Kırsal Kalkınma Planı - KKTC Tarım Doğal Kaynaklar ve Gıda

Transkript

KIBRIS TÜRK toplumu
Kıbrıs’ın Kuzey Kesimi Đçin
GEÇĐCĐ
KIRSAL KALKINMA PLANI
2008-2011
(2.Güncelleştirme)
Lefkoşa
15 Haziran 2010
1
ĐÇĐNDEKĐLER
ÖNSÖZ
.......................................................................................................................................... 7
KISIM I – DURUM ANALĐZĐ.......................................................................................................... 8
I–1
ARKA PLAN.................................................................................................................... 8
I – 1.1 Bölgenin Profili.............................................................................................................. 9
I - 1.2 Đklim .............................................................................................................................. 9
I – 1.3 Makro-Ekonomik ve Sosyal Durum ............................................................................. 11
I – 1.3.1 Temel Makro-Ekonomik Göstergeler ......................................................................... 11
I – 1.3.2 Temel Sosyal Göstergeler .......................................................................................... 12
I - 1.4 Topluluk Müktesebatının Durumu................................................................................ 15
I–2
TARIM, BALIKÇILIK VE GIDA ĐŞLEME ................................................................ 16
I - 2.1 Tarım, Balıkçılık ve Gıda Endüstrisinin Ekonomik Yapı Đçerisindeki Yeri ................... 16
I - 2.1.1
GSMH’ya Katkı ................................................................................................... 16
I - 2.1.2
Đstihdam ............................................................................................................... 17
I - 2.1.3
Dış Ticaret............................................................................................................ 17
I - 2.2 Tarımsal Üretim Đçin Doğal Kaynaklar......................................................................... 19
I - 2.2.1
Arazi Kullanımı.................................................................................................... 19
I - 2.2.2
Arazi Mülkiyeti, Çiftlik Yapısı ve Emek............................................................... 21
I - 2.2.3
Sulama ve Su Yönetimi ........................................................................................ 21
I - 2.3 Tarım Ürünleri ............................................................................................................. 23
I - 2.3.1
Bitkisel Ürünlerin Üretimi, Đşlenmesi ve Pazarlanması........................................ 23
I - 2.3.1.1
Tahıl Ürünleri ..................................................................................................... 23
I - 2.3.1.2
Patates ................................................................................................................ 28
I - 2.3.1.3
Sebze Üretimi ve Seracılık .................................................................................. 30
I - 2.3.1.4
Narenciye............................................................................................................ 32
I - 2.3.1.5 Zeytin, Keçiboynuzu ve Üzüm............................................................................ 34
I - 2.3.2
Hayvancılık: Üretim, Đşleme ve Pazarlama.......................................................... 37
I - 2.3.2.1
Süt Üretimi Endüstrisi......................................................................................... 42
I - 2.3.2.2
Hayvan Kesimi, Et Ürünleri Đşleme ve Atıkların Dönüşümü ............................... 45
I - 2.4 Organik Tarım.............................................................................................................. 51
I - 2.5 Balıkçılık ve Su Ürünleri.............................................................................................. 52
I - 2.6 Tarımsal Araştırma, Eğitim Öğretim ve Tarımsal Yayım............................................. 54
I - 2.7 Tarım ve Gıda Sanayine Bütçe Desteği ve Diğer Finansman Desteği............................ 55
I - 2.8 Tarımsal Pazarlama Kurulları ve Tarımla Đlgili Diğer Kuruluşlar.................................. 56
I-3
ÇEVRE, ARAZĐ YÖNETĐMĐ VE ORMANCILIK...................................................... 59
I - 3.1 Su Kaynakları............................................................................................................... 59
I – 3.2 Toprak Koruma ............................................................................................................ 61
I – 3.3 Biyolojik Çeşitlilik........................................................................................................ 62
I – 3.4 Ormancılık ................................................................................................................... 66
I–4
KIRSAL ALANLAR...................................................................................................... 71
I - 4.1 Kırsal Alan Tanımı....................................................................................................... 71
I - 4.2 Yerel Yönetişim ........................................................................................................... 72
I - 4.3 Kırsal, Teknik ve Sosyal Altyapı .................................................................................. 75
I - 4.3.1
Pazarlar ve Ticaret Altyapısı ............................................................................... 75
2
I - 4.3.2
Ulaşım ve Đletişim............................................................................................... 75
I - 4.3.3
Enerji Tesisleri.................................................................................................... 75
I - 4.3.4
Su Temini ........................................................................................................... 76
I - 4.3.5
Katı Atık ve Atık Su Yönetimi ............................................................................ 76
I - 4.3.6
Sosyal Hizmetler ve Tesisler ............................................................................... 77
I - 4.4 Kırsal Ekonomi ve Đstihdam ......................................................................................... 79
I - 4.4.1
Kırsal Ekonominin Yapısı ................................................................................... 79
I - 4.4.2.
Kırsal Alanlardaki Alternatif Ekonomik Faaliyetler............................................. 79
I - 4.4.2.1
Kırsal Turizm...................................................................................................... 79
I - 4.4.2.2
Geleneksel El Sanatları ....................................................................................... 81
I - 4.4.2.3
Geleneksel Yerel / Niş Ürünler ve Gıda Ürünleri ................................................ 82
I–5
SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 1 ......................................................................................... 84
I–6
I–7
I–8
SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 4.......................................................................................... 90
KISIM II – KIRSAL KALKINMA PLANI’NIN STRATEJĐSĐ.................................................... 91
II-1
STRATEJĐ VE KÜRESEL DENGE ............................................................................. 91
II – 1.1 Stratejinin Hedefleri .................................................................................................... 91
II - 1.2 Eksenler arasındaki denge ........................................................................................... 96
II-2
ÖNCEKĐ TEKLĐF ÇAĞRILARINDAN EDĐNĐLEN DENEYĐM ............................... 100
II-3
LĐZBON VE GOTHENBURG STRATEJĐLERĐ ĐLE TUTARLILIK ......................... 101
II-4
TOPLULUK ÖNCELĐKLERĐNE UYGUNLUK ........................................................ 102
KISIM III – EKSENLER VE ÖNLEMLER ................................................................................ 108
III - 1 Eksen 1 – TARIM PĐYASASININ ETKĐNLĐĞĐNĐN ARTIRILMASI ........................ 108
III - 1.1
Önlem 1.1 Mesleki Eğitim, Bilgi ve Enformasyon .............................................. 108
III - 1.2
Önlem 1.2 Tarım Danışmanlığı ve Kırsal Yayım Hizmetleri Sağlanması ............ 108
III - 1.3
Önlem 1.3 Genç Çiftçilerin Desteklenmesi ......................................................... 108
III - 1.4
Önlem 1.4 Yarı-geçimlik Çiftçiler için Destek .................................................... 113
III - 1.5
Önlem 1.5 Çiftliklerin ve Balıkçılığın Modernizasyonu ...................................... 116
III - 1.6
Önlem 1.6 Üretici Gruplarının Kurulması için Destek........................................ 127
III - 1.7
Önlem 1.7 Tarımsal Ürünlere ve Balıkçılık Ürünlerine Değer Katılması............. 133
III - 2 Eksen 2 – DOĞAL KAYNAKLARIN KORUNMASI VE GELĐŞTĐRĐLMESĐ .......... 145
III - 2.1
Önlem 2.1 Doğa dostu tarım ödemeleri............................................................... 145
III - 2.2
Önlem 2.2 Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve Yönetimi ....... 145
III -3 Eksen 3–KIRSAL ALANLARDAKĐ YAŞAM KOŞULLARININ ĐYĐLEŞTĐRĐLMESĐ 148
III - 3.1
Önlem 3.1 Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi ......................................... 148
III - 3.2 Önlem 3.2 Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler, Kırsal Mirasın Korunması .............. 153
III - 4 Eksen 4 – Yerel Yönetişimin Đyileştirilmesi (LEADER Yaklaşımının Yerleştirilmesi) 159
III – 4.1
Eksen 4 Yerel Kalkınma Stratejilerinin Tasarımı Đçin Gerekli Kapasitenin
Oluşturulması ........................................................................................................................ 161
III - 4.2
Önlem 4.2 Taslak Yerel Kalkınma Stratejilerinin Geliştirilmesi.......................... 165
KISIM IV – FĐNANSMAN PLANI............................................................................................... 171
IV-1
IV-2
IV-3
ÖNLEMLERE GÖRE AB KATKISI ......................................................................... 171
EKSEN VE ÖNLEMLERE GÖRE FĐNANSMAN PLANI ....................................... 172
KKP FĐNANSAL ÖZET TABLOSU ......................................................................... 174
3
KISIM V – TAMAMLAYICILIK ................................................................................................ 175
V-1 EKSENLER ARASI ................................................................................................... 175
V-2 AB VE DĐĞER DONÖRLERĐN DEVAM EDEN PROJELERĐ ĐLE
TAMAMLAYICILIK ............................................................................................................ 176
V-3 GEÇERLĐ BÜTÇE POLĐTĐKALARI ĐLE ĐLĐŞKĐ ...................................................... 179
KISIM VI -YÜRÜTME, ĐZLEME VE DEĞERLENDĐRME ..................................................... 180
VI-1 YÜRÜTME DÜZENLEMELERĐ.............................................................................. 180
VI–2 ĐZLEME SĐSTEMĐ..................................................................................................... 180
KISIM VII – TANITIM VE GÖRÜNÜRLÜK............................................................................. 183
VII-1 POTANSĐYEL YARARLANICILARIN BĐLGĐLENDĐRĐLMESĐNE YÖNELĐK
EYLEMLER.......................................................................................................................... 183
VII-2 YARARLANICILARI AB KATKISI HAKKINDA BĐLGĐLENDĐRMEYE YÖNELĐK
EYLEMLER.......................................................................................................................... 184
KISIM VIII – KKP DANIŞMA SÜRECĐ..................................................................................... 185
KISIM IX – ORTAK ĐLGĐ ALANI ĐÇERĐSĐNDEKĐ DĐĞER KONULAR................................ 187
UYARI NOTU
Kıbrıs’ın Kuzey kesimi için Geçici Kırsal Kalkınma Planı içerisinde belirtilen görüşler Kırsal
Kalkınma Destek Ekibi’nin görüşleri olmakla birlikte hiçbir şekilde Avrupa Komisyonu’nun
görüşlerini temsil ediyor olarak kabul edilemez.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yürürlükte olan mevzuat veya genel amaçla ilgilenilen bölgelerde1
faaliyet gösteren kurumlara dair referans verildiği takdirde amaç; Kıbrıs Türk Toplumu’nun
yapısal özelliklerinin ve sistemlerinin anlaşılmasının sağlanmasıdır. Ancak bu durum hiçbir
şekilde, doğrudan yada dolaylı olarak bu kurumların politik, yasal, kurumsal veya yönetimsel
statülerini kabul etme niyetini ima etmez.
1
Konsey Düzenlemesi no. 389/2006 Madde 1(2)
4
KISALTMALAR
OHB
TÇB
IPKS
o
C
OTP
HTÇ
DG
APE
STĐ
STK
m³
AÇG
Dn
Dka
AK
AAD
ABKM
AB
AB-15
AB-25
Avro
AKGG
GSMH
CBS
GLOBALGAP
ha
HACCP
YDD
ÖKA
BĐT
ĐSO
LEADER
HB
Km
m
Mm
NATURA 2000
NTB
MUP
PYB
ppm
PRAG
KK
KKP
KKDE
KOBĐ
ÖÇKA
SIT
SK
km2
SWOT
Organize Hayvancılık Bölgesi
Tarımsal Çalışma Birimi
Đngiliz Perakende Konsorsiyum Standartları
Santigrat Derece
Ortak Tarım Politikası
Hibe Teklif Çağrısı
Danışmanlık Grubu
Ana Planlama Ekibi
Stratejik Toplum Đlkeleri
Sivil Toplum Kuruluşları
Metre Küp
Ana Çalışma Grubu
Dönüm (1.338 Dekar)
Dekar (1.000 metrekare ya da hektarın 1/10’u)
Avrupa Komisyonu
Avrupa Adalet Divanı
Avrupa Birliği Koordinasyon Merkezi
27 Üye Ülkeli Avrupa Birliği (2006’dan beri)
15 Üye Ülkeli Avrupa Birliği
25 Üye Ülkeli Avrupa Birliği (2004’ten beri)
Avro (veya €)
Avrupa Komisyonu Görev Gücü
Gayri Safi Milli Hasıla
Coğrafi Bilgi Sistemi
Đyi Tarım Uygulamaları Đçin Global Ortaklık
Hektar (10.000 metrekare)
Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları Yönetim Sistemi
Yüksek Doğa Değeri
Önemli Kuş Alanı
Bilgi ve Đletişim Teknolojileri
Uluslararası Standartlar Örgütü
Kırsal Kalkınma Faaliyetleri arasındaki bağlantı (K.Tüz.1698/05 Eksen “4”)
Hayvancılık Birimi
Kilometre
Metre
Milimetre
AB Kapsamında Doğa Koruma alanları ağı (1992 Habitat Direktifi)
Nitrata Duyarlı Bölgeler
Müktesebata Uyum Programı
Program Yönetim Birimi
Milyonda bir
Avrupa Komisyonu Dış Faaliyetleri için Sözleşme Prosedürleri Pratik Kılavuzu
Kırsal Kalkınma
Kırsal Kalkınma Planı
Kırsal Kalkınma Destek Ekibi
Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler
Özel Çevre Koruma Alanı
Özel Đlgi Turizmi
Stratejik Kurallar
Kilometre kare
Güçlü yönler, zayıf yönler, fırsatlar ve tehditler
5
TAIEX
KTt
TL
Ton
KTA
BM
Teknik Destek ve Bilgi Değişim Ofisi
Kıbrıs Türk Toplumu
Türk Lirası
Ton (1 Ton=1,000Kg)
Kullanılan Tarım Alanı
Birleşmiş Milletler
6
ÖNSÖZ
Bu Kırsal Kalkınma Planı, dokuz kısımdan oluşmaktadır. Söz konusu kısımlar
içerisinde yer alan konular aşağıda belirtilmektedir:
KISIM I – DURUM ANALĐZĐ başlığı altında yer alan konular şunlardır:
• Kıbrıs’ın kuzey kesiminin temel fiziksel, ekonomik ve sosyal özelliklerinin genel
bir sunumu.
• ‘Kanal’ ya da ‘zincir’ yaklaşımını (üretimden işleme ve pazarlamaya kadar tüm
aşamalar) kullanarak ilgili tarım ve hayvancılık alt sektörlerinin başlıca
özelliklerini ele alarak ana hatlarıyla tarım sektörünün analizi.
• Muhtemel müdahale alanları ile ilgili genel bilgilerin de yer aldığı çevre analizi
(su kaynakları, toprak koruma, biyolojik çeşitlilik ve ormancılık).
• Kırsal alanların analizi (tanım, kırsal ve teknik altyapı, kırsal ekonomi, var olan ya
da muhtemel gelir getirici alternatifler ve bunlar önündeki engeller).
• EKSEN 1, EKSEN 2, ve EKSEN 3 için kapsamlı SWOT analizi ve önceliklerin
belirlenmesi.
KISIM II – KKP’NIN STRATEJĐSĐ başlığı altında yer alan konular şunlardır:
• Hedeflerin, stratejinin ve stratejik dengenin tanımlanması.
• Daha önceki pilot teklif çağrılarından edinilen deneyimlerin tanımlanması.
• Lizbon ve Gothenburg Stratejileri ile Topluluk önceliklerine uygunluk analizi.
KISIM III – EKSENLER VE ÖNLEMLER başlığı altında yer alan konular
şunlardır:
• Eksen 1, Eksen 2, Eksen 3 ve Eksen 4 kapsamındaki 12 önlem ve alt önlemin
tanımı.
KISIM IV – FĐNANSMAN PLANI başlığı altında yer alan konular şunlardır:
• Önlem bazında AB katkısı
• Eksenler ve Önlemler bazında Mali Plan
• Önlem ve Alt Önlemler Đçin Uygulama Planı
KISIM V – TAMAMLAYICILIK başlığı altında yer alan konular şunlardır:
• AB ve Diğer Donörler tarafından sağlanan destekle uygulanmakta olan projeler ve
uygulanmakta olan bütçe politikaları ile eksenler arasındaki, tamamlayıcılık
durumu.
KISIM VI – YÜRÜTME, ĐZLEME VE DEĞERLENDĐRME başlığı altında yer
alan konular şunlardır:
• KKP’nın yürütülmesi ile ilgili düzenlemeler ve izleme sistemi.
KISIM VII – TANITIM VE GÖRÜNÜRLÜK başlığı altında yer alan konular
şunlardır:
• Potansiyel yararlanıcıların önlemler ve AB katkısı konusunda bilgilendirilmesine
yönelik eylemler.
KISIM VIII – KKP DANIŞMA SÜRECĐ başlığı altında yer alan konular
şunlardır:
• Planın tasarlandığı ve kabul edildiği danışma süreci.
KISIM IX – ORTAK ĐLGĐ ALANI ĐÇERĐSĐNDEKĐ KONULAR başlığı altında
yer alan konular şunlardır:
• Toplumsal cinsiyet ve ayrımcılık konularına yönelik olarak kabul edilen temel
prensipler.
7
KISIM I – DURUM ANALĐZĐ
I–1
ARKA PLAN
Birleşmiş Milletler’in Kıbrıs sorununa kapsamlı bir çözüm getirme planı konusunda
gerekli konsensüsün sağlanamamasından sonra2, 1 Mayıs 2004 tarihli beşinci AB
genişlemesi çerçevesinde Kıbrıs, fiilen bölünmüş bir ada olarak kabul edilmiştir.
Sonuç olarak, 2003 Katılım Anlaşması’nın 10. Protokolü uyarınca Kıbrıs bir bütün
olarak AB’ne girmiş; ancak Topluluk Müktesebatı, adanın kuzey kesiminde askıya
alınmıştır. Bu durum, diğer şeylerin yanı sıra, şu anlama gelmektedir: bahsi geçen bu
bölgeler, AB’nin parasal ve gümrük sınırları dışında kalmaktadır. Söz konusu askıya
alma kararı bölgesel alanlara yönelik olup, Kıbrıslı Türklerin AB vatandaşları olarak
edindikleri kişisel haklar ile herhangi bir ilgisi bulunmamaktadır.
Kıbrıs Türk toplumunun (KTt) AB ile birlikte ortak bir geleceğe sahip olmada açıkça
istekli olduğunu addeden AB Konseyi, 26 Nisan 2004 tarihinde bir tavsiye kararı
almıştır. Bu tavsiye doğrultusunda, anlaşma halinde halihazırda Kıbrıs’ın kuzey
kesiminin kullanımına tahsis edilmiş olan 259 milyon Avro’nun, bu toplumun
soyutlanmasına bir son vermek, KTt’nin ekonomik kalkınmasını teşvik etmek ve
adanın ekonomik anlamda bütünleşmesine ve iki topluluk ile AB arasındaki
bağlantının kuvvetlendirilmesine özen gösterilmesi suretiyle Kıbrıs’ın yeniden
birleştirilmesine yardımcı olmak amacıyla kullanılması söz konusudur. Konsey’den
gelen bu çağrıya yanıt veren Avrupa Komisyonu (AK) kapsamlı bir yardım ve ticaret
önlemleri paketi sunmuş olup, KTt’nun ekonomik kalkınmasını teşvik etmeye yönelik
mali destek aracını ortaya koyan 389/2006 sayılı Konsey Tüzüğü 27 Şubat 2006
tarihinde kabul edilmiştir.
Kıbrıs’ın kuzey kesimi için 2008-2011 Kırsal Kalkınma Planı (KKP), AK tarafından
finanse edilen Kırsal Kalkınma Destek Ekibi’nin yardımı ve desteği ile KTt’nun kırsal
kalkınma politikası birimi tarafından hazırlanmıştır. KKP’nın amaçları ve işleyiş
mekanizmaları, temel hedefi çevrenin korunması ve yaşam kalitesinin yükseltilmesi
yoluyla tarım piyasasının etkinliğini artırmak olan AB Kırsal Kalkınma Politikası’nda
(1698/2005) yer alan amaç ve işleyiş mekanizmalarını bire bir yansıtmaktadır.
KKP’nın aşağıda belirtilen hususlara katkıda bulunması gerekmektedir:
• tarımsal üretimin, gıda işleme ve pazarlama süreçlerinin yeniden yapılandırılması
ve modernleştirilmesi (yeni üretim sistemlerinin uyarlanmasını, AB müktesebatına
uygun kalite, veterinerlik, bitki sağlığı ve gıda güvenliği standartlarının aşamalı
olarak uygulamaya konmasını ve kırsal altyapı ve sulama sistemlerinin
iyileştirilmesini destekleyerek),
• çevrenin iyileştirilmesi ve korunmasının artırılması,
• kırsal alanda istihdam olanaklarının yaratılması ve yaşam kalitesinin artırılması.
KKP, dış ticaret ile ilgili olarak yaşanan sorunlar, piyasa fiyatları, girdi maliyetleri,
çiftlik ve sanayi işletme giderlerinin desteklenmesi ile hayvan ve bitki sağlığı gibi
kırsal bölgeleri ve KTt’nun tarım ve gıda sektörlerini etkileyen tüm sorunlara hitap
etmek amacını taşımamaktadır. KKP 2008-2011, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tarımsal
ve kırsal kalkınma durumunu ortaya koymakta, ilgili konuların güçlü yönleri ve zayıf
yönleri ile fırsatları ve tehditleri ekonomik, sosyal, altyapısal ve teknik açıdan analiz
etmekte, stratejik hedefleri ortaya koymakta ve AK tarafından KTt’na sağlanan mali
2
24 Nisan 2004 tarihinde aynı anda yapılan referandumlarda Kıbrıslı Türklerin ‘evet’ kararına karşılık, Kıbrıslı
Rumlardan ‘hayır’ kararı çıkmıştır.
8
yardım paketinin 18.8 milyon Avro tutarındaki kısmının3 dağıtımı için öncelikli
alanları (önlemleri) belirlemektedir.
I – 1.1 Bölgenin Profili
Kıbrıs, Doğu Akdeniz havzasının kuzeydoğu ucunda, 34°33' - 35°34' kuzey enlemleri
ve 32°16' - 34°37' doğu boylamları arasında yer almaktadır. 9.251 km2’lik yüzölçümü
ile, Sicilya ve Sardunya’dan sonra Akdeniz’in üçüncü büyük adasıdır. Adanın
yaklaşık uzunluğu 224 km, en geniş kısmı ise 96 km’dir.
Kuzeyde Türkiye (60 km), doğuda Suriye (96 km), güneyde Mısır (385 km), doğuda
Yunanistan (Rodos 380 km), Lübnan ve Đsrail Kıbrıs’a komşu olan ülkelerdir.
Şekil 1 – Kıbrıs Haritası
Kıbrıs’ın kuzeyi ve Kıbrıs Cumhuriyeti’ni birbirinden ayıran çizginin uzunluğu,
yaklaşık 208 km’dir. Kıbrıs’ın kuzeyde yer alan kesimi, ki 3.298 km2 ile toplam ada
yüzölçümünün %35’ini oluşturmaktadır ve çok çeşitli tabiat özelliklerine sahip bir
bölgedir. Kuzey kıyı şeridi boyunca, 1.000 metrenin hemen üzerinde bir yüksekliğe
sahip olan Güzelyurt körfezinin iç kısımlarından doğuya doğru uzanan ve
kireçtaşından oluşan Beşparmak sıradağları yer almaktadır. Dağların yükseltisi,
Karpaz yarımadasına doğru giderek azalmaktadır. Sıradağların güneyi, orta ve doğuya
doğru tortul yapısıyla Mesarya ovası ve batıya doğru Güzelyurt’a uzanmaktadır. Bu
iki bölge, kuzey kıyı şeridi boyunca uzanan alüvyonlu dar ova ile birlikte, Kıbrıs’ın
kuzey kesiminin tarım alanlarının bütününü oluşturmaktadır. Adanın
kuzeydoğusundan 60 – 70 km dışarı taşan Karpaz yarımadası, çoğunluğu marn, şeyl
ve kireçtaşından oluşan küçük tepeciklerin yer aldığı engebeli bir omurga
görünümündedir.
I - 1.2 Đklim
Coğrafi konumunun bir sonucu olarak, Kıbrıs’ın kuzeyinde yazların sıcak ve kurak,
kışların orta soğuklukta olduğu, yaz ve kış mevsimlerinin kısa süreli ilkbahar ve
3
Söz konusu miktar; kırsal kalkınma için 8.3 milyon Avro (0.5 milyon Avro, Ara KKP çerçevesinde yer alan Pilot
ölçekli Küçükbaş Hayvan Önlemi için halihazırda sözleşme edilmiş durumdadır) Toplumsal Gelişim için 10.5
milyon Avro olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Tahsis edilen fonların Kasım 2009 tarihinden once sözleşme edilmesi
gerekmektedir.
9
sonbahar mevsimleri ile birbirinden ayrıldığı oldukça yoğun bir Akdeniz iklimi
yaşanmaktadır. Ancak adada bulunan iki sıradağ (güneyde Trodos ve kuzeyde
Beşparmak sıradağları), önemli iklim farklılıklarına yol açmaktadır. Beşparmak
dağları yılda yaklaşık 550 mm yağmur alırken, Mesarya ovasının belirli bölümlerinde
yıllık yağış miktarı oldukça düşük olup (300 – 350 mm), yaz mevsimi bu bölgelerde
çok sıcak geçmektedir. Yağmur miktarı dağlara doğru artmakta, nispeten daha düşük
ısı farklılıkları ve daha yüksek atmosferik neme sahip olan kıyı bölgelerdeki iklim iç
kesimlerde olduğundan daha az yoğunlukta yaşanmaktadır.
Rüzgarlar genellikle hafif ya da orta şiddette olup, çeşitli yönlerde esmektedir.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ortalama nem oranı yaklaşık yüzde 68’dir.
Kıbrıs’ın kuzeyinde yağış miktarı genelde düşük olup, oldukça değişken bir yapıya
sahiptir. Son dönemde tamamlanan ve 1909-10 ila 2007-08 arasındaki 99 ardışık
yetiştirme mevsimini (Eylül ‘den Ağustos’a kadar) kapsayan bir veri analizi
çalışmasında4, uzun vadede ortalama 404 mm yağış düştüğü görülmektedir. Bunun
%19’unun sonbahar aylarında (Eylül – Kasım), %59’unun kış aylarında (Aralık –
Şubat), %20’sinin ilkbaharda (Mart – Mayıs) ve sadece %2’sinin yaz aylarında
(Haziran – Ağustos) düştüğü tespit edilmiştir.
Şekil 2 – Kıbrıs’ın Kuzeyinde Yağışlar
Kaynak: TAIEX
Buna göre, Mart ayı itibariyle toplam yağış miktarının neredeyse %80’i düşmüş,
bitkilerin yetiştirilmesi ile ilgili en önemli aşamalar tamamlanmış olmaktadır. Şunu da
ayrıca vurgulamak gerekir ki, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yağış dağılımı oldukça
düzensizdir. Her on yılda bir ciddi bir kuraklık (yıllık 300 mm’den az yağış) meydana
gelmekte olup, bölgesel kuraklıklar daha da yaygındır: son 11 yılın sekizinde
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan beş bölgeden en az birinde 300 mm’nin altında
yağış kaydedilmiştir. Toprak erozyonuna ve toprak kaymasına neden olan kısa ve
4
‘Kıbrıs’ın Kuzey kesiminde 2007-08 Kuraklığı – Analiz ve Öneriler’ başlıklı çalışma, AB tarafından finanse
edilen ve Kıbrıs’ın kuzey kesiminde Tarımsal ve Kırsal Kalkınma Đçin Kurumsal Kapasite Yaratılması konulu
TAIEX projesi kapsamında hazırlanmıştır (5 No.lu Rapor).
10
şiddetli yağışlar, tipik bir Akdeniz yağış özelliğidir. Mahsullere zarar veren dolu da,
çok sık görülen bir doğa olayı olarak görülmektedir.
Bölgelerdeki ortalama sıcaklıklar ise aşağıdaki gibidir: Kuzey denizi kıyıları ve
Beşparmak dağları 18.8 oC, Mesarya yaklaşık 19 oC, doğu kıyıları 19.5 oC ve Karpaz
bölgesi 20 oC. Güneşli saatlerin yıllık ortalama değeri bir ay içerisinde yaklaşık 251.2
saat olup, minimum değer olarak kış aylarında yaklaşık 165 saat (günde 5 ila 6 saat)
ve maksimum değer olarak da yazları 315 saat (günde 10 ila 11 saat) ifade
edilmektedir. Bölgenin sahip olduğu günışığı bolluğuna rağmen, su kaynaklarının
azlığı ve zaman zaman tekrarlayan kuraklıklara yol açan yarı kurak iklim, bitkisel
ürün yetiştirilmesini kısıtlamaktadır. Bu iki faktör birleştiğinde, özellikle de kış /
ilkbahar kuru tarım sezonunda tarımsal üretim oldukça olumsuz etkilenmektedir.
Yağışların yoğunlaştığı kış sezonuna bakıldığında, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan
az sayıdaki nehrin yalnızca kış aylarında aktığı görülmektedir. Sonuç olarak, adadaki
ana su kaynağı, sekiz temel akifer tarafından tutulan yeraltı suyudur. Sulama suyunun
asıl kaynağı da yine bu yeraltı sularıdır. KTt “su işleri kurumu”na göre, Kıbrıs’ın
kuzey kesiminin yeraltı suyu rezervinin yaklaşık 95 milyon metreküp olduğu tahmin
edilmektedir. Bu miktar, 93 milyon metreküp olarak tahmin edilen yıllık sulama suyu
ihtiyacını ancak karşılamaktadır. Toplam su ihtiyacının 123 milyon metreküp olarak
tahmin edilmesi ile birlikte, yıllık su açığı 28 milyon metreküp olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde oldukça sık görülen bir durum olan bitkilerde su eksikliği,
toprağın nemi ve yağmurlar bitki ve meyvelerin normal gelişimi için yeterli olmadığı
bitkilenme döneminde ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle de, yaz aylarında ve kuru
sezonlarda tarımsal üretim ancak sulama ile mümkün olmaktadır. Su kaynaklarının
büyük çoğunluğu, sulu tarım yapılan ve özellikle de narenciye yetiştiriciliğinin yoğun
olduğu Güzelyurt ovasında yer almaktadır. Bu bölgede tarımsal kullanım için
yoğunluklu olarak yeraltı suyu çıkarılmasına bağlı olarak, deniz suyu aşamalı olarak
kıyı akiferlerine sızmakta; bu da su tuzlanması sorununu daha da artırmaktadır
(kısmen ya da yoğun olarak tuzlanmış topraklar, sırasıyla, yaklaşık 5.581 hektar ve
7.093 hektar büyüklüğünde bir alanı kaplamaktadır).
Hayvan yetiştiriciliği, diğer bir önemli tarım faaliyetidir. Su kaynaklarının azlığı
nedeniyle, Karpaz yarımadasında en sık görülen tarımsal faaliyetler kuru tarım ve
hayvan yetiştiriciliğidir. Son yıllarda, kentleşme ve turizm faaliyetlerinin beraberinde
getirdiği yoğun yapılaşmaya5 bağlı olarak, kuzey kıyı şeridinde yer alan Girne ve
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin diğer bölgelerinde tarımsal kullanıma ayrılan alanın
miktarında belli bir azalma yaşanmıştır.
I – 1.3 Makro-Ekonomik ve Sosyal Durum
I – 1.3.1 Temel Makro-Ekonomik Göstergeler
2000-01 yılları arasındaki ekonomik durgunluğu takiben, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin
ekonomisi 2002 yılından bu yana yüksek bir büyüme hızı göstermektedir. Bu
gelişmenin nedeni, bankacılık sistemi içerisinde alınan önlemler ve adada barış ve
çözüm sağlanması yönündeki umutların tekrar yeşermesi olmuştur. Kıbrıs sorunu için
öngörülen çözümün yatırımları olumlu yönde etkilediği bir yıl olan 2003’de, dış
yatırımcılar ve yeni istihdam olanakları ekonomik büyümeyi hızlandırmıştır. Piyasa
5
Kıbrıs sorununun çözümlenmesine yönelik 2002 BM planının sunulmasını takiben, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bir
inşaat patlaması yaşanmış, turistik mekanlar ile mesken inşaatlarında artış gözlenmiştir.
11
fiyatlarındaki Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) ile kişi başına düşen GSMH 2002 –
2007 döneminde istikrarlı bir şekilde artış gösterdiyse de, 2004 yılında zirveye ulaşan
reel büyüme hızı 2005 – 2007 döneminde % 13 oranında dengelenmiş ve 2007 yılında
% – 2.5 ile negatif bir büyüme hızı gerçekleşmiştir. 2002 – 2007 döneminde enflasyon
oranı genelde yüksek seyretmiş; bu durum borçlanma ve kredi oranlarında kendini
göstermiştir. Bu dönem içerisinde ticaret dengesi negatif kalmış, ancak fark neredeyse
üç kat büyümüştür.
Tablo 1 – Temel Ekonomik Göstergeler
GSMH (milyon €) piy. fiy.
GSMH Reel büyüme (%)
GSMH / kişi başı (€)
Enflasyon (%)
Ticaret dengesi (milyon €)
Ortalama Döviz Kuru
1 Avro = TL (YTL)6
2002
993,6
6.9
4.654
24.5
-278,9
2003
1.124,7
11.4
5.212
12.6
-374,1
2004
1.421,1
15.4
6.517
11.6
-636,9
2005
1.873,3
13.5
8.504
2.7
-955,5
2006
2.271,7
13.2
8.822
19.2
-1.044,4
2007
2.589,5
-2.5
9.928
9.4
-1.037,3
1.427.801
1.695.659
1.773.843
1.6782
1.8054
1.7858
Kaynak: KTt Ekonomik ve sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008
Sektörel gelişmelere bakıldığında, 2002 – 2007 dönemi içerisinde inşaat, toptan ve
perakende ticaret, taşocakçılığı ile iş ve hizmet sektörlerinin en yüksek büyüme
hızlarına ulaştığı; bunun aksine tarım ve sanayi gibi fiziksel üretim sektörlerinin
büyüme hızlarının ise, tarımsal üretimin iklim koşullarına bağımlı olması ve ambargo
ve izolasyon nedeniyle tarım ve sanayi ürünlerinin ticaret potansiyelinin yeterince
gelişmemesine paralel olarak ekonominin genel büyüme hızının gerisinde kalmıştır.
Bu nedenle de, bu sektörlerdeki büyüme yerel talepteki artışlar ile hellim, peynir ve
rakı gibi bazı ürünlerin ticaretindeki artışa bağlı kalmıştır.
Diğer taraftan, 2002 – 2007 döneminde turizm sektöründe yıllık ortalama % 6’lık bir
artış gözlenmiştir. Bu düşük ortalama büyüme hızının nedeni, 2006 yılı içerisinde
otelcilik ve restorancılık sektöründe yaşanan olumsuz gelişmeler olmuştur. Ancak
ekonominin diğer bir önemli sektörü olan yüksek öğretimdeki olumlu gelişmeler, iş
ve özel hizmet sektörünün yüksek bir büyüme hızına ulaşmasına yol açmıştır.
I – 1.3.2 Temel Sosyal Göstergeler
2006 nüfus sayımına göre Kıbrıs’ın kuzey kesiminin yasal nüfusu 256.644 olup,
Kıbrıs’ın toplam nüfusunun dörtte birinden, Kıbrıs Cumhuriyeti nüfusunun7 ise üçte
birinden daha azdır. Yasal nüfusun büyük çoğunluğu Kıbrıslı Türkler (% 53) ,
vatandaşlığa sonradan kabul edilmiş olan Türkler (% 13), Đngilizler (% 2) ve diğer
ulusların tabiyetinde olan kişilerden (% 2) oluşmaktadır. Yasal nüfus içerisinde,
ayrıca, Türkler (% 27) ve diğer ulusların tabiyetinde olan kişiler(% 2) bulunmaktadır.
Fiili nüfus ise 265.100’dür.
Yaklaşık kilometrekare başına 79 kişi olan nüfus yoğunluğu, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin
nüfus yoğunluğundan (133 kişi/km2) çok daha düşüktür. Yasal nüfusun yaş
dağılımına bakıldığında, nüfusun % 19’unun 15 yaşın altında olduğu, % 74’ünün 15
ila 64 yaşları arasında olduğu ve kalan % 7’nin ise 64 yaşın üstünde olduğu
görülmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki genç nüfusun oranı doğal nüfus artışının
düşük olmasına bağlı olarak azalırken, yaşlı nüfusun oranı sağlanan sağlık hizmetleri
6 2005 yılından beri TL (Yeni Türk Lirası)
7 Kıbrıs’ın kuzey kesiminin verileri 2006 yılında yapılan nüfus sayımından elde edilirken, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin
verileri 2007 yılı verileridir (Nüfus Özet Verileri, Kıbrıs Cumhuriyeti Đstatistik Hizmetleri).
12
ve sahip olunan yaşam şartlarının iyileşmesine paralel olarak artmaktadır. Yıllık nüfus
artış oranı % 1 civarında olup, doğal büyüme oranı ise % 0.8’dir. Köylerde 15 yaşın
altındaki nüfus oranı (% 21) ile 64 yaşın üstündeki nüfus oranı (% 9) ortalamanın
üzerinde iken, 15 ila 64 yaş arasındaki ekonomik olarak aktif nüfusun oranı (% 69.7)
ortalamanın altında kalmaktadır. Bu rakamlar ışığında, ekonomik olarak aktif olan
nüfusun, köylerdeki istihdam olanaklarının az olması ve sosyal ve kültürel
faaliyetlerin yeterli olmaması nedeniyle köyleri terk ettiği söylenebilir.
Tablo 2 – Temel Sosyal Göstergeler
Çalışan sayısı 8 (kişi)
Đşsiz sayısı
Đşsizlik oranı (%)
Nüfus rakamları
Nüfus artış hızı (%)
Nüfus yoğunluğu / km2
Doğum oranı (rakam / 000)
Ölüm oranı (n / 000)
Doğal büyüme oranı (%)
Bebek ölümü oranı (n / 000)
Toplam doğurganlık hızı
Beklenen yaşam süresi (yıl)9
Erkek
Beklenen yaşam süresi (yıl)
Kadın
Eğitim oranları (%)
- Okul öncesi, Đlköğretim,
Ortaöğretim
- Genel / Mesleki Liseler
- Üniversite
Sağlık harcamaları / GSMH
(%)
Sağlık harcamaları / Bütçe (%)
Doktor başına düşen hasta
sayısı
Diş Hekimi başına düşen hasta
sayısı
Kişi / Hastane Yatağı
Toplam Elektrik Tüketimi
(milyon KWh)10
Kişi başına düşen elektrik
tüketimi (KWh)
Kişi başına düşen benzin
tüketimi (Lt)11
Araba sayısı / 000 kişi 12
Telefon / 000 kişi
Cep telefonu / 000 kişi
2002
93.114
1.535
1.62
213.491
1.1
65.9
15.0
8.0
0.7
10.0
1.8
2003
98.860
1.375
1.37
215.790
1.1
66.6
15.0
8.0
0.7
10.0
1.8
2004
104.873
1.814
1.70
218.066
1.1
67.3
16.0
8.0
0.8
10.0
1.9
2005
109.090
1.090
0.99
220.289
1.0
68.0
16.0
7.0
0.9
9.0
1.9
2006
91.815
9.552
9.40
256.644
16.9
79.4
15.1
7.1
0.8
13.9
1.9
2007
89.787
9.631
9.40
268.011
1.4
82.6
15.0
6.8
0.82
14.3
1.79
71.0
71.0
71.0
71.0
71.0
71.5
75.6
75.6
75.6
75.6
75.6
76.2
100
100
100
100
100
-
86
68
95
72
94
78
95
80
84
75
-
2.8
3.3
3.0
2.0
3.4
-
5.0
6.1
6.0
6.0
7.2
-
497
501
517
491
539
-
1.866
1.919
1.896
1.777
1.922
-
192
175
169
170
188
-
601.7
616.0
705.7
797.9
855.3
955.9
2.818
2.854
3.236
3.622
3.321
3.665
746
817
971
1.191
991
941
415
411
691
432
421
831
475
445
1.009
518
455
1.321
495
399
1.359
518
415
1.453
Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008.
8
Đstihdam ve kayıtlı işsizlik oranları, katma değere göre dahil edilmiştir. Ekim 2004 tarihli hanehalkı iş gücü
araştırmasına göre, istihdam 74.511, işsiz kişi sayısı 7.709 ve işsizlik oranı % 9.4’tür.
9
Her yıl aynı görünen veri, o yıllardaki ortalama değeri göstermektedir.
10
Elektrik santralı iç tüketimi ve ağ kayıpları hesaba katılmamıştır.
11
Petrol, benzin ve yakıt tüketimi tahmin edilmiştir.
12
Sedan ve steyşın araba sayıları tahmin edilmiştir.
13
Nüfusun eğitim seviyesi, kırsal bölgelerde bile oldukça tatminkardır. Bu, Kıbrıs Türk
toplumunun en güçlü noktalarından biridir. 2006 nüfus sayımına göre, 5 yaşın
üzerindeki nüfusun okuma – yazma bilmeme oranı genel olarak sadece % 3.5 iken,
bu oran kırsal bölgelerde % 5.5’tir. KTt rakamlarına göre, okul öncesi, ilk ve
ortaöğretimde okula kayıt oranları % 100, genel ve mesleki liselerde % 84 ve yüksek
öğretimde %75’dir.
KTt istatistiklerine bakıldığında13, Kıbrıs’ın kuzeyindeki işsizlik oranının aktif
nüfusun % 10’u civarında olduğu görülmektedir. Kayıtdışı çalışma ve ücretlerin
sayısının yüksek olması, işsizlik oranının aslında daha düşük olabileceğine işaret
etmektedir (gizli istihdam ya da kısmi istihdam). Köyler ile ilgili 2006 rakamları
değerlendirildiğinde, kırsal işgücü ve istihdam ile ilgili genel bir fikir edinilebilir:
ekonomik olarak aktif olan nüfus (yani 15 ila 64 yaş arasındaki nüfus) 39.759 olup,
bunun yaklaşık % 59’u işgücü içerisinde yer almaktadır. Kadınların işgücüne katılımı,
mutlak koşullar altında ve işgücüne katılım oranı % 70 olan erkekler ile
karşılaştırıldığında oldukça düşüktür (% 30.8). Köylerde, işgücünde yer alan
erkeklerin neredeyse % 93’ü istihdam edilmiş, % 7’si ise işsizdir. Kadınlar için
sırasıyla % 72 ve % 28 seviyelerinde olan bu oranlar, kadınların istihdam
olanaklarının daha az olduğuna işaret etmektedir.
2004 tarihli bir Dünya Bankası – Kıbrıs Đçin Ekonomik Değerlendirme (Đşgücü
Đstatistikleri) çalışmasına göre, kırsal alanda aktif olmayan nüfus 35.000 kişi
civarındadır; bu da, 15 ila 64 yaş arası nüfusun % 44’ü anlamına gelmektedir. Bu
oranın kadınlar için daha yüksek olması (% 62), kadınların sosyal hizmetler, özellikle
de kreş, okul öncesi, huzurevi ve mesleki eğitim ihtiyaçları ile bağlantılıdır.
Tablo 3 – Đşgücü Đstatistikleri, 2004 (bin)
KENTSEL BÖLGELER
Toplam nüfus *
15 yaş altı ve 64 yaş üstü
15 – 64 yaş arası
Đşgücü
Çalışan
Đşsiz
Aktif olmayan
Aktif olarak iş aramayan ancak çalışmaya hazır olan
Đş bulma umudu olmayan
Diğer
Diğer aktif olmayan
KIRSAL BÖLGELER
Toplam sivil nüfus *
15 yaş altı ve 64 yaş üstü
15 – 64 yaş arası
Đşgücü
Çalışan
Đşsiz
Aktif olmayan
Aktif olarak iş aramayan ancak çalışmaya hazır olan
Đş bulma umudu olmayan
Diğer
Diğer aktif olmayan
Toplam
92
21
71
38
34
4
33
5
1
4
28
Toplam
106
27
79
44
40
4
35
7
2
5
29
Erkek
45
10
35
24
22
2
11
2
0
1
9
Erkek
53
14
39
29
27
2
11
2
0
1
9
Kadın
46
10
36
14
12
2
22
3
1
3
18
Kadın
53
13
40
15
13
2
25
5
2
4
20
* öğrenci yurtları, askeri tesisler, oteller, vb. tesislerde kalan kişiler dahil edilmemiştir.
Kaynak: Đşgücü Araştırması’na dayalı olarak Dünya Bankası personelinin tahminleri.
13
Sosyal ve ekonomik göstergeler 2007
14
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, ekonomik sektöre göre istihdam yapısı 1980 ila 2006
yılları arasında büyük ölçüde değişmiştir. 80’lerde ana istihdam sektörü tarım olup
(1980 yılında % 38.1); bunu sırasıyla devlet memurluğu ve serbest meslek mensupları
(% 30.1), konfeksiyon (% 7.6), ticaret ve turizm (% 7.5) ve diğerleri izlemekteydi.
2006 yılına gelindiğinde ise, tarım sektöründe istihdam oranının 200614 yılında
tahmini olarak % 11’lere düşerek, istihdam sektörleri arasında beşinci sırada yer
aldığı görülmektedir. Đlk dört sırada ise % 19.4 ile inşaat, % 18.6 ile devlet
memurluğu, % 17.2 ile serbest meslek mensupları ve % 12.3 ile turizm yer
almaktadır.
1980’den 2006’ya kadar, tarım sektöründe istihdam edilenlerin sayısı 20 binden 12
bin birime kadar düşmüştür.
Tablo 4 – Đstihdamın Sektörler Bazında Dağılımı (1980-2006)
1980
2002
2003
2004
2005
1. Tarım
2. Sanayi
%
38.1
10.4
%
15.7
9.6
%
14.5
9.3
%
13.1
9.1
%
12.0
9.0
2.1. Taşocakları
1.1
1.2
1.3
1.3
1.3
2.2. Konfeksiyon
7.6
7.0
6.6
6.5
6.3
2.3. Elektrik, Su
1.7
1.5
1.4
1.4
1.4
Sektörler
3. Đnşaat
6.2
15.8
19.7
19.3
19.4
4. Ticaret – Turizm 1
7.5
10.8
11.2
11.9
12.3
-
6.7
6.8
7.2
7.7
4.2. Otel ve Restoranlar
-
4.1
4.4
4.7
4.6
5. Ulaştırma – Đletişim
5.4
9.1
8.7
8.7
9.1
6. Endüstriyel Bankalar
2.3
2.7
2.5
2.4
2.4
-
14.6
15.3
17.1
17.2
4.1. Toptan ve Perakende Ticaret
7. Serbest Meslek ve Hizmetler 2
8. Devlet Memurluğu 3
30.1
20.2
18.8
18.4
18.6
Toplam Đstihdam
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
1
Ticaret ve Turizm sektörleri 1983 yılından itibaren birbirinden ayrılmıştır.
1983 yılından önce, Serbest Meslek ve Hizmetler Devlet Memurluğu başlığı altında yer almaktaydı.
3
Kitle iletişim ve belediyeler dahil edilmiştir.
2
Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2007, Lefkoşa 2007
Bu düşüş, köyden kente göçe, birincil sektörlerin haricinde yeni istihdam
olanaklarının yaratılmasına ve, daha az derecede olsa da, yeni teknolojilerin
kullanımının daha az emek gerektirdiğine atfedilebilir. Ayrıca, kırsal alanlar ve
kentler arasındaki mesafenin kısa oluşu nedeniyle, birçok kişi yarı zamanlı tarımsal
faaliyetler gerçekleştirmektedir15.
I - 1.4 Topluluk Müktesebatının Durumu
KTt, 2009 ve 2010 yılları içerisinde uygulanması planlanan Topluluk Müktesebatı’nın
benimsenmesi ile ilgili hazırlık çalışmalarını tamamlamak üzeredir. Bu kapsamda,
kırsal kalkınma mevzuatının ortaya konulması ile tarım, veterinerlik, bitki sağlığı,
ormancılık, balıkçılık ve gıda güvenliği alanlarında ilgili AB müktesebatına uyum
sağlanması söz konusu olacaktır.
14
Sosyal ve ekonomik göstergeler 2007
Birçok kişinin yarı zamanlı tarımsal faaliyetler gerçekleştirdiği bilinse de, yarı zamanlı ve tam zamanlı istihdam
ile ilgili herhangi bir istatistiksel veri mevcut değildir.
15
15
I–2
TARIM, BALIKÇILIK VE GIDA ĐŞLEME
I - 2.1 Tarım, Balıkçılık ve Gıda Endüstrisinin Ekonomik Yapı Đçerisindeki Yeri
I - 2.1.1
GSMH’ya Katkı
Tarım, balıkçılık ve gıda işleme sektörleri, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ekonomisinde
tarih boyunca hem ekonomik (GSMH’ya katkı, ada dışı ticaret, vb.) hem de sosyal
(istihdam, vb.) anlamda önemli rol oynamış olup, hala da oynamaya devam
etmektedir.
KTt’nin istatistiksel verilerine göre, tarımsal GSMH’nın sabit fiyatlar içerisindeki
payı 1977 yılında % 16’dan 2001 yılında % 7.5’a kadar aşamalı bir düşüş
göstermiştir. Takip eden beş yıl içerisinde ise, tarımın ekonomiye katkısı 2002 yılında
% 10.8 ile tavan yapıp, 2007 yılında tekrar % 7.4’e düşmüştür.
Tablo 5 – Toplam ve Sektörel Tarımsal GSMH (2002-07, 1977 yılı sabit değer,
TL ve %)
Sektör /
Alt – Sektör
Tarım
- tarım ürünlerinden
- hayvancılıktan
Ormancılık
Balıkçılık
Tarım
- tarım ürünlerinden
- hayvancılıktan
Ormancılık
Balıkçılık
2002
985,3
577,5
343,8
15,7
48,3
100
59
35
2
5
2003
TL
1.057,5
601,0
388,7
13,1
54,7
%
100
57
37
1
5
2004
1.147,2
657,4
412,0
26,1
51,7
100
57
36
2
5
2005
2006
20071
1.179,5
618,1
463,2
31,1
67,1
1.141,7
579,3
489,6
21,2
51,6
1.092,5
524,6
477,9
21,8
68,2
100
51
43
2
5
100
48
44
2
6
100
52
39
3
6
Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2008, Lefkoşa 2008
2002 – 2007 dönemi içerisinde, ormancılık ve balıkçılık sektörlerinin katkısı aşağı
yukarı aynı kalsa da (sırasıyla % 2 ve % 5), bitkisel ürün yetiştiriciliğinden
hayvancılığa bir kayma gerçekleşmiştir; böylece ürün yetiştiriciliğinin katkısı %
59’dan % 48’e düşerken, hayvancılığın katkısı % 35’den % 44’e yükselmiştir.
Tarımsal katma değerin reel büyüme hızı değişken olup, iklim koşullarından büyük
ölçüde etkilenmektedir.
Üretim değeri açısından, ağırlıklı olarak bitkisel ürün sektöründe yoğunlaşmış olan
ılıman bölgelerde yer alan ülkelerinkine benzer bir yapı görülmektedir. Ancak,
bölgenin subtropikal iklimi göz önüne alındığında, meyve ve sebze üretimindeki
payın (% 20’nin altında) daha fazla olması, hayvancılıktaki payın ise (% 44) daha az
olması beklenmektedir. Bu yapı, iki ana faktörün etkileşimini yansıtmaktadır: özellikli
ürünlerin yetiştirilmesi için gereken su kaynaklarının olmaması ve tarımsal ürün
yetiştirme yerine hayvancılığı teşvik eden tarım politikaları. Bu durum, özellikle de,
arpa üretimine ayrılan arazi miktarının büyüklüğü (tarıma elverişli arazilerin %
60’ından fazlası) ve süt üreticiliği sektörünün sahip olduğu payın büyüklüğü (tarımsal
üretim değerinin % 15’i) ile kendini göstermektedir. Bu durum, ekonomik, agronomik
ve sosyal etkenlerin ve beslenmeyle ilgili tercihlerin bir sonucudur.
16
I - 2.1.2
Đstihdam
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, tahmini 12.840 kişi tarım, balıkçılık ve gıda sanayii
sektörlerinde istihdam edilmektedir. Bu rakam, toplam istihdamın % 12’sini temsil
etmektedir. KTt’nin elinde tarımdaki yarı zamanlı ve tam zamanı istihdam oranları ile
ilgili herhangi bir istatistiksel veri olmadığı için, Yıllık Çalışma Birimleri’nin (Annual
Work Units - AWU)16 hesaplanması mümkün olmamıştır.
Söz konusu üç sektör içerisinde en büyük paya sahip olan tarımsal istihdamda,
geçtiğimiz 10 yıl içerisinde gözle görülür bir düşüş yaşanmıştır. 1998 yılında
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki toplam istihdamın % 18.7’si tarım sektöründe iken, 2007
yılı içerisinde bu oranın % 10 civarında olması tahmin edilmiştir (tahmini rakamdır;
eldeki son veri 2005 yılı için % 12’dir17). Toplamda, yaklaşık 10.130 kişi şu anda
tarım sektöründe istihdam edilmektedir.
Tarıma dayalı gıda sanayi, ikinci büyük işverendir. Toplam 2.347 kişi (ya da tüm
sanayinin dörtte biri) bu tesislerde görev yapmaktadır. Buna karşılık, kayıtlı balıkçı
sayısı sadece 390’dır.
I - 2.1.3
Dış Ticaret
Avrupa Adalet Divanı (AAD), Kıbrıs’ın kuzey kesiminden gelen tarımsal ürünlerin
(başlıca narenciye ve patates olmak üzere) ticaretini olumsuz yönde etkileyen tarımsal
ürünler ile ilgili olarak Temmuz 1994 tarihinde bir karara varmıştır. AAD’nin
kararına müteakip olarak Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ticareti, ticaret ortağı olarak
büyük ölçüde Türkiye’ye dayalı hale gelmiştir. KTt’nin 2006 rakamlarına
bakıldığında toplam ticaret hacmi içerisinde Türkiye’nin oranı % 47.6 olup, kalan %
52.4’lük kısım da üçüncü ülkelere aittir (özellikle narenciye olarak).
Malların Kıbrıs’ın kuzey kesiminden içeri ve dışarı dolaşımı kuzeydeki limanların
kullanımının yasak olması nedeniyle bir sınırlamayla karşı karşıya olup, bu durum
ayrıca ilave masraflar yaratmaktadır. Sonuç olarak, Yeşil Hat Tüzüğü’nün
uygulamaya konmasından önce, Kıbrıs Türk toplumunun ne Kıbrıs içi ne de dışı
herhangi bir ticari faaliyete girmesine izin verilmemekteydi. Her ne kadar kısmen
kuzey kesimdeki ticaret hacminin düşük olması, kısmen de Türkiye’deki ekstra işlem
ve inceleme masrafları nedeniyle, Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki limanlarla
karşılaştırıldığında nakliye masrafları daha yüksek olsa da Kıbrıs’ın kuzeyindeki
limanların kullanımı Kıbrıs Türk Toplumu’nun ticaret yapmalarına izin vermiştir.
Kıbrıs Türk toplumu tarafından verilen menşe şehadetnamesi ve denetim belgeleri
yalnızca Türkiye tarafından kabul edildiğinden, Kıbrıs’ın kuzeyinin tarım ve gıda
ürünleri doğrudan başka ülkelere satılamamaktadır. Dolayısıyla, tarım ve gıda
ürünlerinin nakliyesi Türkiye aracılığıyla yapılmakta, Türkiye’ye nakliyesi
yapıldıktan sonra ya buradaki piyasaya dağıtımı gerçekleştirilmekte ya da başka deniz
taşıtlarına yüklenip nihai varış noktalarına gönderilmeden önce tekrar denetlenerek
yeniden dışsatım yapılmaktadır. Bu ticaret kalıbı, tüccarların ve üreticilerin sınırlarını
etkilemektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminden yapılan tarım ve gıda ürünleri ticaretinin
bu sürecin sonucu olarak karşı karşıya kaldığı ilave masraflar ve zaman kayıplarına
rağmen, tarım ve gıda ürünleri ticareti Kıbrıs’ın kuzey kesiminin toplam dış ticaret
16
Avrupa Tarım Muhasebesi’nde, tarımsal emek birimi yıllık çalışma birimleri (AWU) ile ölçülür. Böylece, yarı
zamanlı ve mevsimlik çalışmaların da göz önüne alınması mümkün olur. Bir AWU, bir tarım ünitesinde bir yıl
süreyle tam zamanlı olarak tarımsal faaliyet gerçekleştiren bir kişinin çalışma zamanında ölçülen girdisine karşılık
gelir.
17
Kaynak: Sosyal ve Ekonomik Göstergeler 2008.
17
hacminde giderek yüksek ve hatta bilfiil artan bir pay (% 50 ila % 75) sahibi
olmaktadır.
Yeşil Hat Tüzüğü’nün (866/2004 ve 1480/2004 sayılı Komisyon Tüzükleri) kabulu ve
ardından Nisan 2004 tarihinde denetleme noktalarının açılmasından sonra, Kıbrıs’ın
kuzey kesimi ve Kıbrıs Cumhuriyeti’ni birbirinden ayıran hat boyunca yapılan ticaret
faaliyetlerinde (tarım ürünleri, özellikle de patates ve taze sebze ticareti) bir artış
meydana gelmiştir. Prosedürlerin net olmaması ve anlamazlıklar, özellikle de tüzüğün
uygulamaya konulduğu başlangıç aşamalarında Yeşil Hat ticaretini yavaşlatmış, ancak
son 2 yıl içerisinde durum düzene girmiştir. Yine de, ticari faaliyet yalnızca Kıbrıs
Cumhuriyeti’ndeki bazı ürünlerde eksiklik olduğunda meydana geldiğinden, hala
tarife dışı kısıtlamaların olduğu rapor edilmektedir. Mayıs 2007 – Nisan 2008
döneminde, Kıbrıs Cumhuriyeti’ne, çoğunlukla Kasım ila Şubat ayları arasında olmak
üzere, yaklaşık 1.3 milyon Avro değerinde patates satılmıştır. Patates satışının en
yüksek düzeye ulaştığı Ocak 2008 tarihinde, Kıbrıs Cumhuriyeti’ne yapılan patates
ticaretinin değeri yaklaşık 350.000 Avro olmuştur. Aslen Kıbrıs Cumhuriyeti’nde
tüketilmek üzere sevkedilen bazı KTt patateslerinin yeniden paketlenip dışarıya
satıldığı düşünülmektedir18.
Komisyon’un 29 Nisan 2007 tarihinde Yeşil Hat Tüzüğü’nde yaptığı değişiklik ile,
taze balık ve bal üzerindeki ticaret yasağı kaldırmıştır. Yeşil Hat Ticareti’ndeki
ilerlemeler, aşağıdaki tabloda verilmektedir:
Tablo 6 – Yeşil Hat Tüzüğü Kapsamında Yapılan Tarımsal Ticaretin Değeri
(Avro olarak) (2004 – 2008)
Aylar
2004
2005
2006
2007
2008
Ocak
0
19.441
35.532
187.947
533.931
Şubat
0
26.004
46.838
67.248
138.015
Mart
0
23.080
41.366
19.775
64.375
Nisan
0
29.379
10.841
17.021
49.696
Mayıs
0
10.851
0
2.342
290.567
Haziran
0
27.377
22.854
15.816
229.535
Temmuz
0
16.953
102.093
56.558
187.647
Ağustos
2.905
45.026
103.563
88.314
222.439
Eylül
13.204
8.136
74.669
127.489
462.962
Ekim
8.771
41.612
165.288
92.916
-
Kasım
66.529
17.707
214.879
269.906
-
Aralık
91.947
16.852
113.972
240.870
-
183.356
282.420
931.895
1.186.202
2.179.165
TOPLAM
Kaynak: KTt Ticaret Odası
Tarım ve gıda ürünleri, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin açık farkla en ağırlıklı ticari
mallarıdır. 2006 yılı içerisinde, birlikte toplam ticaretin % 73.6’sını oluşturan
tarım ve gıda ürünlerinin toplam ticaret hacmi içerisindeki oranlarına tek tek
bakıldığında, tarım ürünlerinin % 35’lik ve gıda ürünlerinin % 38’lik paya sahip
oldukları görülmektedir.
18
Komisyon’un COM (2008) 529 sayılı Nihai Notu “29 Nisan 2004 tarih ve 866/2004 sayılı Konsey Tüzüğü’nün
Uygulanması ve Uygulamanın Getirdiği Durum Konusunda Yıllık Rapor” 27.8.2008
18
Tablo 7 – Tarım ürünlerinin dış ticaret içerisindeki oranı (%)
Ürün
2002
2003
2004
2005
2006
Tarım
41.6
41.1
34
36.1
35.4
Narenciye
37.7
35.1
32.4
29.6
28
Patates
0.4
0.8
0
1.5
3.1
0
0
0
0
0
Diğer
3.5
5.2
1.6
5
4.3
Đşlenmiş Tarım Ürünleri
26.9
32.7
40.2
40.8
38.2
Toplam Tarım ve Gıda Ürünleri
68.5
73.8
74.2
76.9
73.6
Canlı Hayvan
Kaynak: KTt Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Lefkoşa, 2008.
Tarımsal ticarette en egemen ürün, büyük çoğunluğu Rusya, Ukrayna ve Türkiye’ye
satılan narenciyedir. Narenciyeyi, diğer ürünler ve patates takip etmektedir. Đşlenmiş
tarım ürünleri ile ilgili olarak, ticaretin % 77’ini süt ürünleri (çoğunlukla Türkiye ve
Arap ülkelerine gönderilen peynir) oluşturmaktadır. Bunu % 14 ile narenciye, % 6 ile
işlenmiş keçiboynuzu, % 1 ile zeytinyağı ve % 1 ile tütün izlemektedir.
I - 2.2 Tarımsal Üretim Đçin Doğal Kaynaklar
I - 2.2.1
Arazi Kullanımı
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin toplam toprak yüzeyi 329.842 hektardır. Bunun % 56.7’si
tarım arazisi, % 19.5’i orman arazisi, % 5’i otlak ve hali19 arazileri ve % 10.7’si ise
kentsel alan ve su yüzeyleridir (şehirler, köyler, nehirler ve küçük göller).
Kullanılmayan arazinin miktarı % 8.2’dir. KKt’nin Tarım Arazisi tanımı, AB’nin
‘Kullanılan Tarım Arazisi’ (Utilised Agricultural Area – UAA20) standardına genel
anlamıyla karşılık gelse de, tarım arazisi olarak kullanılmayabilen hali alanları ile aynı
başlık altında sınıflandırılan otlaklar bu tanım içerisinde yer almadığından tam olarak
karşılamamaktadır.
Tablo 8 – 2007 Yılı Đçerisinde Toplam Arazi Kullanımı
Arazi Kullanımı
Ha
%
Tarım arazileri
187.041
56.7
Orman arazileri
64.313
19.5
Otlak ve hali arazileri
16.342
5.0
Şehirler, köyler, nehirler ve göletler
35.247
10.7
Kullanılmayan araziler
26.898
8.2
Toplam
329.842
100.0
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, KTt Đstatistikleri, Lefkosa 2008.
Kıbrıs Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında, tarım arazilerinin birbirine benzer olduğu
görülmektedir: kuzey kesiminde 187 bin hektar, Kıbrıs Cumhuriyeti’nde ise 197 bin
hektarlık arazi bulunmaktadır. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde bulunan arazinin % 72’si ya da
142.100 hektarlık kısmı kullanılmaktadır21. Ancak, kuzey kesimde tarım arazisinin
payı (% 56.7), Kıbrıs Cumhuriyeti’nin tarım arazisinin payından (% 33) çok daha
yüksektir.
19
Hali, farklı amaçlarla (barınma, tarım, diğer) kullanılan kamu arazisidir.
20
UAA ; tarıma elverişli toprakların (daimi otlaklar, daimi mahsüllü topraklar, bostanlar ve seralar
)tümünü simgelemektedir.
21
Eurostat Tarım Đstatistikleri 2006-07, Basım 2008
19
Diğer bir özellik de Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan orman arazilerinin (% 19.5),
Kıbrıs Cumhuriyeti’nin arazilerinin yaklaşık üçte biri (% 56), Avrupa Birliği’nin
ortalama % 46’lık oranının yarısından az olmasıdır (yani kişi başına düzen 1.4 hektara
karın kişi başına 0.2 hektar).
Đklim koşulları ile toprağın su tutma kapasitesinin artırılması ve yeraltı suyu
depolarını yenilenmesi ihtiyacı göz önüne alındığında, kırsal bölgelerdeki ormanlık
arazilerin yaygınlaştırılması ve mevcut orman arazilerinin korunması ve uygun
şekilde yönetimi önem arz etmektedir.
Tablo 9 – 2007 Yılı Đçerisinde Tarım Arazilerinin Kullanımı (Kuru Arazi / Sulu
Arazi ve Ürünler)
Miktar
Arazi / Ürün Çeşidi
A – Ekili Arazi
A
Kuru
Arazi
B
Sulu
Arazi
C
(ha)
10.203
%
8.3
1.622
1.31
(ha)
123.608
%
66.1
(ha)
113.405
%
92.7
Tahıl
Nadas
84.955
4.864
45.4
2.6
84.955
4.864
68.73
3.94
Bakliyat
Yumru Bitkiler
12.177
1.622
6.5
0.9
12.177
9.85
6.245
455
3.3
0.2
6.168
4.99
77
455
0.06
0.37
742
220
0.4
0.1
59
0.05
683
220
0.55
0.18
34
41
0.0
0.0
34
41
0.03
0.03
299
101
0.2
0.1
299
101
0.24
0.08
Sert Çekirdekli Meyveler
Zeytin, Üzüm, Keçiboynuzu ve Diğer
228
5.695
0.1
3.0
228
512
0.18
0.41
Narenciye
Seralar ve Tüneller
5,814
115
3.1
0.1
5,814
115
4.70
63.433
187.041
33.9
100
Yem Bitkileri
Yapraklı ya da Yemeklik Saplı Sebzeler
Meyve Veren Sebzeler
Baklagiller
Köklü, Soğanlı ve Yumru Bitkiler
Diğer Sebzeler
Sert Kabuklu Meyveler
Yumuşak Çekirdekli Meyveler
B – Boş Arazi
Toplam Tarım Arazisi
5.183
4.19
A :Toplam tarım arazisi içerisindeki % payı; B : Ekili arazi üzerindeki kuru arazinin % payı; C: Ekili arazi
üzerindeki sulu arazinin % payı
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, KTt Đstatistikleri, Lefkoşa 2006
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki toplam ekili arazi (nadasa bırakılan topraklar da dahil),
toplam tarım arazisinin % 66’sını oluşturmaktadır. Bu arazinin % 92’si kuru tarım
için, % 8’i ise sulu tarım için kullanılmaktadır. Tarıma elverişli arazinin % 66’sı
tahıllar için kullanılmaktadır. Sulu tarımda en büyük paya, narenciye (% 4.7) ve
patates (% 1.3) sahiptir.
20
I - 2.2.2
Arazi Mülkiyeti, Çiftlik Yapısı ve Emek
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 10.000 tarım işletmesi bulunmaktadır22; bu işletmelerin
hemen hemen tamamı aile çiftlikleridir (yalnızca 10 adet kayıtlı tarım şirketi
bulunmaktadır). Arazi başına ortalama çiftlik büyüklüğü 12.7 hektardır. Ancak, çiftlik
büyüklükleri kuru tarım mı yoksa sulu tarım mı yapıldığına bağlı olarak
değişmektedir. Kuru arazilerin ortalama büyüklüğü 19 hektar iken, sulama yapılan
çiftliklerin (narenciye ve sebze) büyüklüğü yalnızca 2 hektardır. Miras sistemi
nedeniyle hem sulu hem de kuru arazisi olan çiftlikler her biri 7.6 parsel olan küçük
parçalara ayrılmış durumdadır23.
Çiftliklerin ve hayvan yetiştiriciliği tesislerinin ortalama boyutlarının küçük olması
nedeniyle, çiftçiler gelirlerini tarım dışı istihdam olanaklarıyla çeşitlendirme yoluna
gitmişlerdir. Çiftçilerin % 70 ila % 80’inin tarımsal faaliyetler ile yarı zamanlı olarak
ilgilendikleri, yıllık gelirlerinin büyük çoğunluğunu tarım dışı istihdamdan elde
ettikleri tahmin edilmektedir. Dolayısıyla bu bölgedeki kırsal gelirin gelir
çeşitlendirmesi, AB’ne son dönemde üye olan çoğu ülkeninkinden daha fazladır. Yine
de, kesin rakamlar için yapılmış herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Yarı zamanlı
çiftçiler, tarımsal faaliyetleri ve çalışmaları gerçekleştirmek üzere büyük ölçüde
işgücü kiralama yoluna gitmektedir. Tarım sektöründeki yaş yapısı üzerine resmi bir
istatistiki veri bulunmamaktadır. Genel Tarım Sigortası Fonu tarımsal üretici
kayıtlarından alınan ve kayıtlı tarımsal üreticilerin yaşları ile karşılaştırılarak KTt
otoriteleri tarafından sağlanan verilere göre; 40 yaş altındaki çiftçiler, tarım
sektöründeki çiftçilerin yaklaşık olarak %28’ini oluşturmaktadır.
Ayrıca, Kıbrıs sorunu içerisinde mülkiyet hakları konusu da problem teşkil etmeye
devam etmektedir. Özel mülkiyet altında olan arazilerin yaklaşık % 82’inin tapuları
Kıbrıslı Rumlara aittir24. En son BM Barış Planı ile ilgili olarak Nisan 2004’de
adanın her iki kesiminde de aynı anda yapılan referandumları takiben, tarım
arazilerinin kiralanması yeni mülk satın almaktan daha cazip hale gelmiştir. Sonuç
olarak, çiftçiler uzun vadeli planlar ya da yatırımlar yapmaya çok sıcak
bakmamaktadır.
I - 2.2.3
Sulama ve Su Yönetimi
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, akiferlerden çıkarılan toplam suyun büyük bir kısmı
sulamada kullanılmaktadır. Toplam su miktarının % 70’i tarım için, kalan % 30’luk
kısım ise evlerde ve küçük ölçekli sanayi sektöründe kullanılmaktadır. Yeraltından
çıkarılan suyun miktarı, yılda 100 ila 140 milyon metreküp arasında değişmektedir.
Bu miktar, temelde içinde bulunulan yıl boyunca ekilen arazi miktarına bağlıdır.
Ancak, akiferlerin emniyetli randımanı yaklaşık 74.1 milyon metreküptür. Emniyetli
randımanın üzerinde su çıkarılması, bölgede kalan ve kullanılabilir durumda olan
yeraltı suyu kaynaklarına deniz suyunun girmesine yol açmıştır. Bu durum
akiferlerdeki su kalitesinin bozulmasına neden olmuş, sonuç olarak da tarım
ürünlerinin üretim miktarında önemli düşüşler yaşanmıştır.
22
Son Tarım sayımı 1995 yılında yapılmıştır. Bu nedenle de, burada ifade edilen rakamlar 2006 yılının Tarımda
Doğrudan Gelir Desteği Planı kaynaklarından, Hayvancılık kayıtlarından ve veterinerlik departmanından
alınmıştır.
