir din âlimi olan Şeyh Muhammed’in çevre ilçe ve köylerinden birçok müridi olmuştur. 1941 yılında Aydın’da sürgündeyken vefat eden Şeyh’in
cenazesi vasiyeti üzerine 1948 yılında Aydın’dan Konuklu Köyü’ne getirilmiştir.(4)
Şeyh Ali Türbesi (2)
Muhammede Düderiye
Muhammede Düderiye
Ömer Düderiye
Şeyh Sıraceddin
Şeyh Sıraceddin
Şeyh Abdurrahman-i Duderiya
Adı: Abdurrahman.
Doğum tarihi ve yeri: Diyarbakır’a bağlı Kulp kazasının Duderiya Köyü, ancak tarihi bilinmiyor.
Tarikatı: Kadiri.
Babası: Şeyh Zülküf- i Duderiya.
Şeyh Abdurrahman’ın ilim tahsilini kimin veya
kimlerin yanında yaptığı belli değil.
Tasavvufi amelini ise, Siirt’in Kurtalan ilçesine
bağlı Telan köyündeki Şeyh Kasım’ın yanında yapar.
Ayrıca Mardin Midyat ilçesine bağlı İdo köyündeki
Hacı Ramazan efendiden de Rufai icazesi
İki evlilik yapar, bu hanımlardan 1 erkek(Salih), 4
de kızı olur. Eserleri bulunmamaktadır. Halife de bırakmamıştır. Şeyh Aburrahman efendi, 1934 yılında
vefat eder.
Şeyh Muhammedi Duderi
Adı: Muhammed Emin.
Soyadı: Eren
Lakabı: Şeyh Muhammed-i Duderi
Doğum tarihi ve yeri: Doğum tarihi belli olmamakla beraber, doğum yeri, Diyarbakır’ın Kulp kazasının Duderiya Köyü.
Babası: Şeyh Ömer Efendi. (Hayatı ile ilgili bilgiler ileride verilecektir. )
Şeyh Muhammed Efendi, ilim tahsilini önceleri kimlerin yanında yaptığı tesbit edilememekle beraber, bu tahsilinde en son Muş’lu Hacı Tayyib efendinin yanında okur ve
ilim icazesini onun elinden alır. İlim tahsilinden sonra o da babası ve abisi gibi meşhur
Kadiri şeyhlerinin bulunduğu Siirt’e bağlı Telan isimli köye gider. Tasavvufi amelini yapmak istediğini belirtir ve şu cevabı alır:’’Biz şu anda senin abine hilafet vermişiz, bir aileden bir anda iki kişiye hilafet vermek bizim adetimiz değil.’’
Oradan eli boş dönen Şeyh Muhammed Efendi, bu defa meşhur Nakşi şeyhi; Şeyh
Muhammed Küfrevinin yanına gider. El alıp amel etmeye başlar ve iyi bir kabiliyete sahib
olduğundan, kısa bir zamanda hilafet alıp Kulp’a döner.
Yaşadığı dönemde Şeyh Sait ve Dersim hadiseleri olduğundan, o dönemde iki defa
sürgün edilir. Şeyh Sait olayları zamanında Ankara’ya sürgün edilmiş, ailenin geri kalan
tüm fertleri de Uşak, Burdur, Kütahya ve Bolu’ya sürgün edilmiştir. Kısa bir müddet
sonra Şeyh Muhammed Efendi serbest kalıp tekrar Kulp’a gelmiş, bundan sonra da 8
veya 9 yıl, ta ikinci sürgün zamanına kadar Kulp’ta resmi müftülük yapar. 1937 yılının
Aralık ayında şikayet üzerine yine sürgün. O ve tüm çocukları Aydın’a sürülür.
1940-41 yıllarında sürgünde iken vefat eder. Vefatından evvel çocuklarına, ‘’birkaç
sene sonra serbest olacaksınız, memlekete giderken benim cenazemi buraya bırakmayasınız’’ diye vasiyet eder. Nihayet 1947 yıkının Haziran ayında serbest kalınır, cenazeyi
götürmek için valiye müracaat edilir.
Vali : ‘’Babanız kaç yıldır ölmüş?’’
Cevap: ‘’6-7 yıl .’’
Vali: ‘’Bu zaman zarfında ceset toprak olmuştur.’’
Cevap: ‘’Bizim bildiğimiz gibi ise, ceset sağlam kalmıştır.’’
Vali: ’’Mezarı açın, ceset sağlam ise izin vereceğim der.’’
Ve mezar açılır. Herkes dehşet içinde, değil ceset, kefen bile sapasağlamdır.
Hemen alınıp getirilir. Diyarbakır’da Rağıbiye Camii’nde tekrardan cenaze namazı
kılınıp Kulp’a götürülür ve defnedilir.(14)
Şeyh Ömer Efendi-i Duderiye
Adı: Ömer.
Soyadı: Sonradan torunları Eren soyadını alır.
Şöhret: Şeyh Ömeri Kulp-i
Doğum yeri ve tarihi: Diyarbakır’ın Kulp ilçesinin Babıcanka köyü.
Babası: Yusuf.
Dedesi: Molla Feyat.
Dedesi: Molla Resul.
Dedesi: Molla Ömer.
Dedesi: Şeyh Muhammed Cımşai.
Dedesi: (İsmi hatırlanamadı.)
Dedesi: Zıvertırk (Bu zat yaşadığı köye adını vermiştir.)
Dedesi: Kızlal.(Bu zat da yaşadığı köye adını vermiştir.)
Dedesi: (İsmi hatırlanamadı.)
Dedesi: Şemdin Ağaye Arab. Şemdin ağa, Siirt’e bağlı Kozluk kazasında yaşarmış.
Genelde avcılıkla meşgul imiş, avcılığı da yalnız Cuma günleri çıkarmış, Diğer günlerde
ise devamlı camide imiş. Bu zatı ‘’Cuma namazına gelmiyor’ ‘diye şikayet ederler ve tanınmış müftüler toplanıp hakkında ölüm hükmünü verirler. (14)
Şeyh Siracüddine Duderi
Adı :Siracüddin
Doğum yeri ve tarihi: Duderiya, 1936
Babası: Heybetullah
Bu zat iki kardeş imişler diğer; Abdulkuddus.
Şeyh Siracüddin Efendi ilim tahsilini:
1- Molla Emin-i Akik-i (Kulp’un bir köyü.)
2- Molla Abdullah-i Koği.
3-Molla Abdullah-i Kerr-i (Kulp’un bir köyü.)
4- Molla Abdulsammed-i Zelaki (Bismil’in bir köyü)’nin yanında yapar.
Tasavvufi amelini de Telan Şeyhlerinden; Şeyh Muhammed Sıddık’i Telani’nin yanında yapar. (Bu zat da Musullu Şeyh Muhammed Nurullah’ın halifesidir.
Tarikat olarak Kadiridirler.
Şeyh Siraccüddin Efendi, 1975-90 yılları arası, Bismil’in İngici Hogıra(Korukçu)
köylerinde bulunur. Bu araştırmanın yapıldığı anda da memleketi olan Duderiya ‘da yaptığı medresede müderrislik yapıyor. Şimdilik bir eseri yoktur.(14)
Kulp Evliyaları
Argün köyünde Şeyh Muhammed Tağnaval, Evliyi sikri Baloğlu köyünde Evliyai
mezri, Şeyh Osman Çekran dağı, Şeyh Nasır Munuci yatmaktadır.
Ömeriye köyünde Şeyh Sıracaddin, Şeyh Ömeri Düderiye, Şeyh Muhammed Düderiye medfundur.
Seyyid Ali (1854-1927) -Şeyh Abdülkadir(1903-1972)
Türbenin ön kısmı kubbeler-Türbenin iç kısım kubbesi
Türbe süslemeleri
Ünal köyü Yavuz mezrası -Şeyh Ahmede Kibir türbesi(Müze md.)
Andok ziyareti
Andok(13) (DBB gezi rehberi)
Kulp camileri
Merkez afet konutları camii(1994)
Argun Camii
Ömeriye Camii
Ömeriye Kur’an kursu
Kulp İlçesi Argün Köyü Bediüzzaman Kuran Kursu (medrese) ve Camii(12)
Seyda Molla YasinToprak: Seyda Molla Yasin Toprak (Yüsri) Yörede “Reis ê Alima”
(Reis ül Ülema, âlimlerin reisi) olarak anılan Üstad, Diyarbakır’ın Kulp İlçesi, Tuzla Köyü’nde, annesinin ifadesine göre 1906 yılında doğdu. 21 yıl medresede tahsil gördü, 50
yılı aşkın ders verdi, bine yakın öğrenciyi okuttu, 100’e yakın icazet verdi, 1000’nin üzerinde fetva verdi, farklı İslami ilim alanlarında 6 kitap ve 1000’i aşkın şiir yazdı. Üstad
08.01.1994 tarihinde vefat etmiştir. Diyarbakır’ın Bağlar Merkez ilçesinde İskanevleri
mezarlığına defin edilmiştir. Arapça, Kürtçe ve Farsça biliyordu. (10) Seyda’nın eserleri:
1. Ravdül – Hayat, 2. Tecvid ilmi hakkında bir manzume, 3. Akaidle ilgili bir manzume,
4. Şafii fıkhında “Menhec” adlı kitabı nazmetmiştir. 5. Divan(14)
Seyda Molla Musa Şerefkan :Merhum Seyda Kulp ilçesinin Şerefkan ( Ünal ) Köyü
‘nde 1891 yılında doğdu. İlköğrenimini amcası Molla Süleyman’ın yanında okumakla
sürdürdü. Daha sonra Muş’un Keran köyüne giderek orada müderris olan Molla Süleyman Efendinin yanında okudu. Muş merkezi Alaaddin Bey Camii civarında bulunan
medresede meşhur Âlimlerden Muhammed Arapzade’den ders okumuştur. Bir ara Bitlis’in Nurşin Medresesi’nde okuduktan sonra Diyarbakır’ın Silvan ilçesine gitmiş, Silvan
da bulunan Merheum Molla Abdurrahman’ın yanında medrese tahsilini bitirip ilmi icazetini ondan almıştır. Bir ara Şam ‘a gidip oranın tanınmış hocalarına da ders vermiştir.
Urfa ‘nın değişik yörelerinde ders veren Molla Musa en fazla Diyarbakır’ın merkez köyleri
Sa’di, Cımıkan ve Silvan’ın Boşat, Bülbül, ve A’tşa köylerinde 92 yıllık ömrünü dini eğitime sarf etmiştir. Onun yanında okuyup mezun olan bazı talebeleri şunlardır: Barınlı
Molla Abdülkerim, Hasenanlı Molla Abdülbari, Karacadağlı Molla Şeyh Musa, Sadı’lı
Molla Cemil, Molla Kemal, Molla Kadri, Molla Sadık, Molla Said, Molla Abdulhadi
Araşki ve daha birçokları. Merhum Seyda 1971 yılında Diyarbakır’da vefat etmiştir. Mardin Kapı Mezarlığına defnedilmiştir.(14)
Hızır Baba Şenlikleri
Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde bulunan Hızır Baba Dağı bu yıl da binlerce
kişiye ev sahipliği yaptı.
Gelenekselleştirilen “Hızır Baba”
şenliklerine katılan yöre halkı, kurbanlar kesip halaylar çekerek, dağın
zirvesinde ibadet yapıyor.
Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde bulunan
Hızır Baba Dağı bu yıl da binlerce kişiye ev sahipliği yaptı. Gelenekselleştirilen ‘Hızır
Baba’ şenliklerine katılan yöre halkı, kurbanlar kesip halaylar çekerek, dağın zirvesinde
ibadet yapıyor. Kulp’un Karabulak köyü Hasandin Dağı zirvesinde İslam alimlerinden
Hızır Baba’nın yaşamış olduğunu düşünen yöre halkı her yıl Temmuz ayının son haftasında sarp kayalıklara tırmanıyor. Gelenek, görenek ve inançları gereği 3 gün dağda
kalan vatandaşlar kurbanlar kesip, halaylar çekerek inançları gereği dağın zirvesinde
ibaret gerçekleştiriyor. Hızır Baba etkinliklerini şenliğe dönüştürmeyi planladıklarını ifade eden Kulp Belediye Başkanı Mahmut Zengin, eksikliklerin giderilmesi
ve insanların daha da çok katılımını sağlamak için projeler üreteceklerini söyledi.
Başkan Zengin, “Yüzyıllardan beri insanlarımız buraya gelmekteler. Her yılın Temmuz ayının son haftası buraya akın ediyorlar. Çevre köyler, Kulp merkezi ve hatta
başka illerden bile gelen insanlar oluyor.”
Hızır baba kimdir?
Rivayetlere göre, yüzyıllar önce yaşamış bir İslam alimi olan Hızır Baba Kulp’taki Hasandin Dağı’nda konakladı. Hasandin Dağı’nda kaldığı yere insanlar çok uzun yıllardan
bu yana giderek, dualar ediyorlar. Bunun yanında giden herkesin kurbanlar kestiği ve
halay eşliğinde bu etkinliği kutladıkları biliniyor(11)
Seydaye Mele Abdulhadi Araşki: Son dönem İslam Âlimlerinden ( D. 1926. Araşka
Köyü/ Kulp / Diyarbakır- Ö. 2000, Diyarbakır ). İlk tahsilini babası mele Halid’den almıştır. İlk tahsilinden sonra bölgede adet olduğu üzere medreseye gitmiştir. Elde edilebilen bilgilere göre, o Molla Şemseddin, Diyarbakır Müftüsü Salih Tanrıverdi, Seyda-ye
Alipare, Molla Musa Badiki gibi âlimlerin derslerine devam etmiş, icazetini Molla Musa
Badıki’den almıştır. Tahsilini tamamladıktan sonra bir süre fahri imamlık, daha sonra
resmi olarak yapan hoca, müftü ile arasında çıkan bazı sorunlardan dolayı, imamlıktan
istifa etmiştir. Geçimini sağlamak için Arapça kitaplarla ilgili bir kitapevi açmıştır. Kitapevinde bir yandan kitaplarla meşgul olurken bir yandan yanına gelenlere ya ders vermiş veya onları dini konularda sohbet yapmıştır. Daha çok ilmi araştırmalarla meşgul
olan hoca, gayet zahidane bir hayat sürdürmüş, 2000 yılında vefat etmiş, Diyarbakır ‘da
Mardin Kapı mezarlığında defnedilmiştir.
Hoca imamlıktan istifa ettikten sonra en fazla ilmi araştırma ile zamanını geçirmiş
ve bazı eserler yazmıştır.
Eserleri Arapça: Tefsiru sureti, Lokman (yazma) Hülasatü’l – Beyan fi Hakikati ‘l –
İslam ve İnsaniyyeti ‘l – Mubin fi Tahkıkı ‘t – Tasvvufi ‘l İslammiyyi ve Turukı ‘s – Sufiyyeti’l – Müslimin (matbu), Makasidu ‘d – Din (yazma), Mevlidun – Nebi (yazma),
Usulu’l – Hadis (yazma), Fetvalar (yazma), Riyazu ‘s Salihinin Tahrici (yazma) (15)
Seydaye Mele Abdullatif (Şemamiye): Son dönem İslam Âlimlerinden ( D.
1924,Dalite Jerin Köyü /Kulp/ Diyarbakır- Ö. 25 Ekim 2012, Diyarbakır ), Nüfus kütüğünde adı Murat Cengiz olup halk arasında Molla Abdullatif olarak bilinmektedir.
Babasının adı Ömer, Annesinin ismi ise, Fatma’dır.
Hoca medreseden mezun olduktan sonra bir yandan imamlık yapmış, bir yandan da
öğrencilere ders vermiştir. 1954 yılında Diyarbakır’ın Şemamiye köyünde imamlık yapmaya başlamış ve o günden sonra 2005 yılında hastalanıncaya kadar çok düzenli bir şekilde o köyde ilmi tedrisatı sürdürmüştür. Disiplini, öğrencilere çok soru sormak ve sarfı
öğretmekle meşhur olduğundan, özellikle öğrencilere ondan sarf dersi almaya çalışmışlardır. Hoca, 2005 kış mevsiminde karlı kaygan yolda medreseye giderken düşer. Ondan
sonra yatağa bağımlı olur. O halde bile üç yıla kadar öğrencilerini eve çağırır ve onlara
ders verir. Uzun süre maalesef bilinci yerinde olmayıp yatalak halde yaşayan hoca
25.10.2012 yılında Diyarbakır ‘da vefat eder ve Şemamiye köyünde defnedilmiştir.
Yarım asır ilmi tedrisat ile uğraşan hoca birçok öğrenci yetiştirmiştir. Mele Metin,
Seyyid Badin, Mele Tahir Kalıki, Mele Cemil onlardan sadece birkaç tanesidir. Bunların
tümü müderristir. Hocası Molla Abdussamed Ferhandi’nin etkisi ile menzil Şeyhi Şeyh
Abdulhakim’e intisap etmiş, ancak sürekli ilimle uğraşmıştır. Tasavvuf onda ferdi kalmıştır.
Molla Abdullatif sürekli ders vermekle meşgul olduğunda pek eser yazmamıştır. Oğlunun anlattığına göre, kendi kişiliği ve medresedeki talebelerin uymak zorunda olduğu
kuralları şiir olarak yazmıştır. Bunun dışında dağınık biçimde Kürtçe. Arapça şiirleri ve
fetva için yörenin âlimleriyle mektuplaştığı yazıları vardır.
KAYNAK: Hocanın oğlu Abdulllah ve Öğrencisi Faruk Kazan (15)
Kulp sahabeleri
Kulp Halid Bin Velid tarafından fethedilmiştir (5)
Kayacık
Köyün Eski Adı “İnıka”dır. İlçe merkezine uzaklığı 48 Km olan köye ulaşım KulpMuş karayolundan ayrılan stabilize ve tesviye yollar ile sağlanabilmektedir. Köye bağlı
dokuz mezra (gostik, ak ocak, kara bucak, gündüzlü, avgerm, metera, dereli, kepir tepe,
yonca tarla) bulunmaktadır. Kayacık köyü Kulp’un doğusuna düşmektedir. Doğusunda
Akçesir köyü, kuzeyinde Muş il sınırı ve sıra dağlar, güneyinde ise Yuvacık köyü bulunmaktadır. Köyün coğrafi yapısı dağlık ve engebelidir.
Ayrıca köyde yatır kültürü anlamında köyde “Kutsal Tarla” denilen bir yer vardır.
Halk arasındaki inanışa göre bu kutsal tarlada sahabe döneminden gelmiş ve burada savaşıp şehit olmuş 101 sahabe ve tabiin mezarı bulunmaktadır.
Kayacık muhtarı Suphi Acar’dır. Eskiden beri büyüklerinin burada 101 şehit sahabe
olduğunu ifade etmektedir. Sahabelerin yattığı bölgedeki ağaçları köylülerin kesmediğini,
mezarların üzerinden geçen hayvanların kısa sürede öldüğünü ifade etti.
Veysel karani
Veysel Karani Yemende doğmuş, Mekke, Medine, Bağdat, Şam ve Kufe’yi gezmiştir.
Kabri ile ilgili olarak Yemende Zebid kasabasının dışında Meşhed-i şerifte, Mardin’de;
Şam’da, Bursa’da Atıcılar mevkiinde, Garzan’da, Hicaz’da, Horasan’da, Hindistan’da Beyrutte, Siirt Baykan’da ve Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde olduğu bildirilmektedir (7)
Muaz Bin Cebel’in Komutanın Kabri
(Kulp mücavir alanında bir kutsal mekan)
Kulp, Silvan, Sasonluların müşterek katıldığı bir toplantı 21-24 Mart günleri müşterek bir şenlikti. Silvan alınmadan önce, yani daha Diyarbakır’ın fethinin başladığı sıralarda Diyarbakır hakimi Meryem Dara çevredeki Hıristiyan valilerden yardım ister.
Yardım için;
Ahlat valisinin kızı Taron 4000 kişi
Bitlis valisinin oğlu Buğur 3000 kişi
Senasine (Silvan) dağlarının hakiminin oğlu Moş yardıma koşarlar
Bitlis valisinin oğlu Buğur İslam ordularının yanına geçer, bu arada Ahlat valisinin
kızı Taron’u da kaçırarak onunla evlenir.
İslam orduları ve Bitlis valisinin oğlu Buğur; Ahlat ve Senasine kuvvetleriyle Silvan
yakınlarında çatışmaya girer, bu çatışmada Ahlat ve Senasine kuvvetleri yenilir.(8) Bu
çatışmada çok sayıda sahabe ve tabiinin şehit olması aklın gereğidir. Bu çatışmada şehit
düşen bir sahebe için bölge halkı her yıl anma töreni (Murat şenliği)yapar. Olay şu şekildedir.
Murat şenlikleri: Muaz bin Cebel adına yapılır. Şehit düşen Muaz bin Cebel değildir
Burada şehit olan Muaz bin Cebel’in komutanıdır. Zira Muaz bin Cebel evlidir, Şam’da
41 yaşında vebadan ölmüştür. Oğlu Abdurrahman gazi Ahlat veya Erzurum’da şehit
düşmüştür. Burada şehit düşen bekardır ve 21 yaşındadır
Murat Şenliği Kulp Kozluk Silvan üçgeninde Murat Ovasında kutlanan üç günlük
bir şenliktir. Silvan’ın kuşatılmasında şehit düşen Muaz Bin Cebelin komutanının mezarı
başında yapılan şenlik birbirine kavuşmayan, kavuşamayan sevenle sevilenin kültürümüzdeki bir yansımasıdır. Muaz Bin Cebel’in komutanı, nişanlıdır. Evleneceği gün orduya komutanlık etmiş. Silvan kuşatmasında hayatını kaybetmiştir. Bu yüzden Murat
Şenliği, mezarı başında yapılır. Daha çok evlenmek isteyenlerin birbirini gördüğü, ailelerin kaynaştığı bu şenlik Silvan’da, Kozluk’ta, Kulp’ta, canlı tutulan şenliklerdendir. At
yarışları yapılır. Muaz bin Cebel’in komutanının türbesi ziyaret edilir. Ziyarete gelenlere
yemek dağıtılır, üç gün üç gece doyasıya eğlenilir, adaklar tutulur. Gelenek 1500 yıldan
beri sürmektedir.
Silvan Hıvde şenlikleri(9)
Muaz bin Cebel’in komutanı kabri
Muaz bin Cebel’in komutanı kabri
Kulpta kutlu doğum haftası etkinliği
Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde, Kaymakamlık ve Müftülük tarafından Kutlu Doğum
Haftası nedeniyle etkinlik düzenlendi. Bir düğün salonunda düzenlenen etkinliğe Kulp
Kaymakamı Mehmet Maraşlı, araştırmacı yazar Vehbi Vakkasoğlu, Kulp Müftüsü Hüseyin Hacıfettahoğlu, Kulp Emniyet Amiri Nail Savaş, daire amirleri ve çok sayıda vatandaş katıldı.
İlahi ve Kur’an-ı Kerim’in okunmasının ardından bir konuşma yapan İlçe Müftüsü Hacıfettahoğlu, Hz. Muhammed’i (sav) anmak için toplandıklarını söyledi.
Hacıfettahoğlu, “Onu anarken bundan sonra onun yolundan gitmeyi Allah bize
nasip etsin. İslam dini insanlara çok değer veriyor. İnsanların dış görüşüne önem
vermeyerek ibadet ve takvasına bakıyor” dedi. Daha sonra araştırmacı-yazar Vehbi
Vakkasoğlu ‘Hz. Peygamber, din ve samimiyet’ konulu konuşma yaptı. Konuşmaların ardından miniklerden oluşan bir gurup tarafından ilahi dinletisi sunuldu. İlahi
dinletisinin ardından program sona erdi.(17)
Kulpta Soma için mevlit okutuldu
DİYARBAKIRDiyarbakır’ın
Kulp ilçesinde faaliyet yürüten Kulp
Eğitim ve Dayanışma Derneği (KEĞİDER) tarafından Soma’daki maden kazasında hayatını kaybeden vatandaşlar
için mevlit okutuldu.
Mevlitte hayatını kaybedenler adına
okunan Kur’an-ı Kerim hatmi için hatim
duası okundu. KEGİDER misafirhanesinde düzenlenen mevlit programı mevlit yemeği
ile son buldu.
Katılımcılar, mevlitte bu elim kazada hayatını kaybedenlere Allah’tan rahmet yakınlarına sabrı cemil dilekleri iletti. KEĞİDER Başkan Yardımcısı Emrullah Çelik, programda yaptığı açıklamada, tüm dünyada yankı uyandıran bu elim hadisede hayatını
kaybeden ve yaralı kurtarılan madencilerin yakınlarına bir destekte Kulp ilçesinden gitmesini istediklerini söyledi.
Çelik, “Somalı kardeşlerimiz bilmeli ki burada da acılarını paylaşan, onlar için gözyaşı
döken ve dua eden kardeşleri var” dedi.(18)
Madenciler için Kulp’ta sela okundu
DİYARBAKIR- Manisa’nın Soma ilçesindeki maden faciasında hayatını kaybedenler için Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde
camilerde sela verildi.
İlçe merkezinde bulunan tüm camilerde
okunan selanın ardından anons yapıldı.
Anonsta, “Değerli müminler okunan sela hepinizin malumu. Manisa’nın Soma ilçesinde meydana gelen kazada hayatlarını kaybeden
kardeşlerimizin ruhlarına hitaben okunmuştur.
Cenab-ı Hak hepsine rahmet eylesin” denildi.
Öte yandan Soma’daki faciada vefat edenler
için 3 günlük milli yas ilan edilmesinin ardından Kulp’ta resmi kurumlar Türk bayraklarını
yarıya indirdi.
KAYNAKLAR
1-Bayram Altan: Türkiye’de Dini Ziyaret Yerleri. 1996. s:222, 224
2-Mirze Çelik. Fotoğraflarla Kulp. Gün matb. İst. 2011
3- Ali Melek - Abdullah Demir, Dini Değerleri İle Diyarbakır, Diyarbakır Müftülüğü
Yay., Diyarbakır, 2009
4-Vefa Akdoğan Prof. Dr. Abdullah Topçuoğlu. Güneydoğu’da Sosyal Yasam: (Diyarbakır’ın Kulp ilçesi Örneği) T. C.Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji
Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Konya 2007
5-Diyarbakır 1973 il yıllığı
6- Zeynel Abidin Çiçek. Diyarbakır’ın Fethi ve Kültürü. Diyarbakır 2007
7-Yrd. Doç. Dr. Ergun Çelik. Veysel karani HazretleriUluslar arası Siirt Sempozyumu.
