Açık Bilim ve Açık Erişim Ekosistemi File

Açık Bilim ve Açık Erişim Ekosistemi File

Açık Bilim ve Açık Erişim Ekosistemi Yaşar Tonta Hace5epe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yöne<mi Bölümü yunus.hace5epe.edu.tr/~tonta/tonta.html [email protected] @yasartonta 4. Ulusal Açık Erişim HaHası, 19-­‐21 Ekim 2015, TÜBİTAK, Ankara Plan •  Açık Bilim •  Bilimsel ile<şim •  Açık Erişim •  Açık Erişim Ekosistemi Louis Pasteur 1822-­‐1895 «Bilim sınır tanımaz, çünkü bilgi insanlığa ai[r, ve dünyayı aydınlatan bir meşaledir.» Açık Bilim •  Herkesin katkıda bulunabileceği •  Araş]rma verilerine ve diğer araş]rma süreçlerine serbestçe erişilebilen •  Araş]rmaların veri ve yöntemleriyle birlikte yeniden kullanım, dağı]m ve üre<minin kolaylaş]rıldığı bilim uygulaması Kaynak: www.fosteropenscience.eu/foster-­‐taxonomy/open-­‐science-­‐defini<on Açık girişim olarak bilim •  Bilimsel yayınlara açık erişim •  Verilere açık erişim Kaynak: Science as an open enterprise, 2012, s. 16 Bilgisayar Kaynak: Dyson, G. (2012). Turing’s cathedral. London: Penguin Books. John von Neumann Bilgisayar ve Açık Bilim •  ‘‘Patent . . . başvurusu yapılmadı. Genç, istekli mühendislerdik. Patent başvurusu yapmaktan çok makineyi çalış]rmakla çok daha ilgiliydik.’’ (s. 138) •  ‘‘Bilgisayarın man]ksal bakış açılarını kapsayan makaleler ve raporlar bilimsel yayın olarak kabul edildi ve bu nedenle tüm ilgili bilimcilere açıldı.’’ (s. 139) •  ‘‘Bizim niye<miz ve arzumuz raporda bulunan patentlenebilecek her materyalin kamuya açılmasıdır.’’ Golds<ne, Burks ve von Neumann, Haziran 1947 (s. 139) •  ‘‘MANIAC’ın tüm teknik ayrın]ları ve programlaması kamuya açıldı ve tüm dünyada serbestçe üre<ldi.’’ (s. 139) World Wide Web Tim Berners-­‐Lee Web ve Açık Bilim •  ‘‘Berners-­‐Lee fikrini hiç patent ya da lisans almadan bedava herkese aç]. World Wide Web Konsorsiyumu Web standartlarının lisanssız teknolojiye dayanmasına karar verdi, böylece standartlar herkes taraundan kolayca kullanılabilirdi.’’ Kaynak: h5ps://en.wikipedia.org/wiki/Tim_Berners-­‐Lee İnsan Genomu Projesi Kaynak: h5p://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Collins İGP ve Açık Bilim ‘‘Başkan Clinton 2000’de genom diziliminin patentlenemeyeceğini ve tüm araş]rmacıların kullanımına açılacağını duyurdu.’’ Nurten Akarsu Kaynak: h5p://en.wikipedia.org/wiki/Human_Genome_Project Kaynak: h5p://www.gen.hace5epe.edu.tr/index%20-­‐%20na.html İGP’nin Ekonomik Ge<risi Kaynak: h5ps://www.youtube.com/watch?v=MKiw7yAqqsU Açık Bilim ve Yenilik İlişkisi h5p://www.hurriyet.com.tr/planet/17887286.a
Açık Bilim-­‐Yenilik İlişkisi (2) •  Entellektüel mülkiyet hakları bilimsel araş]rma ve ürün geliş<rmeyi %30 azal]yor. “Intellectual property rights and innova<on: Evidence from the human genome,” h5p://users.nber.org/~heidiw/papers/5_12_10a_hlw.pdf •  Bilimsel kaynak merkezleri a]f oranlarını %81 ar]rıyor “Climbing atop the shoulders of giants: The impact of ins<tu<ons on cumula<ve research”, h5p://www.card.iastate.edu/research/stp/papers/furman-­‐stern-­‐july-­‐02.pdf •  Açıklık maliye< azal]yor ve çeşitliliği ar]rıyor. “Of mice