0r ,` /0 \* t - Halil İNALCIK

5
- Osmanlr evrensel politikasrnrn ifl6sr, ekonomik ve mdli sorun
lartn arttgr, fiyat devrimi ve bunun briytlk olqride ozerk olan rejimlerin ken
dilerini imparatorlufla bagrmlrlrktan kurtarmatarrna olan katklst.
r
tr
$
ffn
6
\X.
{
o?
{)
\
I
)o
t)0
0r
Necid'deki Vahh6bi hareketi ve onun Arap drinyasrndaki etkisi;
Suriye ve Lribnan'da mahall? hAnedanlarrfl yiikqeliqi; lrak'ta Meml0k haki-
miyeti ve Mrsrr'da Meml0k ekonomik ve politik giictinrin ortaya qrklgr; orr
sekizinci Y0zyrlda imparatorulkta adem-i merkeziyetqi bir yaptntn yerley
fi
7
Ondokuzuncu yUzytl Osmanlr reformlan, Tanzimat hareketi ve
Arap tilkelerine merkeziyetqi bir sistemin getirilmesi tegebbusii; Arap
milli uyanrgr, rsl6h haneketi; Osmanlr patrimonyalizm ve Avrupa emperya
lizmipe bir tepki olanak Arap fundamentalizmi ve modernizmi,
t
a
DiPNOTI,AR
/0
\-1-
H. inalcrk, <Bursa and the Commerce of the Levant>>, Jourrral of the Economic and Social History of the Oricnt, III/2, (Leiden 1960, L47).
Q) Bkz. H. lnalcrk, <The qucstion of the Emergence of the Ottoman Stater,
fnternational Journal of Turkish Studies, II (Madison 1980), 73.
(3) <<Bayezid f>>, Encyclopaedia of Islam, Second Edition,-{ol. 1.
(1)
\*
t\
(.1, ,
)q
r-\
d'-.,
I
tr)
\
(4) Bkz. <Bursa and
the Commerce of the
Levant>>,
s.
(5) Bkz. <<The Question)>, s. 7L-75.
(6) <The Ottomans and the Catiphate>, The Cambridge
143-147.
llistory of fslam, vol, l.
ed. P.M. Holt-A.K. Lambton-B. Lewis, CIIP, 1970, s. 320-323.
(7) Not l'deki makaleye bakrntz. Aynca bkz. A. Raymond, Artisans et Commercrnts au Caire, 2 cilt, Damas : Institut Frangais de Damas 19?4.
(B) B. Lewis, Notes and Documents from the Ttrrkish Archives, Jerusalem: The
Israel Oriental Society, L952i A. Cohen - B. Lewis, Population and Revenue
ln the Towns of Palestine in the Sixteenth Century, Princeton University
'Press, 1978.
(9) Stanford Shaw, The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt, 1516-f789, Princeton 1958.
YENIDEN iNgAAsl(*)
,
fr
il
Prof. Dr. Halil INALCIK*'
Qev. : Fahri UNAN***
$
lt
.istan,bul'l Sultan Muhammed Han Yapdr"
I
1908 sonrasr ittihat ve Terakki donemi, Trirk ve Arap milliyetgili$inin -dofugu, Osmanlr halifeliginin gozrilmesi.
a
MEHMED TARAFINDAN
isrlNgul'uN
mesi.
,'
v
<
rATig SULTAN
(NE9Ri)
Fetihten tince istanbul ancak olri bir gehirdi, Fatih Mehmed onu, tekrdr siydsi ve iktisddi bir imparatorluk merkezi yapmak iqin briytik bir eneriiyte galrgtr; bunu,n neticesinde, gehrin yen'id,en ingaaslnda oldu$u kadar
hrzla iskdn edilmesinde de hayli mesdfe katetti.
Qok sayrda kaynaktan elde ettigi grighi de.lillene dayanan A. M. Schnei'nasll uzun
der[l), istanbul'un, 1204'te Latinler tarafrndan iggdlinden sonra
bir gerileme donemine girdi$ini, iggal sriresince nasll bir koy durumuna
geldigini, ba!larrn ve tarlalarrn gehir surlarr iqindeki genig b,ir s6haya nasrl yayrldtglnr gosterir. Osmanlrlar tarafrndan zaptrndan once gehrin ntifOsu,
6zami 50.000 olarak tahmin edilmekteydi. 1454'te Patrik.yaprlan Scholarios,
istanbul'u o zaman "btiyiik bir krsmr bog, yoksullukla perigan olmug hardbe
bir gehir" olarak tasvir eder.
1453'te Fatih Mehmed, miistakbel bagkentinin, ellerine hardbe bir ge'
hir olarak dtigmesini istemedi$inden, nihAi um0mi taar'ruzu yapmaya kardr
verdiginde imparatora, gehri yalmadan korumak iqin teslim etmesi gerek'
tigini teklif ve buna kargrlrk kendisine Mora despotlu$unu vaat eden bir
elqi gdndermi-sti. Fethin ardrndan, imparatordan sonra en niif0zlu adam
olan Lukas Notaras'r huz0runa gafrrmrg ve ofkeli bir gekilde, gehri teslirn
etmesi iqin nigin imparatoru ikn6 etmedidini sormug; bu yaprlmrg olsaydr
gehir, pek gok zarardan, tahripten ve bir o kadar can telef olmaktan kurtulmug otacaktl demigti.[2) Notaras ise gehri teslim etmeye ,niyetlenmig ol-
(*) Bu yazr
yazarrn,
<<The
Re-building of fstanbul
Conqueror> (Cultura Turcicll, Vol.