23
Mevzuata gore, sulama yapılan araziler için asgari parsel büyüklüğü 0.33 hektar, kuru araziler için asgari parsel
büyüklüğü 0.94 hektardır. Tapu dairelerine kayıtlı olan 140.000 parsel kaydı bulunmaktadır.
24
1974 yılının Tapu ve Kadastro kayıtları. Zamanında Kıbrıslı Rumların Kıbrıslı Türklere ve yabancılara arazi
sattıkları rapor edilmiştir; ancak bu konuyla ilgili herhangi bir kayıt söz konusu değildir.
21
Tüketilen su kaynaklarının % 75’inden fazlası, şu anda sulama amaçlı olarak
kullanılmaktadır. Bu sulama suyunun yüzde sekseni, Mesarya ovasının batı kıyısında
bulunan Güzelyurt ve Lefke bölgelerinde kullanılmaktadır.
Sulama yapılan arazilerin büyük çoğunluğunda damla sulama yapılmaktadır (% 94);
bu arazilerin % 5’inde yüksek yağmurlama sistemi, % 1’inde ise alçak yağmurlama
sistemleri bulunmaktadır25. Bu durum, karık sulamadan su tasarrufu yapan sulama
sistemlerine (yoğun olarak damla sulama sistemine) geçişi teşvik etmek üzere Türk
Yardım Heyeti’nin desteği ile 1998 yılında başlatılan kapsamlı çalışmanın bir
sonucudur. Proje sonucunda, narenciye ağaçları, sebze üretimi ve diğer meyve
ağaçları için modern sulama sistemleri kullanılmaya başlanmıştır. Proje 2004 yılında
sona erdiğinde, gerçekleştirilen tahmini su tasarrufu yaklaşık % 20 olmuştur. Ancak,
ilk kurulan sulama sistemlerinin bazıları hava koşulları nedeniyle aşınmış olup artık
kullanılmamaktadır.
Sulama sektöründe öncelik, etkinliğin ve su tasarrufunun artırılması olmalıdır. Damla
sulamanın mahsul kayıplarını en aza indirgeme özelliğine rağmen, çoğu çiftçi sulama
suyu kullanımını azaltmamaktadır. Dolayısıyla, özellikle de Mesarya ovasının batı
kesimindeki KTt “tarım yönetimlerinin”nin daha yoğun bir çaba göstererek, elde
edilecek ürün miktarını azaltmadan sulama suyunun kullanımının hektar başına 6.000
ila 7.000 metreküpe düşürülmesi gerektiği hususunda çiftçileri bilgilendirmesi
gerekmektedir. Aynı şekilde, pompalama sistemlerine su sayaçlarının takılması da
zorunlu hale getirilmelidir. Böylece tarım sektörünün toplamdaki su kullanımının
yavaş yavaş azalmasıyla uzun vadedeki su sıkıntısının önlenmesi kısmen mümkün
olacak, çıkarılan yeraltı suyu miktarı ve buna bağlı olarak da tuzlanma azalacaktır.
KKt mevzuatında su, su yönetimi ve suyun korunması ile ilgili olarak, Đngilizler
zamanından bugüne kadar gelmiş olan birçok bölüm bulunmaktadır. 1960 yılından
sonra Kıbrıs hükümeti tarafından yeniden düzenlenmiş ve kullanıma konmuş olan bu
bölümlerin kullanılmasına hala devam edilmektedir.26 Yeni bazı düzenlemeler
getirilmiştir (jeoloji, madenler ve çevre konularında). Getirilen yeni düzenlemelerde,
özel koruma altında olan bölgeler ile sulak alanlar için özel hükümler yer almaktadır
(35 sulak alan “sulak alan koruma yönetmeliği” ile koruma altındadır). Yıkanma suyu,
içme suyu ve su kalitesi ile ilgili diğer standartlar da bu düzenlemeler kapsamında
belirlenmiştir. “Su kirliliğinin kontrolü ile ilgili yönetmelik” ise, tahliye edilecek olan
işlem görmüş atık sular ile ilgili standartları ortaya koymaktadır. Bu düzenlemeler,
KTt’nin su kaynaklarının korunması ve tedariği için bir yapı sunsa da, AB
gerekliliklerine uyum sağlanması için bir takım değişiklikler yapılması gerekmektedir.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde su ile ilgili konular, farklı paydaşların (KTt bölge ofisleri,
su işleri, jeoloji ve madencilik departmanı gibi) müdahil olması nedeniyle karmaşık
bir yapıya sahiptir.
25
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2007, Đstatistik ve Planlama Birimi, Lefkoşa 2006
26
KTt bünyesinde konuyla ilgili kanun ve yönetmelikler aşağıdaki gibidir: Su Đşleri Kanunu; Sulama Bölümleri
(köyler) Kanunu; Köy Suyu (Eviçinde Kullanım Amaçlı) Kanunu; Su Tedariği (belediyeler ve diğer bölgeler); Su
Đşleri Departmanı Kanunu; Sulama Birlikleri ve Tarımsal Sulama Đçin Su Kullanımı Kanunu; Su Tedariği (Özel
Önlemler) Kanunu; Su Geliştirme ve Dağıtımı Kanunu; Kuyular Kanunu; Kamu Nehirlerinin Korunması Kanunu.
22
I - 2.3 Tarım Ürünleri
I - 2.3.1
Bitkisel Ürünlerin Üretimi, Đşlenmesi ve Pazarlanması
2007 yılında üretim alanı açısından Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yetiştirilen en önemli
ürünler, sırasıyla, tahıllar (85.000 ha), narenciye (5.820 ha), zeytin (yaklaşık 3.000
ha), patates ve sebze (her biri yaklaşık 740 ha civarında) ve üzümdür (267 ha).
Bitkisel üretim faaliyeti yapılan işletme sayısı 9.025’dir; bunların % 65’i kuru tarım
faaliyetleri, % 32’si ise narenciye ve bitkisel üretim faaliyetleri içerisinde yer
almaktadır. Ayrıca, kuru tarım ve narenciye üretimi yapan 561 üretici bulunmaktadır.
Bu, toplam bitkisel üretimin yüzde 6.2’sini oluşturmaktadır.27 Meyve bahçeleri ve
sebze tarlaları olan üretici sayısı ise, yaklaşık 700 civarındadır.
I - 2.3.1.1
Tahıl Ürünleri
2007 yılı içerisinde, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yaklaşık 120 bin ton tahıl üretimi
yapılmıştır (aynı yıl içerisinde Kıbrıs Cumhuriyeti’nde üretilen tahıl miktarı 100 bin
ton dur28). Yetiştirilen tahıl ürünlerinin başında arpa gelmekte olup, ekilen tahıl
arazilerinin yaklaşık % 93’ünde ekimi yapılmaktadır. Bunu % 6 ile buğday ve % 1 ile
yulaf izlemektedir. Çavdar ve triticale ile bazı deneyler yapılmış olup, 2007 yılında
TÜK, teşvik sağlamak amacıyla Durum buğdayının alım fiyatını yüksek tutmuştur.
Kuru arazide gerçekleştirilen tarım faaliyetlerinin % 66’sı tahıl yetiştiriciliğini
içermektedir.
Tablo 10 – Kuru Tarımda Arazi Dağılımı
Üretim Alanı Aralığı (Dekar)
0 – 9,9
10 – 24,9
25 – 49,9
50 – 99,9
100 – 199,9
200 – 399,9
400 – 749,9
750 +
TOPLAM
Üretici Sayısı
444
447
665
1.194
1.513
967
432
262
5.924
%
7.49
7.55
11.23
20.16
25.54
16.32
7.29
4.42
100.00
Kaynak: Tarımda Doğrudan Gelir Desteği Planı kaynakları, 2006.
Kuru tarımla uğraşan üreticiler yaklaşık yüzde 26 civarında olup, bu üreticiler
tarımsal faaliyetlerini 5 hektardan küçük arazilerde gerçekleştirmektedirler. Bu
üreticilerin yaklaşık yüzde 45’i 5 ila 20 hektarda, yüzde 16’sı 20 ila 40 hektarda ve
yüzde 11’i 40 hektardan büyük arazilerde üretim yapmaktadır. Bu nedenle de, kuru
tarım alanlarının % 45’i, üreticilerin % 11’i tarafından kullanılmaktadır. Tahıl
arazilerinin % 70’i, çoğunluğu Kıbrıs’ın kentsel kesimlerinde ya da yurtdışında
yaşayan ve tarımla uğraşmayan kişilerden kiralanmış olan arazilerdir. Bölgede tahıl
yetiştiriciliğinin bu kadar yaygınlaşmasının bir nedeni, tahıl yetiştirmenin nispeten
daha kolay olması ve çok az işgücü gerektirmesidir.
KTt Tarım Departmanı tahıl üreticilerine arazi miktarına bağlı olarak yıllık ödeme
(teşvik, doğrudan destek, yakıt teşviği) yapmaktadır. Bu kapsamda şu anda tahıl
27
28
Bu rakamlar, 2006 Yılı Doğrudan Gelir Desteği Planı tarafından sağlanmıştır.
EUROSTAT – Tarım Đstatistikleri Ana Sonuçlar 2006-07, Basım 2008
23
üreticilerine hektar başına 94.93 TL (hektar başına 55.19 Avro’ya eşdeğer)
ödenmektedir.29
Kıbrıs’ın kuzey kesimi, büyük ölçekli tahıl üretimine rağmen, özellikle de yerli
üretimin düşük olduğu yıllarda dışarıdan önemli miktarda alım yapmaktadır. Arpa,
buğday ve yulaf, TÜK tarafından yıllık olarak belirlenen fiyatlar üzerinden satın
alınmaktadır. TÜK; tohumluk miktarları ayırdıktan sonra tahılların büyük bir
çoğunluğunu (% 52) hayvan yemi sektörüne satmakta, kalan miktar ise doğrudan
canlı hayvan yetiştiriciliği yapan çiftliklere satılmaktadır. Yerli üretimin kalitesi
öğütülme kalitesinde olmadığı için, değirmencilik endüstrisi buğdayı genellikle
dışarıdan satın almaktadır. Hububatların depolanması, iki büyük modern depolama
tesisi ve altı adet nispeten daha küçük ölçekli eski hububat deposuna sahip olan TÜK
pazarlama kurulunun hakimiyeti altındadır. TÜK, bu tesislerin tümünü kendi
tahıllarını depolamakta kullanmaktadır. Magusa limanında da ayrı bir depolama tesisi
bulunmaktadır. Bugüne kadar yalnızca bir adet hububat deposu, büyük bir hayvancılık
ve et tesisinin bir parçası olarak özelleştirilmiştir.
Yem ve un değirmenlerinin kapasitesi düşük olduğundan ve çiftliklerde tahıl
depolama olanağı fazla olmadığından, yıllık 90 ila 100 bin tonluk üretim ve yaklaşık
130 bin tonluk tüketim ile karşılaştırıldığında, yaklaşık 50 bin tonluk toplam
depolama kapasitesinin tamamı oldukça küçük kalmaktadır. Dolayısıyla, çok miktarda
hububat plastik örtüler altında dışarıda depolanmakta, yıl boyunca ihtiyaç
duyulduğunda dışarıdan mal tedariğine gidilmektedir. Bugüne kadar hububat
piyasasının tamamı TÜK tarafından kontrol edilmekteydi; dolayısıyla da özel
depolama ihtiyacı pek olmamıştı. Tahıl piyasasının liberalleşmesiyle böyle bir ihtiyaç
ortaya çıkmaya başlayabileceğinden (ürettiği tahılı depolama olanağı olmayan bir
çiftçi, fiyat pazarlığı yapabilecek durumda olmayacaktır), bu soruna bir çözüm
getirilmesi TÜK reformu ile doğrudan ve yakından ilişkili olacaktır.
Hayvan yeminin öğütülmesi, Kooperatif ve 14 hayvan yemi tesisi tarafından
gerçekleştirilmektedir. Dört yem tesisinin kapasitesi saatte 10 ton, dört tesisin
kapasitesi saatte 5 ton ve sekizinin işleme kapasitesi ise saatte 1.5 tondur. Un için tahıl
öğütülmesi, kapasiteleri günde 48 ila 19 ton arasında değişen dört özel değirmen ile
bir makarna firması tarafından gerçekleştirilmektedir. Oldukça iyi bir şekilde
donatılmış olan bu tesisler, modern teknolojileri kullanmaktadır.
Tahıl üreticilerinin karşı karşıya kaldığı en büyük sorunlar, suyun az olması nedeniyle
hasadın düşük olması (hektar başına yaklaşık 1.5 ton), tohum kalitesinin iyi olmaması
(tohumlar genellikle hasattan alınmakta olup, en uygun çeşitlerin seçilmesi için fazla
bir araştırma / deneme çalışması yapılmamaktadır) ve uygun olmayan tarımsal
uygulamalar (gübre fiyatlarının yüksek olması nedeniyle yeterince gübreleme
yapılmaması, tezek yokluğu, sürekli aynı ürünün yetiştirilmesi, yıllık arazi kiralama
sözleşmeleri uygulaması nedeniyle nadas ya da rotasyon yapılmaması) ile bu
uygulamaların sonucu olarak toprağın üst tabakasının fakirleşmesidir. Arazilerin
tarıma hazırlanması da, yine koşullara uygun olarak yapılmamaktadır. Kıbrıs’ın kuzey
kesiminde genelde düşük beygir gücüne sahip (60 ila 80 beygir gücü civarında)
traktörlerin kullanılmasına bağlı olarak, tahıl yetiştiriciliği sığ toprakta (15 cm ila 25
cm civarı) yapılmaktadır. Bu durum, birçok bölgede çalışılan toprak profilinin altında
zamanla sıkıştırılmış sert bir tabaka oluşmasına neden olmaktadır. Bu da, tarlaların su
tutma kapasitesinin azalmasına, toğrağın üst tabakasının verimsizleşmesine ve şiddetli
yağış esnasında toprağın yıkanarak bazı bölgelerde yağmur suyuyla ciddi yarıklar
29
35,6 YTL/dn; 29 Ytl/dn for Direct payment+,6,6 Ytl/dn for fuel subsidy in 2007
24
açılmasına neden olmaktadır. Kullanılan eski model tohum ekme makineleri ise,
tohum derinliklerinin eşit olmamasına (çok sığ ya da çok derin), dolayısıyla bitkilerin
ortaya çıkmasında önemli gecikmelere yol açmaktadır. Dahası, tahılların çok kısa bir
süre içerisinde, genellikle Mayıs ayının ikinci yarısından itibaren 30 gün içerisinde
hasat edilmesi gerekmektedir. Ancak; kullanılan hasat makineleri filosunun eskimiş
olması nedeniyle hasat mevsimi gecikmekte, ürünlerin çoğu tarlada kalmakta ve
önemli hasat kaybı yaşanmaktadır. Eski makine ve ekipmanlar, yakıt ve yağ
tüketimlerinin fazla olması (ki bu çevre üzerinde de olumsuz etkiye sahip olmaktadır)
ve onarım maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle üretim maliyetlerinin de yüksek
olmasına yol açmaktadır. Yüksek beygir gücüne sahip (120 - 150 beygir gücü)
traktörler, balya makineleri, dipkazanlar (ripper), duyarlı ekim makineleri ve hasat
makineleri stoğu yetersizdir.
Sıfır ya da azaltılmış toprak işleme yöntemleri ile üzerinde araştırma yapılabilecek
gelişmiş tarımsal nadas uygulamaları, mahsullerin iyileştirilmesine, ürün su
ihtiyaçlarının azaltılmasına ve çevrenin iyileştirilmesine katkıda bulunabilir. Yine de
deneme koşulları altında, aynı iklim ve toprak koşulları altında, elde edilen hububat
mahsülünün miktarı hektar başına 6 tona kadar çıkmaktadır; bu da, uygun tohumların,
uygun sulama sisteminin (yağmurlama) ve modern teknolojilerin kullanımını haklı
çıkarmaktadır. Uygun teknoloji ve sulama yönteminin uygulanması halinde KTt;
toprağı derin kazmak, sürmek ya da alternatif olarak azaltılmış veya sıfır toprak
işleme yöntemlerini kullanmak suretiyle toprak yapısını iyileştirmek, toprağın
verimliliğini ve su tutumunu artırmak, gübre, tarım ilacı ve yabancı ot kontrol
ürünlerinin kullanımını azaltarak ürünlerin kalite ve güvenliğini artırmak ve sonuç
olarak çiftçilerin gelirlerini artırmanın yanı sıra dışarıdan hububat ve saman (hayvan
yemi ihtiyacını karşılamak için) satın alımınıda da oldukça büyük ölçüde azaltacaktır.
Arpa
Geçen yüzyılın sonunda, çok miktarda arpa, bira üretiminde kullanılmak üzere
Đngiltere’ye ithal edilmekteydi. Arpa yetiştiriciliğinin 90’larda tekrar yaygınlaşması
ile birlikte, bugün, ekilen araziler bazında en çok yetiştirilen ürün arpadır.
Hayvancılık endüstrisinin yem ihtiyacını karşılamaya destek olduğundan, hangi
mevsim olursa olsun ürün vermesi garanti olduğu için yaygın olarak yetiştirilen arpa
Kıbrıs’ın kuzey kesimi için stratejik öneme sahip bir tahıldır. Arpa kış mahsulü olarak
üretilir ve iki şekilde kullanılır: (a) Ürünlerin bir kısmı baharda yeşilken, tanecikleri
tam doluyken ancak sertleşmeye başlamadan kesilir, tarlada kurutulur ve büyükbaş ve
küçükbaş hayvanları beslemek için kullanılmak üzere saman haline getirilir; (b)
Bazıları ise tanecikler tam olarak tahıl olgunluğuna ulaştıktan sonra hasat edilir. Bu
durumda, arpa taneciklerinin tümü hayvanların (büyükbaş hayvan, keçi, koyun ve
kümes hayvanları) beslenmesi için ayrılır, ekinlerin sapları balyalanır ve hayvanlara
kaba yem olarak verilir. Her iki durumda da, anızda keçi ve koyunlar otlar.
Bu iki kullanımın karışımı, mevsimine göre yıldan yıla değişir. Yeterli yağış olan ve
buna bağlı olarak mahsulün iyi olması beklenen yıllarda, çiftçilerin birçoğu arpayı
hasat için yetiştirmeyi tercih ederler. Yağışsız geçen yıllarda ise, en azından hasadın
birazını garanti etmek için “yeşilken” kesmeyi tercih ederler. Yağışla beslenmenin
olduğu koşullarda, Gazi Magusa, Đskele ve Lefkoşa’da genelde arpa yetiştirilir. Bu
bölgelerde yetiştirilen ürün, ürün alınan toplam alanın % 88’ini oluşturmaktadır.
25
Tablo 11 – Arpa – Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı
(2002-2007)
2002
Ekim Yapılan Arazi
(ha)
Üretim (ton)
Elde Edilen Ürün
Miktarı (ton/hektar)
2003
2004
2005
2006
2007
63.926
75.396
87.707
88.123
85.949
79.251
131.282
146.344
148.918
113.391
94.152
83.831
1.1
1.0
2.0
1.9
1.7
1.3
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri.
2007 yılında hasadı yapılan arpa Kıbrıs Cumhuriyeti’nin aynı yıl içerisinde elde ettiği
rakamlara yakındır (90 bin ton30). Ürünler, yağışlardan büyük ölçüde etkilenmektedir.
Örneğin 2007 yılında elde edilen ürün miktarı, 2002 yılında elde edilen ürün
miktarının neredeyse yarısı kadardır. Normal yıllarda bile, Kıbrıs Cumhuriyeti (6.2
ton/ha) ve üretim yapan diğer Avrupa ülkeleri (Đspanya / 3.1, Đtalya / 3.8, Almanya /
4.8, Fransa / 5.7 ve Birleşik Krallık / 6.231) ile karşılaştırıldığında, Kıbrıs’ın kuzey
kesiminde elde edilen ürünlerin miktarı oldukça azdır. Yaklaşık 4.996 tarım
işletmesinde arpa yetiştirilmektedir. Yerli üretim miktarına bağlı olarak, Kıbrıs’ın
kuzey kesimi çeşitli ülkelerden arpa satın alma yoluna gitmektedir (2006’da
Bulgaristan’dan 13.992 ton, Türkiye’den 31.953 ton ve Ukrayna’dan 3.779 ton satın
alınmıştır).
Tablo 12 – Arpa – Miktar ve Değer Olarak Dış Alımlar (2002-2007)
Yıl
2007
2006
2005
2004
2003
2002
Miktar (Ton)
68.013
49.724
62.766
13.024
4.695
8.000
Değer (milyon Avro)
16
6.1
8.3
-
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2007, KTt Đstatistikleri. 2005-2007 değerleri, ticaret departmanınden
alınmıştır.
Buğday
Buğday geleneksel bir üründür, ki bunun % 53’ü yumuşak buğdaydır, ve ekilen arazi
açısından en çok yetiştirilen ikinci tarım bitkisidir. Genellikle Gazi Magusa ve Đskele
bölgelerinde (birlikte, toplam ekili alanın % 75’ini oluşturmaktadırlar) yağmurla
sulama koşulları altında yetiştirilir. Öğütülme kalitesine ulaşamadıkları için
yetiştirilen buğdayın büyük bir çoğunluğu büyükbaş, keçi, koyun ve kümes hayvanları
için hayvan yemi olarak kullanılmaktadır.
Yaklaşık 791 tarımsal işletmede bu ürün yetiştirilmektedir. Buğday ekilen alanların,
toplam üretim miktarının ve elde edilen mahsulün 2002 – 2007 yılları arasındaki
gelişimi aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:
Tablo 13 – Buğday – Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı
(2002-2007)
2002
Ekim Yapılan
Arazi (ha)
30
31
4.734
2003
6.133
2004
5.729
2005
5.623
2006
5.366
2007
4.897
EUROSTAT- Tarım Đstatistikleri Ana Sonuçlar 2006-07, Basım 2008.
EUROSTAT – Kış arpası için 2007 verileri.
26
Üretim (ton)
Elde Edilen Ürün
Miktarı
(ton/hektar)
10.760
13.404
2.3
2.2
9.398
7.666
1.6
1.4
7.830
5.861
1.5
1.2
2007 yılının buğday hasadı, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin aynı yıl içerisinde yaptığı buğday
hasadının yarısı kadardır (10 bin ton32). Geçtiğimiz altı yıl içerisinde toprak yüzeyi
hemen hemen aynı kaldıysa da, kış mahsulünde su eksikliğinin önemi göz önüne
alındığında, yağışın az olması nedeniyle 2006-07 mevsiminde üretim ve elde edilen
mahsul neredeyse yarıya inmiştir. Genel olarak bakıldığında, elde edilen mahsul
miktarı da AB ortalamaları ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür.
KTt, özellikle de yerli üretimin düşük olduğu yıllarda dışarıdan buğday satın
almaktadır (2002-2007 döneminde, dışarıdan alınan buğday miktarının yıllık
ortalaması 28 bin ton civarındadır).
Tablo 14 - Buğday – Satın Alınan Miktar (2002-2007)
Yıl
2007
2006
2005
2004
2003
2002
Ton
35.096
32.741
34.556
32.092
32.665
27.446
Satın alım yapılan ülkeler yıldan yıla değişmektedir (2006 yılında Ukrayna’dan
12.473 ton, Rusya’dan 11.073 ton, Türkiye’den 3.908 ton). 2007 yılında ise
Türkiye’ye buğday satılmıştır.
Yulaf
Arpa, buğday ve patatesten sonra, yulaf, ekim yapılan arazi büyüklüğü açısından en
çok yetiştirilen dördüncü üründür. Yulaf, çoğunlukla, Đskele bölgesinde (ki toplam
ekili alanın % 96’sını oluşturmaktadır) yağmurla beslenme koşullarında
yetiştirilmektedir. Yaklaşık 203 tarımsal işletmede bu mahsul yetiştirilmektedir.
Üretilen yulafın büyük bir kısmı, hayvan yemi (büyükbaş hayvan, koyun, keçi ve
kümes hayvanları için) olarak kullanılmaktadır.
Yağışlardan büyük ölçüde etkilenen mahsul miktarı, genellikle düşük seyretmektedir.
Tablo 15 – Yulaf - Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı
(2002-2007)
2002
Ekim Yapılan
Arazi (ha)
Üretim (ton)
Elde Edilen Ürün
Miktarı
(ton/hektar)
2003
2004
2005
2006
2007
331
487
652
745
748
819
289
109
269
378
337
188
0,87
0,22
0,41
0,50
0,45
0,23
Son üç yıl içerisinde, Kıbrıs’ın kuzey kesimi Türkiye’den yulaf satın almıştır.
32
27
Tablo 16 - Yulaf – Miktar ve Değer Olarak Dış Alımlar (2002-2007)
Yıl
2007
2006
2005
2002-2004
Miktar (Ton)
Değer (milyon Avro)
14,59
108,26
3,816
4,4
27,4
9,4
I - 2.3.1.2
Patates
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin geleneksel mahsulü olan patates ile ilgili olarak oldukça iyi
bir üretim bilgisi mevcuttur. Genellikle kırmızı toprakta yetiştirilen patates, kuzey
Avrupa’dan birkaç hafta önce hasat edilir. Dolayısıyla, 1994 yılına kadar Birleşik
Krallık’ta iyi gelişmiş bir piyasa bulunmaktaydı ve bu piyasaya 25.000 tona kadar
erken hasat edilen patates satılmaktaydı. Patates piyasası liberal bir piyasadır. 1994
AAD kararıyla AB ülkelerine doğrudan ticaret olanağı ortadan kalkmış, 2004 Yeşil
Hat Tüzüğü ile bu ülkeler ile ticaret yapmak dolaylı olarak da olsa tekrar mümkün
hale gelmiştir. Patates yetiştiricileri normalde aracılara satış yapmakta, aracılar da ya
yerli ya da dış piyasanın taleplerini karşılamakta veya patates işleme sanayine satış
yapmaktadırlar.
Patates, ekim yapılan arazi büyüklüğü açısından en çok yetiştirilen üçüncü üründür.
Đlkbahar patatesi yağmurla sulama koşulları altında yetiştirilse de, kuraklık
sezonlarında ilave sulamaya ihtiyaç duyulmaktadır. Gazi Magusa, Güzelyurt and
Đskele, patates ekili alanların % 98’ini oluşturmaktadır. Sezon içerisinde sulanan güz
patatesi ise, Gazi Magusa (% 41), Güzelyurt (% 36) ve Đskele (% 23) bölgesinde
yetiştirilmektedir. Yaklaşık 79133 arazide patates yetiştirilmektedir.
KTt “Tarım kurumu ”, yalnızca ilkbahar patatesi yetiştiricilerine hektar başına 136
Avro tutarında bir yıllık teşvik ödemesi yapmaktadır. Dönüm başına 102.75 TL’ye
eşdeğer olan bu ödemenin dönüm başına 34 TL’si doğrudan destek, 68.75 TL’si ise
yakıt desteği olarak verilmektedir. Yetiştirilen patatesler, yerli ve dış pazarlara
satılmaktadır. Üreticiler son çare olarak KTt tarafından önceden belirlenen garantili
fiyatlar ile alım yapan TÜK’e satış yapılmaktadır. Gazi Magusa limanı yoluyla patates
ticareti yapılması desteklenmektedir.
Tablo 17 – Đlkbahar & Güz Patatesi - Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde
Edilen Ürün Miktarı (2002-2007)
Bahar Patatesi
Ekim Yapılan Arazi (ha)
Üretim (ton)
Elde Edilen Ürün Miktarı
(ton/hektar)
2002
279
8.320
2003
236
6.143
2004
338
10.190
2005
397
12.600
2006
434
10.971
2007
642
16.847
29.8
26
30.1
31.7
25.2
26.2
Güz Patatesi
Ekim Yapılan Arazi (ha)
Üretim (ton)
Elde Edilen Ürün Miktarı
(ton/hektar)
2002
205
4.147
2003
312
5.729
2004
390
7.413
2005
389
8.761
2006
411
6.838
2007
741
13.918
20.2
18.3
19.0
22,5
16.6
18.8
33
Doğrudan Gelir Desteği Ödemesi
28
Elde edilen mahsul, hem nitelik hem de nicelik açısından oldukça iyi durumda olup,
Kıbrıs Cumhuriyeti’nde yetiştirilen mahsulle karşılaştırılabilir niteliktedir. Kıbrıs
Cumhuriyeti’nde, 2007 yılında hektar başına ortalama 26 ton ürün elde edilmiş,
toplamda 143.000 ton üretim yapılmıştır34. Ancak Kıbrıs’ın kuzey kesimi,
yurtdışından donmuş patates ve tohumluk patates satın almaktadır.
Tablo 18 – Dışarıdan Satın Alınan Sofralık, Donmuş ve Tohumluk Patates
Miktarı (2002-2007)
2007
2006
2005
2004
2003
2002
Cins
Donmuş
Donmuş
Tohumluk
Donmuş
Tohumluk
Sofralık
Donmuş
Tohumluk
Sofralık
Donmuş
Tohumluk
Tohumluk
Ton
1,080.486
1,080.695
241
252.95
210
421
575.894
214
2,548
340.27
250
600
Satın alınan tohumluk patatesler Magusa limanında teslim alınır çünkü, burada
ürünlerin sağlıklı olup olmadıklarını kontrol edebilecek düzeyde bir laboratuvar
bulunmaktadır ( bu laboratuarda daha ayrıntılı testler gerektiğinde, Lefkoşa ve
Türkiye’deki diğer laboratuvarlar tarafından desteklenebilecek bir donanım
mevcuttur). Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ‘hastalıksız’ statüsünü kazanabilmesi için
tohumluk patates üzerindeki bitki sağlığı kontrollerinin AB standartlarına ve BM
Avrupa Ekonomik Konseyi (UNECE) standartlarına uygun olarak yapılması
gerekmektedir.
Türkiye, bazı Arap ülkeleri ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nden gelen taleplerin artması ile
bağlantılı olarak, Kıbrıs’ın kuzey kesimi sofralık patates ticaretinde son yıllarda bir
artış yaşanmıştır.
Tablo 19 – 2002 – 2006 Yılları Arasında Sofralık Patates Ticaretinin Hacmi (ton)
Yıl
2006
2005
2004
2003
2002
Ton
6.432
4.467
120
1.247
2.862
Patates ticareti genellikle Magusa limanından, Kıbrıs Cumhuriyeti için daha küçük
ölçekli olarak da Yeşil Hat üzerinden gerçekleştirilmektedir. TÜK’ün, Magusa’da
patates paketleme tesisleri ve soğuk deposu bulunmaktadır. Pazarlama kurulunun
ihtiyaçlarına karşılık vermek üzere tasarlanmış olan bu büyük ve eski (1974 öncesi)
tesisler, ürünlerin derecelemesini yapmaktan ziyade, daha çok tasnifi ve çuvallarda
34
29
paketleme işlemlerini yerine getiren ve yoğun emek gerektiren patates paketleme
tesisleridir.
Erken hasat patates ticareti ile ilgili olarak; Mısır, Fas, Malta ve Đsrail’den gelen
rekabetin baskısı giderek daha fazla hissedilmektedir. Karşı karşıya kalınan diğer
sorunlar ise yüksek üretim maliyetleri (ekili parsellerin küçük olması, tohum
makineleri, hasat makineleri ya da traktörler gibi yeterli mekanikleşmenin olmaması
veya varolan mekanizmaların eski olması), emek maliyetlerinin ve sulama
masraflarının yüksek olması, hem miktar hem de çeşit (sadece üç çeşit) olarak
yurtdışından tohumluk patates alımının yetersiz olması (TÜK tekeli), nispeten
gecikmeli dağıtım gibi konular erkenci pazara yönelik üretimin en yüksek fiyatla
oluşmasına neden olmakta ve rekabeti engellemektedir. Bunların yanı sıra, pazar
organizasyonunun yetersiz olması, aracılar ile ticaret yapan üreticilerin konumunu
zayıflatmaktadır. Patateslerin büyüklüklerine göre sınıflandırılmış ve yıkanmış
olmasına ek olarak, alıcılar artık GLOBALGAP sertifikasını da istemeye başlamıştır.
Gelişmekte ve büyümekte olan özel sektör patates endüstrisi ve ticaretinin
gereksinimlerine karşılık verebilmek üzere; bireysel müşterilerin ihtiyaçlarına yanıt
verebilen, patateslerin tasnifi, sınıflandırılması, tartılması, paketlenmesi, etiketlenmesi
ve soğuk depolarda saklanmasına olanak verecek modern özel sektör tesislerinin
kurulmasını teşvik eden bir politikanın olması gerekmektedir. Daha modern
makinelere ve enerji-etkin soğuk depolara yatırım yapılmasını gerektirecek olan bu
yaklaşım ile, daha önceki merkezi yaklaşımın aksine, farklı bölgelerde birçok küçük
ve orta ölçekli tesis kurulacaktır (özel ticaret sektörünün ortaya çıkışının bir yansıması
olarak). Özel üretici gruplarının varlığı, bu politikanın uygulanmasını
kolaylaştıracaktır.
Ayrıca, beklenen TÜK reformu ve tohumluk patates pazarının liberalleşmesi ile
bağlantılı olarak, üretici birlikleri ve hedef pazarlardaki tüccarlar ve perakendeciler ile
bağlantıların yanı sıra sözleşme bazlı üreticiliğin de gelişmesi beklenmektedir.
Alınması gereken diğer önlemler ise, araştırma ve geliştirme çalışmalarının
kuvvetlendirilmesi, eğitim, piyasa bilgisi ve ticaretin teşviki olacaktır.
I - 2.3.1.3
Sebze Üretimi ve Seracılık
2007 yılında, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yaklaşık 15 bin ton sebze üretilmiştir. Kıbrıs
Cumhuriyeti’nde üretilen sebze miktarı ise 43 bin tondur. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde
üretilen başlıca sebzeler şunlardır: enginar (4.085 ton), domates (4.017 ton), lahana
(1.291 ton), marul (1.079 ton) ve patlıcan (748 ton), kereviz (639 ton), salatalık (616
ton), biber (583 ton), pırasa (483 ton), kabak (414 ton), bamya (377 ton), molohiya
(315 ton) ve fransız ıspanağı (85 ton) gibi diğer sebzeler.
Sebze bitkilerinin büyük çoğunluğu, çok sayıda üretici tarafından sınırlı büyüklükteki,
açık, sulama yapılan tarlalarda yetiştirilmektedir. Ürünlerin yapısı, yerli pazara bağlı
olarak değişmekte olup, bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir. 2007 yılı
içerisinde, sebze yetiştirilmiş olan alanın büyüklüğü 747 hektardır. Kıbrıs’ın kuzey
kesimindeki en önemli sebze üretim alanları Güzelyurt (% 42), Gazi Magusa (% 20),
Lefkoşa (% 17), Girne (% 16) ve Đskele’dir (% 6). Bu durum, pazarlama fırsatlarının
ve suyun önemini açıkça yansıtmaktadır. Sebze tarlasına sahip olan yaklaşık 700
üretici bulunmaktadır.
Sebze yetiştiriciliği için gereken modern makine ve ekipmanların (tohum makineleri
ya da traktörler gibi) olmamasının ve varolan makine stokunun işletme giderlerinin
yüksek olmasının, açık alan sebze üretimini sıkıntıya soktuğu söylenmektedir.
30
Girdilerin (gübre ve bitki koruma kimyasalları) maliyeti çok yüksek olduğundan,
düzenli tarımsal uygulamalar çok seyrek olarak yerine getirilmektedir. Đyi tarımsal
uygulama planlarının yanı sıra AB pazarlama standartlarının da uyarlanmasına ihtiyaç
duyulmaktadır. Bu da, yalnızca, düzenli sulama ve gübreleme ile zararlıların ve
hastalıkların zamanında teşhis edilmesi ile mümkün olabilir.
Sebzeler ve sebze fidanları (meyve ve orman fidanları ile ev ve bahçe bitkileri de
dahil olmak üzere), seralarda da yetiştirilmektedir. Seraların kapladığı toplam alanın
büyüklüğü 115 hektardır. Bunun üçte ikisi sabit plastik seralar, üçte biri ise yüksek
(içinde yürünebilir) tüneller şeklindedir. Seraların coğrafi dağılımlarına bakıldığında,
kapladıkları toplam alanın % 65’inin Gazi Magusa’da olduğu görülmektedir. Bunu %
18 ile Güzelyurt, % 12 ile Girne, % 3 ile Lefkoşa ve % 2 ile Đskele takip etmektedir.
Seralar, genellikle, 2.5 metre eninde, 50 metre boyunda, duvar yüksekliği oluklara
kadar 3 metre, tepe yüksekliği ise 5 metredir. Yanlarda bulunan havalandırmalarda,
böceklere karşı korunmak amacıyla konulan sineklikler bulunmaktadır.
Mevcut seraların kapladığı toplam alan yetersizdir (özellikle de Kıbrıs’ın kuzey
kesiminde suyun ne kadar az olduğu düşünüldüğünde). Ayrıca, bu seralar modern
ekipmanlar ile donatılmamışlardır (mikro-klima kontrolü, su ısıtma ve depolama için
güneş enerjisi sistemleri, termal ve gölgeleme perdeleri, damlama sulama sistemleri
ve pompa, su ekipman ve filtresi, fertigasyon üniteleri, borular ve lateraller). Aynı
şekilde, seralarda yeterli ekim ekipmanları (moto-kültivatör, saksı doldurma makinesi,
çok gözlü viyol doldurucusu, ağızlıklı tohumlama aleti gibi) ya da topraksız tarım
ekipmanları (plastik vazolar, ipler gibi) da bulunmamaktadır.
Hem Türkiye’de hem de diğer kuzey Avrupa ülkelerinde turfanda ürünler için ödenen
yüksek fiyatlardan faydalanabilecek olan sebze ticareti, son derece sınırlı ve düzensiz
olduğundan ürünleri daha ucuz olan diğer ülkelerin (başta Türkiye) kuvvetli
rekabetiyle karşı karşıya kalmaktadır. Kıbrıs’ın kuzeyi’nde ticareti yapılan en önemli
sebze enginardır. Enginar, Kasım ayı ortasından Ocak ayı ortasına kadar Türkiye’de
taze olarak tüketilmek üzere ya da Türkiye’nin yerli üretimi pazarlara çıktığı sezonda
sonradan işlenmek üzere satılmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimi’nde konserve ya da
kavanozda satılan enginarlar için işleme tesisi bulunmamaktadır.
Yıllık mahsulün büyük çoğunluğu (lahana, bezelye, bakla, havuç, soğan, baharatlar
gibi) yerel olarak satılmaktadır. Bu sektörde çalışan yaklaşık 10 özel firma
bulunmaktadır; ancak gerek marjın büyüklüğünden gerekse “pazar zincirini” kendileri
organize etmek istediklerinden, üreticiler aracılarla çalışmaktan kaçınmaktadır. Yine
de, sebze paketleme, tasnif ve soğuk depolama kapasitesi oldukça sınırlıdır. Ürünlerin
büyük çoğunluğu çiftçilerden ya da özel firmalardan alınıp doğrudan açık pazarlara,
dükkanlara ve süpermarketlere getirilmektedir. Ürünler, süpermarketlerde,
marketlerde ve dükkanlardaki raflarda sunumları açısından paketlenmektedir.
Bölgede çalışan herhangi bir sebze üreticileri kooperatifi ya da birliği
bulunmamaktadır. Buna paralel olarak pazar organizasyonunun yetersizliği, alıcılar ya
da tüccarlar ile olan ticaret ilişkilerinde üreticilerin pozisyonunu zayıflatmaktadır. Biri
Lefkoşa’da biri Magusa’da olmak üzere, depolama kapasitesine sahip iki adet toptancı
pazarı bulunmaktadır. Ancak, bu pazarlardan geçen toplam üretimin miktarı azdır.
Bunların yanı sıra, özel sektöre ait birkaç tane de küçük soğuk depo bulunmaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesimi, Türkiye’den az miktarda domates ve salatalık satın
almaktadır. 2002-2007 dönemi içerisinde, yılda ortalama 283 ton domates ve 100 ton
salatalık alımı yapılmıştır. Bu durum yine göstermektedir ki, gıda alışkanlıklarının ve
ihtiyaçlarının değişmesine paralel olarak gelişen bir yerli piyasa mevcuttur.
31
I - 2.3.1.4
Narenciye
Narenciye (portakal, greyfurt, limon, mandalin ve diğerleri), Kıbrıs’ın kuzey
kesiminde çok eskiden beri yerleşmiş olan bir üretim cinsidir. Dolayısıyla, bölgede
narenciye üretimi, işlenmesi ve pazarlanması ile ilgili olarak gerekli bilgi ve deneyim
sağlam bir temele dayanmaktadır. Narenciye ürünlerinin suya ihtiyaç duymaları
nedeniyle, narenciye bahçelerinde sulama yoluyla üretim mümkündür ve adanın
kuzey kesimindeki narenciye üretiminin % 95’i Güzelyurt bölgesinde
gerçekleştirilmektedir.
Tablo 20 – Narenciye - Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı
(2002-2007)
Ekim Yapılan
Arazi (ha)
Üretim (ton)
Elde Edilen Ürün
Miktarı
(ton/hektar)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
5.835
146.594
5.898
143.626
5.904
139.593
5.840
173.578
5.788
165.581
5.815
147.212
25.122
24.352
23.646
29.723
28.610
25.315
Narenciye ve bitkisel üretim sektörleri içerisinde faaliyet gösteren işletme sayısı
2.894’dür35. Narenciye bahçelerinin ortalama büyüklüğü 2 hektar olsa da, bahçelerin
% 76’sı 2 hektardan küçük bahçelerdir. Bahçelerin % 24’ünün büyüklüğü ortalamanın
üzerindedir. Buna göre, narenciye bahçelerinin genelde küçük ölçekli olduğu
söylenebilir.
Tablo 21 – Sahip Oldukları Arazinin Büyüklüğüne Göre Narenciye Üreticileri
Üretim Yapılan Arazinin Büyüklük Aralığı (ha)
0-0.49
0.5-0.99
1-1.99
2-4.99
5+
Toplam
Üretici Sayısı
556
735
927
541
135
2.894
%
19%
25%
32%
19%
5%
100.00
Kaynak: Tarımda Doğrudan Gelir Desteği Planı, Ocak 2007.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, hepsi Güzelyurt’ta bulunan yedi adet narenciye paketleme
fabrikası bulunmaktadır. Narenciye paketleme, tasnif ve depolama faaliyetleri, daha
önceleri, CYPFRUVEX pazarlama kurulunun tekeli altında idi. 2005 senesinde üç
paketleme fabrikasının ikisi özelleştirilmiş, özelleştirilen paketleme fabrikalarının biri
Güzelyurt Lefke Narenciye Yetiştiricileri Derneği’ne (Legnar Đthalat Đhracat Ltd) ve
diğeri de Kıbrıs Türk Narenciye Yetiştiricileri Birliği’ne (Narenciye Yetiştiricileri
Ltd.) verilmiştir.
Narenciye paketleme fabrikalarının bir tanesi ile düşük kaliteli narenciyelerin
kullanıldığı bölgedeki tek konsantre meyve suyu tesisi, CYPFRUVEX’in elinde
kalmıştır. Narenciye paketleme fabrikalarının üçü de, hem özel tüccarlara sözleşmeli
paketleme hizmeti vermekte hem de kendilerinin satın aldıkları ürünleri
paketlemektedirler.
35
Bu rakamlar, 2006 Yılı Doğrudan Gelir Desteği Planı’ndan alınmıştır.
32
Tablo 22 – Narenciye Paketleme Fabrikaları
No
Ürün
Çalışan Sayısı
Kapasite (ton/yıl)
Gerçekleşen Kapasite (ton/yıl)
1
Bostancı - Güzelyurt.
150
70.000
13.000 ton/yıl
100.000
200.000
10.000 ton/yıl
96.000
130.000
36.500
40.000
30.500 ton/yıl
Narin I.
Narin II.
2
Meysan Konsantre
Sunzest Konsantre
Sunzest I.
Sunzest II.
510
Önemli miktarlarda ticareti yapılan narenciye ürünleri, ticaret teşviklerinden de
faydalanmaktadır. Yaklaşık 35 firma, büyük ölçüde Türkiye’ye (özellikle düşük
kaliteli meyveleri) ve üçüncü ülkelere mal satmaktadır. 2008 yılında yapılan
narenciye ticareti içerisinde, Valencia cinsi portakal (% 83), greyfurt (% 8), limon (%
4), mandalina (% 3) ve Yafa (% 2) yer almaktadır. Narenciye ticaretinde, Fas gibi
diğer Akdeniz ülkelerinin kuvvetli rekabetinin oluşturduğu tehdit giderek
hissedilmektedir.
Tablo 23 – Narenciye – Ticareti Yapılan Miktar (2002-2008)
Yıl
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Miktar (ton)
103.222
104.182
97.092
101.131
99.635
112.289
84.527
Kaynak: KTt istatistikleri
En fazla üretilen narenciye çeşitleri şunlardır: Valencia ve Shamiti cinsi portakal,
Mandora, Lizbon ve Enternado cinsi limon ve beyaz Marsh Seedless greyfurtu.
Narenciye, karmaşık bir seyreltme, bakım ve kalite yönetim prosedürlerini de içeren
yoğun bir emek isteyen bir üründür.
Tarımsal uygulamaların (sulama, gübreleme, zararlı kontrolü, ot kontrolü ve budama)
yetersiz olmasının bir sonucu olarak, narenciye bahçeleri çok sıkışık düzendedir ve
dolayısıyla etraflarında herhangi bir şekilde hareket etme imkanı yoktur. Emek
maliyeti de yüksek olduğu için, özel budama makinelerinin öngörülmesi
gerekmektedir.
Narenciye üreticilerinin karşı karşıya olduğu başlıca sorunlar arasında suyun azlığı, su
ve toprağın tuzlanması, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde narenciyeleri depolamak için
yeterli soğuk depo olmaması (ki bu özellikle de hasat mevsiminde düşük fiyatlar ile
satılan ve daha sonra yılın ilerleyen aylarında çok daha yüksek fiyatlarla alıcı bulan
limon için geçerli ve önemli bir husustur) ve pazarlanabilirliği düşük olan narenciye
çeşitlerinin bulunması sayılabilir.
Sektörü tekrar harekete geçirilebilmek için, mevcut politikalara yeniden yön verilerek
üretici örgütlerinin güçlendirilmesi, eğitim verilmesi, pazar talebi daha fazla olan
çeşitlerin seçilerek yerel koşullara adapte edilmesi (narenciye bahçelerine yeni ağaç
ekimi yapılması yolunda bir Yönetmelik olduğundan aşılama yapmak suretiyle),
33
modern budama ve diğer ekipman ve makineler ile sınıflandırma ve soğuk depo
tesislerinin finanse edilmesi gerekmektedir.
I - 2.3.1.5
Zeytin, Keçiboynuzu ve Üzüm
Zeytin
Adanın tabiat yapısının bir özelliği olan zeytin ağaçları, aynı zamanda adanın
kültürünü de temsil etmektedir. Zeytin, ya sofralık tüketime yönelik olarak
toplanmakta (salamura ya da çekirdekleri çıkarılmış siyah veya yeşil zeytin, ya da
kırık yeşil zeytin) ya da zeytinyağı üretimi için (yeşil veya siyah zeytin)
işlenmektedir. Zeytinden elde edilen yağlar, sabun veya krem gibi niş ürünlerin
üretiminde de kullanılmaktadır.
Zeytin ağaçları, genelde seyrek olarak ekilmiş olup (hububat tarlalarının içerisinde ya
da kenarlarında, otlaklar ya da kenar arazilerde ya da bahçelerde), nispeten modern
olan zeytin bahçelerinin sayısı yok denecek kadar azdır. Ağaçların ortalama yaşı
oldukça yüksektir. Hatta bazı ağaçların dikim tarihi, Venedik dönemine kadar
uzanmaktadır. Şu anda, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, yaklaşık 468.000 zeytin ağacı36 ve
yaklaşık 1.500 zeytin üreticisi bulunmaktadır.
Tablo 24 – Zeytin – Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı
(2002-2007)
Ekim Yapılan Arazi
(ha)
Üretim (ton)
Elde Edilen Ürün
2002
2003
2004
2005
2006
2007
3.333
5.293
3.160
3.203
3.096
5.796
3.123
3.362
3.130
3.808
3.122
2.341
1.589
1.014
1.872
1.046
1.217
0.750
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim Yıllık Yayınları 2003-2008, KTt Đstatistikleri. Ağaç sayısına dayalı olarak arazi büyüklüğü
tahmini yapılırken, dönüm başına 20 ağaç olduğu düşünülmüştür.
Yaklaşık olarak, 2002-2007 dönemi içerisinde her yıl ortalama 3.900 ton zeytin
üretilmiştir (2007 senesinde kuraklık nedeniyle 2.340 ton). Ağaçların sayısı göz önüne
alındığında, üretim düzeyinin çok daha yukarıda olması gerekmektedir. Ancak,
yetiştirilen zeytinlerin önemli bir kısmı da doğrudan çiftçi aileleri tarafından
tüketilmekte ve istatistiklere girmemektedir. Bu nedenle, yalnızca, kalan kısıtlı
miktarda zeytinin pazarlanması yoluna gidilmektedir. Zeytin üreticileri arasında
işbirliği olmaması da, bu sınırlı pazar potansiyelinin bir sonucudur.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok sayıda zeytin çeşidi bulunmaktadır. 1995 yılından
sonra, genellikle sofralık olarak tüketilen Gemlik zeytini paketlemeye uygun olması
nedeniyle Türkiye’den getirtilerek Kıbrıs piyasasına girmiştir. Ancak, Gemlik cinsi
zeytinler, suya diğer yerli cinslerden daha fazla ihtiyaç duymaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde zeytin üreticileri kimyasal gübre kullanmadıklarından,
organik üretim için uygun bir ortam söz konusudur. 2004 yılından sonra, Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı Gelecek için Ortaklık Programı’ndan (UNDP-PFF)
aldıkları mali destekle bazı çiftçiler üç adet organik zeytin bahçesi kurmuşlardır.
Hasat genelde elle ya da tarakla yapılır. Tarakla toplama geleneksel hasat yöntemi
36
Bu rakam, 2007 Yılı Tarımsal Yapı ve Üretim Kitabı’nda yer alan bir rakamdır. Ancak, inşaat patlaması
nedeniyle birçok zeytin ağacı kesilmiş ve yok edilmiş olduğundan, zeytin ağaçlarının sayısı konusunda kesin bir
rakam yoktur.
34
olsa da, meyvelere zarar verir ve yüksek maliyetli bir uygulamadır). Zeytinin
toplanması Eylül ayında başlar, Aralık ayında ezme bitene kadar devam eder.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde toplam 18 zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır. Bu
fabrikaların, yalnızca yedi tanesi yenilenmiş, modern tesislerdir. Modern tesislerin
kapasitesi günde yaklaşık 300 ton iken, diğer tesislerin kapasiteleri günde 50’şer ton
civarında kalmaktadır. Bazı tesislerde, sofralık zeytinler için modern paketleme
mekanizması da bulunmaktadır. Zeytin işleme tesislerinden çıkan atık sularla ilgili
herhangi bir işlem yapılmadığından, bu atık sular ciddi derecede toprak ve su
kirliliğine yol açmaktadırlar.
KTt ticaret departmanının verilerine göre, 2006 yılı içerisinde Türkiye’den 514.5 ton
zeytin ve 123.488 litre zeytinyağı satın alımı gerçekleşmiştir. Aynı zamanda Türkiye
de, Kıbrıs’ın kuzey kesiminden 1.458 litre zeytinyağı satın almıştır.
Alt-sektörün karşı karşıya kaldığı problemler, modern ve uzmanlaşmış zeytin
bahçelerinin olmaması, mekanizasyonun zayıf olması (meyvenin niteliğini koruyan
mekanik ve insan gücüyle taşınabilir hasat makineleri), üretici örgütlerinin olmaması,
üreticiler için eğitim ve destek hizmetlerinin yetersiz olması ve zeytinyağı ile ilgili
mevzuatın AB ile uyumlu hale getirilmemiş olmasıdır. Bu problemler, KTt’nin yerel
üretimini olumsuz yönde etkileyen daha ucuz zeytin ve zeytinyağı alımları ile
birleşmekte, hasat için gereken işgücü maliyetinin yüksek olması da bu olumsuz
durumu pekiştirmektedir.
Mevcut ağaçların miktarına ve üretim potansiyeline rağmen Kıbrıs adasının hala
zeytin ve zeytinyağı ithal ediyor olduğu gerçeğinden yola çıkarak, zeytin
yetiştiriciliğinin teşvik edilmeyi hak ettiği söylenebilir. Modern zeytin bahçelerinin
özendirilmesi, uygun mekanizasyon araçlarının sağlanması, organik üretimin teşvik
edilmesi ve işleme sektörünün ekipmanlarını yenilemeleri ve atık sularını işleme tabi
tutmaları için gerekli desteği sağlanmasına yönelik uygun politikaların oluşturulması
ve uygulamaya konması gerekmektedir.
Yeni narenciye ekimini kısıtlayan düzenlemeler göz önüne alındığında zeytin,
narenciyeye karşılık çok uygun bir alternatif olabilir. Ayrıca, zeytinin sulama suyu
gereksinimi de daha azdır.
Keçiboynuzu
Keçiboynuzu, diğer bir tipik Kıbrıs bitkisidir. Suya ihtiyacı yoktur ve doğal habitat
içerisinde sorunsuz olarak gelişir. Bu meyvenin her yeri (çekirdeği, dış kısmı),
organik gıdalarda, pekmez olarak, hayvan yemi olarak ve kozmetik endüstrisinde
kullanılabilmektedir.
KTt istatistiklerine göre, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde toplam 299.592 keçiboynuzu
ağacı bulunmaktadır. Bu ağaçlardan elde edilen yıllık keçiboynuzu miktarı ise 2.433
tondur37. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde iki keçiboynuzu firması bulunmaktadır ve yem
üretimi amaçlı olarak TÜK de alım yapmaktadır.
Ancak mekanizasyon eksikliği, düşük pazar fiyatları ve ağaçların kemirgenlere ve
keçilere karşı hassas olması, keçiboynuzunun yatırım için çekici hale gelmesini
engellemektedir.
37
Kaynak: 2008 Yılı Tarımsal Yapı ve Üretim. Ancak, inşaat patlaması nedeniyle birçok keçiboynuzu ağacı
kesilmiş olduğundan, keçiboynuzu ağaçlarının sayısı konusunda kesin bir rakam yoktur.
35
Üzüm
Üzüm, adada yüzyıllardan beri yetiştirilmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok
çeşitli sofralık ve şaraplık üzüm çeşitleri bulunmaktadır. Ancak Kıbrıs
Cumhuriyeti’nde son derece gelişmiş olan şarap endüstrisi (ki burada 9 bin hektara
yayılan üzüm bağlarının % 90’ında şaraplık üzüm yetiştirilmektedir), kuzey kesimde
henüz emekleme dönemindedir. Şu anda, kuzey kesimde iki ya da üç tane küçük şarap
üreticisi bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesinin organik tarım sertifikası
bulunmaktadır. Bu üreticilerin ürünleri nitelik ve nicelik açısından da zayıftır.
Dolayısıyla, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde asıl üretim, sofralık üzüm üzerine
yoğunlaşmaktadır.
Tablo 25 – Üzüm – Ekim Yapılan Arazi, Üretim ve Elde Edilen Ürün Miktarı
(2002-2007)
Ekim Yapılan Arazi
(ha)
Üretim (ton)
Elde Edilen Ürün
2002
2003
2004
2005
2006
2007
144
1.515
268
1.330
272
1.757
275
1.793
269
2.288
267
2041
10.5
4.9
6.4
6.5
8.5
7.6
Bölgede en çok yetişen üzüm çeşitleri Beyaz ve Siyah üzüm, Malaga cinsi üzüm,
Sultana cinsi üzüm, Rozaki cinsi üzüm ve Kardinal cinsi üzümdür. Verigo cinsi de,
potansiyeli çok fazla olan bir yerel sofralık çeşittir (bu üzüm cinsinin isminin Đngilizce
“Very good!” / “Çok güzel!” ifadesinden geldiği görülmektedir). Ticaret anlamında,
son beş yıl içerisinde Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çoğunluğu satın alım olmak üzere
dengeli bir üzüm ve kuru üzüm ticareti olduğu tespit edilmiştir.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ikliminin, yüksek kalitede sofralık üzüm yetiştirmede
nispeten avantaj olarak kullanılması gerekmektedir. Tüm Akdeniz bölgesinde olduğu
gibi, burada da çekirdeksiz üzüm çeşitleri baskındır (özellikle de büyük yuvarlak
taneli yerli cinsler). Kabul edilebilir kırmızı üzümlerin renkleri, tüketici piyasası
tarafından belirlenmektedir: çok koyu değil.. Sofralık üzümlerin hem asit derecesi
hem de şeker içeriği düşük olmalıdır. Sofralık üzümler, büyüklükleri, renkleri ve
şekilleri açısından kabul edilen belli standartlara uygun olmalıdır. Üzüm bağlarının
büyük çoğunluğu, herhangi bir sistem gözetilmeden çalı tipinde dikilmiştir. Büyük
üretim bölgelerinde, optimum sıralı bitki boşlukları ve kafesleme sisteminin
belirlenmesi gerekmektedir. Sıralar arasında bırakılacak aralıklar, gerekli hazırlık,
inceltme ve budama çalışmalarının kolaylıkla yapılabilmesine izin vermelidir.
Püskürtme ve hasat süreçlerinin de, küçük traktörler, treylerler ve spreyler gibi uygun
makine ve ekipmanlar ile kolaylaştırılması gerekmektedir.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, uluslararası olarak da desteklenen KOBĐ merkezi var olan
ya da yeni takdim edilen bir takım alternatif ürünlerin geliştirilmesini (örneğin
yaklaşık 5 hektar alanda kapari ya da çarkıfelek meyvesi veya deniz börülcesi gibi) ya
da mevcut üretimin artırılması veya yaygınlaştırılmasını (yaklaşık 33 hektar alanda
nar ya da kaktüs meyvesi veya enginar gibi) teşvik etmektedir. Çiftçiler tarafından
bireysel olarak üretilen başka alternatif ürünler de (mango gibi) bulunmaktadır.
Yurtdışındaki pazarlarda giderek artan piyasa talebinden nasibini almakta olan bu
ürünler, yerel çevresel koşullara adapte edilmekte ve pazar nişlerini dolduracak
etkileyici ürün alternatifleri olarak kendilerini göstermektedirler. KOBĐ merkezi,
katılımcı çiftçilere teknik ve pazarlama desteği de sağlamaktadır. Yine de, bu
36
ürünlerin işlenmesi (paketleme, meyve suyu gibi) hala çok gelişmemiş olduğundan,
katma değerin artırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır.
I - 2.3.2
Hayvancılık: Üretim, Đşleme ve Pazarlama
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde sürdürülen hayvancılık faaliyetleri; büyükbaş hayvancılık,
küçükbaş hayvancılık, kümes hayvanları ve arıcılık üzerinde yoğunlaşmıştır.
Büyükbaş Hayvan Yetiştiriciliği
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki büyükbaş hayvan sayısı, uygulanan teşvik politikaları ve
endüstrinin süt talebinin yükselmesi neticesinde, 1995 ila 2006 yılları arasında dört
kat artarak 15 binden 60 bine çıkmıştır38. 2006 yılında kesilen her inek için kesim
primi ödenmesi uygulaması nedeniyle, büyükbaş hayvan nüfusu 2007 yılında % 4
azalarak 57.500’e inmiştir39.
Büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde en önemli bölge, toplam büyükbaş hayvan
sayısının % 34’üne sahip olan Gazi Magusa’dır. Gazi Magusa’yı % 25 ile Lefkoşa, %
19 ile Đskele ve % 9 ile Güzelyurt takip etmektedir.
Büyükbaş hayvan yetiştiriciliği, ağırlıklı inek cinsini (Holstein Friesian) yansıtacak
şekilde genelde süt üretimine yönlendirilmiş durumdadır. Çiftçi gelirlerinin yaklaşık
% 70’i süt satışlarından, % 30’u ise hayvan satışından gelmektedir. Ancak bu iki
kaynağın kar payı genellikle 50:50 oranındadır40. Đkincil bir ürün olan et, üretkenliğini
tamamlamış olan inekler ile besiye alınan boğa / danaların kesilmesi ile elde
edilmektedir. Uzmanlaşmış sığır eti üretimi mevcut değildir.
Bölgede yaklaşık 1.894 hayvan çiftliği bulunmakta olup, oldukça parçalı bir üretim
yapısı vardır. Besicilerin yaklaşık % 83’ünün 50 veya daha az hayvanı bulunmaktadır.
Bunların % 73’ünün ise 15 veya 15’den az hayvanı bulunmaktadır. Besicilerin
yalnızca % 9’unun 50 ila 100 arası hayvanı, % 7’sinin ise 100’den fazla hayvanı
vardır. Bu iki grup, toplam büyükbaş hayvan nüfusunun % 45’ini oluşturmaktadır41.
Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki alt-sektör yapısı ise çok daha büyük (2005 yılında 24.000
süt ineği) ve çok daha etkindir. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde daha az sayıda, ancak kent
merkezleri çevresinde nispeten daha büyük ticari birimleri olan süt ineği çiftlikleri
(240 civarı) bulunmaktadır (çiftlik başına düşen ortalama süt ineği sayısı 101’dir).
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, büyükbaş hayvanlar genellikle avlularda ve ahırlarda
tutulmaktadır. Büyükbaş hayvanların ahırlarda beslenmesinde arpa sapı ve samanı
kullanılmakta; bu yem de arpa, soya, pamuk küspesi ve diğer malzemeler kullanılarak
hazırlanan konsantreyle desteklenmektedir. Kurak yıllarda, yemlerin bileşenleri
dışardan satın alınmaktadır (2008 yılında Türkiye’den alınan çok miktarda / düşük
değerde saman ve sap dahil).
Şu anda üreticilerin büyük bir çoğunluğu, hayvanların verimliliği için yeterli olmayan
fabrika yemlerini kullanmaktadır. Bu sorunu çözmek için, kışın yetiştirilen hayvan
yemlerinin (arpa, buğday ve fiğ) çok kısa bir süre içerisinde (genellikle 20 gün
38
KTt istatistiklerinde toplam sığır sürüsü yapısı yer almadığından, toplam ‘Canlı Hayvan Birimi’ ya da Birim
Hayvan’ın (AB terminolojisinde Livestock Unit – LU) hesaplanması mümkün değildir. ÖNEMLĐ NOT: Birim
Hayvan (BH) farklı cins veya kategorilerden hayvan sayılarının toplanması ya da karşılaştırılmasında
kullanılmaktadır. Burada, hayvanların gıda gereksinimlerine dayalı eşdeğerlikler kurulmaktadır. Tanım gereği, 600
kg ağırlığında olan ve yılda 3.000 litre süt veren bir inek 1 Birim Hayvan, kesilecek bir dana 0.45Birim Hayvan ve
süt veren bir koyun 0.18 Birim Hayvan’dır.
39
Tarımsal Yapı ve Üretim 2002-2008 verisi, Đstatistik ve Planlama Birimi.
40
Kaynak ‘Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kuru arazi tarım sistemleri’ konulu TAIEX raporu, 2007
41
Kaynak: Veterinerlik departmanı, Şubat 2007
37
içerisinde) hasat edilmesi gerekmektedir. Ancak, hızlı hasat için uygun ekipmanların
olmaması nedeniyle, üreticiler bunu yapamamaktadır.
Đnek başına süt verimi günlük yaklaşık 19 litre (laktasyon başına yaklaşık 5.400 ila
7.000 litre arasında) civarındadır. Oldukça düşük olan bu oran, üretim maliyetini de
artırmaktadır. Sadece birkaç mandıra çiftliğinde daha fazla miktarda ve çeşitlilikte
hayvan yemi üretmek için kullanılan sulu alan bulunmaktadır. Bu durum, süt verimini
hemen hemen iki katına (laktasyon başına yaklaşık 9.000 litre) çıkarmıştır. Yem
bitkisi üretimine yatırım yapılması (sulama ekipmanı ve makineleri ile üretim ve
depolama ekipmanı da dahil), verimliliği ve genel üretim miktarını da artıracaktır.
Süt sağım sistemleri çiftlikten çiftliğe farklılık göstermektedir. Orta ölçekli çiftliklerin
büyük çoğunluğunda boru hattı sistemleri varken, daha büyük ölçekli çiftliklerde
modern balıksırtı duruşlu süt sağım odaları bulunmaktadır (her ikisinde de süt
soğutma tankı vardır). Toplam inek sütü miktarının % 60’ı, soğuk zincir içerisinde yer
almaktadır ve kalitesi de oldukça yüksektir. Küçük ölçekli birkaç çiftlikte, sütler elle
sağılmaktadır. 2007 yılında, inek sütünün sadece % 40’ı soğuk zincir içerisinde yer
almaktaydı. Sütler, SÜTEK’e(Süt Endüstrisi Kurumu) ve nakliyecilere güğüm/kovalar
ile dağıtılmaktadır. Süt üretimi; süt sağma ekipmanları, soğutma tankları, yemlikler,
silaj, yem mikserleri gibi modern makine ve ekipmanlardan da yoksun durumdadır.
Hayvan gübresi genellikle yerde depolanır ve olgunlaştıktan sonra tarlaya serpilir.
Đnek başına düşen ortalama buzağı sayısı 0.78’dir (2007). Buzağılar doğumdan hemen
sonra annelerinden ayrılır ve 3 – 3½ aylık olup sütten kesilene kadar kovadan
beslenir; bu nedenle, toplamda üretilen sütün yaklaşık % 10’undan fazlası buzağı
yetiştirmek için çiftlikte kullanılır (yerel menşei haricinde süttozu ticareti yasaktır).
Çiftçiler, genellikle, kendi sürü yedeklerini yetiştirirler; erkek buzağılar ile yenileme
ihtiyacının üzerindeki dişiler çoğunlukla doğdukları çiftlikte 14 ila 18 ay boyunca
kesime göndermek üzere yetiştirirler. Canlı ağırlıkları yaklaşık 450-600 kg, ortalama
karkas vücut ağırlığı 242 kg’dır42.
KTt tarafından alınmış olan bir karara göre, inek çiftliklerinin (koyun ve keçi
çiftlikleri de dahil), kentsel alanların (şehir ve kasabalar) uzağında yer alan ve
Organize Hayvan Bölgeleri adı verilen bölgelerde yer alması gerekmektedir. Bu
Organize Hayvan Bölgelerinin yaklaşık % 60’ında yeterli altyapı (yola erişim, elektrik
ve su) bulunmamaktadır. Hastalıkların ortaya çıkması ve yayılması riskini artıracağı
için, farklı hayvan yetiştiricilerine ait hayvanların organize bölgelerde
yoğunlaştırılması uygulamasına son verilmelidir.
Bu sektördeki diğer zayıf noktalar ise, yetiştiricilerin eğitim seviyelerinin düşük
olması, AB uyumlu mevzuat ve yasaların olmayışı ve teftiş / denetim ile hastalık
kontrolünün yeterli olmamasıdır.
Küçükbaş Hayvan (Koyun ve Keçi) Yetiştiriciliği
Koyun ve keçi yetiştiriciliği Kıbrıs’ın kuzey kesiminin geleneksel faaliyetlerinden biri
olup, çevresel koşullar bu çeşit hayvancılık için son derece uygun durumdadır. KTt
istatistiklerine göre, 2002-2007 döneminde koyun ve keçi sayılarında aşamalı bir artış
yaşanmıştır.
42
Tarımsal Yapı ve Üretim 2008 verisi, Đstatistik ve Planlama Birimi.
38
Tablo 26 – Koyun ve Keçi Sayısı, 2002-2007
Yıl
Koyun
Keçi
Toplam
2002
215.086
57.567
272.653
2003
215.237
53.323
268.560
2004
194.500
51.266
245.766
2005
239.026
60.780
299.806
2006
234.362
62.145
296.507
2007
236.026
61.425
297.451
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim bültenleri, 2003-2008, KTt istatistikleri.
KTt çiftlik hayvan kayıtlarından elde edilen verilere göre, 2009 yılında, yaklaşık
olarak 3.317 küçükbaş hayvan yetiştiricisi bulunmaktadır. Bunların 1.573’ü,
çoğunlukla geçimlik çiftçilik olarak addedilebilecek, 1-30 arası koyun ve keçiye sahip
olan işletmelerdir. Aşağı yukarı 1.045 çiftlik işletmesi, 31-100 başa sahiptir ve geriye
kalan yaklaşık 700 işletme de 100 baş üzerinde hayvana sahiptir. Bunların 700’ü
SÜTEK’e süt dağıtmaktadır. Tarım sektörünün en az gelir elde eden kesimi olan
küçükbaş hayvan yetiştiricileri, çok zorlu koşullar altında çalışmaktadırlar. Yerli
cinsler Saf Sakız, Sakız x yerli melezi (yağlı kuyruklu yerli cins koyun), Sakız x ivesi
melezi, ivesi, ivesi x yerli koyun melezive Damascus, Yerli, (dağlarda yetiştirilen
yerli keçi, bristle keçisinin alt-ırkıdır), Damascus x Local, La mancha keçileridir, ki
bu hayvanlardan adanın iklimine iyi adapte olanlarının et kalitesi, süt verimi ve
doğurganlığı oldukça iyidir. Keçi ve koyun sütü, yoğurt ve hellim ürünleri için çok
önemli bir hammaddedir.
Üç adet temel koyun ve keçi yetiştiriciliği sistemi bulunmaktadır.
Ekstansif sistem olarak adlandırılan birinci sistem, hayvanların bütün sezon boyunca
yüksek arazilerde otlatılmasını, barınakların ve süt sağımının da yine bu arazilerde
yapılmasını içermektedir. Đkinci sistemde, hayvanlar gün boyunca arpa anızları ve
otlaklarla beslenirler, öğleden sonra hayvanlarım tümü barınaklarına geri getirilir,
sağılır, beslenir ve geceyi barınaklarında geçirirler. Hayvanlara verilen yem, genelde,
ihtiyaca ve mevcut olup olmamasına bağlı olarak, arpa sapı ve samanı içeren
konsantre yemdir. Kuzulara ve yavrulara anneleri ile birlikte bakılır, bunlar sütten
kesilme çağları gelene kadar süt içerler. Bu sistem içerisinde yer alan süt sağımı
genellikle günde sadece bir kere ve hemen hemen her zaman için elle yapılır
(SÜTEK’in verilerine göre süt sağım sistemi ve soğutma tankı olan yalnızca bir adet
keçi çiftliği, ki bu da KTt’ye ait bir kamu çiftliğidir, ve makineyle süt sağımı yapılan
dört adet koyun çiftliği vardır, ki bu çiftliklerin birinde soğutma tankı
bulunmamaktadır). Üretim değerinin en az % 90’ı kuzuların ve yavruların satışından,
% 10’undan azı süt satışından elde edilmektedir. Yani süt, aslında et üretiminin bir
yan ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır.
Entansif sistem olarak anılan üçüncü sistem süt inekçiliğine oldukça benzer özellikler
göstermektedir. Bu sistemde, hayvanlar ağıllarda tutulur ve arpa samanı, arpa sapı ve
konsantre yemle beslenirler. Kuzular ve yavrular doğrudan sütle beslenmeleri için
anneleriyle birlikte ya da ayrı tutulabilirler. Ancak, süttozunun olmaması nedeniyle
ayrı tutulmaya çok sıcak bakılmaz. Beslenmenin ve dolayısıyla da süt üretiminin
seviyesine bağlı olarak, çiftçi günde bir ya da iki kere süt sağabilir. Tek kuzusu olan
dişi koyunları sağıp sağmamak da yine çiftçinin tercihine bağlıdır. Beslemenin daha
yoğun olması halinde, extansif sistemde normalden daha fazla oranda süt çıktısı elde
39
edilebilirse de, gelirin büyük bir kısmı kesime hazır kuzular ve keçilerin satışından
elde edilmektedir43.