Birleşik matb. İzmir. 2007. s.199
8-Demir A. İslam’ın Anadolu’ya gelişi. Kent yay. 2.baskı. İst. 2008 s.114,109
9-Resimler. Silvan Mücadele gazetesi
10- Z. Fuat Toprak, Muhammed Toprak, Z. Abidin Toprak, Seyda Molla Yasin Toprak (Yüsri) Hayatı Ve İlmî Kişiliği. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.esarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı: I Nisan 2009
11- http://www.ozdiyarbakirgazete.com/
12- www.pasurunsesi.org
13- www.kulpder.org
14- M.Şefik Korkusuz. Diyarbekir Velileri. Kent yay. İst. 2004. s. 277,278,279,321,
334
15- Doç. Dr. M. Edip Çağmar Seydaye Mele Abdulhadi Araşki . Seydaye Mele Abdullatif (Şemamiye) İhsan Işık(ed) Diyarbakır Ansiklopedisi -IV. Elvan yay. Ank. 2013.
s.181
16- Dr. Yaşar Kalafat Diyarbakır’da Ulu Kabirler: Diyanet İşleri Başkanlığı Arşiv Kayıtlarına Göre / Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu.
2004.s.816
17 -17-4-2014.www.diyarinsesi.org
18 -(MT-AKK-Y).www.diyarinsesi.org.19-5-2014
5.BÖLÜM
İL YILLIKLARINDA KULP İLÇESİ
İL YILLIKLARINDA KULP İLÇESİ
1927 yılında Kulp
İL YILLIKLARINDA KULP İLÇESİ 131
Tahir Öğüt- Çiğdem Çadırcı Cumhuriyet Dönemine Geçiş Sürecinde
Diyarbakır’da İktisadi-Mali ve Sosyal Yapı Akademik Bakış Cilt 7 Sayı 13 Kış 2013
1936 il yıllığında Kulp ilçesi
Diyarbekir’in şimâli şarkisindedir. Şimalen ve şarkan Muş, cenuben Silvan, garben
Lice kazalarile sarılıdır. Mesahai sathiyesi 1010 kilometre murabbaıdır. Umum nufusu
11232 dir. Kesafeti nufus 11.1 dir. Bu kaza 1298 de Diyarbekir’e merbut iken bu tarihte
yeni teş kil olunan Bitlis Vilâyetine verilmişti. Bu gün Diyarbekir’e bağlı bulunmaktadır.
Kaza arazisi dalgalı, arızalı ve dağlıktır. Dağlarının en yükseği 2500 metredir. Arazisinin
dörtte üçünü Ormanlar teşkil eder. Tahminen üç bin kilometre murabbaı bir yer kaplar.
Fakat kereste istihsaline salih değildir. Mer’ası pek azdır.
Kazada dört çay vardır. Kulp suyu Muş ve Genç hududundan çıkarak Dicle’ye dökülür.
Şekiran suyu Kulp çayına dökülür. Bir de Genç dağlarından çıkıp kazanın garp kısmını dolaşan Sarim suyudur ki bu da Kulp çayına dökülür. Dördüncüsü de kazanın şarkından cenuba doğru akarak yine Kulp çayı ile birleşir ve hepsi birden ( Batman ) namını
alır. Mecraları gayri muntazamdır. Ziraat ve nakliyatta pek ctiz’i istifade edilir.
Bu kaza iklimi de mutedildir. Dört mevsim hükmünü icra eder. Suhunet farkları ( 7
) dir. Haddi azamisi kânun ve temmuz aylarindadır.
Yağmurlar en ziyade ilkbaharda yağar. İlk iki ayı ile son baharın son iki aylarında fazla
düşer. Kar üç ay kadar yağar. Bu müddet zarfında bütün yollar kapanır yalnız Diyarbekir
hududunda hayvan işler.
Başlıca mezruat :
Buğday, arpa, darı, pirinç, nohut, mercimek ve sairedir. Ancak ziraî istihsalâtı mahduddur. Halk kışlık zahiresini yanı başındaki Silvan kazasından temin eder. Ekilen arazisi
yirmi bin dönümü bulur.
Hayvanatı :
Koyun 9670, keçi 15955, sığır 3137, eşek 700, at 140, manda 27, ester 60.
Yağ, koyun ve keçi iyi bir gelir bırakır.
İhracatı:
Sansar, tilki, ve diğer hayvanat derilerde ceviz, badem, yağ, mazı, kitre, çiriştir
İdhalâtı:
Ticarî eşya ile hububattan ibarettir.
Yol:
Açılmakta olan Diyarbekir - Muş yoludur. Kazada ipek kozası da yetiştirilmekte ise
de istihsalât noksandır. Bir servet getirmemektedir.
Arıcılık orta derecede ve iptidaî bir tarzdadır. Evler umumiyetle taştan yapılmış gayri
sıhhî binalardır. Bu evlerin pencereleri eski bir göreneğin eseri olarak çok ufaktır.
Maarif:
Tam devreli bir ilk mektebi vardır.
Kulp Kasabası
Bir dağın eteğine yaslanmış cenub ve şark tarafı Şekifan ve Kulp çayları arasında kalmış bir ada dahilindedir. Vaktile bağ ve bahçeleri çok olan ba kasaba havasının sağlamlığı
ve sularının üzelliğile yine nazarı dikkati celbeder. Diyarbekir - Muş yolu üzerindedir.
Diyarbekir’e 100 K. M. mesafede 80 evi ve 23 dükkânı mevcuddur. 453 nüfusludur.
Kulp eski Türkçede hattı fasıl manasınadır. Bulunduğu mevki harile tam yerinde bir
ad almıştır.
Eski adı olan Pasur’a gelince: Ur, etrafında hendeği olan kala demektir. O halde
Pasur’un başkale manasına geldiği zannolunur.
Mahallî rivayete göre Kulp adı Kefrum kalesinde icrayı hükût eden (Kulpo) adındaki
Derebeyinden kalmıştır.
Kefrum Kalesi
Kefrum kalesi Kulpun cenubu şarkisinde ve üç saat mesafede- Kefrum dağı üzerindedir. Yalçın bir kaya üzerine kurulan bu e harab olmuştur. Şimdi beş altı evli küçük bir
köy olan bu kalenin vaktile bir sur ile çevrilmiş olduğu bazı yerlerinde an temellerden
anlaşılmaktadır. Kale eteklerinde şimdi köylü- . Bazısının ikametgâh edindiği dış mağaralar bulunur. Kale üzerinde ( Sultan Mehmed ) adında bir zatın mezarı varsa da yazısı
okunamamıştır. Rivayete göre yedi sekiz yüz sene evvel bu kaleyi Selçuk Türkleri Sultan
Mehmed’den almışlar ve Sultan Mehmed burada yaptıkları muharebede şehid düşürmüşlerdir. Civar köyler taralından vaktile ziyaret edilmekte olan bu mezar sahibinin
Uııilıl simasını belirtmek gerektir.
Yatırlar
Kulp’un ( Şeyh Buban ) köyünde Şeyh Ebubekir yatırı vardır. Bu köyün vaktile büyücek
bir şehir olduğu maznundur. Halk dilinde buraya Ebülkasım Şehri denilmektedir.
Üç köyün mezarlığını teşkil eden büyük kabristanda medfun olan bu zatın mezar taşındaki yazısından öz Türklerden olduğu anlaşılıyordu. Mezarı üstünde kelimei tevhit
ile 1140 tarihi okunmaktadır.
Yine burada 400 tarihli Türkçe yazılmış bir mezar taşı vardır.
1140 tarihli bir mezar taşında şu beyit yazılıdır: Bu Diyarı meditten Murat Duadır
Bu gün bana ise yarın sanadır.
Kulp, zaman zaman büyük Türk ailelerine mesken olmuştur Bu aileler buralarda icrayı
hükümet ettikleri gibi etrafa yayılan kolları da birer yerde icrayı hükümet eder. Bunlar
içinde ( Beımekiler) ön safta bulunmaktadırlar. Bu itibarla Kulp, soybilik bakımından
iyi bir tetkik mevzuudur.
İmamı Gazali
Kulp’un Badikân mıntıkasının Gazali kısmında İmamı gazalinin medfun bulunduğu
mervidir. Mezarı üzerinde bir büyük ağaç vardır ki gelen giden bu ağaca bir çomak fırlatır.
Eğer çomak halka halinde ağaç üzerinde kalırsa niyetin olacağına delâlet eder. Atılan bu
çomaklar bir dereceyi bulmuştur ki adeta ağaç görünmez olmuştur.
Eski Eserler
Kulp’ un Kânikân köyünde asarı kadime mevcuddur. Eskiden Nahi ye merkezi oları
Bahımdan köyü de bu noktadan mühim bir mevkidir. Bu köyde kadim meskûkât dahi
bulunmaktadır.
( Cıksi) ve (Kaleyi Ülya ) eski kaleleri ihtiva etmeleri itibarile kayda şayandır.
1967 yılı il yıllığına göre Kulp
Diyarbakır’a 128 Km. uzaklıktadır. İlçenin yüzölçümü 1.601 Kmdir. Toplam nüfusu
26.421 olup bunun 2.153 ü ilce merkezinde, 24.268’i bucak ve köylerdedir. Nüfus
yoğunluğu 17 dir. 1965 yılı nüfus sayımı geçici neticelerine göre ise toplam nüfus 29.373
tür. Bunun 3.503 ü ilce merkezinde, 25.870 i bucak ve köylerde oturmaktadır. İlçenin 4
bucağı, 48 köyü, bu köylere bağlı 90 mezrası ve merkezde 6 mahallesi vardır.
Kulptan bir görünüş
1967 Yılı Kulp Belediyesi:
Kulp belediye hudutları 3503 nüfuslu, üç mahalle ve 512 haneden müteşekkildir.
Kulp Belediyesi, mülkiyeti kendisine ait binada oturmaktadır. Belediye teşkilâtında 1
başkan, 1 muhasip, 1 kâtip, 2 zabıta memuru, 1 tahsildar, 1 odacı, 1 tellal ve bahçıvan, 2
temizlik amelesi, 1 ek görevli veteriner, 1 elektrik şebeke montörü, 1 makinist ve 1 bekçi
mevcuttur.
Elektrik şebekesi 1964 yılında inşa edilmiştir. Şebekeye 90 beygir takatında elektrojen
dizel grubu ile enerji verilmekledir. ihtiyacına cevap veremiyeceği için yeniden bir su tesisatının inşası hususunda İller Bankası nezdinde teşebbüse geçilmiş ve bu tesisatın ön
etüdü yaptırılmıştır.
1965 yılında bir sinema binası inşa ettirilmiş ve hizmete açılmıştır.
1964 yılında 360 metre uzunluğunda ve 2160 m2 mesahasında ve 1967 yılında 320
metre uzunluğunda 2180 nv mesahasında olan ana caddenin muntazam parke işi
yapılmış ve hemşehrilerin istifadesine arz edilmiştir.
Kulp 1970
Kulp 1973 (1973 il yıllığı)
1973 Kulp bölge yatılı okulu
1973 yılı il yıllığına göre Kulp ilçesi (1973 yılı il yıllığı)
Kulp kasabası, Diyarbakır’ın 128 Km. kuzeydoğusunda, deniz seviyesinden 900 M.
yükseklikte bir alanda kurulmuştur. Eski adı PA-SUR idi. Ur, çevresinde hendeği olan
kale demektir. Pasur’un Başkale anlamına geldiği sanılmaktadır (‘)• Kulp adı ise, mahallî
söylentilere göre, vaktiyle Kefrum kalesinde oturup, bölgeye egemen olan «Kulpo»
isimli bir derebeyinden kalmadır.
Kulp kasabası eski bir ilce merkezidir. 1540 tarihli tahrir defterinde Kulp’u,
Diyarbakır eyâletine bağlı 11 Ocak’tan biri olarak görmekteyiz. 1871 tarihinde Kulp,
Silvan’a bağlı bir bucaktır. 1881 (h. 1298) tarihinde yeni teşkil olunan Bitlis iline
bağlandı. Sonraları tekrar Diyarbakır’a bağlı bir ilce merkezi oldu.
1970 yılı nüfus sayımına göre Kulp kasabasının nüfusu 6346 dır. Bunun 3605’i erkek,
2741’i kadındır. Kulpun merkez muhtarlığı Yeşilköy, Tepecik ve merkez olmak üzere üç
mahalleden ibarettir. Kulp ilçesinin yüzölçümü 1601 Km.2 dir
1995 il yıllığında Kulp
Genel durum:
Kulp, Diyarbakır’a en uzak ilçesidir. Silvan’ın
kuzeyinde yer alan bu ilçemiz kış aylarında uzun süre kar
altında kalır. Volkanik ve birinci derecede deprem bölgesi olan sarp bir bölgede kurulan Kulp, eski bir yerleşme
merkezidir. Ürettiği nefis ballarıyla tanınan Kulp,
Kâfrum Kalesi, Kânikan Mağaralan, Kale-i Ulya, Ciksi
Kalesi, Büyük Kaya, İmamı Gazali Türbesi ve Çok eski
olduğu sanılan Bahemdan Köyü gibi eski eserleriyle de
geniş bir tarihi zenginliğe sahiptir. Halk arıcılık, tarım
Yüzölçümü
Merkez Nüfusu
Köy Nüfusu
Toplam Nüfusu
Bucak Adedi
Bucakları
Belde Adedi
Köy Adedi
Mezra Adedi
1.601 m2
7.504
42.978
50.487
4
Ağaçlı, Aygün,
Hamzalı, Merkez
1 (Ağaçlı)
50
89
ve hayvancılıkla geçinir.
Kulp ilçesinin bağlı bulunduğu Diyarbakır merkez ilçeye olan uzaklığı 127 km. olup,
yılın her mevsiminde ulaşım rahatlıkla sağlanabilmektedir.
Kulp ilçesi; Merkez, Yeni, Yeşilköy ve Tepecik Mahallelerinden oluşmaktadır. Bu mahallelerin muhtarlıkları da ayrı ayrıdır.
Kulp ilçesinin 1990 yılı genel nüfus sayımına göre toplam nüfusu, 50.482’dir. Bu nüfusun 7.504’ü ilçe merkezinde geriye kalan 42.978’i de bucak ve köylerde yaşamaktadır.
İlçe merkezinde yaşayan 7.504 kişinin 4.299’nu erkekler, geri kalan 3.205’ni ise kadınlar
oluşturmaktadır.
Kulp ilçesi, ilçe merkezi haricinde bir belde (Ağaçlı). 3 bucak (Ağaçlı, Hamzalı,
Aygün) 50 köy ve 89 mezradan oluşmaktadır. Ancak resmiyette yer almayan yerleşim
birimi olarak 46 adet mezra bulunmaktadır.
Kulp İlçesinde 21 Resmi Kurum ve Kuruluş bulunmakta olup, isimleri aşağıda
belirtilmektedir.
1-Kaymakamlık
2-Belediye Başkanlığı
3-Emniyet Amirliği
4-İlçe Jandarma Komutanlığı
5-Mal Müdürlüğü
6-Nüfus Müdürlüğü
7-Özel İdare Müdürlüğü
8-Müftülük
9-Milli Eğitim Müdürlüğü
10-Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü
11-Merkez Sağlık Ocağı Tabibliği
12-Tekel Müdürlüğü
13-Tapu Kadastro Müdürlüğü
14-İlçe Taran Müdürlüğü
15-Askerlik Şubesi Başkanlığı
16-Adliye
17-Sağlık Merkezi Tabipliği
18-Sümerbank Satış Müs. Müdürlüğü
19-T.C. Ziraat Bankası Müdürlüğü
20-PTT Müdürlüğü
21-TEK Şube Şefliği
Kulp İlçesinden Bir Genel Görünüş.
6.BÖLÜM
KULP İLÇESİ KÖYLERİ
KULP İLÇESİ KÖYLERİ
İdari yapı olarak merkez, bir belde (Ağaçlı), 3 bucak (Ağaçlı, Hamzalı, Aygün), 50
köy ve 120 mezradan oluşmaktadır. İlçe merkezi, Eski, Yeni, Yeşilköy ve Tepecik mahallelerinden oluşmaktadır
Ağaçlı Beldesi
Nüfus Bilgileri
Yıl
2012
2011
2010
2009
Toplam
1.741
2.036
2025
2.091
Kadın
916
1.068
1064
1.076
Erkek
825
968
961
1.015
Eski adı “Cikse” olan Ağaçlı 1992 yılında belediye statüsünü kazanarak belde haline
gelmiştir. İlçe merkezine 18 Km uzaklıkta bulunan Ağaçlı’ya ulaşım, Kulp-Diyarbakır
Karayolunun 12. kilometresinde ayrılan 6 Km’lik asfaltlanmış yol ile sağlanmaktadır.
Beldeye bağlı 1 mezra (Butkan) bulunmaktadır. Su, telefon, elektrik ve altyapı hizmetleri
belediye tarafından sunulmaktadır.
Ömer (Kasor) Dağı’nın eteğine kurulmuş olan Ağaçlının tarihi çok eskilere dayanmaktadır. Yaşlılardan aldığımız bilgilere göre eskiden Ağaçlı’da Ermeniler ve Müslümanlar bir arada yaşarlarmış. Köyün çok kalabalık olduğunu söyleyen yaşlılar, ayrıca Ermeni
okulu ve eski Arapça okulların olduğunu ve Ermeni okulunda, Müslümanların eski
Arapça dersleri aldıklarını belirttiler. O zamanlar Ağaçlı’da bir cami ve iki ermeni kilisesi
varmış.
Ermeni nüfusu Müslümanlardan daha fazlaymış ve sanat bakımından köy çok ilerideymiş. Kısacası yazmak gerekirse demircilik, dokumacılık ve el sanatları konusunda çok
zengin bir yermiş. Civar köylerde herkes gelip Ağaçlı’da ihtiyaçlarını görüyormuş. Yani
bir ticaret ve sanayi merkeziymiş.
Yaklaşık olarak 250 hanenin bulunduğu Ağaçlı’nın nüfusu 2000 yılında DİE’nin
KULP İLÇESİ KÖYLERİ 141
yapmış olduğu genel nüfus sayımına göre 3259’dur. Kale ve Eski Ağaçlı Mahallesi olmak
üzere iki mahalleden oluşan belde ilçesinin en yeşil yerleşmelerinden biridir.
Kulp ilçesinin kuzeybatısında yer alan beldenin coğrafi yapısı dağlık ve engebelidir.
Su kaynaklarının zenginliği nedeniyle beldede yeşillik alan çok fazladır. Dağ eteğine kurulan Ağaçlı’da neredeyse bütün meyve ve sebze çeşitleri yetiştirilmektedir. Arazilerinin
büyük bir çoğunluğu suludur. Beldenin güneyinde yer alan yeşil ve düz arazilerde çoğunlukla meyve ve sebze yetiştirilir. Ayrıca belde, özellikle koza üretiminde ilçede ilk sıralarda yer alır. 2006 yılında Kulp ilçesinde üretilen 56 ton kozanın 15 tonu Ağaçlı’da
üretilmiştir. Eski yıllarda daha fazla koza üretilmiş olduğu söylenmektedir.
Belde nüfusunun okuma-yazma oranı çok yüksektir. Eğitim-öğretime yönelik duyarlılık ve bilinçlilik düzeyi çevre köylere oranla daha yüksektir. Bunun en önemli nedeni
de okuma-yazma oranının yükselmesiyle birlikte belde halkının eğitim konusunda bilinçlenmesidir.
Beldede bulunan nüfusun büyük çoğunluğu yaşlılardan oluşmaktadır. Genç nüfusun
çoğu güvenlik olayları, eğitim ihtiyacı ve geçim sıkıntısı nedeniyle dışarıya göç etmiştir.
Nüfus kış aylarında neredeyse yarı yarıya inmektedir. Yazın ise tatil yapmak, anne-baba
ve akrabalarını görmek için gelen insanlarla nüfus artmaktadır.
Kulp’un batısında, dağın eteğindedir. Köyün adı kireç kuyularından geliyor. Eskiden
Ermeni köyüymüş. 19. yüzyılda Musul’dan Şeyh Şeref ve çocuklarının buraya gelip köyü
ele geçirdikleri söylenir. Cbcse kalesi tarihidir. Köyün içinde Gelin ve Damat taşlan vardır. Her iki taş karşı karşıyadırlar. Denilir ki çok eski zamanlarda nikah kıyıldığı zaman
damat, Damat Taşına, gelin de Gelin Taşına çıkarmış; damat ve gelin taşların üzerindeyken nikahları kıyılırmış. Bu taşlar evlendirme dairesi gibiymiş. Bu köyün Bûdika adında
bir mezrası vardır.
Köy nüfusu 3.259‘dur. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor. Köyde eğitim düzeyi
çok yüksek. 1996 yılından beri köyde belediye vardır. Bugünkü Cixse iki mahalleden
oluşuyor: Kele Mahallesi ve Cbcseya Kevn (Eski Cixse). Cixse Belediyesi’nde ipek dokuma kursu var ve burada yapılan ürünler Avrupa’ya kadar satılıyor
Ağaçlı’da yerleşme dağ eteğine kurulmuş ardıllı toplu yapılar şeklindedir. Evler genellikle iki katlı taş yapılardan oluşmaktadır. Ancak yer yer betonarme yapılara da rastlanmaktadır. Dağ eteğine kurulan yerleşmenin deprem açısından riskli bir yerde olduğu
belirtilmiştir. Ayrıca kış aylarında çığ tehlikesi de yaşanabilmektedir.
Beldedeki dini hizmetler için merkezde ve mezrada birer cami bulunmaktadır. Her camide vatandaşların dini ihtiyaç ve hizmetlerini karşılamak için birer kadrolu imam görev
yapmaktadır. Belde merkezinde dini yapı olarak önemli sayılabilecek yerlerden birisi Şeyh
Muhammed Türbesi’dir. Eskiden Ağaçlı’da yaşamış dini bir âlim olduğu söylenen şeyhin
türbesinin önünden geçerken insanlar fatiha okumakta ve dua etmektedir. Diğer köylerde
bulunan türbe ziyaretlerinin aksine Ağaçlı’da türbenin ziyareti için özel bir gün yoktur.
Ağaçlı’nın tarihi yukarıda da belirtildiği gibi çok eskilere dayanmaktadır. Birçok kültüre evsahipliği yapmış Ağaçlı’da bulunan tarihi eserlerden en önemlisi Cikse (Ağaçlı)
Kale’sidir. Ağaçlı Beldesi’nin kuzeyindeki tepede bulunan kale günümüzde iklim koşulları ve beşeri etkenlerden dolayı harap haldedir. Yapılan araştırmalar sonucunda kalenin
Doğu Roma İmparatorluğu döneminde yaşayan Ermeniler tarafından yapıldığı tespit
edilmiştir. Bilinen kadarıyla büyük bir kaleymiş ve bu kalede şehri idare eden kral yaşarmış. Kalenin batısında bulunan “Kaşemiriga” tepesinden kaleye toplarla ateş edilmiş ve
kale yıkılmış. Kalenin yıkılmamış bir duvarı da 1985 yılında yıkılmıştır. Ayrıca beldenin
güneyinde ve batısında birer adet yıkık Ermeni Kilisesi kalıntıları mevcuttur.
Beldede eskiden yaylacılık kültürü çok yaygın olmasına rağmen son yıllarda yaşanan
terör olayları yüzünden yaylacılık faaliyeti tamamen durmuştur. Eskiden hayvancılık
yapan aileler yaz başlarında Ömer(Kasor) Dağı’na yaylaya giderek hayvanlarını meralarda
otlatırdı(5)
Ağaçlı(5)
Ağaçkorur
Ağaçkorur, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Koçika’dır. Beyrok da denir. Adının nereden geldiği ve geçmişi
hakkında bilgi yoktur.
Coğrafya
Diyarbakır iline 148 km, Kulp ilçesine 20 km uzaklıktadır.
Kulp’un kuzeydoğusundadır. Eski zamanlarda bu köye Birik de denilirdi. Göçten
sonra köyde 70-80 aile yaşıyor. Kexirvank (Yüklüce), Koçikan (Kepezkaya) ve Panak
(Buğulu) mezralarıdır.
İklim
Köyün iklimi, karasal iklimi etki alanı içerisindedir.
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
255
126
268
131
78
34
390
202
Erkek
129
137
44
188
Ekonomi
Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır.
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu yoktur. Köyün içme suyu şebekesi ve kanalizasyon şebekesi
yoktur. Ptt şubesi ve Ptt acentesi yoktur. Sağlık ocağı ve sağlık evi yoktur. Köye ayrıca
ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Ağıllı
Köyün Genel Bilgileri
Kuruluş Yeri: YAMAÇTA
Yerleşim Tipi: DAĞINIK KÖY
Hane Sayısı: 74
Geçici Nüfus Sayısı:
Yaz Kış Nüfusu: Farklı
Diyarbakır iline 145 km, Kulp ilçesine 33 km uzaklıktadır. Köy adını yakınındaki
vadiden almaktadır.
Kültür
Köyün gelenek, görenek ve yemekleri hakkında bilgi yoktur.
Ağıllı Köyü Zazaca Gömay, Kürtce Gomak Adı Taşır İklimi Diyarbakır Kulp İlcesine
Bağlı Bir Güzel Köy.
Okumuşları çoktur. Torsor, Porpılag, Sıpsı gibi ammeye açık alanları bulunur. Yerli
ahalisinin dini bayramlar dışında kışın “sör” denilen bir eğlenme ve tasavvuf ritueli
yaptıkları bilinir. Köydeki kalıntı mezarlıklar, bendler ve tarlalardan koyun çok eskilere
dayanan bir tarihi olduğu anlaşılmaktadır. Köyde Zazaca konuşulmaktadır. Koyun
yaslıları atalarının Bağdat taraflarından buraya göç ettiklerini vurgulamaktadır.
Kulp’un kuzeybatısındadır. Bandirgî ve Dere mezralarıdır. Kulp, Genç ve Lice arasındadır. Diyarbakır’ın en güzel yaylaları bu bölgededir. Wargeş ve Ware Koli bu yaylaların en büyükleridir. Kel dağı köy sınırları içindedir. Gawas’ın ön tarafında ve onunla
Cixse arasında Kasor dağı vardır. Gele (Çekirdek), Dere ve Bondirgî (Dirlik) mezralarıdır. Köylüler Zazaca şivesi konuşuyor. 1986 yılında Turgut Özal döneminde burada
küçük bir baraj yapıldı. Köy ve mezralar devlet tarafından 90’lı yıllarda boşaltıldı.