IV,
1967, No.
by Sultan Mehmed The
l-2) adlr galtgmaslnrn ge-
virisidir.
(**) Emekli Tarih O$retim Uyesi.
(***) Hacettepe Universitesi ECebiyat Faktiltesi ArS. Gtrrevlisi.
215
Onu, gehrin yeniden imdr ve iskdnr igin derhal Anadolu'dan, ve Rumeli'den insan nakli usulleriyle megg0l grirtiyoruz. Dukas'a gcire,(tt) ilk
def'a 5.000 6ile gonderilmesini istemigti. lorga tarafrndan yayrmlanan bir
mektup,[t2) bize onun, Anadolu'dan 4.000 ve Rumeli'nden yine 4.000 6ilenin
srirtilmesini emretti$i,ni gostermektodir. Bunlal? Hristiyan, M[isli,iman ve
Yah0diler olmalrdrr. Fatih, bo$ evlerin yeni yerlegenlere beddva da$rtllaca$rnr da il6n etmigti. O, bu tedbirleri aldrktan sonna, Edirn,e'deki sarayrna
dtinmek rizere istanbul'dan ayn lmlgtr (2t Haziran 1453).
duklannr, ancak muddfaaya igtirtk eden Latinlerin boyle bir tegebbiise 9iddetle l<argr ,grkttklannl belirterek, ne imparatorun ne de kendisinin bunu
yapacak gtice sdhip olduklarr kargrlrgrnr vermigti(3) Nihdyet Fatih, um0mi
taarruz ve ya$ma hus0nda verdigi ,kar6n orduya ildn etmigti. isl6m huk0kuna gore, bu kagrnrlmazdr. Bu huk0k, teslim tekliflerini reddeden ve muk6vemete kalkrgan diigmanrn esir alrnmasr gerektigini ve mallarrnrn, mlistriman muh6riplerin hel0l kazancr sayrlmaslnt 6mird;i. Fatih, yafrmaya m0'
saade ederken hig bir yaptntn tahrip edilme,mesini kat'i s0rette gart ko$'
mugtu. Ug gtinlrik ya$mantn sona eriginden hemen sonra buyiik bir ener'
jiyle gehrin muhdfaza ve restorasyon mesel,esine bagladr. FOtih'in sara'
yrnda yagamlg olan qa$dag tdrihgi Kritovoulos, onun fetihten sonra "ilk i9
olara,k, gehr.i sddece eski h6line getirmek iqin de$il, fakat mtimktin oldu'
$unca daha mrikemmel bir gekilde imdr ve iskdn etmek igin pldn yaptt$t'
nr, bize bildirmektedir.
Fatih, aynr yrlrn sonbaha,nnda istanbul'a geri dondi.i. ilk ve en bagta
gelen diigtincesi, istanbul'un yeniden tanzim ve ingaasr idi. Fakat, FAtih'in
bilhassa istanbul'a qekmek istedigi varlrklr kigilerin, 6ile ocaklarrnr terk
etmek istememelerinden meyddna gelen gecikmeleri, yeniden imdr ve isk6n igine zarar veriyordu[t'). O Ocak 1454'de Fatih, Latinlere muhalefeti ile
tanlnan Scholarios'u istanbul Patrigi tayin etti. Bundaki maksatlarrndan
biri, gehirden kaqmrg olan Rumlarr istanbul'a geri ge,kmekti. Daha sonra
Bursa'ya gegti; burada b6zr sert tedbirler alarak ve subagllann qo$unu degigtirerek 35 grin kaldr.(t{J Zengin ve fakir qok saylda kiginin seqilmesini
ve zorla lstanbul'a gonderilmesini emretti (bu mudmele, "stirgtinu olarak
tdrif edilmekteydi). Bu gehirden sriri.ilenlere ddir Bursa $er'iyye sicillerin'
deki kayrtlar h6ld durmaktadrr. Bu yolla 1454 ve 1455 yrllarrnda muhim miktarda insanrn lstanbul'a getirildi$i ve bura,d,a iskdn edildi gortiltiyor.
Fetih oncesi, nrif0sun bir klsmr gehri terk etmig ve kaqmlg, geri kalanlar da ordu taraftndan esir allnmlgtr; kalenin kuvvet kullanrlar'ak zaptedilmig olmasr, "gehri bog ve tenh6 bir hale getirmigti". Fatih, qok sayrda
Rum'un, sdhiplerine fidyelerini odemeleri gartryla serbest br,raklldrklannl
irdde etti.(4) Fidye parastnt kazanmalarrna imkdn saglamak igin, tanzim etmig oldugu genig ingaatlarrda qalrgmalarrna mrisaade etti. Fakirlere para
dagrtmayr, halkrn gonltintin kazantlmasrnrn bir yolu olarak gordiigti igin srk
slk gehri gezmeye Qlktr.(s) Kez6, gehirden kaqmrg olanlarrn verilen mtihlet
iginde geri ddnmeleri h6linde, evlerinin barklarrnln kendileri iqin t6mir
edilece$ini bildirdi; hattd ntif0su istanbul'a celbetmek arz0su ile, italyanlara muhdlif olarak tanrnan Megadux Lukas Notaras'a bir vazife vermek
duguncesiyle tegebbuse geqti. Bununla berdber "bdzt kigiler" boyle bir
tegebbtisun yaratacafir tehliketer iizerinde ls16r ederek, Sultan't bu dtigtincesinden vazgegirmeye muvaffak oldular.(6) 16 Agut$s 1453 tArihli bir
mekt0ba gore, Fatih, Sitivri ve Gatata halkrnr istanbul'a naklederek burada
yerlegtirmigtl.(?)