Tablo 27 – Toplam koyun ve keçi sütü üretimi 2002-2007
Yıl
Süt (Lt)
2002
4.015.213
2003
3.774.888
2004
3.347.158
2005
4.344.670
2006
4.285.744
2007
4.936.126
Kaynak: SÜTEK
2007’de, ortalama koyun ve keçi sütü üretimi laktasyon başına sırasıyla 67 kg ve 80
kg olmuştur. Sağım işlemi genellikle elle yapılmakta olup, çok az sürü mekanik
olarak sağılmaktadır. 2007’de koyun sütünün % 60’ının halen daha soğuk zincir
içerisinde yer almamış olması, koyun ve keçi sütünün niteliklerinin düşük olmasına ve
yetiştiriciler için önemli kayıplara yol açmaktadır.
2007 yılında, koyun ve keçi başına düşen ortalama yavru sayısı sırasıyla 1.08 ve 1.09
olmuştur; ancak ölüm oranlarının da yüksek olduğu bildirilmiştir. Koyun ve keçi
yetiştiricileri kendi sürü yenilemelerini kendileri yapmakta ve kuzuları üçüncü aya
geldiklerinde (ortalama karkas vücut ağırlığı koyun için 19kg ve keçi için 16 kilo)
nakit parayla satmaktadırlar.
Koyun ve keçileri etkileyen hastalıklara karşı (Mavi Dil hastalığı, Enterotoksemi
(çelerme), ve bakteriyel bir hastalık olan Bruselloz gibi), KTt veterinerleri her yıl aşı
kampanyaları düzenlemektedir (2005 yılında yaklaşık 64 bin doz enterotoksemi
kullanılmış, 2006 yılında ise mavi dil ve enterotokseminin her biri için yaklaşık 600
doz, Bruselloz için ise 4.000 doz kullanılmıştır)44.
Kıbrıs Cumhuriyeti’nde Scrapie hastalığının görülmesinden sonra, 1986 yılında
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bir klinik çalışma başlatılmıştır. Çalışma neticesinde,
geçtiğimiz yıllarda adanın kuzey kesiminde klinik Scrapie vakaları tespit edilmiştir:
2002 yılında Çayönü ve Yeşilyurt’ta 58 hasta koyun, 2003 yılında ise 27 hasta koyun
öldürülmüştür. Mart 2005’de Güzelyurt’ta bir çiftlikte 27 koyunda, 2007 yılında ise
Çayönü köyü ile Geçitkale Ağıllar köyünde Scrapie vakası tespit edilmiştir. Klinik
olarak enfekte oldukları belirlenen tüm hayvanlar öldürülmüş, enfekte hayvanlardan
toplanan patolojik örnekler üzerinde histopatolojik incelemeler yapılmıştır. 2002
yılında ilk Scrapie vakasının görülmesinden sonra, KTt hayvan sağlığı sigorta fonuna
Scrapie hastalığı da dahil edilmiş ve çiftçilere hastalık sebebiyle öldürülen hayvan
başına tazminat ödenmeye başlanmıştır.
Şu anda, sekiz bölge ofisinde görev yapmakta olan KTt veterinerleri ve hayvan sağlığı
teknisyenleri düzenli olarak çiftlikleri ziyaret etmekte ve koyun ve keçi sürüleri
üzerinde klinik gözlemler yapmaktadır. KTt veterinerlik departmanının Patoloji
Laboratuvarı’na gelen örnekler üzerinde de pasif bir araştırma programı
sürdürülmektedir.
43
44
Kaynak ‘Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kuru arazi tarım sistemleri’ konulu TAIEX raporu, 2007
Tarımsal Yapı ve Üretim, KTt Đstatistik ve Planlama Birimi (2007 ve 2008)
40
Hastalıkların teşhisinde son dönemde meydana gelen gelişmeler ışığında, yeni bir
Scrapie araştırma programı hazırlanması gerekmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesimi için,
şu anda Kıbrıs Cumhuriyeti’nde yürütülmekte olan program ile paralel bir Scrapie
imha programı hazırlanmalı ve uygulanmaya başlanmalıdır. Bu kapsamda, ayrıca,
genetik tabanlı bir temizleme stratejisinin geliştirilmesi, en kısa süre içerisinde
çiftçiler için bir bilinçlendirme ve farkındalık kampanyası başlatılması ve Scrapie
hastalığı taşımayan yeni hayvanlarla sürü elde edilmesi için bir plan ortaya
konmalıdır.
Kümes Hayvancılıığı
Kümes hayvancılığı sektörü de son yıllarda gelişmeye başlamış olup, gelişme devam
etmektedir. Büyük şirketlerin yeni teknolojilere yatırım yapması, bu şirketlerin
üretimlerini ve rekabet güçlerini artırmış, onları sektörde baskın hale getirmiştir.
Tablo 28 – Kümes Hayvanlarının Sayısı (2002 – 2007)
Yıl
Yumurtlayan
Etlik
2002
96.079
3.461.542
2003
105.248
2004
94.004
2005
2006
2007
Ebeveyn Cinsi
Toplam
61.254
3.618.875
4.108.905
45.950
4.260.103
3.909.142
102.617
4.104.763
100.430
5.018.229
199.561
5.318.220
78.430
5.018.229
199.561
5.318.220
102.169
6.022.310
57.789
6.182.268
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2002-2008, KTt istatistikleri
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kümes hayvanları yetiştiriciliği, nitelik, nicelik ve işleme
standartları açısından oldukça ileri durumdadır.
Arıcılık
Bal da, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin önemli bir ürünüdür. Şu anda, Arıcılar Birliği’ne
kayıtlı bulunan 250 arıcı tarafından bakılan 16 bin arı kolonisi bulunmakta, yılda
yaklaşık 450 ton bal üretilmektedir. Organik üretimi masraflı hale getirse de, iklimin
uzun süre müsait olması bal, kraliçe arı ve arı sütü üretiminin yüksek olmasına neden
olmaktadır. Narenciye bahçelerindeki yaygın pestisit kullanımı da, organik bal
üretimini olumsuz etkilemektedir.
Arıcılık sektörüne, geçimlik ve yarı-geçimlik işletmeler hâkimdir. Genellikle küçük
ölçekli olan arıcılık işletmelerinde bulunan ortalama koloni sayısı 20 ila 50
arasındadır. Ancak, 200’den fazla kolonisi olan işletmeler de bulunmaktadır.
Çoğunlukla yarı zamanlı çalışan üreticiler, adanın her tarafına yayılmış durumdadır.
Sadece Güzelyurt’ta bulunan narenciye bölgesi bile şu anda var olan kolonileri içine
alabileceğinden, arıcılık sektörü için hala gelişme potansiyeli bulunmaktadır. Aynı
zamanda, adada göreceli olarak herhangi bir arı hastalığı bulunmamaktadır (Varroa
hasatlığı ve yabanarısı, petek güvesi ve arıkuşu gibi zararlı böcekler haricinde).
Üretilen bal kalitesinin yüksek olmasına ve balın genellikle kirlenmemiş ortamlarda
üretilmesine rağmen, fiyatların düşük olmaması nedeniyle KTt halen daha
yurtdışından bal satın almaktadır. Aynı zamanda üretilen ballar geleneksel olarak
paketlenip etiketlenmektedir; ancak hijyen ve pazarlama standartları genellikle
düşüktür. Bal işleme (rafine etme) ve paketleme (doldurma) ekipmanlarında eksiklik
bulunmaktadır.
41
Ayrıca, pazarlama örgütlenmesi de eksiktir: pazarlama zinciri, işleme, paketleme
olanakları mevcut değildir. Arıcıların ürettikleri balları farklı büyüklüklerdeki cam
kavanozlara koymaları, oteller ve restoranlar için küçük paketler yaparak ürünlerini
pazarlamaları gerekmektedir. Dahası polen, propolis ve arı sütü gibi yan ürünlerin
kullanımı ile ilgili olarak yerel piyasada bilgi eksikliği bulunmaktadır. Bu nedenle de,
paketleme kalitesinin yükseltilmesi halinde, bu ürünlerin pazarlama koşullarının
artırılması için de önemli bir fırsat doğmuş olacaktır.
Et üretimi ve ticareti
Tablo 29 – 2002-2007 Yılları Arasında Et Üretimi (ton)
Sığır
2,384
2,736
2,911
2,963
4,592
3,960
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Kuzu/Koyun
3,592
3,378
3,417
2,901
3,688
3,747
Keçi/Oğlak
818
790
823
750
754
753
Tavuk eti
5,771
6,206
5,930
7,601
8,935
9,104
Toplam
12,565
13,110
13,081
14,215
17,969
17,564
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2002-2008, KTt istatistikleri
Kıbrıs sığırı ile kuzu ve koyun etleri, genellikle yerli piyasada satışa sunulan meşhur
yerli ürünlerdir. 2007 yılında, Kıbrıs’ın Kuzey kesiminde kişi başına düşen yıllık et
tüketimi 32 kg’dır45.
Et fiyatları piyasa tarafından belirlenmekte olup, Kıbrıs Cumhuriyeti ile
karşılaştırıldığında kırmızı et fiyatlarının Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok daha yüksek
olduğu görülmektedir.
Yine de, yerel piyasanın durumuna göre, KTt’deki et işleme sanayi yurtdışından,
yıllık bazda, önemli miktarda donmuş et ve et ürünleri satın almaktadır.
Tüketim amaçlı olarak yasadışı yollarla pazarlama zincirine giren standart altı et
ürünleri de bulunmaktadır.
Tablo 30 – Yabancı et ve et ürünleri satın alımı (ton)
2006
Donmuş ve konserve et
Donmuş tavuk eti
Donmuş pizza – köfte
Salam – sosis
Kedi ve köpek mamaları
Toplam
2007
874
0
238
223
988
2.322
6.198
92
90
123
1.248
7.752
Kaynak: Tarımsel Yapı ve Üretim 2007-2008, KTt istatistikleri
Yeşil Hat Tüzüğü’nün izin vermemesi nedeniyle, canlı hayvan ya da et ticareti
yapılamamaktadır.
I - 2.3.2.1
Süt Üretimi Endüstrisi
Süt pazarlama zinciri oldukça iyi organize edilmiş olup, çiftliklerden süt toplanması
faaliyeti düzgün işlemektedir. SÜTEK’ten toplanan inek, koyun ve keçi sütlerinin
miktarı, 1990 ila 2007 yılları arasında beş kattan fazla artarak 18.4 milyon litreden
97.8 milyon litreye çıkmış, bu oran 2008’de 90 milyona düşmüştür. 1990 yılında
toplanan sütlerin % 90’ı inek sütü ve % 10’u koyun / keçi sütüyken, son beş yıl
içerisinde inek sütü toplam süt miktarının % 95’ini, koyun ve keçi sütü ise geriye
45
KTt Đstatisktikleri 2007
42
kalan kısmını oluşturur hale gelmiştir. Bu trend kısmen fiyatlandırma politikasına
atfedilebilmektedir, ve diğer Akdeniz adalarındaki küçükbaş geviş getirenlerin yüksek
oranı ile karşılaştırıldığında bir anomali, gariplik oluşturmaktadır.
SÜTEK, toplam 630 üreticiden süt toplamaktadır. Bu üreticilerin %24’ü Kıbrıs’ın
kuzey kesimindeki tüm süt üretiminin %70’ini sağlamaktadır. Süt, toplamadan önce
çiftlikte soğutulmuş yada soğutulmamış olmasına bağlı olarak iki kategoriye
ayrılmaktadır. Yaklaşık olarak %60’ı soğutulmuş ve tankerler tarafından toplanmakta
iken kalan kısmı kamyonlar tarafından bidonlara toplanmaktadır.
Süt kalitesi problem olmaya devam etmekte, özellikle hijyen kalitesi olmakla birlikte
kaygı yaratmaktadır. Bu daha çok; düşük hijyen standartlarının yanında uygun süt
sağım ve soğutma ekipmanlarına sahip olmayan birçok küçük çiftliğin bulunmasının
bir sonucudur.
Kıbrıs’ın kuzey kesimi, süt ve süt ürünleri anlamında kendine yeter durumda olmanın
ötesinde artan miktarda üretim yapmaktadır. Bölgedeki en yaygın süt ürünlerinin
başında UHT süt gelmekte iken (yalnızca iki tesiste yalnızca inek sütü işlenmektedir),
inek, koyun ve keçi sütleri bölgenin meşhur geleneksel peynirleri – hellim, kaşar ve
nor (peynir altı suyundan elde edilen) yanı sıra yoğurt, dondurma ve ayran üretiminde
kullanılmaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üretilen peynirlerin yurtdışına satışı, son altı yıl içerisinde
hızlanmıştır. Mevcut ticari kısıtlamalara ve uluslararası pazarlara erişimin zor
olmasına rağmen, 2002-2007 dönemi içerisinde çoğunluğu kaşar (% 64) ve hellim (%
35) olmak üzere, yıllık yaklaşık 4.000 tonluk peynir ticareti gerçekleşmiştir.
Tablo 31 – Peynir ticaretinin miktarı (ton) (2002-2008)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Hellim
890
862
1.087
1.758
2.067
1.952
2,010
Kaşar
1.914
2.255
2.693
3.109
2.921
2.843
1,250
Beyaz peynir
30
14
0
0
0
0
n/a
Arap peyniri
106
64
55
43
19
25
n/a
Toplam
2.940
3.195
3.835
4.909
5.006
4.820
n/a
Kaynak: SÜTEK 2008-9
Peynir ticaretinin yapıldığı ülkeler içerisinde Orta Doğu ülkeleri ile Türkiye yer
almaktadır. Peynir ticareti için önemli miktarda teşvik ödemesi yapılmaktadır (ancak
Yeşil Hat ticareti kapsamında değil46). KTt’nin dışarıdan satın aldığı süt ürünleri
miktarı giderek artmaktadır. Bu ürünlerin % 90’ı peynir ve yoğurttur. 2007 yılında
yaklaşık 9 milyon Avro değerinde yapılan bu dış alımlar, daha yüksek maliyetle
üretilen yerli ürünlere zarar vermektedir.
2008 yılı başı itibariyle aylık peynir ihracatına bakıldığında, Türkiye’ye 50 ton kaşar
peyniri ve 70 ton hellim peyniri ile Orta Doğu’ya 130 ton hellim peyniri ihraç edildiği
görülmektedir. Yılın ilk yarısı içerisinde Türkiye’ye yapılan ihracat, genel
çerçevesiyle aynı kalmıştır. Orta Doğu’ya hellim ihracatında ise ilk beş ayda hızlı bir
artış görülmüş, Mayıs ayında 320 tonla zirveye ulaşan ihracat miktarı aynı hızla
düşerek Ağustos ayında 50 ton olarak gerçekleşmiş ve son iki ay içerisindeki aşamalı,
ancak oldukça hafif bir artışa kadar aynı seviyede seyretmiştir.
46
Yeşil Hat Tüzüğü’ne göre, hayvan ve hayvan ürünlerinin ihracatına izin verilmemektedir.
43
Süt işleyicilerinin yanıtı Türkiye’ye ihraç edilmek üzere kaşar peyniri üretimine
geçmek olmuştur; böylece, Eylül 2008 itibariyle 180 tondan fazla kaşar peyniri ihraç
edilmeye başlanmış ve yılın geri kalanında da bu zirve düzeyine yakın rakamlar
görülmüştür. Türkiye’ye ihraç edilen hellim miktarında da hafif bir artış gözlenmiş,
ihracat rakamları Aralık ayında 90 tona kadar çıkmıştır.
Bu eğilimlerin sonucunda, toplam miktar olarak bakıldığında peynir ihracatında aylık
yaklaşık 300 ton ortalamasıyla yıla nasıl başlandıysa hemen hemen öyle
tamamlanmıştır.
Süt ürünlerinin işlenmesi, Kuzey Kıbrıs’taki süt pazarlama kurulu tarafından süt tahsis
edilen 38 süt işleme imalathanesinde gerçekleştirilmektedir. Tüm süt işleme
potansiyeli içerisindeki % 28’lik payı ile en büyük tesis olan ve 2008 yılında 90.000
tondan fazla süt işleyen Kooperatif Đşletmesi haricinde, bu işletmelerin tümü özel
işletmelerdir. Toplam süt miktarının büyük çoğunluğunu (% 82) ilk dokuz işletme
işlemektedir. Bu işletmelerin günlük işleme kapasiteleri günlük 8 ila 45 ton arasında
değişmektedir. Yurtdışına da (Türkiye ve Orta Doğu) satış yapmakta olan bu
işletmelerin tümü AB standartlarına uygun hale gelme aşamasındadır. Söz konusu süt
işletmelerinin tümünde, ISO 22000 ve HACCP kalite sertifikası bulunmaktadır.
Süt işleme işletmelerinin ikinci segmenti, ki 18 işletmeden oluşmaktadır, günde 1 ila 8
ton arasında süt işlemektedir. Bu işletmeler, AB standartları ile uyumlu değillerdir ve
pazarın açılması halinde oluşacak rekabette zarar görme riskini taşımaktadırlar. Kalan
11 işletme ise, günde bir tondan daha az süt işleyen, hiçbir şekilde AB standartları ile
uyumlu olmayan ve bu şekilde de devam etmeleri beklenen küçük işletmeleridir. Süt
ürünleri işleme tesislerinin atık suları da, yerinde herhangi bir işleme tabi
tutulmamaktadır. Ancak listenin en başındaki en büyük dokuz işletme, atıklarını ya
belediye tesisleri kullanılarak ya da çoğu durumda olduğu gibi Lefkoşa civarındaki
Haspolat bölgesinde bulunan ana tesiste imhasını gerçekleştirmek için işlemleri
gerçekleştirmektedir.
AB’ne uyumlu mevzuat ve standartların (çevre standartları da dahil) yürürlüğe
girmesinden sonra, küçük işletlemeler sahip oldukları tesisleri ve ekipmanları
güncelleme maliyetlerini karşılayamayacağından ve giderek artan rekabet karşısında
daha da güçsüz kalacağından, süt ve süt ürünleri işleme sektörünün sayısal olarak
küçüleceği tahmin edilmektedir.
Süt ve süt ürünleri işleme sektöründe önemli miktarda kapasite fazlası bulunmaktadır;
bu kapasite fazlası, işleme maliyetlerini artırmaktadır. SÜTEK, yılın büyük bir
kısmında, bir pazarlama kurumundan çok süt kota tahsis edici olarak görev
yapmaktadır. Süt işleyen imalatçılar tarafından iletilen problemlerden biri, süt
fiyatlarının merkezi olarak belirlenmesidir (süt üretim maliyetlerinin yüksek olması ve
SÜTEK tarafından satın alınan süt fiyatlarının Kıbrıs Cumhuriyeti’nin % 30, AB
ortalamasının ise % 80 üzerinde olması).
Ancak, Ocak 2009 itibariyle, Kıbrıs’ın güney kesimiyle karşılaştırıldığında inek
sütünün çiftlikte teslim fiyatlarının kuzeyde % 26 daha düşük olduğu ve kuzeyde yer
alan mandıraların güneye göre % 42’lik bir fiyat avantajına sahip olduğu
görülmektedir. Ancak, şu anda, SÜTEK olası bir özelleştirmeye karşı bir reform
sürecinden geçmekte olup, bu süreç süt fiyatlarının aşamalı olarak liberalleştirilmesini
(müzayede sistemi) de içermektedir.
Şu anda inek, koyun ve keçi sütleri birbirlerine karıştırılıp işlenmektedir ancak özel
koyun ve keçi süt ürünlerine (pastörize edilip, paketlenerek yerli ve yabancı
pazarlarda satılacak şekilde) olan talebin daha da artması beklenmektedir.
44
I - 2.3.2.2
Hayvan Kesimi, Et Ürünleri Đşleme ve Atıkların Dönüşümü
Hayvan Kesimi (Mezbahacılık) Sektörü
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 2007 yılı içerisinde kesilen toplam hayvan sayısı 322.500
iken, 2008 yılında bu rakam yaklaşık yarıya düşerek 144.000 civarında
gerçekleşmiştir. 2007 ve 2008 yılları arasındaki bu bariz fark, 2006-2007 döneminde
ödenen kesim primlerinden kaynaklanmaktadır. Kesilen hayvanların yaklaşık % 75’i
koyun, % 14’ü keçi ve % 11’i sığırdır. Küçükbaş gevişgetirenlerin birçoğu (ki resmi
rakamların % 10’u ila % 30’u arasında olduğu tahmin edilmektedir), özellikle de
bayramlarda evlerde kesilmektedir.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan onsekiz47 mezbahanın onbeşinin sahibi
belediyelerdir. Hayvanların % 51’i, belediye kesimevlerinde kesilmektedir.
Faaliyette bulunan diğer üç kesimevi ise özel sektöre aittir. Bunlardan biri,
belediyeden uzun süreli kiralanmış olan tesislerdir. Bu üç özel kesimevinin 2008 yılı
içerisinde belediyelerin sahip olduğu kesimevlerinden iki kat daha fazla sayıda
büyükbaş hayvan kesimi yaptığı görülmüştür; çünkü bu özel kesimevlerinin ikisi
kendi et ürünlerini işlemek için kesim yapmakta, diğeri ise yalnızca perakende satış
yapan kasaplar için hayvan kesmektedir. Toplamda bakıldığında, büyükbaş
hayvanların % 70’i ve küçükbaş hayvanların ise % 47’si özel mezbahalarda
kesilmektedir.
Tablo 32 – Mezbahaların mülkiyet durumuna göre kesilen sığır, koyun ve keçi
sayısı
2008
Mülkiyet
Sayı
Sığır
%
%*
Koyun
%
%*
Keçi
%
%*
Özel
3
11.783
70
8
52.216
48
36
7.727
41
5
Belediye
15
5.270
30
4
55.866
52
39
11.163
59
8
Belediye
(inşaat
halinde)
(1)
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Toplam
18
17.053
100
12
108.082
100
75
18.890
100
13
Toplam Kesilen Hayvan Sayısı: 144.025
* kesilen hayvanların toplam sayısına oranı.
Altyapı Durumu
Binaların yapısı, yerleşim düzeni ya da kullanılan ekipmanlar açısından bakıldığında,
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan mezbahaların hepsinin AB Standartları ve
Mevzuatı’na48 uygun olmadığı görülmektedir.
Belediyelerin sahip olduğu ve işlettiği mezbahaların altyapısı ve bu tesislerde
kullanılan ekipmanlar oldukça basit ve yalnızca temel ihtiyaçları karşılamaya yönelik
olup, ilgili AB mevzuatına uyum sağlayacak şekilde güncellenmek için gereken
potansiyele sahip değildir. Mezbaha olarak kullanılan binalar genellikle yetersiz
nitelikte (su geçirmez / gözeneksiz, kolay temizlenen, düzgün, istenmeyen maddelerin
47
Đnşası halen devam etmekte olan bir belediye kesimevi bulunmaktadır; ancak, finansman yokluğu nedeniyle inşaat çalışmaları
beklemeye alınmış durumdadır.
48
Gıda maddelerinde hijyen konulu Tüzük No. 852/2004 (EC) ve hayvansal gıdalara ilişkin hijyen kuralları ile ilgili Tüzük No.
853/2004 (EC).
45
ete geçmesini önleyici materyallerin kullanılmadığı eski ya da başka amaçla
kullanılan binaların dönüştürülmesi sonucunda elde edilen binalar) ve bakım ihtiyacı
içerisindedir. Kontrollü erişim ve çitle çevrilmiş tesisler, temiz ve kirli olarak ayrılmış
giriş kapıları (ürünler ve canlı hayvanlar için) ve araçlar için ayrı yıkama alanları
(hayvan/et) gibi bir takım diğer gereklilikler de genelde bulunmamaktadır.
Bu mezbahaların yerleşim düzenlerine bakıldığında, genellikle tek, büyük bir odadan
oluştukları görülmektedir. Mezbahaların bazılarında, bu büyük oda tabandan tavana
kadar uzanan bir separatörle ikiye bölünmüş durumdadır. Bu alanlardan biri büyükbaş
hayvanların kesiminde, diğeri ise küçükbaş hayvanların kesiminde kullanılmaktadır.
Mezbahaların hiçbirinde soğutma tesisi (et ve sakatatlar için soğutucu / dondurucu ve
imhalık karkaslar için kilitli bölme) bulunmamaktadır.
Belediyelere ait mezbahalarda bulunan imkanlar son derece yetersizdir: hayvanların
tutulduğu yerlerde içme ve/veya yeme için uygun olanaklar, şüpheli hayvanlar için
ayrı ağıllar, şok sistemleri, öldürmeye ayrılmış bölümler, temiz ve temiz olmayan
faaliyetler için bölmeleme, kesim alanında bir bekleme / hazırlama sistemi / bölmesi,
personel için tuvalet, duş gibi olanaklar (temiz ve temiz olmayan kısım için ayrı),
taşınabilir ekipmanlar için yıkama ve temizleme alanı, farklı hijyen statülerine sahip
alanlar arasında hijyen bölmeleri, atık odası (ki tercihen soğutmalı olması gerekir),
paketleme materyalleri için depolama alanları veya kullanılan araç ve gereçlerin
temizliği ve sterilizasyonu için gereken ekipmanlar yoktur. Bu mezbahaların
hiçbirinde, yaralı hayvanların kesimi için ayrı bir kesim ünitesi bulunmamaktadır.
Aynı şekilde, emniyetli bir atık toplama ve imha sisteminin yanı sıra üretim alanları
ile hayvanların tutulduğu mekanlardan gelen atık suların boşaltılması için uygun bir
sistem de mevcut değildir.
Özel sektörde durum tamamen farklıdır. Tüm işletmelerde soğutma tesisi
bulunmaktadır. Đşletmelerin ikisi ise (büyük özel işletme ile belediyenin sahibi olduğu
ancak özel sektör tarafından işletilen), mezbahaların yerleşim düzeninde ve
işleyişinde bir takım düzenlemeler yapılması kaydıyla, AB’nin hijyen standartlarına
yükseltilebilme potansiyeline sahiptir. AB standartlarına erişmek amacıyla
gerçekleştirilmesi gereken düzenlemeler için, altyapı ve yeni ekipmanlara yatırım
yapılması gerekmektedir.
Faaliyette olan mezbahalara ek olarak, Lefkoşa Belediyesi’nin sahibi olduğu ve
Haspolat’a yakın bir bölgede inşaatı devam etmekte olan bir mezbaha daha
bulunmaktadır; ancak finansman yokluğu nedeniyle inşaat şu anda durmuş
durumdadır. Yerleşim düzeninde bir takım değişiklikler yapıldığı ve uygun
malzemelerle donatıldığı takdirde, söz konusu tesis AB standartlarını karşılayabilecek
durumda olacak ve Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ihtiyaçlarına yanıt verebilecek oldukça
büyük bir kapasiteye de sahip olacaktır. Bugün itibariyle, bu yatırımın tamamlanması
için uygun bir finansör veya tesisle ilgilenen herhangi bir yatırımcı yoktur. Dahası,
belediyelere ait olan veya belediyeler tarafından işletilen diğer kesimevlerindeki
deneyimler ışığında, Belediye’nin söz konusu tesisi AB standartlarında işletip
devamını sağlayabilmek için yeterli kapasiteye sahip olup olmadığı konusunda ciddi
kaygılar da bulunmaktadır.
Tüm mezbahalar, sularını ana borudan almaktadır. Özel mezbahaların her üçünde de,
suyun kalitesi düzenli olarak test edilmektedir. Mikroorganizma testleri her ay,
kimyasal testler ise her üç ayda bir kere yapılmaktadır. Numuneler dahili su
borularından alınması gerekirken, su tanklarından alınıyor olsa da, belediye
tesislerindeki su hiç test edilmemektedir. Faaliyetteki mezbaha tesislerindeki günlük
su tüketimi, 8 ila 15 metreküp arasında değişmektedir.
46
Katı atık ve atık suların ayrılması, toplanması ve imhasına yönelik işlemler, AB’nin
yasal mevzuatına uygun değildir. AB mevzuatı açısından, atıkların ayrılmasına
yönelik bir işlem bulunmamaktadır49.
Hayvanlardan sızan kanlar, mezbahaların atık suları içerisine karışmaktadır. Tesislerin
yalnızca bir tanesinde, kanlar ayrıca toplanmakta ve katı atıklar ile birlikte imha
edilmektedir. Bu atık sular içerisinde hayvanların tutulduğu yerdeki çözünmüş
gübreler de yer almakta olup, hem çevreyi kirletmekte hem de kamu ve hayvan
sağlığını için risk teşkil etmektedir.
Tüm mezbahaların çıkardığı atık sular, tesislerdeki rezervuarlarda toplanmaktadır.
Atık sular, çoğunlukla, toplanıp atık imha sahalarında imha edilmekte ya da tarımsal
arazileri sulamada kullanılmaktadır. Mezbahalardan birinden çıkan atık sular ise,
civardaki küçük bir ırmağa akmaktadır.
Katı atıklar (işkembe, bağırsaklar, paça, memeler, kullanılmayan karkas / etler ve
diğer katı parçalar) açık konteynerlerde toplanmakta ve kış mevsiminde her 2-3 günde
bir, yazın ise kesim yapılan her günün sonunda veya mezbahanın mülkiyetine bağlı
olarak (belediye ya da özel) her kesim işleminden sonra imha edilmektedir.
Atıklar ya mezbahalar tarafından özel olarak alınarak ya da belediye tarafından
toplanarak mevcut atık imha alanlarına veya gömme çukurlarına götürülmekte ve
gömülmektedir. Hiçbir mezbahada atık yakım tesisi bulunmadığı gibi, bu hizmeti
merkezi olarak sunan herhangi bir tesis de bulunmamaktadır.
Yapılan haşere kontrolleri, mezbahaların çevresine belediyeler tarafından kurulan fare
kapanlarından ibarettir. Genellikle, tesislere kuşlar da girmektedir.
Ekipman Durumu
Belediye mezbahaları genellikle ekipman açısından da oldukça yetersizdir. Normalde
bu mezbahalarda bulunan ekipmanlar bir yükseltici, bir sersemletici tabanca ve bazen
de soğutmalı (ve ürünlerin taşınması için raylı) araçlardan oluşmaktadır. Modern bir
kesimevi olarak hizmet vermek için gereken kilit ekipmanlar ise ne yazık ki mevcut
değildir: zapt kayışları / şok kutuları, ayrı konveyör (taşıyıcı) sistemleri (biri kanama,
biri de deri temizleme için), bir konveyörden diğerine otomatik yeniden asma imkanı,
hayvanların kelle, meme ve sakatatları için ayrı taşıma araçları, yutak borusu klipsi
aplikatör cihazları, deri yüzme bıçağı, sterilizatörlü göğüs testeresi (sığır için), tepsili
işkembe / bağırsak konveyörü, sterilizatörlü parçalama testeresi, hareketli platformlar,
bıçak sterilizasyon aletleri, el yıkamak için ılık su olan lavabolar, çizme yıkama
muslukları / önlük yıkama duşları, etin / sakatatın nakliye için paketlenmesinde
kullanılacak plastik tepsiler, plastik tepsilerin taşınacağı tekerlekli dolaplar, raylara
entegre edilen teraziler, yer terazi(ler)i, soğutma sistem(ler)i, temizlik malzemeleri
(düşük basınçlı yıkayıcılar), soğutma depo(lar)ında raylar, araçlardaki raylara bağlantı
olasılığı olan dağıtım rayları, palet yükseltici(ler)i, vb.
Özel kesimevleri çok daha iyi bir şekilde donatılmıştır. Özellikle de üç özel
kesimevinin iki tanesinde hayvan refahına uygun hale getirilmesi gerekse de zapt
kayışları, asansör, ayrı ray sistemleri, deri yüzme makinesi, parçalama testeresi,
hareketli platformlar ve ürünlerin taşınması için raylı soğutmalı araçlar, vb.
bulunmaktadır. Özel kesimevlerinin tümünde yükseltici, sersemletme tabancaları,
kelle ve sakatat için ayrı taşıma araçları, raylara entegre edilmiş terazileri soğutma
sistem(ler)i, temizlik ekipmanları (basınçlı yıkayıcılar), soğutma depo(lar)ında raylar,
49
Đnsan tüketimine sunulmayacak hayvansal yan ürünlere ilişkin kuralları içeren Tüzük No. 1774/2002.
47
araçlardaki raylara bağlantı olasılığı olan dağıtım rayları, palet yükseltici(ler)i, vb.
bulunmaktadır.
Ancak konveyör, bir konveyörden diğerine otomatik yeniden asma imkanı, yer
terazi(ler)i, yaklaştırılıp araçlarla bağlantılandırılabilen yanaştırma ve yükleme sistemi
(bir mezbaha hariç), hayvanların memeleri için ayrı taşıma araçları, yutak borusunun
çevresine klips takılması için aplikatör, sterilizatörlü göğüs testeresi (sığır için), tepsili
işkembe / bağırsak konveyörü, bıçak ve testereler için sterilizasyon aletleri, el
yıkamak için ılık su olan lavabolar, etin / sakatatın nakliye için paketlenmesinde
kullanılacak plastik tepsiler, plastik tepsilerin taşınacağı tekerlekli dolaplar ve palet
yükseltici(ler)i gibi bazı kilit ekipmanlar hiçbir işletmede mevcut değildir.
Yine bu işletmelerin hiçbirinde uygun şok kutuları, ön ve arka ayakları kesmek için
pnömatik makaslar, kelle ve memeler için taşıma aracı yerine ray / konveyör,
hayvanların derisi için konveyörler, sakatat konveyörleri, omuriliği almak için vakum,
sakatat tepsileri, merkezi temizlik sistemi, akülü forkliftler, etiketleme ve
sınıflandırma ekipmanları veya kesim bölümü gibi modern kolaylaştırıcı ekipmanlar
bulunmamaktadır.
Faaliyetlerin Durumu
Belediye mezbaha tesisleri, hayvan yetiştiricilerinden satın aldıkları kendi
hayvanlarını getirip kesim işlemini yine kendileri ya da kendi personellerinin
yardımıyla gerçekleştiren yerel kasaplar tarafından “kesim mekanı” olarak
kullanılmaktadır. Belediye yalnızca temizlik ve atıkların imhasıyla, bakım ve koruma
gibi genel hizmetleri temin etmektedir. Kasap kesim işlemini tamamladıktan ve
veteriner post mortem (taze et üzerinde) incelemesini bitirdikten sonra, karkaslar, eğer
karkastan ayrılmışlarsa kelle ve sakatlar ile birlikte, doğrudan kasap dükkanına gitmek
üzere bekleyen araca getirilir. Bu araçlarda soğutma ya da ray sistemi olup olmaması
önemli değildir. Raylar, AB’nde zorunlu olduğu üzere, karkasların asılı bir şekilde
taşınmasını sağlamak içindir. Etlerini mezbahalardan kendileri alan kasapların çok
azının aracında soğutma ekipmanı veya ray sistemi bulunmaktadır.
Her üç özel kesimevinde de, kesim işlemi, işletmenin kendi personeli tarafından
gerçekleştirilmektedir. Kesimevlerinden ikisi, yalnızca ya da ağırlıklı olarak kendi
işletmelerine ait et işleme tesislerinin ihtiyaçlarını karşılamak üzere kesim
yapmaktadır. Mezbahalardan biri işleme tesisiyle aynı binada, diğeri ise tesisten
araçla 15 dakikalık uzaklıktadır. Bu tesislerde, karkaslar, kelleler ve sakatatlar
temizlendikten sonra işleninceye kadar soğutucularda bekletilmektedir.
Soğutuculardaki oda sıcaklığı, +4°C’ye kadar düşebilmektedir. Bu iki kesimevinden
biri, temizleme işleminden sonra kasaplara da karkas dağıtımı yapmaktadır. Bu
karkaslar, genellikle soğutulmamaktadır. Üçüncü özel mezbaha ise, kasaplara dağıtım
gerçekleştirmeden önce soğutulmuş karkasları birkaç saat bekletmekte, daha sonra
raylı ve soğutmalı araçlarla dağıtımı gerçekleştirmektedir.
Gerek belediye mezbahalarında gerekse özel mezbahalarda, tüm sığır karkasları
mezbahaları dörde bölünmüş olarak terk etmektedir. Böbrekler arka çeyreğe bağlı
kalmakta, kelle, dil ve sakatlar ise bütün halinde bırakılmaktadır. Küçükbaş
hayvanlarda, karkaslar mezbahayı bölünmeden bir bütün olarak terk etmektedirler.
Hem kelle ve dil hem de böbrekler ve sakatatlar karkaslara bağlı olarak kalmaktadır.
ISO 22000 ile faaliyet gösteren mezbaha haricindeki hiçbir mezbahada, HACCP,
öngerekli programlar ya da başka herhangi bir gıda güvenlik yönetim sistemi
bulunmamaktadır. Bu nedenle de, gerçekleştirilen faaliyetlerin kaydı veya belgesi
yoktur.
48
Hijyen konusuna ilişkin olarak, biri haricinde mezbahaların hiçbirinde ne ılık su ne de
el yıkamak için diğer imkanlar (lavabo, dezenfektan, kağıt havlu, vb.) bulunmaktadır.
Yine bir tanesi haricinde, mezbahaların hiçbirinde kesim işleminde görev yapan
personele önlük ya da çalışma kıyafeti verilmemektedir. Mezbahaların hiçbiri,
personelden sağlık raporu istememektedir. Biri hariç mezbahaların hiçbirinde, görev
yapan personelin kesim hattı boyunca görevi ve pozisyonu belli değildir. Aynı
şekilde, bu mezbahalarda personel denetimi yoktur ve kesim işlemi esnasında
personel dönüşümüne izin verilmemektedir.
Üretim hijyeni ya da gıda güvenliği ile ilgili olarak gerçekleştirilmesi gereken numune
alma işlemleri ve mikrobiyolojik testler, yasal mevzuatın yetersiz olması nedeniyle
yerine getirilmemektedir50.
Belediyenin mülkiyetinde olan bazı mezbahalardaki temizlik işleri üretim alanları
dikkate alındığında kabul edilebilir düzeyde olmasına rağmen, ekipman açısından
yetersiz kalmaktadır. Kalan yerlerde gerçekleştirilen temizlik işleri kesinlikle kabul
edilebilir düzeyde olmayıp, özellikle de temizlik işlerinde kullanılan ekipmanlarda
zamanla biriken kirlerin temizlenmediği ve ekipmanların bu şekilde kullanıldığı
görülmüştür.
Sürecin bütününde, hayvan refahı gözetilmemektedir. Canlı hayvanların mezbahalara
nakliyesine ilişkin olarak, araçlarda hayvanların büyüklüklerine ve cinsiyetlerine göre
ayrılması için yeterli imkanın olmadığı görülmektedir. Araçlarda, hareket halindeyken
hayvanların kaymasını veya düşmesini engelleyecek bir koruma da bulunmamaktadır.
Aynı şekilde, araçların hayvanlarla temas eden kısımlarındaki paslanmış ya da zarar
görmüş metal veya ahşap parçalar ile keskin köşeler ile ilgili de herhangi bir koruma
bulunmamaktadır. KTt’deki nispeten kısa mesafelerde bile nakliye esnasında termal
konforun dikkate alınması gerekmektedir. Ancak, araçların hiçbirinde güneş ışıkları
ya da sağanak yağış gibi olumsuz hava koşullarına karşı herhangi bir koruma
bulunmamaktadır.
Kesimden önce hayvanların barınması ile ilgili olarak, hayvan refahına ilişkin
yetersizlik, içilebilecek kalitede akan suya erişim için gerekli uygun imkanların
olmamasıdır. Yine bu kapsamda, sağmal hayvanların kesimden önce 12 saatten fazla
süreyle kesimevinde tutulmaları gerektiği hallerde süt sağım imkanlarının da
sağlanması gerekmektedir.
Büyükbaş hayvanların sersemletilmesi hususunda, hatalı bir atış sonucunda kaza
ihtimalini mümkün olduğu kadar azaltmak için hayvanların bağlanması
gerekmektedir. Eski ekipmanlar veya ilkel yöntemlerle de olsa, bağlama işlemi ziyaret
edilen mezbahaların büyük çoğunluğunda uygulanıyor görünmektedir. Sersemletme
alanının, kesim alanından ayrılması gerekir; böylece, sersemletilmek üzere getirilen
hayvanlar kanamaları devam eden diğer hayvanları görmeyeceklerdir. Bu koşul,
ziyaret edilen mezbahaların hiçbirinde uygulanmamaktadır. Kesim işlemleri
esnasında, başlangıçta kullanılan sersemletme ekipmanının başarısız olması veya
yeterli gelmemesi halinde kullanılmak üzere, yedek sersemletme ekipmanının el
altında bulundurulması gerekmektedir. Ziyaret edilen mezbahaların hiçbirinde yedek
sersemletme tabancası bulunmamaktadır. Dahası, kullanılan tabancanın işlevselliğini
temin etmek için son derece gerekli olan bakımı da yapılmamıştır.
Küçükbaş hayvanlar kesilmeden önce sersemletme işlemi uygulanmamaktadır. Bu
nedenle, kesimden hemen önce hayvanın bağlanarak, çok keskin ve uzun bir bıçakla
50
Gıda maddelerine ilişkin mikrobiyolojik kriterler konulu Tüzük No. 2073/2005 ve insan tüketimine sunulan hayvan ürünlerine
ilişkin resmi kontroller ile ilgili düzenlemenin yer aldığı Tüzük 854/2004.
49
tek seferde boğazın kesilmesi gerekmektedir. Büyükbaş hayvanlarda olduğu gibi,
kesilecek hayvan diğer hayvanların kesilmesini görmemelidir. Bu nedenle de, kesim
alanı kanama alanından ayrılmalı ve 10-12 hayvanın aynı anda kesim alanına alınması
uygulamasına son verilmelidir.
Nakliye ve benzeri günlük faaliyetlerin idaresi ile koşulların iyileştirilmesine yönelik
olarak eğitimli ve nitelikli personelin çalıştırılması, hayvanların refahını büyük ölçüde
etkilemektedir. Hayvan refahı konusuna ilişkin yeterlilik, kullanılan sersemletme
ekipmanıyla ilgili teknik bilginin yanı sıra temel davranış biçimlerinin, ilgili canlı
türlerinin ihtiyaçlarının ve bilinç ve duyarlık işaretlerinin bilinmesini de içerir. Bu
nedenle, nakliye, barınma, sersemletme ve kesim süreçlerinde yer alan herkesin uygun
şekilde eğitim almış olması ve yerine getirdikleri görevlere dair bir yeterlik belgesine
sahip olması gerekecektir.
Kesim teknikleri, gıda güvenliği, kişisel hijyen ve gıda güvenliği yönetiminin
anlaşılmasına yönelik başkaca bir eğitim verilmemektedir.
Đzlenebilirlik
Resmi veterinerlik organı tarafından tutulan bir veri tabanı bulunmaktadır. Veri
tabanında, kulak künyesine göre kayıtlı hayvan bilgisi, kulak künyesine göre anne
bilgisi, doğum tarihi, doğumun yapıldığı çiftlik, hareket bilgi(ler)i (tarih, yeni çiftlik /
mezbaha, kim tarafından taşınmış, araç plaka no) ve kesim / ölüm tarihi yer
almaktadır.
Mezbahada tutulan “Giriş Formu”nda, her hayvan için bir sıra numarası verilmekte ve
Tarih / Saat, Hayvanı Mezbahaya Getiren Kişinin Adı (ad, soyad ve kimlik numarası),
Araç Plaka No., Ağıl No., Barınağa Getirildiğinde Nereye Yerleştirildiği, Hayvanın
Kulak Künye Numarası, Cinsi, Hayvanı Alan ve Kesimi Gerçekleştiren Kasabın Adı
ve Yetkili Mezbaha Personelinin Adı ve Đmzası forma işlenmektedir.
Dolayısıyla, çiftlikte başlayıp mezbahadan kasaba kadar devam eden bir izleme
sistemi bulunmaktadır. Veterinerler, topladıkları kulak künyelerini Giriş Formlarına
iliştirip, daha sonra yukarıda bahsi geçen veritabanını güncellemektedirler.
Söz konusu veritabanını kullanarak, kesime kabul edilecek hayvanlara ilişkin
bilgilerin (teslim alma tarihi, nakliye araç plaka no, getiren kişi, kulak künyesi no.,
cinsi ve diğer bilgiler) bilgisayarı olan mezbahalara elektronik ortamda gönderilmesi
de mümkündür.
Mevzuat ve Uygulama
Hayvan kesimi sürecinde bireysel paydaşlar için iyi tanımlanmış görev ve
sorumluluklar bulunmamaktadır. Bunun nedeni, insan sağlığını hedefleyen ancak
hayvan sağlığı ve refahı ile çevrenin korunmasını de dikkate alan üst düzey bir
korumanın temin edilmesine yönelik standartları ortaya koyan güncel yasal
düzenlemelerin olmaması veya mevzuatın eksik uygulanmasıdır. Konu ile ilgili yasal
düzenlemelerin aşağıdaki konulara yoğunlaşması gerekmektedir:
→
gıda maddelerinin hijyenine ilişkin yasal şartlar,
→
hayvansal gıdalara ilişkin özel hijyen kuralları,
→
nakliye sırasında ve sersemletme ve kesim esnasında hayvanların korunması,
→
gıda güvenliği ve üretim hijyenine ilişkin kriterler,
→
insan tüketimine sunulan hayvansal gıda maddelerine ilişkin resmi kontrollerin
düzenlenmesi ile ilgili özel kurallar,
50
→
şüpheli, tehlikeli atık suların imhası,
→
insan tüketimine sunulmayan hayvansal yan ürünlere ilişkin sağlık kuralları.
Mezbahalarda gerçekleştirilen resmi veteriner kontrolleri, günlük kesim işlemleri
bittikten sonra karkasların ve sakatatların (sıklıkla) post mortem incelemeleriyle
sınırlıdır. Bu incelemeler, kayıt altına alınmamaktadır. Etin teftiş ve incelemesi,
karkas ve sakatatların mühürlenmesiyle tamamlanmaktadır. Hayvanların kesim
öncesinde düzenli olarak muayene edilmesi ya da kesim işleminin veya ortamın teftiş
edilmesi gibi bir ön inceleme söz konusu değildir. Teftiş ve kontrol işlemlerinin
yetersiz olması, kısmen ilgili yasal düzenlemelerin yetersiz olmasından51, kısmen
örgütsel / insan gücü yetersizliğinden ve kısmen de resmi veteriner personelinin
eğitim eksikliğinden kaynaklanabilmektedir.
Tablo 33 – Et ve et ürünleri işleme sanayi (2007)
No
Ürün
1
2
3
4
5
6
7
Kırmızı et
Kırmızı et
Kırmızı et
Kümes hayvanı
Kümes hayvanı
Kümes hayvanı
Kümes hayvanı
Yer
Magusa
Girne
Lefkoşa
Lefkoşa
Lefkoşa
Lefkoşa
Lefkoşa
Çalışan
Sayısı
15
30
10
60
15
30
Kurulu
Kapasite
(ton/ yıl)
1.500
3.000
600
Kullanılan Kapasite
(ton/yıl)
(kümes hayvanları
için sayı/hafta)
300
1.500
60
130
3
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2008, KTt istatistikleri
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üç büyük et işleme fabrikası bulunmaktadır. Bu tesislerin
başlıca hammaddesi kırmızı et olup, az miktarda beyaz et de işlemektedirler. Yapılan
üretimlerin büyük bir kısmı (%75-80) hazır gıda ürünleri üzerinde yoğunlaşmakta
olup, kalan kısmı ise et karışımları (katkı maddesi eklenmiş et – burger olarak) ve
süpermarketler için dilimlenmiş ve paketlenmiş etlerdir.
Kümes hayvanlarının kesimi ve işlenmesi ise, dört büyük özel üretici tarafından
yapılmaktadır. Kıbrıs’ın güney kesimiyle ve hatta Türkiye’yle karşılaştırıldığında bile
fiyatlar oldukça rekabetçi durumdadır. Yeşil Hat üzerinden kontrolsüz kümes hayvanı
ticareti yapıldığı konusunda duyumlar alınmıştır.
Tüm bu tesislerin yapısal ve altyapısal koşulları genellikle makul durumdadır.
Tesisler, ayrıca, Avrupa’lı ve ABD’li lider üreticilerden alınan makine ve ekipmanlar
ile donatılmıştır. Gıda güvenliği yönetimi sistemleri işler halde, hijyen anlayışı ise
yerleşmiş durumdadır.
Altyapı ve yapısal anlamda küçük yatırımlar ile AB uygunluk derecesine ve onayına
ulaşma şansına sahip olan bu tesislerin önünde aşmaları gereken tek bir engel
bulunmaktadır: üretim için AB onaylı mezbahalardan et temin etme ihtimallerinin
olmaması.
I - 2.4 Organik Tarım
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde her zaman organik ürünler yetiştirilmekteyse de (özellikle
de zeytin, zeytinyağı ve keçiboynuzu), yasal anlamda organik tarım uygulamasına
51
Đnsan tüketimine sunulan hayvansal ürünlere ilişkin resmi kontroller ile ilgili düzenlemenin yer aldığı Tüzük 854/2004.
51
2006 yılında geçilmiştir. Organik tarım ile ilgili inisiyatifler, 2005 yılında UNDP-PFF
tarafından düzenlenen bilinçlendirme seminerleri ile ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu
seminerleri takiben, bir grup gönüllü Organik Yaşam ve Tarım (ORYAT) isimli bir
sivil toplum kuruluşu oluşturmuş ve bu tip seminerler vermeye devam etmişlerdir. Şu
anda, organik tarım faaliyeti yapan 30 üretici bulunmaktadır. Bir Đtalyan şirketinin
yaptığı kontrollerin sonucunda, bu üreticilerin 11’i organik tarım sertifikası almaya
hak kazanmıştır. Şu anda, çilek, kolokas, tatlı elma, üzüm, enginar, şeftali, zeytin,
zeytinyağı, badem ve bazı narenciye meyvelerini de içeren birçok organik ürün yerli
pazarlarda da satılmaktadır.
Meyve ve sebzelere ek olarak, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde geleneksel olarak
üretilmekte olan organik ve organik olmayan reçel ve marmelatlar da bulunmaktadır.
Köylerin bir çoğunda, reçel yapımında mandalin, ekşi portakal, ekşi portakal çiçeği,
ceviz, ayva, karpuz ve patlıcan kullanılmaktadır. Reçel üretiminin desteklenmesi
yalnızca meyve ve sebzelerin pazarlanma sürelerini uzatmakla kalmayacak, aynı
zamanda kırsal alanda yaşayan insanların gelir çeşitliliğini de artıracaktır.
I - 2.5 Balıkçılık ve Su Ürünleri
Kıbrıs’ın toplam uzunluğu 745 kilometre olan sahil şeridinin yaklaşık % 50.6’sı
adanın kuzey kesiminde bulunmaktadır. Adayı çevreleyen denizin suyu açık deniz
balıkları ve su ürünleri açısından oldukça zengin bir potansiyele sahip olmasına
rağmen, bugün itibariyle yeterince gelişmiş olduğu söylenemez. Özellikle de turistik
bölgelerde ve yerel piyasadaki balık talebinin giderek artmasına ve ada içi ve dışı
ticaret olanaklarına rağmen, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde balıkçılık fazla gelişmemiştir.
Kuzey Kıbrıs ‘ta trolle balık tutmak yasaktır. Aynı şekilde, Kuzey Kıbrıs sularında
gırgır ağıyla balıkçılık yapılmamaktadır. 12 millik sınırın ötesinde, diğer milliyetlerin
gırgırcıları faaliyet göstermektedir. 12 deniz mili sınırından önce, pasif araçlar ve
balık ağları, fanyalı ağlar ve çapariler kullanmak suretiyle elle balıkçılık
yapılmaktadır.
200852 yılı itibariyle, yalnızca 269’u (% 60) aktif olarak kullanılmakta olan 442 kayıtlı
balıkçı teknesi bulunmaktadır. Balıkçılık sektöründe görev yapan kişi sayısı ise
388’dir. Bunların 273’ü kendi işini yürütmekte olan balıkçılar, 115’i ise işçilerdir.
Deniz ürünleri ve balık yetiştiriciliği alanında faaliyet gösteren iki balık çiftliği
işletmesi (Kumyalı ve Boğaz’da) bulunmaktadır. Kullanılan balıkçı teknelerinin
uzunluğu 5 metre ila 12 metre arasında değişmekte olup, ortalama tekne uzunluğu 8
metredir. Oniki metreden uzun yalnızca birkaç tekne bulunmaktadır. Teknelerin ortak
özelliği, düşük beygir gücüyle (4 ila 100) çalışıyor olmalarıdır. Gıda güvenliği
bağlamında avlarını Yeşil Hat üzerinden ihraç etmek üzere AB tarafından onaylanmış
olan yalnızca 70 tekne bulunmaktadır.
Balıkçılık yapılan bölgelerin başında Karpaz yarımadasını da içine alan Gazi Magusa,
Girne ve Güzelyurt gelmektedir. Balıkçı tekneleri, Kıbrıs’ın kuzey sahili boyunca
kurulu 16 balıkçı sığınağını merkez olarak almışlardır: Gazi Magusa, Boğaz,
Kumyalı, Taşlıca, Selonez, Efendiler, Dipkarpaz, Yeni Erenköy, Balalan, Kaplıca,
Tatlısu, Esentepe, Girne Limanı, Lapta, Kayalar ve Yedi Dalga. Bu sığınakların
bazıları, yalnızca 1-2 teknenin girebileceği kadar küçük ve oldukça ilkel şartlara
sahiptir. Hemen hemen tüm sığınakların, iyileştirilmeye ihtiyacı vardır.
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki balıkçılık faaliyetlerine ilişkin elimizde fazla veri
bulunmamaktadır. Eldeki verilere göre, 1998 yılında Kıbrıs’ın kuzey kesiminde
52
Kaynak: Tarımsal Yapı ve Üretim 2008, Đstatistik ve Planlama Birimi, Lefkoşa 2008.
52
avlanan deniz ürünlerinin miktarı 450 ton olmuştur. Bu da, yılda kişi başına 1.8
kilograma eşittir. Son on yıl içerisinde balıkçılık sektörü yavaş da olsa gelişmiş ve
2008 yılında bir çiftlikte avlanan toplam deniz balığı miktarı 547 ton olmuştur. Bu
miktarın % 71’ini tutulan balıklar, % 29’unu ise su ürünleri faaliyetlerinden elde
edilen balıklar oluşturmaktadır. Ürünlerin büyük çoğunluğu çipura (148 ton) ve
levrektir (10 ton). Đkinci su ürünleri işletmesinde 2009 yılı yaz aylarında hasad
başlayacaktır.
Adanın kuzey kesimi, önemli ölçüde taze, dondurulmuş ve konserve balık ithal
etmektedir. Đthalat miktarı, 2002’den 2007’ye kadar geçen dönemde ikiye
katlanmıştır. Oradaki üretim maliyetleri daha düşük olduğundan, ithal edilen taze
balıkların büyük çoğunluğu (genellikle çipura ve levrek) Türkiye’den gelmektedir.
Dondurulmuş balık ve konserveler ise, diğer ülkelerden de ithal edilmektedir.
Tablo 34 – Taze, dondurulmuş ve konserve balık ithalatı (ton)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Taze ürünler
251
478
429.3
368,7
405.529
428.475
Dondurulmuş ürünler
Konserve ürünler
Toplam
354
247
852
260
180
918
409.4
423.3
1,461
1.040,8
366,3
1,775.8
661.219
537.232
1.603.980
788.684
449.924
1.667.083
2008 yılında kişi başına toplam su ürünleri tedariği (üretilen artı ithal edilenler), 2.8
kilogram olmuştur.
Bölgede yaklaşık 30 canlı türü avlanabilmektedir. Ticari anlamda yoğunlaşılan başlıca
türler şöyledir: tekir (Mullus surmuletus), barbunya (Mullus Barbatus), gupa (Boops
Boop), mercan (Pagellus erythrinus), izmarit (Spicara smaris) ve mezgit, uskumru
(türleri), orfoz (türleri), çipura, levrek, kılıçbalığı, Atlantik ton balığı, orkinos, sinagrit
vb. diğerleri. En verimli av mevsimi Mayıs olup, bunu Mart, Haziran ve Ağustos takip
etmektedir.
2003 ve 2005 yıllarında toplam 5.6 ton taze ve dondurulmuş ton balığı (çiftlik)
Türkiye’ye ihraç edilmiş; fakat kota problemleri nedeniyle daha sonra lisanslar iptal
edilmiştir53. Yeşil Hat Tüzüğü aracılığıyla deniz balığı ticareti 2008 yılından itibaren
serbest bırakılmış ve o yıl Kıbrıs Cumhuriyeti’ne 169.000 Avro değerinde yaklaşık 22
ton taze balık satışı gerçekleştirilmiştir. Ancak yeşil hat ticareti deniz balığıyla sınırlı
olup, çiftlik balıklarını içermemektedir. Aynı şekilde, yeşil hat ticareti kapsamında,
satışlar toptancılara değil yalnızca perakendecilere (lokantalar, dükkanlar)
yapılabilmektedir. Bu sınırlamalar, gerçek ticaret potansiyeline sekte vurmaktadır
(hem normalde yaklaşık 1 ton olan konsinye satış büyüklüğü hem de toplam ticaret
hacmi).
Güvenilir nitelikte ve nicelikte tatlısu olmadığından, Kıbrıs’da içsu balık yetiştiriciliği
gelişmemiştir. Bunun aksine, deniz balığı yetiştiriciliğinin oldukça büyük bir
potansiyeli vardır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki sahiller boyunca su sıcaklıkları, ton
balığı, ticari olarak yetiştirilen diğer balıklar (çipura ve levrek) ve diğer hızla gelişen
uygun deniz balıklarını yetiştirmek için yıl boyunca uygun sıcaklıklardadır (en düşük
Şubat ayında 15.4 ºC ve en yüksek Ağustos ayında 27.9 ºC). Balık yemi ve balıkçılık
için gereken diğer girdiler, Türkiye’den ithal edilmektedir.
Bir karşılaştırma yapıldığında, Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki balıkçılık ve deniz ürünleri
faaliyetlerinin çok daha gelişmiş olduğu görülmektedir. 2006 yılında, Kıbrıs
53
Kıbrıs’ın kuzey kesimi, ICCAT (Uluslararası Atlantik Ton Balıklarını Koruma Komisyonu) üyesi değildir.
53
Cumhuriyeti’ndeki toplam balık ve deniz ürünlerinin miktarı 5.705 tona ulaşmış olup,
bunun % 63’ü (3.600 ton) su ürünleri ve balık yetiştiriciliğinden, % 37’si ise (2.100
ton) avlanmadan elde edilmiştir. Kıbrıs Cumhuriyet’inde balıkçılıkta kullanılan filo
toplam 874 tekneden oluşmaktadır. Ortalama tonaj, 6.2 tondur. 2000 verilerine göre,
balıkçılık ve deniz ürünleri sektöründe toplam 1.350 kişi istihdam edilmiş
durumdadır. Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki nispeten yeni, yüksek katma değerli sektör ise,
deniz ürünlerinin işlenmesidir (füme, salamura, tuzlama gibi). Bu sektördeki toplam
üretim miktarı, yaklaşık 3.000 tondur. Deniz ürünleri yetiştiriciliği bünyesinde, üç (3)
tane ton balığı yetiştirme çiftliği bulunmaktadır. Kıbrıs Cumhuriyeti de, önemli
ölçüde deniz ürünleri ithal etmektedir. 2005-2006 döneminde ortalama 46 milyon
Avro değerinde 25.000 ton balık ithal edilmişken, 2006 yılında yapılan toplam ihracat
miktarı 2.700 tondur (20 milyon Avro). 2000 yılında kişi başına düşen deniz ürünleri
miktarı, 25 kilogram olmuştur.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde balıkçılık ve deniz ürünleri yetiştiriciliği sektörü, zayıf ve
yetersiz örgütlenmenin (yönetim ve teftiş, balıkçı birlikleri ve eğitim) sıkıntısını
çekmektedir. Ulusal ve bazıları AB üye ülkelerinden uluslararası araştırma enstitüleri
tarafından bir takım ortak araştırma çalışmaları düzenlenmiştir. Balıkçılık ile ilgili
doğru bilgi ve veriler tutulmamaktadır. Aynı şekilde, bu alanda AB politikalarına
uygun kaynak yönetimi, teftiş ve kontrol, yapısal politikalar ve pazar politikaları ile
bilgi dağıtımını da içine alan AB uyumlu bir balıkçılık mevzuatı bulunmamaktadır.
Yunuslar ve deniz kaplumbağalarının ağlara ve oltalara verdikleri zararın tazmin
edilmesi ve kötü hava şartları, teknenin bozulması veya hastalık gibi çeşitli nedenlerle
çalışamama halinde gelir desteği teşviği sağlamak üzere balıkçılara yönelik bir
tazminat ve telafi fonunun da bütçe desteğine eklenmesi gerekmektedir. Ayrıca,
balıkçıların ve balıkçı teknelerinin sigortaları da oldukça yetersizdir ve artırılması
gerekir.
Yatırımlara sağlanan mevcut bütçe desteği yetersizdir. Bu desteğin, ekipmanlara
(çizmeler, oltalar, balık ağları gibi) ek olarak, balıkçılık altyapısını (yetersiz tekne
sığınakları, balık boşaltma tesisleri ve depoları) iyileştirmeye yönelik önlemleri de
içermesi gerekmektedir. Balığın oldukça dayanıksız ve çabuk bozulan bir gıda
maddesi olduğu ve yakalandıktan hemen sonra çok sayıda kimyasal ve biyolojik
değişimlerden geçtiği dikkate alındığında, soğuk depolama ve soğutmalı nakliye gibi
özel ve özenli bir şekilde ele alınması ve tüketicilere dağıtımın hızla gerçekleştirilmesi
gereklidir. Aynı şekilde, primer işleme ve pazarlamanın da geliştirilmesi ve
desteklenmesi gerekmektedir (temizleme, paketleme, soğuk depolama gibi).
Yukarıdakilere benzer olarak, çipura ve levrek gibi ticari olarak popüler türlerin yanı
sıra ticari anlamda ilgi çekmeye başlayan diğer ürünlerin de yetiştirilmesini ve
kızarmış balık üretimi (çipura, levrek ve diğer türler) ile balık işleme (balık yemekleri,
tuzlama, füme, konserve) faaliyetlerinin de artık yer aldığı deniz ürünleri
yetiştiriciliğinin desteklenmesi gerekir.
I - 2.6 Tarımsal Araştırma, Eğitim Öğretim ve Tarımsal Yayım
Gerek bitkisel üretim gerekse hayvancılık ile ilgili tarımsal yayım hizmetleri oldukça
yetersiz, araştırma ve yayım arasındaki bağlantı ise çok zayıftır.
Güncel olarak, bölgesel birimler aracılığıyla, bu alanda görev yapan uzmanlar
tarafından kısıtlı da olsa bir takım danışmanlık hizmetleri sunulmaktadır.
Konuyla ilgili varolan tesisler içerisinde, Güzelyurt’ta bulunan ve yaklaşık sekiz
personelin görev yaptığı bir analiz laboratuvarı yer almaktadır. Bu laboratuvar,
54
çiftçilere ve üreticilere toprak ve yaprak dokusu analizi hizmeti sunmaktadır. Bu
kurum bünyesindeki ayrı bir birim de, kendi tarımsal araştırma çalışmalarını
yürütmektedir. Bu birimin bir cam serası ve biri Türkmenköy/Kondea’da diğeri
Güzelyurt’ta olmak üzere iki adet deneme tarlası bulunmaktadır. Birimin merkez
ofisi, Lefkoşa’dadır.
Genel olarak bakıldığında, çeşitli araştırma ve yayım hizmetlerinin
koordinasyonunu geliştirmek için açık ve belirgin bir faaliyet alanı olduğu
görülmektedir.
Sektörün iki temel bilgi kaynağı bulunmaktadır: KTt tarım kurumu tarafından
yayımlanan süreli dergi ‘ÇĐFTÇĐ’ ve Ziraat Mühendisleri Odası’nın süreli yayını olan
‘BAŞAK’ dergisi. Çiftçiler Birliği’nin haftalık gazetesi ‘Çiftçinin Sesi’ de, iyi bir
iletişim olanağı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tarım bilimleri ve teknolojisi alanında eğitim vermekte olan Lefke Avrupa
Üniversitesi Tarım Bilimleri ve Teknolojisi Fakültesi, deneme tarlaları ile birlikte,
sınırlı da olsa bir takım araştırma çalışmaları yürütmektedir.
Avrupa Birliği Yardım Programı, bitkisel üretim ve hayvancılık alanlarını
ilgilendiren iki teknik yardım projesini finanse etmektedir. Sulu tarımda su
kullanımının azaltılması konusuna odaklanmış olan Bitkisel Üretim projesi
kapsamında; çiftilere danışmanlık hizmeti sağlanması, yayımcıların eğitimi, yapılan
araştırmalar ile bağlantılı olarak örnek tarlalar kurulması ve diğer benzer
faaliyetlerin gerçekleştirilmesi suretiyle, sulama yapılan ve yağmurla beslenen
ürünlerin verimliliğin artırılması hedeflenmektedir.
Hayvancılık projesi ise, hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar (zoonoz),
veterinerlik hizmeti ve hayvan sağlığı bağlamında hayvancılıkta hijyen koşullarının
iyileştirilmesini hedeflemektedir. Bu hedefe ulaşmada, hayvan çiftliklerinin
yönetimlerinin iyileştirilmesine yönelik danışmanlık hizmetleri sağlanması,
danışmanlık hizmetlerinin yeniden düzenlenmesi ve eğitim hizmetleri, veteriner
kontrollerinin artırılması ve kuvvetlendirilmesi ile hayvanlar yoluyla bulaşan
hastalıklarla ilgili olarak sağlık bakımı konusunda çiftçiler için bilgilendirme ve
eğitim kampanyaları kullanılmaktadır.
I - 2.7 Tarım ve Gıda Sanayine Bütçe Desteği ve Diğer Finansman Desteği
Piyasa ve doğrudan gelir desteği önlemlerine (arazi ödemeleri, yakıt desteği, KTt ürün
sigorta fonu, hayvan başına direk ödeme sistemi, vb.) ek olarak, KTt şu anda birçok
hibe ve kredi programıyla (yatırım desteği ile) tarım ve balıkçılık sektörlerine
müdahale etmektedir.
Verilen hibeler, aşağıdaki alanları kapsamaktadır:
•
Hayvan yemleme makinelerinin satın alımı ( yem öğütücü ve karıştırıcı ): 4.000
TL;
•
Hali hazırda başka bir program kapsamında teşvik edilmemiş ise, soğuk zincir
ekipmanlarının kurulumu (Đlk soğuk zincir sütün SÜTEK’e dağıtılmasını takiben
8.000 TL);
•
Bir hayvan barınağına ya da sulama kuyusuna elektrik tesisatı bağlanması: 9.000
TL;
•
Balıkçılar için yeni teknelerin, ağların ve diğer ekipmanların (buz makinası gibi)
satın alımı %50 oranında karşılanmaktadır;
55
•
Büyük çaplı bir budama çalışması gerçekleştirilmesi ya da narenciyelerin
piyasanın talebine daha uygun yeni çeşitlerle değiştirilmesi: ağaç başına 24 TL
(yalnızca Güzelyurt bölgesi için);
•
Organik tarım sertifikasyon masrafları: sertifikasyondan iki sene sonra masrafların
% 100’ü;
•
Fare ve sıçan zehiri satın alımı.
Ancak, yatırım fonlarının sınırlı olması, yararlanıcıların sayısını kısıtlamaktadır.
Teşvik kredileri (5 yıl süreli, 6 ay ödemesiz, % 5 faiz), tarım sektörüne en fazla kredi
veren kuruluş olan Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankası tarafından
sağlanmaktadır. Kredi teşvikleri KTt tarafından belirlenmekte, başvurular da yine KTt
tarafından değerlendirilmektedir. Şu anda, aşağıdaki alanlarda teşvik kredisi
verilmektedir:
•
Yeni hayvan barınaklarının inşa edilmesi (30.000 TL’ye kadar) ve mevcut hayvan
barınaklarının yenilenmesi (20.000 TL’ye kadar);
•
Soğuk zincir süt sağım ekipmanlarının satın alımı / kurulumu (30.000 TL’ye
kadar);
•
Bir hayvan barınağına ya da sulama kuyusuna elektrik tesisatı bağlanması (15.000
TL’ye kadar);
•
Seraların donatılması (8.000 ABD Doları);
•
Yeni balıkçı teknelerinin satın alımı.
•
Bunlara ek olarak, sera, tahıl makineleri ve sulama ekipmanları gibi kalemler için
15.000 YTL’lik bir KOBĐ yatırım kredisi bulunmaktadır. Bu kredi, maksimum 20
dönüm sulu arazi veya 200 dönüm kuru araziye kadar verilmektedir.
Ancak kredi teşvik fonlarının oldukça sınırlı olması, başarılı başvuru sahibi sayısını
ve bu kişilere teklif edilen kredi miktarını kısıtlamaktadır.
Diğer zirai kredi kaynakları ise, Türkiye’nin devlet bankası olan Ziraat Bankası ve
diğer Kıbrıs Türk kamu bankalarıdır. Tam zamanlı bir çiftçi, teşviksiz borçlanma için
şu anda yaklaşık % 40 faiz ödemektedir (% 15 enflasyona karşı) ve çok sayıda
garantör göstermek zorunluluğun yanı sıra kredinin değerinin kat kat üzerinde karşı
teminat göstermek zorundadır. Ancak söz konusu çiftçi aynı zamanda KTt’nin
kamuda görev yapan bir memuru ise, bir problem olması durumunda banka geri
ödemeleri doğrudan kişinin maaşından kesebileceği için kredi başvurusu çok daha
kolay olmaktadır; çünkü karşı teminatın mahkeme yoluyla alınması oldukça zaman
isteyen ve masraflı bir süreçtir. Finansal kiralama (leasing) ile ilgili bir kanun taslağı
üzerinde çalışmalar devam etmekte olup, henüz tamamlanmamıştır.
I - 2.8 Tarımsal Pazarlama Kurulları ve Tarımla Đlgili Diğer Kuruluşlar
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üç tane tarımsal pazarlama kurulu bulunmaktadır: TÜK,
SÜTEK ve CYPFRUVEX.
TÜK, KTt’nun hububat ve patatesten sorumlu olan ve kamuya ait bir pazarlama
kuruludur. Patates ile ilgili olarak, dışarıdan tohum satın alımı ve dağıtımı, yurtdışına
ticareti yapılan ürünlerin paketlenmesi ve pazarlanması ile belirli düzenleyici işlevler
ile bitki sağlığına yönelik çalışmalardan sorumludur. TÜK, aynı zamanda, son alıcı
olarak da hizmet verdiği için bir nevi müdahale kuruluşu görevi de görmektedir.
56
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tek büyük soğuk depoyu ve yine bu kesimde bulunan iki
patates paketleme hattını TÜK işletmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çiftçilerin
patates yetiştiriciliği yapabilmelerinde ve özel tesislerin bulunmaması nedeniyle, TÜK
çok önemli bir rol oynamaktadır. TÜK’ün piyasadaki baskın konumu özel sektör
alternatiflerinin gelişmesini zorlaştırmakta, bir yandan da güçlü geleneksel ticaret
sistemi günümüzün hızlı pazar ortamına ayak uydurmakta güçlük çekmektedir.
