docŞövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir
download 
Şikayet Transkript
Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir
Bilim ve Teknoloji Tarihi-6.Hafta ve 7.Hafta Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Giriş • Anonim Dönem-II.Aşama ▫ İcadın Anonim döneminin son aşaması Ortaçağlar ve daha özelde Avrupa Feodalizmidir. ▫ Yaklaşık 8. - 9. Yüzyıldan başlayıp Rönesans’a (15. Yüzyıla) kadar geçer, ▫ Feodalizm, antik köleci toplumlar ve ekonomilerle kapitalizm arasındaki geçittir, ▫ Feodalizmi yaşamadığı kabul edilen ve “fiark Despotluğu” (Oriental Despotism) veya Asya Türü Üretim Tarzı (ATÜT) başlığında bazı kalıplara sokulan Çin, Hind ve İslam toplumları da, kronolojik olarak, Avrupa’nın ortaçağlarında, kendi bilim-teknolojilerinde, dolayısıyla, kendi anonim icat dönemlerinde en üst düzeylerine varmışlardır ▫ Avrupa’nın Feodal döneminde sınırlı sayıda kişisel mucit, sanatçı ve düşünür kimlikleriyle kendini göstermiştir. Başta Rönesans’ın ressam, heykeltıraş ve mimarları olmak üzere bu mucitler, geleceğin mühendis ve tasarımcılarının en büyük araçlarından biri sayılan “perspektif” kuramını ve diğer pek çok yeniliği topluma kabul ettireceklerdir. Ancak, bu dönemin genelinde, anonim icatlar çoğunluktadır. İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir • Kimilerine göre, Avrupa Feodal düzeni, temelinde ağır süvariyi desteklemek için kurulmuş askeri bir sosyal örgütlenme ve üretim biçimidir. • Bu tartışılan yaklaşımdan yola çıkıldığında, Roma ağır piyade sistemi yerine süvarinin geçmesinin, 8. Yüzyılda gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir • Böylece, ağır süvarinin ve atlarının beslenmesi, savaşçıların demir donanımlarının yapımı için yeni bir sosyo-ekonomik örgütlenmeye gidildi. • Kilise arazileri ve yeni elde edilenler dahil, toprakların bu amaçla yeniden dağıtımıyla, Karolenj döneminde, 9. Yüzyıl başından itibaren, Feodal sistem klasik şeklini almaya başladı Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir • Batı ve Doğu Romalıların süvariye iltifat etmemeleri, yetiştiriciliğini bilmemelerinden değil, bundan yararlanmaktaki üç teknik sorunu çözememelerinden gelir: • (a) At tırnağının Batı Avrupa’nın ıslak toprağında yumuşayıp, üstündeki ağır yükte çabuk kırılması (bunun için kalın deriden “hiposandales” kullanılıyordu ama, bu da, ağırlıkla parçalanıp atın hızını azaltıyordu); • (b) Üstüne binildiğinde, sürücünün ayakları boşta kaldığından, denge ve silahlarını etkili kullanma sorunu ortaya çıkıyordu; • (c) Çekim hayvanı olarak atın koşumları, fazla yüklendiğinde onu boğmaya başlıyordu; Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir • Bunlar, erken Feodalizmin acilen çözmesi gereken teknolojik sorunların bazılarıydı. • İlk ikisine hemen çözüm bulundu, üçüncüsüne ise Ortaçağ Tarım Devriminde bir çözüm üretildi. • Özetle, birincisi, at tırnağına yumuşak dövme demirden yapılan nal ve nal çivisiyle çözümlendi. • Atın üzerinde dengeli durma sorunu ise at eyerine üzengi denen ayakların bastığı demir bir askının bağlanmasıyla çözüldü. • Bu basit demir askı, 40-50 kiloluk zırhıyla, demir-çelik silahlarıyla (kılıcı, mızrağı, gürzü, baltası vb.) 130-150 kg. gelen ve atın üstüne bir bucurgatla konulan şövalyenin, eyer üstünde dengesi için hayati önem taşımaktaydı Büyük Demir Talebi • Sadece bir şövalye, atının zırhları da düşünülürse, en az 70-80 kiloluk işlenmiş demire, çelik kılıçlara, atı ve askerleri için yıl boyu buğday, arpa ve samana ihtiyaç duyuyordu. • Tarım sektörünün de ağır pulluk, balta ve diğer ev eşyaları için önemli miktarda bir demir talebi olduğu düşünüldüğünde, sorun; yani demir talebinin karşılanmasına yönelik arz sorunu çıkmıştır. Demir Üretimi ve Tarım İlişkisi • Birinin gelişmesi ötekinin gelişmesine bağlıydı ve 18. Yüzyıla kadar, aynı güçte bir bağlantı olmasa da, demir üretimi, odun kömürü-odun gerektirmesi nedeniyle bir tür “agro-endüstri” sayılmaktaydı. • Feodal dönemde birbirini besleyen bu bağlantı, 15. ve 16. Yüzyılda her iki sektörü de (kereste ve demir üretimi) bir “sıfır-toplam” mantığı içinde, kendilerini tahrip eden teknolojik bir dar boğaza sokmuştur. 