, i
Daha sonra Fatih, seferleri mriddetince, fethettigi gehirlerin zenginlerinden, sanat erbAblndan ve tticcdrlanndan b6ztlannt slirgun olarak istanbul'a gondermigtir; savag esirleri arasrndaki giftgileri has-kul (sultan kullarr) otarak, istanbul'a grda maddeleri temin etmek igin gehir etriftnda kurulan kasaba ve koylere yerlegtirimigtir.
'
Britiin htikumdarllgr sriresince F0tih'in yegdne zihni megg0!iyeti, istan'
bul'u, imparatorlu$unun hakiki bir devlet merkezi yapma,k olmugtu.
Haziran 1453'te istanbul'dan ayrrlmadan once Fatih, Suteyman Bey'i
lstanbul'un ilk subagrst ve Hrzlr Bey'i(8) ilk kadrsl olarak tdyin'etti; gehrin
yeniden drizenlenmesini ve bag vazifeleri olarak surlartn restorasyonunu
bunlara tevdi etti. Kezd, Yedikule sitesi rizerine mustahkem kale yaprlmasrnr emretti.[e) Aynl zamanda gehrin merkezinde ($imdiki Universite arsa'
srnda) kendisi igin bir saray ingaa edilmesini buyurdu. Mi.it'eiklben, vezirlere, beylere ve kapr.kulu erkdnrna bundan sonra "pdy-i tahtrm Istanbul'dur"
diye bildlrdi.('o)
9rR
istanbul civ0nnda, ilk imdr ve iskdn faaliyeti 1454'te Slrbistan seferinden sonra yaptldl . 1454 yazt sonunda, Srrbistan esirleri arastndan se'
gilen dort bin 6ile, istanbul etrdfrndaki koylere yerlegtirildi.[ts) Mutedkip
Srrbistan seferlerinde (1455, 1456, 1458, 1459) Fatih, mtihim bir mikt6r
Srrbistan esirini istanbul'a surdri. Aynr .gekilde 1458 ve 1460 Mora sefereri srrasrnda esir allnan niif0sun bir krsmt , Zenta, Kefalonya ve Santa
Mavra (Aya Mavra) adalanndan getirilen esirler, istanbul civ6rrndaki krr
bolgede yerlegtiirlmlgti. Bu has-kullar, yetigtirdi,kleri ur0nun y,anstnt saraya
teslim etmekteydiler. Fatih tarafrndan bu gekilde lstanbul'un etrdfrnda his
kiiyleri ismiyle kurulan koylerin sayrst, bin dolayrnda tahmin edilmektedir1to"1 [Barkan, Kanunlar, LXll). "Fatih bu igi, gehrin ihtiyaqlannt temin etmek istedigi... igin yapmlgtt"(teu1.
istanbul igindeki hristiyanlar, agagrdaki yerlerden getirilerek iskdn
edilmisti : Eski ve Yeni Foqa (1460); Argos (1463); Amasra t1459); Trabzon
f
(1a60); Mora (1458'de 4.000 kiqi); Tagoz ve Samotraki adalart (1459-60);
(14G2J; Egriboz (l4zs); Kefe ve Mengup t47s). Kezd, Anadolu seferleri esndstnda mrisltimaR ve hristiyan nUf0slar arasrndan da "srirglinler'
seqilmigti. Bilhassa 1468 ve 1471 yrllarr arasrnda Konya, Ldrende, Aksaray
ve Erelli'den gok sayrda miisluman ve hristiyan nakledilmigti tAqrk Paga
ve Negri, Aksaray'dan istanbul'a srirrilen halkrn, Aksaray mahallesini olugturduklarrnr kaydederler). Her grup, istanbul'a geliglerinde bagka bir mahalleye yerlegtirilir ve Qogu zaman bu mahalleye eski memleketleri olan
gehrin ismi ver,ilirdi.(t?) Fatih, gehrin geligmesini tegvik etmek igin zengin'
leri, usta sanat erb6brnl veyd aristokrasiye mensup olanlarr istanbul'a yerlegtirmeyi daha uygun bulmugtu.I18) Kefe'li britrin italyan 6ileleri, koleleriyle birlikte, istan,bul'a nakleditmig ve Kefeli adlr mahatleye yerlegtiril-
Midilli
migti.('e)
1455 Slnbistan seferinden sonra istanbul'a donen Fatih, o yllrn sonbahartnda saraytn ve Yedikute kalesinin tamamlandr$rnr ve gehir surlarrnrn
tdmir edildigini memn0niy'etle gormrigtri. Daha fazla ingaat iqin t6lim6tlar
verdi. Btiytik ve Kuguk Qekmece arasrndaki koprtilere ildveten, gehre ula9an diger bagllca yollann tdmir edilmesini emretti. Bu yollann en zayfi
bolumleri boyunca kaldrrrmlar yaprldr.