Meşhur yemekleri mevcut bulunur: Mastawa, Nono Tenık, Nono Patilı, Çoreki,
İklimi
Kışın 5 metre kar yağar yazın güzel yayları var. Çok merası geniş olan bir köy 3 yayla
değiştiren bir köy yazın bile bazen yağmur yağar. Sonbaharda çok yağmur yağar.
Ekonomi
Ağıllı köyü; Kulp, Lice, Genç arasında Sarum ile Şekran Çaylarının kaynak
noktasındadır. Köy; Gümay, Gelı, Bondırgi mezralarından oluşmaktadır. Coğrafik olarak
çok engebeli bir araziye sahiptir. Güneydoğu Toroslar kuşağının yüksek dağları arasında
kurulan köyün tarihi çok eskilere dayanır. Su kaynaklarının boldur
Köyde temel geçim kaynağı hayvancılıktır. Özellikle küçükbaş hayvancılık yoğun
olarak yapılmıştır. Meraları çok geniş olan köyün tarım arazisi çok azdır. Ayrıca
ipekböcekçiliği ve arıcılık diğer ekonomik faaliyetler arasındadır. Sulu tarım yapılan
köyde buğday, çavdar, arpa, patates, soğan, darı, bostan ve bahçe bitkileri ekimi
yapılmaktadır. Ayrıca köy cevizi ile ünlüdür. Doğal güzellikleri, meşelikler, derin vadileri
ve yüksek yaylaları ile görülmeye değer köylerimizdendir.,Envai çeşit meyve ve sebzenin
bittiği köydür...
Nüfus
Yıl
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
20
9
18
8
7
460
520
1
251
267
Erkek
11
10
6
209
253
Altyapı bilgileri
Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Akbulak
Tarihçe
Köyün adı Kürtçe Kemika ‘dır.Bu adın nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi yoktur.
Kulp’un güneyindedir. Harûnî, Goman, Goma Gocar, Hewrika Çem, Harûgiya Jerîn,
Goma Sileman Efendi ve Kelek mezralarıdır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
889
454
901
463
877
474
970
516
862
445
Erkek
435
438
403
454
417
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır. Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik
ve sabit telefon vardır.
Akbulak(http://www.kulpder.org.tr)
Akçasır
Coğrafya
Diyarbakır iline 179 km, Kulp ilçesine 51 km uzaklıktadır. Köylüler Zazaca konuşuyor, ama nahiye merkezi olan Helîn’de Kurmanci konuşuluyor. Zerver ve Virnat mezralarıdır
İklim
Nüfus
Yıl
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
835
397
1.089
511
938
458
Erkek
438
578
480
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır, köyde elektrik ve sabit telefon yoktur.
Akdoruk
Akdoruk, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihi 1300’lere dayanmaktadır göçebe yaşayan üç kardeşin köylerinden ayrılarak bu
bölgeye yerleştikleri bilinmektedir.
Kulp’un kuzeybatımdadır. Eskiden Ermeni köyüydü. Köy ve mezralarının isimleri
Ermenice’dir. Denir ki Ermeniler’den sonra Silvan’ın Mîqûr köyünden üç kardeş bölgeye
gelmişler. Biri Gavgas’ta kalmış, biri Koyu köyünü kurmuş ve diğeri de Tiyaxs’ı kurmuş.
Gasto, Ferxala, Xoşe, Oxnik ve Arkın mezralarıdır. Köyün balı meşhurdur. Köylüler Zazaca şivesi ile konuşuyorlar.
Köyün coğrafi konumu bal arılarını buraya adeta hapsetmiştir dolayısıyla kalite
bakımından dünyada en zengin bal burada üretilmektedir.
Coğrafya
Diyarbakır iline 143 km, Kulp ilçesine 15 km uzaklıktadır dağlık bir konuma sahiptir.
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
60
32
54
27
8
5
283
161
356
204
Erkek
28
27
3
122
152
Ekonomi
Muhtarlık
Yerleşim yerinin köy tüzel kişiliği alması ile birlikte köyün tüzel kişiliğini temsil etmesi
için köy muhtarlık seçimleri de yapılmaktadır.
Seçildikleri yıllara göre köy muhtarları:
–2004 :1999 - M.Cabbar Yeşil
–1994 - M.Cabbar Yeşil
–1989 - M.Cabbar Yeşil
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır. Köyün ulaşımı vardır.
Alaca
Alaca, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un kuzeydoğusundadır.
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Nedera’dır. Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında
bilgi yoktur.
Araskan (Taysever), Newala Bilûre (Bilurderesi), Geliye Hûne (Oyukderesi),
Kanikan (Yertutan), Kejik (Sivrikaya), Qeynter (Taşdiken), Kerane Hişke (Dedebağı), Kerengan (Tahıldöven), Toqaxil, Badînek (Aktulum), Oberka (Karmataş)
ve Şen (Şenyaylası) mezralarıdır. Bölgenin en yüksek dağı Andok’tur. Andok dağı
bu köyün sınırları içindedir. Dağın yüksekliği 2830 metredir. Köylüler Kurmanci
şivesiyle konuşuyor.
Coğrafya
Diyarbakır iline 156 km, Kulp ilçesine 28 km uzaklıktadır. Güneydoğunu en yüksek
dağı olan Andok dağını sınırları içerisinde bulundurur Yüksek ve engebeli bir arazi
yapısına sahiptir yıllık yağış miktarı yüksektir.
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
86
46
60
32
101
5
1.577
816
1.634
829
Erkek
40
28
96
761
805
Ekonomi
Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Ayırıca yaz aylarında yaylacılıkta
yapılır.
Muhtarlık
Altyapı bilgileri
Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır
Argunköy
Tarihçe
Köyün Kürtçe adı Şirnas’dır.Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi
yoktur.
Kulp’un doğusundadır. Deredun, Merga Zerguz, Qurqurê, Neva Şemo, Dikarut, Deredun, Sewêda, Taxa Newalê, Rasil, Gaştaruga, Mira ve Kelê mezralarıdır. Eski bir Ermeni köyüdür. Bir kale, harabe bir kilise ve Ulya harabeleri adlı tarihi yerleri vardır.
Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
402
242
939
490
875
450
Erkek
160
449
425
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Aşağıelmalı
Coğrafya
İklim
Nüfus
Kulp’un kuzeybatımdadır. Deyasiya Sulfan olarak da bilinir. Kulp’tan 28, Amed’den
130 km uzaklıktadır. Köy tamamıyla boşaltılmış. Simsor (Gümüşsü), Deyasa Jorîn (Yukarıelmalı) ve Guner (Güner) mezralarıdır. Köylüler Zazaca şivesi ile konuşuyor
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit
telefon vardır.
Aygün
Kulpun güney-doğusundadır.
Tarihçe
Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi yoktur.
Kültür
Kulp aşiretinden hıyan aşiretinin en önemli köyüdür.
Bu aşiret üyeleri Muş, Diyarbakır merkezi, Kulp’un merkezi, Silvan, Bismil ve Batman’da yaşıyor. Talorî (Alaz), Balûrkan (Yumacık), Qayser (Sarıçıban), Navra (Sığırtaş)
ve Hasankan (Sudöndü) mezralarıdır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıllara göre köy nüfus verileri
2000
1765
1997
1724
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Ayhanköy
Coğrafya
Kulp’un güneydoğusundadır. Deve Gole, Şikeffiya, Sere Gire mezralarıdır. Köyün
Delaw, Zergûz, Çem, Takore bölgelerinde tarihi ve ilgi çekici yerler vardır. Eski bir Ermeni köyüdür. Aram Tîgran’ın dedeleri de bu köylüdür ve Ermeni katliamında bu köyden o dönem Fransa yönetiminde olan Suriye’ye kaçmışlardır. Çem bölgesinde yüksek
ve sık kayalıklarda Pîye Kela diye tarihi bir yer vardır. Köy boşaltılmış, ama bazı aileler
geri döndü. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor
İklim
Nüfus
Yıl
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
144
60
554
264
507
239
Erkek
84
290
268
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu yoktur. Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik
Bağcılar
Tarihçe
Köyün Kürtçe adı Hacana’dır.Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi
yoktur. Kulpun güneyindedir. Eliyan (Dolusalkım), Delkan (Ortakuyu), Mala Pire, Halaniya Biçûk, Goma Belek, Nevro, Male Hese ve Koçera (Düzpelit) mezralarıdır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor
Coğrafya
Foto: http://diyarbakir.bagcilar.koyu.com.tr
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
622
327
644
338
655
373
953
503
1.036
523
Erkek
295
306
282
450
513
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır faaldir. Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde
elektrik ve sabit telefon vardır.
Baloğlu
Tarihçe
Köyün Kürtçe adı Dümülya’dır. Köyün adı, şark ıslahat planı çerçevesinde köyde bal
yetiştiriciliği fazla olduğu için Baloğlu ismini almıştır Köyde Kefrum kalesi Halk ağzıyla
acem konağı vardır. Köy çaldıran savaşına dek acemlerin yerleşim alanıymış savaş
Osmanlı galibiyeti ile sonuçlandığından acemler terk eder köy savaşta başarılı Kürt beglerine bırakılır kanıtı ise köy mezarlığındaki yazıtlar.
Kulp’un güneydoğusundadır. Goman Çömlekçi), Saltan (Çiftlik), Bilûrkan, Mala
Mele, Çayana, Mishevdeh, Kaniya Reş, Xeyde, Nehik (Danacık) Hayta (Çiftlidoruk)
ve Hesena mezralarıdır. Çaldıran Savaşı’na kadar burası Farslar’ın elindeymiş. Köylüler
Kurmanci şivesiyle konuşuyor.
Coğrafya
İklim
Nüfus
2011
837
2000
540
1997
537
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır. Köye ulaşımı sağlayan yol stabilize olup köyde elektrik
Barın
Tarihçe
Köy adı Cizre den gelen bayram beyin o dönemin hükümdarı olan zalim DEHAK’ın
hükümlerinden kaçıp çocuklarının canını kurtarmak için oraya yerleşen bayram beyin
adından gelmektedir. Köyde hala bayram beyin soy ağacının izlerine rastlamak mümkündür. Bayram Beyden yaklaşık 150-200 yıl sonra sırasıyla Davut Bey, Osman Bey,
Ahmet Beyler köye yerleşmişlerdir. Kulp’un güneyindedir. Göç edip geri dönenler var.
Köylüler Kurmanci şivesi konuşuyor
Kültür
Eski çağlardan kalan [yontma taş devrine ait izlere rastlanılmaktadır] Köyün sınırları
içinde doğal ve insan emeğiyle yapılmış onlarca mağara bulunmaktadır. Mağaralardaki
izlerden de anlaşılacağı gibi çok uzun yılar önce farklı kültürlerin bir arada yaşadığı anlaşılır. Taş devrinden beri bu bölgede insanlar yaşamış. Bunun en gözle görülen kanıtı,
taştan oyulmuş sarnıç ve taş mezarlardır
Coğrafya
İklim
Ekonomi
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
91
43
94
44
20
7
374
193
502
253
Erkek
48
50
13
181
249
Başbuğ
Kültür
Köyümüzün eskilerde olduğu gibi şimdilerde yayla kültürü vardır. Köyümüzün yemek
çeşitleri çok fazladır. Örneğin nane sele, gırar ver hasıl bir sürü çeşit var. Köyde yaşayan
vatandaşların ana geçim kaynağı hayvancılıktır. Özellikle büyükbaş hayvancılık çok gelişmiştir. Arazi yapısı genelde engebeli olup tarıma elverişli değildir. Köyün etrafında
Batman barajı olmasına rağmen tarım yapmaya elverişli arazi bulunmadığı için tarımsal
etkinlikler çok azdır. Ancak bazı sulu düz arazilerde tütün ve bahçe ekimi yapılabilmektedir. Köyde yetiştirilen ürünler buğday, arpa, tütün, meyve ve sebze çeşitleridir.
Eskiden ilkokul 5. sınıfa kadar eğitim veren bir okul bulunmaktaydı. Ancak 2005 yılında yapımına başlanan 8 yıllık merkezi taşıma ilköğretim okulunun 2006–2007 eğitim-öğretim yılında faaliyete girmesiyle köyde 8. sınıfa kadar öğrenim imkânı oluşacaktır.
Bu okulun açılmasıyla birlikte Başbuğ ve çevre köylerdeki Taşımalı Eğitim Uygulaması
kapsamında bulunan öğrenciler bu okula gelecektir.
Köy merkezi ve mezrasında birer cami bulunmaktadır. Her camide 1’er kadrolu din
görevlisi hizmet vermektedir. Köyde 1 bakkal dışında herhangi bir ticari ünite bulunmamaktadır. Köyün ticari faaliyetleri, alış-veriş işlemleri genelde Silvan üzerinden yapılır.
Bunda Silvan ilçesinin daha yakın ve oraya ulaşımın daha kolay olmasının etkisi vardır.
Kulp’a bağlı olan Başbuğ köyü sakinleri ancak bürokratik ve resmi işlemler için Kulp’a
gelmektedir.
Köyde ilkbahar ortalarında yaylaya çıkılmaktadır. Şenyayla köy sakinlerinin tapulu
malıdır. Genelde köylülerin tamamı buraya yaylaya gitmektedir. Sonbahar ayında soğuk
ve yağmurların başlamasıyla köylüler evlerine geri dönmektedir.
Coğrafya
Kulp’un güneydoğusundadır. Diyarbakır iline 166 km, Kulp ilçesine 36 km uzaklıktadır. Eski adı “Reşıkan” olan köy ilçe merkezine 45 Km uzaklıktadır. Köye ulaşım KulpMuş karayolundan ayrılan stabilize ve tesviye yol ile sağlanmaktadır. Kulp’un
güneydoğusunda yer alan köyün güneybatısında Silvan, doğusunda Kayahan köyü yer
????????(4)
almaktadır. Köyün coğrafi yapısı dağlık ve engebelidir. 130 hanenin yer aldığı köyün nüfusu 2000 yılı genel nüfus sayım sonuçlarına göre 939’dur. Köy merkezinde toplu yerleşmeler görülürken, mezralarda dağınık yerleşmeler daha yaygındır. Evler genelde taş
duvarlardan yapılmıştır. İki katlı olan evlerin birinci katı hayvanların barınma ve beslenmeleri için ahır olarak kullanılmaktadır. Köyün arazisi sulu bir yapı arz etmektedir. Yapılan sondaj çalışmalarında 6. metreden sonra su çıkabilmektedir.
Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor. Mala Humo ve Malen Jerîn adında mezraları
vardır. Köy yolu stabilizedir, köyde telefon hattı ve elektrik vardır. Köyde Kure Silvan ziyaretgâhı vardır. Halk perşembe ve cuma günleri bu ziyarete gelir. Köyden yaklaşık 30
km uzakta Şen yaylası vardır. Köylüler yaz aylarında yaylaya çıkıyor ve sonbaharda dönüyor. Köy Silvan’a yakındır. Köylülerin ilişkileri daha çok Silvan’la sürmektedir.
İklim
Köyün iklimi, karasal iklimi etki alanı içerisindedir. Ama baraj yapımından bu yana
ılıman iklim kendini göstermeye başladı.
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
1.027
527
1.018
522
939
462
896
434
896
443
Erkek
500
496
477
462
453
Ekonomi
Köyün ekonomisi arıcılık, tarım ve hayvancılığa dayalıdır.
Muhtarlık
2009 - Fuat ZENGİN
2004 - Vehbi ACAR
1999 - Vehbi ACAR
1994 - ihsan ACAR
1989 - ihsan ACAR
1984 - ihsan ACAR
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır. Köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Bayırköy
Tarihçe
Köyün Kürtçe adı Mala Dinarê’dir. “Dinar’ın” evi demektir. Rivayete göre Bayır’ın
bulunduğu yere Dinar isimli dul bir kadın çocukları ile birlikte gelir ve buraya yerleşir.
Köy ise bu dul kadının çocuklarından türer. Bundan dolayı köye Mala Dinarê yani
Dinar’ın evi denmiştir.
Kulp’un güneyindedir
Kültür
Köyün gelenek ve görenekleri klasik Kürt Kültürüdür. Halkın tamamı Kürt’tür. Yaşlıların büyük bir bölümü Türkçeyi bilmez. Delilo gibi halayları vardır.
Coğrafya
İklim
Nüfus
2007
50
2000
65
1997
179
Altyapı bilgileri
ve sabit telefon vardır
Çağlayan
Çağlayan, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Kulp’un batısındadır. Köyün adı bereketli toprak anlamına geliyor. Zikte (Derecik),
Haraba ve Adrok (Deveboyu) mezralarıdır. Köylüler Zazaca şivesi ile konuşuyor.
Tarihi
Asıl ismi ZARA olup Köyün adı sonradan Çağlayan olarak değiştirilmiştir.
Coğrafya
Diyarbakır iline 138 km, Kulp ilçesine 29 km uzaklıktadır. Kulp ilçesinin en şirin
köylerinden biridir.Önünde hemen kocaman sarum çayı geçmekte ve alabalık tesisleri
bulunmaktadır.Köy dört mezradan oluşur.köyde tarihi eser bulgularına rastlanır Zıkte
mezrasının merkezinde bir kilise vardır.
Kuruluş Yeri: Dere ve göl kenarı
Yerleşim Tipi: Dağınık köy
Hane Sayısı: 100
Geçici Nüfus Sayısı: 50
Yaz Kış Nüfusu: Aynı
İklim
Ekonomi
Nüfus
Yıl
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
158
83
144
75
400
18
1.105
1.026
Erkek
75
69
1
573
550
17
532
476
Muhtarlık
— 2009 FİKRİ KILIÇ
— 2004 - Kamil Ataklı
—1999 - Kamil Ataklı
—1994 - Kamil Ataklı
—1989 - Eshat Toprak
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu. Köyde elektrik ve sabit telefon vardır
Çırık (Çukurca)
Kulp’un güneyindedir. Kulp’tan 19 ve Amed’den 138 km uzaklıktadır. Köy nüfusu
220 civarındadır. Tiltef (Zümrütlü) ve Korikan (Mutlu) mezralarıdır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor. Köy okulu kapalı, köyde taşımalı eğitim sistemi uygulanıyor.
Köy yolu stabilizedir. Köyde telefon hattı ve elektrik vardır.
Demirli
Demirli, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulpun güneybatısındadır
ve Temira Kebir adı ile de tanınıyor. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor. Mewik
mezrasıdır. Bu köyde gür bir akarsu ve bu suyun önünde değirmenler vardır. Değirmenlerin olduğu bölgenin adı Değirmenler Vadisi’dir. Bu bölgede taştan oyulmuş taş devri
döneminden kalma sarnıç, taş mezar ve mağaralar vardır. Bunların dışında bu bölgede
soğuk su depolan ve nöbetçi siperleri vardır.
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Temiran’dır. Tarihi bilgisi yoktur.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
192
112
199
118
241
141
864
442
835
416
Erkek
80
81
100
422
419
Ekonomi
Muhtarlık
—2004 - Selahattin Çelik
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu yoktur. Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde
Dolun
Dolun, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Arketin ‘dir. Köyün adının 14. yızyılda dört kardeşten birinin köye gelip
yerleşmesinden Arketin ismini alarak var olmaya başlamıştır. Köy sonra boşaltıldı, bazı aileler
sonra geri döndü. Bu köyde mermer ocakları vardır. Köylüler Zazaca şivesi ile konuşur.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
63
35
71
38
426
235
528
276
Erkek
28
33
191
252
Ekonomi
Muhtarlık
—2004 -Halit Aslan
—1994 -Nizamettin Arcan
—1989 -Ali Çetin
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu yoktur. Köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Düzce
Düzce, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un güneyindedir..
Tarihi
Köyün Kürtçe Adı Milika’dır sonraları değiştirilmiştir.
Kültür
Köyde tarihi tam olarak bilinmemekte olan büyük kayalara oyulmuş mağaralar
bulunmaktadır. Her mağaranın içerisinde taştan oyma üç adet yatak bulunmaktadır.
Taştan oyulup yapılmış yataklarda baş kısmı yastık olarak kullanılmak için 4-5 cm yükseklik vardır. Köyde bu mağaralardan 3 adet bulunmaktadır...
Köy bölgesinde üç büyük taştan oyulmuş mahzen vardır. Her biri 10 m2’dir
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
172
98
187
106
151
78
250
130
241
131
Erkek
74
81
73
120
110
Ekonomi
Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır.Köyde üzüm bağları
bulunmakta..Köyde yasayanlar geçimlerinin bir kısmını üzüm ve armut gibi meyvelerden
sağlamaktadır...
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır. Köyün içme suyu şebekesi. Köye ayrıca ulaşımı
sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Güleç
Tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber Köyün bir tek aileden geldiği kesindir. Köy
halkı 1990’dan önceki yıllarda yazın yaylaya gider, sonbahar köye dönerdi. Köyün tarihi
ve adının nereden geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Hasan Ağa tarafından
kurulduğu söylenmektedir.
Kulp’un güneyindedir. Mala Evdo, Mala Repin, Mala Helimê, Musa, Xerzik ve Mala
Besê mezralarıdır. Köy nüfusu 120-130 civarındadır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor. Köyde Pira Kevirî (Taş Köprü), Gola Kevirali (Kevirali Gölü) ve Qilikî mağarası
vardır.
Kültür
Köyün gelenekleri civardaki köylere nazaran farklıdır. Düğünler, çalınan yağ tenekeleri eşliğinde söylenen kılamlarla yapılmaktadır. Özelikle kış geceleri gençlerin belli evlerde toplanıp çeşitli oyunlar sergilerler.
Coğrafya
Diyarbakır iline 147 km, Kulp ilçesine 25 km uzaklıktadır. Yanı başında geçen batman
çayının devamı olan kulp çayı köyümüze güzellik katmaktadır. Yazları serinlenmek için
bu çaydan faydalanılmaktadır.
İklim
Köyün iklimi, karasal iklimi etki alanı içerisindedir. Kışları sert geçmektedir.
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
287
156
290
158
150
86
837
414
1.120
568
Erkek
131
132
64
423
552
Ekonomi
Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Ayrıca gençleri büyük şehirlere
giderek inşaatlarda ve benzeri iş alanlarında çalışmaktadırlar.
Muhtarlık
—2009 - Mizbah Deniz
—2004 - Mehmet Tahir Bozkurt
—1999 - Kadri Kartal
—1994 - Hacı Niyazi Yıldırım
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır. Köyün içme suyu şebekesi vardır; köyde elektrik ve
sabit telefon vardır.
Gülluk
Güllük, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihi
Köyün eski adı Kokan’dır . Daha önceleri konargöçer Türkmenlerden olan Kokan’
lılar yaklaşık 120 - 130 yıldır yerleşik hayata geçmiştir. Daha çok Osmanlı tarafından
yerleşik hayata geçilmesi için zorlanmışlardır. Kokan’ın bir mezrası var o da Madendir.
Kulp’un batısındadır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
251
134
254
136
300
155
471
237
505
250
Ekonomi
Erkek
117
118
145
234
255
Muhtarlık
—2004 - Mehmet Yıldız
—1989 - Tahsin Yıldız
—1984 - Tahsin Yıldız
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde
Hamzalı
Coğrafya
Kulp’un güneydoğusundır. Poran (Yolçatı), Pîrebiyan (Derindere), Malê Xêro, Miraciya, Malên Heciyan, Malên Mele, Sinda (Sındı) ve Mikrasiyan (Akyaprak) mezralarıdır. Eski bir Ermeni köyüdür. Köyde mermer ocakları, Sorik ziyaretgâhı vardır. Köylüler
Kurmanci şivesiyle konuşuyor
Hamzalı http://www.kulpder.org.tr
İklim
Nüfus
2007
2000
677
1997
1017
Altyapı bilgileri
İnkaya
İnkaya, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un güneyindedir.
Asıl ismi Kanikan olan bu köyün yedi mahallesi ve 1500 kişilik nüfusu bulunmakta
köy Kulp’un bir diğer mıntıkası olan Heveda ile Kulp arasında yer alır. Muş iline
80, Diyarbakır’a, 150 Kulp ilçesine 25 km uzaklıktadır. Tarihi devirleri yaşamış
olan Kanikan yontma taş devrinden kalan mağara ve mezar evleri ile meşhurdur.
Kem mezrasında bulunan bu mağaralar dünyaca bilinen mağaralardır. Ormanlık
bir bölgede olan İnkaya tarım ve hayvancılık bağcılık ile geçimini sağlar. Büyük
göç yaşamıştır. İnkaya Badıkan Aşiretinin 15 köyünden birisidir. Köyün alt kısmında akan Kulp çayı köye ayrı bir güzellik katmaktadır. Kaniya Masiya (balık çeşmesi) nehirden ayrılarak yer altından akan ve daha sonra yer üstüne çıkan çeşmeden
balıklar tutulur, laf denilen tuzakla tutulan balıklar için köyün her mahallesinin
belli bir zaman hakkı bulunmaktadır. Doğal güzellikleri ile meşhur olan İnkaya görülüp gezilmeye değer bir beldedir(Atila Yalçınkaya)
Bu köyde tarihi taş mezar, sarnıç ve mağaralar var. Köylüler Kurmanci konuşuyor
Kültür
Köyde Kürtler yaşar.Köyün Kürtçe ismi kanıka dır. Köy badıkan aşiretıne mensup
bir köydür. Fakat neredeyse kendi başına bir aşiretir.
Coğrafya
Diyarbakır iline 150 km, Kulp ilçesine 25 km uzaklıktadır. Kulp’un güneyinde yer
almaktadır.
Nüfusu
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
143
73
136
71
146
80
1.022
523
1.161
610
Erkek
70
65
66
499
551
İslamköy
Kulp’un kuzeyindedir.
Tarihçe
İslamköy, üç mahalle (İslamköy-Merkez/Kûh,Vank/Akın,Huş) ve bir mezra(Tur)’dan
oluşmuş Bugün yaşayan köylülerin anlattıklarına göre; köyde Müslümanlardan önce Ermeniler yaşarmış. Vank’ta ve Engüzing’de birer kilisenin varlığı köylülerce onaylanmaktadır. Vank kelimesi Ermenice manastır anlamına gelir.
90’lı yıllarda devlet köyü boşalttı. Köylüler Zazaca şivesi konuşuyor. Eskiden bu köyün
çevresindeki köylerin çoğu Ermeni köyüydü, sadece bu köy Müslüman Kürt köyüydü.