18. Yüzyıl başında, kok kömürün demir ergitmede kullanılmasının biraz da tesadüfen bulunması, bu enerji darboğazının aşılması için gereken ‘radikal icat’ olarak ortaya çıkmıştır. Atın Tarımda Kullanılması • Atın neden tarıma sokulduğunu hiç düşünüdünüz mü? • Günümüzde yapılan denemeler, (modern at ve öküz, Ortaçağdakinin türdeşi sayılmaz) atın bakımının eşek ve öküze göre daha zor olduğunu, daha çok ve iyi yem (arpa) tükettiğini, yaşlandığında derisi ve etinin işe yaramayan bir hayvan olmakla birlikte, yüzde 50 daha fazla iş yaptığını ve birkaç saat daha uzun çalıştığı düşünülerek, ekonomik anlamda, öküzden yüzde 30 daha ucuz olduğunu ortaya koymuştur. • Bu değerler, atın daha iyi ve daha ucuz bir araç haline gelmesiyle daha da anlam kazanmakta, tarımı ve ulaşım yanında değişim-ticaret imkanlarının sınırlarını da (radius) genişletmektedir. Ortaçağ Tarım Devrimini Kolaylaştıran Nedenler • Kuzey Batı ve Orta Avrupa’da hava koşullarının 8.yüzyıldan itibaren değişmesi, toprakta kullanılan ağır pullukların daha kolay kullanımını ortaya çıkarmıştır, • Atların pulluğu dairesel biçimde sürmesi yerine tarlayı boydan boya şerit halinde sürmesi gibi tekniklerin gelişmesi, • Atların tarlalarda kullanılmaya başlanması, • Yeni teknikler, tarlaların ortak kullanımı, tarlaların bölünerek çok amaçlı kullanılması, • Demir balta’nın 10. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanması, ağaçların kesilip tarım arazilerinin artması, Demir Üretimi • Aynı dönemde, ağaçların kolay kesimini ve kereste-tahta yapımını kolaylaştıran testere, hızar, burgu, planya ve benzeri demir-çelikten marangozluk aletleri, birçok demircilik aletinin yanı sıra icat edilmiştir. • Üretimi artan demir, zamanla, köylünün ev aletleri, kapkaçak ihtiyacını karşılayacak, en alttaki serflerin bile konforunu nispi olarak arttıracaktır. • Bu demir tüketiminin Avrupa’daki ‘demokratizasyon’ sürecidir. Bu durumda artan demir talebi daha çok odun kömürü üretilerek karşılanmıştır. Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Şatolar ve Gotik Katedraller • Antik Çağın köleler tarafından yapılan ünlü büyük yapıları, piramitler, tiyatrolar, tapınakların yapım teknikleri, Roma’nın barbar istilalarıyla parçalanıp Karanlık Çağlara girilmesiyle birlikte yani MS 5. Yüzyıldan sonra, unutulmaya başlanmıştı. • İngiltere, Roma döneminde bildiği taş işçiliğini unuttuğu için, özel ve kamu binalarını, kiliselerini bile ahşap çerçeveli taş dolgu (split-log walls) tekniği ile yapıyordu; tuğla yapımı tamamen unutulmuştu ve I. Elisabeth çağına kadar da yeniden öğrenilemeyecekti. • Karanlık Çağlardan, yığma taştan kulübe ve diğer binalar, en ilkeli 5-6 bin yıl önce olacak şekilde bir bina tekniğinin eseridir. Mimaride Uyanma • Mimaride uyanma Feodal Dönemden önce görüldü. • İtalya’da o dönemde kalabilen taş ustaları, bazı kilise ve kamu binaları inşaatında Roma’yı anımsatan, “Romanesque” denen daha basit bir stil ve teknik yakaladılar. • Ustaların azlığı Norman istilasından sonraki (1066) İngiltere taş ocaklarından taş getirmek yerine, Manş ötesinden Normandia’dan kesilmiş küçük taşlarla, bol yerli taş dolgu malzemesi (rubble) kullanılması sonucunu doğurdu. Böylece, yüksek payandalı duvarların üstünde kubbeler değil alçak kemerler kurulabiliyordu; Uçan Payanda Büyük Sütunlar ve Kalın Duvarlara Oturtulmuş Kubbeler • Yeniden büyük sütunlar (Türkler fil ayağı