TÜK’ün üst düzey yönetimi de, kurumsal bir reforma ihtiyaç duyulduğunun
bilincindedir.
TÜK’ün hububat pazarındaki rolü; çiftçilerden tahıl ürünlerini alıp depolamak ve
tohumlama için gerekli miktarı alıkoyduktan sonra kalan hububatı yem sanayiine
satmaktır. Yerel talebin yaklaşık % 35’ini karşılayan yabancı arpa alımlarını da yine
TÜK yürütmektedir. Arpa fiyatları, hem üreticiler hem de tüketiciler (hayvan yemi
işletmeleri) için, KTt tarafından belirlenmektedir. Yerli buğday üretiminin tamamını
TÜK satın almakta ve yurtdışından buğday alımlarını da (yerel talebin yaklaşık %
90’ını karşılayan) yine TÜK izne bağlamaktadır. Tüccarlar, izin belgesi almanın bir
koşulu olarak, TÜK’ten yerli üretim buğday almak zorundadır.
TÜK, aynı zamanda, keçiboynuzu ve zeytinyağı satın alımları ile yurtdışından
ayçiçek, soya ve mısır ürünleri (genelde yem içeriği olarak) de almaktadır.
SÜTEK, sütten sorumlu kamu pazarlama kuruludur. Çok miktarda sütün (özellikle de
koyun ve keçilerden elde edilen sütlerin) yerel olarak işlenip satıldığı bilinmekteyse
de, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üretilen tüm sütlerin alım ve satımındaki tekel kurum
SÜTEK’tir. Toplu süt nakliye işletmeciliğini yapan tek kurum yine SÜTEK’tir. Toplu
süt nakliyesinde kullanılan tankerlerin bazıları SÜTEK’in sahip olduğu araçlar, diğer
tankerler ve düz platform kamyonlar ise SÜTEK tarafından kiralanmış olan araçlardır.
SÜTEK, aynı zamanda, süt kalitesi ve güvenliği ile ilgili piyasa düzenleyici görevi de
görmekte, bu görevi gerçekleştirmek için resmi bir süt test laboratuvarı
çalıştırmaktadır. SÜTEK’in düzenleyicilik işlevlerini yerine getirmesi, hem pratikte
hem de AB müktesebatı kapsamında zorunludur; ayrıca SÜTEK’in süt nakliyesindeki
lojistik rolü de son derece etkin olup, aksi halde alım yapmakta zorlanacak olan çok
sayıda küçük süt işletmesinin sektörde kalmasına yardımcı olmaktadır. Ancak,
SÜTEK’in şu anda pazar ekonomisinin işleyişi ile çakıştığı iki temel nokta
bulunmaktadır: (a) Piyasanın değil KTt’nin belirlediği fiyatlar üzerinden süt alım ve
satımı yapmaktadır ve aradaki fark KTt devlet teşviği ile karşılanmaktadır. Bu
uygulama 2008 yılında değiştirilmiş, sütün tahmini olarak % 20’si müzayede yoluyla
satılmıştır. (b) SÜTEK, herhangi bir piyasa mekanizmasının yokluğunda, yalnızca
eski teamüllere dayanarak süt işletmelerine süt dağıtmakta, ancak UHT gibi öncelikli
kullanımları ve küçük süt işletmelerinin özel ihtiyaçlarını da göz önüne almaktadır.
Đçinde bulunduğu reform ihtiyacının farkında olan SÜTEK, süt kalitesini AB
standartlarına ulaştırmak amacıyla 2007 yılında ileriye yönelik bir program
başlatmıştır.
CYPFRUVEX, narenciye ve diğer meyvelerden sorumlu pazarlama kuruludur. Bir
kamu kuruluşu olan CYPFRUVEX’nin eskiden narenciye paketleme alanında varolan
tek satıcı pozisyonu, 2005 yılında yürürlükten kalkmış, üç paketleme tesisinden ikisi
özelleştirilmiştir. CYPFRUVEX’in düşük kalitede narenciye satın alan (genelde
Valencia portakal) bir meyve suyu tesisi de bulunmaktadır.
Çiftçi kooperatifleri
KTt’da kooperatifler oldukça yaygındır. Kopperatif Şirketler Mukayyitliği verilerine
göre, yaklaşık 210 kayıtlı kooperatif bulunmaktadır. Bu kuruluşların çoğunluğu (92)
57
“kalkınma kooperatifleri” olarak adlandırılan çok amaçlı kooperatiflerdir. Diğer bir
kooperatif türü, genellikle yerel (köy) düzeyde kurulmuş “kredi kooperatifleri”dir
(85). Aynı zamanda, merkezi bankacılık kooperatifleri (25) bulunmaktadır.
Kooperatiflerin çok küçük bir kısmı, pazarlama kooperatifleri ile benzerlik
göstermektedir, veya pazarlama faaliyetleri gerçekleştirmektedir (4 ile 8). Pazarlama
amaçlı kooperatifler, çoğunlukla, meyve ve sebze, karma ürünler (tütün dahil), arıcılık
ve balıkçılık sektörlerinde yer almaktadır. Mevcut pazarlama kooperatiflerinin çoğu,
finansal açıdan istikrarsızdır ve bazıları faaliyetlerinde başarısız olmuştur (üzüm
üreticileri kooperatifi, balıkçılık kooperatifi). Bazı durumlarda, Üretici Birlikleri,
üyeleri için pazarlama faaliyetleri geliştirmeye çalışmaktadır (Enginar Üreticileri
Birliği).
Pazarlama kooperatiflerinin/üretici birliklerinin başlıca sıkıntıları; işletim ve yatırım
sermayesinin eksikliği, idari ve teknik bilgiye erişimin kısıtlı olması (aktif bir
pazarlama geliştirmek, yeni üretim metodları hazırlamak ve uygulamak, uzmanlaşmış
personel çalıştırmak) vb, ile bağlantılıdır. Neredeyse tüm pazarlama kooperatifleri
/üretici grupları, düşük idari kapasiteden ve ürünlerin yönetimi ve pazarlanmasında
uzmanlık eksikliğinden sıkıntı çekmektedir.
Üretici gruplarının teşvik edilmesi, üreticilerin pazardaki güçlerinin artırılması ve
küçük çiftçiler için adil fiyatlandırma sağlanması açısından önemlidir. Üreticiler ve
işleyiciler arasında, istikrarlı iş temaslarının kurulmasına yardımcı olacak, aynı
zamanda, fiyat tahmin edilebilirliği ve kalite artışı sağlayacaktır.
Kooperatif gelişiminin ve diğer çiftçi birliklerinin (Çiftçi birlikleri ve diğer STK’lar)
pazarlama alanındaki mevcut durumunun analiz edilmesi; sadece üretici gruplarının
kurulmasının desteklenmesine değil, kuruluş hazırlıklarının da desteklenmesine imkân
sağlamaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan tarımla ilgili sivil toplum kuruluşlarının en
büyüğü Kıbrıs Türk Çiftçiler Birliği’dir. 1943’de kurulan ve 80’lerden sonra daha
aktif hale gelmiş olan Birliğe kayıtlı 10.000 civarında üye çiftçi bulunmaktadır. Bu
üyelerin yaklaşık 8.000’i aktif olarak tarımla uğraşmaktadır. Temelde ekonomi ile
ilgili bir dernek olmayan Birlik, tarımsal politikaların belirlenmesinde önemli bir role
sahiptir. KTt Hayvan Yetiştiricileri Birliği ise, 1976 yılından beri yaklaşık 3.900
hayvan yetiştiricisini temsil etmektedir. Bu üyelerin 900 kadarı aktif durumdadır.
Hayvan Yetiştiricileri Birliği, son dönemde SÜTEK Yönetim Kurulu’nda sandalye
sahibi olarak önemli bir pozisyona gelmiştir.
Kıbrıs Türk Ziraat Mühendisleri Odası, 1968 yılında kurulmuştur. Odaya kayıtlı olan
350 üyenin yaklaşık 230’u aktif durumdadır. Bu STK, düzenlediği eğitimler ve süreli
yayınlarıyla (BAŞAK dergisi) çiftçilere hizmet vermektedir. Oda, ayrıca, TÜK ve
Tarımsal Sigorta Fonu da dahil olmak üzere KTt’nin tarımla ilgili birimlerine politika
ve mevzuat konularında tavsiyelerde bulunmaktadır.
Yukarıdakilere ek olarak, yetiştirilen ürünlere yönelik birçok STK bulunmaktadır:
Kıbrıs Türk Narenciye Üreticileri Birliği (3.000 üye), Kuzey Kıbrıs Narenciye
Üreticileri Birliği (1.300 üye), Güzelyurt-Lefke Narenciye Üreticileri Birliği,
Narenciye Đhracatçıları Birliği, Sera Üreticileri Birliği, Patates Yetiştiricileri Birliği,
Enginar Yetiştiricileri Birliği gibi.
58
I-3
ÇEVRE, ARAZĐ YÖNETĐMĐ VE ORMANCILIK
I - 3.1 Su Kaynakları
Su Kaynaklarının Genel Durumu
Yarı kurak bir iklime ve tekrarlayan kuraklık riskine sahip olan küçük bir adanın bir
parçası olan Kıbrıs’ın kuzey kesimi, ne yazık ki son derece kısıtlı su kaynaklarına
sahiptir.
Bölgenin en önemli su kaynağı yeraltı sularıdır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 3 ana
akifer bulunmaktadır: Magusa, Güzelyurt ve Girne. Bunların haricinde daha küçük
akiferler de bulunmaktadır.
•
Magusa akiferi, adanın doğusunda yer almaktadır. 45 km2’lik bir alanı kaplayan
akiferin 20 km2’si Kıbrıs’ın kuzey kesimindedir. 1960’larda Kıbrıs’ın tümüne su
sağlayan ana akiferlerden biri olan Magusa akiferi, fazla pompalama ve deniz
suyu karışması nedeniyle artık tamamen tuzlu durumdadır. Dolayısıyla da, hangi
amaçla olursa olsun kullanılmamaktadır.
•
Adanın batısında yer alan Güzelyurt akiferinin toplam alanı 280 km2’dir. Bu
alanın 180 km2’lik en büyük parçası adanın kuzey kesimindedir. Sulamada
kullanılması nedeniyle Güzelyurt akiferi şu anda Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki en
önemli akiferdir (bkz. aşağıdaki bölüm). Akiferin güvenli veriminin yılda 37
milyon metreküp olması tahmin edilse de, şu anda yıllık 57 milyon metreküp
civarında olan çıkarma seviyeleri bu rakamın çok üstündedir.
•
Girne akiferi, iki akiferden oluşmaktadır: Girne Sahil ve Girne Dağ akiferleri. Đki
akiferin güvenli veriminin yılda 11.5 milyon metreküp olduğu tahmin
edilmektedir. Şu andaki su çıkarma seviyeleri bu rakam ile dengelidir.
Toplamda, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tüm akiferlerin güvenli veriminin yılda 74.1
milyon metreküp olduğu tahmin edilmektedir. Ancak, şu andaki mevcut çıkarım
seviyelerine bakıldığında (sulama suyu talebindeki yıllık değişimlere bağlı olarak 100
ila 140 milyon metreküp arası), yeraltı sularının büyük miktarlarda ve sürdürülemez
şekilde çıkarılmasının yıllık yaklaşık 26 – 66 milyon metreküp civarında bir su açığı
yarattığı aşikardır.
Adanın kuzey kesiminde kaynağı olan herhangi bir akarsu yoktur. Yine de bazı
akarsular Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki Trodos Dağları’ndan akmaya devam etmektedir.
Suyun çoğunluğu Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki baraj projeleri ile başka yöne çevrilse de,
bu akarsular adanın kuzey kesimine yaklaşık 28 milyon metreküp su taşımaktadır.
Adanın kuzeyinde toplam 110 adet sel deresi (yalnızca yağışlardan sonra akan)
bulunmaktadır; ancak son iki yılda yaşanan kuraklıklarla bu akarsular şu anda
tamamen kurumuş durumdadır. Periyodik olarak akmakta olan 62 sel deresinin 34’ü,
belediyelerin su tedariğini sağlamak üzere (yılda 0.8 milyon metreküp) ve 28’i sulama
amaçlı olarak (yılda 0.6 - 0.8 milyon metreküp) kullanılmaktadır.
Kıbrıs’ta barajlar, genellikle, yağmur suyunun sulama amaçlı olarak toplanması ve
aynı zamanda akiferlerin şarj edilmesi için kullanılmaktadır. Ancak adanın kuzey
kesiminde, yalnızca, toplam 20 milyon kapasiteli 18 adet baraj vardır ve tortu
birikmesi nedeniyle bu barajların en az ikisinin kullanılamadığı bildirilmiştir.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan akiferler üzerindeki baskının azaltılmasına yönelik
harekete geçilmesi gerektiği çok açıktır. Türkiye’den tankerler ile su taşınması ve, son
dönemde, Türkiye ile Kıbrıs’ın kuzey kesimi arasında deniz altından bir su boru hattı
59
inşa edilmesi için fizibilite çalışmaları yapılmaktadır. Şu anda aktif olan birkaç özel
deniz suyu arıtma tesisi ile atık suların sulama amaçlı olarak geri dönüştürülmesi
çalışmaları vardır; ancak, bunlar halen daha küçük ölçekli faaliyetlerdir.
Tarımın Su Kaynakları Üzerindeki Etkisi
Tarım, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki en büyük su kullanıcısıdır. Su kaynaklarının
yaklaşık % 70 ila % 75’i, tarımsal arazinin % 7–8’inin sulanmasında kullanılmaktadır.
Buna patates, tarla ve sera sebzeleri, meyveler ve yemişlerin tümü dahildir. Sulama
kapsamında yer alan en yaygın ürün, toplam tarım arazisinin % 5’ini oluşturan
narenciyelerdir. Su kaynaklarının % 2’si de, hayvancılıkta kullanılmaktadır.
Şu anda Kıbrıs’ın kuzey kesiminin en büyük ve en önemli su kaynağı olan Güzelyurt
akiferi, ulusal ekonomiye ve akifer bölgesinden yapılan ticarete (büyük ölçüde
narenciye ticareti) önemli ölçüde katkıda bulunmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki
narenciye bahçelerinin neredeyse % 75’i Güzelyurt bölgesindedir. Bu durum,
1950’lerden bu yana Güzelyurt ovasında 2.400’den fazla sulama kuyusu açılmasına
neden olmuştur.
Ancak hem sulama hem de şehirlerin kullanımı için akiferden aşırı miktarda yeraltı
suyu çıkarılması, gerek yerli nüfusun gerekse narenciye yetiştirilen arazi
büyüklüğünün artmasına paralel olarak yeraltı su seviyesinin giderek düşmesine yol
açmıştır. Doğal taban suyu düzeyi o kadar düşmüştür ki, şu anda ortalama deniz
seviyesinin 60 metreden fazla altına indiğinden akifere deniz suyu karışmasına neden
olmaktadır. 2002 yılında deniz suyu akiferin içine 3 km’den daha fazla girmiş, sulama
kuyularındaki tuz (NaCl) konsantrasyonu bazı bölgelerde 5.000 ppm’in üzerine
çıkmış durumdadır. Son dönemde, kirlenmiş kuyular arasında kıyıdan 7 km içerde
olanların da bulunduğu ve tuzlanma seviyelerinin 8.000 ppm’e kadar çıktığı
bildirilmiştir. Durumun ciddiyetini anlamak için, portakalların en fazla 2.000 ppm
tuzlanma seviyesini tolere edebildiklerini belirtmek gerekir.
Diğer akifer bölgelerinde de benzer problemler bildirilmiş olup, 1997 yılından itibaren
mevcut su kaynaklarının etkin şekilde kullanabilmek amacıyla sulama tekniklerinin
modernleştirilmesine yönelik olarak çiftçilerin desteklenmesini içeren kapsamlı bir
kamu yatırımı başlatılmıştır. 1997’den önce, çiftçilerin büyük çoğunluğu (% 90
civarında) son derece randımansız ve müsrif bir yöntem olan yüzeysel sulama (salma
sulama) yöntemini kullanmaktaydı.
1998 yılında, çiftçilerin su kullanımı açısından çok daha ekonomik ve verimli olan
damla sulama sistemine geçmelerini teşvik etmek üzere bir program başlatılmıştır.
Çok başarılı olan bu program sayesinde, bugün tüm narenciye bahçelerinin yaklaşık
% 90 ila % 95’inde damla sulama sisteminin kullanılmasına geçilmiştir.
Yine de, birçok çiftçi halen tescilli olmayan ve sayaçsız kuyular kullanmaya devam
etmektedir ve bireysel olarak çiftçilerin ve sulama suyu derneklerinin etkin sulama
takvimleri ile ilgili çok az bilgisi ve/veya uygulama deneyimi bulunmaktadır. Bu
nedenle de, tarımsal su kullanımı ile ilgili hala geliştirilmesi ve iyileştirilmesi gereken
çok sayıda husus olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Ayrıca, narenciye
meyvelerinin Akdeniz ikliminin olağanüstü koşullarına daha uygun ve su açısından
daha verimli ürünler ile (hurma veya zeytin gibi) değiştirilip değiştirilmemesi de
üzerinde düşünülmesi gereken bir soru işareti olarak karşımıza çıkmaktadır.
Tarımın Su Kalitesi Üzerindeki Etkisi
Tarımın, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki suyun kalitesi üzerinde, yukarıda da
bahsedildiği gibi, sulama amaçlı olarak aşırı miktarlarda yeraltı suyu çıkarılması ve
60
bunun bir sonucu olarak akiferlerin tuzlanması yoluyla dolaylı bir etkisi
bulunmaktadır. Ayrıca, özellikle de yoğun olarak kullanılan sulu arazilerde gübre ve
pestisit kullanımının artması nedeniyle yeraltı sularının kirlenme olasılığı ile ilgili
kaygılar da bulunmaktadır. Örneğin, Kıbrıs Cumhuriyeti’nde yeraltı sularının nitrat
nedeniyle kirlenmesi yoğun olarak tarım yapılan bölgelerde önemli problemler
yaratmış, AK’nin Nitrat Direktifi uyarınca altı adet Nitrata Duyarlı Bölge
oluşturulmuştur.
Benzer problemler ile adanın kuzey kesiminde de karşılaşılıp karşılaşılmadığı ile ilgili
herhangi bir veri bulunmamaktadır.
I – 3.2 Toprak Koruma
Kıbrıs’ta bulunan topraklar iki ana kategoriye ayrılabilir:
•
genelde vadilerde bulunan ve tarıma elverişli olan derin topraklar;
•
dağlık ve yarı dağlık alanların jeolojik oluşumları üzerinde bulunan ve tarıma
elverişli olmayan sığ topraklar. Genellikle şiddetli erozyon ve toprak
dejenerasyonunu da beraberinde getiren bu toprakların, ormanlık ve mera alanları
kapsamında tutulması gerekir.
1998-2000 yılları arasında yapılan bir Arazi Kullanım Kabiliyeti Araştırması ile,
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki bu toprak kategorileri daha da detaylandırılmıştır. Bu
detaylandırma sonucunda, toplam arazinin % 52’sini oluşturan ve tarıma elverişli dört
adet derin toprak sınıfı belirlenmiştir. Bu toprak sınıfları aşağıda kısaca verilmektedir:
Tablo 35 – Arazi Kullanım Kabiliyeti
Sınıf
Tanım
I
Tüm ürünler için uygun, iyi zirai kaliteye sahip toprak
Bağ ve sebze yetiştirmek için uygun, az veya orta düzeyde
kısıtlamaları olan toprak
Ciddi derecede kısıtlamaları olan, ancak hala sebze yetiştirmek
için uygun olan toprak
Derinlik ve/veya eğim açısından ciddi derecede kısıtlamaları
olan ve sulanmaması gereken toprak
II
III
IV
Toplam
Toplam
Alan (ha)
8.623
2.6
57.572
17.2
68.005
20.3
41.167
12.3
175.368
52.4
%
Kaynak: Arazi Kullanım Kabiliyeti Çalışması, 2000.
Tarımın Toprak Koruma Üzerindeki Etkisi
Yükseklik, sarp yamaçlar, yağış yoğunluğunun değişken yapısı, sığ ve taşlı topraklar,
toprağın organik madde içeriğinin düşük olması, doğal bitkilenmenin sınırlı olması ve
orman yangınları gibi çok çeşitli faktörlerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkan rüzgar
ve su erozyonuna paralel olarak toprak erozyonu, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde doğal bir
olay haline gelmiştir.
Tarımın yol açtığı toprak erozyonu ile ilgili olarak elimizde herhangi bir veri
bulunmasa da, kış aylarındaki şiddetli yağışlarda erozyon riskiyle karşı karşıya olan
20.000 hektarın üzerinde (yaklaşık % 12) tarımsal arazi bulunduğu bildirilmiştir.
Bundan daha önemli bir konu; yağış miktarının az olması, sıcaklıkların yüksek olması
ve sulama için tuzlu su kullanımının giderek artması nedeniyle toprağın da
tuzlanmaya başlamasıdır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan ekilebilir toprakların
yaklaşık % 40’ının hafif tuzlanma, artı % 7’sinin ise orta ila yüksek düzeyde tuzlanma
ile karşı karşıya kaldığı tahmin edilmektedir.
61
Toprak erozyonu ve tuzlanma, “çölleşme”nin anahtar ögeleridir. Çölleşme, önceleri
dayanıklı olan çevrenin aşırı ürün yetiştirme ve verimsiz sulama uygulamaları gibi
beşeri faaliyetler ve iklim değişiklikleri nedeniyle kuru tarım alanlarındaki bozulma
sürecidir.
Akdeniz bölgesindeki birçok ülke için ciddiyetini giderek artıran bir çevre sorunu olan
çölleşme, biyolojik çeşitliliğin yok olmasından su kaynaklarının tükenmesine kadar
birçok diğer çevresel kaygıyla da doğrudan bağlantılıdır. Böylelikle, çölleşmenin de
katkıda bulunduğu çevresel kalitedeki düşüş, acilen etkili önlemler alınmadığı
takdirde çok daha kötüye gidebilecektir.
I – 3.3 Biyolojik Çeşitlilik
Genel Biyolojik Çeşitlilik Özellikleri
Bir ada olarak, Kıbrıs’ta çok sayıda endemik canlı türü bulunmaktadır. Örneğin,
adanın bitki örtüsü içerisinde 109 endemik bitki türü bulunduğu tahmin edilmektedir.
Bu canlı türlerinin 19’u, adanın yalnızca kuzey kesiminde bulunmaktadır. Biri batı
Rusya’dan güneye doğru Filistin ve Doğu Afrika’ya, diğeri ise Pontica yoluyla
Balkanlardan Afrika’ya uzanan iki ana göç yolu üzerinde bulunan ada, 200’den fazla
göçmen kuş türüne de evsahipliği yapmaktadır.
Kıbrıs’ın yerlisi olan ya da Kıbrıs’a getirilip yaşamaya burada devam eden toplam
1.907 bitki türü olduğu kaydedilmiştir. Buna, adanın kuzey kesiminde bulunan 22’si
endemik 1.600’ün üzerindeki bitki türü de dahildir. Bu bitkilerin birçoğu, zaman
içerisinde, adanın insan nüfusuna da destek olmuştur. Şöyle ki:
•
kapari (capparis spinosa), yabani enginar (cynara scolymus) ve yabani
kuşkonmaz (tetragonolobus purpureus) gibi yenilebilir yabani bitkiler
•
yabani adaçayı (salvia fruticosa), yabani kekik (thymus integer) ve yabani rezene
(foeniculum vulgare) gibi ilaç özelliği olan türler.
Adanın kuzey kesimi, 7’si endemik 350’den fazla kuş türünün ve 26 farklı sürüngen
ve amfibik canlı türünün yer aldığı geniş bir yabani faunaya da ev sahipliği
yapmaktadır. Kıbrıs’ı ziyaret ettiği bilinen en meşhur su canlıları ise, iki deniz
kaplumbağası türüdür: Caretta caretta ve Chelonia mydas. Akdeniz’de yaşayan
Chelonia mydas’ların % 25’inden fazlası adanın kuzey kesiminde, özellikle de Karpaz
Yarımadası sahillerinde yuvalanmaktadır.
Küçük bir bölge olmasına rağmen, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde çok geniş bir ekosistem
bulunmaktadır. Biyolojik çeşitlilik açısından en önemli sistemler aşağıdaki gibidir:
•
Sulak alanlar – 21/1997 sayılı Çevre Kanunu’na göre, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde
belirlenmiş toplam 35 sulak alan bulunmaktadır (yapay olarak tesis edilen barajlar
ve atık su yönetim alanları dahil). Doğanın korunması yönündeki çalışmalar
kapsamında, bu alanlar da sınırlı koruma altına alınmıştır.
•
Orman – Bir zamanlar Kıbrıs’ta bulunan asıl Akdeniz ormanından geriye çok azı
kalmıştır. Adanın kuzey kesiminde bulunan ve büyük çoğunluğu şu anda kızılçam
ağaçları (Pinus brutia) tarafından istila edilmiş durumda olan orman alanları,
Beşparmak Sıradağları’nın yamaçlarında yer almaktadır. Çok kısıtlı miktarda
yapılan kereste üretiminin haricinde, ormanlar genellikle doğal hayatı koruma,
eğlence ve yangın önleme amaçlı olarak kullanılmaktadır.
62
•
Maki (kuru çalılık alanlar) – Kıbrıs’ın büyük bir alanını kaplayan bu ekosistem
tipleri, düzenli olarak süregelen yangınlar ve aşırı otlatma ile bunları takip eden
toprak erozyonuna paralel ormanların zarar görmesinin bir sonucu olarak ortaya
çıkmaktadır. Bu ekosistem tipleri üç alt- grupta incelenmektedir: kuru ve aşınmış
topraklardaki makiler, orta düzeyde aşınmış topraklardaki makiler ve her daim
yeşil kalan sert yapraklı çalılar (makiler). Beşparmak Sıradağları ile Karpaz
Yarımadası’nda ikinci alt grup, yani orta derecede aşınmış toprakta görülen
makiler çok miktarda bulunmaktadır. Buradaki bitki örtüsü % 50’den fazla olup,
bitki örtüsüne tek tük ağaçların da olduğu makiler hakimdir.
•
Kayalık alanlar – Bu alanlardaki bitkilenme seyrek olsa da, birçok endemik
bitkiye evsahipliği yapmaktadır.
•
Kıyısal ekosistemler – Kıbrıs’ın toplam kıyı şeridi 772 km’dir. Bunun 404 km’si
(% 52) adanın kuzey kesiminde bulunmaktadır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kıyı
şeridinden 2 km içeriye kadar uzanan alan olarak tanımlanan kıyı bölgesi, Kıbrıs
Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında çok daha az gelişmiş durumdadır. Sonuç
olarak kuzey kıyı şeridi biyolojik çeşitlilik değerini büyük ölçüde korumuş,
özellikle de büyük bir ekolojik öneme sahip olan Karpaz Yarımadası’nda doğal
kıyı habitatına büyük ölçüde el değmemiştir. Yarımadada deniz kaplumbağaları
için birçok yuvalanma alanı mevcuttur. Yarımada, ayrıca, nadir görülen bir tür
olan Akdeniz foku tarafından da sık sık ziyaret edilmektedir. Sonbahar ve ilkbahar
aylarında, bu bölge aracılığıyla yaklaşık 150 milyon kuşun göç ettiği bildirilmiştir.
•
Tarımsal ekosistemler – Kıbrıs’ın kuzey kesimi’nin tabiat yapısına düşük
yoğunluklu tarım hakimdir. Bu bölge, zengin kuş cinsleri için çok önemli bir
habitattır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin Yüksek Doğa Değeri (YDD) olan tarım
sistemleri özelliği ile ilgili ayrıntılı bilgi aşağıda yer almaktadır.
Bu ekosistemler ile ilişkilendirilen biyolojik çeşitlilik, aynı zamanda ekonomik de bir
değer olup, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde turizmin giderek daha fazla gelişmesine de
bağlı olarak, Kıbrıs Türk toplumunun ekonomik geleceği için çok önemli bir faktör
olabilir. Ancak, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin“doğal güzellikleri” (gerek Avrupa için
gerekse global anlamda çok önemli olan birçok doğal yaşam alanı ve canlı türleri ile
birlikte) çok çeşitli ve farklı tehditler altındadır. Bu tehditler arasında aşağıdakiler yer
almaktadır:
•
Uygun olmayan ve kontrolsüz fiziksel gelişim (turizm ve ev inşaatları) – özellikle
de kıyı bölgelerde birçok hassas alanın zarar görmesine ve bozulmasına yol
açmaktadır.
•
Orman ve çalı yangınları – Kıbrıs’ın kuzey kesiminde artık doğal olarak meydana
gelen olaylar olmasına rağmen, değerli vahşi yaşam alanlarının fiziksel gelişime
giderek daha fazla teslim olmasıyla birlikte, canlı türlerinin (özellikle de endemik
türlerin) bir yangından sonra eski haline gelmesi daha da zorlaşmaktadır.
•
Biyolojik çeşitliliğin ve doğal ortamın korunmasına yönelik yasal / düzenleyici
çerçevenin yetersiz olması – koruma altındaki alanların yönetilememesi dahil
(aşağıda ilgili bölüme bakınız).
•
Sürdürülebilirliği olmayan ve yasadışı av faaliyetleri– hem tuzaklamayı hem de
silahla vurmayı içeren avlanma faaliyetleri, endemik ve göçmen kuşları tehdit
etmektedir.
63
•
Düşük yoğunluklu tarım arazilerinin (Yüksek Doğa Değeri) kaybı – hem sınır
alanlardaki düşük yoğunluklu tarım alanlarının terk edilmesi hem de diğer
alanlarda üretimin yoğunlaştırılması (gübre ve pestisit kullanımı ile sulamanın
artırılması gibi) (konuyla ilgili daha fazla bilgi için aşağıya bakınız).
•
Halkın bilinçsizliği ve farkındalık eksikliği – Kıbrıs’ta yürütülen doğayı koruma
faaliyetlerinde sık sık karşılaşılan sorunlardan birisi, yerel toplulukların doğal
kaynaklarını korumalarının getireceği uzun vadeli faydaları görememesi ve bu
faaliyetleri kısa vadede ekonomik kazançlarının önünde bir engel olarak
nitelendirmeleridir.
Ancak aynı zamanda, bölgede doğa yanlısı ve kırsal turizm faaliyetlerinin de
gerçekleştirildiğinin ve ekolojik turizmin daha da geliştirilmesi için büyük bir
potansiyel olduğunun altının çizilmesi gerekir. Bu bağlamda, Karpaz Yarımadası’nda
ekolojik köy turizminin geliştirilmesi ile 230 km uzunluğundaki Beşparmak Dağları
Yürüyüş Yolu’nun oluşturulması konuyla ilgili örnekler arasında sayılabilir.
Deniz kaplumbağası, kuş ve kelebek gözlemcilerinin yanı sıra nadir bitkilere ilgi
duyanlar için de özel turlar düzenlenmektedir. Bu tip turizm şekilleri genelde uzun
süreli konaklamalar anlamına gelmekte olup, yerel ekonomiye oldukça yüksek
ekonomik katkılarda bulunmaktadır. Buna ek olarak ekolojik turizm faaliyetleri, yerel
topluluklara diğer turizm faaliyetlerinden daha fazla fayda sağlayacaktır; çünkü diğer
rutin turizm faaliyetlerinde turistler şehirde, deniz kenarında ya da ‘herşey dahil’
sisteminin çalıştığı otellerde kalmaktadırlar. Đşte bu nedenledir ki, doğayı korumanın
faydalarını yerel halka göstermek için gerekli olan anahtar, turizmin bu boyutunun
geliştirilmesi olacaktır.
Koruma Altındaki Alanlar
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki bazı belirli coğrafi alanlar üzerinde farklı yasal rejimler
uygulanmaktadır. Bunun amacı, kısmen de olsa biyolojik çeşitlilik ve/veya doğal ve
ilgili kültürel kaynakların korunması ve bakımına adanmış olan bir koruma alanları
ağı yaratmaktır.
Aşağıdakiler de bu koruma alanları içerisinde yer almaktadır:
•
Özel Çevre Koruma Alanları (ÖÇKA) – Şu anda, dört adet alan Çevre Kanunu
kapsamında koruma altındadır: Alagadi, Karpaz, Akdeniz ve Güney Karpaz
Sahilleri. Önümüzdeki 1-2 yıl içerisinde üç alanın daha kanun kapsamına alınması
beklenmektedir: Beşparmak Dağları, Tatlısu ve Gazi Magusa sulak alanı. Bu
alanlar, Kıbrıs Cumhuriyeti için hali hazırda belirlenmiş olan Natura 2000
alanlarını tamamlayarak, Kıbrıs’ın kuzey kesimi için potansiyel Natura 2000 ağını
oluşturacaklardır. Kuzeydeki potansiyel Natura 2000 alanları için gereken yönetim
planlarının geliştirilmesi için ihtiyaç duyulan destek, 2008-2011 dönemi içerisinde
yürütülecek olan ve finansmanı AB tarafından karşılanmakta olan bir teknik
yardım projesi tarafından sağlanmaktadır.
•
Koruma Altındaki Sulak Alanlar – KTt’nin çevre departmanı tarafından çıkarılan
Sulak Alanlar Yasası kapsamında koruma altına alınmak üzere belirlenmiş olan 35
sulak alan bulunmaktadır.
•
Orman ve Parklar – ormanlar ve parklar, ormanların ve orman alanlarının
korunmasından sorumlu olan KTt orman departmanının çıkarmış olduğu Orman
Kanunu kapsamında işletilmektedir. Koruma alanlarının yönetimi anlamında şu
anda Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tek etkin uygulama budur.
64
•
Arkeolojik ve Tarihi Değeri Olan Alanlar – KTt’nin antik eserler departmanı
tarafından korunmakta ve yönetilmektedir.
Karpaz ÖÇK alanına (ve potansiyel Natura 2000 alanına) ek olarak, Karpaz
Yarımadası’nın tamamının “Milli Park” olması teklif edilmiştir. Şu anda yarımadanın
büyük bir kısmı “Karpaz Kararnamesi” ile korunmaktadır. Karpaz Yarımadası, aynı
zamanda, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde Birdlife International tarafından Önemli Kuş
Alanı (ÖKA) olarak tanımlanan üç alandan biridir. Diğer iki ÖKA ise, Klidhes adaları
ve Beşparmak sıradağlarıdır.
Yukarıda belirtilen koruma alanı türlerinin genel hedefleri birbirine benzer olmakla
birlikte, yasal tabanların ve yeterliliklerin çeşitliliği koruma altındaki alanların etkin
olarak yönetilmesi konusunda problemler yaratmıştır. Bunun diğer bir sebebi de, söz
konusu alanların yeterli bir şekilde yönetilebilmesi için gereken kapasitenin (beşeri ve
teknik kaynaklar ile uzmanlık) olmamasıdır.
Tarım Alanlarındaki Biyolojik Çeşitliliğin Korunması
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tabiat yapısının şekillenmesinde, tarım çok önemli bir rol
oynamaktadır. Bölgenin yarısından fazlası hububat, otlak ve yem bitkileri, sebze,
üzüm ve meyve ağaçlarının bulunduğu küçük tarlalarla bir mozaik gibi işlenmiştir.
Yüksek araziler ile Karpaz Yarımadası gibi daha sınır bölgelerde daha da baskın olan
bu mozaik, geleneksel tarla sınırları ile ekilmemiş toprak parçalarını ve tarlalar
arasındaki doğal maki bitki örtüsünün kalıntılarını da içermektedir. Tarlaların daha
geniş olduğu düzlük alanlarda, tahıl yetiştirilen kuru araziler ile hasat sonrası koyun
ve keçilerin otladığı araziler neredeyse sahte bir step manzarası yaratmaktadır.
Tarıma elverişli bu arazilerin % 90’ından fazlası sulanmamaktadır; bu nedenle de,
gübre ve pestisitlerden minimum düzeyde yararlanılarak düşük yoğunluklu bir tarım
uygulanmaktadır. Kıbrıs Çevresel Araştırmalar Merkezi54 tarafından 2004 yılında
yürütülen bir çalışmadan elde edilen veriler, insan yapımı bu ortamda çok zengin kuş
türlerinin (ve bunun uzantısı olarak diğer yabani hayvan ve bitkilerin) yaşadığını
göstermektedir. Bu türlerin bazıları bölgenin kalıcı sakinleri iken, bazıları da
çoğalmak için bölgeye gelmişlerdir. Birçok kuş türü de, Afrika ile Avrupa kıtası
arasındaki yıllık göçleri esnasında adadan geçmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin
hububat tarlalarını, üzüm bağlarını, zeytin ve keçiboynuzu bahçelerini kullanan çoğu
kuş, tehlikede ve korunma ihtiyacı olan kuş türleri içerisinde yer almaktadır.
Çalışmaya göre, tarıma elverişli arazilerin tümündeki habitat tipleri, kuş türleri
açısından son derece zengin ve koruma kaygısı altındaki çok sayıda canlı türü için son
derece önemli olmuştur. Üzüm bağları ve keçiboynuzu bahçeleri ise, öncelikli canlı
türleri için en önemli alanlardır: Kıbrıs kuyrukkakanı ve Kıbrıs ötleğeni, kızıl başlı
örümcekkuşu ve siyah başlı kirazkuşu için üzüm bağları; mavi kuzgun, Kıbrıs
kuyrukkakanı, Kıbrıs ötleğeni ve maskeli örümcekkuşu için ise keçiboynuzu bahçeleri
çok önemlidir. Narenciye bahçelerinin ise, mavi kuzgun ve Kıbrıs ötleğeni için önemli
olduğu tespit edilmiştir. Hububat tarlaları da birçok öncelikli canlı türüne evsahipliği
yapsalar da, bu türler hiçbir zaman olağan türler olmamıştır. Tahıllar, her zaman,
tepeli toygarlar, tarla kuşları ve özellikle de boğmaklı toygarlar için daha önemli
olmuştur. Badem ve zeytin ağaçları daha az canlı türüne ev sahipliği yapmakta, ancak
zeytinler kukumav kuşları ve Kıbrıs ötleğenleri için önemini sürdürmektedir.
54
Daha fazla bilgi için bkz. Hellicar (2004):
www.cicwildlife.org/fileadmin/Commissions_WG/habitat_fallow_land/WMA_Symposium/M.Hellicar_Presentati
on.pdf
65
Çalışma sonucunda, ayrıca, yaşayan kuş türlerinin bolluğu ve tür zenginliği açısından,
düşük yoğunluklu tarım arazilerinin kuşlar için genellikle faydalı olarak nitelendirilen
yarı-doğal bir habitat olan çalılıklara benzer özellikler taşıdığı tespit edilmiştir. Terk
edilmiş tarım alanları ise türler açısından genellikle daha yoksun olup, yoğun olarak
tarım yapılmayan araziler ile çalılıklardan daha az kuş türüne ev sahipliği yaptıkları
gözlenmiştir.
Tarım arazileri çoğunlukla kuşlar ve diğer yabani hayvanlar için önemli bir yaşam
alanı olarak düşünülmez; ancak, Kıbrıs’ın kuzeyinde bulunan düşük yoğunluklu tarım
alanları, hem tür bolluğunun korunması hem de koruma kaygısı altındaki birçok canlı
türünün yaşamlarını devam ettirmeleri açısından çok önemlidir. Bu gözlem, Yüksek
Doğa Değeri (YDD) olan tarım kavramı ile son derece bağdaşmaktadır.
“Yüksek Doğa Değeri” (YDD) olan tarım kavramı, AB içerisinde yabani hayat ve
biyolojik çeşitliliğin devamı için de değerli olan birçok düşük yoğunluklu tarım türü
bulunduğunun bilinmesi ve kabul edilmesiyle birlikte, son 10-15 yıl içerisinde ortaya
çıkan ve gelişen bir kavramdır. Sonuç olarak, AB’ye üye olan tüm ülkeler aşağıdaki
taahhütlerde bulunmuşlardır:
a) kendi ulusal çerçeveleri içerisindeki YDD olan tarım faaliyetlerini belirlemek.
b) özellikle de Kırsal Kalkınma Programları yoluyla, YDD olan tarım faaliyetlerini
desteklemek ve sürdürmek.
c) kırsal kalkınma planlarının izlenmesinin bir parçası olarak, YDD olan tarım
faaliyetlerinin yürütüldüğü arazilerde ve YDD olan tarım faaliyetleri ile ilgili
doğal değerlerde meydana gelen değişiklikleri izlemek.
YDD kavramı, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki geleneksel doğa koruma faaliyetlerine
alternatif ve bütünleyici bir yaklaşım getirmektedir. Koruma altındaki alanlarda
yaşayan nadir ya da tehlike altındaki canlı türlerinin ve habitatların bakımı üzerine
yoğunlaşmak yerine; çiftçiler tarafından geleneksel ve düşük yoğunluklu zirai
yöntemlerle işlenmeye devam edilmesi gereken daha geniş arazilerde de doğanın
korunmasının teşvik edilmesine yönelik ihtiyacı açıkça ortaya koymaktadır.
Geleneksel Ürün Çeşitliliği (Tarımsal Biyolojik Çeşitlilik)
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde uzun bir geçmişi olan küçük ölçekli çiftçilik faaliyetleri,
bölgenin kültürel kimliğine de büyük ölçüde katkıda bulunmaktadır. Bu tarım
sistemleriyle ilişkili olan biyolojik çeşitliliğin başka bir boyutu da, hepsi ekilmeye
devam edilmese de, bazıları dünyadaki en eski ürünler olan geleneksel ürün
çeşitliliğidir.
Örneğin zeytin ağaçlarının çok belirgin ve özel bir kültürel değeri bulunmaktadır.
Birçok zeytin bahçesi ve zeytin ağacı, bu mirası sürdürmek amacıyla koruma altına
alınmıştır. Birkaç yüz yaşında olan bazı zeytin ağaçları, tarihi / anıtsal ağaçlar olarak
görülmektedir. Çok kullanımlı zeytin ağacı bahçeleri de, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin
geleneksel tabiat yapısının asırlık ögeleri olmalarının yanı sıra, Akdeniz’in doğal ve
kültürel mirasının ayrılmaz bir parçasıdır.
I – 3.4 Ormancılık
Kıbrıs’ın güneybatı kesiminde yer alan ve güneybatıdan esen rüzgarların beraberinde
taşıdığı yağışın büyük çoğunluğunu toplayan Trodos sıradağları nedeniyle, KTt’deki
orman alanlarının büyük bir kısmı genelde batı bölgesinde, Beşparmak sıradağlarının
kuzey kıyısı boyunca Koruçam’a (Kormakitis) doğru uzanmaktadır. Mesarya ovası ve
66
Beşparmak sıradağlarının güney yamaçları, uygun bir orman alanına sahip
olamayacak kadar kurudur.
Ağaçlandırılmış alanlar55, toplamda, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin yaklaşık % 19.5’ini
oluşturmaktadır. Ağaçların büyümesi için ortamın daha uygun olduğu Kıbrıs
Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında, ağaçlandırılmış alanların oldukça yetersiz olduğu
görülmektedir. Dahası, ağaçlandırılmış alanların yalnızca % 39’u ya da 25.711 hektarı
orman alanıdır (yüksek meşcereli ormanlar). Kalan kısım, çalılar ve alçak makilerin
yer aldığı düşük kaliteli ormanların oluşturduğu diğer ağaçlık alanlardır. Bu nedenle
yüksek meşcereli ormanlar, toplam arazi yüzeyinin yalnızca % 7’sini temsil
etmektedir.
Ormanların büyük bir kısmı, iki temel ağaç türünden oluşmaktadır: deniz
seviyesinden 1.200 metreye kadar yükselen ve yaklaşık 30.000 hektarlık bir alanı
kaplayan kızılçam (Pinus brutia) ve 16.000 hektarlık bir alan kaplayan servi
(Cupressus sempervirens). Beşparmak sıradağlarındaki karışık ormanlarda birlikte
yaşamakta olan bu iki ağaç türü, gerçek bir ekonomik değere sahiptir.
Ekonomik değeri olan ve budama, kesim ve pazarlama lisansı gerektiren beş ağaç türü
daha bulunmaktadır: meşe (Quercus ilex), kavak (Populus sp.), ardıç (Juniperus
phoenicea), platan (Platanus occidentalis, Platanus orientalis) ve okaliptüs
(Eucalyptus meliodorra).
Tablo 36 – Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan ağaç türleri
Ağaç Türleri
Kızılçam (Pinus brutia)
Kozalaklı ağaç
Ardıç türleri (Juniperus sp)
Dağ defnesi
Karışık Orman
Akdeniz servisi (Cupressus
sempervirens)
Kıbrıs akasyası (Acacia
cyanophylla)
Okaliptus meliodorra
Fıstık çamı (Pinus pinea)
Halep çamı (Pinus
halepensis)
TOPLAM
30.613
15.407
9.533
4.204
2.884
46.69
23.55
14.57
6.43
4.41
Toplam Arazideki
Payı (%)
9.10
4.64
2.28
1.27
0.87
1.626
2.49
0.49
385
0.59
0.12
348
338
0.53
0.52
0.10
0.10
86
0.13
0;03
Orman Alanı (ha)
65.426
Orman Alanı (%)
100.00
Kaynak: KTt tarım departmanının çevre ve fiziksel alanlar ile ilgili raporu 31/08/2004.
55
Ağaçlandırılmış alan, orman alanları ve diğer ağaçlandırılmış alan tiplerini içermektedir. EUROSTAT’ın orman
alanı tanımı şöyledir: “Alanın yaklaşık % 20’sinden fazlasının tepe örtüsü (meşcere sıklığı) ile örtüldüğü, ağaçların
boylarının genellikle yedi metreden fazla bir yüksekliğe ulaştığı ve odun kaynağı sağlayan sürekli, birleşik orman
alanı”. Diğer orman alanları ise “orman özelliği olan, ancak yukarıda tanımlandığı gibi olmayan alanlardır. Açık
ağaçlık alanlar, çalılıklar, makiler, fundalıklar diğer orman alanları içerisinde yer almaktadır.”
67
Şekil 3 – Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan en önemli ormanların yerleri
Kaynak: KTt orman departmanı, 2008
Ormanların Mülkiyeti
1974 yılından itibaren, orman ve orman alanlarının % 90’ı KTt’nin kamu malı olarak
ilan edilmiştir. Orman alanlarının azlığı, korunma ihtiyacı ve çevre için stratejik
önemi düşünüldüğünde, kabul edilebilir bir karar olmuştur.
1981 yılından başlayarak, üç tane 10 yıllık orman yönetim planı uygulanmıştır. Bu
planların sonuncusu 2012 yılında sona erecektir. Her beş yılda bir gözden geçirilen ve
değiştirilen bu planlar, esas olarak ormanların ekonomik işlevlerine yönelik (kereste
üretimi gibi) planlardır.
Orman alanı yüzeyinin yaklaşık % 6’sı sözde yerel toplulukların malı olsa da, bu
alanlar da fiilen KTt orman departmanının sorumluluğu altındadır56.
Tablo 37 – Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki ormanların mülkiyet yapısı
Orman alanı sahipleri
KTt “Ormancılık Departmanı” mülkiyeti
Yerel topluluklar – Ortak mera alanları
Yüzey (ha)
61.338
4.473
%
89.2
6.5
KTt kontrolü altındaki özel Rum arazileri
Vakıflar
2.436
539
3.5
0.8
KTt’nin orman yönetim planlarının uygulanmasından sorumlu olan beş orman bölge
biriminin görevleri daha çok idari çerçevede belirlenmiş olup, ekoloji (toprak, iklim
ve vejetasyon) ya da riskler (özellikle yangın) ve beklenen yönetim kriterleri
(ormancılık ya da değil) ile bağlantılı değildir.
Birimlerin her birinde, izin belgeleri, orman yangınlarının kontrolü, orman yönetimi
ve ağaçlandırma ile kereste üretimi ve pazarlaması konularından sorumlu 20 personel
görev yapmaktadır.
56
68
Tablo 38 – Bozulmuş orman alanlarının orman yönetim bölgelerine dağılımı
Orman
Yönetim
Bölgeleri
Halefka*
Orman alanı
(ha)
Bozulmuş
orman (ha)
Toplam
orman (ha)
Odun stoğu
(m3)
Yıllık gelişim
(m3)
6.944,4
7.454,6
14.399,0
243 153
7 150
Kantara
Güzelyurt
5.746,9
6.528,7
22.146,0
5.489,7
27.892,9
12.018,4
151 248
110 009
5 282
3 687
Girne*
Planes
4.321,9
2.169,8
4.617,5
6,5
8.939,4
2.176,3
100 615
1 304
3 098
163
25.711,7
39.714,3
65.426,0
606 329
19 380
TOPLAM
*Halefka ve Girne, 1995 yangınından sonra orman alanının sırasıyla % 13 ve % 53’ünü kaybetmiştir. Kaynak: çevre ve doğal
kaynaklar bakanlığı orman departmanının 2007 raporu
Kıbrıs’ın Kuzey Kesiminde Ormanların Temel Đşlevleri
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan ormanların üç temel işlevi bulunmaktadır:
-
Üretken: kereste endüstrisi, yerel ekonomi için bir katma değer niteliğindedir.
-
Çevresel: ormanlar, sera gazları ve toprak erozyonuna karşı yürütülen savaşlar için
son derece önemli faktörler olup, su tutumu ve biyolojik çeşitliliği
desteklemektedirler.
-
Sosyal: odun dışı ürünlerin de kaynağı olan dinlence ve piknik alanlarıdır.
Üretim Fonksiyonu
Mevcut stoğun, yıllık 20.000 metreküplük bir gelişim ile, toplam 600.000 metreküp
olduğu tahmin edilmektedir. Yıllık ürün miktarı oldukça düşüktür. Kıbrıs’ın kuzey
kesiminde yenilenebilir ve sürdürülebilir kereste kaynağının iki temel kullanım alanı
vardır:
•
Đnşaatta kullanılan kereste (ağırlıklı yönelim).
•
Sınırlı miktarda odun kömürü ve yakacak odun (2006 yılında yalnızca 264 ton).
Yerel mobilya endüstrisi de, yine az gelişmiş bir sektördür.
Tablo 39 – 2000’den 2006’ya kadar orman ürünlerinin kullanım amaçları
Yıl
Orman bakımı
Fidelik üretimi
Yanan orman alanı
Ağaçlandırma
Net kalan
Sanayide kullanılan
kereste
Direkler
Yakacak odun
Birim
ha
birim x 000
ha
ha
ha
m3
m3
ster
ton
2001
3.469
239
880
641
894
177
929
59
2002
2003
2004
2005
2006
247
2.319
293
1.441
1.148
1.493
1.368
734
811
77
1.106
1.175
126
881
755
1.257
1.431
59
493
434
1.169
1.581
105
694
589
2.008
840
228
3.649
206
1.025
217
6.318
290
543
94
2.019
520
111
2.071
264
6.897
113
Eğilim
04-06
Üç yıllık trend, 2001-03 ortalamasının 2004-06 ortalaması ile karşılaştırılması suretiyle hesaplanmıştır. Kaynak: KTt 2006
istatistik yıllığı
Ormanların korunması
KTt orman departmanı, ormanlardan ve ağaçlandırılmış alanlardan sorumludur.
Üretim fonksiyonunun öncelik olarak ifade edilmesine rağmen, Kıbrıs’ın kuzey
69
kesimindeki ekolojik sınırlamalar neticesinde üretim fonksiyonu fiilen geri planda
kalmıştır. Bu nedenle asıl öncelik ormanların yangına karşı korunmasına verilmiş,
toprağın ve suyun yanı sıra biyolojik çeşitliliğin de korunması hedefine paralel olarak
orman örtüsünün artırılması ve bakımının sürdürülmesine yoğunlaşılmıştır.
Yanmış alanların azaltılmasında olumlu bir trend görülmekteyse de, 1995 yılında
meydana gelen bir yangın ile Girne ve Halefka bölgelerinde Batıdan Doğuya 25 km
boyunca 3 km’lik bir orman şeridi yok olmuştur. Bu yangında, toplamda 5.803 hektar
orman ve 2.266 hektar ekili alan yanmıştır. Bu tek bir yangın, orman alanının %
10’unun ve ormanlardaki ağaçların % 19’unun (100.584 m3) yok olmasına yol
açmıştır. 1998 yılında çıkan başka bir yangınla 2.742 hektarlık orman alanı ve 958
hektarlık ekili alan ile birlikte yaklaşık 14.000 m3 orman stoğu tamamen yanmıştır.
Uygulanan koruma önlemleri arasında izleme kulelerinin kurulması ve tüm illerde
kullanılmak üzere dokuz izleme aracının satın alımı yer almaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki ormanlık alanlarda 20.000 keçinin yaşadığı tahmin
edilmektedir. Bu hayvanların yağmacı ve zarar verici tabiatı, yalnızca ormanları
tehlikeye sokmakla kalmamakta aynı zamanda köylerin ortak kullanım alanlarının
ağaçlandırılmasına da engel olmaktadır. Đngilizlerin hakimiyeti sırasında çıkarılan
kanunlara (Koyun ve Keçiler Kanunu ile Köylerdeki Ağaçlandırma Alanları Hakkında
Kanun) göre, bir köyün sakinleri, çoğunluğun oyuyla, keçilerin ortak alanlardan veya
ortak alanların belirli kısımlarından geçişini tamamen yasaklayabilirler. Bu arazilerde
yalnızca meyve bahçeleri kurulabilmektedir.
Ormanların bitki sağlığı açısından da korunması ile ilgili çalışmalar düzenli olarak
ancak, ormanların kapladığı toplam alana bakıldığında, sınırlı miktarda
yürütülmektedir. Keseböcekleri kızılçamlara (Pinus brutia) zarar vermektedir. Buna
yönelik olarak, kimyasallar ve 2007’den itibaren de BT (Bacillus turingiensis) böcek
ilacı kullanılarak savaşılmaktadır.
Yeniden Ağaçlandırma
Yanmış yüzeylerde ve bozulmuş orman alanlarında, ıslah amaçlı yeniden
ağaçlandırma çalışmaları sürdürülmektedir. 2001–2006 döneminde yeniden
ağaçlandırılan alanın ortalama büyüklüğü 866 hektardır. 2008 yılında yeniden
ağaçlandırılan yüzeyin büyüklüğü ise, yaklaşık 800 hektardır. 1974 yılından bu yana,
toplam 23.481 hektarlık alan 29 milyon bitki kullanılarak yeniden ağaçlandırılmıştır.
Orman yönetim planına uygun olarak yapılmakta olan yeniden ağaçlandırma
çalışmalarının kararını KTt orman departmanı vermekte, çalışmalar ihaleyle seçilen
Türk işletmeleri tarafından gerçekleştirilmekte ve lokal olarak denetlenmektedir.
Doğu bölgelerde başlatılmış olan yeniden ağaçlandırma çalışmaları, batıda Güzelyurt
bölgesine doğru ilerlemektedir.
Yeniden ağaçlandırmada kullanılan temel ağaç türleri, önem sırasına göre, şöyledir:
kızılçam, halep çamı, Kıbrıs akasyası ve mavi yapraklı akasya. Halep çamı
haricindeki diğer tüm ağaç türleri, kuraklığa dayanıklıdır.
Biyolojik Çeşitliliğin Korunması
Karpaz bölgesinde Andreas burnu uzantısının ucunda bir Milli Park kurulmuştur. Çok
boyutlu bir fauna (kuşların göç bölgesi, kaplumbağalar için yuvalanma alanı) ve flora
(Bosea cypria ve Astragalus cyprius gibi endemik bitki türleri) özelliğine sahip olan
park, aynı zamanda arkeolojik ve kültürel / dini eserlere de ev sahipliği yapmaktadır.
70
Koruma altındaki bu alanın yönetimi, KTt orman departmanı tarafından
gerçekleştirilmektedir. Buna paralel olarak, yine orman departmanının sorumluluğu
altında olan, daha az öneme haiz ve biyolojik çeşitlilik anlamında koruma altında olan
12 adet alan daha belirlenmiştir.
Daha genel anlamda bakıldığında, varolan en önemli alanların korunması hususuna ek
olarak ve ana ormanların Beşparmak sıradağlarının kuzey yamacında yoğunlaştığı
gerçeğinden hareketle, KTt’nin Akdeniz kıyılarındaki dağ ormanlarının korunmasında
önemli bir rolü ve sorumluluğu olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Ormanların Sosyal Đşlevi
Ormanların sosyal işlevi, KTt’nin esas itibariyle üretim işlevlerine öncelik vermesi
nedeniyle ikinci planda kalmaktadır.
Orman alanlarındaki avlanma faaliyetleri, KTt’nin içişleri departmanı tarafından
kontrol altında tutulmaktadır. Yabani mantarların ve odun haricindeki diğer orman
ürünlerinin (bitkiler, vb.) toplanması ile ilgili ekonomik anlamda sayılabilir bir veri
bulunmamaktadır.
Bölgede mevcut 12 adet piknik alanı bulunmaktadır. KTt turizm departmanı, orman
alanları arasından geçen bir yürüyüş parkuru yapmıştır. Yukarıda bahsi geçen
konularda KTt orman departmanı yalnızca orman alanlarının kullanımı ile ilgili
kullanım iznini vermektedir.
Sivil Toplumun Rolü
KEMA ve ÇEKOVA gibi sivil toplum kuruluşları, halkın meyve ağaçlarının
plantasyonu, keçilerin otlatılması ve eski ağaçların, özellikle de asırlık zeytin
ağaçlarının korunması konusundaki ilgisizliğinin altını çizmektedirler. 670 bin zeytin
ağacının bulunduğu 1975 yılından bu yana, 2003 yılına gelindiğinde zeytin
ağaçlarının yaklaşık % 30’unun yok edildiği ve geriye sadece 472.000 zeytin ağacı
kaldığı tahmin edilmektedir. Đnşaat faaliyetlerinin artmasıyla, 2004 yılından itibaren
bu eğilim daha da hızlanmıştır.
Karşı karşıya kalınan temel sorunlar; yasadışı ağaç kesimleri, inşaat faaliyetleri,
taşocakçılığı ve Koyun ve Keçiler Kanunu’nun uygulanmamasıdır. Ağaçların
çevredeki rolünün özellikle farkında olan sivil toplum, köylerdeki ortak kullanılan
alanlarda geleneksel meyve ağaçlarının (badem - Prunus amygdalus, keçiboynuzu Ceratonia siliqua, fıstık - Pistacia vera ve zeytin - Olea europaea) dikilmesi ve
bakımı ile ilgili çok başarılı pilot projeler uygulamıştır. Burada karşılaşılan
sorunlardan biri, ağaçlandırılanlar da dahil ortak alanların mülkiyetlerinin kime ait
olduğunun net olmaması, kısıtlandırılması ve kullanıcı haklarının sınırlı olmasıdır.
I–4
KIRSAL ALANLAR
I - 4.1 Kırsal Alan Tanımı
Şu anki KTt mevzuatına göre, nüfusu 5001 kişiden az olan yerleşim yerleri (ve
çevreleri) kırsal alan olarak nitelendirilmektedir.
Bu tanımın, aşağıdaki iki faktör göz önüne alınarak genişletilmesi gerekmektedir: (a)
1 Eylül 2008 tarihi itibariyle yapılan yeni düzenlemenin, artık kendilerine komşu olan
belediyeyle ilişkilendirilmiş bulunan köylerin durumunu değiştirmiş olduğu; ve (b)
bazı belediyelerin merkezlerinin gerçek kırsal özellikleri.
71
Đşte bu nedenledir ki, bu plan içerisinde Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan tüm
topraklar, nüfusu 10.000’den fazla olan belediye merkezleri hariç, kırsal alan kabul
edilmektedir.
Yaptığımız bu tanımlama ile Lefkoşa, Girne, Güzelyurt ve Magusa şehir merkezleri
KTt’nin kırsal alanlarının dışında tutulmakta, Gönyeli belediyesi de bir kentsel alan
olarak kabul edilmektedir.
Yukarıdaki tanıma göre Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki kırsal alanların toplam
büyüklüğü 3.003 km2 olarak hesaplanmış olup, toplam yüzölçümünün (3,298 km²) %
92’sini kaplamaktadır. Nüfusun yarısından azı (48.5 %) kırsal alanlarda yaşamaktadır.
I - 4.2 Yerel Yönetişim
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin yönetim yapısı dört derecelidir: 5 bölge, 12 bucak, 28
belediye ve 159 köy. Terk edilmiş ya da askeri bölge olmaları nedeniyle bazı köyler
artık kullanılmamaktadır.
•
Bölgesel merkezler (diğer bir deyişle Kazalar) kaymakamlar tarafından idare
edilmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde bulunan bölgeler Lefkoşa, Girne,
Güzelyurt, Gazi Magusa ve Đskele’dir. Bir koordinatör şeklinde hizmet veren
Kaymakam’ın görevi, KTt ile iki yönlü bilgi akışını sağlamaktır.
•
Bucaklar (diğer bir deyişle ilçeler), ilgili Kaymakam’ın altında çalışan, atanmış bir
yetkili tarafından idare edilir.
•
Yerel topluluklar (diğer bir deyişle belediyeler), Belediye Başkanları tarafından
Belediye Meclisi ile istişare içerisinde yönetilir. Hem belediye başkanları hem de
meclis üyeleri yerel halk tarafından seçimle işbaşına getirilir ve 4 yıl süreyle görev
yapar.
•
Köyler, muhtarlar tarafından temsil edilir.
Đskele’ye 38 köy, Gaz Magusa’ya 32 köy, Girne’ye 36 köy, Lefkoşa’ya 25 köy ve
Güzelyurt’a 28 köy bağlıdır.
Belediye başkanları ve muhtarlar ise her dört yılda bir vatandaşlar tarafından seçimle
başa gelir. Kaymakamlar ve bucak yöneticileri KTt tarafından atanır.
Köylerin yönetiminde, vatandaşlar tarafından seçilen bir muhtar ve bir ihtiyar heyeti
bulunmaktadır. Muhtar, hem köyün hem de ihtiyar heyetinin başıdır. Muhtar, kamuyu
ilgilendiren her konuda, bağlı bulunduğu kaymakamı bilgilendirmek durumundadır.
Muhtar, ayrıca, imzasını gerektiren tüm belgeleri onaylar, doğum ve ölümleri kayıt
altına alır ve kendisine verilen diğer görevleri yerine getirir. Eylül 2008 tarihinde
yerel toplulukların yeniden düzenlenmesi ile birlikte yerel nüfusa verilen hizmetlerin
büyük kısmı genel anlamda belediyelerin sorumluluğu altına verilmiş, muhtarların
görev ve sorumlulukları azaltılmıştır. Yerel birimlerde (köyler) çok az ya da hiç
personel bulunmamaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde 28 belediye bulunmaktadır. Lefkoşa, Girne, Güzelyurt ve
Gazi Magusa bölgeleri ile nüfusu 5001’den fazla olan Gönyeli belediyesi haricinde,
bu belediyelerin büyük çoğunluğu kırsal alanlarda bulunmaktadır. Belediyelerde
görev yapan yeterli sayıda personel bulunsa da, belediyelerin teknik kapasiteleri
genelde düşüktür. KTt’nin merkez ve taşra teşkilatı arasında stratejik ve işbirliğine
yönelik bir yaklaşım bulunmamaktadır. Mevcut işbirliği, gerektiğinde geçici
temaslara dayanmaktadır.
72
Yerel Toplulukların Rolü ve Beklenen Gelişimleri
Yerel toplulukların belediyeleri ile merkez teşkilatı, bölge temsilcileri olan
(kaymakamlar) aracılığıyla, kırsal topluluklara hizmet sağlanması anlamında
sorumluluğu paylaşmaktadır. Belediyeler, çöplerin toplanması, su tedariği ve su
şebekesinin bakımı, kanalizasyon yapımı ve bakımı, cadde ve sokak ışıklandırmaları,
mimari yapı ile park ve bahçelerden sorumludur. Belediyeler, aynı zamanda, çok
geniş yelpazedeki sosyal ve kültürel faaliyetleri desteklemekte, ekonomik kalkınmaya
yönelik faaliyetler ile daha az ilgilenmektedirler. Belediyeler yalnızca belediye
sınırları ve köylerin içerisindeki yollardan sorumludur ve bu çalışmalarını kendi
bütçelerinden karşılamaktadırlar. Ana yollar, KTt’nin ilgili departmanının
sorumluluğu altındadır. Belediyelerin eğitim ve sağlık alanında hemen hiç görev ve
sorumluluğu bulunmamaktadır. Aynı şekilde, yalnızca belirli inşaat onarımları
belediyeler tarafından yapılabilmektedir.
Şu anda kırsal kesimde yaşayan toplulukların çoğu iş ve işlemlerin yerine getirilmesi,
KTt içişleri departmanının sorumluluğu altındadır. Muhtarlar ile sorumluluklarının
yerine getirilmesinde muhtarlara destek olan ihtiyar heyetleri, KTt’nin içişleri
departmanına karşı sorumludur. Bu kişiler, bazı koordinasyon fonksiyonlarını yerine
getirip kendilerine bağlı topluluklara hizmet götürmede gerekli mali desteği
bulabilmek için KTt’ye karşı lobi çalışmalarını sürdürebilirler. Ancak muhtarların
doğrudan sorumlulukları, su paralarının toplanması, ikametgah verilmesi,
doğum/ölüm belgelerinin verilmesi gibi temel işlemler ile sınırlandırılmış durumdadır.
Yerel düzeyde, muhtarlar ile belediye başkanları arasında neredeyse hiç işbirliği ve
iletişim yoktur (aktörler arasındaki güvensizlik).
Yerel yönetim yapısını yeniden düzenleyen yeni bir sistem onaylanmış ve Eylül 2008
tarihinden itibaren uygulamaya konmuştur. Bu yeni sistem ile tüm köyler, varolan 28
belediyenin altında bir araya getirilmiştir. Dolayısıyla, o ana kadar bölge merkezleri
tarafından yürütülen tüm fonksiyonlar belediyelere devredilmiştir. Köylerin
belediyeler altında toplanması, yerel platformda yaşanan sorunların idaresi için daha
büyük bir kapasite sunmaktadır. Köy muhtarları kendi sınırlı görev ve
sorumluluklarını yerine getirmeye ve KTt’nin içişleri departmanına rapor vermeye
devam etmekte; ancak, belediyelerin yürüttüğü çalışmalar içerisinde yer
almamaktadırlar. Muhtarlar, yine de, kendi toplulukları için önemli olan hususları
belediyelerin dikkatine sunabileceklerdir. Köylerin nüfusları bağlı oldukları
belediyelerin nüfusu içerisinde sayılacak ve kırsal nüfus ile doğrudan bir bağlantı
sağlanmış olacaktır. Belediyeler, istedikleri takdirde, köylerde büro açabileceklerdir;
ancak bugüne kadar henüz böyle bir uygulamaya gidilmemiştir. Ayrıca, şu anda
reform gündeminde olmasa da, belediyelerin sayısının 18’e indirilmesi yolunda bazı
planlar vardır.
Yeni bölgesel düzenleme içerisinde, kaymakamların belediyelere karşı rolleri açıklığa
kavuşturulmamıştır.
“Belediyeler Birliği”nin Rolü
Türk Belediyeler Birliği, 2003 yılında kurulmuştur. Mevcut 28 belediyenin tümü,
düzenli toplantılar yapmak ve bütçelerinin belli bir yüzdesi olarak bir yıllık aidat
ücreti ödemek suretiyle birliğin çalışmalarına katılmaktadır. Birliğin işlevi
belediyeleri desteklemek, ancak bunu yaparken merkez ve taşra teşkilatları arasında
bir köprü görevi görmek değildir. Birlik, ayrıca, yerel kalkınma ile ilgili herhangi bir
yapılandırılmış iletişim kanalı geliştirmemiştir.
73
Ancak Birlik ile yakın işbirliği içerisinde çalışan KTt, sıklıkla çeşitli konularda
Birliğin görüşlerini almaktadır. Kırsal toplulukların desteklenmesindeki ana
aktörlerden biri olan Belediyeler Birliği, yardımlaşma, ölçek ekonomisi ve
standardizasyon konularında önemli deneyime sahiptir. Birlik belediyeler adına
merkezi ihaleler gerçekleştirmekte, belediye şirketlerinin ve vakıflarının kurulmasına
yardımcı olmaktadır. Şu anda Birliğin iki yol yapım greyderi bulunmaktadır. Birlik,
ayrıca, belediyelere su borusu döşenmesi konusunda deneyim sahibidir. Bu anlamda
fazla talep olmasa da, yeni merkezi hizmetler ile ilgili talep yaratılabilecektir. Şimdiye
kadar KTt içişleri departmanı kapsamında yer alan birçok kırsal topluluğun artık
belediyelerin çatısı altında olacakları düşünüldüğünde, muhtemelen daha fazla makine
ve ekipmana da ihtiyaç duyulacaktır.
Belediyelerin kamuya ait şirket kurma hakkı varsa da, bugüne kadar böyle bir
uygulama yerine getirilmemiştir. Tüm belediyelere doğrudan erişimi bulunan
Belediyeler Birliği’nde kamu mimarisi, vb. konularda çalışan birçok komisyon
bulunmaktadır. Dolayısıyla Birlik, belediyelere mali yardım sağlanması konusunda
daha aktif olabilir. Bunlara ek olarak, talep edildiği takdirde, kırsal topluluklara
yönelik bir alt komisyon da oluşturulabilir.
Nüfus, özellikle de kırsal alanda yaşayan nüfus, karşılıklı yardım çalışmaları
düzenleyip sorunlarını dernekler (yani sivil toplum kuruluşları-STK) aracılığıyla
çözmeye alışıktır. Yerel STK’ların ilgili kaymakamlıklara kayıtlı olmaları ve bu
tescillerini her sene yenilemeleri gerekmektedir. Bu kural teorik olarak her bölgede
STK’ların çalışma düzeyini belirlemeye yardımcı olsa da, uygulamada kayıt ve tescil
işlemlerinin fazla takip edilmediği görülmüştür. Şu anda aktif olarak nitelendirilen
600 STK’dan yalnızca birkaçının gerçekten faaliyette olduğu görülmektedir.
Bu STK’ların büyük çoğunluğu yerel örgütlerdir Muhtarlar da, yerel topluluğun
sorunlarını çözmek ve sosyal hizmet sağlamak üzere çalışan bu tip örgütler içerisinde
doğrudan yer almaktadırlar. Muhtarlar ve STK’lar tarafından toplanan ücretler
faaliyetleri destekleyebilecek düzeyde olup, para toplanması herhangi bir sıkıntı
kaynağı olarak görülmemektedir (örneğin 429 nüfuslu Yeşilırmak köyünde, 2007 yılı
içerisinde toplanan yaklaşık 83.000 Avro, hem köyün genel bakım hizmetleri hem de
sosyal faaliyetleri finanse etmede kullanılmıştır).
Sivil Toplum Destek Ekibi’ne (Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi II) göre, daha büyük
ölçekli Sivil Toplum Örgütlerinin kapasiteleri henüz çok gelişmemiştir. Aynı şekilde,
STK’ların tesis ve altyapıları ile personel donanımı, becerileri ve faaliyet geliştirme
kapasiteleri genelde sınırlıdır.
STK’lar, Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi II ve Natura 2000 gibi diğer AB programları
çerçevesinde de desteklenmektedir.