Bu yüzden devlet bu köye İslamköy adım vermiş.
Kültür
Köy halkı, gelenek ve göreneklerine bağlı, oldukça misafirperver ve yardımseverdir.
Çökelek ve soğanla bazen de kavurma da ilave edilerek yapılan patilı adı verdikleri bir
çeşit pide, irice içli köfte ve germi adı verilen çorbası başta olmak üzere birçok yemekleri
vardır. Yemekleri sebze ve tahıl ağırlıklıdır. Sonbaharda kışa hazırlık için yapılan keçi
etinden kavurması da meşhurdur. Köy kaliteli, doğal balıyla da anılır. Düğünleri iki gün
ve iki gece sürer. Halk oyunları neş’eli kaval ile karşılıklı söylenen şarkılar eşliğinde oynanırdı. Özellikle kavalın sesini duyan yaşlıların oynamaları çok manidardı. Düğünde
kadın ve kızlar evin içinde; erkekler ise dışarıda oynarlardı. Köy seyirlik oyunları da düğünlerde ve kışın evlerde oynanırdı. Kına gecesi ve gelinin damat evine getirilmesine
kadar bütün adetlere titizlikle uyulurdu. Kışın bir araya gelen köylüler anlatıcılardan
halk hikâyesi ve masal dinlerlerdi. Köyde çok yakın zamana kadar, büyük aileden oluşan
ailenin bir kısmı, yazın yüksek yaylalarda hayvancılıkla; ailenin geri kalanıysa köyde bağbahçe, tarla işleriyle uğraşırdı.
Coğrafya
İklim
Köyün iklimi, Türkiye’de karasal iklimi etki alanı içerisindedir. Güneydoğu Andolu
Bölgesi’nde kestane ağacı sadece bu köyde görülür. Üç tarafı dağlarla çevrili ve güney tarafı
açık olduğu için her çeşit meyve ve sebze yetişir. Dağları meşeliktir. Çay ve derelerde ılıman
ikliminden dolayı daha çok ceviz, çınar, söğüt ve kızılağaç cinsinden ağaçlar yükselir.
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
388
191
413
203
1.261
608
924
516
1.101
583
Erkek
197
210
653
408
518
Ekonomi
Köyün ekonomisi tarım, sebze-meyvecilik, ipekböcekçilik, hayvancılık ve arıcılığa
dayalıdır. İpekböcekçiliği gittikçe gelişmektedir. Yakın geçmişe kadar üretilen balı meşhurdu. Bal üretimi yine eskisi gibi canlandırılıyor.
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır. Köyün içme suyu şebekesi faaliyettedir. Köyün elektrik ve sabit telefon hatlarında sorun yoktur
Kamışlı
Köyün Kürtçe Adı Zilek’dir. Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi
yoktur. Kulp’un güneybatısındadır. Hewrik (Yeşilce), Beytulbeyan (Yenidan) Mala Zelo,
Text ve Zîleka Harabe (Başçavuş) mezralarıdır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
769
383
798
397
518
292
750
403
715
381
Erkek
386
401
226
347
334
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu yoktur.. Köye ulaşımı sağlayan yol toprak olup köyde elektrik
Foto:Cihat Şeker
Karaağaç
Karaağaç, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
(4)
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Benin’dir. Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi
yoktur. Köyün adı Kürtçe “bani” (dam) sözcüğünden geliyor. Köylüler Zazaca konuşuyor.
Coğrafya
Kuruluş Yeri: Ovada
Yerleşim Tipi: Toplu köy
Hane Sayısı: 95
İklim
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır, yanı sıra taşımalı eğitimden yararlanılmaktadır.
Köyün içme suyu şebekesi yoktur ancak kanalizasyon şebekesi vardır Köye ayrıca ulaşımı
sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Nüfus
Yıl
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
676
361
666
359
670
498
469
401
261
232
199
Erkek
315
307
237
237
202
Karabulak
Karabulak, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un kuzeydoğusundadır.
Tarihçesi
Köyün Kürtçe adı Nerçik’dir. Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi
yoktur. Koçkan ve Xosart mezralarıdır. Hazır Baba ziyaretgâhı Koçkan mezrasındadır.
Temmuz ayında halk buraya ziyarete gider. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor. T
eli Ağa Köşkü bu köydedir. T eli Ağa Köşkü 1650 yılında T eli Ağa ve kardeşi Evdil Ağa
tarafından beyaz taşlarla yapıldı. Bir zamanlar bu köşkün 216 odasının olduğu söyleniyor.
Köşk iki katlıdır ve bugün bile ayaktadır. Bir dönem restore edildi. Köşk Kulp çayına bakıyor. Bilindiği gibi birçok stranda Teli Ağa’nın adı geçiyor.
Kültür
Qlorik, mastawa, gebol, adı verilen yemekler mevcuttur. Qlorik’in tarifi
Malzemeler:
1 bardak süt, yaş maya, bir tutam tuz, karbonat, 4 yumurta, 2 bardak un yapılışı:
bütün malzemeler yoğurulur, üstü kapalı bir şekilde 15 dakika dinlendirilir. Bol yağda,
bir yemek kaşığıyla hamur alınarak şekil verilerek kavrulur.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
354
187
347
182
258
152
1.771
897
2.019
1.031
Erkek
167
165
106
874
988
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır ancak Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup
köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Karaorman
Karaorman, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Kulpun güneyindedir. Göçten dolayı köy nüfusu 150 civarına indi. Kera Mala Başo
(Ağırbasan) mezrasıdır.
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Kerra’ dır. Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi
yoktur.
Kültür
Köyün en meşhur kahvaltısı toraktır ve naneçoçıkedır.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
174
81
191
90
263
135
457
221
439
223
Erkek
93
101
128
236
216
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır ancak kullanılamamaktadır. Köyün içme suyu şebekesi
yoktur ancak kanalizasyon şebekesi vardır. Ptt şubesi ve Ptt acentesi yoktur. Sağlık ocağı
ve sağlık evi yoktur. Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit
telefon vardır.
Karpuzlu
Karpuzlu, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp un batısındadır.
Tarihi
Karpuzlu köyü diğer adıyla Herta’nın kuruluşu ya da kuruluş tarihi günümüzde kimse
tarafından bilinmemektedir. Ancak 1990 -91 tarihleri arasında (Seyyid Şeyh Mahmud
hazretleri türbesinde tadilat ve yenileme çalışmaları sırasında çıkan üstünde tarih çıkan
bir taş üzerinde yapılan inceleme sonucunda 480. yıl öncesine ait tarih bu camii nin
kuruluşu değil, bu günkü gibi tadilat dönemine aitmiş.
Seyyid Şeyh Mahmud’un sülalesi Musul’dan gelmedir ve seyyid, peygamber efendimiz
neslindedir. Hayat hikâyelerinde çok zorlu ve ağır hakaretlere maruz kalarak şimdiki
hertaya yerleşmiştirler. Zamanın hükümdarı tarafından sürgün edilmişlerdir.
Mezra (Soğanlı), Kiran (Dirlik) ve Kafa mezralarıdır. Eski bir Ermeni köyüdür ve
köyde harabe kiliseler vardır. Köylüler Zazaca şivesi konuşuyor.
Coğrafya
Diyarbakır iline 130 km, Kulp ilçesine 23 km uzaklıktadır. Aslında bölge Doğu
Anadolu bölgesindedir. Bingöl- Muş- Bitlis üçgeninde kalmaktadır ve Muş’a 63 km
uzaklıkta bulunmaktadır.
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
1.024
533
1.013
528
648
364
1.640
883
1.458
783
Erkek
491
485
284
757
675
Ekonomi
Muhtarlık
—2004 - Naif Altun
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu mevcut ve eğitim vermektedir. Köyün içme suyu şebekesi
var; elektrik telefon mevcut.
Kayacık
Tarihi
Köyün Kürtçe adı İnika’dır. Köyün adının nereden geldiği bilinmemektedir. Ancak
köy Roma döneminden kalma antik bir şehir üzerine kuruludur. Köyün yamacına
kurulduğu dağın tepesinde Romalılardan kalma eski bir kilise bulunmakta, bundan
dolayı dağa kilise dağı da denilmektedir. Köyden 2.5 km uzaklıkta eski bir yerleşim yeri
bulunmaktadır.
Antik kenti almak üzere MS.639’da gelen 101 sahabe şehit düşmüş ve Kutsal tarla
denen bölgede medfundur.
Kulp’un kuzeydoğusundadır. Gûznak (Yücetarla) ve Zeviya Sar (Karaburç) mezralarıdır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
375
191
390
197
348
175
783
378
690
362
Erkek
184
193
173
405
328
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Kayahan
Kayahan, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihi
Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi yoktur.
Kültür
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
1.383
700
1.407
705
1.373
670
961
436
760
361
Erkek
683
702
703
525
399
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır. Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde
Kaynakköy
Kaynakköy, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Kulp’un kuzeyindedir. Köylüler Kurmanci konuşuyor. Köyde Zewq adında tarihi bir
çeşme vardır. Köylüler ipek kozası yetiştiriyor. Belaşave Hilufk mezralarıdır. Köylüler
Tarihi
Kaynak köyünü kuruluşu hakkında kesin bir bilgi olmamasına rağmen eski bir Ermeni köyü olduğu rivayet edilir. Eski adı Xuruc’tur. İsminden de anlaşıldığı gibi bir Ermeni köyüdür. Köyün adı 1964 yılında değiştirilmiş olup kaynak adını almıştır.1900’lu
yılların ortasında Ermenilerin gitmesi ile birlikte köye Etmanki aşiretine mensup bir kaç
aile yerleşmiştir. Köyde Ermeni kökenli vatandaşların bir kısmı hala ikamet etmektedir.
Kültür
Geleneksel yemeği nane sıle, gırar savar ve tırşıktır.
Coğrafya
Diyarbakır iline 134 km, Kulp ilçesine 13 km uzaklıktadır. Batısında Ağaçlı,
doğusunda Narlıcaköyü kuzeyinde Ömer dağı güneyinde Özbek köyü bulunmaktadır.
İklimi
Karasal iklimi vardır.
Ekonomi
Muhtarlık
—2004 Hacı ömer Efe
—1999 -Mehmet Özlü
—1989 Mehmet Özlü
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır, köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Konuklu
Konuklu, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
??????? (4)
Tarihi
Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi yoktur. Köy 90’lı yıllardaki
olaylar nedeni ile devlet tarafından boşaltılmıştır.
Kültür
Hamidiye alaylarının komutanı olan Şeyh Ömer’in türbesinin de bulunduğu köyde,
şuanda torunlarından biri olan şeyh Siracettin’in yaptırmakta olduğu 500 yataklı yatılı
kuran ve hafızlık kursu bulunmaktadır.
Tarihi bir köydür. Bir zamanlar bu bölge, buradaki kalenin hükümdarlarının elindeymiş. Kalenin tapusunun olduğu söyleniyor. Bu tapuya göre kalenin sınırı doğuda Bitlis,
kuzeyde Genç ve güneyde de Gaza Elûne’ ye kadarmış. Eski bir Ermeni köyüdür. Köyde
harabeler, kiliseler ve mağaralar vardır. Kefrûm (Kalhe), Şikeftiyan (Çiçekli), Babûcenk
(Savaş), Qulpik, Mala Xoce, Goma İsmail, Dike, Karam ve Sadikan (Ank) mezralarıdır.
Köyde Şeyh Muhemede Gaze ve Çemcûnî ziyaretgâhları vardır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
771
392
768
388
577
320
1.230
637
1.335
701
Erkek
379
380
257
593
634
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik
Kurudere
Kurudere, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un güneybatısında,
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Kerrika’dır. Maden adında bir mezrası vardır.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
Toplam
185
194
165
Kadın
91
97
101
Nüfus Bilgileri
Erkek
94
97
64
Ekonomi
Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Ayrıca köyün gençleri batı illerinde
inşaat işçiliği yapmaktadırlar.
Muhtarlık
—2004 - Mehdi Efe
—1999 - Hüseyin Deniz
—1994 - Hüseyin Deniz
—1989 - Mezra
—1984 - Mezra
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır.. Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde
Narlıca
Narlıca, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un kuzeybatısında,
Geldan çayının kuzey düzlüğünde kurulmuş. Zazaki Awges olarak da biliniyor. Eski bir
Ermeni köyüdür. Geldan ve Terkan mezralarıdır. Sos vadisinde suyu şifa kabul edilen
çeşmeler vardır. Köylüler Zazaca şivesi ile konuşur.
Tarihi
Köy milattan öncelri tarihe sahiptir, köyün ismi zazaca Awges dir. Yani suyu bol
demek aw su demek ges akar anlamındadır Kürtçe ismi Tiyaxs’tır. Burada Ermeni halkı
da yaşamaktaydı.
??????? (4)
Sözlü kaynaklarda köyün tarihi çok eski zamanlara kadar uzandığından bahsedilir.
Malesef yazılı kaynaklar yok denecek kadar azdır. Köy 1912-1913 Ermeni patrikhane
kayıtlarına göre tıpkı komşu köyleri (Quye, Cıxse, Xuruç) gibi 1916’lara kadar kısmi Ermeni yerleşim birimi olduğundan bahsedilir.
Tarih içerisinde önemli olaylara sahne olan köy, yer aldığı havza içerisinde sürekli yer
değiştirir ve eşgüdümlü ve farklı zamanlar olmak üzere dört ayrı yerleşim biriminden
sonra günümüzde “deva corin” (yukarı köy) adı verilen yerleşim biçimine kavuşur.
1912-1913 Ermeni patrikhanesi kayıtlarında “Tiyakis (T’iakhs or Tias)” da 495
ermeni vatandaşın yaşadığından bahsedilir.1914 Ermeni olayları sırasına kadar köyde
Mahle Ermaniya adı verilen, ermeni mahallesi mevcuttu. Köy bölgedeki olaylardan etkilenmiş ve daha sonra adı geçen mahalledeki evler yıkılmış, köyde yaşayan Ermeniler
göç etmişlerdir.
1. Dünya Savaşı sırasında Rus ordularının güneye doğru ilerleyişi sırasında,
16’ncı Kolordunun 8’nci Tümenine bağlı birlikler Mayıs ayı sonunda bölgeye intikalini tamamlamış ve 8. Tümene bağlı bir tabur, Rus Ordularına karşı savaşmak
için Narlıca’yı stratejik konumundan dolayı askeri bir bölge olarak belirler ve Narlıca’ya yerleşir. Bu süreçte köyün yarısı (Bekran, Peleng, Elyasan, Zéran, Heciyan,
ve Ramin mahalleleri) boşaltılır, askeri birliğe tahsis edilir. Düşmanın 12-16 Temmuz 1916 tarihinde, Kulp istikametinde yaptığı taarruzlar Kulp Muharebeleri olarak adlandırılır ve 8. Tümenin karşısındaki Rus birliklerinde 13 piyade taburu, altı
süvari bölüğü, dördü ağır olmak üzere 24 top yer almaktadır. Kulp muharebeleri
karşısında, 16’ncı Kolordunun 8’nci Tümeni 25 km. genişliğindeki mevziini bırakarak, 15 km. kadar güneye çekilmek zorunda kalır.12 Temmuzda başlayan ve 15
Temmuzda son bulan Kulp Muharebelerinde, 8’nci Tümeni bugün Dorşin dağının
eteğinde, 9 virajlar olarak adlandırılan bölgede Kulp Boğazı’na atan Ruslar, Boğaz
ağzında beş, altı tabur piyade ve bir tabur topçu bırakarak diğer kuvvetlerini Karlıova, Oğnut civarında toplamaya başlarlar. Bu durumdan yararlanan 16’ncı Kolordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa, 3 Ağustos 1916 sabahı, 5’nci Tümenle Bitlis,
8’nci Tümenle Kulp-Muş istikametinden taarruza geçer. Atatürk bu sırada Ruslarla
çarpışmalarda bulunurken İlçenin Şenyayla Bölgesine kadar gitmiş, günümüzde
dokuz virajlar diye anılan yere kadar da 5. tümene bağlı kulplu milislerce yol yap180 TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR KULP İLÇESİ VE TURİZM
tırmıştır. Bölgede ayrıca, Diyarbakır’dan, Lice’den ve Harput’tan (Elazığ) getirilen,
sayıları bini geçen milis ve jandarmalardan kurulu müfrezeler bulunmaktaydı ve
bu müfrezeler Çapakçur(Bingöl) Müfreze Komutanlığına bağlanmışlardı. Bu düzenlemelerden sonra 2. Ordu bölgesindeki milisler, 12-15 Temmuz 1916 tarihinde
meydana gelen Kulp muharebelerine, 2-9 Ağustos 1916 tarihleri arasında meydana
gelen Muş-Bitlis muharebelerine, 5 Ağustos 1916’da cereyan eden Çapakçur muharebelerine ve 27 Ağustos 1916 tarihinde meydana gelen Oğnut muharebelerine
katılmışlardır. Bu sırada Tiyakslı milislerden kayıplar olmuş, Ruslara esir düşenler
olmuş ve kendilerinden bir daha haber alınamamıştır.
6 Ağustosta Narlıca önemli bir konuğu ağırlar. Mustafa Kemal Atatürk, Kulp cephesini denetlemek üzere 6 Ağustos 1916 yılında süvari bir birlikle Tiyaks’a gelirken,
Atatürk Süvari birlikle beraber, Ramin Mahallesi’ndeki çeşmede dinlenir. O günden
bu yanı bu çeşmenin adı halk arasında “Atatürk Çeşmesi” olarak bilinir. Burada
Atatürk’ü karşılamak üzere Zéran Mahallesi’nde bir tören düzenlenir. Günün anısına, Pé Bani /Elman alanında köylülerce “Cirit Yarışları” düzenlenir. Mustafa
Kemal Atatürk, katılımcılara hitaben bir konuşma yapar, “köyün coğrafik zenginliğini ve insanların sıcakkanlılığını över”,aynı gün akşam saatlerinde Şin (Şenyaylası) birliklerini denetlemek üzere Kulp’a geçer.
Diyarbakırın Ofis Semtinde Valiliğin Karşısında 30 Agustos 1972 Yılında açılışı yapılan
ANIT PARK Milli Mücadele Yıllarında Diyarbakır Şehit ve Gazilerinin isimleri tek tek
sıralanmış olup bu anıtta Tiyaks kütüğüne kayıtlı Narlıcalıların adları yazmaktadır.
6 Eylül 1975 tarihli 23 saniye süren ve 6.6 şiddetindeki Lice depremi sırasında köy
hasar görür. Dönemin başbakanı Süleyman Demirel ve Cumhuriyet Halk Partisi başkanı
Bülent Ecevit afet bölgesini ziyaret ederler ama ulaşım sıkıntısından dolayı Tiyaks’a uğramazlar.[8] Yaklaşık iki ay sonra sonra 21-23 Kasım 1975 tarihleri arasında yardımların
yetersiz olduğu gerekçesiyle Lice’den Diyarbakır merkezine 3 gün süren 90 kilometrelik
bir yürüyüş gösterisi düzenlenir.[9]
Daha sonra köyde 120 konuttan oluşan prefabrik yapılar yapılır. Deprem sonrası yapılması gereken barakalar yarım bırakılmış ve yerlerine halen kalıcı konut yapılmamıştır.
17. Dönem Halkçı Parti Milletvekillerinden Kulp Narlıca Doğumlu olan “Kadir
Narin” 12/04/1984 Tarihinde “Kulp, Narlıca Köyünün barakalarının bir kısmının bittiği
ancak yapılması gereken 125 adet barakanın ise bir kısmının temeli atılıp bırakıldığı, bir
kısmının ise henüz hiç başlatılmadığı altyapı ve özellikle içme suyunun yetersiz olduğu görülmüştür. İhale edilen bu tesisler bugüne kadar neden yapılmamıştır? Bu yörelerde yaşayan
halkımızın 1977 yılından beri çektikleri sıkıntıların giderilmesi için Hükümet ne gibi tedbirler almıştır?” diye Bayındırlık ve iskân Bakanı Safa Giray’a yazılı soru önergesi vermiş;
ilgili bakan “Diyarbakır - Kulp - Narlıca köyündeki deprem konutlarının içme suyu 1976
- 1977 yıllarında yapıldığı ve adı geçen köyde ikmal edilen evlerin içme suyu bağlandığı
ancak inşaatı bitmeyen konutlara ise su verilmediği, ayrıca köye içme suyu veren menbaa
debisinin ise ihtiyacı ancak karşılayabildiği ve köye isale edilen debi miktarının artırılması
için yapılan çalışmalardan sonuç alınamadığı YSE (DİYARBAKIR) XII. Bölge Müdürlüğünden öğrenilmiştir.” diye yazılı açıklamada bulunmuştur.
Prefabrik yapıların bulunduğu alan günümüzde etrafı yeşil alanlarla çevrilmiş, köyün
merkezi konumuna gelmiştir ve “deva cerin” (Aşağı köy) diye adlandırılmaktadır.
İçişleri Bakanlığı’nın 1940 yılı sonlarında hazırladığı 8589 sayılı genelge ile Köy
Adlarının değiştirilmesi resmileşmiş,1949 yılında 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu ile yer
adlarının değiştirilmesi işlemleri yasal bir dayanağa kavuşmuş, ardından 1957 yılında
da bir “Ad Değiştirme İhtisas Kurulu” kurulmuştur.18.6.1949 tarihli İl idaresi kanununda 12/5/1964 tarihinde değiklik yapılarak “Türkçe olmayan ve iltibasa meydan
veren köy adları, alakadar Vilayet Daimi Encümeninin mütalaası alındıktan sonra, en
kısa zamanda Dahiliye Vekaletince değiştirilir” maddesi konulmuş ve 1964 yılında Tiyaks adı Türkçeleştirilerek Narlıca olarak değiştirilmiştir
Geçmiş dönemlerde Tiyaks doğumlu olan Halil Turgut, Enver Turgut ve Kadir Narin
T.B.M.M.’de milletvekilliği yapmışlardır.
Tiyaks, Cumhuriyet Tarihi boyunca Kulp bürokrasisine ve çağdaşlaşmasına büyük
katkı sağlamıştır. Henüz cumhuriyetin ilk yıllarında (1937) okula kavuşmuştur. İlk
mezunlarından Ergani Muallim Mektebine 20 (yirmi), Mekteb-i Rüştiye’ye 7 (yedi)
öğrenci göndermiştir. 1970-1980 yılları arasında 817 öğrenci ile 17 öğretmen ilköğretim okulunda ve 160 öğrenci ile 5 öğretmen ortaokulda çalışır iken; günümüzde öğrenci yetersizliğinden ilköğretim okulları kapanmıştır. Köyümüzde ve çevre
köylerimizde okuyan ilköğretim öğrencileri maalesef toplu taşımacılık ile başka okullarda eğitimlerini zor koşullarda devam ettirmektedirler. Eğitim seviyesinin yüksek
olmasında 1909’ (1325) da Diyarbakır’ın Kulp İlçesi Narlıca (Tiyaks)doğumlu 10. ve
11. dönem Diyarbakır milletvekillerinden Halil Turgut’un katkısı büyüktür.
Babası İsmail Efendi, annesi Ayşe hanım olan Halil bey,1938’de Osman-Tayyibe
kızı Edibe (1921) hanımla evlenir ve Osman Selçuk (1939), Ayşe Süzan (Tunalıgil1946) ve Semra (Özgüç-1952)adlı çocukları olur.1931’de Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü’ne girerek 1934-1935 öğrenim yılında Matematik bölümünden mezun olur.
Sicilinde İngilizce bildiği yazılıdır. Ekim 1931’de Gazi Eğitim Enstitüsü’nü kazanır.
Çeşitli görevlerden sonra Ocak 1945’te Diyarbakır Millî Eğitim Müdürlüğü’ne atanır.
Aralık 1946’da Diyarbakır Millî Eğitim Müdürü olur.1950 de 74047 oyla Diyarbakır’dan X. Dönem milletvekili seçilir. Millî Eğitim (Maarif ) ve Bütçe komisyonlarında
çalıştı. Korunmaya muhtaç çocuklar ve eski eser alanlannın boşaltılması konularında
oluşturulan geçici komisyonlarda görev aldı. İlkokul öğretmenlerinin aylıkları hakkında kanun teklifi ve bu teklifinin geri verilmesine dair önergesi, Diyarbakır’da okul
yapımı, Diyarbakır’da inşaat işleri, Dicle Nehrinin yükselmesi, Diyarbakır’ın kazalarını
birleştiren yolların yapımı konularında 6 sözlü; ecnebi memleketlere gönderilen memurlar hakkında yazılı sorusu; Genel Kurul’da değişik 15 konuda konuşması vardır.
XI. Dönem’de de Diyarbakır’dan ikinci kez milletvekili seçilen Halil TURGUT ‘a,
Yassıada Yüksek Adalet Divanı’nca, 8 yıl hapis cezası verilir.30 Ağustos 1992’de An182 TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR KULP İLÇESİ VE TURİZM
kara’da vefat eder. Karşıyaka Mezarlığı’nda toprağa verilir. Diyarbakır’ın ilk Milli Eğitim Müdürlerinden olan Halil Turgut köyde birçok kişiye örnek olmuş, yetişmelerinde
eğitimlerinde önayak olmuştur.
1965 yılında Tiyaks doğumlu olan Enver Turgut Adalet Partisinden 13. Dönem
İzmir milletvekili ve 14. Dönem Kayseri milletvekili seçilmiştir.
Kültür
Köy halkı zazaki lehçesi ile konuşmaktadır. Bölgede okuma seviyesi en yüksek olduğu
köydür. Okuma yazma orani Türkiye ortalamasının üzerindedir. Yaz aylarında köy nüfusu üç bin’i aşmaktadır. Köyün yeşilliğiyle birlikte dışarıdaki köylüler tatilini burada
geçirmektedirler. Bu da köyün aynı zamanda bir tatil beldesi özelliğini taşımaktadır.
Ayrıca her yıl Hasan COSKUN başkanlığında zekere festivali düzenlenmektedir.
ZEKERE dewa corin bölgesinin yukaırsında köyün su kaynaklarının başlangıç yeridir.
Büyük ceviz ağacının dibinden akan buz gibi suyun tadına doyum olmaz.