O kl9, gehrin yeniden ingaa,sr hakkrnda mtihim kardrlar alrndl. Fatih,
gehrin merkezine bind edilen yeni Saray'rn yantna ktigrik bir qargr yaprlmasfnr buyurdu. Bu garSt, Fatih zamdnlnda Briytik Bedestdn veyd Bezzdzistan olarak adlandrrrlan istanbul'un rinlti Kapatr Qargrsr olacaktr. Kritovoulos, Kapatr Qargryt, tam6men ytiksek duvartarla gevrilmig ve ginilerle kap!anmrg olarak tasvir eder.(tea) Bu yaprntn 1464'ten once tamamtanmtg oldu!una guphe yoktur. Bedestdn, daha ziydde, bilhassa kumaglar, krirkler
ve mticevherdt gi,bi geylerin depolanmasrna ve muzd.yedesine tahsis edilmig bir yaprdrr. Burasl, buyuk tuccdrlann toplanma yeritfir. Fatih Vakfiye'
sine gore, muhtegem Bedestdnr, ambarlan da mtigtemil olmak tizere 128
dUkkOn ihtivd etmekteydi; buranrn etrdfrnda muhtelif triccarlar ve sanatk6rlar tarafrndan tutulmug 894 drikkan vardr ve bunlann tamOmr kapalr gargtyr olugturmaktaydr. Btiytik Bedest6n, bir Qok il6velerle genigletildi; bu
yapt, istanbul'un en muhim ticdret merkezlerinden biri olarak gi.intimiize kadar ayakta kalmrgtrr. FAtih, Ayasofya C6miinin hizmetler,ine ve onarrmtna
sarf edilmek tizere, bu BedestAn'dan elde edilen gelirin toplanrp nruhdfaza
edilecegi bir sandrk olugturmugtu.
Fatih, aynca Bedest6n igin aynr sene iqinde bir kaq um0mi hamam yaprlmaslnr; gehre bol mikt6rda su temin etmek g6yesiyle zardr gormrig eski
kanalla'nn ve su kemerlerinin tamir editmesini emretmisti.
Fatih Vakfiyesi, gu satrrlan ihtiva eder: *Bir gehir kurmak, ulvi bir
harekettir; insa,nlarrn kalbinin kazanttmasinl ve yiiziini.in gtildiiriilmesini
m0cip olur".
Kritovoulos bize, FAtih'in, 1471 yrlrnt, brittin gehir tizerinde hamamlar,
kervansaraylar ve gargrlar yaptmr ile gegirdi$ini bildirir. Bu yrlda kanallar
ve su kemerleri uy,gun bir gekilde tAmir edilerek gehir hamamlarlntn ve
mahallelerinin yeterli suya kavugturutmasr sa$lanmrqtr. gimdiki F6tih mahallesi yaklntnda su kemerlerinin bir noktaslnda klrk musluk ile bir plnar
yaprlmrgtr.(20)
1460
yllr, ntjf0s meselesi ye bi.ittin ticdri mudmelelerde allnacak fev'
kaldde tedbirlerle damgatanmlgtr. Hem Rumeli'ne hem de Anadolu'ya, fe'
tihten once gehri terk eden istanbul'un eski sdkinlerinin geri ddntip tekrdr
burada yerlegmelerini bitdiren fermanlar gonderilmigtir. Kritovoulos'a 96re(rt) Edirne, Filibe, Gelibolu, Bursa ve di$er Osmanll gehirlerinde, istanbul'u terk eden zengin ve m[ireffeh pek qok Rum bilgin ve sanatkdr vardl.
Bunlara evler veyd arsalar temin edildi ve hepsinin istanbul'a donmeleri
buyuruldu. Aynr t6rihte Fatih, aktif bir ticAret merkezi olarak geligmig bulunan Eski ve Yeni Foqa'nln halkrnl istan'bul'a gel,meye ve,burada yerlegmeye mecb0r tutmugtu.
1454 yrll civdrrnda isaac Safrati, Almanya ve Macaristan'da (Alman
ve Macarlaln kendi) dinlerrine girmeye zorladrklan Yah0dilere hit6ben ya'
ylntanan bir mektupta onlara, Osmanlr imparatorlu$una gelmek igil buradaki gartlaln gok mrisdit oldu$unu soyleme,kteydi. Bu mesaj, Almanya ve
itatya'dan gok sayrda Yah0dinin gbg etmesini sa$ladr . 1478 ntif0s saylml,
istanbul'da 1647 Yah0di 6ilesi bulundudunu gosteriyor'
Fdtih'in sarayrnda bulunmug olan Kritovoulos, bize, cdmi'lerin ve sa'
raylaln yaptmt slrasrnda, onlan bizzat teftig etmek ve gerekli emirleri
qrkarmak hus0sunda Sultan'rn nasrt samimiyetle ilgilendi$ini anlatlr.(22)
Nihdyet, Yeni Saray 1464'te tamamlanmrgtrr. Halig [Altrn Boynuz) ve daha
sonra Saray Burnu olarak adlandrrrlan Marmara Denizi bitigigindeki genig
bir sdha, ewelce dikilen zeytin a$aqlanyla orttilmtigtu. Kritovoulos(23) ve
Tursun Be$('o) bize, bir saray tasviri yapmaktadlrlar.' Hei iki muellif, sara'
yrn civdrrndan baglayrp denize kacjar uzanan baylrlarr igine alan bir bolgedeki grizet bahgeleri, frskiyeleri ve dinlenme yerlerini hayranlrkla anlattrlar.
dort asrr mtidTopverm,igtir.
yeri
hizmet
olarak
<ietle Osmanll htikrimddrlanna ik6met
olarak
kapr Sarayl, diinydnrn en zengin ve en krymetli mrizelerinden biri
Daha sonra Topkapr Sarayr ismiyle antlan Yeni Saray,
hafa ayakta durma,ktadrr. F6tih'in hayat muddeti iqinde, 1473'te essiz bir
sanat dbidesi 'olan bahgeli Qinili Ko-sk yaprldr; 1478'de brittin saray sdhasr
ytiksek duvarlarla gwrildi. 1459'da Fdtih,, istanbul yg,krnrnda P-eygamber
(Hz.) Muhammed'in sahdbesi olan Ebd Eyy0b Ensdri'nin gehit drigtrigti fan
edilen yerde bir c8mi ile bir ttirbe, bir medrese ve bir imdret yaptlrdl ve
Bursa'dan getirilen gcigmenler buraya yerlegtirildi.