Yerel planlama
Bir TAIEX raporuna göre, mevcut kalkınma planları, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer
alan toprakların % 45’ini ve genellikle kent, turizm ve Natura 2000 alanlarını
kapsamaktadır. Bugün itibariyle Lefkoşa için bir kent planı, Alagadi kıyı bölgesi için
bir çevre planı ve Girne 1, Girne 2, Girne Beyaz Bölge, Girne Akiferi, Girne Boğaz,
Karpaz, Bafra, Tatlısu Büyükkonuk ve Gazi Magusa sahil şeridi için dokuz adet plan
bulunmaktadır. Varolan bu planlar, özellikle de kırsal alanlar için yeterli değildir.
Mantıklı ve sağlam bir arazi yönetimi planlaması için bu planların önemi çok açıktır.
Dolayısıyla, yerel planlamanın teşvik edilmesi gerekmektedir. Yerel düzeyde
74
planlama ya da CBS kapasitesi bulunmamaktadır. Dahası, planların uygulamaya
konmasındaki çaba ve çalışmalar da yeterince kuvvetli değildir.
Đngiliz Yüksek Komisyonu, son dönemde bir proje finanse etmeye başlamıştır. Proje,
Mesarya ovasında yer alan üç belediyenin sınırları içerisindeki alanlara yönelik iki
adet yerel kalkınma stratejisi sunmayı hedeflemektedir.
I - 4.3 Kırsal, Teknik ve Sosyal Altyapı
I - 4.3.1
Pazarlar ve Ticaret Altyapısı
Belediye merkezleri ve büyük köylerde, genellikle, haftada bir defa perakende (meyve
– sebze) pazarlar kurulmaktadır. Köylerde de, küçük dükkanlar ve satış noktaları
bulunmaktadır. Yerel topluluklar, kırsal yerleşim yerlerindeki pazarların
yenilenmesine ihtiyaç duyulduğunu sık sık ifade etmektedirler.
I - 4.3.2
Ulaşım ve Đletişim
KTt’nin toplam karayolu ağı 2.500 km’dir. Bunun 127 km’si otoyol, 327 km’si
bölgesel yollar ve 2.046 km’si yerel yollardır. Yerel yolların 375 km’si kötü durumda,
500 km’si ise asfaltlanmamış haldedir. Durumu böylesine kötü ya da çok kötü olan bu
köy yolları (toplamda 875 km), çiftliklerin ve hayvan yetiştiriciliği yapılan tesislerin
izole edilmesini daha da artırmaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tümündeki kamu ulaştırma hizmetleri, okul otobüsleri
haricinde oldukça zayıftır. Ulaşım, genellikle özel arabalar ile sağlanmaktadır. Kırsal
alanda toplu taşımacılık hemen hemen hiç yoktur. Varolan toplu taşımacılık
hizmetleri ise özel otobüs ve dolmuşlarla ve yalnızca gündüz saatleri içerisinde akşam
5 ya da 6’ya kadar sağlanmaktadır. Etkin bir toplu taşıma sisteminin olmaması,
özellikle de küçük köylerde yaşayan sakinlerin şehir merkezlerine ve sunulan
hizmetlere ulaşmalarını sorunlu bir hale getirmektedir. Bu problem, özellikle de uzak
köylerde yaşayan yaşlıları, kadınları, gençleri ve özürlüleri olumsuz olarak
etkilemektedir.
Gerek sabit gerekse mobil hatlar olsun telefon şebekesinin kapsama alanı, bölgenin
büyük çoğunluğunu içine almaktadır. Dolayısıyla, bilgi ve iletişim teknolojilerine
erişmek kırsal alanlarda da oldukça kolaydır. Kablolu ve uydu televizyon ve radyo
hizmetlerine de, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin her yerinden erişmek mümkündür.
I - 4.3.3
Enerji Tesisleri
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde elektrik tedariği ve dağıtımının genel durumu, bazı uzak
çiftlikler ve organize hayvancılık bölgeleri haricinde iyidir.
Rüzgar ve güneş enerjisi potansiyelinin yüksek olmasından hareketle, KTt’nin
Alternatif Enerji Komisyonu’nda şu anda yenilenebilir enerji üretimi konusu
tartışılmaktadır. Bugün itibariyle, enerji üretimine ve şebekeye aktarılmasına izin
verilmemektedir. Diğer yandan, fosil enerji fiyatının giderek artmasına bağlı olarak
köylerin57 su ve ışıklandırma için harcadıkları bütçe de giderek yükselmektedir.
Evlerde sıcak su elde etmek için güneş enerjisi kullanılması oldukça yaygın bir
uygulamadır.
57
Örnek olarak; 2007 yılında, yaklaşık 100 ailenin yaşadığı 429 nüfuslu Yeşilırmak köyünde bir yıl içerisinde
toplanan yıllık ücretlerin toplamı yılda 150.000 YLR’ya (83.000 Avro) yükselmektedir.
75
I - 4.3.4
Su Temini
Su temini ve tedariği, hem miktar hem de kalite açısından, Kıbrıs’ın kuzey kesimi için
önemli bir sorundur. 2004 yılında bir KTt Su Temini Master Planı hazırlanmıştır.
Planda, 2005 ila 2035 yılları arasındaki su ihiyacına bağlı olarak baraj inşaatlarının
yapılması öngörülmektedir. Kentsel alanlardaki su ihtiyacına bugün uygun bir şekilde
yanıt veriliyor olsa da, durum kırsal alanda daha vahim durumdadır.
Şu anda KTt’de bulunan 18 büyük barajın kapasitesi yılda 16.5 milyon metreküptür.
Ancak gerçekleşen kapasite, düşen yıllık yağış miktarına bağlı olarak, % 20 (2008) ila
% 93 (2004) arasında değişiklik göstermektedir58. Suyun geri kalan kısmı, KTt su
departmanı tarafından işletilen kuyulardan sağlanmaktadır. Ayrıca Bafra’da bir sudaki
tuzlanmayı arıtma tesisi bulunmaktadır (700.000 m3/yıl). Üretim fiyatı bir metreküp
için yaklaşık 1 Avro olup, çoğunlukla turizm altyapısına hizmet vermektedir.
Gelecek planlarında yeni barajların kurulması öngörülmemektedir. Bunun yerine,
Akdeniz’den geçecek 78 km uzunluğundaki yüksek yoğunluklu polietilen boru
hattıyla, Türkiye’deki Alaköprü Barajı’ndan su sağlanması ile ilgili yeni bir projeye
öncelik verilmektedir. Bu proje ile yılda 75 milyon metreküp kapasite elde edilmesi
beklenmektedir. Ayrıca, AB tarafından Güzelyurt’ta başlatılan proje ile deniz
suyundaki tuzun arıtılarak su sağlanması (8 milyon m3/yıl) amaçlanmaktadır.
Şu anda, su tedariği % 50 oranında sübvanse edilmiş durumdadır (satış fiyatları üretim
maliyetlerini karşılamamaktadır ve üretim maliyetlerine kullanılmış suyun işlenmesi
dahil değildir). Geçmişte köyler suyu ücretsiz almakta, ancak yerel hizmetlerin
sağlanmasını ve mal alımlarını temin etmek üzere vergi toplanmaktadır. Köylerdeki
problem yalnızca yeterli su kaynaklarının olmaması ile sınırlı değildir; bazı
köylerdeki su altyapıları oldukça eski olduğundan yenilenmesi gerekmektedir.
I - 4.3.5
Katı Atık ve Atık Su Yönetimi
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki atık yönetimi faaliyetleri, şu anda, Kıbrıs Türk toplumu
çevre koruma ve katı atık yönetimi kanunları ile düzenlenmiş durumdadır. Atık
yönetimi ile ilgili birçok görev, 1995 yılında belediyelere devredilmiştir.
Kıbrıs Türk toplumu Katı Atık Yönetimi Master Planı’na (2007) göre, atık toplanması
alanında bazı olumlu örnekler olsa da, 28 belediyenin bir çoğu kendi atık toplama ve
imha faaliyetlerini kendileri gerçekleştirmektedir. Dolayısıyla atık toplama araçlarının
ve imha alanlarının paylaşılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çöp ya da atık
toplama hizmetinin verilmediği birçok kırsal alan bulunmaktadır.
Çoğu atık imha alanı, açık çöplükler halindedir. Bu alanlarda herhangi bir
organizasyon ya da atıkların arıtılması gibi bir durum söz konusu olmadığı için,
atıklar ve çöpler geniş bir alana dağılmış durumdadır. Çoğu atık alanında, kirletici
sızıntının yaratacağı etkileri azaltmak için herhangi bir önlem alınmamaktadır. Buna
ek olarak, kanalizasyondan ve lağım çukurlarından gelen pislikler de bu alanlara
atılmaktadır. Tüm bu uygulamalar, çevre, insan sağlığı ve güvenlik açısından çok
ciddi riskler oluşturmaktadır. Atık gömmeye yönelik olarak yapılan yakım işlemleri
ise, çevresel zararları daha da artırmaktadır.
Geri dönüşümlü malzemelere piyasada fazla talep olmadığından, şu anda resmi bir
geri dönüşüm faaliyeti bulunmamaktadır. Buna ek olarak, üretilen atıkların içerisinde
biyolojik olarak ayrıştırılabilen atıklar da olduğu için, atıkların gübreye
58
Lefkoşa belediyesi tarafından aktarılan bilgidir.
76
dönüştürülmesi potansiyeli de vardır. Yine de, şu anda çok az gübreye dönüştürme
faaliyeti gerçekleştirilmektedir.
Kıbrıs’ın içinde bulunduğu durum nedeniyle, atık yönetim altyapısı Kıbrıs
Cumhuriyeti ile paylaşılamamaktadır. Buna bağlı olarak, bu durum, Kıbrıs’ın kuzey
kesiminde katı atık yönetiminin bazı boyutlarına da etki etmektedir.
Su arıtma sistemlerinde kullanılan donanımların gelişmiş olmaması, su kaynaklarının
korunması ve hijyen anlamında yetersizliğe yol açmaktadır.
Kısmen ve sadece belli başlı şehirlerde (Lefkoşa, Girne, Güzelyurt ve Lapta) bir
kanalizasyon sistemi (toplama ve arıtma tesisi) bulunmaktadır. Kalan şehirler ve
yerleşim yerlerinde (örneğin kırsal bölgelerdeki köyler gibi) herhangi bir kanalizasyon
sistemi bulunmamaktadır. Bu yerleşim yerlerinde yaşayan sakinler, basit foseptik
çukurları kullanmakta ya da atık sularını kontrolsüz olarak boşaltmaktadırlar.
Bu durum, KTt çevre koruma departmanının eğilmesi gereken çok önemli bir
husustur. Atık suların arıtılması ile ilgili standartlar endüstrilerde ve turizm
altyapılarında uygulanmakta olmasına rağmen, bu konunun belediyeler düzeyinde
kontrol altına alınması için herhangi bir planlama ortaya konmamıştır. Özellikle de
kirletici sızıntı veya kaçaklardan etkilenmeye eğilimli olan alanlarda, toprak ve su
kalitesi üzerindeki olumsuz etkilerin artık ortaya çıkması beklenmektedir. Bu durum,
sağlık koşulları ve sivrisinek kontrolü (malarya riski) ile ilgili kaygıları da
artırmaktadır.
I - 4.3.6
Sosyal Hizmetler ve Tesisler
Sosyal hizmetler departmanına göre, KTt’deki sosyal hizmetlerin kapsamı özellikle de
kırsal alanlarda oldukça yetersizdir. Sosyal hizmetler, bugün itibariyle, personel
sıkıntısı çeken (tüm hizmetler için toplamda 40 personel) sekiz büro aracılığıyla
verilmektedir: Lefkoşa, Magusa, Girne (Girne Özel Eğitim Merkezi ve Lapta
Huzurevi), Güzelyurt, Lefke, Akdoğan, Yeni Đskele ve Mehmetçik.
Bu kapsamda sağlanan temel faaliyetler daha çok çocuklara ve gençlere yöneliktir:
yetim ve öksüzlerin bakımı, evlat edinme, koruyucu aileler ile yaşayan çocuklar,
mahkemelerde yargılanan gençler. Bölgedeki akredite edilmiş çocuk yuvası sayısı
giderek artmaktadır (2006 yılında 20 adet çocuk yuvasından 2007 yılında 33 çocuk
yuvasına). Topluluk sınırları içerisindeki her yerde kadınların, reisi kadın olan
hanelerin, yaşlıların ve işsizlerin gereksinimleri oldukça fazladır; ancak, konuyla ilgili
herhangi bir istatistik bulunmamaktadır. Belediyeler bir takım sosyal hizmetler
sunuyor olsalar da, KTt sosyal hizmetler departmanı ile işbirliği içerisinde
çalışmamaktadırlar. Aynı durum, yerel Sivil Toplum Kuruluşları için de geçerlidir.
Hem kentsel hem de kırsal alanlarda toplum merkezlerinin oluşturulması gerektiği
yönündeki görüş sosyal hizmetler departmanı tarafından dile getirilmiş olmasına
rağmen, mali ve beşeri kaynaklarla ilgili sıkıntılara bağlı olarak içinde bulunulan
koşullarda bu tip merkezler ne yazık ki bulunmamaktadır.
Sunulan sağlık hizmetlerine baktığımızda, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde toplam 126
eczane olduğunu görmekteyiz. Bu eczanelerin 118’i dört büyük hastanenin de yer
aldığı beş bölge merkezinde bulunmaktadır. Ancak en küçük belediyelerde bile, iyi
donanımlı sağlık merkezleri ve tıbbi hizmetler bulunmaktadır.
77
Tablo 40 – Kırsal alanlardaki sağlık imkanları
Doktor Sayısı
Diş Hekimi
Sayısı
Eczane Sayısı
Mevcut Yatak
Sayısı
Yeşilyurt
10
2
-
45
Lefke
1
1
-
-
Gemikonağı
-
-
2
-
Lapta
1
1
1
5
Karaoğlanoğlu
-
-
1
-
Çatalköy
-
-
1
-
Serdarlı
1
1
1
4
Akdoğan
1
1
1
4
Geçitkale
1
1
1
5
Belediye / Köy
Mehmetçik
1
-
2
6
Yeni Erenköy
4
1
1
9
Esentepe
1
-
-
3
Đnönü
-
-
-
-
Dipkarpaz
1
-
-
6
Değirmenlik
1
1
1
8
Demirhan
-
-
1
-
Tatlısu
-
-
-
-
Akıncılar
-
-
-
-
Vadili
Toplam
-
-
1
-
23
9
14
95
Kaynak: KTt sağlık departmanı
Kırsal belediyelerde okullara ve eğitime erişim oldukça kolaydır. Ancak hem kentsel
hem de kırsal kesimde okul öncesi eğitim için durum farklıdır.
Tablo 41 – Kırsal alanlardaki okul sayıları
Bölge
Đskele
Girne
Güzelyurt
Lefkoşa
Magusa
Kırsalda Toplam
KTt Toplamı
Okul
Öncesi
1
3
4
2
10
19
Đlkokul
Ortaokul
Lise
Meslek Lisesi
12
14
9
10
21
66
81
3
2
1
1
4
11
1
1
1
1
2
6
1
1
1
3
Kaynak: KTt istatistikleri
Tüm KTt yerel topluluklarının ortak “buluşma noktası”, köylerde sıklıkla
muhtarlıklarla ilişkilendirilen “spor kulüpleri”dir. Ancak bu kulüpler, genellikle,
yalnızca erkekler içindir. Bu tip kulüplerde kütüphane, bilgisayar ve internet erişimi,
sergiler, film gösterimleri ve mesleki eğitim gibi hizmetler çok seyrektir. KTt sosyal
hizmetler departmanına ve yerel STK’lara göre, önemli köylerde nüfusun farklı
segmentlerine (erkekler, kadınlar, gençler, yaşlılar, vb.) farklı hizmetler sunacak
toplum merkezleri ne yazık ki bulunmamaktadır.
78
I - 4.4 Kırsal Ekonomi ve Đstihdam
I - 4.4.1
Kırsal Ekonominin Yapısı
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, imalat sanayinde iş yapmakta olan toplam 577 işletme
bulunmaktadır. Bu işletmelerin sektörlere dağılımı şöyledir: elektrik ekipmanlarının
üretimi ve montajı (9), metal sanayi (85), taş ve toprak işleme (24), kimyasallar (49),
selüloz ve matbaacılık (68), orman ürünleri (82), tekstil ve deri (61) ile gıda işleme
(199). Gıda işleme sanayi, imalat sanayinde iş yapmakta olan işletmelerin % 34.5’ini
oluşturmaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin kırsal bölgelerinde bulunan mikro ve küçük – orta ölçekli
işletmelerin (KOBĐ) sayısı giderek artmaktadır. Bu işletmelerin bir çoğu, genellikle, iş
geliştirme için daha çekici özelliklere sahip olan kentsel alanların yakınlarında
bulunmaktadır. 2007 yılı itibariyle, KTt Sanayi Odası’na kayıtlı olan 3.582 KOBĐ
vardır. Ancak, bu işletmelerin yalnızca % 13.6’sı (yani 487 adedi) kırsal bölgelerde
yer almaktadır. Bu tür işletmelerin kırsal bölgelerde oluşturulması yavaş ve zaman
alan bir süreçtir. 2007 yılında, kırsal alanda yaşayan her 1.000 kişi için 3 KOBĐ
bulunmaktadır. Bu rakam, AB-25 (24) veya AB-15 (49) ortalamasının hayli
altındadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, yiyecek, içecek ve tütün alanında çalışan toplam 268
KOBĐ tipi sanayi kuruluşu bulunmaktadır. 2004 yılının istatistiksel verilerine göre, bu
kuruluşlarda yaklaşık 3.000 kişi çalışmaktadır. Bu kuruluşların 89 tanesi, süt üretimi
sektöründe de söz sahibidir. Bu şirketlerin 10 tanesi, işledikleri ürünleri dışarıya
satmaktadırlar. Geri kalanlar ise, narenciye paketleme, et, kümes hayvancılığı,
değirmencilik ve hayvan yemi sektörlerinde çalışan küçük ölçekli aile işletmeleridir.
Kırsal alanlardaki küçük ve orta ölçekli işletmelerin yavaş gelişimi, kırsal nüfusun
alım gücünün düşük olması ile yakından ilgilidir. Dolayısıyla, kırsal gelirin
artırılması, bu tip işletmelerin daha da geliştirilmesi için önemli bir ön gerekliliktir.
Turizmin geliştirilmesi de, kırsal bölgelerdeki diğer hizmetlerin geliştirilmesini
tetiklemekte ve teşvik etmektedir.
I - 4.4.2.
Kırsal Alanlardaki Alternatif Ekonomik Faaliyetler
I - 4.4.2.1
Kırsal Turizm
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde turizm üç gruba ayrılmaktadır: kitle turizmi, özel ilgi
turizmi ve yazlık turizmi. Kıbrıs kuzey kesiminin Turizm Master Planı (2000), özel
ilgi turizminin sahip olduğu potansiyelin altını çizmekte, kitle turizminin ve yazlık
turizminin ise kontrol altına alınması gerektiğini vurgulamaktadır. Yine de, kitle
turizminde şimdiye kadar birçok yatırım yapılmış olup, şu anki mevcut yatak
kapasitesinin % 95’ini kitle turizmi oluşturmaktadır. Yazlık sayılarının giderek
artması da, turizm sektörünü olumsuz etkilemektedir.
Đstatistiklere göre, Kıbrıs’ın kuzey kesimini ziyaret eden turist sayısında 1990 yılından
itibaren önemli artışlar olmuştur. Bu artış, son altı yıl içerisinde giderek artan bir
eğilim göstermektedir. Ancak turizmden elde edilen net gelir, bu eğilim ile doğru
orantılı bir artış göstermemiştir. Bunun en büyük sebebi, Kıbrıs’ın kuzey kesimine
gelen Türk kumarcıların ve üniversite öğrencilerinin turist olarak sınıflandırılmasıdır.
Kumar oynayanlardan elde edilen turizm geliri oldukça düşüktür; buna karşın
79
öğrencilerin ekonomiye katma değeri, eğitim ve hizmet sektörleri kapsamında
kaydedilmektedir.
Tablo 42 – Turizm istatistikleri
Turist sayısı
- Türkiye’den
- diğer ülkelerden
Net turizm geliri
(milyon avro)
2002
425.556
316.193
109.363
2003
469.867
340.083
129.784
2004
599.012
434.744
164.268
2005
652.779
488.023
164.756
2006
715.749
572.633
143.116
2007
120,4
156,6
232,1
264,6
242,1
284,4
1,6782
1,8054
1,7858
-
Ortalama Kambiyo Oranı
1 Avro = TL(2005
itibariyle yeni TL)
1.427.801
1.695.659
1.773.843
Kaynak: Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 2008, KTt istatistikleri, 2008
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin tarihi, kültürel ve doğal zenginliği ile özel koruma altındaki
alanlara zarar vermeyen ve sürdürülebilir kalkınmayı mümkün kılan turizm
faaliyetlerinin ışığında, Turizm Master Planı’nın önemli bir kısmı özel ilgi turizmine
ayrılmıştır.
Kırsal turizm, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde son altı yıl içerisinde büyük önem
kazanmıştır. Bunun nedeni, kırsal bölgelerdeki temel alternatif iş alanlarından biri
haline gelme potansiyeline sahip olmasıdır. Kırsal turizm, Türk Yardım Heyeti ve
USAID - Kobi Merkezi tarafından desteklenen KTt’nin yerel inisiyatiflerini takiben
uygulamaya konmuştur. El değmemiş doğası ve kültürünün yanı sıra, sahip olduğu
çok özel fauna ve florası nedeniyle Karpaz yarımadasının kırsal turizm potansiyeli
çok büyüktür. Karpaz’ın Dipkarpaz, Büyükkonuk, Ziyamet ve Kumyalı gibi bazı
köylerinde, eski geleneksel Kıbrıs evlerinin kırsal turizm amaçlı yenilenmesine
yönelik bir takım projeler geliştirilmiştir (“Kıbrıs’ta Sürdürülebilir Binaların Teşviki
Projesi” ve “Kemerli Ev Projesi”).
Kırsal turizm çerçevesindeki kır evlerinin sayısı yavaş da olsa artmaktadır. Kıbrıs
Cumhuriyeti ile karşılaştırıldığında, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde kırsal turizm hala
başlangıç safhasındadır. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde, 45’den fazla köyde 100’den fazla
tescilli tarımsal turizm tesisi bulunmaktadır.
Kıbrıs’ın kuzey kesimi, doğal, tarihi ve kültürel varlıklarını kullanarak kendini özel
bir kimliğe sahip eşsiz bir istikamet olarak kabul ettirme fırsatına sahiptir. Böyle bir
niş pazarlama stratejisi, çok sayıda turist çekmenin uygun olmadığı, az nüfuslu
küçük bölgeler için çok uygun bir stratejidir. Seyahat mesafelerinin kısa oluşu, yol
altyapısının iyi durumda oluşu, mevcut turizm piyasası (kitle turizmi ve özel ilgi
turizmi) ile turizm sezonunun uzun oluşu, turizmin geliştirilmesine katkıda bulunan
önemli ve güçlü özelliklerdir.
Dünyada kırsal turizm sektörüne olan ilgi, sağlıklı ve kaliteli yaşam stili eğilimine
paralel olarak “kırsal” ürünlere olan talep ve “öze dönüş” kavramı giderek
gelişmektedir. Kırsal turizm, yerel, organik ve geleneksel ürünlerin
markalaştırılmasında çok rahatlıkla kullanılabilir. KTt’nin sürekli mali desteğiyle
(krediler, hibeler ve sübvansiyonlar) de, yeni girişimcilerin bu sektöre adım atmaları
ve kırsal alandaki istihdam fırsatlarının artırılması mümkün olabilir.
Bu bağlamda ön plana çıkan en zayıf noktalar, elektrik ve su teminidir. Kırsal
bölgelerde varolan insan kaynaklarının nitelik ve nicelik açısından düşük düzeyde
olması da (bu iş sektöründe çalışanların yönetim kabiliyetlerinin olmaması gibi),
80
yatırım için gereken kaynakların yetersiz oluşu ile birlikte kırsal turizmin
geliştirilmesinin önünde engel teşkil etmektedir. Geri kalan zayıf yönlerin tamamı işin
stratejik boyutuyla ilgilidir (müşterek bir imaj / pazarlamanın olmaması ya da kurulu
bir kırsal turizm örgütünün olmaması gibi). Buna ek olarak, konaklama, restoranlar,
aktiviteler, ulaşım, etkinlikler, gezilecek görülecek yerler, yürüyüş parkurları ve iklim
gibi konularda bilgi sağlayacak bir kırsal turizm ağı da (Kıbrıs Cumhuriyeti’ndeki
gibi) bulunmamaktadır.
Dahası; Kıbrıs sorununun belirsizliği, mülk tapularının durumu ve politik konular da,
uzun vadeli yatırım kararlarının alınmasını (emlak yatırımları, imar gibi)
önlemektedir. Đzolasyon altında olması nedeniyle Kıbrıs’ın kuzey kesiminde doğrudan
ulaşım imkanı olmaması (ziyaretçiler Türkiye’ye iniş yapmak durumundadırlar),
turistik bölge imajını güçsüzleştirmektedir.
I - 4.4.2.2
Geleneksel El Sanatları
El sanatlarının geliştirilmesi, yalnızca kırsal alanlarda bulunan alternatif ekonomik
faaliyetler olarak değil, KTt’nin etnik kültürünün yapı taşlarından biri olarak
nitelendirilmektedir. KTt; geleneksel ev aletleri, giysileri ve diğer geleneksel el işleri
(Lefkara işi, dantel ve tığ işi, sepet, Kıbrıs tarzı kilim, sandalye, ağaç oymacılığı gibi)
ile kendini gösteren bir kırsal el sanatları geleneğine sahiptir. Geçmişte farklı el
becerilerinin ortaya çıkmasına ve gelişmesine yol açan sosyal ve ekonomik
koşullardaki değişiklikler, el sanatları sektörünü doğrudan etkilemiştir. Kentleşmenin
ve kentli “yaşam stili”nin sonucu olarak da, kırsal alanlardaki geleneksel el
sanatlarının büyük çoğunluğu kaybolmuştur. Şu anda yürütülmekte olan el sanatları
faaliyetlerinin büyük bir kısmının hizmet ve perakende sektörüne yoğunlaşmasıyla,
evde yapılan geleneksel (güzel sanatlar ve el sanatları) el sanatları üretiminin eksikliği
daha da ön plana çıkmıştır.
Zengin kültürel miras ve tarihi geçmiş, yerel kaynaklara kolay erişim, kaliteli, otantik
ve geleneksel ürünler ile vasıflı işgücünün varlığı bu sektörün en başta gelen güçlü
yönlerinden olup, gelecekte bu sektörün kalkınması için sağlam bir temel
oluşturmaktadırlar. El sanatları sektörü, nispeten çok iyi bir şekilde organize edilmiş
durumdadır. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki 7 şubesi ile güçlü bir iç yapısı olan aktif bir
Esnaf ve Sanatkarlar Odası vardır. Bunun haricinde, müşterilerine ve üyelerine farklı
hizmetler (ürün geliştirme, pazarlama, eğitim) sağlayan birçok El Sanatları
Kooperatifi (Kıbrıs Türk El Sanatları Kooperatifi gibi) ve STK (HASDER – Halk
Sanatları ve El Sanatları Vakfı) bulunmaktadır. Esnaf ve Sanatkarlar Odası’na göre,
KTt’nin el sanatları sektöründe şu anda kayıtlı 6.500 esnaf ve sanatkar vardır.
Bunların 2.500’den fazlası üretim, sanatkarlık ve sanat ve el sanatları alanında
çalışmaktadır. Diğerleri ise, hizmet ve perakende sektöründedir. Odaya kayıtlı olan
üyelerin % 25’i kırsal bölgelerden gelmektedir.
Esnaf ve sanatkarların elde ettikleri gelirlerin düşük oluşu, yatırım yapmalarını
güçleştirmektedir. Diğer taraftan, ‘başlangıç’ sermayesinin olmaması gençlerin
sektöre girme heveslerini kırdığından, özellikle de kırsal alanda geleneksel faaliyetler
ile genelde daha yaşlı insanlar uğraşmakta, çok küçük bir ölçekte devam
etmektedirler. Kırsal alanda yaşayan ve el sanatları alanında çalışan çoğu insan,
özellikle yönetim ve pazarlama konularında girişimcilik becerilerinden yoksundur.
Dolayısıyla, bu beceri eksikliği ile birlikte emek maliyetinin yüksek olması ve kalite
standartlarının mevcut olmaması, piyasanın talepleri doğrultusunda olmayan
ürünlerin üretimi ile sonuçlanmaktadır.
81
Kitle turizminin ve kırsal turizmin gelişmesiyle, el yapımı ürünlere olan talep de
artmaktadır. Bu nedenle,bu alternatif ekonomik faaliyetin güçlendirilmesi
gerekmekte, önerilen yatırımlarda iki ana hedefe öncelik verilmesi gerekmektedir:
(a) el sanatları faaliyetleri için gereken tesisler,araçlarve ekipmanların iyileştirilmesi;
modellerinin (satış noktaları kurulması, tanıtıcı işaretler, vb.) uygulanması yoluyla
geleneksel el becerilerinin yeniden canlandırılması.
El sanatları sektörünün (geleneksel el sanatları ve sanat ürünleri ile evde üretilen el
sanatları) gelecekteki gelişimi, turistlerin ilgisini çekmeye yarayan “ikincil” bir
turistik ürün olarak, turizm sektörünün (kitle turizmi, kırsal turizm, ekolojik turizm,
kültür turizmi gibi) kalkınması ile aynı “kader”i paylaşacaktır.
I - 4.4.2.3
Geleneksel Yerel / Niş Ürünler ve Gıda Ürünleri
Yerel kaynaklara kolay erişim, gereken beceriye sahip işgücü, uygun iklim koşulları,
temiz bir toprak ve hala nispeten kirlenmemiş bir çevre, otantik ve gelenelsek gıda
ürünlerinin üretimini olanaklı kılmaktadır. Yeşil ve siyah zeytin yağı, sucuk (üzüm
suyundan yapılan özel bir yerel tatlı türü), kofter (üzüm suyundan yapılan ve
kurutulmuş olarak tüketilen bir tatlı türü), pekmez (keçiboynuzundan yapılan
geleneksel şurup), zivaniya (beyaz üzümden yapılan özel bir yerel içecek) gibi çok
sayıda geleneksel / yerel niş ürünlerin üretimi küçük ölçekli olarak sürdürülmektedir.
Yine Büyükkonuk ve Kumyalı gibi bazı köylerde, geleneksel yöntemlerde zeytinyağı
sabunu üretimi sürdürülmekte olup, üretimin büyük çoğunluğu yerli pazara yöneliktir.
Gelirlerin düşük olması yatırımları güçleştirmekte ve gençlerin bu sektörde
çalışmalarına engel olmaktadır. Bu da, bu alt sektörün önemli bir zayıflığıdır. Bu alt
sektörler ile ilgili güvenilir veri ve istatistiklerin mevcut olmayışı (yüksek düzeyde
kayıtsız ekonomik faaliyetler) stratejik planlama çalışmalarının yapılmasına imkan
vermediğinden, kamu desteği de oldukça sınırlı kalmaktadır. Aynı şekilde, üretimi
modernleştirip artırarak kalite standartlarının yakalanmasına yardımcı olacak yeni
teknolojiler ile ilgili teknik bilgiye sahip profesyonel insan kapasitesinin olmayışı da,
bu alt sektöre sekte vuran diğer bir zayıf nokta olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ancak, sağlıklı ve kaliteli bir yaşam stiline sahip olmaya yönelik yeni trendler ile bu
tip geleneksel ve yerel niş gıda ürünlerine olan talebin yüksek olması nedeniyle, bu alt
sektörün kalkınması için büyük bir potansiyel olduğu görülmektedir. Yüksek
kentleşme hızı aynı zamanda geleneksel ev yemekleri veya organik gıdalar gibi
“kırsal ürünler” için talep yarattığından, sektörün elinde oldukça önemli ve büyük
fırsatlar bulunmaktadır. Aynı zamanda, bu tip ürünler için yerel piyasada da kalıcı bir
gelişme söz konusudur. Yine, bu alt sektörde yeni kurulan mikro işletmeler de, yavaş
yavaş, ancak aşamalı bir şekilde artmaya devam etmektedir.
Piyasada kaliteli ve yenilikçi ürünlere olan talep, nitelik ve nicelik açısından daha
rekabetçi olabilmeleri için mikro işletmeleri ürün geliştirmeye, yeni tarifler
yaratmaya, piyasanın talepleri doğrultusunda paketleme yapmalarına ve kalite kontrol
sistemlerini uygulamalarına zorlayacaktır. Đkinci gelişme fırsatı ise, bu sektörde yer
alan mikro ve küçük – orta ölçekli işletmelerin (KOBĐ) pazar fırsatlarını artıracak olan
turizm sektörünün (özellikle de kırsal turizmin) gelişmesi olacaktır. Uzun süren
turizm sezonları, bu ürünlerin neredeyse yıl boyunca doğrudan satışlarına olanak
sağlayacaktır. Geleneksel yerel / niş ürünlerin ve gıda ürünlerinin kırsal turizm amaçlı
olarak desteklenmesini hedefleyen uluslararası finansmanlı projeler de bulunmaktadır:
KOBĐ Merkezi gibi. Geleneksel gıda hazırlama becerilerinin korunmasına yönelik
82
yerel inisiyatifler de (Cypro-Mare Turizm, Büyükkonuk Ekolojik Turizm Derneği,
Karpaz Dostları Derneği gibi), kırsal turizm faaliyetleri aracılığı ile bu alt sektörün
geliştirilmesi için sağlam bir temel oluşturabilecektir.
Bu sektöre yönlendirilen yatırımların, (a) makine alet ve ekipmanlarına yatırım
yoluyla üretim imkanlarının iyileştirilmesi ve (b) pazarlamanın geliştirilmesi
(çiftliklerin içinde ve dışında satış noktaları kurulması gibi) gibi konulara
odaklanması faydalı olacaktır.
83
8.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
I–5
Bazı geleneksel ürünler
için (patates, keçiboynuzu,
narenciye, enginar, peynir)
Türkiye’de, Orta Doğu’da
ve diğer bazı yerlerde hazır
pazar bulunması.
Đklimin kuzey bölgelerdeki
pazarların sezon dışı
ihtiyaçlarına yanıt verecek
erken hasat turfanda
ürünler elde edilmesini
mümkün kılması.
Bazı tarımsal pazarlama
zincirlerinin kurulu olması
(süt, narenciye, hububat,
patates, bazı sebzeler)
Birkaç orta ve büyük
ölçekli gıda imalatçısının
AB standartlarında olması.
Küçük ve orta ölçekli gıda
işleme işletmelerinin sahip
olduğu önemli roller
(dinamik, daha esnek ve
rekabete açık ekonomik
aktörler)
Varolan Sanayi ve Ticaret
Odaları, Ziraat
Mühendisleri Odaları,
üretici dernekleri ve
birlikleri.
Arazinin küçük olmasının
pazarlara, hizmetlere ve
girdilere erişimi
kolaylaştırması.
Sağlam bir süt ürünleri
zincirinin bulunması.
Güçlü Yönler
Zayıf Yönler
Ticaret yapmanın zor olması (tarife dışı engeller, dış
ticaret yapmada zorluklar, maliyetlerin artması).
2. Suyun azlığı (yağışın az olması, kuraklık, yeraltı
kaynaklarının azlığı).
3. Çiftlik arazilerinin ve parsellerin küçük olması
4. Đlk üreticilerin tedarik ve işleme zincirine entegre
olamaması (kooperatifler ve üretici örgütlerinin, ortak
makine kullanımının, ortak girdi satın alımının, ortak
pazarlama kalıplarının ve sözleşmeli çiftçiliğin sınırlı
düzeyde olması gibi).
5. Kıbrıs sorunundaki belirsizlik (mülk tapuları) ve kredi
fırsatlarının yetersiz olması, uzun vadeli tarım
yatırımlarını engellemekte ve emek yoğunluğunun
artmasına, teknolojilerin eskimesine ve birim üretim
maliyetlerinin artmasına neden olmaktadır.
6. Bazı tarımsal pazarlama zincirleri tepeden aşağıya
doğru olduğundan, serbest rekabeti sınırlandırmaktadır.
7. Tam zamanlı çiftçiler tarım konusunda beceri sahibi
olsa da, tarım alanında örgün eğitim düzeyleri düşüktür;
yarı zamanlı çiftçiler nispeten daha eğitimli ve değişime
açıktır.
8. Uzun pazar zincirleri (aracılar) ve pazarlama
hizmetlerinin (bilgilendirme dahil) olmaması.
9. Küçük ölçekli gıda işleyicilerinin kullandıkları teknoloji
eskidir, etkin değildir, hijyen ve kalite standartları
düşüktür, yüksek katma değerli ürünler için gerekli
modern ekipmanlara sahip değillerdir.
10. Gıda işleyenler, vasıfsız işgücünden zarar görmektedir.
11. Bilgi üretim ve dağıtım altyapısı zayıftır (tarım okulları,
araştırma, üniversite, yayım).
12. Tarım, bitki sağlığı, veterinerlik ve gıda güvenliği
mevzuatının AB’ye uyumlu hale getirilmesi
gerekmektedir.
13. Güvenilir verilerin olmaması, sağlam bir tarımsal ve
kırsal kalkınma planlaması yapılmasını
engellemektedir.
14. KTt’nin idari kapasitesinin düşük olması (özellikle
uygulamada)
15. Kayıtdışı ekonomik faaliyetlerin çok oluşu
1.
SWOT ANALĐZĐ: EKSEN 1
6.
5.
4.
3.
2.
1.
Orta ve uzun vadede ticareti
artırma potansiyeli vardır.
Ürün çeşitliliği (özellikle
alternatif meyve ve sebze
çeşitleri) ve organik tarım, yeni
ve daha yüksek katma değere
sahip ürünler ve ürün
gruplarına olanak
sağlamaktadır.
Dünyada gıdaya olan talebin
artması, dünya pazarındaki
fiyatlar üzerinde olumlu bir
etkiye sahiptir.
Kaliteli ve geleneksel gıdalara
olan talep giderek artmaktadır.
Yeşil Hat Tüzüğü, Kıbrıs
Cumhuriyeti pazararına erişim
imkanı sağlamaktadır (hayvan
ürünleri hariç). 2008’den
itibaren, tarımsal ürünler için
herhangi bir tarife ödenmesine
gerek yoktur.
Dış yardımlarla tarım ve gıda
sektörlerine destek sağlamada
gereken potansiyel ve Kırsal
Kalkınma Planı kapsamındaki
finansman.
Fırsatlar
1. Toprağın ve suyun
tuzlanmaya başlaması; hasat
miktarının düşmesine,
ürünlerin zarar görmesine ve
gıda işleme endüstrisinde su
arıtımı gereksinimine neden
olmaktadır.
2. Çiftlik kalite sertifikasyonu
(GLOBALGAP gibi) ve gıda
kalite standartları (HACCP,
ISO, BRC gibi) açısından
uluslararası pazar
gereksinimleri giderek
artmaktadır.
3. Elde edilen gelir düzeyinin
düşük olması ve çalışma
alternatiflerinin olmaması
nedeniyle, kırsal alanda
yaşayan genç nüfus kentlere
göç etmektedir.
4. Serbest ticaretin büyümesi,
yerel piyasadaki rekabetin
daha da yoğun olmasına
neden olacaktır.
5. Enerji ve diğer
hammaddelerin fiyatlarının
yüksek olması, maliyetlerin
yükselmesine ve ilave ulaşım
masraflarına yol açmaktadır.
6. Mevcut devlet desteği
sistemi sürdürülebilir bir
sistem değildir. Rekabet
gücünü azaltmakta, tarım
sektörünü OTP ile
entegrasyona hazırlamakta
yetersiz kalmaktadır.
Tehditler
84
Üçüncü öncelik;
AB’nin gıda
güvenliği ve çevre
standartlarına
uygun, katma
değerli gıda
sanayinin
geliştirilmesidir.
Đkinci öncelik; AB
standartlarını
hedefleyerek,
çiftlik
işletmelerinin
rekabet gücünü
artırmaktır.
Birinci öncelik;
çiftçilerin sahip
olduğu düşük
eğitim ve tarımsal
bilgi düzeylerini
yükseltmek için
gerekli önlemlerin
alınmasıdır.
Öncelikler
Güçlü Yönler
6. Tarıma bağlı olarak toprak
erozyonunun hızlanması ile
ilgili göstergelerin az olması.
7. Toprakların, yoğun tarım veya
endüstriyel faaliyetler ile
kirlenmemiş olması.
8. STK’ların aktif desteği ile
henüz başlangıç aşamasında
olan, ancak gelişme
Zayıf Yönler
10. Doğa dostu tarım teşvikleri, pazar yaratılması,
tarım turizmi bağlantıları gibi bir dizi politika ve
uygulamaya dönük müdahale ile organik tarıma
destek potansiyeli.
11. Doğa dostu tarım teşvikleri ile toprak korumaya
destek potansiyeli (doğrudan ödemelerden
yararlanmak için OTP’na çapraz-uyum ile daha
farklı ürün rotasyonlarının yapılmaya başlanması
gibi)
Toprak Koruma
6. Ürün rotasyonunun olmaması (tek yönlü
arpa yetiştiriciliği) ve nadas
uygulamasının yapılmaması
7. Đyi kalitede “derin” toprakların nispeten
son derece az olması.
8. Özellikle de yoğun yağış alınan kış
aylarında, toprak erozyonunun doğal ve
normal bir olay haline gelmiş olması.
9. Tuzlu sulama suyu kullanımının, ürün
Fırsatlar
1. Arıtılan atık suların sulama amaçlı olarak
kullanılması ve kentlerde kullanım için alternatif
su kaynaklarına (tuz arıtma gibi) yönelinmesi.
2. Çiftçilerin yeraltı suyu kullanımları üzerindeki
kontrollerin artırılması.
3. Çiftçiler ve su kullanıcısı olan kuruluşların
sulama takvimlerini daha etkin kullanması,
hedefe yönelik eğitimler ve “iyi sulama”
uygulamaları ile ilgili danışmanlık desteği
sağlanması.
4. Gelişmiş sulama teknolojileri ve ilgili altyapı
konusunda daha fazla yatırım desteği sağlanması.
5. Özellikle de narenciye gibi su tüketimi fazla olan
ürünler için, sulama yapılan arazi miktarının
azaltılması.
6. Su tüketimi açısından daha etkin narenciye
bahçeleri için iyileştirme veya yeniden dikim
çalışmaları yapılması.
7. Hurma ağacı gibi su tüketimi açısından daha
etkin ve/veya tuza toleranslı mahsullerin tercih
edilmesi.
8. Türkiye ile planlanan su boru hattı projesinin
gerçekleştirilmesi.
9. Yeni teknolojilerin kullanımı, çevre üzerindeki
etkilerin azaltılmasına (atıkların arıtılması, su
tasarrufu gibi) ve enerji maliyetlerinin
düşürülmesine (enerji tasarrufu, rüzgar ve güneş
enerjisi üretimi) yardımcı olup, ekstra gelir elde
etme (kompostlama) fırsatı sunabilir.
Su Kaynakları
1. Sınırlı yeraltı kaynaklarının, narenciye
gibi su tüketimi fazla olan ürünler için
aşırı derecede kullanılması, yeraltı
sularının tuzlanmasına yol açmaktadır.
2. Gerçekleşen su kullanımı ve sulama
uygulamaları ile ilgili veri olmaması,
yeraltı sularının sulama amaçlı kullanımı
üzerinde herhangi bir kontrol olmaması,
kayıtsız ve sayaçsız kuyu sayısının fazla
olması.
3. Sulama altyapısından sızan su miktarının
yüksek olması.
4. Sulama, çiftçiler ve su kullanıcısı olan
kuruluşlar tarafından etkin olarak yerine
getirilememektedir.
5. Çiftçilerin, su yönetimi konularındaki
bilinç ve farkındalık seviyesi düşüktür.
1. Sulama için iyi kaliteli yeraltı
suyu halen daha vardır.
2. Barajlardan gelen sular da dahil
bazı yerüstü suları sulama için
kullanılabilir durumdadır.
3. Çiftçilerin % 90 ila % 95’i,
salma sulama tekniklerinden
daha ekonomik ve etkin olan
damla sulamaya geçmişlerdir.
4. Tarımda zirai kimyasal
girdilerin az kullanılıyor
olması, kirlenme riskini
azaltmaktadır ve bu durum, su
kalitesi için çok faydalıdır.
5. Tarımsal faaliyetlerden
kaynaklanan çevre kirliliği
seviyesinin düşük olması.
I–6
8.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
Toprak erozyonu ve
tuzlanma, süregelen çölleşme
sürecinin anahtar ögeleridir.
Đklim değişiklikleri ve
kuraklığın artması.
Tarım arazileri ile diğer
toprakların kentleşmeye ve
diğer fiziksel gelişimlere
(sahil turizmi gibi) kurban
Đklim değişiklikleri ve
kuraklığın artmasına bağlı
olarak, su kaynaklarının
giderek azalması.
Mevcut su kaynaklarının
kullanımı konusunda diğer
kullanıcıların (turizm gibi)
baskın ve rekabetçi rolü.
Su kaynaklarının yönetimine
stratejik bir yaklaşım
getirilmemesi.
Tarımsal üretimin en yoğun
olduğu bölgelerde su kirliliği
riski (nitrat).
Gıda sanayinin atık
yönetiminde yetersiz
olmasına bağlı olarak, yerel
çevre ve kamu sağlığına
yönelik olarak var olan
riskler.
Tehditler
85
Đkinci öncelik;
potansiyel
NATURA 2000
alanlarının
korunması ve
halk tarafından
takdirinin
teşvik
edilmesidir.
Birinci öncelik;
a) doğal
kaynakların
(özellikle de su
ve toprağın), ve
b) Yüksek Doğa
Değeri (YDD)
olan çiftlik
alanları da
dahil yabani
yaşam
alanlarının
sürdürülebilir
yönetiminin
sağlanması ve
bu yönde
çiftçilerin teşvik
edilmesidir.
Öncelikler
13. Ormanlar ve orman
alanlarının büyük çoğunluğu,
sürekli koruma ve yönetim
hizmetlerinin sağlandığı KTt
ormancılık departmanı
alanlarıdır.
14. Orman yangınlarından
korunması etkin olarak
yürütülmekte olup, yeterli
beşeri ve fiziksel kaynaklara
Biyolojik çeşitlilik (ve asırlık
zeytin ve keçiboynuzu
ağaçları gibi tarımsal
biyolojik çeşitlilik) düzeyinin
yüksek olması, düşük
yoğunluklu tarımın
birleşmesi ve dolayısıyla
Yüksek Doğa Değeri (YDD)
olan geniş alanların var
olması.
10. YDD olan bazı tarımsal
yaşam alanlarının (tahıl
tarlaları gibi), birçok önemli
kuş türüne evsahipliği
yapması.
11. Potansiyel NATURA 2000
alanları da dahil, bir koruma
altında olan bölgeler ağının
olması.
12. Doğaya yönelik ekolojik
turizm aktivitelerinin var
olması.
9.
potansiyeline sahip bir organik
tarımın varlığı.
14. Orman alanları, Kıbrıs’ın kuzey kesimi
topraklarının yalnızca beşte birini
kaplamaktadır; ancak orman alanlarının
yalnızca % 39’u yüksek meşcereli verimli
ormanlardan oluşmaktadır (toplam arazi
miktarının % 7’si).
15. Orman yönetiminin, çevresel ve sosyal
boyutundan ziyade, daha çok ekonomik
boyutu üzerine yoğunlaşılmaktadır.
16. Yerel ormancılık birimlerinin yeterlikleri,
18. Orman alanlarının % 61’ini kaplayan
bozulmuş ormanlar için, çok büyük bir
yeniden ağaçlandırma potansiyeli vardır; bu
alanlar uzun vadede koruma altında ve/veya
verimli alanlar olabilir.
19. Köylerdeki ortak orman alanlarının % 6’lık
kısmı seyrek olarak kullanılmaktadır
(yalnızca otlak olarak).
20. Sivil toplumun umumi alanlarda meyve
ağaçları ve orman ağaçları plantasyonu
Ormancılık
13. Doğa dostu tarım teşvikleri ile YDD olan
zirai sistemlerine destek potansiyeli (uygun
kapasitenin oluşturulmasına bağlı olarak).
14. Koruma altındaki alanların yönetim
kapasitesini artırmak için teknik yardım.
15. Potansiyel NATURA 2000 alanları için
yönetim planları geliştirilmesi ve
uygulanması.
16. NATURA 2000 alanlarında daha ekoloji
dostu turizm faaliyetlerinin teşvik
potansiyeli.
17. Biyolojik çeşitliliğin korunması konusunda
farkındalığın artırılması ve toplumun
önderliğinde harekete geçilmesinin teşvik
edilmesi için yerel topluluklarla çalışma
potansiyeli.
Biyolojik Çeşitlilik
12. Ürün yetiştiriciliği konusunda AB’den
danışmanlık desteği ve Kırsal Kalkınma Planı
kapsamındaki mali kaynaklar.
10. YDD olan tarım ile düşük yoğunluklu
tarımın biyolojik çeşitlilik açısından değeri
konusunda bilinçli olunmaması.
11. Koruma alanları ile ilgili mevzuatın
karmaşık ve parçalı bir yapıya sahip
olması.
12. Uzmanlık ve kapasite eksikliği nedeniyle,
koruma altındaki alanlar ile ilgili KTt’nin
etkin bir yönetim sergileyememesi.
13. En yoğun şekilde tarım ve sulama yapılan
tarlalarda tarım kimyasallarının yüksek
düzeyde kullanılması.
verimini azaltması ve toprağın
tuzlanmasına yol açması.
Tarım arazileri ile diğer
toprakların kentleşmeye ve
diğer fiziksel gelişimlere
(sahil turizmi gibi) kurban
gitmesi.
Arazilerin terk edilmesi ve
buna bağlı olarak YDD olan
çiftlik arazilerindeki
biyolojik çeşitliliğin yok
olma riskine yönelik kanıtlar.
Kırsal kalkınma projelerinin,
biyolojik çeşitlilik üzerindeki
olumsuz etkileri gözardı
ederek uygulanması.
Đklim değişikliği ve
kuraklığın artması.
Orman / çalı yangınlarının
biyolojik çeşitlilik üzerindeki
giderek artan olumsuz
etkileri.
Gıda sanayinin atık
yönetimindeki yetersizliğie
ve dönüşüm tesislerinin
olmamasına bağlı olarak, en
yoğun olarak tarım faaliyeti
yapılan ve sulanan alanlarda
toprak kirliliği riski.
15. Orman koruma uygulaması
ve kontrolü / yaptırımlarının
etkin olmaması (umumi
meyve bahçelerinin keçiler
tarafından yenmesi).
14.
13.
12.
11.
10.
9.
gitmesi.
86
Üçüncü öncelik;
doğal
kaynakların
(su, biyolojik
çeşitlilik ve
ağaçlar)
korunması
amacıyla,
ormanların ve
ağaçlandırılmış
alanların
korunmasıdır.
sahiptir (izleme kuleleri ve
mobil ekipmanlar gibi).
15. Tüm potansiyel orman
alanlarını yeniden
ağaçlandırma planı, hemen
hemen başarıya ulaşmıştır.
16. Yangından zarar gören
alanlar içerisinde yeniden
ağaçlandırılan alanların oranı
pozitiftir.
17. Ormanların GSMH’ya
katkısı küçük olsa da,
çevresel ve sosyal anlamda
son derece gereklidir.
20.
19.
18.
17.
yönetimin etkinliğini azaltan idari
kriterlere bağlıdır.
Ahşap üretimi ve sonrasındaki ilgili
faaliyet alanları güçlü değildir.
Yeniden ağaçlandırma için yabancı
firmalarla sözleşme yapılması, yerli
ormancılık işletmelerinin gelişmesini
engellemekte; yükleniciler ormanların çok
yıllık süreklilikleri ile fazla
ilgilenmedikleri için, yapılan müdahalenin
kalitesini de düşürmektedir.
Ormanların kamu mülkiyetinde olması ve
bununla bağlantılı yönetim yapısı, uzun
vadede, özel sektörde orman tabanlı
faaliyetlerin ve nakliye, kereste fabrikaları
ve dönüştürme gibi sonrasındaki ilgili
aktivitelerin gelişmesine izin
vermemektedir.
Umumi orman alanlarının durumlarının
net olmaması, vatandaşların meyve
bahçelerine ve buralardaki yeniden
ağaçlandırma faaliyetlerine olan ilgisini
zayıflatmaktadır.
yapılmasına ve teminine ilgi duyması (pilot
faaliyetler hali hazırda uygulanmaya
başlanmıştır).
21. KTt ormancılık departmanı ve umumi ortak
orman alanlarının net bir şekilde yeniden
belirlenmesi, meyve bahçelerini ve ortak
orman alanlarının korunmasına yönelik
olarak vatandaşları motive edecek ve böylece
yerel ekonominin ve çevre korumanın
hareketlendirilmesine katkıda bulunacaktır.
22. Kırsal Kalkınma Planı kapsamındaki mali
kaynaklar ve AB’nin danışmanlık desteği.
87
Güçlü Yönler
Zayıf Yönler
Fırsatlar
Tehditler
Öncelikler
Uygun iklim koşulları,
temiz toprak, kirlenmemiş
çevre, bazı alanların koruma
altında olması, doğal
güzelliklerin kalitesi ve
ekolojik turizme uygun
alanların varlığı;
2. Zengin kültürel miras ve
tarihi geçmiş;
3. Yerel kaynaklara ve
pazarlara kolay erişim;
4. Kaliteli, otantik ve
geleneksel ürünler;
5. Vasıflı işgücünün varlığı;
6. Yeni kurulan mikro
işletmelerin sayısının
giderek artıyor olması;
7. Varolan mevcut turizm
pazarı (kitle turizmi ve özel
ilgi turizmi) ile uzun turizm
sezonu ve doğrudan ürün
satışı (gıda ve el sanatları);
8. Odaların, kooperatiflerin,
birliklerin ve vakıfların
bulunması;
9. Eski köylerin yeniden
canlandırılmasına yönelik
pilot çalışmaların başarılı
bir şekilde yürütülmesi;
10. Köy Pansiyonları
Đnisiyatifinin teşvik
edilmesine yönelik bir KTt
planının olması.
11. Çok temel altyapılar
genellikle köylerde
kullanılabilir durumdadır
(içme suyu, elektrik, yollar)
1.
Yeterli eğitim fırsatlarının var olmaması,
profesyonel ve vasıflı beşeri kapasite
noksanlığı ile yeni teknolojiler
hakkındaki teknik bilgilerde eksikliğe
yol açmaktadır.
2. Düşük gelir seviyeleri, banka kredisi faiz
oranlarının yüksek olması, mali
kaynakların yetersiz olması ve
‘başlangıç’ sermayesinin olmaması
(girişimlere yeterince destek
verilmemesi), yatırımları
zorlaştırmaktadır.
3. Ulusal ve yerel paydaşların gelir ve
kazanç elde etme potansiyeline gereken
önemi vermemesi ile kırsal turizm, el
sanatları ve niş gıda alt sektörlerinin
geliştirilmesi ve bu alt sektörlerin
stratejik hedefleri ile ilgili vizyon
eksikliği.
4. Planlama politikası içerisinde yer alan
birimler arasında koordinasyon ve
işbirliği olmaması.
5. Yasal çerçevesinin eksik veya eski
olması ve mevzuatın AB’nin ilgili
kurallarıyla yalnızca kısmen paralellik
arz etmesi.
6. Kırsal alanda, özellikle de gençler
arasında girişimcilik ruhunun olmaması
veya az olması (genellikle daha yaşlı
kişiler geleneksel faaliyetler içerisinde
yer almaktadır)
7. Turizm, el sanatları ve niş gıda ürünleri
alanında, piyasanın talep ettiği ürünlerin
yer almaması.
8. Emek maliyetinin yüksek olması.
9. Kalite standartlarının olmaması.
10. Bazı kırsal alanlarda altyapının yetersiz
1.
9.
8.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
“Kırsal” ürünler için global
pazarda giderek artan bir talep
vardır (sağlıklı ve kaliteli bir
yaşam tarzı trendi ile “öze
dönüş” kavramı).
KTt’nin kredileri hibeler veya
sübvansiyonlar yoluyla mali
destek sağlaması, yeni
girişimcilerin bu sektöre dahil
olmalarını tetikleyebilir.
Kalite kontrol sistemlerinin
uygulamaya konması, nitelik
ve nicelik açısından rekabetçi
ürünlerin ortaya konması ile
sonuçlanacaktır.
Alternatif ekonomik
faaliyetlere başlanması
nispeten kolaydır.
Kırsal alanda istihdam
yaratma potansiyeli
bulunmaktadır.
Yerel ve uluslararası
finansmanlar ile sağlanan
yönetim ve pazarlama
eğitimlerine erişim
mümkündür.
Kırsal turizm, yerel organik
ve geleneksel ürünlerin
markalaştırılması için bir araç
olabilir.
“Turizm kişiliğinin”
yansıtılabileceği geleneksel
evlerin ve/veya geleneksel
etkinliklerin yer alacağı köy
projeleri oluşturulabilir.
Sürdürülebilir bir çevrenin
yaratılması.
Đklim koşullarının aşırı uçlarda
olması, su sıkıntısı ve bitki
zararlıları, gıda üretimi alt
sektörünü etkileyebilir.
2. Üç alt sektör için kapsamlı bir
stratejik odak noktasının
olmaması, alt sektörlerin
parçalanmasına ve
zayıflamasına yol açmaktadır.
3. Pazarların küreselleşmesi
sonucunda, yabancı ürünlerin
rekabet gücü.
4. Bankaların, kırsal alanlardaki
mikro işletmelere kredi
vermede ilgisiz olması.
5. Yerel pazarın kısıtlı olması.
6. Kırsal alanda yaşayan genç
nüfusun kente göç etmesi ve
kırsal nüfusun büyük
çoğunluğunun üretim sonrası
yaş grubunda olması.
7. Kırsal alanda işsizliğin giderek
artması.
8. Đnşaatlar nedeniyle çevre ve
geleneksel tabiat yapıları
üzerinde giderek artan baskı.
9. Proaktif yaklaşımların
olmaması ve “dış” eylemlere
(donörler gibi) ve yatırım
fırsatlarına bağımlı olma.
10. Dış ülkelerdeki rekabet gücü
daha yüksek alternatif tarımsal
turizm beldelerinin olması ve
kırsal turizm önerisi içerisinde
“kritik yoğunluk” kavramının
oluşturulması için uzun zaman
gerekmesi.
1.
88
Kırsal alanlarda yaşam
kalitesinin artırılması.
KTt’nin kırsal kimliğinin
genişletilerek, kırsal
turizm ve el sanatları
faaliyetlerini içeren kırsal
işletmelerin
desteklenmesi.
Kırsal Alanlardaki Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi (Kırsal Turizm, Kırsal Alanlarda El Sanatları, Yerel Geleneksel Gıda Ürünleri) ve Yaşam Kalitesi
I–7
12. Sağlık hizmetleri, kırsal
alnlardan kolayca
ulaşılabilir konumdadır.
olması (özellikle de elektrik ve su
altyapısı).
11. Doğal ve kültürel mirasın ihmal edilmesi
ve hatta bazen zarar görmesi.
12. Kırsal alanda toplu taşıma sisteminin
olmaması.
13. Kurulu bir kırsal turizm derneğinin
olmaması.
14. Miras niteliğindeki kırsal binalar ve
KTt’nin tipik kırsal tabiat yapısı ile ilgili
yeterli çalışmaların / sınıflandırmaların
olmaması.
15. Arazi planlamasının yapılmaması;
Alt sektörle ilgili güvenilir veri ve
istatistiklerin olmamasına bağlı olarak
stratejik planlamanın yapılamaması.
16. Kayıtdışı ekonomik faaliyetlerin fazla
olması.
17. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin turistik bir
bölge / ürün olarak güçlü bir imajı
olmaması;
18. Đzolasyonlardan dolayı; direkt
taşımacılık olanağı yoktur.
19. Kanalizasyon ve katı atık yönetimi
hizmetleri gelişmemiş olmalarının yanı
sıra, problem teşkil etmeye de
başlamışlardır. Katı atıklar ve foseptik
çukuru artıkları, kontrolsüz alanlara
bırakılmaktadır..
20. Tüm bölgelerde, özellikle de kırsal
alanda, sosyal hizmetler
tamamlanmamıştır. Tesis eksikliği,
özellikle de etkileşim kurulacak sosyal
mekan eksikliği söz konusudur.
21. Yenilenebilir enerji (güneş ve rüzgar
enerjisi) vardır; ancak, enerjinin kamu
şebekelerinde kullanılmak üzere yeniden
satılması kanunen yasaktır.
10. AB üyeliğinden sonra dünya
pazarı tarafından kullanılma
fırsatı.
11. Aktif olmayan erkeklerin
oranı (% 28) ile
karşılaştırıldığında aktif
olmayan kadınların oranının
(% 62) yüksek olması
(kullanılmayan insan
kaynağı).
12. AB, Kıbrıs cumhuriyeti’nin
faaliyetleri ile uyumlu olarak,
katı atıkların yönetimi için bir
master planı oluşturmuştur.
13. Denizden arıtım yoluyla veya
Türkiye’den boru hattı
aracılığıyla; su temin etmek
için, yeni projeler
öngörülmektedir.
11. Eğitim ve farkındalığın
artırılmasına çok kısa süre
içerisinde yanıt verilmesi
gerektiği.
12. Kıbrıs sorununun belirsizliği,
tapuların durumu ve politik
konular, uzun vadeli yatırım
kararlarını etkilemektedir.
13. Kırsal nüfus, yerel hizmetler
için (temizlik ve ışıklandırma,
içme suyu, çöp ve atık
toplanması....) oldukça önemli
harçlar ödemektedir. Ancak,
ücretler sübvanse edilmesine
rağmene gerçek maliyetlerle
uyuşmamaktadır ve
sürdürülemez hizmetler ortaya
çıkmaktadır.
14. Kıbrıs Cumhuriyeti ve
Kıbrıs’ın kuzey kesimi
arasında tapular ile ilgili olarak
süregelen politik tartışma,
ortak alanlar ile kamuya ait
araziler üzerinde büyük bir
baskı oluşturmaktadır.
15. Mevcut altyapıların bakımı
(yol, enerji, su gibi),
muhtarların veya belediye
başkanlarının yönetim
kapasitesine bağlı olarak
problemlere yol açabilir.
16. Öngörülen enerji krizi,
masrafları (su pompaları,
ışıklandırma, soğuk zincir
gibi) artıracaktır.
89
3.
2.
1.
I–8
Yerel topluluklara
yönelik yeni
düzenlemeler
neticesinde, 1 Eylül
2008 tarihinden itibaren,
KTt toprakları içerisinde
bulunan 159 köyün
tamamı 28 belediyenin
altında toplanmıştır.
Böylece yerel
platformda karşılaşılan
problemlerin daha etkin
bir şekilde yönetilmesi
hedeflenmektedir.
Belediyeler Birliği,
belediyelere ortak
hizmetler (yol bakımı,
bilgi paylaşımı ve eğitim
gibi) sağlamakta ve
standart ekipman ve
malzeme (kaliteli, bakım
hizmeti ve yedek parçası
kolay bulunan, etkin
maliyet) temin
etmektedir.
Bazı bölgeler için arazi
kullanım planları
bulunmaktadır; ancak
kırsal alanlarda arazi
kullanım planlarına
ulaşmak çok mümkün
değildir.
Güçlü Yönler
8.
7.
4.
5.
6.
3.
2.
1.
Zayıf Yönler
Fırsatlar
3.
2.
1.
Köyler ve belediyeler,
Türk Mali Yardımdan
güçlü bir destek
almaktadırlar.
Diğer Avrupa
programları programlar
arası yakın işbirliği
yoluyla Kırsal Kalkınma
Planı’nın önceliklerini
takviye edebilir: Kıbrıs
Sivil Toplum Hareketi II,
Natura 2000.
STK’ların ilave
finansman elde etme
kapasitesi bulunmaktadır.
Yaşam Kalitesi ve Yerel Yönetişim
Yerel düzeyde muhtarlar ve belediye
başkanları arasında hemen hiç işbirliği
yoktur (aktörler arası güvensizlik).
Yerel düzeyde teknik kapasite azdır.
Buna ek olarak belediye sayısının
fazlalığı da, ölçek ekonomisi fırsatlarını
daha da kısıtlamaktadır.
KTt’nin merkez ve taşra teşkilatı
arasında (yerel yönetimi geliştirecek)
stratejik bir yaklaşım bulunmamaktadır.
Yalnızca mevcut girişimlerle ilgili
fırsatlar söz konusudur.
Yerel kalkınma ile ilgili bilgi olmaması.
Kırsal alanlar için CBS olmaması.
Örgütlenmenin tüm düzeylerinde
planlama kapasitesi çok zayıftır.
Planların oluşturulması ile ilgili
sorumluluk, yalnızca Şehir Planlama
Servisi’ne aittir.
Arazi kullanımının yönetilmesi ile ilgili
olarak belediyeler ve köyler üzerinde
çok az kontrol yapılmaktadır.
STK’nın sayısı fazla olsa da, kuruluşlar
organize değildir.
2.
1.
Bugüne kadar, yerel
düzeyde AB
tarafından
desteklenen somut ve
görünür proje sayısı
çok azdır.
Đnaktif kadınların
oranı erkeklerinkinin
oranına göre daha
yüksektir.
Tehditler
90
Yerel yönetişimin
geliştirilmesi ve yerel
paydaşların yerel
planlama ile ilgili bilinç
ve farkındalık
düzeylerinin yükseltilmesi
yoluyla yerel topluluklar
ile sivil toplum arasındaki
işbirliğinin
güçlendirilmesi.
Öncelikler
KISIM II – KIRSAL KALKINMA PLANI’NIN
STRATEJĐSĐ
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki kırsal alanların mevcut durumu üzerinde yapılan
incelemeye dayalı olarak, kırsal kalkınma için genel bir strateji geliştirilmiştir. Bu
stratejinin hedefleri, aşağıda sunulmaktadır. Söz konusu strateji ile AB öncelikleri
(Lizbon ve Gothenburg deklarasyonları) ve yine bu strateji ile Ortak Stratejik Đlkeler59
arasındaki tutarlılık ile ilgili bir açıklama da yine aşağıda verilmektedir.
Planın özel hedefi, yalnızca KKSP yardımlarının programlanması değildir. Bu plan,
hibe programlarının kısmen kapsayacağı yaklaşımı da ortaya koymaktadır. Kıbrıs
Türk toplumunun kırsal kalkınma sektörü için tahsis edilecek mali yardımın, AB esas
ve usullerine göre kullanılması hedeflenmektedir. Böylece, Kıbrıs Türk toplumunun
Nisan 2004 tarihli Avrupa Konseyi Kararı’ndan sonra Avrupa Birliği’nde görmek
istediği güven duygusunun da açığa çıkması sağlanacaktır. Son, fakat aynı derecede
önemli olarak bu yardım, kırsal alanlarda yaşayan insanlar için belirli ekonomik
faaliyetlerin geliştirilmesine de başlangıç teşkil edecektir.
II-1
STRATEJĐ VE KÜRESEL DENGE
II – 1.1
Stratejinin Hedefleri
Kısmi finansmanı (EC) 389/2006 sayılı Konsey Tüzüğü60 kapsamında tahsis edilen
Avrupa Fonları ile sağlanan Kıbrıs’ın kuzey kesimi için kırsal kalkınma politikası,
tarım ve ormancılık sektörlerine, doğal kaynakların korunmasına ve kırsal alanlarda
yaşam kalitesinin iyileştirilmesine destek sağlamaktadır. Kırsal kalkınma stratejisinin
genel hedefleri aşağıdaki gibidir:
•
Tarım piyasasının etkinliğini artırmak,
•
Doğal kaynakları korumak ve geliştirmek, ve
•
Kırsal alanlarda yaşam kalitesini iyileştirmek.
•
KTt’nin kırsal alanlarında yerel yönetişimi geliştirmek
Stratejinin hedefleri, (EC) 1698/2005 sayılı Tüzük61 ile tamamen uyumludur ve aynı
şekilde Topluluk stratejik kılavuz ilkelerini de dikkate almaktadır.
Aşağıdaki tabloda, analizde (özellikle de SWOT analizinde) belirlenen öncelikler ile
stratejik hedefler, özel hedefler, önlemler ve alt-önlemler arasındaki ilişkinin
birleşimsel bir sunumu verilmektedir.
Mevcut Yardım Programı yoluyla tahsis edilen mali kaynaklar, Plan’da ortaya konan
önlem / alt-önlemlerin bazılarını karşılamaya yeterli değildir. Kıbrıs Türk toplumu
bünyesinde, diğer donörler ya da gelecekteki muhtemel Yardım Programları
aracılığıyla ilave kaynak bulunabilir.
59
Kırsal kalkınmaya yönelik Topluluk stratejik kılavuz ilkeleri ile ilgili 20 Şubat 2006 tarihli KONSEY KARARI
(2007 – 2013 programlama dönemi) (2006/144/EC).
60
Kıbrıs Türk toplumunun ekonomik kalkınmasını teşvik etmeye için bir mali destek aracı oluşturan ve Avrupa
Yeniden Yapılanma Ajansı ile ilgili 2667/2000 (EC) sayılı Konsey Tüzüğü’nde değişiklik yapan 27 Şubat 2006
tarih ve 389/2006 (EC) sayılı KONSEY TÜZÜĞÜ.