diyor) ve kalın yan duvarlara oturtulmuş kubbeleri görmek için, Brunelleschi’nin Duomo’su (Floransa Katedrali), Mikelanj’ın Roma St. Pierre Katedralinin yükseldiği İtalyan Rönesans’ı ve Mimar Sinan’ın (Süleymaniye ve Selimiye) Osmanlı şehirlerine yani 15. ve 16. Yüzyıllara gelmek gerekecektir. İnşaat İşinin Örgütlenmesi-Ücretli Emeğin doğması • Gotik mimarinin getirdiği başka bir yenilik de, inşaat teknolojisinde değil, inşaat işinin örgütlenmesinde yatar. • Eski yapılar, mimarları ve heykeltıraşları dahil hep köleler tarafından gerçekleştirilmiştir. • Feodalizmin çözülmesinde, yani serfliğin ücretli emeğe dönüşünde bazı şehirlerdeki yünlü dokuma atölyelerinin ve büyük yapıları üstlenen veya ihalesini alan duvarcı ustaları (masons) loncalarının rolü büyüktür. • Bu zanaatkar gruplar, bir şehirdeki katedral ve benzeri büyük binaları anlaşma yoluyla yapıyorlar ve ücretler kendi becerilerine göre belirleniyordu. • Duvarcı ustaları, Ortaçağlarla birlikte Avrupa’nın her yerinde sıklıkla gelişen yeni şehirleri, şatoları inşa ederek, ilerde dinamik bir burjuva sınıfının doğacağı mekanı hazırlamışlardır. Uzun İnşaatlar-Savaşlar, Şehirlerin El Değiştirmesi, Finansman • Bu duvarcı ustalarının işbirliği, iş örgütlenmesi ve dayanışması o döneme kadar görülmemiş bir model oluşturuyordu. • Bu ekipler, bir binanın inşasını yüklenince tabii ki, sahibi olan hükümdar veya şehrin yetkilileriyle görüşerek, büyüklüğünü, yüksekliğini, stilini, geleneksel Gotik çerçeve ve teknoloji içinde kararlaştırıyor ve işe başlıyorlardı. Önce, o civardaki taş ocakları keşfediliyor, planları baş usta (mimar) çiziyor ve inşaat başlıyordu. Bu inşaatlar o kadar uzun sürmekteydi ki(14), hemen hiçbir ekip, temelden çan kulesine kadar bitirip, bir katedrali açamamıştır. • O nedenle, yapı belli bir yere gelmişse, yeni ekipler eski planda fazla bir değişiklik yapmadan devam ederler ve sonraki ekiplere devrederlerdi. Bunun sebepleri arasında, savaşlar, şehrin el değiştirmesi, finansman sıkıntısı vb sayılabilir. Bu nedenle, birçok katedral günümüze eksik şekilde gelmiştir. Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma • Avrupa şehirlerinin bazılarında, sadece kendi evsel (domestik) ihtiyaçları için değil, piyasa için, piyasadan hammaddesini, işçiliğini satın alarak, birçok dokuma tezgahı çalıştıran girişimciler görülmeye başlandı. • Bu bölgede, Kuzey İtalya’daki bazı şehirlerde, İspanya’dan, İngiltere’den gelen ham yün, çok kaliteli bir şekilde, talebe göre dokunup, boyanıp dünyanın her köşesine satılmaya başlandı; bu da belli bir başlangıç sermayesi gerektiriyordu. Bankalar ve zengin aileler doğmaya başladı. 13. - 14. Yüzyılda, yeni filizlenen zayıf burjuva sınıfı Kapitalizmin ilk denemelerini, ilkel sermaye birikimlerini yaptı. Dünyanın En Eski Tüketim Sanayii Tekstil • Ekmekten ve çömlekten sonra, dünyanın en eski tüketim “sanayii” kuşkusuz, tekstil olmalıdır. • Hayvan postlarını, bir şekilde kurutarak, tabaklayarak örtünme bir yana bırakılırsa, ehlileştirilen hayvan veya bitki elyafının, eğrilip ip ve iplik haline getirilmesi ve bu ipliklerden çeşitli kumaşlar dokunmasının tarihçesi 8-10 bin yıl öncesine iner. • Bu sanayinin temel “süreçleri (process),”leri, iplik yapma ve dokumadır. İplikler bir çerçeveye gerilip, arasından iplikler geçirilerek (atkı ve çözgü) bir kumaş dokunması buradaki temel tekstil işlemidir. İplik sadece bu yolla değil, farklı bi çok teknikle de işlenir. 