and academics: Examining the effect of openness on innova<on”, h5p://www.nber.org/papers/w14819.pdf Dördüncü Paradigma Kaynak: h5p://research.microsoH.com/en-­‐us/collabora<on/fourthparadigm/4th_paradigm_book_complete_lr.pdf Büyük Veri •  Her gün 2,5 ken<lyon byte veri (2Exabyte) yara]lıyor •  %90’ı son iki yılda yara]ldı •  Veriler 3 yıldabir ikiye katlanıyor •  Google günde 24 petabyte veri işliyor •  Google’ın verilere dayanan grip salgını tahmini Bilimsel Bilgi •  Kamu malı –  Değeri azalmadan başkalarıyla paylaşılabilir (non-­‐rivalrous) –  Sadece belli bir grubun kullanımıyla sınırlamak zor ve maliyetli (non-­‐excludable) Kaynak: Chris<ne L. Borgman, Scholarship in the Digital Age. (MIT Press, 2007), s. 35-­‐36 AR-­‐GE Ya]rımları (2014) Harcama GSMH'ye (Milyar oranı (%) USD) Ülke ABD 2,8 465 Çin 2 284 Japonya 3,4 165 Almanya 2,9 92 G. Kore 3,6 63 İsrail 4,2 11 İsviçre 2,9 11 Türkiye 0,9 11 İran 0,8 9 Top/ort (40 ülke) 2 1.576 Toplam 1,8 1,618 Ülke ABD Çin Japonya Almanya G. Kore İsrail İsviçre Türkiye İran Top/ort (40 ülke) Toplam/Ortalama GSMH'ye oranı (%) 2,8 2,0 3,4 2,9 3,6 4,2 2,9 0,9 0,8 2,0 1,8 Harcama (Milyar USD) 465 284 165 92 63 11 11 11 9 1.576 1.618 Kaynak: h5p://www.ba5elle.org/docs/tpp/2014_global_rd_funding_forecast.pdf Kamu Sektörünün AR-­‐GE’ye Katkısı •  ABD (federal): 144,4 milyar USD (2011) –  Ulusal Sağlık Ens<tüleri (NIH) bütçesi: 29,9 milyar USD (142 ülkenin yıllık GSMH’sinden daha büyük -­‐2006) –  NIH, ABD’deki araş]rmaların %30’unu, dünyadakinin %7’sini üre<yor •  Avrupa: Kamu kesimi Avrupa’daki araş]rmaların %28’ini üre<yor (dünya üre<minin %9’u) •  TR’de AR-­‐GE finansmanı: 7,8 milyar USD (2013) –  Kamu %27; üniversiteler: %20; Sanayi: %49 Kaynak: h5p://www.nsf.gov/sta<s<cs/seind14/index.cfm/chapter-­‐4/c4s6.htm; h5p://legacy.earlham.edu/~peters/fos/newsle5er/12-­‐02-­‐06.htm h5ps://www.research.hsbc.com/midas/Res/RDV?ao=20&key=RxArFbnG1P&n=360010.PDF, s. 13; h5p://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=16163 Bilimsel İle)şim: Araş]rma ile Ticare<n Kesişimi Bilimsel Araş]rma İle)şim Ticaret Bilimsel yayıncılık yaklaşık 25 milyar dolarlık bir küresel pazar Kaynak: John J. Regazzi, Scholarly Communica6ons. (Rowman & Li5lefield, 2015), s. 1 Açık Erişim •  Kamu kaynaklarıyla desteklenen araş]rmalardan üre<len yayınların tam me<nlerine çevrimiçi ücretsiz erişim •  Okuma, indirme, kopyalama, dağıtma, yazdırma, bağlan] verme, dizinleme, me<n madenleme, vd. Açık Erişimin paydaşları • 
• 
• 
• 
• 
Fon sağlayıcılar Araş]rma kurumları Araş]rmacılar Yayıncılar Kurumsal arşivler/veri merkezleri Açık Erişimin Yararları Çalışmanızı daha çok kişi görüyor Gelişen ülkelerdeki araş]rmacılar çalışmanızı görebilir Pra<syenler bulgularınızı uygulayabilirler Daha yüksek a]f oranları Vergi verenler vergisinin karşılığını alırlar Proje destek kurallarına uygun Araş]rmanız poli<kayı etkileyebilir Herkes bulgularınıza erişebilirler Açık Erişimin Ekonomik Modeli •  Okuyucu öder (abonelik, lisans, vs.) •  Yazar ya da kurumu öder (makale işlem ücretleri) Açık Erişim yayıncılığa geçiş •  Akademik dergi sa]şları yılda 7.6 milyar EUR (yılda yaklaşık 2M makale, -­‐WoS’ta 1.45M makale listelenmiş -­‐2013) •  Birim maliyet 3800-­‐5000 EUR arasında •  Piyasadaki bu para “açık erişim” amacıyla kullanılabilir Kaynak: R. Schimmer et al., Disrup<ng the subscrip<on journals’ business model for the necessary large scale transforma<on to open access (28.04.20h5p://pubman.mpdl.mpg.de/pubman/item/escidoc:2148961:7/component/escidoc:2149096/MPDL_OA-­‐Transi<on_White_Paper.pdf Açık erişim poli<ka yönelimleri •  Yap]rım •  Özendirme •  Kolaylaş]rıcılar –  Alt yapı (kurumsal arşivler, veri tabanları, dijital kütüphaneler) –  Beceriler (veri hizmetleri, veri yöne<mi) –  Yasal düzenlemeler (telif hakları, veri ve me<nn madenleme) Kaynak: Making Open Science a Reality (OECD Report, 2015) h5ps://www.innova<onpolicypla†orm.org/sites/default/files/DSTI-­‐STP-­‐TIP%282014%299-­‐REV2_0_0_0_0_0.pdf Açık Erişim ekosistemi Kurumsal Arşiv • 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
Bilimsel Araş]rma Projeleri (BAP) Akademik Envanter Sistemleri, Özgeçmiş Hizmetleri (AES) Akademik Değerlendirme Sistemleri (ADES) Kütüphane . . . TÜBİTAK ARBİS, YÖKSİS, ÜAK, vd. TRUBA ULAKBİM, DergiPark OpenAIRE Yayıncılar Yazar numaraları (ORCID, RID) Thomson Reuters, Research Gate, Google Scholar, Mendeley, vd. BAP AES ADES CRIS.
. Kütüph
ane Kurumsal Arşiv YÖKSİS ULAKBİM, DergiPark GS OpenAIRE TRUBA ARBİS ÜAK TR Yayıncılar ORCID OECD İlkeleri •  Açıklık kültürü ve araş]rma verilerinin paylaşımı •  Veri erişim ve paylaşımında iyi uygulamalar •  Kamu destekli araş]rma verilerine erişimi ve veri paylaşımını kısıtlamanın potansiyel maliye< ve yararları •  Bilim poli<kalarında verilere erişim ve veri paylaşımıyla ilgili düzenlemeler •  Araş]rma verilerine erişimin düzenlenmesi için ortak işle<msel ilkeler •  Uluslararası araş]rma verilerinin paylaşım ve dağı]mının geliş<rilmesi Kaynak: h5p://www.oecd.org/s</sci-­‐tech/38500813.pdf Ne yapılmalı? •  Kamu fonlarıyla desteklenen araş]rmalardan üre<len tüm yayınlara ve araş7rma verilerine açık erişim yasayla düzenlenmeli •  Kamu destekli araş]rma yayınları ve verileri yöne<mi alt yapısı kurulmalı, hizmetler geliş<rilmeli •  Bu yayınlar ve veriler açık arşivler aracılığıyla kullanıma açılmalı •  Yayınlara ve verilere açık erişim araş]rma desteği alabilmede ön koşul olmalı •  Desteklenen araş]rma önerilerinde veri yöne)m planı olmalı Ne yapılmalı? •  Poli<ka geliş<rilmesi •  Özendirici girişimler •  Kolaylaş]rıcılar (yumuşak ve sert altyapılar) Son söz “Açıklık bilimin ve bilim yapmanın norma<f özüdür. Açıklık sonuçların bilimsel ve pra<k uygulamalar için tekrarlanmasının, doğrulanmasının ve yeniden kullanılmasının ön koşuludur. Bu nedenle her araş]rma fonlayıcısının temel ödevi poli<k ve mali olarak tam Açık Erişime geçişi uygulamak]r.” -­‐-­‐ Dr. Falk Reckling, Avusturya Bilim Fonu (FWF) Stratejik Analiz Bölümü Yöne<cisi Açık Bilim ve Açık Erişim Ekosistemi Yaşar Tonta Hace5epe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yöne<mi Bölümü yunus.hace5epe.edu.tr/~tonta/tonta.html [email protected] @yasartonta 4. Ulusal Açık Erişim HaHası, 19-­‐21 Ekim 2015, TÜBİTAK, Ankara