61
Kırsal Kalkınma Đçin Avrupa Tarımsal Fonu (EAFRD) tarafından kırsal kalkınmaya destek sağlanması hakkında
20 Eylül 2005 tarih ve 1698/2005 (EC) sayılı KONSEY TÜZÜĞÜ.
91
Tarımın ve balıkçılığın
adaptasyonunu hızlandırmak
Etkinliğin artırılması, yenilenebilir
enerji, yeni teknolojiler ve yeni
pazar fırsatlarına yatırım yapmak
suretiyle başlıca tarım ürünlerinin
işlenmesini ve pazarlanmasını
iyileştirmek
Tarımsal ürünler için
işleme ve pazarlama
sektörlerini yeniden
yapılandırmak ve
modernize etmek
AB’nin gıda güvenliği ve
çevre standartları ile uyumlu,
katma değere sahip bir gıda
endüstrisinin geliştirilmesi
Đnsan potansiyelinin daha da
geliştirilmesi ve doğal kaynakların
sürdürülebilir kullanımının teşvik
edilmesi suretiyle genel
performansın artırılması ve
yönetim faaliyetlerinin
adaptasyonu, geliştirilmesi ve
kolaylaştırılmasını sağlamak üzere,
çiftçileri, ormancıları ve tarımsal
gıda sektöründe faaliyet gösteren
kişileri desteklemek
Özel Hedefler
Çiftliklerin ve balıkçıların
rekabet gücünü artırmak
ve/veya AB standartlarını
hedeflemek
Çiftçiler ile tarımsal gıda
ve ormancılık
sektörlerinde çalışan diğer
kişilerin becerilerini
geliştirmek
Stratejik Hedefler
Çiftlik işletmelerinin ve
balıkçıların rekabet gücünü
artırmak ve/veya AB
standartlarını hedeflemek
Bilgiyi artırarak ve insan
potansiyelini geliştirerek
çiftçilerin sahip olduğu
düşük eğitim ve tarımsal
bilgi düzeyini yükseltmek
için gerekli önlemlerin
alınması
Öncelikler
* KKP kapsamında uygulanmayan önlemler
Eksen 1:
Tarım
piyasasının
etkinliğinin
artırılması
Eksen
1.7 – Tarım ve balıkçılık ürünlerine
değer katılması
1.6 – Üretici gruplarının kurulması
*
1.5 – Çiftliklerin ve Balıkçılığın
Modernizasyonu
1.4 – Yarı-geçimlik çiftliklerin
desteklenmesi
1.3 – Genç çiftçilerin
desteklenmesi*
1.2 – Tarımsal danışmanlık ve
kırsal yayım hizmetleri
sağlanması *
1.1 – Mesleki eğitim, bilgi ve
enformasyon *
Önlemler
92
1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin
Geliştirilmesi
1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi
1.7.4 – Balık Ürünlerinin Đşlenmesi
ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi
1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün
Teknolojisinin Geliştirilmesi
1.5.1 – Đnek, Koyun Ve Keçi Sütü
Üretiminin Đyileştirilmesi
1.5.2 – Bitkisel Üretimin
Đyileştirilmesi
1.5.3 – Sera Üretiminin
Đyileştirilmesi
1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve
Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin
Đyileştirilmesi
Alt-Önlemler
Stratejik Hedefler
Su kaynaklarının
yönetimi, biyolojik
çeşitliliğin korunması ve
(YDD) olan tarım
arazilerinin önemini esas
alarak, doğal kaynakların
ve yabani yaşam
alanlarının korunmasını
desteklemek
Orman alanlarının
sürdürülebilir yönetimini
teşvik etmek
Öncelikler
Potansiyel NATURA 2000
alanlarının korunması ve
halk tarafından değer
verilmesinin teşvik edilmesi
Tarımsal arazilerin kullanımı
ile ilişkilendirilen yaşam
alanlarının ve doğal
kaynakların sürdürülebilir
yönetiminin sağlanması ve
teşvik edilmesi
Doğal kaynakların (su,
biyolojik çeşitlilik ve
ağaçlar) korunması amacıyla,
ormanların ve
ağaçlandırılmış alanların
korunması
* KKP kapsamında uygulanmayan önlemler
Eksen 2:
Doğal
kaynakların
korunması ve
geliştirilmesi
Eksen
alanlarında tarım ve orman
arazileri üzerindeki kamu değerini
artırmak
Toprak erozyonunun azaltılmasına
ve su kaynaklarının korunmasına
katkıda bulunmak ve iklim
değişikliklerinin azaltılmasına
destek olmak amacıyla umumi
arazilerde orman kaynaklarını
yaygınlaştırmak
Doğa dostu tarım ödemelerinin
yönetiminde uygulamaya dönük
deneyim sahibi olabilmek amacıyla
gereken hazırlık faaliyetlerini
yürütmek
Özel Hedefler
2.2 – Umumi arazilerin ağaçlandırılması
Bu özel hedefe, “Eksen 3 – Önlem 3.2 –
Kırsal alanlar için temel hizmetler, kırsal
mirasın korunması” yoluyla ulaşılacaktır.
2.1 – Doğa dostu tarım ödemeleri *
Önlemler
93
Alt-Önlemler
Eksen 3:
Kırsal
alanlardaki
yaşam
kalitesinin
iyileştirilmesi
Eksen
Stratejik Hedefler
Đstihdam olanaklarının
artırılmasını hedefleyen
ekonomik faaliyetleri
başlatmak ve geliştirmek
Kırsal alanların
çekiciliğini artırmak
Öncelikler
KTt’nin kırsal kimliğinin
geliştirilmesi hedeflenerek,
kırsal turizm ve el sanatları
faaliyetleri dahil olmak
üzerekırsal işletmelerin
desteklenmesi
Kırsal alandaki yaşam
kalitesinin iyileştirilmesi
3.1 – Tarım dışı faaliyetlerin
çeşitlendirilmesi
3.2 – Kırsal alanlar için temel hizmetler,
kırsal mirasın korunması ve iyileştirilmesi
Ekonomik ve sosyal gerilemeyi
tersine çevirmek amacıyla kırsal
alanlardaki temel hizmetleri
iyileştirmek ve turistik, dinlence ve
eğlence faaliyetlerini geliştirerek
sürdürülebilirliklerini teşvik etmek
Önlemler
Çiftliklerde ekonomik, tarım dışı
faaliyetleri çeşitlendirmek ve kırsal
alanlardaki küçük girişimcileri
teşvik etmek
Özel Hedefler
94
3.2.2 – Kırsal mirasın
korunması ve geliştirilmesi
3.2.1 – Ekonomi ve kırsal
alanda yaşayan halka
yönelik temel hizmetler
3.1.2 – Mikro ve küçük
ölçekli işletmeler (el
sanatları ve yerel /
geleneksel ürünler ve gıda
ürünlerinin üretimi
3.1.1 – Kırsal turizm
Alt-Önlemler
Stratejik hedefler
Sürdürülebilir bir gelişimi
teşvik etmek amacıyla,
kırsal alanların içsel
potansiyelinin artırılması
Öncelikler
Yerel yönetişimin
geliştirilmesi ve yerel
paydaşların yerel planlama
ile ilgili bilinç ve farkındalık
düzeylerinin yükseltilmesi
yoluyla yerel topluluklar ile
sivil toplum arasındaki
işbirliğinin güçlendirilmesi.
Eksen
Eksen 4:
Yerel
Yönetişimin
Geliştirilmesi
Yerel yönetişimi artırarak,
LEADER (tabandan tavana)
yaklaşımı uyarınca Yerel
Kalkınma Stratejilerinin
belirlenmesi.
Özel hedefler
4.2-Yerel Kalkınma Stratejilerinin ve
öncelikli projelerin belirlenmesi.
4.1-Yerel bir kalkınma stratejisi hazırlamak
ve uygulamaya koymak amacıyla beceri
kazandırılması ve canlandırılması*
Önlemler
95
Alt-önlemler
II - 1.2
Eksenler arasındaki denge
Genel hedefler, kırsal alandaki yerel ekonomik durumu ve bekleyen zorlukları
yansıtan bir grup stratejik hedefe bölünmüştür.
Eksen 1 (tarımsal piyasanın etkinliğinin artırılması) kapsamındaki stratejik hedefler,
aşağıdaki gibidir:
Eksen
Stratejik Hedefler
Bilgiyi artırarak ve insan
potansiyelini geliştirerek
çiftçiler ile tarımsal gıda ve
ormancılık sektörlerinde
çalışan diğer kişilerin
becerilerini geliştirmek
Eksen 1:
Tarım
piyasasının
etkinliğinin
artırılması
Özel Hedefler
Đnsan potansiyelinin daha da geliştirilmesi ve
doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımının
teşvik edilmesi suretiyle genel performansın
artırılması ve yönetim faaliyetlerinin
adaptasyonu, geliştirilmesi ve
kolaylaştırılmasını sağlamak üzere çiftçileri,
ormancıları ve tarımsal gıda sektöründe
faaliyet gösteren kişileri desteklemek
Çiftliklerin rekabet gücünü
artırmak ve/veya AB
Tarımın adaptasyonunu hızlandırmak
Tarımsal ürünler için işleme
ve pazarlama sektörlerini
yeniden yapılandırmak ve
modernize etmek
Etkinliğin artırılması, yenilenebilir enerji, yeni
teknolojiler ve yeni pazar fırsatlarına yatırım
yapmak suretiyle başlıca tarım ürünlerinin
işlenmesini ve pazarlanmasını iyileştirmek
Bu stratejik hedeflerin gerçekleştirilmesi; ortak pazar ve dünya pazarına açılınmasıyla
ilgili fırsatlardan faydalanılarak, daha rekabetçi bir tarım ve tarımsal gıda sektörüne
doğru aşamalı bir gelişim sağlayacaktır.
Tarımsal gıda sektörünün modernizasyon süreci, sektörün ilgili AB standartlarına
uyarlanması ve işleme kapasitelerinin yenilenmesi suretiyle devam ettirilecektir. Đlgili
AB standartları, sağlık ve çevre kurallarını ve gereksinimlerini de içerecektir.
Buradaki odak noktası; kaliteye önem vererek üretimi piyasa koşullarına adapte
etmek, çevre koruma performansını artırmak ve iş güvenliği olacaktır.
96
Eksen 2 (doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi) kapsamındaki stratejik
hedefler, aşağıdaki gibidir:
Eksen
Eksen 2:
Doğal
kaynakların
korunması
ve
geliştirilmesi
Stratejik Hedefler
Su kaynaklarının yönetimi,
biyolojik çeşitliliğin korunması ve
Yüksek Doğa Değeri olan tarım
arazilerinin önemini esas alarak,
doğal kaynakların ve yabani yaşam
desteklemek
Orman alanlarının sürdürülebilir
yönetimini teşvik etmek
Özel Hedefler
Doğa dostu tarım ödemelerinin
yönetiminde uygulamaya dönük
deneyim sahibi olabilmek amacıyla
gereken hazırlık faaliyetlerini yürütmek
Potansiyel NATURA 2000 alanlarında
tarım ve orman arazileri üzerindeki
kamu değerini artırmak
Toprak erozyonunun azaltılmasına ve
su kaynaklarının korunmasına katkıda
bulunmak ve iklim değişikliklerinin
azaltılmasına destek olmak amacıyla
umumi arazilerde orman kaynaklarını
yaygınlaştırmak
Bu eksen stratejisinin kısa vadedeki odak noktası, en kolay uygulanabilecek olan ve
çevre üzerinde en somut ve görünür faydayı sağlayacak eylemlerin desteklenmesi
olacaktır. Ayrıca, koruma altındaki alanların kamu değerlerinin artırılmasına yönelik
uygun yatırımların yapılması ve umumi araziler üzerindeki orman kaynaklarının
yaygınlaştırılmasının desteklenmesi de göz önünde bulundurulacaktır.
Ancak uzun vadedeki odak noktası, 2009-2010 dönemi içerisinde bazı ön faaliyetlerin
yerine getirilmesi ile birlikte, tüm AB üye ülkelerinin yerine getirmesi gereken
zorunlu bir önlem olan ancak en çok hazırlık ve kapasite gerektiren bölge temeline
dayalı doğa dostu tarım ödemeleri uygulaması için hazırlanmak olmalıdır.
97
⇒ Eksen 3 (kırsal alanlardaki yaşam kalitesinin iyileştirilmesi) kapsamındaki
stratejik hedefler, aşağıdaki gibidir:
Eksen
Stratejik Hedefler
Özel Hedefler
Đstihdam olanaklarının
artırılmasını hedefleyen ekonomik
faaliyetleri başlatmak ve
geliştirmek
Çiftliklerde ekonomik, tarım dışı
faaliyetleri çeşitlendirmek ve kırsal
alanlardaki küçük girişimcileri teşvik
etmek
Eksen 3:
Kırsal
alanlardaki
yaşam
kalitesinin
iyileştirilmesi
Bölgesel bütünlük ve sinerjinin
güçlendirilmesini desteklerken,
kırsal alanların çekiciliğini
artırmak
Ekonomik ve sosyal gerilemeyi tersine
çevirmek amacıyla kırsal alanlardaki
temel hizmetleri iyileştirmek ve turistik
eğlence ve dinlence faaliyetlerini
geliştirerek sürdürülebilirliklerini teşvik
etmek
Bu eksen stratejisinin kısa vadedeki odak noktası, kırsal alanlardaki ekonomik
faaliyetlerin geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesinin desteklenmesi, kırsal turizm
faaliyetleri ve geleneksel / yerel gıda ve el sanatları üretimi vasıtasıyla istihdam
olanaklarının artırılması ve bölgesel bütünlüğü güçlendirmeye yönelik olarak yerel
topluluklar ve sivil toplum arasındaki ortaklığın desteklenerek yaşam kalitesinin
yükseltilmesi olacaktır. Bölgesel yaklaşımı teşvik ederek, koruma altındaki alanlara,
çevreye duyarlı bölgelere ve yerel planlama düzenlemeleri kapsamında yer alan
alanlara özel önem gösterilecektir.
98
⇒ Kırsal Kalkınma Destek Ekibi’nin teknik faaliyetlerinin önemli bir kısmı; yerel
yönetişimi geliştirmeye adanmış olacaktır (Eksen 4). Öncelikler aşağıdaki gibidir:
Eksen
Stratejik hedefler
Özel hedefler
Eksen 4:
Yerel
yönetişimin
geliştirilmesi
Sürdürülebilir bir gelişimi teşvik
etmek amacıyla, kırsal alanların
içsel potansiyelinin artırılması
Yerel yönetişimi artırarak, LEADER
(tabandan tavana) yaklaşımı uyarınca
Yerel Kalkınma Stratejilerinin
belirlenmesi
Yerel toplulukların gelişimi; karar verme sürecinde, vatandaşların aktif katılımı
olmadan tamamlanamaz. Böylece, yerleşik bir bölgenin; kamu temsilcilerini, özel
sektör ve sivil toplum temsilcilerini biraraya getirmesi gereken yerel düzeyde bir
yapılaşmanın gereksinimi ortaya çıkmaktadır. Böylelikle, benzer ortaklık kuruluşları
ile bölgenin zayıf yönleri ve güçlü yönleri belirlenip öncelikleri oluşturulur, ilgili
faaliyetler uygulanmaya başlanır ve birbirleri ile tecrübelerini ve başarılı
deneyimlerini paylaşırlar.
Bu gibi amaçlar için gerekenler:
- Kısa dönemde, yerel paydaşların ve kırsal nüfusun temsilcilerinin harekete
geçirilmesi ile yerel düzeyde kapasite gelişimi için faaliyetler uygulamaya koyarak,
SWOT analizleri oluşturarak ve Yerel Kalkınma Stratejilerinin ana hatlarını
belirleyerek ve yerel faaliyet gruplarını oluşturan temsilcilerin bilgi ve becerilerini,
yerel kaynakları sermayeye katarak kırsal alanların gelişiminin ele alınması ve
kontrolün devralınması;
- Uzun dönemde, LEADER yaklaşımına dair faaliyetlerin uygulamaya konmasını
amaçlayan öncelikleri ve operasyonel önlemleri belirleyerek yerel kalkınma
stratejilerinin geliştirilmesi. Bu sürecin tamamlanmasının ardından; yerel paydaşlar
için, fon imkânlarından yararlanmak ve kendi stratejilerini ortaya koymaları için, AB
99
standartları doğrultusunda
sağlanacaktır.
II-2
proje
teklifi
tasarlamayı
amaçlayan
bir
destek
ÖNCEKĐ TEKLĐF ÇAĞRILARINDAN EDĐNĐLEN DENEYĐM
Kırsal Kalkınma Sektör Programı kapsamında 2008 ve 2009 döneminde hali hazırda
beş teklif çağrısı yapılmıştır (uygulama 2012 yılına kadar devam edecektir)
Birinci pilot kırsal kalkınma hibe programı, koyun ve keçi yetiştiriciliği yapılan
çiftliklerdeki süt üretimi faaliyetlerinde hijyenin artırılmasını amaçlamıştır. Teklif
çağrısının toplam bütçesi, 0.5 milyon Avro olmuştur. Teklif çağrısının hedefi, kırsal
alanlarda yaşayan küçük baş hayvan üreticilerinin rekabet gücünü yükseltmek, çiftlik
üretimini modernize etmek ve süt üretiminde hijyeni artırmaktır. Daha belirgin olarak,
süt dağıtımının kalitesini artırmak amacıyla koyun ve keçi sütü üreticilerinin
ekipmanlarının güncellenmesi hedeflenmiştir. TAIEX’den alınan teknik yardım ile
Ara Dönem Kırsal Kalkınma Planı – 2007 çerçevesinde hazırlanan bu hibe programı,
Avrupa Komisyonu Hizmetleri tarafından Ocak 2008 tarihinde başlatılmıştır.
Temmuz 2008 itibariyle, 26 yararlanıcı AK ile sözleşme imzalamıştır.
Đkinci teklif çağrısı, köy inisiyatifleri aracılığıyla toplum kalkınmasının
geliştirilmesidir. Ağustos 2008’de başlatılmış olan teklif çağrısının toplam bütçesi; 5
milyon Avro olmuştur. Bu hibe programının genel hedefi, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde
yer alan kırsal alanlardaki sosyo-ekonomik koşulların iyileştirilmesidir. Bu kapsamda,
hibe programı çerçevesinde, bir işbirliği ruhu içerisinde belediyeler ve STK’ların
ortaklığıyla ve ölçek ekonomileri kullanmak suretiyle çeşitli boyutlarda projeler
hazırlanması hedeflenmiştir. Bu hibe programı, Kırsal Kalkınma Destek Ekibi’nin
teknik yardımı ile hazırlanmış ve Avrupa Komisyonu Hizmetleri tarafından Ağustos
2008 tarihinde başlatılmıştır.
Üçüncü teklif çağrısı, Kırsal Kalkınma ile ilgilidir. Toplam bütçesi 5 milyon avroyu
bulan ve Aralık 2008’de başlatılan bu kırsal kalkınma hibe programı, KKDE
tarafından hazırlanmış ve desteklenmiştir. Bu teklife çağrının özel amaçları; süt
üretimi (inek, koyun ve keçi sütü) ile açıkta ve örtü altı sebze (seralar ve yüksek
tüneller) üretiminin modernizasyonu ve geliştirilmesidir. Bu kapsamda, tarım
işletmelerinde belirli kalite ve gıda güvenliği standartlarına ulaşılmasını hedefleyen,
çevre ve iş güvenliği ile hijyen ve hayvan sağlığı konularında iyileştirmeler
sağlanmasına yönelik yeni teknolojilerin uygulanmaya başlanmasıdır. Uygun
yararlanıcılar; bilfiil ilgili çiftçilik faliyetlerini icra eden gerçek veya tüzel kişilerdir.
Toplam 5.5 milyon Avro’nun tahsis edildiği Toplum Kalkınması ile ilgili Dördüncü
teklif çağrısı, Şubat 2009’da başlatılmıştır. Đkinci teklif çağrısı kapsamında katılım;
başvurular açısından ilk teklif çağrısının iki katından fazla olmuştur.
25 Haziran 2009’da başlatılan beşinci çağrı, Kırsal Kalkınma ile ilgilidir ve bu
çağrı için toplam 5 milyon Avro tahsis edilmiştir. Bu çağrının amacı; süt mamülleri
işlemesinin ve hububat, patates, meyve ve sebze için hasat-sonrası teknolojisinin
modernizasyonu ve geliştirilmesidir. Belirli kalite ve güvenlik standartlarına
ulaşılmasını hedefleyen, çevre ve iş güvenliği ile hijyen konularında iyileştirmeler
sağlanmasına yönelik yeni teknolojilerin uygulanmaya başlanması amaçlanmaktadır.
Ayrıca, Hibe Programı; kırsal turizm, kırsal mikro-işletmeler ve geleneksel balıkçılık
aracılığı ile alternatif kırsal gelirlerin geliştirilmesine yardımcı olacaktır.
Genel olarak bakıldığında, yukarıdaki teklif çağrıları için mevcut kaynaklar; Kıbrıs
Türk kırsal ve toplum kalkınmasının gereksinimlerinin karşı karşıya kaldığı yapısal
100
problemlerin tamamen üstesinden gelmek için yeterli olmamıştır. Bununla beraber,
sürecin kavrama ve uygulama safhaları süresince kırsal alanların nüfusunun
mobilizasyonu ile; yerel durumu daha iyi anlamak, ilgiyi ve paydaşların beklentilerini
artırmak, KTt kırsal nüfusunu mobilize etmek, ve, üretim ve işleme aşamalarında
örneklerin oluşmasını desteklemek için bu teklif çağrıları çok kullanışlı olmuştur.
Kırsal kalkınma sektörü açısından bakıldığında, önemli hususlar ile ilgili herhangi bir
yorum yapmak için çok erken olduğundan, yapılan gözlemlerin esasen prosedürel ve
sözleşmeyle ilgili boyutlar üzerine yoğunlaştığı görülmektedir. Yine de, hazırlanan
rapor, uygulamalar öncesinde ayrıntılı bir hazırlık sürecine ihtiyaç duyulduğuna ve
teknik konularla ilgili olarak uygulamaların kontrol edilmesi gerektiğine işaret
etmektedir.
Toplum kalkınması sektörü açısından bakıldığında ise, aşağıdaki gözlemler
yapılmıştır:
•
Yerel düzeyde paydaşlar arasında işbirliği eksikliği: belediyeler, köyler, STK’lar;
•
Belediye ve köylerde şehir planlama ve proje hazırlama becerilerinin olmaması;
•
Yerel düzeyde paydaşlarda stratejik vizyon eksikliği;
•
AB politikalarının anlaşılmaması.
Bu bulgular mevcut strateji içerisinde göz önüne alınmış, yerel stratejilerin
yürütülmesi için gerekli kapasitenin oluşturulmasına önem verilmiştir.
II-3
LĐZBON VE GOTHENBURG STRATEJĐLERĐ ĐLE TUTARLILIK
Lizbon Stratejisi’nin hedefi, artan verimlilik yoluyla ekonomik potansiyeli artırıp
bilgi, yenilik ve beşeri ve fiziksel sermayeye odaklanmak suretiyle sosyal uyumu
güçlendirerek, Avrupa’nın rekabet edebilirliğinin canlandırılmasına katkıda
bulunmaktır.
Avrupa Birliği tarafından kısmen finanse edilen KTt’nin kırsal kalkınma politikası, bu
stratejiye tamamen uygun olacaktır. Bu politika, birincil sektörler ve işleme
sektörlerinde AB standartarını hedefleyen yatırımları destekleyerek verimliliği
artıracaktır. Yine bu kapsamda, mikro işletmeler ve hizmetlerin kurulmasına destek
verilmesini teşvik etmek suretiyle gelişme ve istihdam yaratılması ve sosyal uyum
güçlendirilecektir. Politika, aynı zamanda, yatırım ve eğitim yoluyla kırsal alanlardaki
yapısal değişiklikleri ve birincil, ikincil ya da üçüncül sektörlerdeki ekonomik
aktörleri destekleyecek ve böylece beşeri yeterlikleri artıracaktır.
Kırsal kalkınma politikası, dolayısıyla, Lizbon 2000 ve Gothenburg 2001’de ortaya
konulan ve Avrupa Konseyi’nin Mart 2005 tarihli Brüksel toplantısında da yeniden
teyit edildiği üzere, rekabet edebilirliğin artırılması, insan kaynaklarının
kıymetlendirilmesi ve sürdürülebilir kalkınmaya dayalı bir gelişme ve istihdamı
destekleyecektir.
Kırsal kalkınma stratejisi ve genel hedefler, özellikle de AB standartlarına
uygunluğun sağlanması yoluyla çevre koruma yatırımlarının ve çiftlik yönetimi ve
işleme faaliyetlerinde sürdürülebilir sistemlerin teşvik edilmesi anlamında,
Gothenburg hedefleri ile uyumludur. Dahası, söz konusu strateji bilhassa işleme
faaliyetleri ile alternatif ekonomik faaliyetler için yeni sürdürülebilir iş olanacakları
yaratılmasını sağlacak ve böylece kırsal alanlarda sürdürülebilir kalkınmaya katkıda
bulunacaktır.
101
KTt’nin kırsal kalkınma
stratejisi
Eksen
1
TOPLULUK ÖNCELĐKLERĐNE UYGUNLUK
2010 Sonrası – Sağlanacak
mesleki eğitim ve danışmanlık
hizmetleri ile, tarımsal gıda ve
SH 1: Çiftçiler ile tarımsal gıda
ormancılık sektörlerinin teknik ve
ve ormancılık sektörlerinde
yönetim kapasiteleri
çalışan diğer kişilerin
desteklenecek ve birincil
becerilerini geliştirmek
üreticiler ile tarım ve tarımsal
ticaret sektörü arasında
koordinasyon sağlanacaktır.
Stratejik Hedefler
TSKĐ 1
(i) tarım sektörünün yeniden
yapılandırılması ve
modernizasyonu.
(iii) yeniliklerin ve araştırma ve
geliştirmeye (AR-GE) erişimin
kolaylaştırılması.
(v) dinamik girişimciliğin teşvik
edilmesi.
(vii) çiftlik alanlarının ve
ormanların çevresel
performanslarının artırılması.
2010 Sonrası – Mesleki
eğitim ve tarım danışmanlık /
yayım hizmetleri, daha çevre
dostu zirai yöntemler
kullanılmasına yönelik olarak
çiftçilerin teşvik edilmesinde
çok önemli bir rol
oynayacaktır.
TSKĐ 2
(i) yüksek doğa değeri (YDD)
olan tarım ve ormancılık
sistemleri de dahil, biyolojik
çeşitliliğin korunması;
(ii) sürdürülebilir su
kaynakları yönetimi;
(iii) iklim değişikliklerinin
hafifletilmesi.
2010 Sonrası – Emek
verimliliğinin artırılmasına katkı
sağlanması, tarımsal gıda ve
ormancılık sektörlerinde uygun
iş olanaklarının yaratılması.
TSKĐ 3
(i) daha geniş bir kırsal
ekonomi içerisinde ekonomik
faaliyetlerin ve istihdam
oranlarının artırılması.
(ii) kadınların iş piyasasına
girmelerinin teşvik edilmesi.
(iv) mikro işletme ve el
sanatlarının geliştirilmesi.
(vii) yenilenebilir enerji
kaynaklarının yenilikçi
kullanımının geliştirilmesi.
(viii) turizmin geliştirilmesinin
teşvik edilmesi.
(ix) yerel altyapının
yenilenmesi ve iyileştirilmesi.
Avrupa Birliği – Topluluk Stratejik Kılavuz Đlkeleri (TSKĐ)
2010 Sonrası – Mesleki eğitim,
çiftçilerin yerel yönetim
faaliyetlerine katılmalarına ve iç
kaynaklı yerel potansiyelin
kullanılmasına katkı
sağlayacaktır.
TSKĐ 4
(i) yerel ortaklık ve işbirliği
kapasitesinin inşa edilmesi.
(ii) özel-kamu ortaklığının
teşviki.
(iv) yerel yönetimin
iyileştirilmesi.
102
KTt’nin kırsal kalkınma stratejisi, Topluluk Stratejik Kılavuz Đlkeleri’ne tamamen uygundur. Aşağıdaki tablo, stratejinin stratejik hedefleri ile
ilgili dört kılavuz ilkeyi ilişkilendirmektedir.
II-4
KTt’nin kırsal kalkınma stratejisi
SH 2: Çiftliklerin rekabet
gücünü artırmak ve/veya AB
2009/2010 – Organik tarımın
2009-2010 – Tarımsal gıda
yaygınlaştırılması, sertifikalı
sektörlerinin modernizasyonu
organik tarım yapan kişilerden
2009/2010 – Modernizasyon ve
alınacak yatırım desteği için yapılan ve yeniden yapılandırılmasına
yeniden yapılandırma
başvurulara ağırlık veren bir ilave yönelik olarak alınan destek
faaliyetlerini kolaylaştırmak
seçim ile dolaylı olarak
yönlemleri, emek
verimliliğinin ve pazara erişim
suretiyle, tarım sektörünün gerçek desteklenecektir.
potansiyeline kavuşturulması.
olanaklarının artırılmasına
katkıda bulunacaktır.
2009/2010 – Çiftliklerin
modernizasyonu için yapılan
yatırım finansmanı ile ilgili olarak,
potansiyel NATURA 2000 alanları
içerisinde teklif edilen projelerde,
çevre üzerinde herhangi bir
potansiyel olumsuz etkiye yol
açmaktan kaçınılacaktır. Projelerin
çevre üzerindeki etkileri inceleme
ve değerlendirmeye tabi
tutulacaktır.
TSKĐ 1
TSKĐ 2
TSKĐ 3
2009/2010 – Uygun sulama
teknolojilerine ve hayvan
yetiştiriciliği yapılan yerlerde
hayvan gübresi depolama
olanaklarına verilen yatırım desteği
ile su kaynaklarının yönetimi
geliştirilecektir.
2010 Sonrası – Çiftliklerin
rekabet güçlerinin
artırılmasına verilen önem, iç
kaynaklı yerel potansiyelin
toplanması için gereken yerel
kapasitenin bir araya
getirilmesine katkıda
bulunacaktır.
TSKĐ 4
103
2
2009-2010 – Hammadde
kalitesinin ve uygunluğunun
artırılması; rekabet gücünü
artırmak için tarımsal gıda
işleme sektörlerinin
modernizasyonu ve yeniden
yapılandırılmasının
desteklenmesi
2010 Sonrası (muhtemelen
2009/2010 içerisinde
yapılacak küçük ölçekli bir
pilot projeyle birlikte) Doğa
dostu tarım ödemeleri, çevre
dostu bir üretim sisteminin
sonucu olarak ortaya çıkan
ürünlerin gelişmesini
destekleyecek, böylece kaliteli
ürünler için yeni işleme ve
ticaret fırsatları yaratılacaktır.
SH 3: Tarımsal ürünler için
yapılandırmak ve modernize
etmek
SH 4: Su kaynaklarının
yönetimi, biyolojik çeşitliliğin
korunması ve Yüksek Doğa
Değeri (YDD) olan tarım
alarak, doğal kaynakların ve
yabani yaşam alanlarının
korunmasını desteklemek
TSKĐ 1
2009/2010 içerisinde yapılacak
küçük ölçekli bir pilot projeyle
birlikte) – Doğa dostu tarım
ödemelerinin yürütülmesinde
uygulamaya yönelik bir deneyimin
oluşturulması için gerekli hazırlık
faaliyetlerinin (pilot projelerin)
gerçekleştirilmesi.
TSKĐ 4
2009-2010 (ve 2010
sonrası) – Üretici
2009-2010 – Đşleme
örgütlerinin daha iyi
sektörünün geliştirilmesi.
koordine edilmesi suretiyle
işleme sektörünün rekabet
Kırsal alanlarda uygun
istihdam olanaklarının
edebilirliğine verilen önem,
iç kaynaklı yerel
yaratılması ile ekonomik ve
potansiyelin toplanması için
sürdürülebilir bir kalkınma
için ‘rekabet yeteneği’ esastır. gereken yerel kapasitenin
bir araya getirilmesine
katkıda bulunacaktır.
pilot projeyle birlikte) –
Doğa dostu tarım,
sürdürülebilir turizm
faaliyetleri ile kırsal
ekonominin çeşitlendirilmesi
için temel oluşturacak olan
biyolojik çeşitliliğin ve
geleneksel tabiat alanlarının
korunmasına yardımcı
olacaktır.
TSKĐ 2
TSKĐ 3
104
3
SH 6: Đstihdam olanaklarının
2009-2010 – Mikro
girişimlerin desteklenmesi,
yeni iş olanakları yaratacak ve
ekonomik gelişmeyi
canlandıracaktır.
TSKĐ 2
TSKĐ 3
2009-2010 – Tarım dışı
alanlarda yapılacak ilk
pilot projeyle birlikte) –
ağaçlandırma çalışmaları, çevre
Ağaçlandırma, sürdürülebilir
SH 5: Orman alanlarının
koruma gibi önemli bir işlevi de
turizm faaliyetleri ile kırsal
sürdürülebilir yönetimini teşvik
olan ekonomik bir kaynak
ekonominin çeşitlendirilmesi
etmek
olarak, orman alanlarının
için temel oluşturacak olan
yaygınlaştırılmasına katkıda
biyolojik çeşitliliğin ve
bulunacaktır.
geleneksel tabiat alanlarının
korunmasına yardımcı
olacaktır.
TSKĐ 1
2009-2010 – Yerel
ekonomik faaliyetlerin
geliştirilmesi, iç kaynaklı
potansiyelin de
geliştirilmesine neden
olacaktır.
TSKĐ 4
105
4
SH 8: Sürdürülebilir bir
gelişim teşvik etmek
amacıyla, kırsal alanların içsel
potansiyelinin artırılması
SH 7: Bölgesel bütünlük ve
sinerjinin güçlendirilmesini
desteklerken, kırsal alanların
çekiciliğini artırmak
2009/2010 (kısmen ve 2010
sonrası) –Paydaşların eğitimi;
bilginin ve kırsal alanlardaki
yeniliklerin aktarımını
kolaylaştıracaktır
2009/2010 (kısmen ve 2010
sonrası) – Paydaşların eğitimi,
kırsal alanlarda bilgi ve yenilik
transferini kolaylaştıracaktır.
2009-2010 – Toplulukların
desteklenmesi, kırsal alanlara
yatırım yapılmasını teşvik
edecektir.
TSKĐ 1
TSKĐ 2
TSKĐ 3
2009-2010 – Potansiyel NATURA
2000 alanlarında bulunan tarım ve
2009-2010 – Potansiyel
orman arazilerinin kamu
NATURA 2000 alanlarında
değerlerinin artırılmasının
bulunan tarım ve orman
desteklenmesi, Eksen 3
arazilerinin kamu
kapsamında ele alınacaktır.
desteklenmesi, sürdürülebilir
2009/2010 – Turizm ve eğlence,
turizm faaliyetleri yoluyla
dinlence faaliyetleri için yapılan
kırsal ekonominin
yatırım finansmanı ile ilgili
çeşitlendirilmesine olanak
olarak, potansiyel NATURA 2000
sağlayacaktır.
alanları içerisinde teklif edilen
projelerde, çevre üzerinde
2009-2010 – Toplulukların
herhangi bir potansiyel olumsuz
desteklenmesi, ekonomik
etkiye yol açmaktan
gelişme için gereken
kaçınılacaktır. Projelerin çevre
koşulları yaratacaktır.
üzerindeki etkileri inceleme ve
değerlendirmeye tabi tutulacaktır.
2010 sonrası – Farkındalık
düzeylerinin artırılması ve
bilinçlendirme çalışmalarını da
2009-2010 – Paydaşların
içeren çevre projeleri, yerel
eğitimi, girişimciliği
kalkınma stratejilerinin hazırlık ve
canlandıracaktır.
uygulanmasında uygun faaliyetler
olarak teşvik edilecektir.
2010 sonrası – yerel kalkınma
stratejilerinin hazırlanması ve
uygulanması kapsamında;
2009-2010 – Paydaşların
farkındalığı artırmayı da içeren
eğitimi, girişimciliği teşvik
çevresel faaliyetler uygun
edecektir.
faaliyetler olarak teşvik
edilecektir.
2009-2010 – Bölgeye
uygunluğun pekiştirilmesi,
yerel ortaklıkların
kurulmasına neden
olacaktır.
2009-2010 – Bölgesel
bütünlüğün teşvik edilmesi,
yerel ortaklık ruhunu
canlandıracaktır.
2009-2010 – Yerel
hizmetlerin ve küçük
ölçekli altyapı
hizmetlerinin
geliştirilmesi, yerel kırsal
kalkınma için gereken
koşulları yaratacaktır.
TSKĐ 4
106
Bu genel yaklaşım çerçevesinde, Topluluk stratejik kılavuz ilkelerinin aşağıda da
ifade edilen hedeflerine ulaşmaya yönelik olarak bir dizi uygulama desteklenecektir:
•
KTt tarım ve ormancılığının sürekli olarak geliştirilmesine katkıda bulunmak.
•
Yeniden yapılanma, gelişim ve yenilikçiliğin desteklenmesiyle, tarım ve
ormancılık sektörünün rekabet gücünün artırılmasına katkıda bulunmak.
•
Dengesizliklerin ortadan kaldırılmasını, tarımsal ve ormancılık üretiminin katma
değerini teşvik etmek; ve böylece tüketici sağlığının korunması, çevre ve
ekonomik rekabet gücü anlamında ortak pazarın gerekliliklerine yanıt verebilmek.
•
Kırsal alanlardaki yaşam ve çalışma koşullarını iyileştirmek, kırsal ekonominin
çeşitlendirilmesi ve istihdam yaratılması suretiyle ekonomik gelişmeyi artırmak ve
böylece kırsal alanlardan göç eden nüfusun yarattığı sosyal problemleri önlemek.
•
a) kamu malı olan arazilerde orman kaynaklarının yaygınlaştırılmasını teşvik ve b)
özel mülkiyet altında olan tarım arazileri için doğa dostu tarım ödemeleri
uygulaması için gerekli hazırlıkları yapmanın yanı sıra, koruma altındaki alanlarda
yapılması hedeflenen özel faaliyetlerle doğal ortamı korumak ve iyileştirmek.
107
KISIM III – EKSENLER VE ÖNLEMLER
III - 1 Eksen 1 – TARIM PĐYASASININ ETKĐNLĐĞĐNĐN ARTIRILMASI
III - 1.1
Önlem 1.1 Mesleki Eğitim, Bilgi ve Enformasyon
AB tarafından finanse edilen Hayvancılık ve Bitkisel Üretim Ekipleri projelerinin
deneyimleri temel alınarak hazırlanacaktır.
III - 1.2
Önlem 1.2 Tarım Danışmanlığı ve Kırsal Yayım Hizmetleri
Sağlanması
AB tarafından finanse edilen Hayvancılık ve Bitkisel Üretim Ekipleri projelerinin
deneyimleri temel alınarak hazırlanacaktır.
III - 1.3
Önlem 1.3 Genç Çiftçilerin Desteklenmesi
Önlemin adı
Genç Çiftçilerin Desteklenmesi
Önlem ile ilgili madde (ve paragraf)
Tüzük No. 389/2006
Önlemin kod numarası
1.3
Müdahalenin mantığı
Tarım, KTt ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadır. Đşgücünün yaklaşık %12’si
tarım alanında çalışmakta veya bu alanda ek gelir imkanı bulmaktadır. KTt aynı
zamanda, uluslararası eğilimlerle benzer bir şekilde, esas meslek olarak tarım ile
ilgilenen işgücünün yaşlanması özelliğini taşımaktadır. KTt’nun farklı çiftlik
kayıtlarına bakıldığında, işgücünün yaşlanmasının, uzun vadede tarımın
sürdürülebilirliğini tehdit etmekte olan bir eğilim olduğu sonucuna varılabilmektedir.
Mevcut verilere göre, 20 ve 40 yaşları arasındaki çiftçiler, yaklaşık olarak tüm
çiftçilerin %28’ini oluşturmaktadır. Çiftlik kayıtlarından elde edilen KTt verilerine
göre, az sayıda tam-zamanlı çiftçi bulunmaktadır; bunlar çoğunlukla süt sektöründe
faaliyet gösteren çiftçiler ile nispeten esas meslekleri olarak tarımsal faaliyetleri seçen
genç çiftçilerdir.
Genel olarak, tarım alanında çalışanların eğitim düzeyinin düşük olması, başka bir
sorun oluşturmaktadır. Gençler, genellikle daha yüksek bir eğitim düzeyine sahiptir ve
diğer sektörlere geçmeleri, bütünüyle tarım sektörünün eğitim düzeyinin gerilemesine
108
yol açmaktadır. Gençlerin tarımdan kopuşu, genç işgücünün tarım alanında
tutulabilmesi için özel önlemler gerektiren ciddi bir sorun oluşturmaktadır.
Buna ek olarak, tarımsal faaliyette bulunan kişilerin çoğunluğu; tarımsal eğitime
ve/veya idari ve iş becerilerine sahip değildir. Az sayıda çiftçi, tarım alanında orta
öğrenime ve tarım alanında yüksek öğrenime sahiptir (kolej/lise, üniversite).
Genç çiftçiler, tarım sektörünün gelecekte kalkınması için bir garantidir.
Đşletmelerinin AB standartları doğrultusunda modernize edilmesi, tarımın rekabet
gücünü iyileştirecek, gelirlerini ve tarım alanında kalma veya faaliyete başlama
isteklerini artıracaktır. Genç çiftçiler bilgiye daha açıktır; yeni teknolojilerle ilgilenip
sektörün modernize edilmesi için itici güç olarak yardım edebilirler. Bu, sektörün
beklenen değişimlere adapte edilebilme kabiliyetini geliştirecek, aynı zamanda, tarım
alanında yeni iş olanakları, daha iyi kalitede üretim teknikleri ve gelişmiş bir rekabet
gücü için araştırma yapma kapasitesini artıracaktır.
Çiftçilik faaliyetlerinin geliştirilmesi, özellikle aşağıdaki amaçlara yönelindiğinde,
önemli finansal harcamalar gerektirmektedir:
-
-
hijyen, gıda güvenliği, hayvan refahı, çevre ve iş güvenliği şartlarını
iyileştirmek;
pazar gereksinimlerine uyum sağlamak ve kalitenin iyileştirilmesi, üretim
profilinde değişim yapılması, üretim hacminin, katma değerin ve işgücü
verimliliğinin artırılması yoluyla çiftliğin kârlılığını artırmak;
Mesleki eğitim ve danışmanlık hizmetlerinin kullanımı yoluyla mesleki ve
idari becerileri geliştirmektir.
Genç çiftçileri tarımda kalmaya teşvik etmek veya gençleri çiftçi yapmak, iş
geliştirme açısından kısıtlı kaynaklara sahip olmalarından ve dış finansmana
erişimleri daha zor olduğundan dolayı, kamu desteği gerektirmektedir.
Önlemin hedefleri
Topluluk standartları doğrultusunda yaşayabilir tarımsal işletmeler oluşturmak için
genç çiftçileri destekleyerek tarım sektörünün rekabet gücünü artırmak.
Özel hedefler
•
Đş güvenliği, çevre koruma, hijyen ve hayvan refahı açısından Avrupa
Komisyonu gereklilikleri ile uyum sağlanarak işletmelerin iyileştirilmesi
yoluyla genç çiftçiler tarafından işletilen çiftliklerin modernizasyon sürecini
desteklemek.
•
Mesleğe yeni giren genç çiftçilerin sayısını artırmak.
Kapsam ve faaliyetler
Bu önlem:
•
genç çiftçinin işletmesinin genel performansını artırarak;
•
Đlgili yatırıma uygulanabilen Topluluk standartları ile uyumun sağlanmasına
katkıda bulunarak;
109
•
Genç çiftçilerin, yatırımlarla ilgili vasıflarını ve idari becerilerini
iyileştirerek;
genç çiftçilerin fiziksel ve fiziksel olmayan yatırımlarını destekleyecektir.
Yararlanıcılar
Bu önlem altında uygun yararlanıcılar tarım üreticisi olan gerçek kişilerdir. Kanun ile
gerçek kişilere sağlanan tüzel kişilik çerçevesinde, yararlanıcıların aşağıdaki kriterleri
karşılaması gerekmektedir:
1.Başvurunun yapıldığı tarihte, en az 20 yaşında ve en fazla 40 yaşında olmak;
2.Başvurunun yapıldığı tarihte, işletmenin başı konumunda tarım üreticisi olarak
kayıtlı olmak.
Bu önlem altında, aşağıdaki özelliklere sahip yararlanıcılara mali destek
verilmeyecektir:
-
Karı/koca ortak mülkiyet/kiralama durumu hariç, başka bir kişi veya kişilerle
birlikte sahip olunan/kiralanan işletmeler. Karı/koca ortak mülkiyet veya
kiralama durumunda, bu önlem kapsamında, çiftlerin her ikisi de gerekli
koşullara sahip olsa dahi, sadece bir tanesine destek sağlanacaktır.
-
Kamuda tam zamanlı olarak çalışanlar.
3. Aşağıda sıralanan uygun profesyonel niteliklere ve yeterliliğe sahip olmak:
-
tarım ve veterinerlik ve/veya tarım ekonomisi üzerine meslek lisesi öğrenimini
tamamlamış olmak ve/veya
- tarım ve veterinerlik ve/veya tarım ekonomisi üzerine yüksek öğrenimini
tamamlamış olmak ve/veya
- tarım ve/veya veterinerlik alanında tamamlanmış bir eğitimin sertifikasına (en
az 150 saatlik eğitim) veya tarım alanında mesleki yeterliliğe sahip olduğunu
gösteren bir sertifikaya sahip olmak, veya
-
tarımsal faaliyet açısından 2 yıldan fazla tecrübeye sahip olmak.
-
sözü geçen mesleki nitelik standartlarına sahip olmayan başvuru sahipleri,
son ödemeden önce, bir mesleki eğitim kursundan geçmelidir.
4. Đşletmeler, en az:
- tahıllar ve kuru tarım koşullarında üretilen yem bitkileri için minimum 300
dönüm ve/veya sulu tarım yem bitkileri için minimum 8 dönüm ve/veya patates
için minimum 15 dönüm ve/veya açıkta sebze üretimi için minimum 8 dönüm
ve/veya narenciye ve diğer çok yıllık ürünler için (zeytin ve diğer meyveler)
minimum 20 dönüm ve/veya seralar için minimum 4 dönüm araziye sahip olmalı;
- süt sektörü için – en az 25 sağmal inek veya 100 sağmal keçi ve/veya koyuna
sahip olmalıdır.
5. Aşağıdaki gereklilikler doğrultusunda, çiftçilik faaliyetlerinin geliştirilmesine
yönelik bir iş/çiftlik gelişim planı sunmak:
-
Planın özeti;
-
Başvuru sahibinin tanımı – eğitim durumu ve profesyonel tecrübesi dahil;
110
-
Đşlenen toprak büyüklüğü, ekilen tarımsal ürünler, beslenen hayvan, ekonomik
profil ve durum; varlıkların mevcut durumu (ekipman, makina, hayvan
besleme üniteleri, diğer üretim binaları, vb.), güncel standartlarla uyum
düzeyi, işgücü, vb., bilgileri içeren, işletmenin mevcut durumunun anlatımı;
-
Mevcut ve planlanmış satışların kısa bir analizi;
-
Đş/çiftlik gelişim planının amaçları ve 3 yıl içerisinde hedeflenen ilerlemeler;
-
Đşletmenin ekonomik yaşayabilirliğinin gösterilebileceği yatırım projesinin
uygulanmasından sonrası için planlanan sonuçların tanımı. Ekonomik
yaşayabilirlik, pozitif bir nakit akışı ve brüt gelirin projenin başlangıcından
önceki miktarından en az %10 daha fazla olması ile tanımlanmaktadır;
-
Destek için yapılan başvuru içerisinde talep edilen fiziksel ve fiziksel olmayan
varlıklar için gerekli yatırımın tanımlaması;
-
Yatırımla ilgili zaman çizelgesi;
-
Başvuru sahibi, iş/çiftlik gelişim planında, projenin başarılı olarak
tamamlanması için gerekli diğer maaliyetleri ve bu maliyetleri kendi
kaynakları ile finanse edeceğini göstermelidir.
-
Gerekli vasıfların nasıl kazanılacağına dair (ilgili ise) bilgi, aynı zamanda,
diğer gerekli/planlanan eğitim ve danışma hizmetleri hakkında bilgi;
-
Đş planının tamamlanması /çiftlik gelişim planı işletim sermayesi /diğer gerekli
yatırımlar ile ilgili tüm maliyetler.
Uygun maliyetler:
-
taşınmaz malların inşaası veya iyileştirilmesi;
-
bilgisayar yazılımı dahil, yeni makina ve ekipman alımı;
-
taşınabilir altyapı tesislerinin alınması ve kurulması;
-
hayvan alımı;
-
çok yıllık bitkilerin dikilmesi veya yeniden dikilmesi;
-
yatırım maliyetlerinin %10’una kadar; yatırım ile ilgili genel maliyetler mimarlar, mühendisler, fizibilite çalışmaları, iş/çiftlik gelişim planının
hazırlanması, vb.
-
doğrudan maliyetin %7’sine kadar; danışmanlık ve müşavirlik, ticari
muhasebe, eğitim kurslarına katılım.
Destek için uygun olmak için, projenin uygulanması süresince, maliyetler bilfiil
yararlanıcı tarafından tutulmalıdır. Bunlar, güvenilir finansal yönetim prensibi ile
uyumlu olmalıdır.
Sadece, fiziksel ve fiziksel olmayan sabit varlıklarla ilgili maliyetler, yatırım ile ilgili
genel maliyetler, mesleki eğitim, danışmanlık ve diğer hizmetler ile ilgili maliyetler,
hibe tutarının hesaplanması için uygundur. Ancak, başvuru sahibi, iş/çiftlik gelişim
planını temel alarak, sözü geçen maliyetlerin işletmenin gelişimi için gerekli olduğunu
ispat etmelidir.
Uygun olmayan maliyetler ve faaliyetler
Bu önlem altında, aşağıdaki masrafların karşılanması uygun değildir:
111
-
borçlar ve borç ya da zarar karşılıkları;
-
faiz borçları;
-
başka bir hibe kapsamında finanse edilmiş olan faaliyetler;
-
arazi veya bina alımı;
-
kur değişiminden kaynaklanan kayıplar;
-
KDV dahil, vergiler;
-
üçüncü kişilere sağlanan krediler.
Hibenin miktarı
Bu önlem altında, yararlanıcı başına verilecek en düşük hibe miktarı 10 000
Euro’dur.
Bu önlem altında, yararlanıcı başına verilecek en yüksek hibe miktarı 50 000
Euro’yu aşamaz.
Müdahalenin miktarı
AB tarafından sağlanan hibe miktarı, yatırımların (toplam genel maliyet, danışmanlık,
müşavirlik ve eğitim maliyetleri dahil) toplam uygun maliyetlerinin % 90’ından fazla
olamaz. Đş planında tanımlanan bütçenin geriye kalan kısmının, başvuru sahibinin
kendi kaynaklarından ya da AB fonları haricindeki diğer finansman kaynaklarından
karşılanması gerekmektedir.
Hibenin ödenmesi
Destek iki taksitte temin edilecektir:
-
Đlk taksit – toplam yatırım maliyetinin %50’sine kadar, destek için yapılan
başvurunun onaylanmasından sonra, ödeme için talebin sunulması ile.
-
Son taksit - final raporunun sunulmasından sonra, Sözleşme merciinin
yatırımın uygunluğu ile ilgili tetkiki yapmasının ardından.
Azami proje süresi; 2 yıldır.
Öncelik kriterleri
Seçim sürecinde;
-
Yeni kurulu genç çiftçilere – son 14 ay içerisinde ve en geç başvurunun
sunulduğu tarihe kadar tarımsal üretici olarak kayıt yaptırmış olan;
-
Organik üretim sertifikasına sahip genç çiftçilere;
-
Tanınmış üretici örgütlerine üye olan genç çiftçilere (ilgili ise);
öncelik tanınacaktır.
Yardım için gerekli şartlar
a) Yararlanıcılar, en azından; tek girişli defter tutmalı ve yıllık gelir tablosu ve
bilanço hazırlamalı, aynı zamanda bilgi istenildiği takdirde, Çiftlik Muhasebe Veri
Ağı ile ilgili bilgi temin etmeli;
b) Final raporunun sunulmasından önce, talep edilen mesleki becerileri elde etmeli;
c) Çevre, hijyen, hayvan refahı ve iş güvenliği ile ilgili standartlara bu yatırımla
uyum sağlamalı:
112
d) Yararlanıcılar tarımsal faaliyete bir özel çiftçi olarak devam etmeli – yatırımın
tamamlanmasından itibaren en az 5 yıl boyunca esas meslek olarak çiftliğin
yönetiminden sorumlu olmalı;
e) Yatırımın tamamlanmasından itibaren en az 5 yıl sonra üçüncü şahıslara transfer
edilen işletmeler için desteklenen yatırımların ilk amacı değişmemelidir.
Sözü geçen yardım için gerekli şartlara uyulmamasının sonucunda, desteğin tamamen
veya kısmen tahsil edilmesi söz konusu olabilir.
Genç çiftçiler, iş planında belirtilen yatırımların, başlıca faaliyetlerin ve amaçların
tamamlanmaması durumunda; ilk taksidin tamamını geri ödemelidir ve son taksiti
almaya hak kazanamazlar.
Finansman
Önleme ait bütçe xxxxxxx Euro’dur.
Göstergeler
Göstergenin Türü
Çıktı
Sonuç
Gösterge
Desteklenen genç çiftçi
işletmelerinin sayısı
Mesleğe yeni giren genç çiftçilerin
sayısı
Toplam yatırım hacmi
Topluluk standartlarını
uygulamaya başlayan genç çiftçi
işletmelerinin sayısı
Hedef
Etki
III - 1.4
Önlem 1.4 Yarı-geçimlik Çiftçiler için Destek
Önlemin adı
Yarı-geçimlik Çiftliklerin Desteklenmesi
Tüzük No. 389/2006
Önlemin kod numarası:
1.4
Kıbrıs Türk toplumunda, arıcılık (balcılık) ve küçük çifttırnaklılar (koyun ve keçi)
sektörlerine, geçimlik ve yarı-geçimlik işletmeler hâkimdir. Çıktılarının küçük bir
kısmını pazarlamakta ve standartlara uyum göstermek ve büyümek için gerekli
yatırımları finanse etmek açısından yetersiz gelir elde etmektedirler. Yarı-geçimlik
113
çiftliklerin bir kısmı, desteklendikleri takdirde, yeniden yapılanma ve piyasaya
yönelik olma potansiyeline sahiptir.
Arıcılık işletmeleri, genellikle küçük ölçekli olmakla beraber, ortalama 20-50
koloniye sahiptir. Üreticiler, çoğunlukla yarı-zamanlıdır ve tüm adaya dağılmıştır. 450
ton yıllık bal üretimine sahip olan ve Arıcılar Birliği’ne üye olan yaklaşık 250 arıcı,
16,000 koloni işletmektedir. Uygun iklime sahip uzun sezon; yüksek bal, kraliçe arı
ve arı sütü üretimine olanak sağlamaktadır. Bal, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin önemli bir
ürünüdür ve sektör için iyi bir gelişme potansiyeli bulunmaktadır.
2009’da, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, KTt çiftlik hayvan kayıtları verilerine göre;
toplam 3,317 koyun ve keçi yetiştiricisi bulunmaktadır. Bunların 1,573’ü, çoğunlukla
geçimlik çiftçilik olarak addedilebilecek, 1-30 arası koyun ve keçiye sahip olan
işletmelerdir. Aşağı yukarı 1,045 çiftlik işletmesi, 31-100 baş arası hayvana sahiptir
ve geriye kalan yaklaşık 700 işletme de 100 baş üzerinde büyüklüğe sahiptir. 30-100
arası başa sahip olan işletmeler, ticari işletmeye dönüşme potansiyeline sahip yarıgeçimlik çiftlikler olarak addedilebilir. Bunun yanında, koyun ve keçi yetiştiren
çiftçiler, çiftçilik sektörünün en az gelir kazanan ve zor çalışma şartlarına katlanan
çiftçileridir. Diğer taraftan, keçi ve koyun sütü, yoğurt ve geleneksel hellim üretimi
için önemli girdilerdir.
Önlemin hedefleri
Önlemin genel hedefi, performansı iyileştirmek ve KTt’ndaki tarımsal işletmelerin
gelirlerini artırmaktır.
Özel hedefler
Önlemin amacı; arıcılık, koyun ve keçi yetiştirme işindeki yarı-geçimlik işletmeleri
desteklemek ve bunların gelir artışını ve çevre koruma, halk sağlığı, hayvan sağlığı ve
refahı, ve iş güvenliği sandartları ile uyumunu amaçlayan yatırımları destekleyerek
ticari işletmelere dönüştürülmesi amacıyla yeniden yapılandırılmasını sağlamaktır.
Bu önlem; arıcılık, koyun ve keçi yetiştiriciliği gibi tarımsal sektörlerde faaliyet
gösteren yarı-geçimlik çiftliklerin yeniden yapılandırılması için yardım tedarik
etmektedir. Desteklenen işletmelerin gelirlerini artırmayı ve çevre koruma, halk
sağılığı, hayvan sağlığı ve refahı, ve iş güvenliği standartlarını yerine getirmelerini
amaçlayan 3 yıllık iş/gelişim planının uygulanması için sabit miktarlı bir finansman
tedarik etmektedir.
Yardım türü
Sabit miktarlı finansman
Yararlanıcılar
Bu önlem altında uygun yararlanıcılar; arıcılık, koyun ve keçi yetiştiriciliği
sektörlerinde faaliyet gösteren ve üretimi, öncelikle kendi tüketimleri için yapan ve
aynı zamanda ürünlerinin küçük bir kısmını pazarlayan yarı-geçimlik çiftçilerdir.
Yarı-geçimlik çiftliğin tanımı
Önlem kapsamında uygun görülecek işletmeler; arıcılık, koyun ve keçi yetiştiriciliği
sektörlerinde faaliyet gösteren kayıtlı işletmelerdir.
Işletmenin büyüklüğü:
114
o koyun ve keçi için – 30-100 baş arası hayvana sahip olan, elektrik ve
su tedariki olan işletmeler;
o arıcılık sektörü için – 30-70 arası koloniye sahip olan işletmelerdir.
Đşletme sahipleri, 60 yaşını aşmayan gerçek kişiler olmalıdır.
Kamuda tam zamanlı olarak çalışanlar, bu önlemden yararlanamazlar.
Başvuru sahipleri:
1. Tarımsal üretici olarak kayıtlı olmalı;
2. Tarımsal üretim faaliyetlerinde kullanılan binalar, üniteler ve ekipmanın sahibi
olmalı veya bunlar için uzun dönemli bir kiralama/finansal kiralama
sözleşmesi
olmalıdır.
Binaların/ünitelerin
kiralanması
durumunda;
sözleşmeler, başvurunun yapıldığı tarihten en az 3 yıl sonrasına kadar geçerli
veya daha uzun bir dönem için olduğu durumlarda iş planının süresi boyunca
geçerli olmalıdır.
Başvuru sahibi, bu önlem altında gerçekleştirilecek olan desteği karşılayabilmek için
gerekli yatırımların, diğer faaliyetlerin ve hedeflerin detaylarını içeren 3 yıllık bir
döneme ait gelişim planı sunmalıdır.
Đş/gelişim planı, en az:
1. Đşletmenin konumunu, fiziki yapısını (ekilebilir toprak, otlak, diğerleri), hayvan
cinsi ve sayısını, binalarını, makina ve iş gücünü, standartlar (çevre koruma, halk
sağlığı, hayvan ve bitki sağlığı, hayvan refahı ve iş güvenliği) ile uyum seviyesini
içerecek şekilde tarımsal işletmenin başlangıç durumunu;
2. Eğitim, danışma veya tarımsal işletmenin faaliyetlerinin gelişmesini sağlayacak
tüm diğer eylemleri ve yatırım sona ermeden önce ulaşılması gereken hedefleri
içerecek şekilde, planlanan yatırımların ve diğer faaliyetlerin tanımlamasını;
3. Đşletmeyi yeniden yapılandırmak için gerçekleştirilecek ek faaliyetleri (örneğin
çiftlikte işleme, organik üretime geçiş, üretici örgütüne katılma niyeti, kırsal
turizm, zanaatlar ve diğerleri);
4. Zaman çizelgesini içermelidir.
Đş/gelişim planı, proje sonunda yerine getirilmesi gereken aşağıdaki mecburi hedefleri
içermelidir;
1. Çevre koruma, halk sağlığı, hayvan ve bitki sağlığı, hayvan refahı ve iş güvenliği
standartlarına uyum sağlamak.
2. Tarımsal işletmenin büyümesi açısından:
a. Koyun ve keçi yetiştiriciliği için – en az 100 hayvana ulaşmak, ancak,
başlangıçtaki hayvan sayısına gore en az % 20 artış göstermek;
b. Arıcılık için – en az 70 arı kolonisine ulaşmak, ancak, başlangıçtaki sayıya
gore en az %20 artış göstermek.
3. Đşletme içerisinde, en az 1 tam-zamanlı iş yaratmak (TÇB).
4. Đşletme sahibinin temel bir tarımsal eğitimi olmadığı durumlarda, ilgili eğitim
kurslarını tamamlamak.
115
Sözü geçen yardım için gerekli şartlara uyulmamasının sonucunda, desteğin tamamen
veya kısmen tahsil edilmesi söz konusu olabilir.
Đş planı, fiziksel ve fiziksel olmayan sabit varlıklarla ilgili yatırım tutarının ve aynı
zamanda diğer iş geliştirme maliyetlerinin, en azından bu önlem altındaki destek
miktarına eşit olduğunu ispat etmelidir.
Başarılı olan başvuru sahipleri, en azından; tek girişli defter tutmalı ve yıllık gelir
tablosu ve bilanço hazırlamalı, aynı zamanda bilgi istenildiği takdirde, Çiftlik
Muhasebe Veri Ağı ile ilgili bilgi temin etmelidir.
Hibenin miktarı
Başarılı olan başvuru sahipleri; tarımsal işletme başına 10,000 Euro tutarında, sabit
miktarlı bir yardım hibesi kazanacaktır.
-
Hibe, iki taksitte temin edilecektir – sözleşmenin imzalanmasının ardından
5,000 Euro ve Sözleşme mercinin final raporunu onaylamasının ardından
5,000 Euro.
Öncelik kriterleri
1. Başvuru sahibinin bayan olması.
2. Başvuru yapıldığı tarihte, başvuru sahibinin genç bir çiftçi olması (20 ve 40 yaş
arası).
3. Başvuru sahibinin, sertifikalı organik üretim yapıyor olması.
Göstergeler
Çıktı göstergeleri
Desteklenen yarı-geçimlik çiftliklerin sayısı:
•
arıcılık sektörü;
•
koyun ve keçi yetiştiriciliği sektörü.
Sonuç göstergeleri
Desteğin sonucu olarak, pazara giren çiftliklerin sayısı;
Desteğin sonucu olarak, standartları yerine getiren çiftliklerin sayısı.
III - 1.5
Önlem 1.5 Çiftliklerin ve Balıkçılığın Modernizasyonu
Önlemin adı
Çiftliklerin ve Balıkçılığın Modernizasyonu
Tüzük No. 389/2006
1.5
116
Bu önlem, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde hayvan yetiştiriciliği (süt üretimi yoğunluklu),
bitkisel üretim (hem yıllık hem de çok yıllık), geleneksel balıkçılık ve denizde su
ürünleri yetiştiriciliği yapan çiftlik işletmelerinin modernizasyonunu, geliştirilmesini
ve iyileştirilmesini hedeflemektedir. Böylece, üretim faktörlerinin daha iyi
kullanılması (ki yeni teknolojiler ve yeniliklerin uygulanmasını da içermektedir),
kalite ve güvenlik standartlarının hedeflenmesi, çevre ve iş güvenliği ile hijyen ve
hayvan refahı ile ilgili durumlarının iyileştirilmesi yoluyla tarımsal işletmelerin ve
balıkçılığın ekonomik performanslarının artırılması amaçlanmaktadır.
Önlem çerçevesinde yer alan dört alt-önlem, aşağıdakileri hedeflemektedir:
• Süt Üretiminin Đyileştirilmesi (inek, koyun ve keçilerden elde edilen) (Alt-önlem
1.5.1)
• Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi (Alt-önlem 1.5.2)
• Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi (Alt-önlem 1.5.3)
• Geleneksel Balıkçılığın ve Denizde Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi
(Alt-önlem 1.5.4)
Müdahale alanları içerisindeki ilk üç sektör; sahip olunan katma değer, dış ticaret ve
istihdam açısından önemli üretimleri kapsamaktadır. Balıkçılık ve denizde su ürünleri
yetiştiriciliği; kaynak, ulusal talep, dış ticaret ve gelir oluşturma açısından
keşfedilmemiş potansiyellerini ortaya koymak amacıyla dahil edilmiştir.
Süt Üretiminin Đyileştirilmesi (inek, koyun ve keçilerden elde edilen) 1.5.1 No.lu AltÖnlemin Mantığı
Hayvancılık alt sektörü (inek, koyun ve keçilerden elde edilen et ve sütün yanı sıra,
hemen hemen tamamı bu canlı türleri tarafından kullanılan arpanın piyasa değeri),
Kıbrıs’ın kuzey kesiminin toplam tarımsal çıktı değerinin yaklaşık % 76’sını
oluşturmaktadır. Özellikle de süt, yerel pazarın ihtiyaçlarını karşılayan ve, bilhassa
peynir olarak, dış ticarete katkıda bulunan bir hammaddedir. Süt ve süt ürünleri
işletmeciliğinin desteklenmesine, üretim aşamasından yani sığır, koyun ve keçi
çiftliklerinden başlanmalıdır.
Çoğunlukla süt üretimine yönelik olarak çalışan sığır çiftliklerinin durumu çeşitlilik
arz etmektedir. Hayvanların, tesis ve ekipmanların durumuna bağlı olarak, modern,
ortalama kalitede ya da düşük kaliteli işletmeler bulmak mümkündür. Süt sağım
sistemleri de, çiftlikten çiftliğe farklılık göstermektedir. Orta ölçekli çiftliklerin büyük
çoğunluğunda boru hattı sistemleri varken, daha büyük ölçekli çiftliklerde modern
balıksırtı duruşlu süt sağım odaları bulunmaktadır (her ikisinde de süt soğutma tankı
vardır). Küçük ölçekli çiftliklerde ise sütler hala elle sağılmaktadır ve inek sütünün %
40’ı halen daha soğuk zincir içerisinde yer almış değildir. Ekonomik olarak uygun
çiftlikler hedefleyerek, bu oranın düşürülmesi gerekmektedir.
Koyun ve keçi çiftlikleri, tesis ve ekipman açısından genelde daha yoksun
durumdadır. Bu çiftliklerin büyük bir kısmı da, yine soğuk zincir içerisinde yer
almamaktadır. Bu durum, sıklıkla sağlık ve kalite standartlarını karşılamayan (bakteri
sayısı, vb.) sütlerin dağıtılmasına neden olmaktadır; ki, dağıtılan bu tip sütler zaten
satılmayarak çiftliklere geri iade edilmektedir. Koyun ve keçi yetiştiricileri
gelirlerinin % 20’sinden azını sütten ve % 80’inden fazlasını etten elde etseler de,
117
peynir (özellikle de hellim peyniri) üretiminin en önemli bileşeni koyun ve keçi
sütüdür.
Süt hijyeni, hayvan refahı ve çevresel standartlara işaret eden bu alt-önlem, saman ve
yem bitkisi üretimi için gereken modern ekipmanlar ile diğer çiftlik ekipmanları
(yemlikler, silaj ve yem mikserler gibi) ve gübre dağıtıcılara olan ihtiyacı da
içermektedir.
Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.5.2 No.lu Alt-Önlemin Mantığı
Bitkisel üretim, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin ekonomisinin çok önemli bir ögesidir.
Bölgede en fazla yetiştirilen çok yıllık ürünler, narenciye, zeytin ve üzümdür.
Mevsimlik ürünlerde ise, tahıl ürünleri, patates, diğer sebzeler ve yem bitkileri başı
çekmektedir.
Yetiştirilen ürünlerin rekabet gücünü kısıtlayan en önemli faktörler şöyledir: girdi
fiyatlarının (esasen emek fiyatlarının) yüksek olması, arazinin hazırlanması, ekilmesi
ve hasadında kullanılan ekipman ve makinelerin eski olması ve sulama suyun az ve
kalitesiz olması. Bu nedenle de, bu önlem, modern üretim araçları kullanmak suretiyle
üretim kalitesinin artırılmasına ve üretim süreçlerinin Topluluğun gıda güvenliği,
kalite ve çevre standartlarına uyumlu şekilde ve teknolojik olarak geliştirilmesine
yoğunlaşmaktadır.
Açık tarla ürünlerinin girdi maliyetleri oldukça yüksektir. Yoğun emek gerektiren
tarımsal prosedürlerin makineleşmiş prosedürler ile ikamesi, üretim maliyetlerinin
azalmasına büyük ölçüde katkıda bulunacak ve üreticilerin marjını genişletecektir.
Mevcut makinelerin çoğu oldukça kötü durumdadır. Kötü durumdaki makineler de,
ürün kaybının daha da fazla olmasına, suyun kötü şekilde yönetilmesine ve sonuç
olarak ürün kalitesinin düşmesine neden olmaktadır. Uygun olmayan tarımsal
işlemlerin uzun yıllar boyunca yapılmış olması, toprak yapısı ve su tutma kapasitesine
de etki etmiş durumdadır.
Genel amaçlı traktörler ile tohumlama amacıyla derin ya da sıfır toprak işleme için
otomatik makinelerin satın alımı, patates üretimi için sulama borularının
yerleştirilmesi, malçlama yapılması ve hububat ürünleri için ekim makineleri
kullanılması ürünlerin verimliliğini ve kalitesini artıracak, ve aynı zamanda, toprağın,
suyun ve dolayısıyla çevrenin korunmasına katkıda bulunulmasını sağlayacaktır.
Gübreleme, zararlı ot temizliği, yüzey temizliği, sulama, bitki koruma ve budama gibi
bitkilenme döneminde açık tarlalarda düzenli olarak yapılan tarımsal uygulamalar ya
sınırlı olarak yapılmaktadır ya da yeterli makine ve ekipman olmaması nedeniyle hiç
yapılmadığı zamanlarda olmaktadır. 1998-2000 döneminde kurulan eski damla
sulama sistemlerinin bazılarının kullanılabilirlik süresi dolmuş olup, değiştirilmeleri
gerekmektedir.
Açık tarla ürünlerinin performansını artırmak ve üretim maliyetlerini düşürmek
amacıyla, tahıllar için yağdırma spreyleri, narenciye ve zeytin ağaçları için budama
makineleri, moto-kültivatörler, gübre ve hayvan gübresi serpme makineleri gibi ürüne
özel kültivasyon makinelerine yatırım yapılması gerekmektedir. Solenoid valf ve
otomatik kontrol panelli çiftlik damla sulama sistemlerinin kullanılması da, emek
maliyetini azaltacaktır.
Hasat ve toplama süreci; meyvelerin, sofralık zeytinin ve sebzelerin kalitesi,
görünümü ve dayanıklılığı için kritik önem taşımaktadır. Taze sebze ve meyveler ile
118
ilgili olarak AB standartlarına ulaşabilmek için, hasat ve toplama faaliyetlerinin
iyileştirilmesi çok önemlidir. Tahıl ve yem bitkileri gibi ürünlerin yetiştirildiği geniş
alanlar için mekanize, etkin ve ekonomik bir hasat uygulamasına geçilmesinin yanı
sıra, kombine hasat makineleri ve balya makineleri gibi modern ekipmanların temini
sağlanacaktır. Zeytin toplama ekipmanları ve toplama ağları da, zeytinlerin sofra
kalitesini ve pazar fiyatını anında artıracaktır.
Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi 1.5.3 No.lu Alt-Önlemin Mantığı
Piyasanın taleplerini karşılamak için, seraların bütün yıl boyunca sebze üretimi
yapması gerekmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki sera alanları yetersizdir. Varolan
seralar da, göze çarpan birkaç istisna haricinde, genelde en yeni ve en modern
teknolojileri kullanmamaktadır.
Bölgede hakim olan iklim koşullarının avantaja dönüştürülebilmesi için, böceklere
karşı sineklikli tepeden havalandırma pencelerinin yer aldığı yüksek plastik tünel
şeklinde seraların (hafif metal çerçeveler ve UV ve IR ışınlara dayanıklılık sağlayan
katkı maddeleri ile plastik polietilen örtü) desteklenmesi gerekmektedir.
Kış aylarındaki sıcaklık düşüşlerinin, oluklu plastik boruların kullanıldığı ilave ısıtma
sistemleri ile kontrol altına alınması gerekmektedir. Bu sistemlerde, gündüz
saatlerinde varolan güneş enerjisini çekip, soğuk akşam saatlerinde bu sıcak enerjisini
kullanacak aktif güneş enerjisi toplayıcıları da bulunacaktır. Diğer taraftan, belirli
ürünler için en uygun ısı seviyelerine erişebilmek amacıyla, fan ve pet havalandırma
sistemleri kullanılarak yaz aylarında seraların içinde meydana gelen ısı artışlarının
düşürülmesi gerekmektedir.