Narlıca’da dini hizmetlerin verilmesi için 4 cami bulunmaktadır. Bunlardan biri çok
eski olup taş yapı şeklindedir ve günümüzde kullanılmamaktadır. Biri deva jorin biri de
deva jerin olmak üzere ikisi açık olup diğeri kadrolu imam bulunmadığı için kapalı bulunmaktadır. Verilen Yazlık Kur’an kursuna 25 öğrenci devam etmektedir. Köyün doğusunda yer alan Hacı Ömer Türbesi önemli dini merkezlerden biridir. Türbenin geçmişi
ve hakkında herhangi bir şey bilinmemektedir. Perşembe ve Cuma günleri ziyaret edilen
türbede Yasin-i Şerif okutulmakta ve dua edilmektedir.
Misyonu; özelde Narlıca köylüleri genelde ulaşabildiği toplum kesimleri arasında sosyal dayanışmaya, kalkınmaya yönelik kalkınma amaçlı girişimleri yaratmak ve uygulamalar gerçekleştirmek olan; Narlıca Köyü Eğitim, Kültür, Yardımlaşma ve Dayanışma
Derneği (NARDER) 400’e yakın köy kökenli gençlik girişimi ile 2008 ‘lı yılların sonunda kurulmuş ve tüzel kimliğine kavuşmuştur. NARDER tarafından son yıllarda sosyal etkinlikler artmıştır. Her yıl geleneksel olarak köyde piknik yapılmakta, uçurtma
şenliği düzenlenmekte, Ömer Dağına (Kasor) tırmanış yapılmaktadır. ( Geleneksel Ware
Mıhe Etkinliği)
Narlıca havzasında ilk Kooperatif 1972 yılında kurulmuş Kooperatif özellikle el sanatları (halıcılık-kilim), ipekböcekçiliği, tüketim ve tarımsal mekanizasyon üzerine başarılı çalışmalar yürüttüğü bilinmektedir i 2008 yılı başlarında 48 üyeli yeni bir tarımsal
kalkınma kooperatifi (AKNAR) kurulmuş ve faaliyetlerine başlamıştır. Halen Orman
bölge müdürlüğü bünyesinde Narlıca Havzasındaki orman alanlarında traşlama ve ağaçlandırma proje uygulamaları sürmektedi.
Son yıllarda sosyal ve ekonomik ilişkilere ve toplum davranışlarına bakıldığında modernite de adeta model köy olma yönünde nitelikleri taşımaktadır. Köyün, Eğitim düzeyi
Türkiye ortalamalarının (kadın %90, Erkek %93) çok üzerindedir. Feodal yapı 1970 yılların başından itibaren çözülmüştür. Kentlilik kimliği öne çıkmaktadır. Yörede adeta
kültürel bir simgedir. Belde olma yolunda aday bir nitelik taşımaktadır.
Coğrafya
Diyarbakır iline 132 km, Kulp ilçesine 11 km uzaklıktadır. Kulp ile Lice ilçeleri
arasındadır. Kaynak ve İslamköy ile komşudur. Ömer Dağı’nın doğu eteğine kurulmuş
olan Narlıca’nın coğrafi yapısı düz bir ova görünümündedir. Köy, Çemigeldan Çayı’nın
kuzey tarafındaki düz ve yeşil araziler üzerinde kurulmuştur.
Yaklaşık 300 hanenin bulunduğu Narlıca’da toplu bir yerleşim vardır. Köye bağlı bulunan Geldan ve Terkan mezralarında nüfus çok azdır. Köyün kuzeydoğusunda bulunan
Newala Sose adlı şifalı su kaynağı önemli ziyaret yerlerinden biridir. Böbrek hastalığı,
idrar yolları enfeksiyonları ve iç hastalıklara iyi gelen su kaynağına birçok hasta gelip
suyu içmekte ve bu şekilde iyileşeceğini umut etmektedir
Çemi Geldan Kaynağını tamamıyla Kulp ilçesi sınırları içerisindeki İslamköy ile
Ağıllı köyüne bağlı Geli (vadi) mezrasından alır. Kulp’un 6 km kadar güneyinde Kulp
Çayına karışır. Kaynak noktasına doğru Çemi Geldan ismini alan çay, aşağı kısımlarda
Narlıca köyünden itibaren Şekran Çayı olarak adlandırılır. Özellikle Narlıca köyü yakınlarında vadi tabanı genişler ve buralarda tarım arazileri sıklaşır. Aşağı kısımlarda tekrar
eğimin artmasıyla vadi daralarak kertik vadi şeklini alır. Şekran ve Geldan arasında kalan
bölgeye Çeme Kevşan denilmektedir.
Yaklaşık 300 hanenin bulunduğu Narlıca’da toplu bir yerleşim vardır. Köye bağlı bulunan Tiyaks, Diyarbakır, Muş ve Bingöl arasında doğal bir geçiş yolundadır. Yayla hayatının ekonomik durağıdır. Bu nedenle de çeşitli uygarlıkların kültürel mirasını
günümüze kadar taşımıştır. Kuzey Mezopotamya’nın kırsal bölgesi içinde kültürel gelişimin ve sosyalleşmenin hızlı olduğu bir bölgedir.
Köyün kuzeydoğusunda bulunan Newala Sose (Sos Vadisi) adlı şifalı su kaynağı
önemli ziyaret yerlerinden biridir. Böbrek hastalığı, idrar yolları enfeksiyonları ve iç hastalıklara iyi gelen su kaynağına birçok hasta gelip suyu içmekte ve bu şekilde iyileşeceğini
umut etmektedir.
İklim
Köyün iklimi, karasal iklimi etki alanı içerisindedir. Yazları sıcak ve kurak, kışlar soğuk
ve yağışlıdır. Bunu açacak olursak; yazın Tropikal cephenin etkisini kuzeye doğru genişletmesiyle Basra alçak basıncı etkisi altına girer. Bu nedenle yazlar çok sıcak ve kuraktır.
Kışın ise polar cephenin etkisi altına girer. Özellikle Sibirya yüksek basıncının etkisini
Doğu Anadolu üzerinden genişletmesiyle köyde kışın kar yağışları oldukça fazladır. Kar
kalınlığı zaman zaman 2 metreyi aşar. İlçe merkezinde karın yerde kalma süresi 60 gün
olup Güneydoğu Anadolu Toroslar üzerinde oluşan cepheler yağışların fazla olmasını
sağlamıştır. Yükseltinin fazla olduğu yerlerde yaz başlarında da yağışlar görülür. Kulp ilçesinde yıllık ortalama yağış 1230 mm olup Güneydoğu Anadolu bölgesine göre oldukça
fazla yağış alır.
Kar yaşının fazla olması ve karın yerde kalma süresi ile donlu gün sayısının fazla ol184 TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR KULP İLÇESİ VE TURİZM
ması ayrıca yağışların fazla olmasıyla Güneydoğu Anadolu karasal ikliminden ayrı özellikler gösterirken, yağışların büyük çoğunluğunun kış aylarında düşmesi ve yaz kuraklığının fazla olmasıyla Doğu Anadolu karasal ikliminden farklı özellikler gösterir. Bu
nedenle Güneydoğu Anadolu Bölgesi step iklimi ile Doğu Anadolu Bölgesi şiddetli karasal
iklimi arasında bir geçiş özelliği gösterir.
Sıcaklık bakımından köy tam bir karasallık örneği görülür. Gece ile gündüz, yaz ile kış arasındaki sıcaklık farkları fazladır. Bu durum köyün denizden yüksekliğinin fazla olması, nem
açığının fazla olması gibi faktörlerden kaynaklanmaktadır. Kulp’ta yıllık ortalama sıcaklık
12,5 derecedir. Ortalama yüksek sıcaklık 18,8 ortalama düşük sıcaklığı ise 6,4 derecedir.
Köy bitki örtüsü bakımından oldukça zengindir. Özellikle meşe türleri çok yaygındır.
(Mazı Meşesi ve Palamut Meşesi ve ayrıca Lübnan Meşesi ile Saplı Meşe türleri) Meşe
ormanları yıllarca insanlar ve özellikle keçiler olmak üzere hayvanlar tarafından tahrip
edilmelerine rağmen geniş bir yayılım sahasına sahiptir. Ayrıca akarsu vadileri boyunca
Kavak ve Söğüt türlerine sıkça rastlanır. Köy merkezi ve Şexbuban arasında kalan bölgede
sıkça Ardıç, Meşe ve yer yerde Akçaağaç türlerine rastlanır. Son 40 yılda bölgede yapılan
ipekböcekçiliğinden dolayı Dut ağacı saysıda çokca artmıştır. Badem, Alıç, Elma ve ceviz
ağaçlarınada köy havzasında rastlanamktadır. Bozkır formasyonu olarak, Geven, Sağırkuyruğu, Çobanyastığı, Kekik, Karaçalı ve Sütleğen gibi türlere rastlanır.
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
236
127
274
146
451
218
1.710
839
759
418
Erkek
109
128
233
871
341
Ekonomi
Köy ekonomisi tarım, hayvancılık ve ipekböcekçiliğine dayanmaktadır.
Köy ekonomisi tarım, hayvancılık ve ipekböcekçiliğine dayanmaktadır. Dut ağaçlarının yoğun olarak yetiştirildiği köyde koza üretimi oldukça yüksektir. Nitekim 2005 yılında Diyarbakır Ticaret Odası ve Diyarbakır Borsalar Birliği ortaklığında geliştirilen
“İpekböcekçiliğini Geliştirme Projesi”nin merkezi Narlıca seçilmiştir. Köyde bir inficar
tesisi ve Koza Birlik deposu Maalesef depo yapımı sırasında Köyün kullanılmayan ilk
ilkokulu ve sağlık ocağı yıkılmıştır) kurulmuş ve 5 Temmuz 2006 tarihinde Narlıca köyünde “Koza Şenliği” düzenlenmiştir. [26]
2002 yılından itibaren ilçede yapılan çalışmalarla başta Narlıca olmak üzere, ipek böcekçiliği yeniden canlanmış 895 üreticiye ulaşmış ve Türkiye’de üretilen yaş kozanın
yüzde 40’ını Kulp ilçemizde üretmek suretiyle Türkiye birinciliğe almış bulunmaktayız.
Ayrıca koza üretimi dışında sebze ve meyve yetiştiriciliği, buğday, arpa ve mısır üretimi
de yapılmaktadır. 2005 yılı Doğrudan Gelir Desteği kapsamında Narlıca köyünde bulunan çiftçiler 4500 dönümlük arazi desteklemesinden faydalanmıştır. Sulu arazilerin
çok olması nedeniyle özellikle meyve bahçeleri çok yaygındır. NARDER( Narlıca köyü
eğitim, kültür ve yardımlaşma Derneği) öncülüğünde Kevşan adı verilen bölgede Bodur
elma yetiştiriciliğine başlanmıştır.
Köyde savaş koşullarının azalıp çatışmasızlık dönemine girilmesiyle beraber hayvancılık
yeniden canlanma göstermiştir. Arıcılık bölgede yavaş yavaş gelişmektedir. Köy coğrafik olarak
alabalık üretimine uygun olmasına rağmen herhangi bir üretim tesisi bulunmaktadır.
Köyde ticari üniteler olarak 2 market, 1 kahvehane, 1 internet Cafe ve 1 adet de Koza
Birlik Deposu bulunmaktadır. Köyde bulunan Sağlık Ocağı ve Ziraat Binası son yıllarda
yaşanan güvenlik sorunları nedeniyle kapanmış ve hala hizmete açılmamıştır.
Muhtarlık
—Tahsin Çelik
—2004 - Aziz Aktaş
—1999 - Aziz Aktaş
—1994 - Esat Ayyıldız
—1989 - Esat Ayyıldız
—1984 - Vahdettin Tanrıkulu
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır. Köyün ortaokul vardır İçme suyu şebekesi vardır.
Sağlık ocağı vardır ancak sağlık evi yoktur. Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfaltlıdır.
Köyde elektrik ve sabit telefon vardır. Ayrıca halı kursu binası vardır.
Özbek
Özbek, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un batısındadır. Ava Kevn
(Yolugüzel), Zerung, Soldere ve Dehlik mezralarıdır. Köylüler Zazaca şivesi konuşur.
Tarihi
Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi yoktur. Köyün Kürtçe
adı Şeyhbuba’dır. FAHR-İ KAİNAT EFENDİMİZ RESULULLAH’ın neslinden
gelen çok büyük bir din alimi olan Şeyh Seyyid Molla Ebubekir hazretleri’nin türbesi
bu köyde mefdundur.
Kültür
Meşhur yemekleri: Biber dolması, Ayran çorbası, mercimek çorbası, içli köfte, ekşi ayranı
ve kuzu kavurması söylenebilir.Ayrıca bol miktarda sebze, meyve ve süt ürünleri üretilmektedir.Köyde 1 adet baraj göleti bulunmakta ve köyün tarım arazilerinin büyük bir bölümü
bu sayde sulanmaktadır.Köyün özellikle Dalik mezrası en sulak mezra olup, arazilerinin neredeyse tamamı sulanabilmektedir.Ayrıca köyde çok sayıda üzüm bağı bulunmaktadır.
Coğrafya
Kuruluş Yeri: YAYLADA
Yerleşim Tipi: HAT (YOL/DERE BOYU) KÖYÜ
Hane Sayısı: 350
Geçici Nüfus Sayısı: 500
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
832
429
871
437
1000
783
1.261
1.070
421
660
553
Erkek
403
434
362
601
517
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu Taşımalı eğitimden yararlanılmaktadır. Köyün içme suyu
şebekesi vardır. Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Saltukköy
Saltukköy, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un doğusundadır.
Tarihçe
Köyün adı SALTUKLULARDAN gelmektedir. Tûtana (Koçkar) ve Siwed (Ortaköy) mezralarıdır. Köylüler Kurmanci konuşuyor.
Kültür
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
1.023
506
801
377
655
311
Erkek
517
424
344
Ekonomi
—1984 Altyapı bilgileri
Taşköprü
Taşköprü, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihi
Kulpun güneyindedir. Köy boşaltılmıştı. Son yıllarda birkaç aile geri dönüş yaptı.
Cibse (Kuyucak) ve Mewik mezralarıdır. Goderne tarihi bir köydür. Doğası muhteşemdir.
Goderne Kalyonu Amed bölgesinin en büyük ve heybetli kalyonudur. Boğazın 200
metre yüksekliğinde Huriler döneminden kalma birçok taştan oyulmuş mezar, sarnıçlar
ve mağara vardır. Köy çevresinde Ermeni izleri de görülüyor. Köyde Esko adında bir rahibin mezarı vardır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
83
37
93
41
607
333
510
244
Erkek
46
52
274
266
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde
Temran
Tarihçe
Köyün adı resmiyette Temrandır eski adı Havikandır
Kulp’un güneyindedir, Malen Hafe, Malen Gaze ve Diburi mezralarıdır. Köylüler
Kültür
Köy 5 farklı aileden oluşmaktadır. Gelenlikle görücü usulu evlilik olurdu. Düğünler
genellikle köy meydanında yapılır ve iki üç gün sürer. Köyde fazla sosyal etkinlikler yoktur köylüler bazen aileleriyle birlikte pikniğe giderler en meşhur ürünleri pekmez, tereyağı ve pestil gibi ürünlerdir. Köylüler zamanlarının çoğunu çalışarak geçirirler.(Cevat
Bayram)
Coğrafya
İklim
Nüfus
2000
224
1997
315
Ekonomi
Muhtarlık
—2004 - Fesih Türk
—1989 - Salih Türk
—1984 - Salih Türk
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır ancak kullanılamamaktadır. Kanalizasyon şebekesi
vardır.. Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Tuzlaköy
Tuzlaköy, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un güneydoğusundadır. Balurkan (Dutlu), Şuviska Hevro, Elikan, Erzîk, Elasemkan (Olcay), Herit (Turcalı) ve Mala Şero (Akocak) mezralarıdır.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
359
166
671
293
648
294
Erkek
193
378
354
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Uygur
Uygur, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Kulp’un güneybatısındadır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşur
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Havinge ‘dir. Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında
bilgi yoktur.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
288
150
321
161
243
132
334
181
331
182
Erkek
138
160
111
153
149
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Uzunova
Tarihçe
Köyün Kürtçe adı Cumarê’dır. Iki Tepe arasında bulunan uzun bir düzlüktür ve bu
düzlüğün sulamaya elverişli tarlalar olmaktadır. 1986 bir gölet yapıldı. Bu gölette o küçük
ovada şu an sulama yapılmaktadır. Bu Kulp Köyü ismini bu küçük ovadan almaktadır.
Kulp’un güneydoğusundadır. Deştik (Bilgili), Füd (Salkımlı), Mala Eli (Oymaklı)
ve Giremorî (Sivrice) mezralarıdır. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor. Köyde
okul, misafirhane ve kahvehane vardır. Köy Kulp ve Silvan arasındadır. Köy iki tepe
arasındaki bir ovada bulunur. Turgut Özal zamanında (1986) burada sulama amaçlı
küçük bir baraj yapıldı.
Sanat
Davul, zurna eşliğinde oynanan oyunları yörenin aşk, ıztırap ve bazen de köylülerin
sosyal durumlarını konu alır. Oyunlardan bazıları; Delilo, Halay, Esmer, Çaçan, Çepik’tir. Bu oyunların kendilerine özgü özellikleri, ayrı figür ve hareketleri vardır.
Mutfak
Yemek kültürü hayli bir zengindir. Mufağın temel malzemeleri kuzu eti, yöresel baharatlar (sumak, kişniş, karabiber vs.), Tandır Ekmeği, pirinç, sakatat çeşitleri, tereyağı,
bulgurdur.
Coğrafya
Sason ilçesi ve Kulp ilcesini birbirine bağlıyan küçük şirin bir köydür. Genelde çevresi
kücük tepelerden olusmaktadir. Bu kücük tepelerin arasında küçük bir ova bulunur. Altı
mezraya sahiptir. Köy kahvesi, Köy odası, vardır
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
1.003
486
986
478
1100
1.402
1.205
1.011
627
581
496
Erkek
517
508
775
624
515
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır. Köyün içme suyu şebekesi ve kanalizasyon şebekesi
yapılmıştır. Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Üçkuyu
Tarihçe
Köyün Kürtçe adı Araşka’dır. Kulp’un güneyindedir. Aynı zamanda Badikan aşiretinin bir koludur. Kulp’tan 35, Diyarbakır’dan 163 km uzaklıktadır. Göçten ötürü köyde
40-50 kişi var. Köylüler Kurmanci konuşuyor
Kültür
Coğrafya
İklim
Köyün iklimi, karasal iklimi etki alanı içerisindedir. Yazları kurak geçtiğinden daha
serin ve hayvanlar için elverişli olan zozanlara göçerler.
Nüfus
2007
2000
31
1997
39
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit telefon vardır.
Ünal
Ünal, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Köyün gerçek adı Şerefkan’dır.Köyün adını buraya yerleşen Şeref isimli olan kişiden
aldığı söylenmektedir.
Kulp’un güneyinde’dir. Memika köyün mezrasıdır.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
246
128
235
124
154
77
169
87
Erkek
118
111
77
82
Ekonomi
Altyapı bilgileri
Yakıtköy
Tarihçe
Köyün Kürtçe adı Akikan /Nasırkan Köyün adının nereden geldiği ve geçmişi hakkında bilgi yoktur.
Kulpun güneyinde, Kulp’tan 25 ve Diyarbakır’dan 157 km uzaklıktadır. Nasirkan,
Caniye, Mala Jerîn, Mala Bahne, Şu Goma, Mala Jorin mezralarıdır. Köylüler Kurmanci
konuşuyor.
Kültür
Köyde mehir, (Gözleme) nane sele, kavurma, güveç vb. yemekler önde gelir.kültürlerimiz ise atalarımızdan kalma kültürlerimiz devam edilmekte olup günümüzde de
devam edilmektedir..
Coğrafya
Diyarbakır iline 157 km, Kulp ilçesine 25 km uzaklıktadır. Kayalık olup su imkanları
zor tarım için elverişli toprakların az olup tarımın fazla yapılmadığı bi coğrafya olup
daha çok hayvancılıkla gelir sağlamaya çalışan insanlarımız kendi evleri için ellerinde var
olan topraklarla kendi evleri için topraklarına arpa ve buğday ekmektedir.
İklim
Nüfus
Yıl
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
268
131
485
237
375
189
Erkek
137
248
186
Ekonomi
Muhtarlık
2004 Cesim Bozkurt
Altyapı bilgileri
Köyde ilköğretim okulu vardır. Köye ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik
Yayıkköy
Yayıkköy, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Köyde çok ünlü bir zatın
mezarı bulunmaktadır
Kulp’un güneyindedir
Tarihi
Köyün Kürtçe ismi Cımıkandır. Köyün adı Badıkan aşiretine mensup Malaxarzi
ailesinden gelmektedir. Köyde eskiden berı hayvancılık ve tarımla uğraşırlar Arazilerin
çoğu batman barajı altında kalınca tarım işi hemen hemen bitmek üzeredir. Köylüler
hayvan derisinden yayık yapıp satmışlar. Daha sonraları Türkçe isimler olunca buraya da
yayık demişler.
Badikan bölgesindedir. Cimikan (Yarımca), Qûça, Qove Şu, Malen Şeva mezralarıdır. Köy arazilerinin çoğu Batman Barajı’nın altında kaldı. Köylüler Kurmanci şivesiyle
konuşuyor.
Kültür
Köyün geleneklerı Aadoludakı anomin geleneklerdır. Köyün meşhur kavurması ve
gözlemesi yapılır.Diğerleri nane sele, gırar, Ayrıca yılda bir kez yapılan HIVDE
ŞENLİKLERİ yapılır.
Coğrafya
Diyarbakır iline 168 km, Kulp ilçesine 39 km uzaklıktadır.Silvan’a 44 km uzaklıkta
olan köy Batman’a 60 km, Silvan üzeri Diyarbakır 125 km mesafededir.
İklim
Köyün iklimi, yazları hafif sıcak geçer kışın ise karlı ve yağmurlu geçer Ayrıca
1999 yılıyla beraber Batman Barajı’nın su tutmasıyla beraber köy baraj gölünün
kıyısında yer alır.
Nüfus
Yıl
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
710
367
1.148
562
1.224
599
Ekonomi
Erkek
343
586
625
Muhtarlık
—2009 - Selahattin Güzel
—1999 -Mahmut çiçek
—1994 - Mahmut çiçek
—1989 - Yusuf Güneş
—1984 -Faik aslan
— 2003 - Nazim Aslan
Altyapı bilgileri
Yaylak
Tarihçe
Köyün Kürtçe adı Eskar’dır.Eski bir Ermeni yerleşmesi olup günümüzde de izlerine
rastlanan Ermenilere ait Kilise gibi kalıntılar vardır. Medler, Persler, Selçuklular gibi medeniyetlerin egemen olduğu bir yerleşim birimidir. Tarihi ve antika kalıntılar bulunmuştur. Bölgede Med döneminden kalma izlere rastlanır. Dorşin dağı bu köy bölgesindedir.
Eskar çayı köyün yanından geçiyor. Eskiden Ermeni köyüydü. Köylüler Kurmanci şivesiyle konuşuyor
Kültür
Kültürü de tarihi gibi eski ve diğer milletlerden etkilenmiştir. Ermeni-Kürt karışımı
bir kültür değerine sahip olup; gelenek ve göreneklerini hala devam ettirmeye çalışan fedakar bir halkı vardır.
Coğrafya
Diyarbakır iline 150 km, Kulp ilçesine 22 km uzaklıktadır. Sarp ve engebeli bir
araziye sahip olup dört tarafı yüksek dağlarla çevrilidir. En yüksek dağı 2985m yüksekliğindeki “Etrafı Yeşil” anlamına gelen Dorşin dağıdır. Ayrıca Kulp Çayının bir
kolunu oluşturan Eskar Çayının oluşturduğu derin vadiler köye ayrı bir güzellik katmıştır.4.jeolojik devirde oluştuğu için 1.dereceden deprem kuşağında bulunur. Günümüzde aktif volkan yoktur.
İklim
Köyün iklimi sert karasal iklimdir. Kışları çok soğuk ve kar yağışlıdır. Sıcaklık bazen
yer yer -30 dereceye varabilir. Yazları sıcak olmasına karşın yüksek kısımlarında iklim
nemli olabilmektedir.
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
154
83
178
92
19
8
578
310
702
369
Erkek
71
86
11
268
333
Ekonomi
Yuvacık
Yuvacık, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür. Kulp’un doğusundadır. Alabengî, Mbnırsag, Mezra Şu, Taxajerîn mezralarıdır.
Tarihi
Köyün Kürtçe adı Helin’dir. Helin yuva anlamındadır. Köyün ismi Ermenilerden
önce yaşayan Acemlerden gelmektedir ve Farisi bir kelimedir. Değişik dönemlere ait üç
yerde mezarlıklar bulunmaktadır Acem dönemine ait qevre hıne aşağısına düşen ve yüzü
kıbleye dönük Müslüman mezarlığı vardır; ikincisi pışta derede Ermenilere ait ve aynı
zamanda 1992lerde tahrip edilen kilisenin etrafında bulunan mezarlık, son olarak
şimdiki mezarlık mevcuttur.
Kültür köyün yemek çeşitleri ceviz içili,yağlı nane bıne agır köz altında pişen
ekmek. Nane seleye bı toraku o bı run. Saç ekmek çökelekli ve yağlı. Nane qatekıri,
tandırlı yağlı ekmek, cevizli, içli köfte, kötlüke helo, gırık, yağlı bulgurlu köfte.
keledoşık. Sıcak su,yağ, çökelek, ekmek karışımı. ve bunlara benzer bir çok zengin
yemek çeşitleri vardır. (Medeni Özkan )
Coğrafya
Arazi yapısı oldukça engebelidir. Köy Andok Dağı, Serê Sipî ve Sason Dağları arasında yer almaktadır. Keklik, bıldırcın, tavşan, yabanigeyik, tilki, kurt sırtlan, (kuribeşk)
sincap alabalık, coğrafi yapısında bunlar yaşamaktadır.
İklim
Nüfus
Yıl
2012
2011
2000
1990
1985
Nüfus Bilgileri
Toplam
Kadın
350
154
360
157
306
157
520
272
519
246
Erkek
196
203
149
248
273
Ekonomi
Köyün ekonomisi tarıma dayalıdır. Köylü genelde ipek böcekçiliği ile uğraştığı için
bahar aylarına doğru dut ağacı yaprakları başta olmak üzere doğada yeşillik diye bir şey
bırakmıyorlar; ayrıca tarım yapacak düz arazi bulunmamaktadır.