15.Yüzyılda İplik Yapımı ve Dokuma Tezgahı Bobinli Basit Tezgahta Kumaş Dokunması Kumaşın Düzeltilmesi, Gerilmesi ve Yıkanması Hollanda Usulü Tezgahlar-Pamuklu Dokuma Sektörü • Ortaçağlarda, Hollanda usulü (Dutch loom) tezgahlar, basit ev tezgahlarının gelişmiş tipi sayılabilir. Bunlar yine evlerde ve atölyelerde iş görüyordu. • Tüm bu tezgahlar, 18. Yüzyılbaşlarında, John Kay’in “uçan mekik” icadına kadar, hep elle gidip-gelen el mekikleriyle çalışıyor, hem dokuma sürati hem de kumaş eni, insan kolunun fizik sınırlarıyla sınırlanıyordu. • Bu sınırlılıklar, İngiltere’de 18. Yüzyıl pamuklu dokuma sektöründeki mekanik sıçramalarla Sanayi Devriminin kapısını aralayacaktır. Hollanda Dokuma Tezgahı Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Çan ve Top Dökümü • Hassas ve seri parça üretimine giden yoldaki döküm dahil metal işleme tekniklerinin Ortaçağdaki gelişmeleri sürecinde başta, çan ve top dökümü ile mekanik saatin gelişmesi ortaya çıkmaktadır. • Bu ünitede, iyi bilinen, üzerinde pek çok kitap yazılmış topçuluk ve saatçilik (horologium) hakkında, ancak genel bir bilgi vermek yerine, daha çok bu icatların diğer bazı mekanik icatlarla iç bağlantıları araştırılmaktadır. • Saatle topun iç bağlantısı ilk bakışta görülmese de, büyük kilise çanlarının dökümüyle top dökümü ve bunları dökenlerin aynı kimseler olması arasındaki bağlantı açıktır. Top ve barut, kağıt ve pusula gibi, Doğu Asya’dan, Çin’den gelip, Feodal siyasi düzenin ve onu koruyan yapıların (şatolar) yıkılmasında, yeni bir düzenin doğmasında kritik bir rol oynamıştır İlk Toplar • Avrupa’da ilk top veya benzeri araçlara ait referanslar 14. Yüzyıl başlarına isabet etmektedir. • Bir şişe veya vazoya benzeyen bu toptan çıkan gülleye benzer cisim içinde bir ok vardır. • 1320’ler, Avrupa’da topun kesin doğuş tarihi sayılabilir. • İlk toplar, demir veya bronzdan yapılmıştır. • İlk top denemeleri dövme demir çubukların bir araya getirilip bağlanması, fıçı yapar gibi birleştirilip demir çemberlerle (hoop) takviye edilmesiyle yapılıyordu. Demir Teknolojisi • O zaman büyük bir demir parçasını hatasız dökmek mümkün değildi; taştan gülle yerine demir gülleler de yapılabiliyordu. • Bronz elverişli bir metal olmakla birlikte, pahalı idi; demir ucuz olmakla birlikte, döküm teknikleri geriydi. Demiri döverek, büyük parçaları işlemek güçtü. • İlk demir toplar, pik demirin kırılganlığı, paslanması ve dövme demirle büyük bir top parçası çıkarmanın zorluğu karşısında, pahalı da olsa, zengin prensleri bronza yöneltmiş, geçici ustalar yerine 15. Yüzyıldan itibaren tophaneler inşa edilerek, bir çeşit seri üretime geçilmiştir. • Demir teknolojisi, ancak 16. Yüzyılda top dökümüne yol açacak bir gelişme göstermiştir. Öte yandan, uzun zaman, demir döküm teknolojisi, bronz döküme göre kalitesiz sayılmıştır. Bronzun Kullanımı • Dökümü daha kolay bir madde olan bronz, büyük parça dökümüne elverişliydi. Bu teknik, o dönemde sayıları hızla artan katedral ve kilise çanları için geliştirilmiştir. • Döküm kolaylığı ve paslanmaya daha dayanıklıdır. • 15. Yüzyıl ortasında demir döküm teknikleri gelişinceye kadar, her yerde bronz döküm yaygındı. Lojistik Zorluklar ve Topçuluğun Gelişmesi • Bunda lojistik zorunluluklar da rol oynadı. Özellikle büyük top yapımını bırakmayan Türkler, kuşatmaya, top yerine malzemelerini taşıyıp, topları savaş alanında dökmeyi tercih edeceklerdir. • Çünkü, büyük bir topu, o zamanki yol şartlarında çok uzun bir mesafeye taşımak yerine, malzemesini taşımak daha makuldü. Topların çapı ve ağırlığı, İstanbul Kuşatmasından yüz yıl önce de belli bir büyüklüğe ulaşmıştı. • Ancak, 15. Yüzyıl içinde, topçuluk kendinden beklenen işleve hızla kavuşup, Avrupa’daki merkezi devletlerin, feodal odakların kalelerini yıkma sürecinde, temel savaş araçlarından biri haline gelecektir. İlk Roketler • Top teknolojisinin yanı sıra, bir namlusu olmayan kendi yanıcı ve itici kimyasal gücüyle hareket eden ilkel roketlere de değinmek gerekir. • Doğal olarak, barutu bulan Çinliler, ilk roket denemelerini, maytap gibi gösteri amacıyla yaptılar. • Çinliler ayrıca, 13. Yüzyıl başında, roketlerini tepkime ile düşman üstüne de gönderdiler. Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Mekanik Saatlerin Doğuşu • Top dökümünden yaklaşık yarım yüzyıl önce de mekanik saatin macerası başlamıştır. • Gotik Kiliseler, belediye binaları, çan kulesiyle taçlanıyor, bronz döküm ustaları şehirleri dolaşıp kulelere ve verilen paralara uygun çanlar döküp, takıyorlardı. • İlk top dökmeleri yaklaşık 14. Yüzyıl başlarına isabet eder. • Yine kilise kulelerinde ve bazı saraylarda yer alan ilk kule saatleri metal değil, ahşap dişlilerden yapılmışlardı. • Bu saatler, makaraya sarılmış bir ipin ucundaki ağırlığın yerçekiminden yararlanarak aşağı düşmesiyle çalışan bir mekanizma taşımaktaydı. Krank Mekanizması • On beşinci yüzyıla kadar gelen güç makinelerinin dairesel (rotary) hareket verdikleri, bu hareketi ileri-geri harekete dönüştüren krank mekanizmasının önemli bir teknik adım olduğunu kaydetmek gerekir. • İlk krank çizimleri 15. Yüzyıl başlarında görülmeye başlamıştır Krank Mekanizması Saat ve Değirmen Mekanizmalarının Benzerliği • O dönem ahşap kule saatlerinin ve değirmen mekanizmalarının benzerliği şaşırtıcıdır. • Saatteki geriye sarmayı engelleyen kaçma-freni (eşarpman) mekanizması ile değirmendeki dairesel hareketi, ileri-geri ya da almaşık (resiprokal) harekete dönüştüren mekanizmanın kime ait olduğunu net olarak bilemesek de, bu tür icatlar, “krank” mekanizması dahil, her türlü makinede kullanılabilecek temel elemanlar olarak günümüze gelmiştir. Çelik Teknolojisi, Sarkaç Mekanizması, Karmaşık Makineler • Doğal olarak, döküm tekniklerinin gelişmesi ve yeni saat mekanizmaları, 15. Yüzyıldan itibaren ahşap saat elemanlarını, daha küçük ve hassas bronz parçalarla ikame etmiştir. • Daha sonraları, çelik teknolojisinin yeni bir ürünü olan “zemberek”, güç kaynağı olarak yer çekimin yerini alacak, 17. Yüzyılda, C. Huygens “sarkaç” (pendulum) mekanizmasını getirecektir. • Bütün bu zaman gösteren saatlerle gök cisimlerinin yerlerini ve görünüş zamanlarını belirleyen astronomik saatler, mekanik otomatalar alanına girdiğinden, daha sonraki karmaşık makinelerin yapımı ve bu hassas parçaları imal eden takım tezgahlarının tasarımı için ilk birikimlerdir. Değiştirilebilir Parça Üretiminin Ortaya Çıkışı • Bu gelişmeler, ilerde hassas (değiştirilebilir) parçaların, daha hızlı kitle üretiminin gerçekleştirilmesine yol açacak metal işleme (metal working) tekniklerini ortaya çıkarmış ve Sanayi Devrimi bu teknik mirasın üstünde yükselmiştir. • Orta Çağda top ve kilise çanı talep eden prensler ve şehirler şimdi, büyüyen ulusal devletler veya deniz aşırı sömürge imparatorlukları olarak daha çok top, gemi, tüfek, barut, gülle, misket ve kumaş talep ediyordu. • Bu nedenle, daha geniş bir açıdan, Feodal dönemin sonunda, Avrupa’daki bazı önemli teknolojik gelişme alanlarını görmek gerekmektedir. Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru • Top ve çan gibi, büyük parça döküm ve işlenmesi dışında, değiştirilebilir metal parçaların üretimi, başta, saat ve matbaa harfleri, el zanaatları araçları ve bilimsel alet (enstrüman) imalatıyla gelişmiştir. Bu gelişme daha sonra büyük deney birikimlerine yol açmış, metal işleme teknikleri takım tezgahlarında büyük ilerlemeler kaydetmiştir. • Dönemin birçok mekanik icadı, yeni gelişen “metalürji mühendisliği” ve “hassas aletler yapım sanayinin”(18) serpinti etkisi (spillover effect) olarak ta görülebilir. • Matbaa ve saatçilik, henüz uzun anonim icatlar dönemi sona ermeden, Leonardo’nun çağında, kişisel mucitler döneminin habercisi bir grup mucidin adıyla anılan yeniliklerin görüldüğü alanlardır. Matbaanın İcadı • Matbaa, Mainz’li kuyumcu Johann Gutenberg’in icadı olarak tarihe geçmekle beraber, kağıt, matbaa mürekkebi, vidalı