Bu yatırımlar; hasat döneminin süresini uzatacak, sonuç olarak da elde edilecek ürün
miktarını artıracak ve üretim kalitesini yükseltecektir. Isıtılmayan seralar için, aynı
amaca yönelik ancak daha ucuz ve basit bir sistem olan termal / gölgeleme
perdelerinin kurulması desteklenmektedir. Isı kontrolü için her iki sistemin kombine
edilmesi de, yüksek değerli ürünler ve fidanlıklar için uygun bir çözüm yolu olacaktır.
Seralarda kullanılmakta olan mevcut sulama sistemlerinin çoğu yıllar geçtikçe
aşınmış, sulama borularının birleşme yerlerinde dökülme ve sızıntı olduğu tespit
edilmiştir. Bu nedenle de, seralar için yeni sulama sistemlerinin satın alımı ve
kurulumunun desteklenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yeni sulama sistemlerinde
bulunacak olan tamamlayıcı kum filtresi, tuz giderme ekipmanları, pompalar ve yan
borular da, suyun ve gübrenin etkin olarak kullanılmasını sağlayacak, nitrat ve
fosfatın toprağı aşırı derecede kirletmesini önleyecektir.
Seralarda bitki öldürücü ilaç kullanımı mümkün olmadığından, toprak üzerinde ürün
yetiştiren çiftçiler, zararlı otlarla ilgili olarak düşük kapasiteli kültivasyon ekipmanları
(moto-kültivatörler) ile desteklenmektedir. Farklı alt maddeler kullanılarak yapılan
topraksız ekim de, sulama ve gübreleme sistemi, kontrol ünitesi ve gübreleme tankı
gibi gerekli tüm ekipmanların kurulu ve kullanılır olması kaydıyla, bu problemin
çözümü için bir yol olabilir. Bakımı iyi yapılan topraksız ekimle, birim yüzeye düşen
bitki sayışı artacağı için (neredeyse iki katı), elde edilen ürün miktarında artış
olacaktır. Kapalı devre topraksız sistem, bitki besin çözümlerinin etkin olarak
kullanımını sağlayacak ve toprağa akışı (runoff) önleyecektir.
119
Sera sebzelerinin üretimine ek olarak, kaliteli ağaç fidanlarının üretimine de ihtiyaç
duyulmaktadır (aşılı meyve ve orman ağaçları). Fidanlıklar için de aynı sera tipleri
kullanılmakta birlikte, çoğaltma için ısıtılmış bençler ve tüneller ilave edilmektedir.
Açık tarla ve seralarda üretim yapan sebze yetiştiricilerine satılan sebze fidelerinin
(domates, salatalık, biber gibi) bütün yıl boyunca yerel olarak üretilmesine büyük
ihtiyaç vardır. Aynı şekilde, ev ve bahçe bitkilerine olan talep de giderek artmaktadır.
Şu anda, sebze fideleri ya KTt’de bulunan az sayıdaki fidelik / fidanlıklardan temin
edilmekte ya da nispeten yüksek fiyatlarla Kıbrıs Cumhuriyeti’nden satın
alınmaktadır; ki böylece zaten yüksek olan girdi maliyetleri daha da yükselmektedir.
Bazı durumlarda, yetiştiriciler tohumları kendileri çoğaltmaktadırlar; ancak, bu
durumda herhangi bir kalite güvencesi bulunmamaktadır. Đşte bu nedenledir ki, ısıtma
ve soğutma sistemleri, sulama ekipmanları ve diğer teçhizatlar ile donatılmış, bir
alanda uzmanlaşmış veya çok amaçlı teknolojik fidanlıklara (polikarbonat) yatırım
yapılması desteklenmektedir. Bu tip yatırımlar, elde edilecek ürün miktarının
artırılması ve dolayısıyla da üretim maliyetlerinin düşürülmesi için sağlam bir temel
oluşturmaktadır.
Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi 1.5.4
No.lu Alt-Önlemin Mantığı
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde balıkçılık çok fazla gelişmemiştir. Her ne kadar, bugün,
henüz tüketilmemiş iyi bir balıkçılık ve deniz su ürünleri yetiştiriciliği potansiyeli olsa
da; balık (özellikle turistik bölgelerde) ve bunun iç ve dış ticareti için büyüyen bir
ulusal talep oluşmuştur. Sadece, geleneksel kıyı balıkçılığı mevcuttur ve pasif
donanımlar, balık ağları, elipsograflar (dip takımları) ve uzun paraketalar aracılığı ile
gerçekleştirilmektedir.
Balıkçı tekneleri küçük uzunlukları ve düşük BG’leri ile tanımlanmaktadır. Ve, AB
tarafından onaylı olarak, sadece 70 tekne Yeşil Hat üzerinden ihracat yapabilmektedir.
Balıkçılık tekneleri, 16 tekne barınağında toplanmıştır ve neredeyse tümü daha iyi bir
duruma getirilmeye ihtiyaç duymaktadır.
Deniz su ürünleri yetiştiriciliği; çiftlik balıklarının ve diğer hızlı gelişen elverişli deniz
balık çeşitlerinin ticari besiciliğinin yapılması için iyi bir potansiyele sahiptir. Bugün,
sadece iki balık çiftliği işletmesi bulunmaktadır.
Balıkçılık üzerine AB ile uyumlu düzenleme ve politikaların uygulanmasına paralel
olarak (kaynak yönetimi, denetim ve kontrol, yapısal politika, pazar politikası ve bilgi
dağıtımı) yatırım desteği; ekipmanlara (tekneler, balıkçılık malzemeleri) ek olarak,
geri kalmış balıkçılık altyapısını iyileştirecek önlemler (az sayıda tekne barınakları,
balığı karaya çıkarmak için teçhizatlar, soğuk hava depoları, soğuk hava depolu
taşıma araçları, besicilik çiftlikleri ve dondurulmuş balık (çupra, levrek ve diğer
türler) üretimini içermelidir.
Önlemin hedefleri
Genel hedef
AB standartlarını hedefleyerek çiftliklerin ve balıkçılığın rekabet edebilirliğini
artırmak.
Özel hedefler
120
•
Süt soğuk zincirinin içerisinde yer alan büyükbaş ve küçükbaş hayvan
yetiştiricilerinin sayısını yükseltmek; böylece, sütün kalite ve gıda güvenliğini
artırmak;
•
AB standartlarına ulaşmayı hedefleyerek hayvan sağlığı, hijyeni ve refahını
artırmak;
•
Tarımsal ürünler ve balık ürünleri için yeni pazar fırsatları açarken, yerli pazarda
rekabet edebilirliğe de olanak sağlamak;
•
Tarımsal işletmelerin, başlıca tarım ürünlerinin üretimindeki performanslarını
artırmak;
•
Balıkçıların ve su ürünleri yetiştiriciliği yapan işletmelerin performanslarını
artırmak (avlanmaları ve balık çiftliği ürünlerini artırmak);
•
Modern teknolojilerin etkin olarak kullanılması ile enerji masrafları da dahil
üretim maliyetlerini düşürerek, çiftçilerin ve balıkçılar ile balık yetiştiricilerinin
rekabet gücünü artırmak;
•
Su kullanımı ve kayıplarını azaltmak, tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan çevre
kirliliğini azaltmak ve/veya yan ürünleri ya da atıkları tasfiye etmek suretiyle
çevre dostu tarımsal uygulamaları teşvik etmek;
•
Kaynakların daha kaliteli ve daha etkin kullanılması neticesinde çiftçilerin ve
balıkçıların yaşam standartlarını ve tarım ile balıkçılıktan elde edilen geliri
desteklemek.
Kapsam
a) Tarımsal işletmelerin, balıkçının ve deniz su ürünleri yetiştiriciliği yapan
işletmelerin genel performansını yükseltecek, ve
b) söz konusu yatırım ile ilgili Topluluk standartlarına uyumlu olan
somut ve soyut yatırımlara destek verilecektir.
Alt-Önlem 1.5.1 – Süt Üretiminin( inek, koyun ve keçilerden elde edilen)
Đyileştirilmesi
Bu alt-önlem çerçevesinde yapılacak yatırımların, süt üretimi(inek, koyun ve
keçilerden elde edilen) yapan hayvan çiftliklerinin modernizasyonuna yönelik olarak
tasarlanması beklenmektedir. Yatırım kapsamında, süt sağımı ve sütün soğuk
depolanması için gereken masrafların yanı sıra, maliyetlerin azaltılmasına ve süt
miktarının, kalitesinin ve sağlık standartlarının yükseltilmesine yönelik diğer yardımcı
makinelerin maliyeti de karşılanacaktır.
Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi
Bu alt-önlem çerçevesinde yapılacak yatırımlar, yıllık ve çok yıllık ürünlerle kaplı
arazilerde (meyve bahçeleri ve üzüm bağları) modern ve gelişmiş bir şekilde tarım
yapılmasına yönelik maliyetleri karşılayacaktır. Bu kapsamda, arazinin
hazırlanmasından hasat ve toplama dönemine kadar olan tüm üretim süreci dikkat
alınacaktır. Ayrıca, çiftliklerde kullanılan sulama sistemlerinin iyileştirilmesi, özel
tarım makinelerinin kullanılmasına dikkat edilmesi ve tarım işletmelerinin hayvan
gübresi ile ilgili faaliyetlerini AB’nin çevre ile ilgili kurallarına yanıt verecek şekilde
sürdürmeleri de, yine bu alt-önlem kapsamında değerlendirilecektir.
121
Alt-Önlem 1.5.3 – Örtü Altı Sebze Üretiminin Đyileştirilmesi
Bu alt-önlem, esas olarak, yeni seraların kurulması ya da mevcut seraların (yürünebilir
tünel şeklindeki seralar ve sebze fidanlıkları da dahil) durumlarının iyileştirilmesi ya
da modernizasyonu ile ilgilidir. Bu kapsamda, üretimi artırmanın yanı sıra enerji ve su
kaynaklarının korunması, insan sağlığının ve çevrenin korunması ve AB gıda
güvenliği ve kalite standartları ile çevresel gereksinimlere saygılı olunması söz
konusudur.
Alt-Önlem 1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin
Đyileştirilmesi
Bu alt-önlem altında gerçekleştirilecek olan yatırım desteği; büyük ölçüde, altyapının
iyileştirilmesini, geleneksel balıkçılık ve deniz su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili
ekipmanların yenilenmesini sağlamalıdır. Böylece, üretim ve verimlilik iyileşecek,
daha iyi kalite ve gıda güvenliği standartlarına ulaşılacaktır.
Desteklenen yatırım türleri
Alt-Önlem 1.5.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi (ayrıntılı olmayan liste)
•
Süt sağma ekipmanları (süt sağım odaları ve mobil süt sağım üniteleri)
•
Sütün soğuk depolanması için gereken ekipmanlar (süt soğutma tankları)
•
Otomatik besleme ve sulama ekipmanları ile en uygun iklim koşulu yaratmak için
gereken ekipmanlar
•
Gübrelerin alınması ve tarlaya dağıtımı için gerekli ekipman
•
Elektrikli çitler
•
Süt test kitleri ve küçük laboratuvar ekipmanları
•
Silaj için makine ve ekipman (kesici/kıyıcı, streçleme makinesi, forklift)
•
Ot biçme ve toplama ekipmanı
•
Balya makinesi / Gerdirici
•
Çiftlikteki su kalitesinin iyileştirilmesi için su pompaları (dalgıç pompalar da
dahil), tanklar, klorlama ve filtrasyon sistemleri
•
Jeneratör, rüzgar gücüyle çalışan pompalar, tarımsal amaçlı fotovoltaik enerji
üretimi için güneş enerjisi panelleri, sıcak su üretimi ve depolanması için güneş
enerjisi panelleri
Talep edilen miktarın belirlenen sınır değerleri aşmaması koşuluyla, başvuru sahipleri
bu alt-önlem kapsamında bir veya birden fazla faaliyet için başvurabilirler.
Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Artırılması(ayrıntılı olmayan liste)
1. Genel amaçlı makineler
•
Genel amaçlı traktörler
122
•
Römorklar
•
Dipkazan
•
Pulluk
•
Kültivatör
•
Malçlama ekipmanı
•
Kombine duyarlı ekim ve gübreleme mibzeri (sıfır toprak işlemek için özel
ekipmanları ile)
•
Çok yıllık bitki ekim makineleri (mibzer)
2. Sulama
• Tarla içi su tasarruflu sulama sistemlerinin (damlama) satın alımı ve kurulumu
(dalgıç pompa da dahil tüm pompalar, ters ozmozla su arıtma ekipmanı, filtreler,
gübre enjektörleri, solenoid valfler ve elektrik kontrol panelleri ve zorunlu su
saatlerini içeren kuyu başı istasyonu )
3. Ürün bakımı
• Püskürtme ekipmanı
• Gübre yayma makineleri (hayvan gübresi yayma ekipmanları dahil)
• Çok yıllık ürünler için budama ekipmanları
• Zararlı ot yolma makineleri
• Her türlü arazide kullanılabilen araçlar için ürün spreyleri, atomizerler ve
tozlayıcılar (taşınabilir ve kendinden tahrikli üniteler)
4. Hasat
• Kombine hasat makineleri
• Balya makineleri / gerdiriciler
• Toplama makineleri, sarsıcı, ağaçtan meyve hasat makineleri (taşınabilir ve
kendinden tahrikli üniteler)
• Toplama ağları
Alt-Önlem 1.5.3 – Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi (ayrıntılı olmayan liste)
•
Plastik, yüksek, tünel şeklinde seralar (hafif metal çerçeveler ve UV ve IR ışınlara
dayanıklılık sağlayan katkı maddeleri ile minimum 3 yıl ömürlü plastik polietilen
örtü)
•
Sebze üretimi, sebze fidanı üretimi ve bahçe bitkileri fidanlığı olarak hizmet
verecek, hafif metal iskelet üzerine polikarbonat kaplı, çatıdan havalandırmalı
seralar (minimum kapatma süresi 10 yıl)
123
•
Havalandırma ve soğutma cihazları (pet ve fan) ve bilgisayarlı mikroiklim kontrol
istasyonları
•
Sıcak su elde etme ve depolama için güneş enerjisi panelleri ve izolasyonlu su
kolektörleri, ısı yayımı için borulama / radyatörler
•
Termal ve gölgeleme ekranları
•
Kültivasyon ekipmanları (moto-kültivatörler, topraksız tarım araçları ve
uygulamaları)
•
Birleşik ısıtma sistemleri tezgahlar (ağaç fidanlıkları için)
•
Filizlendirme odaları
•
Sera sulama sistemleri (pompalar, terz ozmozlu su arıtma ekipmanları ve su
filtreleri, fertigasyon üniteleri, su pompası, borular ve lateraller gibi)
•
Sebze fideleri için gerekli makineler (tohum ekme makinası, tohumlama hattı, fide
şaşırtma makinası, yükleyici, çok gözlü viyol doldurucusu, saksı doldurma
makinesi, fide ayırıcısı, etiketleyici, konveyör kemeri, bitki çıkarıcı vb.)
Đyileştirilmesi (ayrıntılı olmayan liste)
•
Teknede balık soğutma tertibatı dahilolacak şekilde, geleneksel balıkçılık
teknelerinin satın alımı62;
•
Balıkçılık malzemelerinin (elektronik dedektörler ve iletişim cihazları dahil) ve
ağlarının63 satın alımı;
•
Taşınabilir balıkçılık altyapı ve ekipmanlarının inşası veya renovasyonu (tekne
barınakları, balığı karaya çıkarmak için teçhizatlar ve depolar);
• Denizde bulunan balık üretme çiftlikleri için taşınabilir kara tesislerinin inşası veya
renovasyonu (tekne barınakları, laboratuvar, yem için soğuk depolar, ofisler,vb);
• Balık yetiştiriciliği ve üretimi için kafeslerin (yüzer deniz çiftlikleri) ve denetim için
dalış malzemelerinin satın alımı;
•
Yem ve ürün kalitesini (HACCP) iyileştirmek ve kontrol etmek amacıyla
laboratuvar ekipmanları;
• Balık yetiştirme yerlerinin ve yavru balık çiftliklerinin inşası ve bunlar için gerekli
ekipmanları;
62
Geleneksel balıkçılık filolarının yenilenmesi KTt bütçesi tarafından karşılanmalıdır (tercihen,
hurdaya dönüşmüş tekneleri değiştirme projesi olarak; özellikle, hayvansal gıdalar için hijyen
kurallarını içeren AP Tüzük no 853/2004 (29 Nisan 2004) Ek III, Bölüm VIII, Başlık I(I)5A ve II’deki
taleplerle uyumlu bir şekilde balıkçılık yapmayı sağlayan tekneler ile)
63
Naylondan imal edilmiş ağlar uygun değildir.
124
• Balık yemi için gerekli ekipmanlar (öğütücüler, mikserler, vb);
• Yüzer kafeslere hizmet eden teknelerin satın alımı;
• Taşınabilir, prefabrik balık depolama tesisleri (bağımsız, taşınabilir, donduruculu ve
yalıtılmış konteynerler,vb);
• Yekpare veya split sistemli soğutucu üniteleri;
• Buz makinaları;
• Jeneratörler, enerji üretimi için güneş enerjisi panelleri (fotovoltaik), su ısıtma ve
depolama için güneş enerjisi panelleri ve su kolektörleri ve/veya boru tesisatları.
Karşılanan maliyet türleri
Uygun maliyetler:
Alt-Önlem 1.5.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi, Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel
Üretimin Artırılması ve Alt-Önlem 1.5.3 – Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi
1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi
için
•
Yeni makine satın alımı.
•
Bilgisayar yazılımları da dahil yeni ekipman satın alım ve kurulum maliyetleri
(varlığın piyasa değerinden yukarıda olmamak kaydıyla).
•
Taşınabilir altyapı donanımlarının satın alımı ve kurulması.
•
Yatırımlara bağlı maliyetler (danışmanlık, müşavirlik ve eğitim ücretleri gibi);
yatırımın maliyetlerinin azami %5’ine kadar olmalıdır.
Kısıtlamalar:
•
Vergi ödemeleri, gümrük vergi ve resimleri, işletme giderleri ve banka masrafları,
garanti masrafları ve kullanılmış ekipmanların maliyeti bu kapsamda
karşılanamaz.
•
Eylemlerin, başka AB programları kapsamında eş finansmanı söz konusu değildir.
•
Yatırımlar, arazi satın alımı için kullanılamaz.
Yararlanıcılar
Söz konusu dört alt-önlemin (1.5.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi, 1.5.2 – Açıkta
Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi, 1.5.3 – Örtü Altı Sebze Üretiminin Đyileştirilmesi ve
1.5.4 – Geleneksel Balıkçılığın ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi)
yararlanıcıları:
•
Gerçek kişiler (çiftliğin hanehalkı üyeleri) – kanunla gerçek kişilere verilen yasal
statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde çiftlikte
tarımsal bir faaliyet sürdürmekte olan gerçek kişiler (çiftlikte çalışanlar istisna
olmak üzere).
125
•
Gerçek kişiler – kanunla gerçek kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek
başvurusunun geçerli olduğu dönemde profesyonel olarak balıkçılık faaliyeti
sürdürmekte olan gerçek kişiler (çalışanlar istisna olmak üzere).
•
Tüzel kişiler (şirketler, ortaklıklar ve kooperatifler) – kanunla tüzel kişilere verilen
yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde tarımsal
bir faaliyet veya bir balıkçılık veya bir deniz su ürünleri yetiştiriciliği faaliyeti
sürdürmekte olan tüzel kişiler.
Finansman
1.4 – Çiftlik Modernizasyonu
Alt-Önlem
Başlık
1.5.1
Süt Üretiminin Đyileştirilmesi
1.5.2
Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi
1.5.3
Örtü Altı Sebze Üretiminin Đyileştirilmesi
1.5.4
Geleneksel Balıkçılık ve Deniz Su Ürünleri
Yetiştiriciliğinin Đyileştirilmesi
Toplam
AB Katkısı (€)
2.000.000
2.000.000
1.000.000
400.000
5.400.000
Mali koşullar
Önlem 1.5 için tahsis edilen maksimum AB desteği (uygun yatırımların yüzdesi
olarak) % 65’tir. Bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya
da AB fonları haricindeki diğer finansman kaynaklarından karşılanması
gerekmektedir.
Hibelerin miktarı
Bu program kapsamında verilen hibeler, aşağıda belirtilen en düşük ve en yüksek sınır
değerler arasında yer alacaktır:
Alt-Önlem 1.5.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi
•
en düşük hibe miktarı:
•
en yüksek hibe miktarı: 80.000 Avro’ya eşit veya daha az
15.000 Avro’ya eşit veya daha fazla
Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin iyileştilmesi
•
•
•
•
Đyileştirilmesi
•
•
en yüksek hibe miktarı:
100.000 Avro’ya eşit veya daha az
126
AB ortak göstergeleri için nicel hedefler
Göstergenin
Türü
Çıktı
Gösterge
Desteklenen eylem sayısı
Hedef
2008 - 2011
100
Gelişmiş teknolojiden faydalanan çiftçi sayısı
Sonuç
Gelişmiş teknolojiden faydalanan kadın sayısı
Desteklenen yatırımlar yoluyla işbirliği sürecinde yer alan kurum sayısı
Etki
PPS olarak net ilave değer
Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş olanakları
Diğer Önlemler ile bağlantılar
Alt-Önlem 1.5.1 - Süt Üretiminin Đyileştirilmesi
Bu alt-önlem, Alt-Önlem 1.5.2 – Bitkisel Üretimin Artırılması (özellikle de hayvan
gübresi için gereken makine ve ekipmanlara yatırım anlamında) ve Önlem 1.7.2 – Süt
Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi ile bağlantılıdır.
Alt-Önlem 1.5.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Artırılması
Bu alt-önlem, Alt-Önlem 1.5.1 - Đnek, Koyun ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi
(özellikle hububat ve yem bitkilerine yatırım anlamında) ve Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat
Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi (özellikle meyve, sebze ve patates üretimi
ve hasadı için gereken ekipman ve makinelere yatırım anlamında) ile yakından
bağlantılıdır.
Bu alt-önlem ve bilhassa fidanlıklara yapılacak yatırımlar, Alt-Önlem 1.5.2 – Bitkisel
Üretimin Artırılması ve Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin
Geliştirilmesi ile yakından ilgilidir.
Đyileştirilmesi
Bu alt-önlem, Alt-Önlem 1.7.4 – “Balık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlaması ile
yakından ilgilidir”.
III - 1.6
Önlem 1.6 Üretici Gruplarının Kurulması için Destek
Önlemin adı
Üretici Gruplarının Kurulması için Destek
Tüzük No. 389/2006
1.6
127
KTt tarım ve balıkçılık sektörünün birçok alt-sektörüne; küçük ölçekli üreticiler
hakimdir. Bu küçük çiftçiler için, ortak sorun ödenebilir kredi, kimyasallar, tohumlar,
gübreler, makina ve diğer girdilere erişim sorunudur. KTt’ndaki küçük çiftçiler için
diğer problemler; tarımsal ürünlerin stoklanma imkanının eksikliği, nakliyedeki
yüksek maliyetler ve yetersizlik, ürünlerde görülen hastalıklar, yeni teknolojilerin
edinilmesindeki imkansızlık ve tarımsal araştırmaların yetersizliğidir. Genellikle,
ürünlerini bireysel olarak pazara sunmaktadırlar veya bunları özel tüccarlara
satmaktadırlar. Pazarlama bilgi ve becerilerinin eksikliği, aynı zamanda, ürünlerin
küçük miktarlarda teslim edilmesi ve kalite standartlarının ihmal edilmesi,
fiyatlandırma (üretici fiyatları) üzerinde olumsuz bir etkiye sahiptir, ve bu da, sektör
içerisindeki iş durumunu daha da belirsiz hale getirmektedir.
Diğer taraftan, işleyiciler de, önemli giderlere katlanmakta ve sık sık kayıplar
yaşamaktadır; istikrarlı bir kaliteye sahip olmayan ürünler teslim eden üreticiler ile
çoklu bağlantı kurmak durumunda kalmaktadırlar.
Küçük çiftçilerin bazıları, daha iyi işbirliği ile, bu problemlerin kısmen
çözümlenebileceğinin farkındadır. Ayrıca, KTt için kooperatifler oldukça yaygındır.
Veriler, Kanun doğrultusunda kayıtlı yaklaşık 210 kooperatifin olduğunu
göstermektedir. Ancak, bu kuruluşların çoğunluğu “kalkınma kooperatifleri” olarak
adlandırılan çok amaçlı kooperatifler ve yerel (köy) düzeyde kurulmuş “kredi
kooperatifleri”dir.
Kooperatiflerin çok küçük bir kısmı, üyelerinin üretimlerini pazarlamak amacıyla
kurulmuştur (Kooperatif Şirketler Mukayyitliği’nden temin edilen KTt verilerine
göre, yaklaşık 4 ile 8), ancak, istikrarsızdırlar ve bazıları faaliyetlerinde başarısız
olmuştur (üzüm üreticileri kooperatifi, balıkçılık kooperatifi). Pazarlama
kooperatiflerinin başlıca problemleri; işletim ve yatırım sermayesinin eksikliğine,
idari ve teknik bilgiye erişimin kısıtlı olmasına dayalıdır (aktif bir pazarlama
geliştirmek, yeni üretim metodları hazırlamak ve uygulamak, uzmanlaşmış personel
çalıştırmak, vb). Neredeyse tüm pazarlama kooperatifleri, düşük idari kapasiteden,
ürünlerin yönetimi ve pazarlanması açısından uzmanlık eksikliğinden sıkıntı
çekmektedir.
Üretici gruplarının teşvik edilmesi, üreticilerin pazardaki güçlerinin artması ve küçük
çiftçiler için adil fiyatlandırma sağlamak için önemlidir. Üreticiler ve işleyiciler
arasında, istikrarlı iş temaslarının kurulmasına yardımcı olacak, aynı zamanda, fiyat
tahmin edilebilirliği ve kalite artışı sağlayacaktır.
Önlemin hedefleri
Önlemin genel hedefi;
•
Tarımsal üreticilerin pazardaki konumlarını güçlendirmek ve maliyetleri azaltmak,
tarımsal işletmelerin etkinliğini, verimliliğini ve gelirlerini artırmak.
•
Kalite, hijyen ve gıda güvenliği standartlarına uyumu teşvik etmek, AB
standartları doğrultusunda hayvan sağlığı ve refahını, iş güvenliği ve çevre dostu
çiftçilik uygulamalarını teşvik etmek.
Özel hedefler
Önlemin amacı; tarım ve balıkçılık işletmesi sahiplerinden oluşan üretici gruplarının
kurulmasının teşvik edilmesi ve bundan öte güçlendirilmesidir. Hedefler:
128
•
Üreticiler adına ürünleri pazarlayarak pazarlama etkinliğini artırmak;
•
Ürüne özgü üretim ve pazarlama standartlarının uygulamaya konmasıdır.
Önlem; üretici gruplarının kurulması, güçlendirilmesi ve işlemesi için işletme
giderlerine destek sağlayacaktır. Destek; meyve, sebze64, tahıl, karma ürünler (tütün
dahil), bal ve balıkçılık sektörlerinde faaliyet gösteren üretici grupları ile sınırlıdır.
Önlemin iki bileşeni olacaktır:
Bileşen 1 Üretici Gruplarının Kurulması için hazırlık
Bileşen 1’in temel amacı; katılım için motivasyon, faaliyetlerin doğru planlanması,
üretici grubu tüzüğünün hazırlanması ve kayıt/tescil gibi unsurlar ile ilgili faaliyetlerin
desteklenmesi yoluyla yeni üretici gruplarının kurulmasını kolaylaştırmaktır.
Bileşen 2 Üretici Gruplarının Kurulması
Bileşen 2’nin temel amacı; grubun işleyişinin etkinliğini artırmak ile ilgili faaliyetleri
destekleyerek ve üyelere daha çok fayda sağlayarak mevcut üretici gruplarının
kurumsal açıdan güçlendirilmesi için destek sağlamaktır.
Uyunluk Kriterleri
Yararlanıcılar
Bileşen 1 altında, destek için uygun yararlanıcılar; aynı coğrafi bölgeden veya aynı
tarımsal ürünü üreten en az 12 çiftçiden oluşan gruplar olarak tanımlanan ve üretici
grubu kurmaya istekli potansiyel üretici gruplarıdır. Bu grup için başvuru, çiftçiler
birliği, dernek, tüzel kişilikler adına yapılabilir. Üretici grupları, en geç, başvuru ile
birlikte teslim edilen projenin sonuna kadar tüzel kişilik olarak kaydedilmiş olacak ve
tüm proje çıktıları ve sonuçları yeni tescilli üretici grubunun yetkisine verilecektir.
Potansiyel üretici grupları, aşağıda belirtilen sektörlerde faaliyet göstermelidir:
•
Bitki üretimi – meyveler, sebzeler, tahıllar, karma ürünler (tütün dahil)
•
Hayvan ürünleri – bal üretimi, balıkçılık sektörü
Bileşen 2 altında, destek için uygun yararlanıcılar, aşağıda tanımlanan üretici
gruplarıdır:
1. Satış için hazırlık yapmak, toptancılara arzetmek, ve üretim bilgisi elde etmek için
(özellikle hasat ve stoklara dayalı) ortak kurallar oluşturmak dahil ortak üretim
standartları uygulamaya koymak ve üretim çıktılarını ortaklaşa pazarlamak
amacıyla kurulan tarım veya balıkçılık üretici grubu. Tescilli üretici grupları,
aşağıda belirtilen sektörlerde faaliyet göstermelidir:
•
Bitki üretimi – meyveler, sebzeler, tahıllar, karma ürünler (tütün dahil)
•
Hayvan ürünleri – bal üretimi, balıkçılık sektörü
2. Üretici gruplarının, tüzel kişiliğe sahip olmaları veya yürürlükteki kanunlar altında
haklar uygulamak ve yükümlülükler almak için yeterli yasal kapasiteye sahip
64
Meyve ve sebze Ortak Pazar Örgütleri kurulduğunda ve işlemeye başladığında, meyve ve sebze
üretici gruplarına OPÖ’ne başvurmak için 1 yıllık bir geçiş süresi tanınabilir. Ve, bu sürenin sonunda,
bu önlem altında sağlanacak mali yardım için kabul edilemez duruma gelebilirler.
129
olmaları gerekmektedir. Bu önlemin amacı kapsamında; Kooperatifler, Limited
Şirketler ve Ortaklık Şirketleri uygun addedilmektedir.
3. Grubun en az 12 üyesi bulunmalıdır.
4. Demokratik yönetimi sağlamak amacıyla, üretici grubunun hiçbir üyesi oy
kullanma hakkının %20’sinden fazlasına sahip olamaz. Buna ek olarak, üyelerin
%20’si, oy kullanma hakkının %50’sinden fazlasına sahip olamaz.
5. Grubun, tüm üyeler tarafından imzalanmış bir tüzüğü olmalıdır. Tüzükte
yeralması gereken asgari şartlar:
-
Ortak üretim kuralları, özellikle ürün kalitesi ile ilgili veya Entegre Ürün
Yönetimi veya Organik Çiftçilik uygulamalarının kullanımı ile ilgili unsurlar;
-
Genel kurul, her yıl, üyelerin üretici grubu aracılığıyla satış yapabileceği
asgari bir üretim kotası belirlemeli;
-
Üretici grubunun üretici adına satış yapması prensibini temel alan ortak
pazarlama kuralları;
-
Üyelerin hisseleri ve bunların elde ettiği ciroya göre, üretici grubunun kâr ve
zararlarının bölüştürülmesi için kurallar;
-
Özellikle hasat ve stoklara dayalı, üretim bilgisi edinmek üzerine ortak
kurallar;
-
Üyelikten çekilme durumunda; asgari üyelik süresi ve üretici grubuna
sunulması gereken ihbarname/ler;
-
Yeni üyelerin üretici grubuna kabul edilmesi ile ilgili kurallar;
-
Herhangi bir milliyet veya cinsiyet ayırımı içermemelidir.
6. Üretici grubu, üyelerin ve bunların ekonomik faaliyetlerinin kayıtlarını tutmalı ve
adil rekabet kurallarına uymalıdır.
Bu önlem altında, destek için uygun olanlar:
Başvuru sahipleri, bu önlem altında sağlanacak desteğe uygun olduklarını kanıtlamak
için, aşağıdaki belgeleri teslim etmelidir:
Bileşen 1 & 2
-
Üyelerin listesi ile birlikte, grubun profiline ilişkin bireysel ciro, ticarileştirilmiş
üretim veya ekili toprak/arı kolonisi sayısı/balıkçılık faaliyetleri hakkında özet bir
bilgi;
-
Grubun herbir üyesi için, tarımsal üretici sicil dairesinden (ilgili tarımsal üretici
birliklerinin Kayıtları) alınan kayıt fişinin tasdikli bir kopyası;
Bileşen 2
Bileşen 2 kapsamında başvuru yapanlar, yukarıda bahsedilen belgelere ek olarak
aşağıdaki belgeleri teslim etmelidir:
-
Grubun tüzüğünü ve grubun faaliyetleri için iç kuralları;
-
Mevcut tüzüğe göre kayıt belgesinin kopyası;
130
-
Son hesap dönemi için gelir tablosu;
-
Üretici grubunun toplam yıllık cirosunu kanıtlayan beyanname;
Bileşen 2 kapsamında başvuru yapanlar, başvuru formuna ek olarak aşağıdaki
belgeleri tedarik etmelidir:
-
Aşağıdaki bilgileri içeren, gelecek 3 yıl için gelişim planı:
-
Başlangıç durumunun tanımlaması, özellikle üretim, pazarlanan ürünler ve
sabit varlıklar açısından;
-
Üretim ve satışları da gözönünde bulundurarak, hedefler;
-
Yerine getirilecek operasyonlar ve plan uygulaması için her bir yıl belirlenen
hedeflere ulaşmak için kullanılacak araçlar.
Uygun faaliyetler
Bileşen 1
•
Grubun yeni üyelerini cezbetmek için faaliyetler – grup toplantıları,
çalıştaylar, planlama oturumları, promosyon kampanyaları, vb
•
Grup üretim standartlarının geliştirilmesi
•
Tüzüğün meydana getirilmesi;
•
Üretici grubu tanımına tekabül eden diğer gerekli belgeler;
•
Promosyon materyalleri;
•
Kayıt.
Projenin süresi, 12 aydan fazla olamaz.
Bileşen 2
•
Pazar araştırması ve pazarlama planlarının hazırlanması;
•
Fizibilite çalışmalarının hazırlanması;
•
Ortak üretim standartlarının oluşturulması veya geliştirilmesi;
•
Bölgesel ticari markaların geliştirilmesi;
•
Grup yöneticileri ve üyeleri için, ayrıca, genç üreticiler, kırsal liderler ve
girişimciler arasında deneyim alışverişi sağlamak için eğitim ve
inceleme/araştırma gezileri.
•
Đdari etkinliği, üretim kalitesini ve bu gibi unsurları iyileştirmek için gerekli
danışmanlık hizmetleri;
•
Đdari amaçlar için gerekli ekipman için destek;
•
Đdari destek;
•
Kitap, bilgi, veri tabanı ve abonelik;
•
Bağımsız laboratuvar ve danışmanlık hizmetleri;
•
Promosyon.
131
Projenin süresi, 24 aydan fazla olamaz.
Uygun maliyetler
Seçenek 1. Gerçek maliyetin ödenmesi
Uygun maliyetler, projelerin uygulanması sırasında ortaya çıkan maliyetlerdir:
-
proje için tayin edilen personelin maliyeti - sosyal sigorta harçları ve diğer maaş
ile ilgili maliyetler dahil güncel brüt maaşa tekabül eden;
-
projede yeralan personel ve diğer katılan kişiler için seyahat ve harcırah
maliyetleri;
-
özellikle, projelerin amaçları için yeni ekipmanların ve arzların alım veya kira
maliyetleri ve sarf malzemelerinin maliyetleri;
-
harcama incelemeleri için alt sözleşme, fizibilite çalışmalarının hazırlanması, bilgi
yayımı, çeviri, çoğaltma için noter masrafları, vb;
-
genel idari giderler, doğrudan uygun maliyetlerin toplam miktarının %7’sini
aşamaz.
Seçenek 2. Sabit miktarlı finansman
1. Hibe, üretici grubunun yıllık pazarlanan üretim değeri ile bağlantılı olmalı ve
pazarlanan değerin (yeni kurulan gruplar için, pazarlanması planlanan) %10’u
tutarında olmalı, ancak 25,000 Euro’dan fazla olmamalıdır.
Hibenin miktarı
Bu önlem altında verilen her bir hibe, aşağıdaki asgari ve azami miktarların arasında
olmalıdır:
Bileşen 1
• asgari miktar: 5,000 Euro
•
azami miktar: 15,000 Euro
Bileşen 2
• asgari miktar: 10,000 Euro
•
azami miktar: 50,000 Euro (25,000 Euro, şayet sabit miktarlı finansman seçilmiş
ise)
Seçenek 1. Gerçek maliyetin ödenmesi
Hibe miktarı, yatırımların toplam uygun maliyetlerinin % 90’ından fazla olamaz.
Bütçenin geriye kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da AB
fonları haricindeki diğer finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir.
Seçenek 2. Sabit miktarlı finansman
Yararlanıcıdan, hiçbir ortak finansman talep edilmemektedir.
Hibenin ödenmesi
Destek iki taksitte temin edilecektir:
-
Đlk taksit – %50’sine kadar, destek için yapılan başvurunun onaylanmasından
sonra, ödeme için talebin sunulması ile;
-
Son taksit - final raporunun sunulmasından sonra.
132
Finansman
Önleme ait bütçe xxxxxxx Euro’dur.
Öncelik kriterleri
Her iki bileşen için, aşağıdaki öncelikler ve kriterler değerlendirilecektir:
1. Meyve ve sebze sektöründe faaliyet gösteren üretici grupları
2. Üye sayısı
KRĐTER
1. Meyve ve sebze sektöründe faaliyet gösteren ÜG
2. Üye sayısı:
25’e kadar
25’ten fazla
Toplam
III - 1.7
Katılması
SKOR
25
25
25’in üstündeki herbir üye için 1
puan
100
Önlem 1.7 Tarımsal Ürünlere ve Balıkçılık Ürünlerine Değer
Önlemin adı
Tarımsal Ürünlere ve Balıkçılık Ürünlerine Değer Katılması
Tüzük No. 389/2006
1.7
1.7.1 No.lu Alt-Önlemin (Hasat-sonrası Teknolojinin Geliştirilmesi) Mantığı
(Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi)
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki belli başlı tüm ürünler için, hasat sonrası teknoloji
(temizleme, sınıflandırma, paketleme ve etiketleme, soğuk depo ve bazı durumlarda
işleme) az gelişmiştir. Farklı düzeylerde de olsa hasat sonrası ürün teknolojisine
ihtiyaç duyan mahsuller arasında tahıl ürünleri, patates, narenciye, zeytin, diğer
meyveler ve sebzeler sayılabilir.
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki büyük çaplı tahıl deposunun sahibi ve idarecisi TÜK’tür.
Bu çerçevede, üç büyük modern depolama tesisi ile daha küçük ölçekli altı hububat
deposu bulunmaktadır. Bugüne kadar yalnızca bir hububat deposu özelleştirilmiştir.
Yem ve un değirmenlerindeki depolama kapasitesi kısıtlı, çiftliklerdeki tahıl
depolarında ise yok denecek kadar azdır. Kıbrıs’ın kuzey kesiminin genel hububat
depolama kapasitesi yerel üretim miktarının oldukça altında oluduğundan, üretilen
hububatın önemli bir kısmı açık havada plastik örtüler altında saklanmakta ve talebe
göre yıl içerisinde belli zamanlarda dışarıya satış yapılmaktadır. Tahıl piyasasının
133
aşamalı olarak liberalleşmesiyle, çiftliklerde özel depolama ihtiyacı da artacak ve
böylece çiftçilerin piyasadaki pozisyonu da iyileşecektir. Çiftliklerde oluşturulacak
tahıl depolama tesisleri, hayvancılık sektörü için de uygun şekilde depolanmış ve
sağlıklı hububat yemlerinin üretilmesine katkıda bulunacaktır.
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki patates tasnif (ancak boyutuna göre sınıflandırma değil),
çuvallama ve soğuk depo kapasitesine dair tesislerin çoğunluğunun sahibi yine
TÜK’tür. Genelde Gazi Magusa bölgesinde yoğunlaşan bu tesisler, yoğun emek
gerektirmeyen bir pazarlama kurulunun ihtiyaçlarına yanıt vermek üzere tasarlanmış
büyük ve eski (1974 öncesi) tesislerdir. Enerji maliyetlerinin yüksek olmasına bağlı
olarak, soğuk depolama tesisinin kira bedeli çiftçiler ve tüccarlar uygun değildir.
Gelişen özel patates sanayi ile iç ve dış ticaret sektörünün ihtiyaçlarına yanıt vermeye
yönelik olarak bakıldığında bu önlem, patateslerin tasnifi, sınıflandırılması, tartılması,
paketlenmesi, etiketlenmesi ve soğuk depolarda saklanması için gereken modern,
enerji etkin ve özel sektöre ait tesislerin geliştirilmesini teşvik etmektedir. Böylece,
birçok farklı yerleşim yerinde, çok sayıda küçük ve orta ölçekli tesisin kurulması
sağlanacaktır. Özel patates yetiştiricileri örgütlerinin ve ticaret gruplarının varlığı, bu
önlemin uygulanmasını kolaylaştıracaktır.
Narenciye pazarlama kanalları bir şekilde daha organize durumdadır. CYPRUVEX,
kendi ürünlerini paketlemenin yanı sıra, özel ticari işletmeler için de sözleşmeli
paketleme faaliyetleri gerçekleştirmektedir. Aynı zamanda, yaklaşık 1.000
yetiştiricinin hasat sonrası ihtiyaçlarına karşılık vermek üzere özelleştirilmiş
sınıflandırma, yıkama, mumlama, paketleme, tasnif ve soğuk depo tesisleri de
bulunmaktadır. Ancak bu tesislerin sahip olduğu ekipman ve teçhizat oldukça eskidir.
Buna ek olarak, Kıbrıs’ın kuzey kesimi’ndeki narenciye soğuk depo kapasitesi de
yetersizdir. Bu bağlamda, yalnızca narenciye sektörünün ihtiyaç duyduğu toplam
soğuk depo ihtiyacının 5.000 ton olduğu tahmin edilmektedir. Đşte bu nedenledir ki,
bu önlemle, narenciye sektörü için özel, modern ve enerji etkin bir hasat sonrası
kapasitesinin oluşturulmasına katkıda bulunulacaktır.
Zeytin işleme tesislerinde yer alan ekipmanlar; temel donanımlardır. Kıbrıs’ın kuzey
kesiminde 18 zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır; ancak bu işletmelerin yalnızca üçte
biri modern ekipmanlarla donatılmıştır. Aynı imalatçılar, hem zeytinyağı hem de
sofralık zeytin üretmektedirler. Gıda güvenliği ve AB’nin pazarlama standartlarına
ulaşmak için, paketleme, şişeleme, sterilizasyon, etiketleme ve diğer benzer
teçhizatların modernizasyonu ve yenilenmesine şiddetle ihtiyaç duyulmaktadır. Zeytin
işleme tesislerinden atılan suların herhangi bir işleme tabi tutulmaması, toprağın ve
suyun ciddi şekilde kirlenmesine neden olmaktadır. Böyle bir yatırımın zeytin
işleyicileri konsorsiyumu tarafından yapılmasının daha doğru olacağından hareketle,
atık su arıtma tesisleri bu önlem çerçevesinin dışında bırakılmıştır.
Sebze piyasası ise, esas olarak, yerel bir piyasadır. Bu sektörde aktif olarak çalışan
yaklaşık 10 özel ticari işletme bulunmaktadır. Ancak, sebze paketleme, tasnif ve
soğuk depolama kapasitesi oldukça sınırlıdır. Ürünlerin büyük çoğunluğu çiftçilerden
ya da özel firmalardan alınıp doğrudan açık pazarlara, dükkanlara ve süpermarketlere
getirilmektedir. Ürünler, süpermarketlerde, marketlerde ve dükkanlardaki raflarda
sunumları açısından paketlenmektedir. Ürünlere değer katmak anlamında, üretim
alanlarına yakın kısa süreli soğuk depolar ile modern ve enerji tasarruflu temizleme,
sınıflandırma ve paketleme hatları için gerekli faaliyet alanı mevcuttur. Çevre
standartlarına gerekli önemin verilmesini sağlamak ve satışların değerini genel olarak
artırmak amacıyla, bu ünitelerin gübreleme tesisleri ile donatılabilirler.
134
1.7.2 No.lu Alt-Önlemin (Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi) Mantığı
Süt endüstrisinin süt ve süt ürünlerinde AB standartlarına ulaşmaya hazırlanabilmesi
için, süt işlemeciliğinin geliştirilmesi gerekmektedir. Kıbrıs’ın kuzey kesiminde
üretilen sütlerin tamamının % 80’inden fazlasının işlendiği dokuz süt işleme tesisi
bulunmaktadır. Bu tesislerin bazıları, AB standartlarına yakındır. Henüz bu düzeyde
olmayan tesislerde ise bazı temel ekipmanların eksik olduğu görülmektedir; ki bu
eksiklikler hem gıda güvenliği ve kamu sağlığına hem de iç ve dış piyasalardaki
rekabet gücüne ilişkin kaygıların yükselmesine neden olmaktadır.
Bu eksiklikler, esasen, çiğ süt depolama ve ısı uygulaması ile günlük kalite güvence
kontrollerini yapacak laboratuvar tesislerinin, bunun yanı sıra ekipmanların
kullanıldıktan sonra otomatik olarak temizlenmesini ve ürün atıkları ile sıvı atıkların
azaltılmasını sağlayacak imkanların olmaması ile bağlantılıdır. Otomatik temizleme
üniteleri, sıvı atık miktarını ve kirlilik derecesini azaltmaktadır. Ayrıca, manuel
temizlik yöntemleriyle karşılaştırıldığında, enerji tasarrufuna da neden olmaktadır. Süt
işleme tesisi atıkları ya da eski veya kullanılmayan ürün atıkları, ileri seviyede
kontroller yapılmadığı takdirde çevreye zarar vermektedir.
Buna ek olarak, elde edilen nihai ürünlerin, özellikle de hellim ve kaşar gibi
geleneksel ürünlerin kalitesi de son derece önemlidir. Bu her iki peynir çeşidi de hem
Orta Doğu’ya hem de Türkiye’ye ihraç edilmekte olup, süt endüstrisinin ihracattan tek
kazanç kaynağıdır. Peynirin kalite standartları artırılırsa, ihracat potansiyeli ve orta
vadede AB ülkeleri ile ticaret olanağı da artacak, süt ürünleri zincirine katma değer
eklenecek ve böylece sektördeki rekabet içerisinde daha sağlam durabilmeleri
sağlanacaktır.
Yerel piyasada, hemen hemen tamamen Kıbrıs’ın kuzey kesiminde üretilen süt ve süt
ürünleri kullanılmaktadır. Bu da, üretilen ürün kalitesinin daha iyi kontrol edilmesini
gerektirmektedir. Ürünlerin kalitesi, büyük ölçüde ürünün yapıldığı çiğ sütün
kalitesine bağlıdır. Çiğ süte ilişkin hususlar, Önlem 1.4 çerçevesinde ele alınmaktadır.
Ancak çiğ sütün pastörizasyonu (yani ısı uygulaması), tüberküloz ve brusella gibi
bulaşıcı hastalıkların tüketici riski olmaktan çıkarılmasını sağlayacaktır.
1.7.3 No.lu Alt-Önlemin (Mezbahaların Geliştirilmesi) Mantığı
Yapılan durum analizinden de görüleceği gibi, et işleme zincirindeki en zayıf
halkanın, yani mezbahacılık sektörünün iyileştirilmesi gerektiği son derece açıktır.
Mezbahacılık sektörünün durumunu AB’nin gıda güvenliği, veterinerlik ve çevresel
standartlarına uygun olacak şekilde iyileştirmenin ön koşulu, KTt’nin kendi ulusal
mevzuatını ilgili AB mevzuatı ile uyumlaştırarak etkin bir şekilde uygulamaya
koymasıdır. Müktesebat UyumunaHazırlık Programı (PFAA),gıda güvenliği,
veterinerlik ve bitki sağlığı mevzuatının 2011 yılı sonuna kadar AB mevzuatına
uyumlaştırılmasını ve daha sıkı çevresel standartların temel alınmasını öngörmektedir.
Uyumlaştırılan mevzuatta yer alan düzenlemeler, altyapı, ekipman ve insan kaynakları
geliştirmeye yatırım yapmak suretiyle yeni gerekliliklere uyum sağlamayı
başaramayan mezbahaların aşamalı olarak kapanmasına yol açacaktır.
Rekabetin artmasıyla birçok işletmenin küçülmeye gidecek olması, üye ülkelerin ve
benzer aday ülkelerin de tecrübe ettiği bir durumdur. AB uyum süreci belirlenen
takvime göre yerine getirilirse, 2013 yılı itibariyle mevcut kesimevi sayısının üçe
veya dörde düşmesi beklenebilir. Mezbaha sayısındaki azalmanın bir avantajı, ölçek
ekonomisine bağlı olarak, kalan işletmelerin mali olarak sürdürülebilirliğinin artacak
135
olmasıdır. Bunun yanı sıra, etkin atık yönetimi ile toplam yatırım, işletme ve bakım
maliyetlerinin azalması da diğer avantajlar arasında sayılabilir.
Özellikle de küçükbaş hayvanlara ilişkin olarak geçiş süreci bazı bölgelerde (Karpaz)
2013’e kadar uzatılabilecek olmasına rağmen, bugün geçerli olan hayvan kesim
sisteminin(ki bu sistemde perakendeci kasaplar kesim işlemini kendileri
gerçekleştirmektedirler) zaman içerisinde aşamalı olarak yürürlükten kalkması
beklenmektedir.
Geçiş dönemi boyunca, uyumlaştırma ve uygulama süreci ile paralel olarak, AB
standartlarına uygunluk potansiyeline ve gerekli mali kapasiteye sahip olduğunu
gösterebilen işletmelere bütçeden yatırım desteği sağlanması gerekmektedir. Böylece,
bu işletmelerin kendilerini gelecekteki yasal şartlara uyumlu olacak şekilde
hazırlamaları da mümkün olacaktır. Şu anda, faaliyette olan kesimevlerinden yalnızca
ikisi bu desteğe uygun görünmektedir.
Đnşa halinde olan belediye mezbahasının tamamlanması, işletmeciler arasındaki
rekabetin artmasına neden olacaktır. Dahası, küçük işletmelerin kapanmasıyla hayvan
kesiminin “merkezileşmesi” öngörüsüne bağlı olarak kesimi evlerin bahçelerinde
gerçekleştirilen küçükbaş hayvanların sayısındaki artışı da önlemek amacıyla,
Karpaz’daki üç küçük kesimevinden birinin (büyük olasılıkla, son üç yıl içerisinde en
fazla küçükbaş hayvan kesimi yapan kesimevinin) altyapısının, tesisin ve
ekipmanlarının iyileştirilmesi için bütçeden yatırım desteği verilmesi de düşünülebilir.
Yerel koşullar ve etlerin nakliyeye ortam sıcaklığında kabul edildiği gerçeği göz
önüne alındığında, soğutma zincirinin bütünlüğünü sağlamak amacıyla yatırım
desteğinin ulaştırma, ara depolama ve etin perakende satışı süreçlerine dahil olan tüm
paydaşları kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması gerekmektedir.
Geçiş dönemi süresince, altyapı ve ekipmana sağlanan yatırım desteklerine ek olarak,
zincire dahil olan işletmecilerin (kasaplar, kesimevi çalışanları, nakliyeciler, yönetim,
vb.) hijyen, hayvan refahı, vb. konularında zorunlu eğitime alınması da söz konusu
olacaktır.
1.7.4 No.lu Alt-Önlemin Mantığı – Balık Ürünlerinin Đşlenmesi ve Pazarlamasının
Đyileştirilmesi
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, balıkçılık ve deniz ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması
yeterince gelişmemiştir; hatta hiç mevcut değildir.
Geleneksel balıkçılar tarafından yakalanan balıklar, daha çok, teknelerin yanaştığı
balıkçı sığınaklarında (gölge olmayan soğutmasız yerlerde) açık havada satılmakta,
ada içerisindeki varış noktalarına soğutmasız araçlarla ve uygun olmayan hijyen
koşullarında taşınmaktadır. Bunun aksine, balık satışı yapan dükkanların ve
lokantaların iyi donatılmış ve standartlara uygun oldukları görülmektedir. Balık ve
balık ürünlerinin işlenmesi (balık yumurtalarının kurutulması, balık yemeği, tuzlama,
füme ya da konserve olarak) şeklinde bir uygulama da söz konusu değildir.
Bu nedenle de, ticaret ve soğuk zincir (temizleme, paketleme, saklama ve nakliye için
soğuk depolama ekipmanları) ile balık işleme (balık yemeği, tuzlama, füme,
konserve) süreçlerinin desteklenmesi suretiyle, balık ve deniz ürünlerinin
pazarlanması ve işlenmesinin iyileştirilmesi için gerekli potansiyel bulunduğu
söylenebilir.
136
Bu önlem kapsamında yapılacak yatırımlar, ürün kalitesinin, gıda güvenliğinin,
paketlemenin, raf ömrünün ve perakendecilere soğuk zincir içerisinde nakliyenin
iyileştirilmesi ile çevre korumaya ilişkin teknolojilerin tanıtımının ve özellikle de
atıkların geri dönüşümü ile yan ürünlerin daha iyi kullanılmasının kolaylaştırılmasını
amaçlamaktadır.
Önlemin hedefleri
Genel hedef
Ürünlerin hasat-sonrası kapasitelerinin ve pazarlamasının yeniden yapılandırılması ve
modernizasyonu, AB standartlarına ve pazarda rekabet gücüne ulaşmak amacıyla süt
mamülleri tesislerinin iyileştirilmesi, mezbahacılık endüstrisi ile birlikte balıkçılık ve
su ürünleri işlemesi ve pazarlamasının modernize edilmesi.
Özel hedefler
Alt-önlem 1.7.1 – Hasat-sonrası teknolojinin geliştirilmesi
•
Başlıca tarımsal ürünlerin sınıflandırılması, paketlenmesi, depolanması ve
pazarlanması ile ilgili genel performansı artırmak.
•
Yeni teknolojiler ve yeniliklerin kullanılmaya başlanması ile iç pazarda rekabete
olanak sağlamak.
•
Çevresel anlamda makul üretim uygulamalarını teşvik etmek (yenilenebilir enerji
kullanımı, su tüketiminin azaltılması, çevre kirliliğinin azaltılması ve/veya yan
ürünlerin ya da atıkların imha edilmesi gibi).
Alt-Önlem 1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi
•
•
Đşleme sırasında ısı işlemi yaparak halk sağlığı açısından iyileştirilmesi
laboratuvar imkânlarının yerinde olduğundan emin olarak gıda güvenliğini
artırmak
•
süt kayıplarını azaltıp atık suların yok edilmesinin rasyonalizasyonu ile çevreye
duyarlı üretim uygulamasını teşvik etmek
Alt-Önlem 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi
•
•
et zincirinde halkın gıda güvenliğinin ve halk sağlığının iyileştirilmesi
mezbahacılık sektöründe hayvan refahını ve çevre standartlarını teşvik etmek
Alt-önlem 1.7.4 – Balık ürünlerinin işlenmesi ve pazarlamasının iyileştirilmesi
•
AB kalite, gıda güvenliği ve çevre taleplerine uyum göstermek amacıyla balık
ürünlerinin işlenmesinin ve pazarlamasının iyileştirilmesini kolaylaştırmak.
Fiili hedefler
Alt-önlem 1.7.1 – Hasat-sonrası teknolojinin geliştirilmesi
137
•
Tahılların çiftliklerde depolanması,
•
patateslerin tasnifi, sınıflandırılması, tartılması, paketlenmesi, etiketlenmesi ve
soğuk depolanması
•
narenciyelerin yıkanması ve kurutulması, büyüklüklerine göre sınıflandırılması,
sınıflandırılması, mumlanması, paketlenmesi, tasnifi ve soğuk depolanması
•
zeytinlerin paketlenmesi, şişelenmesi, sterilizasyonu, etiketlenmesi ve işlenmesi,
ile
•
sebzelerin temizlenmesi, sınıflandırılması, paketlenmesi ve kısa süreli soğuk
depolanması
faaliyetlerinin sürdürülebilirliğini sağlamaktır.
•
•
•
•
çiğ sütün pastörize edilmesi
çiğ sütün uygun şekilde depolanması
çiğ sütün ve süt ürünlerinin günlük olarak muayene edilmesi
süt ve süt ürünleri ekipmanlarının düzgün bir şekilde temizlenmesi ve sterilize
edilmesi
•
•
•
su arıtımı dahil uygun tesislere sahip olunması
uygun yerleşim ve ekipmana sahip olunması
kesimhane ustalarının hayvan refahı ve gıda güvenliği gibi konularda eğitilmesi
Alt-Önlem 1.7.4 – Balık Ürünlerinin Đşlenmesinin ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi
• Balık ürünlerinin soğuk zincir ile tekneden son satış noktasına ulaştırılması
• Balık ve balık ürünlerinin işlenmesi ile iştigal eden mikro-işletmelerin geliştirilmesi
Kapsam
Alt-Önlem 1.7.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi
Bu alt-önlem tarafından desteklenen yatırımlar, genel olarak, tarım ürünlerinin alım
kapasiteleri ile olgunlaştırma, tasnif, paketleme, soğutma ve işlenme süreçlerinin
modernizasyonu ve optimizasyonu ile ilgili maliyetleri karşılayacak; böylece
pazarlama koşullarının ve çiftçi gelirlerinin iyileştirilmesine olanak verecektir.
138
Bu alt-önlem tarafından desteklenen yatırımlar, genel olarak, çiğ sütün
depolanmasının sağlanması ve pastörizasyonu, laboratuvar ve ekipman için temizlik
gereçleri ile ilgili maliyetleri karşılayacak; böylece ürün kalitesinin ve ihracat
potansiyelinin iyileştirilmesi için ve aynı zamanda halk sağlığının korunması için
altyapı oluşturacaktır.
Bu alt-önlem tarafından desteklenen yatırımlar, genel olarak, yeni/mevcut
mezbahanelerin inşası/yeniden inşası, sabit ve taşınabilir kurulum ve ekipmanların
tedarik edilmesi, kesimhane ustalarının eğitilmesi ile ilgili maliyetleri karşılayacak;
böylece AB halk sağlığı, hayvan refahı ve çevre standartları ile uyum açısından
altyapı oluşturulacaktır.
Bu alt-önlem tarafından desteklenen yatırımlar, genel olarak, araç dondurucuları ile
beraber nakliye araçları, birincil balık depolanması ve/veya işlenmesi, laboratuvar
ekipmanları dahil, balık depolanması ve birincil balık işlenmesi ile tahliye edilen atık
suları için arıtma ekipmanları, jeneratörler ve/veya güneş enerjili fotovoltaik setleri
ve/veya su ısıtma ve depolama amaçlı güneş enerjisi panelleri ile ilgili maliyetleri
karşılayacaktır.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Çiftlikte hububat depolanması için metal silolar (uygun duruma getirilmiş)
Alma ve taşıma ekipmanı (forklift)
Temizleme / yıkama / kurutma ekipmanı
Tasnif, sınıflandırma ve paketleme ekipmanı (vakumlama ve mumlama dahil)
Taşınabilir kompakt soğutma üniteleri (50 t)
Etiketleme makineleri (yapışkanlı ürün etiketleri için vakum tabancaları da dahil)
Şişe ve kavanozlar için otoklav
Şişe doldurucular
Plastik kutu makineleri
Jeneratörler, enerji üretimi için güneş enerjisi panelleri, su ısıtma ve depolama
amaçlı güneş enerjisi panelleri
Đzleme ve kontrol sistemleri için özel ekipman ve yazılım
Kalite kontrol için laboratuvar aparatları
Đzlenebilirlik sistemleri (barkodlar)
Atık yönetimi (gübreleme tesisleri)
Fabrika hijyen kontrolleri ve imalat verimliliği
•
Pastörize ediciler
139
•
Çiğ süt soğutma ve depolama için ekipman
•
Yerinde Temizleme Üniteleri
•
Durulaştırıcılar/arıtıcılar
•
Separatörler
•
Laboratuvar ekipmanları
Çevre standartları
•
Peynir altı suyunu “Ricotta” /lor
ekipmanları
peynirine dönüştürmek için gerekli işleme
•
Başka bir mekanda ileri düzeyde arıtma öncesinde mevcut atıkların tesiste ön
arıtımı için gerekli ekipmanlar
Alt-Önlem 1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi/Đyileştirilmesi
•
Belediyenin drenaj sistemi bağlantısı dışında bulunan canlı hayvanların tutulduğu ve
üretim alanlarında uygun drenaj tesislerinin kurulması
•
Düzgün yerleşim ve akışı temin etmek, yerlerin ve duvarların suya dayanıklı
olması ve temizliği kolaylaştırması için su geçirmez olmasını temin etmek için
altyapı çalışması
•
Bitmiş ürünlerin, nakliye araçlarına yüklenmesi sırasında dış çevreden korunması
amacıyla uygun yükleme sistemleri
• Hayvan refahını göz önünde bulundurmak amacıyla canlı hayvanların tutulduğu
mekanda uygun ekipmanın bulunması
•
Kesim için tam ekipman (sersemleticiden soğuk odalara kadar, raylı sistem dahil)
•
Đnsan tüketimi için yan ürünlerin işlemden geçirilmesi için gerekli tüm ekipman
•
Kesilecek hayvanların nakliyesi için araçlar
•
Karkasların, açık veya paketli parça et olarak nakliyesi için gerekli donanıma
sahip donduruculu araçlar
•
Mimari ve mühendislik dizaynı AB’ye uyumlu olan mezbahalar
•
Mezbaha ustalarının eğitilmesi
•
Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi’nin oluşturulması
140
•
Araç dondurucuları ile beraber özel nakliye araçlarının satın alımı (sıvı oksijen
boşaltma takımı ile donatılmış);
•
Birincil balık depolama ve/veya işlemesi için gerekli ünitelerin inşası ve
donatılması; (balık kesme, kafa çıkarma, deri soyma, temizleme, soğutma) ile
beraber laboratuvar ekipmanları (su kontrol ekipmanı dahil);
•
Balık depolanması ve/veya balıkların birincil işlenmesi sırasında tahliye edilen
sular için arıtma ekipmanlarının satın alımı ve kurulumu.
•
Jeneratörler, ve/veya güneş enerjili fotovoltaik setler ve/veya su ısıtma ve
depolama amaçlı güneş panelleri.
Önlem kapsamında uygun maliyetler:
•
Önlem kapsamındaki yatırımlar ile bağlantılı olan maliyetler (eğitim, danışmanlık,
müşavirlik ve eğitim ücretleri gibi), yatırımın toplam maliyetinin en fazla % 5’ine
kadar oldukları takdirde uygun harcamalar olarak kabul edilecektir.
•
Tesislerin inşası/yeniden inşası (sadece mezbahalar için)
•
Bilgisayar yazılımları da dahil yeni makina, teçhizat ve ekipman satın alım ve
kurulum maliyetleri (varlığın piyasa değerinden yukarıda olmamak kaydıyla)
•
Taşınabilir altyapı tesislerinin satın alımı ve kurulumu
♦
Uygun olmayan maliyetler
Aşağıdaki masrafların karşılanması uygun değildir:
– arazi veya bina alımı veya kiralanması;
– Binalarda yada bir kısmında yapılacak inşaatlar veya tadilatlar (umumi
mezbahaneler dışında)
– borçlar ve borç ya da zarar karşılıkları;
– faiz borçları;
– başka bir hibe kapsamında finanse edilmiş olan faaliyetler;
– kur değişiminden kaynaklanan kayıplar;
– KDV de dahil olmak üzere vergiler (Başvuru sahibinin vergiyi geri talep
edemediği ve geçerli mevzuatın vergilerin karşılanmasını yasaklamadığı durumlar
hariç);
141
– üçüncü kişilere sağlanan krediler.
Kısıtlamalar:
•
karşılanamaz.
•
•
Yararlanıcılar
Alt-Önlemin (1.7.1
yararlanıcıları:
•
–
Hasat
Sonrası
Ürün
Teknolojisinin
Geliştirilmesi)
ve/veya ticari ve/veya işleme üzerine bir faaliyet sürdürmekte olan tüzel kişiler.
Alt-Önlemin (1.7.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi) yararlanıcıları:
•
yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde süt
işlemeciliği faaliyeti sürdürmekte olan tüzel kişiler.
Alt-Önlemin (1.7.3 – Mezbahaların Yenilenmesi) yararlanıcıları:
•
Kamu veya özel kişiliğe haiz tüzel kişiler (şirketler, ortaklıklar ve kooperatifler) –
kanunla tüzel kişilere verilen yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun
geçerli olduğu dönemde mezbahacılık faaliyeti sürdürmekte olan tüzel kişiler.
Alt-Önlemin (1.7.4 – Balık
Đyileştirilmesi) yararlanıcıları:
•
Ürünlerinin
Đşlenmesinin
ve
Pazarlamasının
yasal statü ne olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde
balıkçılık veya deniz su ürünleri yetiştiriciliği faaliyeti veya balıkçılıkla veya
deniz su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili ticaret faaliyeti sürdürmekte olan tüzel
kişiler.
Finansman
AB Katkısı
Alt-Önlem
1.7.1
1.7.2
1.7.3
1.7.4
Toplam
Başlık
Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi
Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi
Mezbahaların Yenilenmesi
Balık Ürünlerinin Đşlenmesi ve Pazarlamasının Đyileştirilmesi
(€)
3.000.000
600.000
3.600.000
142
Mali koşullar
olarak) % 65’tir (yalnızca önlem 1.6.2 için AB desteği %50’yi aşamaz). Bütçenin
kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya da AB fonları haricinde
diğer finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir.
Hibelerin miktarı
•
•
•
•
•
•
•
•
Göstergenin
Türü
Çıktı
Gösterge
Desteklenen yatırım sayısı
Hedef
2008 - 2011
30
Gelişmiş hasat sonrası teknoloji ve pazarlama olanaklarından faydalanan
çiftçi sayısı
Sonuç
Gelişmiş teknolojiden faydalanan kadın sayısı
Desteklenen yatırımlar yoluyla işbirliği sürecinde yer alan kurum veya
kamu kuruluşu sayısı
Etki
143
Göstergenin
Türü
Çıktı
Sonuç
Etki
Gösterge
Hedef
2008 - 2011
8
AB gıda ve çevre standartlarına yükseltilen süt mamülleri üreticisi sayısı
8
Göstergenin
Türü
Çıktı
Sonuç
Etki
Gösterge
AB gıda güvenliği, hayvan refahı ve çevre standartlarına yükseltilen
mezbahanelerin sayısı
Hedef
2008 - 2011
4
4
Göstergenin
Türü
Çıktı
Sonuç
Etki
Gösterge
AB gıda güvenliği ve çevre standartlarına yükseltilen balık işleme ve
pazarlama şirketlerinin sayısı
Hedef
2008 - 2011
30
30
Bu önlem, Önlem 1.5 Çiftlik Modernizasyonu ile doğrudan ilgilidir. Üreticiler,
balıkçılar, ticari işletmeler ve hammadde işlemesi yapan işletmeler için daha iyi
pazarlama ve dış ticaret olanakları yarattığından dolayı, adı geçen önlemin sonraki
süreçlerini tamamlayıcı niteliktedir.
144
III - 2 Eksen 2
–
GELĐŞTĐRĐLMESĐ
III - 2.1
DOĞAL
KAYNAKLARIN
KORUNMASI
VE
Önlem 2.1 Doğa dostu tarım ödemeleri
Çevre mevzuatı AB müktesebatı ile uyumlu hale geldiğinde, pilot proje olarak
hazırlanacaktır.
III - 2.2
Önlem 2.2 Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve
Yönetimi
Önlemin adı
Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve Yönetimi
Tüzük No. 389/2006, Madde 2
2.2
Orman alanlarının yok olması ve ormanların bozulması, toprak erozyonu ve suyun
muhafazasını etkilemekte, biyolojik çeşitliliği yoksullaştırmakta, eğlenme ve
dinlenme ya da sosyal anlamda önemli diğer faaliyetler için kullanılabilecek
mekanların yok olmasına neden olmaktadır. Ne yazık ki sivil toplum bu tür çevre
sorunlarına ilgisiz kalmakta, ve daha da kötüsü, orman alanları inşaat alanı ya da
çöplük olarak kullanılacak gereksiz mekanlar olarak görülmektedir.
Orman alanlarının artırılması, ekolojik sistemin dengesinin korunmasına ve halkın bu
konuya daha fazla müdahil olmasına neden olabilecektir. Verimli orman alanlarının
artırılması mümkün olmasa da, sivil toplumun (belediyeler tarafından yönetilen kamu
arazileri) kontrolü altındaki uygun alanların, yerel çevre koşullarına (toprak ve iklim)
uyarlanmış bir takım geleneksel meyve ağaçları ile ağaçlandırılması mümkün olabilir.
Orman alanları, toprakların zayıf bir kesimini temsil etmekte, çevreyi tehlike altına
sokmakta ve toplumu kalkınma potansiyelinden yoksun bırakmaktadır. Yerel
yetkililerin bir yandan ağaçlandırma çalışmaları yaparken diğer yandan yangınlara,
yasadışı otlatmalara, yasadışı ağaç kesimlerine ve toprak erozyonuna karşı savaş
vermeleri oldukça zordur.
Bu nedenle de, sivil toplumun orman alanları ile ilgili çalışmalarda daha fazla yer
alması gerekmektedir.
Önlemin hedefleri
Genel hedef
Orman alanlarının sosyal rolünü de ön plana çıkararak, doğal kaynakların ve Kıbrıs’ın
kuzey kesiminin kırsal tabiatını korumak.
145
Özel hedefler
•
Kamuya ait ağaçlandırılmış alanlar yaratmak ya da varolan alanları yeniden
canlandırmak.
•
Sivil toplum içerisinde ormanlar ile ilgili bir sahiplik duygusu yaratmak
Kapsam
Yalnızca belediyelerin sahip olduğu ya da belediyelerin sorumluluğu altında olan
kamuya ait ya da umumi araziler üzerinde yapılacak faaliyetlere destek verilecektir:
•
Toplum arazilerinin ağaçlandırılması, temizlenmesi ve bakımı
•
Rüzgar çitlerinin konması
•
Erozyon kontrolü için ağaçlandırma
•
Yangına karşı önleyici cihazların uygulamaya konması
•
•
•
Ortak alanlara dikilmek üzere, aşağıda adı geçen türlerden genç fidanların satın
alınması: Badem ağacı (Prunus amygdalus), Keçiboynuzu ağacı (Ceratonia
siliqua), Fıstık ağacı (Pistacia vera), Zeytin ağacı (Olea europaea), Nar ağacı
(Punica granatum), Đncir ağacı (Ficus carica), Hurma ağacı (Phoenix dactylifera),
Kapari (Capparis spinosa), Hünnap (Ziziphus jujuba)
Rüzgar çitlerinin oluşturulması amacıyla, aşağıda adı geçen türlerden genç
fidanların satın alınması: Kızılçam (Pinus brutia), Halep çamı (Pinus halepensis),
Servi (Cyperus sempervirens), Ardıç (Juniperus phoenicea) ve Kırmız (kermes)
meşesi (Quercus coccifera)
Orman yangınlarının önlenmesine yönelik yatırımlar.