Muhtarlık
—2004 -Vehbi Baran
—1999 -Vehbi Baran
—1994 - Vehbi Baran
—1989 –M.Nuri Özkan
—1984 –M.Nuri Özkan
Altyapı bilgileri
Zeyrek
Zeyrek, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir köydür.
Kulp’un batısındadır. Seyrek Zazaca bir kuş türünün adıdır. Köylüler Zazaca şivesi
ile konuşur.
Tarihi
Köye 1900 lerde yerleşen ilk aile Aşur ailesidir zeyrek ismi elma ağacından
gelmedir(Zazaca elma ağaçı seyire’dir)
Kültür
Yemek kültüründe çökelekli gözlemesi ile meşhurdur.
Coğrafya
İklim
Nüfus
Köy nüfusu yaklaşık 500’dür.
Ekonomi
Muhtarlık
—2004 - Selahatin Dağtekin
Altyapı bilgileri
Köyde, ilköğretim okulu vardır Taşımalı eğitimden yararlanılmaktadır. Köyün içme
suyu şebekesi vardır Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik ve sabit
telefon vardır.
????? (4)
KAYNAKLAR
1-http://nedir.antoloji.com/diyarbakir-kulp2-http://www.yerelnet.org.tr/koyler/
3-http://tr.wikipedia.org/
4-Adem Karakuş’ “Kulp İlçesi Beşeri ve Ekonomik Coğrafya Özellikleri” adlı Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Coğrafya Anabilim Dalı
2001 tarihli bitirme tezi
5-(www.kulpder.org)
6- Amed Tigris. Yıldız Çakar. Amed. DBB yay. 2014. s.614-628
7.BÖLÜM
DİYARBAKIRDA VE KULPTA
İPEKBÖCEKÇİLİĞİ VE İPEKÇİLİK
DİYARBAKIRDA VE KULPTA İPEKBÖCEKÇİLİĞİ VE İPEKÇİLİK
16. yüzyılın ikinci yarısına (1564) ait ticari gelirler arasında en büyük payı,
5.610.666 akçe ile ipek (harir)’den alınan gümrük vergisi, Ergani ve Siverek bacı olarak da bilinen tamgay-ı siyah ve kına (hınna) ve sabundan alman vergiler oluşturmaktadır. Bu vergi grubunda birkaç vergi türü bileşik halde verildiği için, ticareti yapılan
metanın her birinin gelir miktarını ve ticaret hacmini tespit etmek mümkün olamamıştır. Yine de, toplam miktar içinde, ipekten alman gümrük vergilerinin en fazla yekünü tuttuğu tahmin edilebilir’
Şehirdeki endüstriyel faaliyetler arasında kumaş ve iplik boyacılığı ilk sırayı almaktadır. 19. yüzyılda Diyarbakır’a gelen Avrupalı seyyahlar, şehirde dokunan, kırmızı renkli pamuklu kumaşların, Macaristan, Polonya ve Rusya’da büyük talep
gördüğünden bahsetmektedir’’. Evliya Çelebi’nin kırmızı bez adıyla bahsettiği bu kumaşların yanı sıra, şehirde ipekli, pamuklu ve yünlü kumaşlar, halı, kilim, keçe vs. dokunmaktadır (18)
1873-1876 yılında el sanatlarının durumunu ele alırsak Diyarbakır’da, 6 iplikhane
faaliyetteydi (19)
1860 yılında Diyarbakır’da 15.000 kg. ipek ipliği kullanılıyordu.1857’de 7 kırmızı
iplik dükkânı, 150 ipekli ve pamuklu imalathanesi, 34 ipek saçak imalathanesi vardı.
1864 yılında ipek kumaşlara desen basan atölye bulunmaktaydı.
Diyarbakır ileri teknolojiye de hemen adapte oluyordu.1903’te 120 ithal jakar makinesinde ipekli dokunuyordu (35)
Resmi valilik yıllığı olan Diyarbakır salnamelerinde Diyarbakır’da yıllık ipek koza
üretiminin 42. 000 kıyye olduğunu öğreniyoruz (13). 19. yüzyıl başlarında Osmanlı belgelerine göre ipekçiliğe çok önem verildiğini görüyoruz (BOA, İ. HUS, 131/1323,
Ca/10, 6 Temmuz 1905)
J. S. Buckingham 1827’de seyahatnamesinde ‘Şehrin imalatları esas olarak ipekli ve
pamuklu mallar, Şam’da yapılanlara benzer; müslin kumaştan yapılmış şallar ve mendiller, her renkte maroken deriler, hırdavatta demirci işi ve sigara içmek için, pipolar yasemin
dallarından yapılmışlar. Müslin kumaşla kaplamışlar ve altın ve gümüş ipekle süslemişler. 1500 kadar dokuma işiyle dolu olan dokuma tezgâhı var; yaklaşık 500 tanesi
pamuk basıyor ve Hasan paşa hanında iş görüyorlar. 300 tane deri imalatçısı cilt işinde
çalışıyor; ayakkabı, saraçlık ve derinin diğer tüketim adalarında çalışanlarının yanı
KULP İLÇESİ VEVE
TURİZM
205 TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR
DİYARBAKIRDA
KULPTA İPEKBÖCEKÇİLİĞİ VE İPEKÇİLİK 205
sıra; 100 tane nalbant ve150 tane süslü pipo sapı, kilden toplar ve kehribar ağızlıklar
vs. yapıcısı var’ demektedir (1).
1869-1905 yılı Diyarbakır salnamelerine göre el sanatlarına esas olacak hammadde
ve ürün şu şekildedir.
İpek puşi 45.000 adet
İpekli mendil 2000.adet
Kırmızı ipek 16.300 top (20)
Osmanlı belgeleri ipek sektörü hakkında fikir vermektedir
Diyarbakır Hamidiye Sanayi mektebi halıcılık bölümü öğrencilerinin padişaha ipek
seccade göndermeleri üzerine Padişahın mektebin geliştirilmesi için rapor hazırlanması
emri (BOA, BEO. 187815, 1 ve 2, 25 Şubat 190).
Diyarbakır’da ipekçiliğin geliştirilmesi için Sanayi mektebi adına bir iplik çıkarma makinesi alınması ve bir Numune çiftliği kurulması için Ticaret ve Nafıa nezaretinden sadarete gönderilen yazı (2).
19. yüzyıl başında ipekçilik Diyarbakır’da sanayi mektebinde ipekçilik eğitimi verilmiş, sergiler düzenlenmiştir.
II. Abdülhamid dönemi Diyarbakır mekteb-i sanayide ince bez ve ipekli dokuma sergisi (10).
Puşiciler
DİYARBAKIRDA VE KULPTA İPEKBÖCEKÇİLİĞİ VE İPEKÇİLİK 207
1940 yılı Puşici Ermeni gençler Yako,Davut ve Tumes (Osman Köker sergisi)
Diyarbakır’da bugünkü tekstilin nüvesi sayılan, atölyelerde, o zamanların modası olan
iki ürün çok yaygın üretiliyordu. Mantin çarşaf ve puşi. Şarkılara kadar giren puşi 1800’lü
yılların sonlarında 1900’lü yılların başlarında, Diyarbakır’da, bugünkü tekstil sanayi’nin
ilk nüvesi olan ipek dokumacılığının en önemli ürünlerindendi. Diyarbakır ipekçiliği
aslında çok eskilere dayanır. Bilindiği gibi, Çine kadar giden yolun adı “İpek Yolu”dur.
Ve bu yol da Diyarbakır’dan geçer. İşte bu nedenle, tarihte çeşitli medeniyetlere merkezlik
etmiş olan Diyarbekir’ de bu ipekli dokuma işinden nasibini almıştır.
Diyarbakır’da bugünkü tekstilin nüvesi sayılan, atölyelerde, o zamanların modası olan
iki ürün çok yaygın üretiliyordu; mantin çarşaf ve puşi. Şimdilerde Bursa’da bir milyon
ipek kozası üretiliyor. Bu rakamla mukayese edecek olursak, 1930’lu yılların başlarında
70 tane ipek mancınığı vardı. Hesaba vurulduğunda hemen hemen, bir milyon kozaya
tekabül eder. Yani 1930’lu yıllarda Diyarbakır’daki ipekçilik, bugünkü Bursa’nın seviyesindeymiş nerdeyse.
Tarihi olarak ta incelendiğinde Diyarbakır’daki ipekçilik, Bursa’dan da çok önceleri
başlamıştı (3). 1880’lerin ikinci yarısında şehirde 100 erkek dokumacı ipek çarşaf dokuyor, her biri haftada bir tane çarşaf üretiyordu. Bu çarşaflar Halep, Harput, Sivas, Bitlis,
Van, Erzurum ve Trabzon’a satılıyordu. 1903 yılında, Diyarbakır’da 120 adet jakarlı makinelerde ipekli kumaş dokunmaya başlanmış, bu jakarlı makinelerle birlikte zaten canlı
olan ipek dokumacılığı daha da canlanmıştır.
Buna ilave olarak 100 makinede gezi (hareketli ipek kumaş) dokunuyor, 30 makinede
ise, bir kısmı Harput ve Sivas’taki alıcılara satılan ipekli-pamuklu dokuma üretiliyordu.
19. yüzyılın sonlarına doğru Diyarbakır’dan başka yerlere ham ipek ve koza satışına başlanmıştı. Dönemin sonunda Diyarbakır’dan ham ipek ve koza satışı, pamuklu-ipekli
kumaş satışından yüzde 25 daha fazlaydı. Diyarbakır’da jakarlı makinelerin kullanılmasıyla ipekli kumaş üretimi artmış ve maliyetler de düşmüştür. Diyarbakır’da 300’den fazla
işyerinde bulunan 1200 tezgâh vardı. (15)
20.yüzyıl başlarında ipekçiliğe devlet desteği verilmiştir. Bunun için Osmanlı
belgelerine göz atacağız
Dut üretimi ve buna bağlı olarak ipekböcekçiliği yetiştiriciliğinin teşvik edildiğine
dair iki belge sunulacaktır. Bunlardan ilki 25 Ocak 1906 diğeri 28 Mart 1906 tarihlidir.
Bu belgelerden ilkine göre; masrafları Duyûn-ı Umûmiyye İdaresi tarafından karşılanarak
dört yıldan beri dut fidanlığı tesis olunarak yetiştirilen fidanlar ücretsiz olarak halka dağıtılmakta ve bu faaliyetin ipekçiliğin gelişmesinde olumlu rol oynadığı gözlenmiştir.
Buna bağlı olarak ipek öşrünün önceki senelere oranla 110 000 kuruş fazla olduğu daha
sonraki yıllarda bu miktarın iki-üç misli daha artacağı belirtilmektedir. Belediye Dairesi,
Evsel ( belgede Esfel) bahçelerinden sulu arazi kiralayarak buraya dut tohumu ekmeyi
ve ipekçiliğin daha da geliştirilmesi hedeflendiği, buna karşılık olarak da Belediye Dairesine 5000 kuruş ayrılmasının talep edildiği anlaşılmaktadır ( BOA, DH-MKT,
1088/49). Konu ile ilgili diğer bir belgede ise özetle ipekçiliği teşvik etmek üzere Duyûnı Umûmyye İdaresince tesis açılan dut tarlasından dağıtılan fidanların 2200 adetten ibaret olduğundan yeterli fidan almak umuduyla hazır bulunan arazi sahiplerinin fidan
alamadıklarından dolayı Beyrut Vilayetinden talep edilen 100 000 fidan vaktinde getirilerek isteyenlere dağıtıldığı ve herkes tarafından Halife Hazretlerine hayır dualar edildiği ifade edilmektedir. (21)
1927 Sanayi sayımına göre Diyarbakır genelinde 199 adet dokuma sanayi olduğu görülmektedir. 1933 yılında devlet desteğiyle özel sektör tarafından kurulmuş, modern 2
adet ipekli mensucat sanayi müessesesi mevcuttur. Hüseyin Uluğ ve Tahir Direkçiye ait
bu müesseselerde üretim dokuma tezgâhlarında gerçekleştirilmektedir. Pamuklu, yünlü
ve ipek dokumacılığı Cumhuriyet döneminde de önemini korumuştur. İpekçiliğin geliştirilmesi için ipek böcekçiliği desteklenmiş bu hususta bir ipek böcekçilik istasyonu
kurulmuştur. (22)
1928 senesinde Diyarbekir vilâyetinin merkez, Silvan, Kulp ve Lice kazalarında 2200
ons tohum açılmış ve 25’er gramdan ibaret bulunan beher ons başına 30 kilogram hesabile 66000 kilo yaş koza mahsulü alınarak beher kilosu 103 kuruşa satılmıştır. 1929 senesinde 2600 ons tohum açılmış ve baygınlık hastalığının zuhuru hesabiyle koza mahsulü
12155 kiloya tenezzül ederek kilosu 120 kuruşa satılmıştır.
Yakın zamana kadar Balıkçılarbaşı’nı Mardin Kapı’ya bağlayan caddenin uç kısmında
bulunan Bazzazlar Çarşısı içerisinde bulunan dükkânlarda çeşitli renklere boyanmış
ham ipekler satılırdı. Buradan alınan ipeklerle genç kızların evlerinde oya işlerler ve garzların etrafına dikerler. Oyaların arasına iliştirilen zümrütlü, pırlantalı dallarla yapılan,
oya ile mücevherin işlenmesine “çalma” denir. Genç kızlar gerek oya işlerlerken, gerekse
çalma hazırlarken ağızlarından dökülen Diyarbakır manileri, şairlerimizin şiirleri zaman
içerisinde türküleşerek halkımıza mal olmuştur (15).
İpekböcekçiliği okulu Elazığ’dan Diyarbakır’a getirtilmiş ipekböcekçiliğinin gelişimi
için binlerce meyve fidanı çiftçilere dağıtılmıştır. İpekböcekçiliği yapan aile sayısı 1933
yılında 1152’ye yükselmiş fakat daha sonra 1934 yılında 505, 1935 yılında ise 554 olmuştur. Fakat buna rağmen bu yıllarda elde edilen yaş koza miktarında sürekli artışlar
olmuştur. 1933 yılında elde edilen yaş koza miktarı 90.594 kg. iken, 1934 yılında 90.733
kg. ve 1935 yılında 132.681 kg. olmuştur.(23)
1/9/931-1/1/932 Tarihleri arasında Diyarbakır’dan dışarıya satılanlar ve değerleri
verilmiştir:
Nev’i
Kıymeti-Lira
İpekli Kumaş
10 000
Toplam
1 015 322
??????? (24)
1936 yılında H. Basri Konyar’ın kaleme aldığı Diyarbakır yıllığından ipek böceği
mektebi hakkında bilgi ediniyoruz. Mektebin tahsil müddeti üç ay olup iki devreye ayrılır. İlk devre 10 Nisandan 25 Mayısa kadar devem eder. Bu müddet zarfında amalei ve
nazari olarak böcekçilik öğretilir. İkinci devre 15 Eylülden birinci teşrin gayesine kadar
devam eder. Bu devrede dahi tohumculuğu umumi ve nazari esasları gösterilir. Mektep
1930 yılında 11 efendi yetiştirmiştir (5). Kendi sahasında muntazaman çalışmaktadır.
İstasyon boyunda yeni bir böcekçilik okulu ile yanında bir flâşör fabrikasının yapılması
için hazırlıklar vardır (9).
Şimdilerde Bursa’da bir milyon kilo, ipek kozası üretiliyor. 1930’lu yıllarda Diyarbakır’da 70 mancınık vardı. Hesaba vurulduğunda o gün için bu rakam bir milyon kilo kozaya denk düşer. Biz bu rakamla daha o tarihlerde Bursa’yı geçiyorduk. 1927 yılında
Türkiye genelinde yapılan sanayi sayımında Diyarbakır ipekli dokumada İstanbul’dan
sonra ikinci sıradaymış. 1940 yıllarında Diyarbakır’da 270 aile puşicilikle uğraşırmış. Diyarbakır’da 40 tane motorlu tezgâh vardı. 1200 tane elle çalışan dokuma tezgâhı bulunuyordu (6).
1937 yılına ait bir kitapta ’Kozacılık ve ipekçilik Diyarbekir’de pek eski bir hayata
maliktir. Merkez, Silvan, Kulp ve Lice ilçelerinde bugün de ipekçilik yapılmakta ve bu
heves günden güne artmaktadır. Kozalardan elde edilen ipeklerle, el tezgâhlarında sırmalı, sırmasız Diyarbekir mantini denilen ipekli kumaşlar, mendiller, örtüler dokunur.
Diyarbekir merkezinde bir ipekçilik okulu vardır (9). Sanatçı Udi Yervant’ın babası keke
Yaqo’nun anlatımıyla konuyu ele alalım (17):
Diyarbakır’da ipekçiliğin geçmişi çok eskiye dayanırdı.1940 yıllarında Diyarbakır’da
ikiyüz yetmiş altı aile ipekçilikle uğraşırdı. Diyarbakır şehir merkezinin yanı sıra Kulp
ve Lice ilçelerinde kozacılık yapılırdı Koza zamanı bütün ipekçiler, poşiciler gelip Ulu
Cami’nin karşı sokağındaki eski Borsa hanından koza satın alırlardı.
1949 yılında Diyarbakır’ı ziyaret eden gazeteci Cahit Beğenç izlenimlerini Ulus
gazetesinde yazmış, Diyarbakır ve Raman isimli kitabında da bu izlenimlerini detaylandırmıştır. Merkezde köylü kadınların başörtüsü olarak kullandıkları ve puşu tabir
edilen ipekten mamul örtüler el tezgâhlarında işlenmektedir. 150 adet tezgâh vardır.
Senede 7 bin adet puşu dokunmaktadır. İpek böceği istasyon müdürlüğünde senede
4000 kutu ipek böceği açılmaktadır. Koza olarak 120 bin ila 140 bin kilo istihsal edilmektedir. 4000 ila 10. 000 kilosu ihraç ve bakiyesi şehirde puşu tezgâhlarında istihlak
edilmektedir (10).
İpek böcekçiliğinin merkezi oluşunun nedeni biraz da Diyarbakır’ın iklimine bağlıydı. Yaz aylarında 40–45 dereceye varan bir sıcaklık dut ağaçlarının yetişmesi için
çok uygun bir ortamdır. Diyarbakır’daki dut bahçeleri dillere destandı. Hemen
hemen bütün Ermeni ve Süryani evlerinin bahçelerinde dut ağacı olur ve ipekçilik
yaparlardı. Evlerimizde annelerimizin ve kız çocuklarımızın elbiseleri genellikle ipektendi. Ayrıca yatak ve yorgan takımlarımız hatta nevresimlerimiz bile tamamen ipekti.
İpek, Diyarbakırlılar için o kadar doğal bir kumaştı ki basma entarili bir bayana hayranlıkla bakılırdı. İpek puşiler ise çok sıradan şeylerdi. İpek puşi bağlamış diye de çok
meşhur bir türkümüz var (7).
Damda puşi işlerem,
Kız yanağın dişlerem,
Seni bahan versinler,
Saç bağın gümüşlerem (Diyarbakır Türküsü)
Şefik Korkusuz. Bir zamanlar
Diyarbekir–1904 yılı–1933 yılı
İpekçilik kentte yaşayan halkın en büyük geçim kaynaklarından birini oluşturmuştur.
Nitekim eski Diyarbakır evlerinin bahçelerinde mutlaka dut ağacı yetiştirilmiş ve hemen
her evde ipek böcekçiliği işiyle uğraşılmıştır. Özellikle Süryanilerin yoğun olarak oturduğu Meryem Ana Kilisesinin etrafı, Lale Bey Camii ve Behram Paşa Camii civarına
kadar hemen her evde “Puşi” dokumacılığı yapılmıştır. Diyarbakır şehrinin sembolü olan
Puşi geniş bir alanda yaygın olarak üretilmiştir.(33)
1932 yılı Koza ve ipek sergisi hakem heyeti ve sergiye katılanların bir kısmı(30)
1936 yılı Koza ve ipek sergisi(30)
1936 yılı İpekli kumaşlar sergisi (30)
1936 yılı koza ve ipek sergisi
1936 yılı İpek böcekçiliği
Vilâyetin en mühim Böcekçilik ve ipekçilik mıntakasını teşkileden Merkez, Kulp,
Silvan ve Lice kazalarında ahali tarafından sureti mahsusada yetiştirilen ip ek böcekleri
umumiyetle dut yapraklarile beslenilen ve senede yalnız bir defa mahsul veren beyaz ve
iri kozalı Bağdat cinsine mensuptur. Lâkin mezkûr kazalarda fennin gösterdiği şerait dahilinde böcekleri beslemek ve korumak için hususî surette inşa edilmiş ne böcekhane ve
nede kışlak mevcut değildir.
Böcekçilerin bu hususta takip ettikleri usul pek iptidai ve gayri fenni olduğundan böcekler daima (baygınlık hastalığının tehdidine ve fare ve karıncalar gibi tabii düşmanların
hücumuna maruz kalmaktadırlar.
Tohumcular tarafından takip edilen usul ise böceklerin idaresi ile onlara yem tevzii
hususunda bazı müşkülâtı mucip olmakla beraber mahzurdan salim değildir. Bununla
beraber böcekti annelerin teshini ve derece; rutubetinin tanzimi için istimali zaruri olan
termometre ve Higrometre gibi basit âletlere malik ve heveskâr ve böcekhanenin tathir
ve tephirine riayetkar olan böcekçilerin miktarı pek mahduttur. Filvaki böcekçilikle iştigal eden köylülerimizin bir kısmı adî termometreye malik iseler de santigrat derecelerini
doğru okuyabilecek seviyede bulunmadıklarından böcekler gayri muntazam bir derecei
hararette beslenmekte ve dolayısiyle baygınlık hastalığının zuhuruna sebep olmaktadır.
Diyarbekir vilâyetinin Merkez, Silvan, Kulp ve Lice kazalarında 2200 Ons tohum açılmış
ve 25 şer gramdan ibaret bulunan beher ons başına 30 kilogram hesabile 66,000 kilo yaş
koza mahsulü alınarak beher kilosu 103 kuruşa satılmıştır.
1929 senesi Vilâyetin İktisadi şeraitine nazaran bir onsluk ‘ çiçeğin masarifi umumiyesi 38 lira ve vasati olarak bundan alınan 53 kilo yaş kozanın kilosu 93 kuruş hesabile
tutarı hasılatı 48 lira eder ki, beher ons başına hasılatı safiye miktarı ( 11.) lira isabet eder.
Son senelerde koza fiyatının düşkün olması ve bunlardan ipek keşide etmek usulünün
de köylülerce malûm olmaması hasebile böcekçilik san’atından lâyikiyle Faide temin edilememiştir.
Diyarbekir vilâyeti harbi umumiden evvel ipekçilik, kozacılık ve tohumculuk salhalermda mevkii mahsus ihraz eylemişken, muhtelif suretlerle dut ağaçlarının kesilip tahrip
edilerek mahrukat makamında kullanılması müstahsillerin umumi harp mevcelerile ortadan kaybolması ve mevcut ipek, mensucat fabrikalarının işletilmesi için büyük sermayelerin mefkut olması, istihsal olunan tohumlarla mavaddi neseiyeye emin bir mahreç
bulunamaması, hayvani ipeğin sun’i ipeğe rekabet edememesi ve mevcut sanat erbabının
da himaye ve müzaharetten mahrum kalması gibi bazı esbap dolayı sile vilâyet için
mühim bir varidat
menbaı olan böcekçilik san’atı günden güne gerilemeğe başlamış ve geniş saha dahilindeki dutluklar bugün için sahiplerine daha ziyade menfaat temin eden meyve ve sebze
bahçelerine inkılâp etmiştir(37)
Meryema ana kilisesi yanında
ipekçilik (Osman Köker sergisi)
Kozadan ham ipek yapımı
İpek kozaları
İpeğin bükülerek iplik haline getirilmesi
Puşi tezgahında dokuma
Sayısı 300 adet olan bu imalathanelerde 1870 yıllarında 200 ustanın denetiminde
1500 yetişkin ve çocuk işçi çalışmaktaydı. Bu tezgâhların hemen hepsi Diyarbakır şehir
merkezinde bulunuyordu. Bu, Diyarbakır’ın bu faaliyetin merkezi olması ve dokumacıların ipek dokumacılığına yönelmeleriyle ilgilidir. Çünkü ipek kumaş dokuma daha yüksek vasıf isteyen ve kırsaldan çok kentlerde yapılmaktaydı. Diyarbakır’da canlı olan ipek
dokumacılığı jakarlı makinelerle daha da canlanmıştır. 1880’lerde şehir merkezinde 100
erkek dokumacı, ipek çarşaf dokuyor ve her bir usta haftada bir adet çarşaf üretiyordu.
Diyarbakır dokuma esnafı, Birinci Dünya Savaşı öncesinde jakarlı dokuma
tezgâhlarını kullanmaya başlamıştır. Böylece daha kaliteli ve daha fazla kumaş üretimi
sağlanarak dokuma piyasası, rekabet gücünü artırırken, üretilen malın birim fiyatlarını
düşürmüştür. Diğer taraftan Diyarbakır’da ipekböcekçiliğin üretimindeki yüksek rekolte
ve elde edilen ipeğin işlenmesi göz önünde tutularak Elazığ’da 1913 yılında kurulmuş
olan İpekböcekçiliği okulu 1930 yılında Diyarbakır’a taşınmıştır. Geleneksel el dokuma
tezgâhlarının dışında 1940’lı yıllara kadar faaliyetini sürdürmüş olan jakarlı makinelerden oluşan mantin kumaş fabrikaları vardı. Bu mantin fabrikaları, Müftü zade Hüseyin
Efendi ile Direkçi Tahir Efendiye aitti. Burada üretilen kumaşlar biraz sert olmakla beraber sırmalı kısmından gelinlik yapılmakta ayrıca yorgan ve yastık yüzü olarak da kullanılmakta idi. 1950’li yıllarda Diyarbakır ipek dokumacıları “Doğu İpek” adıyla bir
şirket kurmuşlardır (8).
1958 yılında yapılan istatistiğe göre Diyarbakır’da üretilen ham ipek miktarı 50 000,
suni ipek miktarı 15 000 metredir. 13 1960 yıllarında ise en az 200, 1970 yıllarında en
az biri motorlu olmak üzere 70 tane ipek kumaş üretim tezgâhı çalışıyordu. Bu tezgâhlarda üretilen ipek kumaşlar yurtiçinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve
Ege bölgesinde, yurtdışında da Irak ve Suriye başta olmak üzere pazar bulmaktaydı. 1970
yıllarında Diyarbakır il merkezi başta olmak üzere Silvan, Lice, Kulp ve Hazro ilçelerinde
önemli miktarda ipek böcekçiliği yapılmakta idi. Günümüzde ise sadece Kulp ilçesinin
bir beldesinde küçük oranda üretim devam etmektedir. Diyarbakır şehir merkezi ve civar
köyleri ipekböcekçiliği ve dokuma tezgâhlarının en yoğun olduğu yerlerdir (8).