Osmanll Devletinin, kamu hizmeti diigrincesine sdhip olmadrgl iddie
sl(2s) do$ru degildir. ileride, *teb'ayr mrireffeh bir haydta ulagtrrma, hizme.
tinin, Devletin baglrca vazifelerinden biri ,saylldtgrnr gdrecegiz. Gtintimtizcie, Devletin veyd belediye id6relerinin yapmakla sorumlu o.ldugu yollar,
okullar ve hastahdneler gibi kamu hizmetlerinin gogu, vakrf m[iesseseleri
.araclll$ryla yaprllrdr. Osmanlr Devleti, Mtislriman devletler arasrnda bu
muesseseyi kamu hizmetleri cihetinde .en genig gapta geligtiren bir devfettir. Osmanfl Devleti, s6dece boyle gok sayrda vakrf kurma,kta katmadr;
onlarl srkr bir kontrole t6bi tutarak, halkrn ihtiydqlannl en iyi gekilde kargllamalartna ve devletin gdyelerine daha iyi hizmet etmelerine de galrgtr.
1528'ierde Vakrflar, Osmanlr imparatorlu$unun umOmi kamu gelirlerinin
o/o 12'sini harcamtgtl.
Anadolu cirnek alrnacak olursa, 13,5 milyon akga gefire sdhip olan Vakfilar 45 imdret, 342 btiytik cdmi, 1055 krigr.ik cdmi (mescid), 110 yatrll okul, 626 buyiik ve ktigrik zdviye, 154 ilkokul, 75 han ve kervansaray, 238 um0m? hamam, vs. ye odeme hizmeti yapmaktaydr[%).
imparatorlukta en bagta gelen vazifelerden biri olarak istanbut'un yeniden ingaa ve tezyinini gcizonrine alan Fatih, 1459'da belli baglr gahsiyetileri bir toplantrya gagrrmrg ve ontardan, gehrin muhtelif noktalannda krilliyeler viic0da getirmelerini istemigti. Kr.itovoulos'a gore,(27) o t6rihte F6tih, kendisi igin Yeni Saray'rn ve biiyi.ik bir cdmiin yaptmrnt emretmi$ti
'(Cdmiin yaprmrna
1463'te baglandrf rnl biliyoruz). $ehr.in bir gok bolgesinde cdmiler, yatllr okullar, imdretler ve halk hamamlan yaprmrnda Mahm0d
Paga onde gelmektedir; onu dif er. vezirler ve segkin gahrslar tdkip etmig_
tir; yaprlan yaprlann etrdfrnda, bunlann masraflannrn vakrflar tarafrndan
kargrlanmast iqin ticdret merkezleri kurulmugtu. Bu kiilliyeler, yeni istanbul'un gittikqe geligen ntivesi oldu. Bu nuvelerin etr6flna ntjf0s toplanarak
bciylece yeniden ingaa htzla ilerledi. Modern istan,bul'un belli baglr mahalleleri, bugtin hala Fatih devrinin onde gelen gahsiyetterinin isimlerini taglmaktadrr : Mahm0d Paga, Gedi,k Ahmed paga, Mur6d paga, Davud paga, vs.
Bu sistem, istanbut'da denenmeden once, Bursa ve Edirne'nin geligmesi igin uygufanmrgtr; her iki gehir, amme hizmeti ve dini gdyelerle hareket eden devlet adamlan, ntif0zlu ve zengin gahlslar efiyle kurulan vakrf mtiesseselerinin meyd6na getirdi$i kiilliyelerle btiyiiyrip geligmigtir.
ikinci Osmanlr htikrimddrr Orhan Gdzi, Bursa kalesinin eteginde bir c6mi,
bir im6ret ve bir bedestan yaptrrmrgtr. Daha sonra; ,bu ntive etr6frnda yeni
ve btiytik bed,estanlar vticut buldu; o kadar ki, h6l6 geh,rin bu bcilgesi Bur-
Aynr metod lstan'
n'ntn en faal ticaret merkezi olarak devdm etmektedir.