pres, ahşap ve metal gravür, hatta değiştirilebilir tahta harfler gibi bir çok eski ve yeni icadın birleştiği bir yenilik sayılmalıdır. • Matbaanın Avrupa’daki tarihçesinde bizi esas ilgilendiren nokta, her biri yan yana gelerek kelimeler, sayfalar oluşturan kurşun, kalay ve çinko alaşımı ilk hassas “değiştirilebilir parça” örneği harflerin (movable types), bakır ve demir kalıplara dökülerek imal edilmesidir. Mekanik Saatler İmalatı • Aynı şekilde düzgün çarklar, pimler, folyo ve verjler gerektiren yeni saat yapımı da, hassas değiştirilebilir parçalar üretiminin tarihsel hazırlığı ya da birikimi içinde görülebilir. • 14. Yüzyılda, sadece zaman gösteren mekanik metal saatler değil, ay, güneş ve uyduların hareketlerini gösteren astronomik saatler de (Dondi Kardeşlerin 1364 yapımı gibi) eski ahşap saatlerden çok daha dakik bir şekilde yapılmaya başlandı. • Ancak, bunların hemen hepsi, ısmarlama el yapımıydı. Talep artıkça saat-evleri, uzmanlaşmış atölyelerin yaptığı, çeşitli boyutlarda saat çarkları, vidalar, zemberekler gibi standart parçaları birleştirmeye ve hem piyasa (anonim) hem de kişiler için ısmarlama imalat yapmaya başladılar. Takım Tezgahlarının Gelişmesi • El aletlerinin makinelere, makinelerin de birbirlerini tamamlayan bir üretim sistemine dönüşmesi bu döneme rastlar. • Bu dönemde (insan ve hayvan gibi) kas gücü (animated energy) yanında su ve yel değirmenleri ile (unanimated energy) çalışan makinelerin bir üretim sistemi içinde üretime sokulduğu görülür. Takım Tezgahlarının Gelişmesi A.Smith: İş bölümü • A. Smith’in ünlü iğne atölyesi, “pin factory” bir üretim şemasıdır. • Burada, işçiler, gerektiğinde basit makineler ve aletlerle bir işbölümü çerçevesinde çalışarak, el zanaatıyla fabrika üretimi arasında bir şemada üretim yaparlar (Mlletlerin Zenginliği, 1. Kitap, 1. Bölüm). İlk Takım Tezgahları • ilk takım tezgahları kavramının gelişmesi, Sanayi Devrimi ile metalürjide (çelik alaşımları) ve buhar makinesinde düzgün hareket verecek iyileştirmeler yapılıncaya kadar, elle çalışan (az güç gerektiren) küçük metal işleme, talaş kaldırma (metal working) tezgahları ile ahşap işleme tezgahlarında (wood working) görülmektedir. • İlk hassas takım tezgahı, (not defterindeki bir el aleti tasarımıyla Leonardo’nun 1500’lerin başında tasarladığı fakat, uygulama görmemiş makinesi bir kenara konulursa) Jacques Besson’un 1579’da yaptığı vida kesme tezgahıdır. • İlk madeni vidalar, 15-16. Yüzyılda şövalye zırhlarıyla küçük ateşli silahlardaki tetik mekanizmalarında perçin yerine kullanılmakta ve silah ustaları bunları el ile üretmekteydi. Besson, bu aletle “seri” üretime ilk adım atmış ve değiştirilebilir metal parça üretimine başlamış sayılabilir. Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Madencilikteki gelişmeleri, özellikle, hızla artan talep karşısında kömür madenlerinin daha fazla kullanıma açılmıştır. • Bu kullanma ölçekleri, artık madenlerin yüzey ya da “göbek” denilen ve kolaylıkla alınan kısımlarının kısa sürede tüketilerek derinlere inilmesini, “ocak-kuyu” açılmasını gerektiriyordu. • 1450’lerde, özellikle Orta Avrupa’da, Almanya’da büyük bir madencilik faaliyeti görülmekteydi • Madenlerden su çekmek için kullanılan pompaların, tam silindirik olmayan ahşap variller (barrel) içindeki yine ahşap pistonları hareket ettiren krankların maden dışındaki bir su çarkına yani su değirmenine bağlı olarak çalıştıkları anlaşılmaktadır. Madenler ve Su Tulumbaları • Her madenin yanında, elverişli bir su değirmeni imkanı olmadığı için, iş sonunda katırlara ve insan kaslarına kalıyordu. • Bu yüzden, atın ve katırın işletme maliyeti, işçiden de yüksekti. • İşte bu darboğazlar, birçok yerde ve İngiltere’de maden çıkarmayı çok güçleştiriyor ve artan talep karşısında maden ve kömür