Cumhuriyetin ilk yıllarında ipekçi dükkanları ile puşucu dükkanları, iplik ve puşu
boyahaneleri de Balıkçılarbaşı çevresindeydiler Diyarbekirin asıl İpekçiler Hanı ise, Urfa
Kapının iç tarafındaydı. (Mehmet Mercan)
Şeyhmus Diken şehrin en eski puşicisini anlatıyor:
Bu eski şehrin en eski puşicisi rahmetli dostum ve birkaç yıl evvel vefat eden kadim
şehrin en eski ipekli dokumacısı, puşici Lütfi Usta’yı hatırladım...
Lutfi Ustayı dinleyelim:
“1936’da babamın vefatı nedeniyle okulu bırakmak zorunda kalmış, okuyamamıştım.
O nedenle ipek böcekçiliği ve işlemeciliği diye tabir ettiğimiz ‘puşicilik’ sanatını kendime
iş edindim” diyor ve ipek böcekçiliğinin, ipekli dokumacılığın çok eski tarihlere dayandığını anlatıyordu Diyarbekir coğrafyası için.
Diyarbakır’da mantin çarşaf üzerine sanat icra edenler daha çok Ermenilerdi. Puşiciler
ise Ali Paşa ve Lalebey mahalleleri civarında oturan Süryanilerdi. Ben de Süryani’yim.
‘’Mahalli tabirle lakapları vardı puşicilerin... Mesela Karpuzgötgiller vardı. Hanna Sıçanyangiller vardı. Hanna Êro vardı. Frengul Ermuş, Mendilciyan Eren, Mug Uso vardı.
‘Mug Ermenicede ‘sıçan’ demektir bilir misiniz?
Ferrahyan Lütfü vardı, bunlar Palakların soyundandı. Hani Süryani yazar Naum Faik
Palak var ya, işte onun kardeşioğlu. Tırpancıgiller vardı. Tırpancı Ermoş vardı. Onun
on on beş jakar makinesi de vardı. Bir de Müslüman olan Uluğ’lardan Müftüzade Mantinci Hüseyin Efendi vardı. (34)
1935 yılı ipekböcekçiliği ve koza üretimi:
Alınan yaş koza ürünü.132.681 kg.(31)idi
Yıllara Göre İpekböcekçiliği İstatistiği:(25)
Yıllar
1963
1964
1965
İpekböcekçiliği Yapan
Köy Sayısı
64
48
52
Aile Sayısı
1.200
1.033
360
Açılan Tohum
Kutusu
1.945
1.700
1.425
Yaş Koza
106.300
83.000
54.475
KULP İLÇESİ VEVE
TURİZM
217 TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR
DİYARBAKIRDA
KULPTA İPEKBÖCEKÇİLİĞİ VE İPEKÇİLİK 217
İpekböcekçiliği Yapan
Köy Sayısı
Yıllar
1963
64
1964
48
1965
52
??????? (26)
Aile Sayısı
1.200
1.033
360
Açılan Tohum
Kutusu
1.945
1.700
1.425
Yaş Koza
106.300
83.000
54.475
İpek üretimi ihracata da yansımıştır
1967 yılında Diyarbakır 5milyon TL,1968’de 10 milyon TL ipek ihraç etmiştir (27)
Diyarbakır-Kulp İpek Böcekçiliği:
Kulp ilçesi ipekböcekçiliği alanında Türkiye’de İstanbul ve Bursa’dan sonra üçüncü
sırada bulunmaktadır. İlçe ve köylerde bulunan dut ağaçları ipekböceği kozasının tek
ideal yiyeceğidir. 25 yıl önce ipekböcekçiliğinin sona erdiği ilçede, 2002 yılında başlayan
canlanma ile 2003 yılında 30 ton yaş koza elde edilmiştir.
Yıl
1985
1986
1987
1988
1989
1990
Paket Adedi
1000
1100
1300
1200
1200
1400
Üretim (Ton)
20
25
32
30
30
40
11: 1985–1990 Arası Kulp’ta İpekböceği Üretimi
İlçemiz Kaymakamlığı ipek böceği üreticiliğinin arttırılması hususunda hassasiyet
göstermektedir. Halkımıza ipek böceği tohum paketi temininde yardımcı olmaktadır.
Diyarbakır Ticaret Borsası (DTB) tarafından Diyarbakır’ın Kulp İlçesi’nde İpekböcekçiliğini Geliştirme Projesi, 1 Nisan 2006’da uygulamaya konulmuştur. DTB tarafından hazırlanan ve AB tarafından kabul edilen İpekböcekçiliğini Geliştirme Projesi’nin
Kulp ilçesinde geniş bir istihdam alanı yaratması beklenmektedir.
Kırsal alanda istihdam ve gelir seviyesinin artırılmasına katkıda bulunmak amacıyla
projeye büyük bir önem verdiklerini belirten proje sorumlusu Hanifi Eren, ‘’Kulp İlçemiz,
koza yetiştiriciliğinde Türkiye’de ilk sıralarda. İlçede ilk etapta şu an 180 paket koza dağıtmış bulunmaktayız. Bu rakam, bizler için çok sevindirici bir rakamdır.” diye konuştu.
Şekil: Kulpta Koza Üretimi Oldukça Yaygındır
Güneydoğu’da köyden kente iş göçünü önlemek ve alternatif gelir kaynakları oluşturmak için DTB, Diyarbakır Valiliği, Ticaret ve Sanayi Odası, Tarım İl Müdürlüğü ve
Bursa Koza Birlik Genel Müdürlüğü’nün işbirliğiyle ilk olarak 2002 yılında başlatılan
proje, hızla yayılırken, geliştirilen yeni projeler sayesinde ipekböcekçiliğini yıllar sonra
eski günlerine kavuşturmayı hedeflediklerini ifade eden DTB Başkanı Fahrettin Akyıl,
“1930’lu yıllarda İstanbul ve Bursa’dan sonra 3. ipekböcekçiliği merkezi olan Diyarbakır’da, 1984 yılından sonra yaşanan birtakım sıkıntıların artmasıyla sektör bir anda yok
olmaya yüz tuttu ve dokumacılık sanatı adeta öldü. Diyarbakır’ın milli gelir kaynağı olarak ün kazanan ipekböcekçiliği, yaşanan bazı olaylardan sonra üreticiler tarafından terk
edildi. Borsamız ve ticaret odamız tarafından 2002 yılında ipekböcekçiliği dokumacılığını geliştirmek için dut ağaçlarının yoğun olduğu Kulp İlçesi’ndeki köylerde çalışmalar
başlatıldı. Başlatılan proje ile 200 üretici ve 750 aile gelir elde etmektedir. Yeniden geliştirilen bu proje ile ipekböcekçiliği, kırsal alanda gizli işsizliğin önlenmesinde büyük rol
oynayacaktır. Borsamız tarafından geliştirilen bu projeler sayesinde hem ipekböcekçiliğini eski günlerine kavuşturacağız hem de dokuma sanatını genişleteceğiz” dedi.
İpekböcekçiliği Projesi’nin temel amacının, Diyarbakır’ın Kulp ilçesi ve köylerinde
ipek böcekçiliğini geliştirmek ve üretimi çeşitlendirerek özellikle kırsal üreticinin gelir
seviyesini artırmak olduğunu belirten TOBB Yönetim Kurulu Üyesi Fahrettin Akyıl,
“Projenin hedef gurupları ise, Kulp İlçesi genelinde ipek böcekçiliğini yapmakta olan ve
ipek böcekçiliği sektörüne katılmak isteyen aile işletmeleridir. Ana faaliyetleri üretici
aile işletmelerinin bilgi ve becerilerinin artırılması, dut yaprağı verim ve kalitesini arttırmak, inficar ve kurutma tesisleri kurarak fiziki alt yapılarının güçlendirilmesi suretiyle
üreticilerin yaş koza üretim, verim ve kalitesini dünya standartlarına çıkararak aile işletmelerinin gelir seviyesini yükseltmektir. Bunun yanında ‘’Kulp Koza Üreticileri Kooperatifi’’ kurarak üreticilerin örgütlenme, kurumsal kapasitelerini arttırmaktır’’ dedi. (28)
Kulp ipek ürünleri
Kulp ipek ürünleri
Kulpta ipek böcekçiliği
(36)
(36)
(36)
(36)
‘’Koza’’nın Diyarı Diyarbakır
Türkiye’de 1500 yıllık mazisi olan koza üretiminin başladığı yıllardan beri en fazla
üretimin yapıldığı illerin başında gelen ve yüzyıllardır ipek böcekçiliğinin merkezi olarak
bilinen Bursa, bu unvanını Diyarbakır’a kaptırdı.
Alınan bilgiye göre, adı ipek böcekçiliği ile özdeşleşen, hatta bu nedenle koza alımının
yapıldığı tarihi ‘’Kozahan’’a ve ‘’Koza Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (Kozabirlik)’’ne
ev sahipliği yapan Bursa’daki koza üretimi, 1990’lı yıllarda yaşanan ekonomik kriz ve
yüksek maliyet yüzünden neredeyse durma noktasına geldi.
Koza Üretimindeki Denge
1980’li yıllarda yüzlerce kişinin koza üretimi yaptığı kentte üretici sayısı her geçen
gün azalıyor. 2007 yılında 26 köyde 129 kişinin koza üretimi yaptığı ve halen damızlık
koza üretiminin gerçekleştirildiği iki ilden biri olan Bursa’da, bu yıl üretim yapılan köy
sayısı 21’e, üretici sayısı 109’a düştü.
Hem üretici hem üretim miktarıyla ‘’İpek böcekçiliğinin kalesi’’ unvanını Diyarbakır’a kaptıran Bursa, halen koza üretiminin yapıldığı 26 kent arasında üretim miktarıyla
Antalya, Bilecik, Ankara, Sakarya, Eskişehir ve Bolu’nun gerisinde kaldı.
Kozabirlik, Türkiye genelinde koza üretiminin yapıldığı 26 ilde bulunan toplam 2
bin 238 üreticiden bu yıl toplam 124,6 ton polihibrit yaş koza ve 1,9 ton damızlık koza
elde etti. Üretimde 708 koza üreticisinin bulunduğu Diyarbakır, 39,9 tonluk üretimle
ilk sırada yer alırken, bu ili 534 üretici ve 25,4 ton kozayla Antalya, 239 üretici ve 21,6
ton kozayla Bilecik, 200 üretici ve 9 ton kozayla Sakarya izledi. İller arasında hem üretici
sayısı hem de üretim miktarıyla 8. sırada yer alan Bursa’da ise 4,3 ton polihibrit yaş koza,
1,2 ton da damızlık koza sağlandı.
Kozanın Diyarı Diyarbakır
Bursa’nın elinden unvanını alan Diyarbakır’da 1980’li yıllarda 7 bin kutuya kadar
yükselen, 1990’lı yıllarda ise 80-100 kutuya kadar gerileyen koza üretimi, son yıllarda
adeta şahlandı.
Diyarbakır’da 2002 yılında 199 olan üretici sayısı 708’e, 5,6 ton olan koza miktarı da
39,9 tona kadar yükseldi. (29)
Diyarbakır ipek böceği üretiminde lider
Türkiye’de üretilen ipek böceği kozasının yaklaşık yüzde 35’i Diyarbakır’ın Kulp ilçesinden karşılanıyor.
- Türkiye’de üretilen ipek böceği kozasının yaklaşık yüzde 35’i Diyarbakır’ın Kulp ilçesinden karşılandı. Diyarbakır’da son on yılda yapılan üretim yaklaşık 9,5 katına ulaştı. Üretim miktarı on yılda 5 bin 604’den 52 bin 601’e çıktı. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)
Diyarbakır Bölge Müdürü M.Salih URAS, İpek böceği üretim verilerini açıkladı.
Buna göre, Diyarbakır 2011 yılında, Türkiye’nin ipek böceği kozası üretiminde yüzde
35 üretim oranı ve 52 bin 601 üretim miktarıyla ilk sırada yer aldı. Diyarbakır’ı yüzde
17,05 oran ve 25 bin 689 üretim miktarıyla Antalya, yüzde 12,97 oran ve 19 bin 546
üretim miktarıyla Bilecik izledi. Türkiye’de toplam üretim miktarı ise 150 bin 601 olarak
hesaplandı.
On Yılda Yüzde 838,6 Büyüme Oldu
Diyarbakır’da ipek böcekçiliği son on yılda yüzde 838,6 oranında bir artış kaydederek
2002 yılında 5 bin 604 olan ipek böceği üretimi, 2011 yılında 52 bin 601’e yükseldi.
2002 yılında Kulp ilçesine bağlı 6 köy,199 hane ve 400 kutuda üretim yapılırken, bu rakamlar 2011 yılında 36 köy, 837 hane ve 2 bin 76 kutuya çıktı. 2011 yılında bir önceki
yıla göre ise yüzde 20,25 bir artış gerçekleşti.(6)
Koza üretiminde rekor artış
28 Nisan 2013
Diyarbakır’ın Kulp ilçesinde
koza yetiştiriciliğine her geçen gün
ilgi artıyor.2000 yılında 5 olan üreteci sayısı 2013’te 835’e ulaştı.
Kulp Gıda, Tarım ve Hayvancılık
İlçe Müdürü Cihan Güreş, ilçede
üretilen yaş Koza rekoltesinin 49 ton
olduğunu ve bu oranın Türkiye’de
üretilen yaş kozanın yüzde 35’ine
denk geldiğini söyledi.
Koza üretimde Türkiye’de rekor
düzeyde üretimin yapıldığı Diyarbakır Kulp ilçesinde üretici sayısı her geçen yıl artıyor.
2005 yılında Kulp Kaymakamlığı ve Diyarbakır Ticaret Sanayi Odası’nın ortaklaşa hazırladığı ‘İpekböcekçiliğini Geliştirme Projesi’ sayesinde üretici sayında hızlı bir artış yaşandı. Kulp İlçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık İlçe Müdürü Cihan Güreş, İpekböcekçiliğini
Geliştirme Projesi’nin hayata geçmesiyle birlikte Kulp’ta yaş Koza üretimine yoğun ilgisi
gösterildiğini dile getirdi. 2012 yılında üretim yapan 835 üreticiye Gıda, Tarım ve HayDİYARBAKIRDA VE KULPTA İPEKBÖCEKÇİLİĞİ VE İPEKÇİLİK 225
vancılık Bakanlığı tarafından 1 milyon 240 bin TL para verildiğini aktaran Güreş, üretici
sayısının artmasıyla birlikte üretim atölyelerini de kurduklarını ifade etti. Atölyelerde
kadınlara iş istihdamının da yapıldığın söyleyen Güreş, “İpek böcekçiliği dokumanın bir
parçasıdır. İpekböcekçiliği Kulp ilçesinde 2000 yıllarından önce üretimi yapılamıyordu.
Üreticiler bu iş koluyla ilgilenmiyorlardı. Bunun bir çok sebebi var. Çin’in dünya piyasasında rekabete hakim olması, sosyo-ekonomik faktörler gibi bir çok üretici bu üretimi
terk etmişti. Diyarbakır’ın kadim tarihinde ipek böcekçiliği çok eski bir iş koludur. İpek
böcekçiliği konusunda Ermeni ve Süryanilerin çok çalışması vardı. Üretimin artması için
Kulp ilçesinde küçük bir proje hayata geçirdik. İpek böceği yetiştiriciliği adı altında bir
proje başlattık. 2005 yılında Kulp Kaymakamlığı’nın başlattığı ve Kulp İlçe Gıda, Tarım
ve Hayvancılık Müdürlüğü’nün teknik destek verdiği projeye 5 üreticiyle başladık. Projeye ilginin artmasıyla birlikte bugün İpek böceği üretici sayısı 835 oldu. 2012 Kulp ilçesinde üretilen yaş Koza rekoltesi 49 ton oldu. 2011 yılında ise, 53 ton yaş Koza üremini
yaptık. Bu oran Türkiye’de üretilen yaş kozanın yüzde 35-40’e denk geliyor. Türkiye’de
yaş Koza üretimi ortalama 130-150 tondur” dedi.
Güreş, Kulp Ağaçlı beldesinde Devlet Planlama Teşkilatı’na sunduklarıyla projeyle
kurdukları ipek iplik üretimi tesisi sayesinde Türkiye’nin ipek iplik konusunda dışa bağımlığından kurtaracağını dile getirdi. Güreş, 3 ayrı atölyede 37 kadına da iş istihdamı
sağladıklarını belirterek, “Diğer yandan İpek böcekçiliğini geliştirmekle birlikte ipekli
dokumayı da geliştirmeye çalıştık. Sosyal Destek Projesi’nde (SODES) iki projemiz onaylandı. Kulp ilçesi Ağaçlı beldesinde üretim yapan iki atölyemiz mevcut. Bu iki atölyemizde 25 bayan istihdam etmektedir. Bölgemizde kadınların istihdam alanında çok yer
bulmuyor maalesef.
Bizim geliştirdiğimiz bu projeyle birlikte genç kadınlarımız bu iki atölyede kendi ailelerine çok ciddi katma değer sağladı. Aynı zamanda meslek sahibi de oluyorlar. Bu atölyelerin dışında Zeyrek köyünde de bir atölyemizin açılışını yaptık. Bu atölyemizde 12
bayan çalışmaktadır. Bu projemizi, Birleşmiş Milletler tarafından desteklenmektedir.
Bunun yanı sıra Devlet Planlama Teşkilatı’na sunduğumuz projeyle ipek iplik dokumayla
ilgili tesis kurduk. Ağaçlı beldemizde kurduğumuz bu tesis, yıllık ortalama 80 ton kuru
kozayı iplik haline getirebilecek bir imkana sahip ve yılda 14 ton iplik elde edilmesi hedefleniyor. Türkiye’nin yüzde yüz oranda dış bağımlısı olduğu tek ürün ipliktir. İpek
iplik Türkiye piyasasında üretilmemektedir. İpek iplik, Çin, İtalya, Brezilya, Özbekistan’dan alınmaktadır. Bundan dolayı bu tesis çok ciddi bir avantaj sağlayacaktır. Türkiye’yi
dışa bağımlı olmaktan bir nebzede olsa kurtaracak” şeklinde konuştu.
www.diyarinsesi.org
Kulp’ta ipek dokuma atölyesi açıldı
26 Nisan 2013
Kulp ilçesine bağlı Zeyrek köyünde İpek Dokuma Atölyesi törenle açıldı.
Diyarbakır Batman-Siirt Kalkınma Programı kapsamında yürütülen “İpek Dokumayı Geliştirme
Projesi” çerçevesinde Zeyrek köyünde dokuma atölyesinin açılışı
gerçekleştirildi.
Açılışa Kulp Kaymakamı Mehmet Maraşlı, Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürü Mustafa Ertan Atalar, proje koordinatörleri, teknik elemanlar ile köy
halkı katıldı. Kulp ilçesinde yürütülen projeler kapsamında 3 dokuma atölyesi, 5 örnek
besleme evi, bir çözgü atölyesi ile entegre bir ipek üretim tesisi kurulduğu belirtildi.
www.diyarinsesi.org
20. yüzyıl başındaki ipekçilik için tarihi sergilere uğrayalım. Lalabey mahallesindeki
sanatkârları seyredelim: Diyarbakırlı Süryanilerin Meryem Ana kilisesinin hemen yanında ipekçilik yaptıkları atölyeler vardı.
Kulp ipek böceği üretiminde Türkiye birincisi
19 Haziran 2013 www.diyarinsesi.org
Diyarbakır’ın Kulp ilçesi, ipek böcekçiliği üretiminde Bursa’yı geride bırakarak Türkiye birincisi oldu.
Osmanlı döneminde önemli ipek
böcekçiliği merkezi olan Diyarbakır’ın
Kulp ilçesi 100 yıl sonra eski günlerine
kavuşarak, ipek böcekçiliğinde ilk sırada olan Bursa’yı geride bıraktı.
Çatışmaların yaşandığı dağlarda
üretilen yılda 53 ton yaş koza yörede
yaklaşık bin aileye istihdama sağlıyor.
Bölgedeki çatışmalar ve Çin’den gelen ucuz koza nedeniyle ipek böcekçiliği üretimi son
20 yılda hızla düşüş yaşandı. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Diyarbakır Valiliği,
Koza Birlik ve yerel kurumların katkılarıyla 13 yıl önce Kulp ilçesinde 5 çiftçinin evinde
başlatılan ipek böcekçiliği kapsamında 900 çiftçi sektörde istihdamda edildi.
Çözüm süreci öncesi şiddetli çatışmaların yaşandığı dağ köylerinde 100 bin dut ağacı
dağıtılması sonrası üretilen ipek böcekçiliği Kulp’u kozasından çıkardı.
Bölgede sektörün gelişmesi üzerine Silvan, Hazro, Lice, Batman’ın Sason ve Bingöl’de
ipek böcekçiliği yapılmaya başlandı. Bölgede yaşanan olaylar nedeniyle 1990’lı yıllarda
göç eden birçok aile ipekböceği üretim döneminde mevsimsel dönüş yaparak ipekböceği
yetiştiriciliği yapmaya başladı.
Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürü Mustafa Ertan Atalar konu ile ilgili olarak yaptığı açıklamada, Ağaçlı köyünde 48 dönüm arazi üzerinde ipek üretim fabrikasının Kozanın ham haliyle alınıp çekim, büküm ve boyamayı yapabilen Türkiye’nin ilk entegre
tesisinin kurulduğunu kaydetti.
Bunun yanı sıra Kulp’ta yaş koza üretilmesi ile birlikte el sanatları dokuma atölyelerinin de açılmaya başlandığını aktaran Atalar, bütün bunlar terör biterse bölgenin nasıl
bir hal alacağının göstergesi olduğunu kaydetti. Atalar, “Halk eğitim merkezlerinde kurs
gören 35 genç kız 3 ayrı atölyede istihdam ediliyor. Kızların atölyelerde el emeği göz
nuru ile ürettiği organik, kravat, puşu ve şallar Kulp’un Kürtçe ismi olan ‘Pasuri’ markası
ile yurt içi ve yurt dışında pazarlanıyor” dedi.
Kulp ipek böcekçilik eğitim birimi
Kulp ipek böcekçilik eğitim birimi
Kozadan ham ipek yapımı (Zeki Kasapoğlu albümü)
Cumhuriyetin ilk yıllarında ipekçilik İpeğin bükülerek ipek haline getirilmesi
(Zeki Kasapoğlu albümü)
Puşi tezgahında dokuma (Can Şakarer albümü)
İpek böceği mektebi, 1938(4).
Diyarbakır eskiden ipekböceği dokumacılığının olduğu illerdendi. Bunu yılların
puşi ustası olan Muharrem Savaş’tan öğreniyoruz. Savaş, puşiciliğe 1946 yılında iplik
halini alan ipeklerden puşi dokumaya, Ermeni Karnu ve Zeynî ustalarının yanında
başlamış. Ve o gün bugündür ipeğin dokuma sürecinde yer alan Savaş “O dönemlerde Ermeniler bu işi yapardı. 60 kadar ipek dokuma atölyesi vardı. Ve hepsinde 520 arasında işçi çalışırdı” diyor. Tüm ipekböceği atölyelerini Ermeniler, Süryaniler
işletirmiş. Ermenilerin, Süryanilerin gitmesi, Diyarbakır’da DSİ, TEDAŞ’ın, Köy
Hizmetleri, Sümerbank gibi devlet kurumlarının açılması aynı sürece denk gelir.
Aynı dönemlerde askerden dönen Savaş, Sümerbank Dokuma Fabrikası’nda usta
olarak başladığı işte devam etmiş zanaatına.
İpek dokumacılığı ile dut yaprağının ipeğe dönüşüm sürecinin atölyeler tarafından
yürütüldüğünü anlatan Savaş, “Ustalarımız dut bahçelerinin sahipleriyle anlaşırdı. 500
kilodan 3 tona kadar ipek isteyen ustalarımız vardı. Atölyenin büyüklüğüne göre değişirdi
bu” diyor. İpekböceği kozalarında 40 günde yeşil yapraktan en pahalısından ipliğe dönüşen ipek, atölyede dolapçıların ellerinde kaynatılır, renk verilir ve tezgâhlarda dokumaya hazır hale getirilirmiş. Kadınlı erkekli her sabah herkes gelir gelmez tezgâhlarının
başına geçer, akşama kadar durmaksızın çalışırlarmış.
Pazarı Ortadoğu puşiciliği, gelmiş geçmiş zanaatların en kıymetlisi olarak dile
getiren Savaş, İran, Irak, Suudi Arabistan, Suriye gibi Ortadoğu ülkelerine pazarlandığını söylüyor. Ortadoğu’ya pazar ve üretim merkezlerinden biri Diyarbakır’mış.
Puşinin bir ismi, etiketi varmış. Nasıl şimdi markete gittiğinizde her şeyin bir etiketi
varsa. Heftreng, kesrevan, dorsor, telgraf, semavi, türabı, mantin (çarşaf ). Kadınların
giydikleri çarşaflar. Puşiler, desenlerinin farklılığına göre isim alıyor. Genç kızların
kullandıkları temezi, kadınlarınki ise puşi ya da şarp olarak isimlendiriliyor. Muharrem Savaş, yok olmak üzere olan bir alanı yeniden canlandırması için Diyarbakır
Ticaret ve Sanayi Odası’nın puşi atölyesinin bir olanak olduğunu aktarıyor. Konuşması esnasında o günlere bir yolculuk yapıyor ve bizi de kendisiyle birlikte götürüyor
Savaş: “O dönem dut ağacı çoktu. İpekböceği, kozaları yılda bir yapar. Ustalar bahçelerle anlaşır, ipliği alırdı. Dolapçılar da ipeği kalitesine göre ayırırdı. 1. 2. 3. kalite
olarak isim alırdı. Başkaydı o zamanlar. İşsiz insan yoktu” (11).