ktiquk mik
komplekslerin
bul igin.de zikredilebitir IBu hususta; genig dini
kciy'
tarafrndan
pslr bir moderi sayrlabilen tagradaki z6viyeler ve tekkeler
ierin tegekkiiltinde oynanan rol de belirtilmelidir)
Cdmi gevresin'
Fatih G6mii krilliyesini ornek otarak alalrm. Bu kiilliye,
d6ru'ta'li'm
medreselerl,
deki baglrca gu yaprlan ihtiva eder : semaniye
(han). camiin baglangrcr' 1463 ytlr
[ilkokul), d6ru'g-gif6 (hastahdne), imdret
(Fdtih,
irkbaharna kadar geri gider; ancak 1470 yrrr sonunda tamamlanmtgtrr
cimiini yaptlrmrgtr)'
bu Cdmi,den once g"vh Vefd-zade ve Rum-eli-hisdrr
dAhildir) stiFatih, istanbul'un dokuz c6miine (bu sayrya Ayasofya.da
ildve etmek
rekri bakrm ve destek sagramak ve onrara hayrr mtiesseseleri
,;;;; t-*r i'g'"qrki 3s,koytin selirini bu sdveve vakfetmigti' fV,lrca::1Sultan Pazarr'
;ir;L;, istanbul'un muhtelit patartarr ile fBtiyiik Bedestan,
Di'kilitaq Pazan ve
Beylik Pazal, Mahmfid Paga Pazari, Saraqlar Qargrsr,
umQmi hamama' 54 delir'
daha bir gok biiyiik-kiiqiik pazarlar) dbrt hana, 14
ve bindya sahipti'
men ve gehrin f,u. tuiufrna yayrlmrg yi.izlerce dgkkan
(ddru'9-qifa) de
Fatih ktilliyesinin bir pargasr ,olarak kurulan hastahdne
iki bilgli ve tecrubeli doktor, bir miitehassrs goz h.ekimi [kehhdl), bir cer'
rdh ve bir il6g yapan eczdcl hizmet vermekteydi. ilag deposu, bir doktor
ve bir ambar memuru haztr bulunmadan aqrlamlyor, ilAqlar :a.d.ut" ha1t1
hanedeki hastatar igin kullanrlryordu. iki hastahdne agqlsl, doktor nez6re'
tinde ve onun t6limatrna gore yemek hazrrlamaktaydl. Hastahdne kap19t'
;;.;, hastalarr gormeye gelecek kimseleri igeri almamast konusunda tili'
kat'i
m6t verilmigti. Hastalarrn, gefkatli bir teddvi gOrmeleri vaklf 'berdtrnda
ildq
aylrklail,
bir s0rette beydn edilmigti. Doktorlarrn ve biitiln memurlarrn
ve yiyecek masraflal vakrf gelirinden cdenmekteydi.
alacak
lstanbul'da mtisli.iman hastalar, gdyet doktor ga$rracak ve il69
gtiriiliirdti'
uygun
girigleri
kadar zengin de$illerse hastahdneye
Fatih, fetihten sonra sekiz muhtelif cAmide sekiz medrese aqtlmastnt
Fatih, Ey'
emretmigti. Bu medreserer iqinde en mtihimi Ayasofya'da;ki idi.
tesis et'
m'edrese
bir
da
yob sultan cdmiini ingaa ettirdi$i zaman, burada
camii
kendl
tirmigti t145g). Fakat, biiyiik tdiim ve terbiye mtiesseseleri,
medre'
etr6frnda yaptrrdrgr ve SemAniye Med,reseleri olarak isimlendirilen
selerdi. Semaniy. nrluAreseleri, bir ilkokulu (ddru't-ta'lim), bir liseyi [Tetimigin ku'
me medresesi) ve kelimen,in tam mdndsryla dini iliml'eri ofr:etmek
kiitiiphane
bir
ruran sekiz medreseyi ihtiva etmekteydi. Medrese drgrnda da
bindsr vardt.
aynt
Medreselerde sddece ildhiy6t ve dini ilimler tedris edilmemekte,
Ka'
zamanda.astronomi ve matematik gibi tabi? itimler de o0retilmekteydi'
221
oiliyetii her hangi bir musltlnan, o$renci statristi ile medreseye girmek
tizere segilebilirdi. O$rencilerin britiin masraflart vaklf gelririnden odenmekteydi.
Mliessese, vaklflardan hAsrl olan gelirin toplanmastna; bu mebla$rn,
memurlar:rn aylrkt,annrn od,enmesinde, yapllartn onartmtnda ve bunlartn mun-
rin en canlr ticAret merkezlerinden birine donilgmiigtil. Mahm0d Paga Krilliyesi 1462' de tamamlandr.
Btiylece istanbul, FAtih'in haydtrnda saraylar, hanlar, kervansaraylar,
gargrfar, pazarlar, hamdmlar ve medreselerle kaplanarak mdmur gorUntigli.i
faal bir Ttirk gehri hdline geldi.
tazaman iglem,elerini temin etmek igin yilrtittilen btittin faaliyetlerin idaresinde us0lrine uygun kulla,nrmrna ba'kan m'ilst'akil ozel bir tegkil6t tarafrn'
dan igletilmekteydi. Bu tegkildtta galrgan kigiler de maaglartnt mi.iessese'
den almaktaydrlar. Aynca hocalar ve di$er ileri gelen memurlar, faaliyetle'
ri,n yaprlrp yaprtmadr!rnr veyd vakfiyede ifAde edilen g6yelerin uygulantp
r.rygutanmadlgrnr tetkik etmek, btitiin faaliyetleri birlikte mu0yene ve mtiz6kere etmek ve suglu oldu$u tesbit edilen hizmetlilere uygulanacak mti'
eyyideteri gori.igmek igin yrlda bir kere toplanmaktaydrlar. Bu mtieyyideler,
sugun ehemmiyetine gore ihtdr, ta'zTr vey6 igten el gektirmekten ib6retti.
Boylece bu mtiesseler k0lliyesi, idAri ve m6li agrdan mtistakil bir kurulug
geklini almrg ve her ttirlti dr9 mriddhalelerden kurtulmugtu. Padigahrn kendisinden bagka, vakfrn hakiki fonksiyonunu yerine getirmesine engel ola'
c,ak her hangi bir kimse kalmamrg oluyordu.