fiyatları daha da yükseliyordu. İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış • Teknolojiden de önce insan düşüncesinin bir takım bağlardan kurtulması gerekir ki, yaratıcılık, kültür ve yeniliklerin önünü açsın. • Ortaçağdan bizi Aydınlığa açan ilk kapı da Rönesanstır. • Bu dönemin bazı ayrıntılarını, bu çağın insan tiplerini, yani bu dönemde belirmeye başlayan kaşifleri, mucitleri tanımadan, onların hareket motiflerini, “mentalitelerini” anlamadan Sanayi Devrimini incelemek çok akılcı olmayabilir. • Avrupa’nın Sanayi Devrimine gidişi, Feodalizmden proto kapitalizme geçişi, sembolik anlamda uzun bir deniz yolculuğuna benzetilebilir. Yeni Dünyaya açılma yolculuğu, gerçek anlamda 14. Yüzyıl ortasında başlayıp, 15. Yüzyıl sonunda, Kolomb’un Amerika’yı keşfiyle sonuçlanan Büyük Coğrafi Keşifler süreci olarak tanımlanabilir. Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler • Bu keşifleri mümkün kılan yeniliklerin başında, açık denizlerde seyrüsefer tekniklerinin gelişmesini sağlayan haritalar, pusula, sekstant, yeni yelkenler, mevsim rüzgarlarının (trade winds) kullanımının keşfi ile Okyanuslarda, sadece, yelkenle giden yeni gemi biçimleri yaratan inşa teknolojileri gelir. • Buna gemilerde topun kullanımını da eklemek yerinde olacaktır. • Bütün bunlar ve daha pek çok yeni teknikler, Avrupa’nın “Denizcilik Okulu” diyebileceğimiz Akdeniz kıyılarında gelişip, sonra Avrupa’nın Atlantik kıyılarında olgunlaşmıştır. Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler • Gemilerin faaliyette olduğu özellikle yaz aylarında, Akdenizin rüzgarsız, sakin sularında kadırgalar (23), yelkenli gemilere göre çok daha hareketli, topları daha güçlü ve isabetliydi. Oysa Okyanuslarda, büyük dalgalar ve güçlü rüzgarlar alçak güverteli ve kürekli tekneler için çok tehlikeliydi; ancak Vikingler kürekli-yelkenli özel tekneleriyle Kuzey Atlantik sularında gezebilen tek kavim olmuştur. • Bu nedenle, Akdeniz geleneği içindeki gemiciler açık denizlere çıkmakta zorlanırlardı; Atlantik’e açılmak için büyük, yüksek güverteli, sağlam ve dengeli, tamamen yelkenle (yanlarında kürekler olmayan) hareket eden, kıçtan dümenli, yeni gemilerin inşası gerekliydi • Topların gemilerde kullanılması ve deniz savaşları için tekerlekli top kızakları, topların bordadan ateşlenmesinin yarattığı denge ve üst güverte inşa sorunlarının çözümü, 16. - 17. Yüzyıl yelken teknolojileriyle birlikte, savaşların kazanılmasındaki en kritik faktörler arasındadır. Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Askeri Devrim • Askerlikte Devrim ya da “Askeri Devrim” (Military Revolution) kavramı, bazı modern yazarlar tarafından, 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıl sonuna kadar süren, özellikle 1560 - 1660 yıllarında, Batı Avrupa’nın, bugünkü Benelüks Bölgesinde (Habsburg Toprakları), Fransa’nın kuzeyi, İtalya, İngiltere ve tüm Kutsal Roma İmparatorluğu (Almanya) topraklarına, Doğu Avrupa ülkelerine ve 18. Yüzyıl sonunda da, buna direnen Osmanlı’ya kadar yayılan, bir seri teknolojik ve askeri sevki idaredeki (yönetim) yenilikler sürecidir. Askeri Devrim • Bu devrimi tetikleyen, barutla çalışan çeşitli boyutlardaki silahların üretilmesi olmuştur. • Büyük çapta toplar Ortaçağın en güçlü kalelerini (İstanbul gibi) ve kuleler arasında yüksek düz perde duvarlarla (curtain walls) korunan Feodalizmin şatolarını ard arda sırasıyla devirmeğe başlamıştı. • Ancak, daha küçük, hareketli taktik sahra topları meydan savaşlarına sokulmaya başlanınca, hızla yayılan küçük ateşli silahlarla (arkebüs, tüfek ve tabanca vb. ilk modelleri) beraber, hem savunma hem de saldırı strateji ve taktikleri kökten değişmeğe başladı. • Topun gemilere sokulması ve özel gemi toplarının üretimi de, savaş gemilerinin değişmesine, büyüyüp, güvertelerinin