Ali Haydar Canlı (Diyarbakır yerlisi) geçmişteki ipek böcekçiliği pratiğini anlatıyor;
“Diyarbakır’da büyük avlulu evleri kiralayarak üç veya beş büyük odaları, iki katlı ve üç
katlı ranza yaparak, ranzaların üstüne kâğıt serilirdi. Bunun üzerine böcek dokumu bırakılıyordu. Bu böceklerin saklanması için Hevsel bahçelerinden ve köşk bahçelerinden
dut ağaçlarından, yapraklı çubukları keserek eve getiriyordular. Avluda kadın işçiler yaprakları maydanoz ayıklar gibi ağaçlardan koparıp kıyma tahtaları ve büyük bıçakla maydanoz gibi ince kıyardılar. Böceklerin yemesi için ranzalara serperdiler.
Bu ağaçları bahçe sahibinden satın alıyorlardı. Bingöl’ün köylerinden ağaçları kesmek
için işçi geliyordu. Kestikleri dalları 40–50 kg gelecek şekilde bağlıyor ve sırtlarında eve
getiriyordular. Nisan ve Mayıs aylarında böceklerin soğuktan üşümemesi için mangal
yakılarak böceklerin bulunduğu mekâna konuyordu. Böcekler koza olduktan sonra islime götürülerek boğuluyorlardı. Boğulduktan sonra kozayı ipek işlemek için sur önünde
hülle yapılırdı. Hüllenin üstü ve etrafı dut ağacının yapraklarıyla örtülüyordu.
Kerpiçten ocak yapılırdı. Büyük bir kazan ocağa bırakılır, içindeki su ısınınca kozalar
kazanın içine atılırdı. Kozayı işleyen usta ağaç kamçıyla kozayı sararak makaraya verirdi. Makaradan dolaba çekerek dört makaradan kelef olarak dolaba sarılıyordu. Bir
kadın dolabı sürekli olarak çevirirdi. Usta kişi de devamlı olarak makaraya kozanın ipeklerini verirdi. Bu kadınlar iki kişi olurdu. airi ocağın ateşini yakar, diğer kadın dolabı çevirirdi. Dolabı çeviren kadın yorulunca öteki kadın çevirirdi. İşçi kadınlar her gün, gece
24’te işbaşı yapıp saat 14’de paydos ederlerdi. Kazanın suları Balıklı ve Anzele’den getirilirdi. Getirilen sular fıçılar konur, kazanın suyu eksilince tenekelerle su ilave edilirdi.
İş bittikten sonra usta ipeği dolaptan çıkararak kadın saçı gibi örüyordu. Çalıştığı ağaç
kamçıya takarak eve götürüyordu
Puşi yapılması için mantinhanelere ve evlerinde böcek yetiştiren ustaların evlerine
götürerek istedikleri renkte boyuyorlardı.”
Abdüssettar Hayati Avşar Diyarbekir ipeği ve İpekböcekçiliğini anlatıyor; “Diyarbekir’de elde edilen ipek kozalarından bir kısmı damızlık koza olarak ayrılıp
ipek böceği tohumu elde edilirken, diğer kısımlarından da dört - beş yüz ipek böceği dolabından ipek elde edilirdi. Bunlar çeşitli renklere boyanarak çeşitli ipekli
kumaşlar dokunur. Mantin, Atlas, Kutni, Gezi. . . Diğer çeşitli kumaşlar elde edilir.
İpekten yapılan ve başa sarılan puşiler de ayrı bir şöhrete sahip olup her tarafta aranır ve kullanılırdı.
Diyarbekir ve kazalarında elde edilen kozaların içindeki krizalitler güneş, kaynarsu
ve subuharı ile boğulduktan sonra Diyarbekir’e getirilip ipekböceği kozası pazarında satışa arz edilir. Son devirlerde Ermeni vatandaşlardan intikal eden ipekli kumaş imal eden
fabrikalarda kullanılmak üzere “dolap” tabir edilen ipekçekme dolaplarında ve yine bir
Ermeni vatandaşa ait olup New York 1910 tarihini taşıyan Flatür (ipekçekme) fabrikasında kozalardan ipek elde edilirdi.
İpek dolapları iki çeşittir. Bunların biri büyük, biri küçüktür. İpek çekme dolaplarının
bulunduğu yer şu şekildedir: İpek çeken ustanın oturduğu yerin önünde büyük bir kavurma kazanı, kazanın altında ocağı, ipekçekenin yanında kazanın altında yanacak ağaç,
yaprak vb, dumanlarının çıkması için bacası, kazanın önünde ipekçeken ustanın karşısında ipeklerin geçirildiği dört-beş iğ bulunur. Ve bunlardan alman ipek, dört dolaba verilir. Dolabın üzerinde üç ve dört sıra ipek sarılmaya başlanır. Kadınlar tarafından
durmadan dolap çevrilir.
Kazanın altında yakacak olarak da ipekböceği beslenen, böcekhanelerdeki iskelelerden sökülen, ipekböceği yataklarından elde edilen dut dalları, kuru yaprak ve altı köşeli
üç dört milim boyunda koyu yeşil, siyahımsı kurumuş ipekböceği pisliği kazanın altına
atılarak yakacağı da kendinden temin edilir. Dışarıdan yakacak alınmaz. Dolaplardan
sökülen ipekler, kız saçı şeklinde bükülerek deste halinde sahibine teslim edilir. Sahibi
ipekleri Ermeni vatandaşlarımızdan Müslüman hemşerilerimize geçen üç “İpekli Kumaş
ve Çarşaf Dokuma Fabrikası” sahiplerine satarlar. Onlar da bunları ayrı ayrı renklere boyatarak hazırlar ve fabrikalarında Mantin, Atlas, Kutni, Gezi vb. çeşitli şekillerde desen
ve renklerde çarşaf-kumaş olarak dokuturlardı.
İpekböceği beslenen evlerde aşefçi denen kadınlar çalıştırılırdı. Hıristiyan evlerinde tüm aile fertleri çalıştırılırken, Müslüman evlerinde “aşefçi” denen, bu işten anlayan ustalaşmış kadınlar çalıştırılır. İlkbaharda dut ağaçlarının yaprakları farekulağı
kadar olduğu zaman ipekböceği tohumları evlerde kuluçkaya yatırılır. Yirmi küsur
günden sonra yumurtadan çıkan koyu esmer minnacık kurtçuklar gayet ince kıyılmış
dut yapraklarıyla beslenirlerdi. Diyarbekir Askeri Hastanesinin altından başlayıp Yeni
Kapı, Mardin Kapı, Ben û Sen ve Urfa Kapı’daki dut ağaçlarından kesilen dut dalları
üst üste konur, iki üç metre boyunda olur, bir insanın zor taşıyacağı ağırlığa erişirlerdi.
Yapraklı dut dalları birkaç sütun kalınlığında bağlanarak sırtta taşınırdı. Bundan dolayı bu işi yapanlara “arkacı” denirdi.
Bahçelerden, Mardin Kapı yokuşundan, Yeni Kapı yokuşundan arka arkaya dizilen, dut
dallarını yüklenmiş arkacılar elli altmış metrede bir dinlenerek bunları günde birkaç kere
böcekhanelere götürürlerdi. Aşefçi kadınlar ellerindeki küçük dalları kontrol eder, üzerinde
kuş pisliği veya toz olan yaprakları atarlar. Sonradan bu yapraklar böceklere verilirdi.
İpek böceklerinin dört uykusu, beş yaşı vardır. Böcekler büyümeye başladıktan sonra
(yapraklar kıyılmadan) önce küçük dal, sonra büyük dal halinde verilir. Bu şekilde dört
uyku ve beş yaştan sonra kemale erer, koza örme zamanına yaklaşırlar. O zaman “çılo”
tabir edilen yapraklı meşe dalcıkları ve bu işe mahsus süpürge otu, ipekböceği yataklarına
dikine konur. Böcekler de koza örnek için bunların üzerine tırmanıp, yapraklar arasına
koza örerler. Örme işlemi dıştan içe yapılır. Kozalar kemale erdikten sonra(beş-altı
gün)sökülür. Kozalar toplanır, flatür fabrikasının yanında bulunan (Fabrika, Gâvur Meydanı, “Hristiyan Mahallesi’ndedir. ) Iknahhaneye (Böceği boğdurma yerine) götürülür.
İknahhane şu şekildedir: Dekovil (küçük ray) döşenmiş meydanın sonunda, içinde
büyük su kazanı bulunur, dışarıdan altında suyu kaynatmak için yapılan ocakta daimi
ateş yakılır. İknahhane çift kanatlı kapılı bir odadır. Dekovil hattı odanın sonuna kadar
döşelidir. Dekovil hattının üzerinde insanlar tarafından sürülen ve çekilen dört tekerlekli,
dört kanatlı, dört katlı koza konmaya mahsus kerevetlerin bulunduğu koza iskelesine,
kozalar kat kat konarak boğma odasına (iknahhane) sürülür. Odanın iki kanatlı kapısının
her tarafı su buharının dışarı çıkmaması için keçelerle kaplı bulunur. İki kanatlı kapının
üzerinde içerisine koza konmaya mahsus etrafı yine keçe ile kaplı küçük bir çekmece bulunur. Bu çekmecenin içine o parti kozaya ait beş-altı koza konur, kapılar kapatılır ve kozaların su buharında boğma muamelesinin tamamlanması için beş-on dakika bekletilir.
Arada bir, küçük çekmece çekilir, içindeki kozalardan su buharına maruz kalmış birkaç
koza alınıp bıçakla kesilerek koza içindeki krizalit(ipek böceğinden kelebeğe dönüş)çıkarılıp, bakılır. Boğulmuşsa kapılar açılır, boğulmamışsa birkaç dakika daha bekletilir.
İşlem tamamlanmışsa dekovil hattındaki dört katlı kerevetli iskele dışarı çıkarılır. Kozalar yerlere yayılmış Japon bezlerin üzerine serilir, kurutulmaya bırakılır. Bu durum geceleri de sürer (Kelebeklerin kozadan çıkmaması için).
İpekçilik Ürünleri
Diyarbakır yöresindeki ipek dokumacılığından elde edilen kumaşlar en çok yöreye
özgü baş bağlama aksesuarı olarak kullanılan Puşi üretiminde kullanılır. Bunun yanında
atkı, çarşaf, üç etek ve diğer kadın giysilerinin üretiminde de kullanılmaktadır.
Burada geleneksel olarak üretilen kumaşlar kalite bakımından; Sade İpek, Mantin
Kumaş, Floş ve Afare olarak sınıflandırılırdı. Renk/Desen bakımından ise; Siyah, Beyaz,
Kırmızı, Yeşil, Turabi ve Almasti’dır. Boyutlar ise talebe göre değişmekteydi ancak bununla beraber, 90, 100, 110 cm_ gibi ölçüler ile 120, 140 ve 160 cm_ ölçüler hemen
hemen standart ölçülerdir. Ancak ihtiyaç ve özel sipariş ile farklı boy ve ebatlarda ipekli
kumaş dokuması yapılabilir nitekim özel siparişlerin ipekli kumaşta önemli bir yer tuttuğunu konunun ustaları dile getirmektedirler.
Dokunan kumaşların ölçüleri kullanım amacına göre farklılık taşıyordu. Saç bağı
(atkı), şal ve mantin çarşaf için farklı ölçülerde dokuma yapılıyordu.
Kumaşlarda balık deseni yaygın olarak kullanılıyordu. Bunlara “balıklı” deniyordu.
Çatal şekli de kullanılırdı. “Elmasi” denen kumaşın fiyatı daha pahalıydı. Çünkü bunlar
daha parlak olurdu. “Afare” en düşük kalitedeki kumaşın adı idi. Sade ipek en iyi kalitedeki üründü. “Mantin kumaş” ikinci sırada, “filoş” üçüncü sırada, “afare” ise en son
sırada geliyordu. Filoş parlak olduğundan bunun için daha fazla boya kullanılıyordu.
Boşlukları olan geniş dokunmuş kumaşlar daha ucuz oluyordu. İpek kumaşlar özel gün
giysileri olarak kullanılıyordu.
Diyarbakır’daki ipek dokumacılığı birçok yörede üretilenden farklı olarak belli bir
alan için üretildiği düşüncesini doğuracak kadar özgündür. Diyarbakır’daki ipek dokumacılığında bu zanaatla özdeşleşmiş iki ürün bulunur. Puşi ve Çarşaf veya Mantin Çarşaf ’dır. Ama daha çok da puşi olarak bilinir. Aslında puşi genel olarak baş bağlama veya
örtmeye yarayan tüm aksesuarların ortak adı olarak da kullanılır. Söz gelimi Urfa yöresinde kullanılan ser puşi (baş örtüsü) sadece kadınlara özgü baş bağlama veya örtüye
işaret etmez. Erkekler tarafından kullanılan beyaz ipekten yapılan “dülbent” veya kadınların kullandıkları “şal” da ser puşi olarak adlandırılır (17).
Mantın çarşaf: ipek çarşafın çeşitlerinden biridir. Manto yerine mantin çarşaf giyilir.
Kirşan peştemal: Sarı, kırmızı çizgilidir. Çizgiler boyuna çizgilerdir. Hamamda kadınlar kurulandıktan sonra kirşan peştemali vücutlarına sararlar.
Alavala çarşaf: Çarşafa bakıldığı zamanki renk ile çarşafı döndürdüğünüzde ortaya
çıkan renk arasında farklılık görülür.
Gezi: Entarilik parçadır. Erkekler bile eskiden gezi denen ipek kumaştan önü açık
entari giyerlerdi. (Sarı-beyaz çizgili)
İpek herz: Bayanlar başlarına örterler. Kenarlarına oya işlenir.
Maruken: Çok kaliteli ipek kumaş. Hacı Üves’in (Akıncılar Mağazası) dükkânına
ipek üzerine yapılan kaliteli kumaşlar (1946–1960) gelir. Bunlardan özellikle maruken,
vistra kumaşlar giyildiği zaman tiril tiril ve dökümlü duran bir halis ipek kumaştır.
Vistra: Diyarbekir’de kullanılan çok tüketilen kumaşlardan biridir. (İstanbul-Bursa’dan gelir. )
Birman: İpek birmandan gecelikler yapılır.
Şermos çarşaf: Şimdiki satene (parlak ve kaygan kumaş) benzer. Kaim, dökümlü
ipekten yapılmış parlak bir kumaştır.
Köylerde (Hazro, Kulp. . . ) Seccade-kilimler de ipekten (kendi ürettikleri), köylü kadınlar tarafından yapılır. İpek bezlerin yanı sıra: Sivtan bezi üretilirdi. Bu bez bebeklerin
altına kullanılır. Fakir kesim ise bu parçadan çocuklara entari yapar. Koyu mavi, ince çizgili, çizgiler yukarıdan aşağı beyaz mavi çizgilidir (12)
Diyarbakır’da ipek hanım elbiselerine örnekler (Cahit Sıtkı evi)
Esma Ocak evinden elbiselere örnekler
Diyarbakır turizminde yeni bir soluk ipekçilik-Hasanpaşa hanı
Diyarbakır turizminde yeni bir soluk ipekçilik-Hasanpaşa hanı
Tarihte puşicilik:
Puşi kelimesi, örtü anlamında olup Farsça’dan Türkçe’ye geçmiştir. Günümüzde anlam
daralmasıyla başa bağlanan veya sarılan bez anlamında kullanılmaktadır. Diyarbakır’da
üretilen ipek kumaşa Puşi, üreticilerine Puşiciler denilmiştir. Oysa 1950’li yıllarda Diyarbakır’da üretilen ipek kumaşlar Puşi ile sınırlı olmayıp Puşi dokuma tezgahlarından
daha teknik jakarlı makinelerde dokunan Mantin, Çiçekli Mantın, Canfes, Hake ve Gezi
gibi kumaşlar da bulunmaktaydı. Ancak 1950’li yıllardan sonra üretilen ipek kumaşların
kullanım alanı daralınca isim de buna göre şekillendi ve ipek dokumacılığına genel bir
isimlendirme ile Puşicilik denildi.
Diyarbakır’da Puşicilik, 16. yüzyıldan beri Süryaniler ve Ermeniler tarafından icra
edilen bir meslek olarak 20. yüzyılın sonlarına kadar varlığını sürdürmüştür. Diyarbakır
ve civar şehirlerde dokuma, altın ve gümüş işlemeciliği vs. gibi neredeyse bütün meslek
gruplarının Süryani, Ermeni, Keldani gibi Müslüman olmayan dini gruplar tarafından
icra edilmiş olması dikkat çekicidir
Birinci Dünya Savaşı sonrası göçleri de eklenince Diyarbakır şehir nüfusunda büyük
bir azalma olmuştu. Bu, Puşicilik mesleği içerisinde Müslümanlar lehine bir değişim demekti. Tezgah malzemesinin sert ve dayanıklı ağaçtan yapılmasına önem taşır, bunun
için genellikle gürgen ağacı tercih edilmiştir. Çünkü ipek ip bir süre sonra tezgahın ahşap
aksamını yıpratıp özellikle çözgü iplerinin uzandığı kısımlarda iz bırakır. Bu ise kumaş
üretiminde hataya yol açar. Tezgahın dişbudak ağacı kökünden yapılan mekik gibi aksamı
zeytinyağı veya beziryağında kaynatılır. Böylece sert ve kaygan olması sağlanır ve ipek
ipliğe karşı daha dayanıklı hale getirilir. Tezgahlar kamçılı ve mekikli olmak üzere iki
kısma ayrılır. Kamçılı tezgahlar 1960’lı yıllardan sonra daha çok tercih edilir hale gelmiştir.
Diyarbakır Puşisi farklı renk, boyut ve çeşitlerde üretilmekte idi. Renkler: Kırmızı,
Beyaz, Turabi, Almasti, Yeşil ve Siyahtır. Boyutlar talebe göre değişmekle beraber, 90,
100, 110 cm 2 gibi ölçülerle beraber 120, 140 ve 160 cm 2 ölçüler ise adeta standart hale
gelmiştir. Bu arada 200 cm 2 kadar Puşiler de dokunmuştur.
Puşiler, iş sahibi Süryaniler tarafından öncelikle Diyarbakır ve çevresi, Güneydoğu Anadolu bölgesinin diğer illeri, Doğu Anadolu, İç Anadolu, Ege bölgesi olmak üzere yurt
içinde, Suriye ve Irak olmak üzere yurt dışına kadar pazarlanıyordu. Puşiler çeşitlerine
göre pazar bölgelerine ayrılmaktadır. İş verenler bölge taleplerine göre Puşi türlerini arz
ediyordu. Kullanımlarına göre Puşi çeşitleri ise Kırmızı Kenar, Beyaz Kenar, Yedi Renk,
Kesrevan, Telgrafi ve Almasti’dir.(8)
Diyarbakır puşilerinde bitkisel motifler, Osmanlı motifleri, ay, yıldız motifleri kullanılmıştır (32)
Sodes-Kulp Kaymakamlığı İpek Puşi Sanatımız Projesi
Diyarbakır’ın Kulp ilçesine bağlı Ağaçlı köyünde ipek böceği fabrikasının açılışı
yapıldı.
Ağaçlı köyünde 3,5 trilyon harcanarak yapılan ipek böceği fabrikasının Türkiye’nin
koza ihtiyacının yüzde 50’sini karşılayacağını belirtilerek, Kulp ilçesine bu güne kadar
46 trilyon hibe dağıttıklarını söylendi. Kulp’ta 2003 yılında 5 ton olan yaş ipek koza
üretim miktarının 50 tona çıktığını ifade edildi. Özel girişimcilerin Kulp’ta ipekle ilgili
tesis kurmalarına destek vereceklerini vurgulayan Bakan, şunları kaydetti: “Yaş ipek kozası üretim tesisi kurulduğu takdirde 1 milyon 200 liraya kadar olan yatırım tutarının
yüzde 50’sini hibe veriyoruz. İpek iplik üretim tesisi kurulursa onlara da bu paranın yarısını hibe veriyoruz. Özel sektör gelip bunu yapsın, yarısını hibe olarak veriyoruz. İpek
kozası üretimini artırıyoruz. Türkiye’nin yüzde 40’ı şu anda Kulp’ta üretiyoruz. Şimdi
ipek iplik üretim tesisini kurduk. Kulp ipeğin, ipek böcekçiliğinin merkezi, Pasuri ismi
Allah’ın izniyle bir dünya markası olacak. www.diyarinsesi.org.18-3-2014
KAYNAKLAR
1- Korkusuz, M Şefik, Seyahatnamelerde Diyarbekir, Kent Yay. İst. 2003. s. 149.
2- Yakuboğlu, K. , Erpolat, M. S. ve Sarıbıyık, M. 2011; “Osmanlı Belgelerinde Diyarbakır”. Diyarbakır valiliği. Dicle Üniversitesi.
3- Eşsizoğlu, E. , Diyarbakır, Yahoo Grup.
4- İzmir Fuarında Diyarbakır 1938. S: 32.
5- Konyar, H. Basri, Diyarbekir Yıllığı, 1936. S:159.
6- Diken, Şehmus, Diyarbekir Diyarım, Yitirmişem Yanarım, İst. 2003, s. 44 – 46.
7- Beren, B. ,; “Henek”, 2. Baskı Peri Yay. S:167. İstanbul. 2004.
8. Taşğın, Ahmet, “Diyarbakır’da Geleneksel Bir Meslek: Puşicilik”, Folklor Edebiyat, Sayı
35, 2003/3, ss. 65-73.
8- Eti, U. “Diyarbekir”. Diyarbekir Matbaası, 1937, s. 34 – 74.
9- Beğenç, C. “Diyarbakır ve Raman”. Ulus Basımevi. Ankara. 1949, s. 27.
10- Karaçoban, D. , “Damda Puşi İşlerem Kız Yanağın Dişlerem”. Evrensel Gazetesi.
11- Ekici, C. ,; “Uluslararası Osmanlıdan Cumhuriyete Diyarbakır Sempozyumu”, Osmanlı Belgelerinde Diyarbakır, Ankara, 2006.
12- Kırmızı, Zübeyde, Amid-i Nur. Diyarbakır Büyükşehir belediye yay. İst. 2009. s. 42–45.
13- Tellioğlu, Ömer (ed), Diyarbakır Salnameleri. Büyükşehir Belediye Yay. İst. 1999. 5/303
14- Güldoğan, Vedat. Diyarbakır Kültürü. Kripto Yay. Ank. 2011. s. 106
15- Çelik, Mirze, Fotoğraflarla Kulp. 2010. s. 126.
16- Bağlı, Mazhar, El Sanatları, Diyarbakır Ticaret Odası Yay. 2007. s. 32.
17- Diken Şehmus. Ula Fille Hoş Geldin. İletişim yay. İst.2012.s.39
18-Fatma Acun. 16. Yüzyılda Diyarbakır Şehrindeki Ekonomik Faaliyetler.1 Bütün Yönleriyle Diyarbakır sempozyumu.2000.s.218
19-Diyarbakır İl Yıllığı-1967.s.XIX.
20- Tellioğlu, Ömer (ed), Diyarbakır Salnameleri. Büyükşehir Belediye Yay. İst. 1999. 5/303
21- Yrd. Doç. Dr. Mehmet Salih Erpolat. Osmanlı Modernleşme Döneminde Diyarbekir
Vilayeti’nde Tarımı Teşvike Dair Bazı Belgeler Diyarbakır Ekonomi Tarihi (ed.Prof
K.Haspolat)Uzman matb.İst.2013
22- Yrd. Doç. Dr. M. Halis ÖZER Cumhuriyetin İlk Yıllarında Diyarbakır’da Sanayi
Sektöründeki Gelişmeler-(1923-1935).Diyarbakır Ekonomi Tarihi(ed.Prof K.Haspolat)Uzman matb.İst.2013
23- Yrd. Doç. Dr. M. Halis ÖZER, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Diyarbakır’da Tarım
Sektöründeki Gelişmeler(1923- 1935).Diyarbakır Ekonomi Tarihi (ed.Prof K.Haspolat)
Uzman matb.İst.2013
24- Mehmet Ali Abakay. Cumhuriyetin İlk Yıllarında Diyarbakırda Tarım Ve Hayvancılık Diyarbakır Ekonomi Tarihi(ed.Prof K.Haspolat)Uzman matb.İst.2013
25- Mehmet Ali ABAKAY. 1950 -2000 Arası Diyarbakır’da Tarım Ve Hayvancılık Diyarbakır Ekonomi Tarihi(ed.Prof K.Haspolat)Uzman matb.İst.2013
26-M.Ali Abakay. 1950 -2000 Arası Diyarbakır’da Tarım Ve Hayvancılık Diyarbakır
Ekonomi Tarihi(Ed.Prof K Haspolat).İst.Uzman matb.2013
27-1973 İl Yıllığı. s.529
28- Adem KARAKUŞ. Kulp İlçesi Beşeri ve Ekonomik Coğrafya Özellikleri” Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Coğrafya Anabilim Dalı
2001 tarihli tez
29- Diyarbakır Söz, 06.11.2008
30-Hasan Basri Konyar. Diyarbekir Yıllığı. Ulus Basımevi: 1936
31-İzmir Fuarında Diyarbakır. 1938. s.32
32- Yrd. Doç. Dr. Evren Daşdağ. Diyarbakır surlarındaki sembolik motiflerin geleneksel
el sanatlarına yansıması. Uluslararası Diyarbakır Surları Sempozyumu. Karacadağ Kalkınma ajansı.2012.S.169-182
33- Türkan Kejanlı. Tarihi Diyarbakır Sur İçi Bölgesinde El Sanatlarının Ticaret Alanları
Oluşumuna Etkisi Ve Yer Seçim Özellikleri.Diyarbakır Geleneksel El Sanatları. 2013
34- Şeyhmus Diken. Neden Gittiler Ki! Diyabakır - BİA Haber Merkezi 22 Ekim 2011
35-Donald Quataeat. Osmanlı İmalat Sektörü. İletişim yay.İst.2008.s120-121,208
36- http://www.kulpder.org.tr/foto.asp?fotoid=456
37- Hasan Basri Konyar. Diyarbakır Yıllığı. III.Ulus matb.Ank.1936

İndir - Diyarbakır Kitapları

Transkript

Benzer belgeler

Erdoğan-Barzani sazları eşliğinde Şiwan-Tatlıses

katalog - Atölye Mutfak

BU TOPLU MEZARIN FAİLLERİ KİM? (ÖNCE KURŞUNLANAN

2015 Raporu - Kocaeli Üniversitesi Ar

Uzunyayla`da Çerkes İskânı Üzerine Bazı Notlar ve Örnek İki Köyün

JİTEM ciden tüyler ürperten itiraflar

bergama`da köyler dört çepnđ köyü