$ehrin hay6trnda rbu mliesseler tarafrndan oynanan rolle ekonominin
oynadrgr rol; birbiriyle aynr derecede ehemmiyetlidir. Vakfa bir gelir sag'
lamak gdyesiyle bu 'mtiesseseler etrAfrnda ingaa edilen keruan'saraylar ve
dtikkdnlar, mrihim ticAret merkezlerinin kurulmastna muncer olmugtur.
Bunfar, Fatih Cdmii etrdfrna kurulan ve daha sonra Sultan Pazan adlnl alan
286 drikkdnr mrigtemil genig bir pazann ortaya grkmaslna vesile olmuglardrr.
1478'de Kadr Muhyiddin tarafrndan yaprlan nrif0s sayrmrna gore (Topkapr Sarayr Argivi, No : 9524) gehrin niif0su o t6rihte ,agagrd,aki unsurlardan
olugmaktaydr :
Qa$daq tdrihqiler (ceseld Clavijo), istanbul'un Osmanlt Ttirkleri tara'
frndan fethinden Onceki Ayas,ofya'nrn hardbe hAline igdret ederler. FAtih'in
en bagta gelen igi, tinlri mdbedi restore ettirmek olmugtu. Fatih, Ayasofya'nrn bakrmr ve burada galrganlarrn aylrklarr igin gen,ig vakrflar tesis et'
migtir. Asll istan,bul'da, G,atata'da ve Usktidar'da 2350 dUkkdn, 4 kervan'
saray, 51 ham,am, 987 ticdri mliessese, 32 buzhdne ve 22 aghdne (bir ttir
lokanta) nin 718.421 akgaya varan toplam_yrllrk gelirin,in tamdml Ayasofyalya tahsis edilmigti (Bu bilgi, istanbul Bagbakanlrk Argivindeki 1490
tdrihli Ayasofya Vakrf Defterinden grkarrldr).
Fatifi'in izinden giden diger vezirler ve ileri gelen gahtslar, gehrin her
bolgesinde vakrflar yoluyla qegitli mtiesseseler meyddna getirmiglerdir;
sonug otarak bu mtiesseseler, gehrin htzla btiytimesine ve yeniden ntifOs'
lanmasrna yardlmcr olan yeni mahalleleri geligtirrmiglerdir. Mahm0d Paga
Vakfrnda oldugu gibi, bu muesseseler genel olarak bir cdmi, bir medrese
ve bir imOreti ,ihtiva ediyor, bunlara kervansararylar ve dtikk0nlar il6ve olu'
nuyordu. Mahm0d Paga Qargrsr, 260 diikkdnl mugtemil olanak btittin, $eh-
kdn bulundu$unu goster:iyor.
222
istanbul
[6ileler.in sayrsr)
Mrislrimanlar
8972
Hristiyanlar IOrtodoks)
Yah0diler
Kefeli
31 51
Karamanlr
Ermeniler
Frenkler
Qingeneler
1647
267
384
372
Galata
(6ileler:in sayrsr)
s35
592
:
62
332
131
14903
1521
Aynr. ntif0s saytml bize, 1478'de istanbul'da 3667 ve Galata'da 260 dtik
, Bu doktimant ktsmen kullanan A.M. Schneider, nuf0su 60 veya 70.000
olarak tahmin etmektedir. Bununla ber6ber d,ikkat edilmesi geleken bir
hus0s vardtr : Vergide4 mu6f olmaktan hognut bulunan askeri srnlf,- genellikle boyle mritdlaalann' drgrnda kalmaktaydr. Maamdfih g,u da var ki,.,ntifOs saylml zam6ntndaki gehir ntif0su, fetihten 25 ytl sonra fetih oncesinin
iki katrna glkmrg olmalrdrr ve bu nrif0sun briytik bir gogunlugu mrislrimand
rr.
0.1. garkan, 1530'a do$ru gehrin ni.if0sunu 4 veyd 500.000; F. Braudel,
', ,
16. asrrn sonunda 700.000 civdrrnda tahmin etmektedir.
,
Yarlm astr iginde gehrin nrlf0sunun dort veyd beg kat aftmtg olacaglna lnanmak gtigtur. Di{er taraftan, bilhassa l. Srileyman'rn hiikiimddrlrfr d6neminde [1520-1566) ntif0sun hrzla arttrgrnl gcisteren bir gok deiil vardrr.
Her ne olursa olsun Osmanlrlar, fetihten sonra bir aslr iginde istanbul'u,
kurmug olduklarr cihangtim0l imparatorluga her hus0sta l6yrk bir bagkent
yapmayt bagarmrglardrr.
223
talebeleri idi (Kestelli, Ali Arabl, Hoca-zi,de ve HayAll'yl zikretmek gerektr).
GenlS ansiklopedik bir bilgiye sAhip olan Htztr Bey, Fitih'in dikkatint qekmis
ve ilim DaBrarcrFr lakabr takrlmrgtr ($akflyrk-r Nu'miniyye, Mecdi terc., istanbul
1269 H., ss. 111-114). Htztr Bey, 1459'da kadr iken vefAt etti.
(9) Krttovoulos, ss. 85, 93.
(10) Tursun Beg,
tlh'ln
DIPNoTtAE
f
*
X
Tirih-l
Ebu'l-Feth, TOEM ne$ri, s. 59 (T\rrsun Beg, Fd-
ga$dagtdu).
(11) Dukag, Anrt eser, s.
313.
(12) Notes of Ertrslts, IV, s. 69. Karg. Krltovoulos,
93.
:ni
(1) Die Bevdlkerungl KonstantinoBels, Nachrichten der Akademie der Wlssenschaften in Gdttingen, Phil. - Hist. Klasse, 1949.