yükselmesine yol açtı. Ders İçeriği • Giriş - İcadın Anonim Dönemi-II.Aşama • Ortaçağda Teknolojik Gelişmeler ▫ Şövalye ve Serfin Ortak Noktası Demir ▫ Şatolar ve Gotik Katedraller ▫ İlk Kapitalist İşletme Tipi: Yünlü Dokuma ▫ Çan ve Top Dökümü ▫ Mekanik Saatlerin Doğuşu ▫ Değiştirilebilir Parça Üretimine Doğru ▫ Madenler ve Su Tulumbaları (pompalar) • Teknolojik Ortaçağlardan Çıkış ▫ Gemi Teknolojisindeki Değişim ve Yol Açtığı Büyük Coğrafi Keşifler ▫ Askeri Devrim ▫ Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları • Hollanda gemi yapımcıları, uzmanlaşarak, kısa sürede, 39 farklı tipte deniz, kanal ve nehir teknesi yapmayı başardılar. • En büyük başarıları da, çeşitli tezgahlarda parçalar halinde üretilip, belli bir tersanede birleştirilerek kısa zamanda denize indirilen, az sayıda mürettebatla çok yük taşıyan, 17. Yüzyılın en ekonomik ve yolcu gemisi, Uçan Hollandalı diye bilinen fluytschip idi. • Hollanda, sadece yük taşımaya mahsus, az mürettebatlı ticaret gemilerini, modüler biçimde, daha hızlı üret-meye başlayınca, deniz ticaretinde kritik bir aşamaya gelindi. Hollanda gemi tezgahlarında iş yönetim tekniklerinin gelişmesi yanında, standart parça (ve değiştirilebilir parça) üretiminin, büyük ölçekte, ilk uygulamaları görülmektedir. • Büyük ve standart parçaları birleştirme, “modüler teknoloji”, tarım, sulama ve enerji teknolojilerinde de, İngiltere’ye örnek olan Hollanda gemi inşa tekniğinde ortaya çıkmıştır; bu kendine göre bir devrimdir. Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları • Topraklarını, sadece siyasi düşmanlarına karşı değil, haşin Kuzey Denizi dalgalarına karşı da koruma durumundaki Hollanda, bir dizi deniz setleri (dykes) ve kanallar yapıp en ekonomik su tahliyesiyle uğraşarak, antik medeniyetler dışında, Avrupa’nın ilk su (hidrolik) mühendislerini yetiştirdi. • Bedava bir enerji olan Kuzey rüzgarlarıyla, geliştirdikleri yel değirmenlerine antik dönemden kalan Arşimet burguları adapte edip, suları tahliye ettiler ve diğer araçlarını çalıştırdılar. • Bir başka deyişle, kıt olan toprak ve insan gücünü, bol olan başka bir faktörle, rüzgarla ikame etmek, tarla yerine denizleri hasat etmek, bir burjuva rasyonalitesi olarak da adlandırılmaktadır. Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları • Hollanda sadece gemi taşımacılığında değil, ticari balıkçılıkta, yani balina avcılığında da gelişmeler kaydetti. • Kuzey Atlantik yataklarından, başta kod ve diğer yüksek protein balıklarını avlayarak, (fabrika) gemilerde işleyip, “fakirin bifteği” denen tuzlanmış balıkları, nehir yoluyla Orta Avrupa’ya kadar ihraç ederek, bölgenin protein ihtiyacını karşıladığı gibi, gıda ticaretine et mamullerini de sokmayı başardı. • Yoğun tarımın da bir “Dutch” yeniliği olduğu(34) ve İngiltere’ye, bataklık kurutma sistemleri, yel değirmenleri ve yün dokuma tezgahının (Dutch loom), 17. Yüzyıl ikinci yarısı ve 18. Yüzyıl başında buradan geldiği kaydedilmelidir. Hollanda’nın Teknolojik İlerlemeye Katkıları • Hollanda yoğun (entansif) tarımı, gemi teknolojisi ve işletmeciliği, savaşları, inşaat mühendisliği, mali kurumları, ressamları ve yüksek burjuva hayatıyla, başta İngiltere olmak üzere tüm kapitalist toplumlara örnek bir prototip oluşturmuştur. • Ülkesinden kaçıp buranın tolerans toplumuna sığınan bilim adamları arasında Réne Descartes başta gelir. • Böylece, 17. Yüzyıl sonunda bile Avrupa’nın en büyük refah toplumu olarak, modernleşmeye model oluşturuyordu. Çar Büyük (Deli) Petro’nun bu ülkeye gelip, çalışarak, Rus “modernizma”sının temel fikrini oluşturması tesadüf değildir. Bilim Adamlarının Hayatları Üzerine Kısa Filmler Kendimizi Sınayalım CEVAP: d CEVAP: c CEVAP: d CEVAP: a CEVAP: b CEVAP: b CEVAP: e CEVAP: a CEVAP: e CEVAP: c