(2) Pharantzes, s. 291.
(3) H.. inalcrk, Fat-ih l)eyri, f, Ankara 1954, s. 131. N. Jorga (Geschichte
II, s. 22), Tilrklere kargr tstanbul'un mi.ldifaasmda
italyanlann daha btlyiik bir rol oynadrklarmr belirterek basit blr gerge$i vurgular. Toplam mikt&rr dokuz bin kadar olan mild&faa kuvvetlerinin en iyi techiz
edilmlg btiltimii italyanlardr ve bu kuvvetlere Cenovalr bir komutan olan Giustiniani-Longo ba$komutan tAyin edilmiSti. lmparator, bilttn nilfOzunu ve otoriteslni kaybetmisti. Muh0sara esn0srnda Rumlann gogu, <para iidenmedlBi stlrecer surlarda galr$rnayr reddetmiglerdi (2. Doflin, Ch. XX,XXV). $ehrl savurimada ltalyanlann, nigln bu kadar Siddetli sarra$trklannr tahmln etmek kslaydrr :
Ttirklerin istanbul'u almalan durumunda italyanlar, Ege ve Karadeniz'deki kolonllerlnl kaybetme tehlikesi ile kargr kargrya kalacaklardr. MuhArebenln son
gtln0nde Venedik'ten hareket eden donanma E$rlboz'a ulapmrgtr (Mehmed II,
isl. Ans. fask. ?5, s. 511).
(4) Ch. Riggs Terc. Princeton 1954, s. 83, kars. Negrl, ed. F. Taeschner,
Letpzig 1951, s. 181.
(5) Krltovoulos, s. 93-94.
(6) Kritovoulos, 83, Fatih 6nce Notar&s'a ttibAr ve iltlm0s gOsterdl. Fakat
Notaras ve onu qepegevre ku$atmrg olan Bizansh asilzd,delerln, hlg bir de$isikllk
olmamrg gibi davranmaya ba5lamalarrnr gtirtince giiphelerynigtl. Fatih; ordusuyfa. Edirne'ye dijndtiBii zaman, onlara hig btr gektlde italyanlarla i$biiligine
dos Osrnairischen Reiches,
tegebbiis etmemelerini siiylemigti (Karg. Kritovoulos, s. 83; Chalcocondyles, Hist.
de la d€cadence de 1'empire grec. terc. the Vigen6re,Rouen 16?0, s. 1?5). Phrant-
glbi fanatik qapdaS bir tirihqi, Fetlh ve Notaras araslndaki lliskilerl glrkin
bir bigimde gristermeye CAlrSrr. Bak. : A. F. Bakalopoulos, I)ie Frage der Glaub-
(13) Negrl, 181; Tursun Beg, s. 60; ASrk Pa}a-zl.de, s.
(14) Krltovoulos, s.
tr
95.
(15) Dukas, V. MlrmiroElu tarafrnclan yaprlan terctlme, istanbul 1956, s. 169.
(16s) Krttovoulos, s.
119.
(16b) O..L Bartan, Kanunlar, LXII.
(l?) Bakz. A.M. Schneider, Aynr eser, s. 41-43.
(18) NeSrt, s.
203.
(19) A.M. Angiolello, (Hist. Turchesca) bunlann <biraz sonra gcizalrct evler
ve kiliseler lngaa ettiklerini>, b<iylece gok gtizel mahalleler meyd0,na getirdiklerini kaydeder.
(19a) s.
104.
(20) Tursun Beg, s. 62-3.
(11) s.
148.
(22) s.
149.
(23) s.
20?.
(24) s.
65.
(25) Lybyer, Tho govqrnment of the Ottornan emplre ln the tlme of Sulclman the lYlagniflcent, N.Y. 1913, s. 14?.
zes
(26) O.L. Barkan,
wiirdigkelt der <Leichenrede aut L, Notaras>, Byzantinische Zeitschrlft, Band, 52
(1959), s. 13-21.
(?) N. Iorga, Notes et Extraits pour servlr a I'hlstolre des Croisades, vol. fV
(Bucharest, 1915), s. 67 : <vier Tawsent wirt niimmen sy auch dar eln und haben
sy dareln geseczt (Ddrt bin klsiyi getirdiler ve buraya yerle$tirdtler)> (QaEdaf
blr Alman kaynaEr).
(8) Fatih devrinin 6nde gelen ilim adamlarrndan biri olan llrzrr Bey, Slvrihisar'd.a doBdu. Moll YegAn'dan ders tahsil ettl; Sivrihisar'da ve Bursa'da Sultan Meresesinde ders verdi. Fetih devrinln en megh0r Alimlerlnden gogu, onun
(2?) s.
224
142.
ttttsat Fakiiltest Mecmuasr, vol. XV, s. 268-'17.
140.
225
Bdltsnt Snivsdxtty
Lihx*ry
rGirim FAK[irTEsi DERcisi
Sahibi
:
E0itim Faktiltesi Adrna
Dekan
Prof. Dr. Bayram KODAMAN
Sorumlu Mi.idiir:
Yazr lgleri Miidiirii
Prof. Dr. Ahmet NigANCl
:
Dog. Dr. Cel6l TARAKQI
Yayln Kurulu
:
Prof. Dr. Bitat D|NDAR
Yrd. Dog. Dr. Mustafa OZSRLCI
Yrd. Dog. Dr. Mehmet Ali UNAL
Yrd. Dog. Dr. Mustafa
QOLAI(