Uygun maliyetler:
•
Fidan satın alımı (varlığın piyasa değerinden yukarıda olmamak kaydıyla).
•
Damla sulama ekipmanlarının satın alımı.
•
Su şebekesine bağlantı.
•
Temizleme, arazi hazırlığı, dikim masrafları ve sulama ekipmanlarının montajı.
•
Đlk iki yıllık yönetim masrafları
•
Ağaçlandırılan alanların keçilere karşı korunmasına yönelik yatırımlar (elektrikli
olanları da dahil çitler)
•
Orman yangın söndürme ekipmanları.
Kısıtlamalar:
•
2 hektardan büyük arazilerde uygulanacak projelere destek verilmektedir.
•
Yararlanıcı, karşılığında kendisine hibe verilen araziyi, hibenin alınmasından
itibaren beş yıl süreyle ağaçlandırılmış halde tutacağını taahhüt etmelidir.
146
•
Mevcut bitkilerin temizlenmesi / ufalanması işleminden sonra kalan parçalar
toprağın üzerinde bırakılacaktır. Bitkilerin yakılması kesinlikle yasaktır.
•
Kimyasal gübre kullanılmayacaktır.
•
karşılanamaz.
•
Yararlanıcılar
•
Belediyeler
•
Finansman
Önlem
Başlık
AB Katkısı (€)
2.2.
Kamuya Ait Ormanlık Arazilerin Ağaçlandırılması ve
Yönetimi
300.000
Toplam
300.000
Mali koşullar
olarak) % 90’dır. Bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya
da AB fonları haricinde diğer finansman kaynaklarından karşılanması gerekmektedir.
Hibelerin miktarı
•
•
Göstergenin
Türü
Çıktı
Gösterge
Dikim yapılan alan (hektar olarak)
Beklenen yararlanıcı sayısı
Hedef
2008 - 2009
60 ha
15
Bu önlem, kırsal toplulukların refahını ilgilendirdiği için, Önlem 3.2 - Kırsal Alanlar
Đçin Temel Hizmetler ve Kırsal Mirasın Korunması ile bağlantılıdır.
147
III -3 Eksen 3–KIRSAL ALANLARDAKĐ YAŞAM KOŞULLARININ
ĐYĐLEŞTĐRĐLMESĐ
III - 3.1
Önlem 3.1 Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi
Önlemin adı
Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi
3.1
Çok fonksiyonlu ve dengeli bir kırsal kalkınma için, kırsal alanlarda geleneksel
tarımın haricinde yeni gelir kaynaklarının geliştirilmesinin teşvik edilmesi son derece
önemlidir. Tarımsal faaliyetler, kırsal kesimde yaşayanlara uygun bir gelir sağlamaya
yeterli değildir. Bu nedenle, kırsal alanlarda tarım içi ve tarım dışı farklı ekonomik
faaliyetlerin başlatılması suretiyle tarımdan elde edilen gelirin çeşitlendirilmesine
destek verilmesi gerekmektedir. Kırsal altyapının yetersiz olması ve sermayeye
erişimin sınırlı olması nedeniyle, Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki kırsal alanlarda desteğe
ihtiyacı olan çok sayıda potansiyel mikro işletmeci bulmak mümkündür.
Bu önlem, Kıbrıs’ın kuzey kesiminin kırsal alandaki güçlü yönlerinden bazılarını
sermayeye çevirerek fayda yaratmak amacındadır. Bu güçlü yönler, yüksek değere
sahip doğal ve insan yapımı güzelliklerin varlığı ile bu bölgelerdeki kırsal
toplulukların sahip olduğu becerilerdir. Bu önlem; çevreye olumlu bir yaklaşım
içerisinde kalarak, ekonomik temelin çeşitlendirilmesini teşvik etmek ve yüksek
değere sahip turizm faaliyetleri geliştirmek suretiyle kırsal topluluklar için
sürdürülebilir bir gelecek yaratmaya odaklanmaktadır.
Kırsal alanlarda ekstra iş olanakları yaratmada karşımıza çıkan en önemli fırsatlardan
biri, kırsal turizmdir. Bu sayede, kırsal alanlarda birçok dolaylı iş imkanı yaratmak da
mümkündür. Kırsal turizm sektörü, kadınlar için de çok iyi iş olanakları sunmaktadır.
Kırsal turizmin önündeki en büyük engel, yatırım araçlarının olmayışıdır. Bu nedenle
de, hizmet sağlayıcılar müşterilerine istenen kalitede, güvenilir ve hijyenik hizmet
sağlamada başarısız olmaktadırlar. Bu önlem; (a) çiftlik evlerinin turistik amaçlı
olarak tefriş edilmesini ve donatılmasını, turistik kır pansiyonlarını, küçük otelleri,
kırsal turizme yönelik eski tarihi ve kültürel yerleri, açıkhava tesislerini, vb. içeren
yatırım faaliyetlerini (mobilya, özel restoran ekipmanları, iç bahçelerin iyileştirilmesi
için mobilya ve teçhizat gibi); ve (b) bütünleyici eğlence ve dinlence hizmetlerinin
geliştirilmesini (kamping alanları, spor ve eğlence merkezleri, at binme, dağ bisikleti,
yürüyüş gibi) desteklemektedir.
Diğer bir önemli faktör de, el sanatları, niş gıda üretimi gibi faaliyetler için
çoğunlukla yerel hammaddeleri kullanan mikro işletmelerin geliştirilmesidir. Kırsal
alanların yaşam stili özelliklerini de destekleyen mikro işletmeler, kırsal istihdam için
bir esneklik sunmaktadır. Bu önlem, aşağıdakiler için destek sağlamaktadır: (a) yerel
piyasa için, tarım kaynakları kullanılarak özel / niş gıda ürünlerinin işlenmesi için
gereken makine ve ekipmanların satın alımı ve kurulumunu içeren yatırımlar (bal
148
ürünleri, meyve ve meyve konserveleri, pekmez gibi geleneksel gıdalar, sebze
konserveleri, meyve işleme, tıbbi / yağ amaçlı bitki ve baharatlar, zeytinyağı sabunu
üretimi, keçiboynuzu toplama ve işleme gibi); ve (b) geleneksel el sanatlarının
canlandırılması için yatırımlar (alet, makine, satış noktalarında gereken ekipmanlar
gibi).
Önlemin hedefleri
Genel hedef
Bu önlemin genel hedefi, yeni iş olanaklarının yaratılması ve iş faaliyetlerinin
geliştirilmesi yoluyla varolan işlerin devamının sağlanmasıdır. Böylelikle, kırsal
alanlardaki ekonomik faaliyetlerin düzeyi yükseltilecek ve köyden kente göç
azaltılacaktır. Bu öncelik kapsamında sağlanacak destek, aynı zamanda, aşağıda
belirtilen özel hedeflerle, kırsal alanlardaki yararlanıcıların yaşam kalitelerinin
artırılmasına katkıda bulunacaktır.
Özel hedefler
•
Bölgeyi ziyaret eden turist sayısını artırmak
•
Yaratılan iş olanaklarının sayısını artırmak
•
Belirli tarım dışı faaliyetlerin geliştirilmesi suretiyle çiftlikler için ilave
sürdürülebilir gelir kaynaklarını desteklemek
Fiili hedefler
Alt-Önlem 3.1.1 – Kırsal Turizm
•
Kırsal turizme özel faaliyetlerin sürdürülmesini sağlamak
Alt-Önlem 3.1.2 – Kırsal Mikro Đşletmeler
•
Geleneksel el sanatları faaliyetlerinin korunması ve geliştirilmesi
Kapsam
Bu alt-önlem kapsamında verilecek destek, aşağıdakileri içerecektir:
•
Kırsal turizme yönelik tarihi ve kültürel ilgi noktaları
•
Turistik amaçlı çiftlik evleri, turistik kır pansiyonlarını, küçük oteller, geleneksel
restoranlar, iç bahçe ve avlular, vb.
•
Açıkhava konaklama tesisleri ve eğlence, dinlence mekanları
•
Kırsal turizm ile ilgili turizm hizmetlerinin geliştirilmesi ve/veya pazarlanması
Alt-Önlem 3.1.2 – Mikro Đşletmeler
Bu alt-önlem kapsamında verilecek destek, aşağıdakileri içerecektir:
•
Niş gıdalar ve bitki yağlarının işlenmesi, paketlenmesi, etiketlenmesi ve
depolanması alanında çalışan küçük ölçekli işletmeler
•
Tarımsal ürünler ve niş gıda ürünleri için satış noktaları, promosyon stantları, vb.
•
Ahşap işlemeciliği, çömlekçilik, dokuma gibi el sanatları faaliyetleri
•
El sanatları ürünleri için satış noktaları, promosyon stantları, vb.
149
•
Keçiboynuzu ve tıbbi / yağ bitkileri ve baharatların toplanması / satın alınması
için satış noktaları / istasyonları
•
Kırsal turizm amaçlı olarak tarihi ve kültürel ilgi noktalarına (eski mahzenler,
zeytinyağı üretim tesisleri, şarap / zivaniya tadım odaları gibi) yapılan yatırımlar.
•
Çiftlik evlerinin turistik amaçlı olarak tefriş edilmesi ve donatılması, turistik kır
pansiyonlarını, küçük otelleri vb. içeren yatırımlar (mobilya, özel restoran
ekipmanları, iç bahçelerin iyileştirilmesi için mobilya ve teçhizat gibi)
•
Açıkhava konaklama tesisleri ve dinlence mekanlarının modernizasyonuna
yönelik yatırımlar (spor ve eğlence merkezleri, balık tutma platformları, orman
yürüyüş yolları, kuş gözlem noktaları, işaretleme direkleri, işaret ve tabela gibi
tanıtıcı ekipmanlar, bisiklet gibi ekipmanlar, vb.)
•
Tarımsal kaynaklar kullanılarak özel / niş gıda ürünlerinin (pekmez, sucuk, bal,
zeytinyağı ile nar, kapari, jojoba yağı ve çarkıfelek meyvesi gibi alternatif ürünler)
ve geleneksel tarım dışı ürünlerin (zeytinyağı sabunu, tıbbi amaçlı bal ürünleri,
tıbbi amaçlı bitkisel yağlar gibi) işlenmesi, paketlenmesi ve depolanması için
küçük ölçekli kurulum, makine ve ekipman satın alımlarına yönelik yapılan
yatırımlar.
•
Đç bahçelerin, niş gıda satış noktalarının tefrişatı, promosyon stantlarının
iyileştirilmesine yönelik mobilya ve ekipman satın alımları.
•
Ahşap işlemeciliği, çömlekçilik ve dokuma gibi el sanatları faaliyetlerine yapılan
yatırımlar (ahşap işlemeciliği makine ve aletleri, seramikler için fırın ve diğer
ekipmanlar, dokuma tezgahları ve diğer dokuma ekipmanları, dikiş endüstrisi
makineleri ve araçları gibi) ile paketleme için gereken makine ve ekipmanların
satın alımı.
•
Đç bahçelerin, niş gıda satış noktalarının tefrişatı, promosyon stantlarının
iyileştirilmesine yönelik mobilya ve ekipman satın alımları.
•
Keçiboynuzu ve tıbbi / yağ bitkileri ve baharatların toplanması / satın alınması
için satış noktaları / istasyonlarının donatımı.
Uygun maliyetler:
•
Yeni ekipman satın alımı, tanıtım ve yatırım ile doğrudan bağlantılı olan diğer
maliyetler
•
Önlem kapsamındaki yatırımlar ile bağlantılı olan maliyetler (eğitim ve
danışmanlık ücretleri gibi), yatırımın toplam maliyetinin en fazla % 5’ine kadar
oldukları takdirde uygun harcamalar olarak kabul edilecektir.
Kısıtlamalar:
•
garanti masrafları, kullanılmış ekipmanların maliyeti ve özel kullanıma dönük
yatırımlar bu kapsamda karşılanamaz.
150
•
•
Yararlanıcılar
•
Gerçek kişiler (çiftliğin hanehalkı) – kanunla gerçek kişilere verilen yasal statü ne
olursa olsun, destek başvurusunun geçerli olduğu dönemde çiftlikte tarımsal bir
faaliyet sürdürmekte olan gerçek kişiler (çiftlikte çalışanlar istisna olmak üzere).
•
bir faaliyet sürdürmekte olan tüzel kişiler.
Finansman
Alt-Önlem
Başlık
AB Katkısı
(€)
3.1.1
Kırsal Turizm
600.000
3.1.2
Kırsal Mikro Đşletmeler
400.000
Total
1.000.000
Mali koşullar
Verilecek hibe miktarı, eylemin toplam uygun maliyetinin % 65’inden fazla olamaz.
Buna ek olarak bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya
da Avrupa Topluluğu Bütçesi haricindeki diğer üçüncü finansman kaynaklarından
Hibelerin miktarı
•
•
•
•
151
Göstergenin
Türü
Çıktı
Gösterge
Desteklenen yeni turizm eylemlerinin sayısı
Hedef
2008 - 2011
10
Đlave turist ziyareti sayısı
Sonuç
Yaratılan iş olanağı sayısı (brüt)
Etki
Göstergenin
Türü
Çıktı
Gösterge
Desteklenen mikro işletme sayısı
Hedef
2008 - 2011
10
Yaratılan iş olanağı sayısı (brüt)
Sonuç
Desteklenen işletmelerde tarım dışı GVA artışı
Etki
Esasen özel sektör ile doğrudan ilgili olan bu önlem, kırsal alanlarda iş olanaklarının
yaratılmasına yönelik ortak hedefe ulaşmak anlamında, kamu sektörüne yönelik olan
‘ekonomi ve kırsal nüfus için turizm ve dinlence faaliyetlerini de içeren temel
hizmetler’ önlemiyle bağlantılıdır. Đki önlem arasındaki bu etkileşim, Teklif
Çağrısı’nın hazırlık rehberinde aydınlatılacaktır.
Aynı şekilde, bu önlem, gelecekteki LEADER – Eksen 4’ün geliştirilmesine ve
uygulanmasına da yardımcı olacaktır. Bu nedenle Teklif Çağrısı Rehberi’nde,
LEADER’in ilkeleri vurgulanacak ve tekliflerin bu ilkeler doğrultusunda hazırlanması
teşvik edilecektir.
152
III - 3.2 Önlem 3.2 Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler, Kırsal Mirasın
Korunması
Önlemin adı
Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler ve Kırsal Mirasın Korunması
3.2
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan çoğu köyde temel altyapı kurulmuş durumdadır.
Yine de; en temel altyapı hizmetlerinin bile (tali yollar, sığırlar için su, elektrik
enerjisi, çöp toplama, vb.) olmadığı bölgeler, hatta bazen köyler de bulunmaktadır. Bu
durum bilhassa köylerin dışındaki hayvan alanları için geçerlidir. Dahası, çöp arıtma
ya da atık su kanalizasyon ve arıtma gibi önemli altyapı hizmetleri, kırsal alanlarda
hiç yoktur. Bu durum, turizm ve çevre açısından, özellikle de toprak, su ve akiferler
için bir tehdit oluşturmaktadır.
Kırsal nüfusun kolaylıkla erişebildiği topluluklarda (Karpaz bölgesi istisna olmak
kaydıyla), bazı kapsamlı sosyal altyapı çalışmaları gerçekleştirilmiştir (sağlık tesisleri,
okul gibi). Ancak kırsal bölgelerin hemen hemen tamamı, diğer birçok sosyal
hizmetten yoksun durumdadır. Bu sosyal hizmetlerden kasıt, yaşlı bakımı, küçük
çocukların korunması, kültür ve eğlence hizmetleri, Đnternet erişimi, yalnız kadınlara
çocuklarını yetiştirmede destek ya da iş piyasasına erişim gibi hizmetlerdir. Bazı
belediyeler ya da yerel kuruluşlar bu tür faaliyetleri destekleseler de, tesislerin ve
ekipmanların yetersizliğinden yakınmaktadırlar.
Hizmetler ve altyapıdaki bu eksiklikler, yerel planlamanın olmaması ile ilgilidir.
Belirli bölgeler için bir takım temel planlar ya da düzenlemeler olsa da, bu planlar
seyrek olarak uygulanmaktadır. Bu yerel planlama uygulamasının yeniden
canlandırılması ve geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Yerel yetkililer, STK’lar ve
merkezi birimler arasındaki işbirliği eksikliği de, bu konuda ilerleme kaydedilmesine
engel olan bir zayıf nokta olarak işaret edilmektedir.
Yerel planlamanın ve işbirliğinin geliştirilmesi, eylemlerin etkinliğini artırmak, kırsal
alanlardaki hizmet maliyetlerini düşürmek ve dolayısıyla bu hizmetlerin
sürdürülebilirliğini artırmak için atılması gereken çok önemli adımlardır. Ayrıca, bu
hususların eksikliği ya da yetersizliği, gelecekte LEADER yaklaşımının uygulanması
için hayati önem taşıyan uygulamaların da eksik olması anlamına gelmektedir.
LEADER ekseni kapsamındaki tüm önlemleri geliştirmeden önce, bu alandaki
eksiklik ve yetersizliklere yönelik eğitim ve desteğin sağlanması gerekmektedir.
Şu an açıklamakta olduğumuz önlemin birinci alt-önlemi (3.2.1), yerel altyapı ve
hizmetler ile ilgili olarak tespit edilmiş olan ihtiyaçların karşılanmasını
amaçlamaktadır. Đkinci alt-önlem (3.2.2) ise, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan kırsal
alanların önemli, üstün özelliklerini hedeflemektedir: biyolojik çeşitliliğin zenginliği
ve değerli tabiat güzellikleri. Gerçekten de, adanın kuzey kesiminde çok geniş ve
zengin bir fauna ve flora bulunmaktadır:
153
•
22’si endemik olmak üzere, 1.600’dan fazla bitki türü
•
7’si endemik olmak üzere 350 farklı kuş türü ile 26 farklı sürüngen ve amfibik
canlı türünün yer aldığı geniş bir yabani fauna
•
iki deniz kaplumbağası türü: Caretta caretta ve Chelonia myda (Akdeniz’de
yaşayan Chelonia mydas’ların % 25’inden fazlası Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yuva
yapmaktadır)
•
200’den fazla göçmen kuş türü (Kıbrıs, iki büyük göç yolu arasında kalmaktadır).
Birdlife International, Kıbrıs’ta üç Önemli Kuş Alanı (ÖKA) tespit etmiştir:
Karpaz Yarımadası, Klidhes adaları ve Beşparmak Sıradağları.
Günümüzde, bir koruma altındaki alanlar ağı oluşturmaya yönelik olarak, Kıbrıs’ın
kuzey kesiminde yer alan özel coğrafi bölgelerde farklı yasal rejimler
uygulanmaktadır. Koruma altındaki bu alanların bazıları, Natura 2000 statüsüne
sahiptir. Bununla birlikte, bilinçsizlik ve yönetsel eylemlerin yetersizliği bu doğa
mirasını tehlikeye sokmuştur: biyolojik çeşitliliğin ve/veya doğal ve kültürel
kaynakların korunması ve bakımı henüz etkin olarak yapılmamaktadır.
Bütün bu özel alanlar içerisinde, biyolojik çeşitlilik anlamında tarım arazileri önemli
bir rol oynamaktadır: Tarım arazilerinin büyük bir kısmı sulanmamakta ve bu nedenle
de sıfır ya da minimum gübre ve pestisit kullanımıyla buralarda düşük yoğunluklu
tarım uygulanmaktadır. Bu araziler, kuş miktarının bolluğu ve türlerin zenginliği
açısından, yarı doğal bir yaşam alanı olan fundalıklara benzemektedir.
Bu varlıkların korunması ve geliştirilmesi, kırsal alanlardaki yaşam koşullarının
iyileştirilmesinde rol alabilir. Bilhassa söz konusu varlıkların sahip oldukları
çekiciliğin artırılması ve turizmle, özellikle de kırsal turizmle bağlantılı faaliyetlerin
yaratılmasının desteklemek suretiyle bunu sağlamak mümkündür. Dolayısıyla bu
önlem, potansiyel NATURA 2000 alanlarındaki tarım ve orman arazilerinin kamu
değerinin artırılmasını destekleyecektir (Alt-önlem 3.2.1).
Kırsal bölgelerdeki iş koşullarını ve yaşam standartlarını iyileştirmede göz önüne
alınması gereken diğer güçlü yönler ise aşağıdaki gibidir:
•
Personel açısından zayıf, ancak kaynak yaratma kapasitesi güçlü olan çok sayıda
yerel kuruluş ve STK.
•
Eylül 2008 tarihinden itibaren yüklendikleri yeni sorumluluklar ile ölçek
ekonomisinin geliştirilmesine yönelik yeni kapasitelere de sahip olan belediyeler.
Belediyeler Birliği’nin desteği, bu yönde olumlu bir rol oynamalıdır.
•
Turizmin geliştirilmesine yönelik güçlü yönler ve fırsatlar65, özel inisiyatiflerin
güçlendirilmesi ve kırsal alanlarda ekonomi ve istihdamın geliştirilmesi anlamında
toplulukların projelerin için faydalı bir temel oluşturmaktadır.
•
Kırsal bölgelerde yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik yapıcı stratejiler öne
süren mevcut yerel düzenlemeler ile bazı master planlar (atık yönetimi, su temini
gibi).
•
Sivil Toplum Kuruluşlarının yer aldığı (Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi II) ve
Natura 2000 alanlarının yönetimi ve korunmasına yönelik diğer AB programları
(Natura 2000 Alanları Đçin Teknik Yardım Projesi).
65
Bkz. “Tarım dışı faaliyetlerin çeşitlendirilmesi” konulu önlem: yüksek değerli doğal ve insane yapımı varlıklar,
tarihi ve kültürel ilgi noktaları, uygun iklim koşulları, mevcut turizm piyasası.
154
Önlemin hedefleri
Genel hedef
Bilgi ve Đletişim Teknolojilerine (BĐT) yerel erişim sağlanmasını da içeren bazı temel
hizmetlerin iyileştirilmesi suretiyle kırsal alanda yaşanan değişikliklere katkıda
bulunmak ve kırsal bölgelerde köyden kente göç ile ekonomik ve sosyal durgunluğu
tersine çevirmeye yönelik olarak kırsal alanları daha çekici hale getirmek için gerekli
yatırımları yapmak.
Özel hedefler
•
Kırsal nüfusun kültürel, eğitsel, sportif ve eğlenme ve dinlenme amaçlı hizmetlere
erişimini artırmak.
•
BĐT hizmetlerine erişimi sağlamak.
•
Kırsal nüfusun, özellikle de kadınların ve gençlerin sosyal hizmetlere erişimini
artırmak.
•
Đşbirliği içerisinde yapılan projelerin sayısını artırmak.
Fiili hedefler
•
Kırsal alanlarda sağlanan hizmetlerin sayısını artırmak.
•
Erişim olanaklarını genişletmek suretiyle kırsal tabiat güzellikleri ile doğal ve
kültürel mirasın değerinin artırılmasını teşvik etmeye yönelik faaliyetlerin sayısını
artırmak.
Kapsam
Alt-Önlem 3.2.1 – Ekonomi ve kırsal alanda yaşayan halka yönelik temel hizmetler
Eylemin öncelikleri, sosyal hizmetler ve altyapıya odaklanmış olacaktır:
•
Çocuk bakımı
•
Yaşlılar için sosyal güvenlik hizmetleri (yaşlıların çiftliklerde bakımı veya diğer
ailelerin yanında bakımı gibi)
•
Özel ihtiyaç sahibi vatandaşlar için programlar (yalnız yaşayan kadınlar, yaşlılar,
özürlüler gibi)
•
Arazi kullanımı planlaması ve yönetimi (bilhassa atık yönetimi için)
•
Đnternet erişimi ve eğitim ile ilgili tesis ve ekipmanlar
Alt-Önlem 3.2.2 – Kırsal mirasın korunması ve geliştirilmesi
Bu önlem, aynı zamanda, özellikle Natura 2000 alanlarında ya da bu alanların
yakınlarındaki tabiat güzellikleri ile doğal ve kültürel mirasın bakımı, geliştirilmesi
veya iyileştirilmesini amaçlamaktadır. Bu kapsamda düşünülen eylem türleri
aşağıdaki gibidir:
•
Kırsal ve doğal kalıtlar ile ilgili çeviri, işaretleme, tur oluşturma ve sunum
projeleri
•
Özellikle de kırsal turizm amaçlı doğal, tarihi ve kültürel ilgi noktalarının
rehabilitasyonu
155
•
Tabiatın kıymetlendirilmesi: açık hava faaliyetleri ve eğlence, dinlence amaçlı
tesis ve mekanların modernizasyonu
Bu eylem çerçevesinde hedeflenen üç öncelik de, 3.2.1 ve 3.2.2 numaralı altönlemler ile ilgilidir.
Kapsam (Öncelikler):
•
1. Öncelik: Köy Kalkınması Đçin Yerel Topluluklar Arasındaki Đşbirliğinin
Desteklenmesi: Bu öncelik çerçevesindeki eylemlerle, birkaç ya da en az iki
yerel topluluk ve bu topluluklarla ilişkili tüm köyler üzerinde bir etkisi olacak
inisiyatifler hedeflenmektedir. Uygun olarak gerekçelendirilmesi kaydıyla,
benzer hizmetlerden hali hazırda yararlanmakta olan ya da fiziksel veya sosyoekonomik özellikleri öyle gerektiren bir veya birden fazla köy kapsam dışında
bırakılabilir. Söz konusu eylemler, ya birkaç veya en az iki yerel topluluğun
ortaklığında ya da alternatif olarak iki yerel topluluk ile diğer uygun kar amacı
gütmeyen ortaklar ile işbirliği içerisinde hazırlanacaktır.
•
2. Öncelik: Yerel Topluluk Düzeyinde Köy Kalkınmasının Desteklenmesi:
Eylemler kapsamında, bir yerel topluluğa ait köylerin tümü ya da birkaçı
üzerinde etkisi olacak inisiyatifler hedeflenmektedir. Yerel topluluklar ile
bağlantısı olan tüm köyleri hedefleyen projeler tercih sebebi olacaktır. Projeler,
hedeflenen köylerin ait olduğu yerel topluluklar tarafından, diğer kar amacı
gütmeyen uygun ortaklar ile birlikte ve tercihen hedeflenen köylerin muhtarları
ile işbirliği içerisinde hazırlanacaktır.
•
3. Öncelik: Köyler Düzeyindeki Đnisiyatiflerin Desteklenmesi: Bu öncelik
kapsamındaki eylemlerle, tek bir köy toplululuğu üzerinde etkisi olan inisiyatifler
hedeflenecektir. Ortak fiziksel, sosyo-ekonomik ve kültürel özellikler öyle
gerektiriyorsa, uygun olarak gerekçelendirilmesi kaydıyla birden fazla köy
hedeflenebilecektir.
Bu önlem, kırsal ekonomi ve ekonomik faaliyetler için, temel hizmetler ve küçük
ölçekli altyapı hizmetlerinin yanı sıra aşağıda belirtilen türdeki hizmetlerin
geliştirilmesine yönelik çalışma, ekipman, canlandırma ve eğitim faaliyetlerini
kapsayacaktır:
•
Kırsal nüfusa
kütüphaneler)
yönelik
kültür
hizmetleri (kültür
merkezleri,
tiyatrolar,
•
Dinlence, eğlence ve spor tesisleri (spor merkezleri, gençlik merkezleri gibi)
•
Eğitim ve öğretim (eğitim merkezleri, mesleki eğitim faaliyetleri)
•
Sosyal hizmetler – çocuk bakımı (kreşler, anaokulları), yaşlı ve özürlü bakımı
(günlük bakım merkezleri), sağlık hizmetleri, kırsal nüfusa özel ulaştırma
hizmetleri
•
Kırsal nüfusa yönelik BĐT hizmetleri ile iş bilgili ve eğitim merkezleri, BĐT
tabanlı hizmetler (eğitim, sağlık danışmanlığı, iş desteği, belediye hizmetleri)
•
Tali yol yapımı veya rehabilitasyonu
156
•
Yol yapım ve bakımı, katı veya sıvı atık arıtma, kompostlama, rastgele
doldurulmuş olan arazilerin yönetimi ya da kapatılması ve rehabilitasyonu ile
ilgili ortak hizmetler ve materyaller
•
Tenha yerleşim yerleri veya sığırların toplandığı uzak bölgelerde, yenilenebilir
kaynaklardan elektrik üretimi için gereken kurulumlar
•
Spor ve dinlence tesisleri, orman ve kır yürüyüş yolları, kuş gözlem evleri,
işaretleme direkleri ve işaret ve tabela gibi tanıtıcı ekipmanlar.
Uygun maliyetler:
•
Tesislerin inşası veya renovasyonu ile ilgili tüm masraflar
•
Yeni ekipman satın alımı, promosyon masrafları ve yatırımla doğrudan bağlantılı
diğer genel maliyetler
•
Ortak eğitim ve dış danışmanlık faaliyetleri ile ilgili harcamalar
•
Hizmetler ile doğrudan bağlantılı olan işletme masrafları (maaşlar gibi)
•
Özel ulaşım araçlarının satın alımı veya leasing yöntemiyle kiralanması
Kısıtlamalar:
•
garanti masrafları, kullanılmış ekipmanların maliyeti ve özel kullanıma dönük
yatırımlar bu kapsamda karşılanamaz.
•
•
•
Bina ve tesislerin, kamu kurum ve kuruluşlarına ait olan araziler üzerinde
kurulması gerekmektedir.
Yararlanıcılar
Yerel kırsal topluluklar ve kırsal alanlarda (10.000’den az nüfusa sahip belediyeler)
çalışan ve kar amacı gütmeyen Sivil Toplum Kuruluşları.
Finansman
Alt-Önlem
3.2.1
3.2.2
TOPLAM
Alt-Önlem
Ekonomi ve kırsal alanda yaşayan halka yönelik temel
hizmetler
Kırsal mirasın korunması ve geliştirilmesi
AB Katkısı
(€)
8.500.000
1.700.000
10.200.000
Alt-Önlem 3.2.1 – Ekonomi ve kırsal alanda yaşayan halka yönelik temel hizmetler
Öncelik No.
Öncelik 1
Öncelik 2
Öncelik 3
TOPLAM
Başlık
Köy Kalkınması Đçin Yerel Topluluklar Arasındaki
Đşbirliğinin Desteklenmesi
Yerel Topluluk Düzeyinde Köy Kalkınmasının
Desteklenmesi
Köyler Düzeyindeki Đnisiyatiflerin Desteklenmesi
AB Katkısı
(€)
3.400.000
2.550.000
2.550.000
8.500.000
157
Alt-Önlem 3.2.2 – Kırsal mirasın korunması ve geliştirilmesi
Öncelik No.
Öncelik 1
Öncelik 2
Öncelik 3
TOPLAM
AB Katkısı
(€)
650.000
Başlık
Köy Kalkınması Đçin Yerel Topluluklar Arasındaki
Đşbirliğinin Desteklenmesi
Yerel Topluluk Düzeyinde Köy Kalkınmasının
Desteklenmesi
Köyler Düzeyindeki Đnisiyatiflerin Desteklenmesi
550.000
500.000
1.700.000
Mali koşullar
Verilecek hibe miktarı, eylemin toplam uygun maliyetinin % 50’sinden fazla olamaz.
Buna ek olarak bütçenin kalan kısmının, başvuru sahibinin kendi kaynaklarından ya
da Avrupa Topluluğu Bütçesi haricindeki diğer üçüncü finansman kaynaklarından
Başvuru sahibi ve/veya ortakları tarafından
sağlanacak minimum katkı miktarı
Öncelik
1. Öncelik
% 15
2. Öncelik
% 10
3. Öncelik
%5
Hibelerin miktarı
Öncelik 1
•
•
Öncelik 2
•
•
Öncelik 3
•
•
Göstergenin Türü
Gösterge
Hedef 2008 - 2011
Desteklenen hizmetlerin sayısı
Çıktı
Kırsal mirası
sayısı
destekleyen
eylemlerin
158
Kırsal alanda iyileştirilmiş hizmetlerden
faydalanan nüfus
Sonuç
Đyileştirilmiş hizmetlerden faydalanan ve
aktif olarak iş arayan kadınların sayısı
Desteklenen eylemler yoluyla işbirliği
sürecinde yer alan dernek veya kamu
kurumlarının sayısı
Etki
Yaratılan net ilave tam zamanlı eşdeğer iş
olanakları
Yerel kamu kurumlarını veya STK’lar ile doğrudan ilgili olan bu önlem, kırsal alanda
iş olanaklarının yaratılmasına yönelik genel ortak hedefe ulaşmak anlamında, özel
sektörü kapsayan “tarım dışı faaliyetlerin çeşitlendirilmesi” önlemi ile bağlantılıdır.
Đki önlem arasındaki bu etkileşim, Teklif Çağrısı’nın hazırlık rehberinde
aydınlatılacaktır.
Aynı şekilde, bu önlem, gelecekteki LEADER – Eksen 4’ün geliştirilmesine ve
uygulanmasına da yardımcı olacaktır. Bu nedenle Teklif Çağrısı Rehberi’nde,
LEADER’in ilkeleri vurgulanacak ve tekliflerin bu ilkeler doğrultusunda hazırlanması
teşvik edilecektir. Bu önlem, Eksen 4 çerçevesinde, yerel stratejinin hazırlanması ve
uygulanması için gereken farkındalık düzeyini ve kapasiteyi artırmaya yönelik eğitim
faaliyetlerini içerecektir. Bu eğitimler, ayrıca, katılımcıların tekliflerini tasarlarken
LEADER yaklaşımını da göz önüne almaya teşvik edecektir.
III - 4 Eksen 4 – Yerel Yönetişimin Đyileştirilmesi (LEADER Yaklaşımının
Yerleştirilmesi)
Müdahalenin Mantığı
KTt’nin kırsal kesimleri, sahip oldukları tüm öğelere ilişkin farklılıkları da açıklayan
birçok zayıf noktayla karşı karşıyadır: kırsal ekonomi, demografik potansiyel, sağlık,
eğitim, kültür, belediyelerdeki teknik beceri eksikliği gibi.
Bu farklılıkları azaltmak için dikkate alınması gereken çözüm yollarından birisi, yerel
düzeyde belirlenen ihtiyaçları ve iç kaynaklı potansiyeli başlangıç noktası olarak
almak suretiyle, yerel topluluklar tarafından geliştirilen bütünleşik kalkınma
stratejilerinin teşvik edilmesi olabilir. Bu stratejiler, daha sonra, AB ya da KTt
kaynakları ile uygulanmaya hazır olacaktır.
Yerel ihtiyaçlar o kadar çok ve çeşitlidir ve yerel topluluklar tarafından da o kadar
dikkate alınmaktadır ki, merkezden gelen stratejilerin uygulanması kırsal kesimdeki
mevcut duruma çözüm getirememektedir. LEADER yaklaşımı bu anlamda büyük
önem taşımaktadır; çünkü bu özel yaklaşım sayesinde, kırsal alanların dengeli bir
şekilde kalkınmasına ve yapısal gelişimlerinin hızlandırılmasına katkıda bulunmak
mümkün olabilecektir.
159
Yerel aktörlerin kendi bölgelerinin kalkınmasına dahil edilmesi, yerel düzeyde
hazırlanıp yürütülen ve yürütülecek olan strateji ve eylemlerin iyileştirilmesi amacıyla
ilgili bölgelerde yaşayanların muhatabı olacak Yerel Eylem Grubu (YEG) temsilcileri
tarafından yönetilen yerel bir kalkınma stratejisinin desteklediği kalkınma
dinamiklerinin başlatılmasına katkı sağlayacaktır.
Dolayısıyla, yerelde yapılacak çalışmaları takiben, yaşadıkları bölgenin özel
ihtiyaçlarının hangileri olduğunu, bu ihtiyaçları karşılamak için hangi yolun
izleneceğini ve kendi çıkarları doğrultusunda kırsal alanların gelişmesine yol açacak
iç kaynaklı potansiyel eylemlerin nasıl daha iyi aktifleştirileceğini yerel topluluklar
belirleyecektir.
Uygulama açısından bakıldığında, çerçevesi LEADER yaklaşımı tarafından çizilen
kırsal kesimin kalkınması ve geliştirilmesi faaliyetleri, karar vericileri temsilen yerel
aktörler tarafından programlanıp koordine edilecektir; bu aktörler, zaman içerisindeki
gelişimden de sorumlu olacaklardır.
Önlemin Hedefleri
Genel Hedefler
Belirli özel eylem ve faaliyetleri aracılığıyla, LEADER yaklaşımı yerel yönetişimi
geliştirecek ve bölgelerin iç kaynaklı potansiyellerini teşvik edecektir.
Bu nedenle LEADER yaklaşımı, bölgesel bütünlüğün kuvvetlendirilmesini ve kırsal
ekonominin yerel toplulukların çıkarları doğrultusunda çeşitlendirilmesi ve
geliştirilmesine yönelik bütünleşik faaliyetlerin yürütülmesini amaçlamaktadır.
LEADER ekseni, aynı zamanda, farklı faaliyet alanlarının temsilcileri olan kırsal
aktörlere birlikte çalışma ve kırsal toplulukların çıkarı doğrultusunda hareket etme
olanağı sağlayacak olan bütünleşik stratejilerin geliştirilmesi ve uygulanması için
gerekli olan kapasitenin oluşturulmasına da katkıda bulunmaktadır. Geliştirilen
stratejiler sayesinde, YEG’in kapsama alanı içerisinde yürütülecek projeler
geliştirilecektir.
Eksen 4’ün yatay özelliği nedeniyle, bu yaklaşım takip edilerek uygulanan önlemlerin
etkisi daha fazla olacak ve geniş etki alanı çok çeşitli faaliyetleri ve yararlanıcıları
kapsayacaktır.
LEADER, kırsal kesimin kalkınması ve gelişimi için yeni ve yenilikçi bir yaklaşımın
harekete geçirilmesi açısından önemli bir rol oynayabilir. Yenilikler, uygulanacak
olan faaliyet ve eylemlere ilişkin esnek ve bağımsız bir karar verme süreci ile
desteklenecek ve teşvik edilecektir. Bazı kırsal alanlardaki yenilikler, başka bir yerde
geliştirilen yenilikçi faaliyetlerin transferi ve adaptasyonunu, geleneksel know-how
yöntemlerinin modernleştirilmesini ya da diğer politika müdahalelerinin tatminkar ve
sürdürülebilir bir şekilde çözmeyi başamadıkları direşken kırsal sorunlara yeni
çözümler getirilmesini içerebilecektir. Bu yenilikler, kırsal alanların belirli
problemlerine yeni yanıtlar sağlayabilecektir.
Dahası, yerel kalkınma stratejileri içerisinde yer alan diğer bölgelerle yapılacak
işbirliği, başka yerlerde geliştirilen yenilikçi faaliyetlerin transferini ve adaptasyonunu
da kolaylaştıracaktır.
LEADER ekseni, Kıbrıs’ın kuzey kesimi için yeni bir kavramdır. Çok büyük hedefleri
olması nedeniyle de, uygulama sürecinde görev alacak aktörler için önemli bir uğraş,
mücadele niteliğindedir. “Adım adım” uygulanacak olan bu yaklaşım, başlangıçta
160
yerel aktörlerin eğitim faaliyetleri ve yerel kalkınma stratejilerinin yürütülmesine
yönelik olarak bölgelere destek sağlanması üzerine yoğunlaşacaktır.
Özel Hedefler
- Yerel kalkınma stratejilerinin tasarlanmasına ilişkin kapasitenin oluşturulması
(Önlem 4.1)
- Taslak yerel kalkınma stratejilerinin geliştirilmesi (Önlem 4.2)
Fiili Hedefler
Önlem 4.1 ve Önlem 4.2’nin teknik fişlerinde bulunabilir.
Önlemler
Đki önlem aracılığıyla Eksen 4 kapsamında gerçekleştirilecek olan eylemler aşağıdaki
şekilde özetlenebilir:
− Önlem 4.1: Kamu-özel ortaklıklarının oluşturulması ve yerel kalkınma
stratejilerinin geliştirilmesine yönelik kapasite oluşturma faaliyetleri önerilecektir.
− Önlem 4.2: Yerel eylem grupları, yerel düzeyde geliştirilen ve bireysel olarak
yapılan projelerde hayata geçirilen stratejiye göre, Kuzey Kıbrıs KKP’nın üç
ekseninde belirlendiği şekliyle kırsal kalkınma politikasının genel hedeflerine
ulaşmaya yönelik olarak, yerel kalkınma stratejilerini seçilen bölgelerde
uygulayacaklardır.
III – 4.1
Eksen 4 Yerel Kalkınma Stratejilerinin Tasarımı Đçin Gerekli
Kapasitenin Oluşturulması
Önlemin adı
Yerel Kalkınma Stratejilerinin Tasarımı Đçin Gerekli Kapasitenin Oluşturulmasına
Yönelik Becerilerin Edinilmesi ve Canlandırılması
3.3
Yerel yönetim, LEADER “yaklaşımı”nın ya da “yöntemi”nin anahtar ögesidir. Bu
terim, sekiz LEADER özelliğinin müşterek olarak ve işbirliği içerisinde uygulanması
kavramını içinde barındırmaktadır: arazi temelli yaklaşım, tabandan tavana (bottomup) yaklaşımı, yerel ortaklık, yenilik, çok sektörlü entegrasyon, bölgelerarası (ve
uluslararası) işbirliği, örgütlenme ve merkezi olmayan yönetim ve finansman.
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde, bu özelliklere dayalı kolay ve hızlı bir kalkınma
sağlanması için gereken ideal koşullar mevcut değildir. SWOT analizinde işaret edilen
temel zayıf noktalar içerisinde, yerel idarelerin (belediye başkanları ve muhtarlar)
kendi aralarında ve merkezi yönetim organları ile yeterli işbirliği içerisinde
olmamaları, yerel planlama eksikliği, beceri sahibi ve kalifiye personel yetersizliği ve
ortak eylemler veya karar verme mekanizmalarına yönelik uygulamaların ve yerlerin
olmaması yer almaktadır. Bu durum, belediyelerin ve köylerin statülerinin yeniden
161
düzenlenmesi ile daha da kötüye gitmiştir: Eylül 2008 itibariyle, tüm köyler en
yakınlarındaki belediyelerin bünyesine geçmişlerdir. ancak bugüne kadar henüz hiçbir
ortak prosedür ya da işbirliği geliştirilememiştir. Bu durum, yerel paydaşlar arasındaki
güvensizliği ve birlikte çalışma isteksizliğini de açıklamaktadır.
Bu zorluklar, kırsal alanlarda AB desteğinin etkinliğine yönelik gözle görülür, somut
örneklerin olmamasıyla daha da artmaktadır. Dahası, Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yerel
kalkınmaya ayrılan herhangi bir iletişim kanalı da mevcut değildir.
Diğer taraftan yerel topluluklar, yerel yönetimin etkinliğini artıracak bazı varlıklara
sahiptir. Bunlardan ilki, kuşkusuz, yerel veya merkezi yetkililer tarafından pek (ya da
hiç) ilgilenilmeyen sosyal problemleri çözüme ulaştırmaya çalışmada derneklerle
birlikte çalışma alışkanlığıdır. Çok sayıdaki yerel kuruluş ve derneklerin daimi olarak
etkin olduğunu söylemek yanlış olur. Bölgenin sahip olduğu başka bir değinilmesi
gereken konu da, Đngiltere, Avustralya veya Türkiye’den dönen göçmenlerin sahip
olduğu kapasite ve becerilerdir.
Tüm bu şartlar, eğitimlere dayanan bir ilk aşama aracılığı ile aktif olarak bir LEADER
önleminin hazırlanmasını gerektirmektedir. Bu eğitimlerin iki hedefi olacaktır. Đlk
hedef, yerel kalkınma stratejilerinin tasarlanmasına yönelik olarak yerel düzeyde
kapasite yaratmaktır. Đkinci hedef ise, Eksen 3 Önlem No. 3.2 - Kırsal Alanlar Đçin
Temel Hizmetler ve Kırsal Mirasın Korunması çerçevesinde proje önerilerinin
hazırlanmasına yönelik olarak yerel yönetişim uygulamalarını teşvik etmektir.
Önlemin hedefleri
Genel Hedef
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yerel kalkınma stratejilerinin geliştirilmesi ve uygulanması
amacıyla, anahtar paydaşlar arasındaki işbirliği ve iyi yönetişimi geliştirmek.
Özel Hedefler
•
Kırsal toplulukların faydalanacağı ortak faaliyetlerin canlandırılması amacıyla
anahtar paydaşlar arasında bir diyalog süreci başlatmak.
•
Kırsal alanlar ile ilgili ikinci teklif çağrısının hazırlık çalışmalarını desteklemek
•
Yerel kalkınma stratejilerinin tasarlanması ve uygulanması için gereken yerel
kapasiteyi geliştirmek.
Kapsam ve eylemler
Bir yerel kalkınma stratejisinin hazırlanması ve uygulamaya konmasına yönelik
olarak, kapasite oluşturma ve beceri edindirme yoluyla gerçekleştirilecek farkındalık
yaratma ve bilinçlendirme faaliyetleri.
Eylem N°1: Anahtar paydaşların iletişim ve uyuşmazlıkların çözümlenmesi
konularında eğitilmesi.
Genel Hedef:
•
yerel paydaşlar arasında, yerel kalkınma stratejilerinin tasarlanması ve
uygulamaya konması ile ilgili olarak işbirliğini hedef alan bir diyalog sürecini
başlatmak.
162
Özel Hedefler:
•
anahtar paydaşların temsilcileri arasında, farklı tarafların karşılıklı olarak yarar
sağlamasında iyi iletişimin rolü ile ilgili farkındalık yaratmak
•
iletişim ve uyuşmazlıkların çözümlenmesi ile ilgili olarak yerel paydaşları
bilinçlendirmek.
Eğitim Süresi ve Maksimum Eğitilecek Kişi Sayısı:
Her bölge biriminde 2’şer gün (toplam 10 gün) süreyle yapılacak olan eğitimlerin
katılımcı sayısının 20-25 kişi olması beklenmektedir.
Eylem N°2: Yerel katılımcı planlama sürecinin temel ilkeleri ve uygulamalı
örnekler eğitimi
Genel Hedef:
Yerel paydaşların, katılımcı yerel planlama anlayışlarını geliştirmek
Özel Hedefler:
•
yerel planlama konusundaki iyi örnekler ile ilgili farkındalık yaratmak
•
pratik örneklerle, katılımcı planlamanın temel ilkelerini ve potansiyel sıkıntıları
belirlemek
•
yerel paydaşlar ile işbirliği içerisinde bir yerel yönetim planı geliştirmek için
güçlü bir talep yaratmak
Eylem N°3: Yerel planlama eğitimi
Genel Hedef:
Yerel kalkınma stratejilerinin ve planlarının demokratik bir şekilde ve işbirliği
içerisinde tasarlanması ve yürütülmesine yönelik olarak yerel aktörlerin kapasitesini
artırmak
Özel Hedefler:
•
yerel aktörleri, yerel kalkınma planlaması ve proje tanımlama becerileri
konusunda bilgilendirmek
•
yerel aktörleri, toplum kalkınması hibe programının ikinci teklif çağrısına proje
teklifi sunmaya hazırlamak
Đnsanların Đlgisini Çekmede Kullanılacak Strateji
•
Kırsal Kalkınma Destek Ekibi veya ABPDO tarafından, doğrudan potansiyel
katılımcıların adına bir davet mektubu yazılacak ve eğitim programı davet
mektubuna eklenecektir.
•
Katılımcılara, birer katılım sertifikası verilecektir.
163
•
Eğitim organizasyonu bir otelde yapılacak ve konaklama giderleri proje
kapsamında karşılanacaktır.
•
Katılımcılara eğitim kitapları, notluk ve kalemin bulunduğu bir çanta
dağıtılacaktır.
•
Katılımcılara, toplantıların canlı ve etkin bir şekilde yapılmasına yönelik pratik
kırtasiye araçlarının bulunduğu bir çanta dağıtılacaktır (renkli kağıt, büyük çizim
kağıtları, raptiye, bant, kalem, vb.)
Desteklenen hizmet türleri
Önlem, yararlanıcıların eğitimi ile ilgili tüm maliyetleri karşılayacaktır.
•
Uzmanların masrafları
•
Toplantı salonu kira masrafları
•
Ulaşım, konaklama, yemek ve eğitim materyali giderleri
•
Katılımcılara verilecek ücretler
•
Đletişim masrafları
Yararlanıcılar
•
Belediyeler
•
Köy muhtarlıkları (özellikle de nispeten daha aktif olanlar)
•
Sivil Toplum Kuruluşları – STK’lar (özellikle de yerel topluluklar üzerinde daha
fazla etkiye sahip olanlar)
•
Bölge ofislerinin temsilcileri, ve
•
Đlgili profesyonel örgütlerin temsilcileri ve etki sahibi bireyler (genellikle
yurtdışından, kendi deneyimlerinden edindikleri somut ve pratik örnekleri
verebilecek kişiler)
Finansman
Bu önlem, KKP kapsamında değil, Teknik Yardım Proje Destek KKP kapsamında
desteklenmektedir.
Göstergenin Türü
Gösterge
Đletişim ve uyulmazlıkların çözümlenmesi
ile ilgili oturum sayısı
Çıktı
Yerel katılımcı planlama sürecinin temel
ilkeleri ve uygulamalı örnekler ile ilgili
oturum sayısı
Yerel planlama ile ilgili oturum sayısı
Hedef 2008 - 2011
5 oturum (her biri iki gün)
164
Sonuç
Đletişim ve uyulmazlıkların çözümlenmesi
ile ilgili oturumlara devam eden katılımcı
sayısı
100
Yerel katılımcı planlama sürecinin temel
ilkeleri ve uygulamalı örnekler ile ilgili
oturumlara devam eden katılımcı sayısı
100
Yerel planlama ile ilgili oturumlara
devam eden katılımcı sayısı
100
Bu önlem, kırsal kesimde yer alan paydaşların topluluklar ve STK’lar tarafından
eğitilmesi neticesinde, yerel topluluklara yönelik KKP önlemleri üzerinde etkili
olacaktır:
•
Önlem 2.2 “Tarımsal olmayan Arazilerin Ağaçlandırılması”
•
Önlem 3.2 “Ekonomi ve Kırsal Alanlar Đçin Temel Hizmetler, Kırsal Mirasın
Korunması ve Geliştirilmesi”
Bu önlem, özellikle de Önlem 3.2’nin birinci önceliği kapsamında yer alacak projeleri
canlandırabilir.
III - 4.2
Önlem 4.2 Taslak Yerel Kalkınma Stratejilerinin Geliştirilmesi
Önlemin adı
Yerel Kalkınma Stratejilerinin Oluşturulması
4.2
LEADER ekseniyle verilen destek, yerel kalkınma stratejilerinin yerel ihtiyaçları ve
güçlü yönleri temel alacak şekilde geliştirilmesi bağlamında, Kuzey Kıbrıs KKP’nın
üç ekseninin üç hedefini birleştirme imkanı sağlamaktadır: tarım piyasasının
etkinliğinin artırılması, doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi, kırsal
alanlardaki yaşam koşullarının iyileştirilmesi.
LEADER yaklaşımı, kırsal kalkınma önlemlerinin, Yerel Eylem Grupları içerisinde
örgütlenmiş olan yerel aktörler tarafından geliştirilen bütünleşik yerel kalkınma
stratejileri aracılığıyla yürütülmesini amaçlamaktadır.
“Tabandan- tavana” yaklaşımı, yerel ortakların, kendi bölgelerinde belirlenmiş olan
sorunlara uygun, birbiriyle uyumlu ve tutarlı bir önlemler seti seçmelerine ve bölgenin
iç kaynaklı potansiyelini geliştirmek amacıyla bu önlemleri yerel kalkınma
stratejilerine dönüştürmelerine olanak sağlamaktadır.
165
Önlemin hedefleri
Genel Hedef
Sürdürülebilir kalkınma amacıyla, kırsal alanların iç kaynaklı potansiyellerini
geliştirmek.
Özel Hedefler
•
Ortaklıklar geliştirmek, yerel kalkınma stratejilerini hazırlamak ve uygulanmasını
temin etmek.
•
Kırsal topluluk üyelerinin yerel kalkınma sürecine katılımlarını sağlamak ve
yenilikçi eylemleri teşvik etmek (örneğin; eski sorunlara yeni çözümler, yeni
ürünlerin tanıtımı ve geliştirilmesi, yeni pazar sistemleri, geleneksel faaliyetlerin
yeni teknolojilerle modernleştirilmesi gibi).
Kapsam ve eylemler
Yerel Eylem Grubu (YEG)
Ortakların Yerel Eylem Grupları içerisindeki ağırlığı
Kamu-özel ortaklıklarını temsil eden Yerel Eylem Grupları, aşağıdaki sektörlerin
temsilcilerinden oluşmaktadır:
Kamu
− Kamu idaresi (yerel düzeyde: belediye başkanları, muhtarlar, kaymakamlar, vb.)
− Kamu hizmetleri (sosyal hizmetler, sağlık hizmetleri, okullar, üniversiteler, vb.)
Özel
− Ticaret sektörü (anonim ortaklıklar, limited şirketler, vb.)
− Mali sektör (bankalar, kredi kuruluşları, vb.)
− Tarım sektörü (tarım kooperatifleri, üretici grupları, vb.)
− Girişimci örgütlenmeleri
− Toplum hizmeti veren şirketler (kültürel hizmetler, radyo, TV, kültürel olmayan
hizmetler, vb.)
Sivil toplum
− Kar amacı gütmeyen kuruluşlar, dernekler, vakıflar, federasyonlar (çevre örgütleri,
kültürel, sosyal ve dini örgütler, ticaret odaları, inanç toplulukları, vb.)
− Gerçek kişiler, resmi kayıtlı olmayan kişi grupları.
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki hedef YEG sayısı
Kuzey Kıbrıs’ın sosyal, ekonomik ve coğrafi konumu ile bölgesel bütünlük ve
homojenliğinin bölgede yaşayan yerli halkın sayısı ve LEADER Ekseni için uygun
alanlar ile bağlantılı olarak yapılan analizi temel alındığında, yerel aktörler tarafından
gösterilen ilgi de düşünülürse, LEADER Ekseni’nin yürütülmesi için Kıbrıs’ın kuzey
kesiminin kırsal alanlarını tamamen içine alan dört Yerel Eylem Grubu’nun
kurulmasının yeterli olacağı tahmin edilmektedir.
YEG sayısı ve kapsanan alana ilişkin tahminler, aşağıdaki temellere dayanmaktadır:
166
− Ortaklıkları güçlendirmek ve stratejilerin geliştirmesini sağlamak amacıyla Kırsal
Kalkınma Destek Ekibi (KKDE) ile sürekli bağlantıyı, eğitim için seçilen potansiyel
YEG’ler sağlar. Böylece teknik destek projesi, bu grupların bir kısmının YEG’ları
olabileceğine inanması için gerekli hak ve yetkiye sahip olmuş olacaktır. YEG’larının,
2009 yılı sonuna kadar oluşturulması planlanmıştır.
− Potansiyel YEG’ları tarafından kapsanan ilk alan KTt’deki kırsal alanın tümünü
içine alıyor olsa bile, YEG tarafından temsil edilen kişi sayısı ortalama 30.000
civarındadır.
LEADER Ekseni’nin Uygulanması Đçin En Uygun Alan
LEADER Ekseni’nin uygulanması için en uygun alan, Bölüm I-4.1’de ifade edildiği
şekliyle kırsal alandır (nüfusu 10.000’den fazla olan belediye merkezleri haricinde,
Kıbrıs’ın kuzey kesimindeki tüm topraklar). Kıbrıs’ın kuzey kesiminde yer alan belli
başlı şehir merkezleri (Lefkoşe, Girne, Gazi Magusa ve Gönyeli) kapsam haricinde
bırakılmış olsa da, sürdürülebilir bir yerel kalkınma stratejisini desteklemek üzere,
LEADER için belirlenen uygun alan beşeri, mali ve ekonomik kaynaklar açısından
kritik yoğunluğu ve bölgesel bütünlüğü temsil ve temin edecektir. Bölgesel bütünlük;
bir bölgede gerçekleştirilmesi öngörülen faaliyetlerin bölgesel bütünlüğe sahip
olmayan birden fazla idari birimden meydana gelen bir bölgenin yaratılmasından ve
aynı zamanda bir şehrin içinde yaşayan kişiler tarafından zaman içerisinde yaratılan
ilişkilerle kırsal ekonomiyi desteklemesine yönelik ortak bir nokta sahip
olunmamasından kaynaklabilecek farklı engellerle karşılaşma riskini ortadan
kaldıracaktır.
Ancak teklif edilen projenin kırsal alanın yararına olması şartıyla, bir YEG’nin hariç
tutulan belediye merkezlerinde yaşayan yararlanıcılar seçebilmesine izin
verilmektedir (örneğin, civardaki çiftliklerde yapılan çiftlik ürünlerinin satışı için,
şehir merkezinde bir satış noktası kurulması projesi gibi).
Bu nedenle, YEG’larının kapsamına girecek vatandaş sayısı yaklaşık 132.922’ye
çıkabilecektir. Bu rakam, KTt nüfusunun % 52’sini oluşturmaktadır. LEADER
Ekseni’nin uygulama alanı ise, KTt’nin kırsal alanlarının tamamıdır.
YEG’nın Seçim Prosedürleri ve Zaman Çizelgesi
KKP’nin ikinci versiyonunun onaylanmasını takiben KKDE’nin birinci önceliği,
2009’un son çeyreğinde katılım kriterlerini gözlemleyen tüm temsilciler / ortaklıklar /
bölgeler için kapasite oluşturma aşamasını başlatmak olacaktır. Böylece, ortaklıkların
kurulması ve bu ortaklıkların YEG seçim prosedürlerine katılımlarının desteklenmesi
mümkün olacaktır.
Ortaklık oluşturma süreci, kitle iletişim araçları ve Đnternet aracılığıyla yerel paydaşlar
ile iletişim kurulması anlamına gelmektedir. Burada, LEADER ekseninin hedefleri,
uygulama prosedürleri ve uygunluk ve seçim kriterlerinin KKDE tarafından
anlatılması söz konusudur.
Sorumlular ve Yetkililer
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde LEADER Ekseni’nin uygulanmasından sorumlu olan
yetkili makamlar aşağıdaki gibidir:
− KKP’nın izleme süreci için oluşturulan çekirdek planlama ekibi, tasarım sürecine
ilişkin başlıca politik kararları alacaktır.
167
− Yerel Eylem Grupları, yerel izleme sürecinden ve teklif edilen projeler ve
stratejilere ilişkin anlaşmalardan sorumlu olacaktır.
− Kırsal Kalkınma Destek Ekibi, yerel paydaşlara eğitim ve rehberlik sağlayacak ve
yerel kalkınma stratejisi ile bu stratejiler temelinde proje önerilerinin yazımından
sorumlu olacaktır.
Uygunluk Kriterleri
Ortaklığa ilişkin uygunluk kriterleri:
Ortaklık, kamu ve özel sektörü temsil eden farklı aktörlerden oluşacaktır. Karar
düzeyinde, ekonomik ve sosyal ortaklar ile sivil toplumun diğer temsilcileri yerel
ortaklığın % 50’sinden fazlasını oluşturmuş olacaktır. Ayrıca, şehirlerden gelen ve
civarlarındaki kırsal alanlardan sorumlu olan kurum ve kuruluşlar, kaymakamlıklar,
merkez teşkilatı, eğitim sağlayıcılar, danışmanlık hizmeti verenler ve benzerlerinin
karar düzeyindeki temsil oranları da % 25’den fazla olmayacaktır.
Alana ilişkin uygunluk kriterleri:
− Nüfusu 20.000 ila 150.000 arasında olan bölgeler. Bu sınırlar, Kıbrıs’ın kuzey
kesiminin bugünkü durumu (ortalama yoğunluk, yükselti formlarının simetrik ve
konsantrik lokalizasyonu gibi) ve belirli bölgelerin istisnaları temsil etmesi halinde
sınırlı bir alanda yükselti formlarının bir mozaiği temel alınarak oluşturulmuştur.
LEADER bölgelerinin, belediyelerin idari yapılanmasını dikkate alması zorunludur.
− Kırsal alan, yürürlükte olan ulusal mevzuata göre merkez nüfusu 10.000’den fazla
olan belediyelerin kapsam dışında bırakılacak şekilde belirlenmiştir. YEG’lar, kırsal
alanlar ile şehir merkezleri arasındaki organik bağları kendi yerel kalkınma
planlarında göstermek zorundadır.
− Kent nüfusu ve merkezi birimlerin temsilcileri, bir YEG içerisindeki toplam ikamet
eden sayısının % 25’ini aşamaz.
− Yaşamını sürdürülebilecek bir stratejinin desteklenmesine yönelik olarak, stratejinin
kapsadığı alanın bütüncül olması ve beşeri, mali ve ekonomik kaynaklar açısından
yeterli kritik yoğunluğu ortaya koyması gerekmektedir. Bu nedenle, aşağıda belirtilen
bilgilerin de dikkate alınacağı bir bölge tanımlamasının yapılması gereklidir:
Fiziksel – coğrafi bilgiler (bölgede bulunan yer sayısı, bölgede yerleşik insan
sayısı, bölgenin yüzeyi ve yoğunluğu, coğrafi lokalizasyon, yükselti,
yükseklik, vb.). Bölgenin bir haritası da eklenecektir.
Demografik özelliklere ilişkin bilgiler (göç oranı, doğum oranı, aktif nüfus,
işsizlik, vb.).
Çevre mirasına ilişkin bilgiler (önemli sitler, flora ve fauna, sınıflandırma
düzeyi, vb.).
Mimari ve kültürel mirasa ilişkin bilgiler (anıtlar, belirli bilgi ve beceriler,
yerel kimlik, vb.).
Yerel ekonomiye ilişkin bilgiler.
Tarım – çiftliklerin yapısı ve büyüklüğü, yetiştirilen başlıca bitkiler,
gelişim, vb.
Endüstri – uluslararası mikrofinans ve mikro işletmeler, kapsama
alınan ekonomik sektörler, gelişim, vb.
Ticaret ve Hizmetler – ticaretin cinsi, mevcut hizmetler, coğrafi
kapsam, vb.
168
Halka verilen hizmetlere ve mediko-sosyal altyapıya (ekipman, erişebilirlik,
vb.) ilişkin bilgiler.
Sosyal faaliyetler ve yerel kurum ve kuruluşlar (yerel kurum ve kuruluşlar,
sivil toplum örgütleri ve şirketler ile faaliyet alanlarına ilişkin bilgiler).
Đsteğe bağlı olarak, bölgede yürütülmekte olan yerel kalkınma politikaları ile
bölgenin tanıtımı için faydalı diğer tamamlayıcı ögeler de belirtilmelidir.
− Birden fazla YEG’nun çakışmasını önlemek amacıyla, uygun bir LEADER
bölgesinde tek bir YEG’nun bulunması. Aynı yerin (şehir / topluluk) birden fazla
YEG içerisinde bulunmasına izin verilmeyecektir.
Stratejiye ilişkin uygunluk kriterleri:
− Kuzey Kıbrıs KKP’nın en azından bir eksenine ait eylemleri de kapsaması gereken
bütünleşik bir kalkınma stratejisinin sunumu.
− Stratejiyi uygulama kapasitesi. YEG, beşeri, mali ve idari anlamda yeterli
kapasiteye sahip olduğunu gösterecektir.
Desteklenen hizmet türleri
Önlem, yararlanıcıların eğitimi ile taslak Yerel Kalkınma Stratejilerinin oluşturulması
sürecine ilişkin seminer, etkinlik ve iletişim faaliyetlerinin organizasyonu ile ilgili tüm
maliyetleri karşılayacaktır.
•
Uzmanların masrafları
•
Toplantı salonu kira masrafları
•
Ulaşım, konaklama, yemek ve eğitim materyali giderleri
•
Katılımcılara verilecek ücretler
•
Đletişim masrafları
Yararlanıcılar
•
Belediyeler
•
Köy muhtarlıkları (özellikle de daha aktif olanlar)
•
Sivil Toplum Kuruluşları – STK’lar (özellikle de yerel topluluklar üzerinde daha
fazla etkiye sahip olanlar)
•
Bölge ofislerinin temsilcileri, ve
•
Đlgili profesyonel örgütlerin temsilcileri ve etki sahibi bireyler (genellikle
yurtdışından, sahip oldukları deneyimlerden edindikleri somut ve pratik örnekleri
verebilecek kişiler)
Finansman
Bu önlem, KKP kapsamında değil, Teknik Yardım Proje Destek KKP kapsamında
desteklenmektedir.
169
Göstergenin Türü
Çıktı
Sonuç
Gösterge
YEG sayısı
YEG alanının toplam büyüklüğü
YEG alanındaki toplam nüfus
YEG tarafından teklif edilen proje sayısı
Hedef 2009 – 2011
4
133.000
8
Bu önlem, yerel topluluklara yönelik KKP önlemlerinin yanı sıra genelde KKP
planının tüm önlemleri üzerinde etkili olacaktır.
170
KISIM IV – FĐNANSMAN PLANI
IV-1
ÖNLEMLERE GÖRE AB KATKISI
Eksenler, Önlemler, Alt-Önlemler ve Öncelikler bazında KKP’nın finansman planı
aşağıdaki tabloda verilmektedir. AB katkısı, özel/devlet katkısı ve toplam bütçe açık
ve net olarak tabloda belirtilmektedir.
Her bir eksen ve önlem için tahsis edilen AB katkısı aşağıdaki gibidir:
Eksen 1 kapsamındaki AB katkısı, toplam uygun maliyetlerin en fazla % 65’idir.
Yalnız, özel bir önlem için (1.6.2 – Süt işleme) maksimum %50 olarak belirlenmiştir.
Eksen 2 kapsamındaki AB katkısı, toplam uygun maliyetlerin en fazla % 90’ıdır.
Eksen 3 kapsamındaki AB katkısı, önlemler bazında değişmektedir ve aşağıdaki
gibidir:
Önlem 3.1 - Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi kapsamındaki AB katkısı,
toplam uygun maliyetlerin en fazla % 65’idir.
Alt-Önlem 3.2.1 - Ekonomi Ve Kırsal Alanda Yaşayan Halka Yönelik Temel
Hizmetler kapsamındaki AB katkısı,
•
Yerel topluluklar arasındaki işbirliği için toplam uygun maliyetlerin
en fazla % 85’i
•
Yerel topluluk düzeyi için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 90’ı
•
Köy toplulukları düzeyi için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 95’i
Alt-Önlem 3.2.2 - Kırsal Mirasın Korunması ve Geliştirilmesi kapsamındaki AB
katkısı,
•
Yerel topluluklar arasındaki işbirliği için toplam uygun maliyetlerin en fazla %
85’i
•
Yerel topluluk düzeyi için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 90’ı
•
Köy toplulukları düzeyi için toplam uygun maliyetlerin en fazla % 95’
171
66
Öncelik
Toplam (€)
2.000.000
1.000.000
400,000
3,000,000
600,000
9,000,000
3,076,923
1.538.462
615,385
4,615,385
1,200,000
14,123,078
Bu rakamlar, koyun ve keçileri kapsıyan Pilot Programı (5,00,000 € değerinde, %65 AB katkısı olan) içermemektedir.
2.000.000
AB Fonları
(€)
3,076,923
Eksen 1: Tarım piyasasının etkinliğinin artırılması
1.1 - Mesleki Eğitim, Bilgi ve Enformasyon *
1.2 - Tarımsal Danışmanlık ve Kırsal Yayım Hizmetleri Sağlanması *
1.3 - Genç Çiftçilerin Örgütlenmesi *
1.4.1 – Süt Üretiminin
Đyileştirilmesi(inek,
koyun ve keçilerden
elde edilen)
1.4 - Çiftlik
1.4.2 – Açıkta Bitkisel
Modernizasyonu
Üretimin
Đyileştirilmesi
1.4.3 – Örtü Altı
Bitkisel Üretimin
Đyileştirilmesi
1.4.4 – Geleneksel
Balıkçılık ve Deniz
Su Ürünleri
Yetiştiriciliği
1.5 - Üretici Örgütlerinin Kurulması *
1.6.1 – Hasat Sonrası
Ürün Teknolojisinin
Geliştirilmesi
1.6 - Tarımsal Ürünlere
1.6.2 – Süt
Değer Katılması
Đşlemeciliğinin
Geliştirilmesi
1.6.3 – Mezbahaların
Yenilenmesi
Toplam Eksen 1
Alt-Önlem
EKSEN VE ÖNLEMLERE GÖRE FĐNANSMAN PLANI 66
Eksen / Önlem
IV-2
50%
65%
65%
65%
65%
65%
%
EU
Kamu
Fonları (€)
172
5,123,078
600,000
1.615.385
215,385
538.462
1.076.923
1,076,923
Özel Fonlar
(€)
Alt-Önlem
3.2.2 – Kırsal
Mirasın Korunması
ve Geliştirilmesi
3.1.1 – Kırsal
Turizm
3.1.2 – Mikro
Đşletmeler
3.2.1 – Ekonomi ve
Kırsal Alanda
Yaşayan Halka
Yönelik Temel
Hizmetler
Toplam (€)
300.000
AB Fonları
(€)
2.550.000
650.000
550.000
2.684.211
764.706
611.111
3- Köy toplulukları düzeyi
1- Yerel topluluklar arasında
işbirliği
2- Yerel topluluk düzeyi
1.253.010
20.500.000
26.316
61.111
114.706
134.211
283.333
600.000
33,333
33.333
Kamu
Fonları (€)
1.219.677
95%
90%
85%
95%
90%
85%
65%
65%
90%
%
EU
11.200.000
500.000
2.550.000
2.833.333
2- Yerel topluluk düzeyi
3.400.000
4.000.000
400.000
615.385
1- Yerel topluluklar arasında
işbirliği
600.000
923.077
Toplam Eksen 2
333.333
300.000
Eksen 3: Kırsal alanlardaki yaşam kalitesinin iyileştirilmesi
333.333
Eksen 2: Doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi
Öncelik
3- Köy toplulukları düzeyi
526.316
3.3 – Yerel Kalkınma Stratejilerinin Planlaması Đçin Gerekli Kapasitenin
Oluşturulması *
Toplam Eksen 3
12.958.139
Eksen 4: Yerel Yönetişimin Đyileştirilmesi
4.1 Yerel Kalkınma Stratejilerinin tasarımı
için gerekli kapasitenin oluşturulması
4.2 Yerel Kalkınma Stratejlerinin
oluşturulması
Eksen 1,2,3&4
TOPLAM
27.414.550
3.2 – Kırsal Alanlar
Đçin Temel Hizmetler,
Kırsal Mirasın
Korunması
3.1 – Tarım Dışı
Faaliyetlerin
Çeşitlendirilmesi
2.2 – Umumi Arazilerin Ağaçlandırılması
2.1 – Doğa Dostu Tarım Ödemeleri *
Eksen / Önlem
173
5.661.540
538.462
215.385
323.077
Özel
Fonlar (€)
Özet Tablo
KKP FĐNANSAL ÖZET TABLOSU
1.076.923
538.462
0
0
0
2.692.308
KTt
Katkısı €
0
352.941
166.667
78.947
0
2.000.000
1.000.000
0
0
0
5.000.000
AB
Katkısı €
0
2.000.000
1.500.000
1.500.000
0
1.076.923
Özel
Katkı €
Birinci Teklif Çağrısı
2.000.000
AB
Katkısı €
0
0
7.692.308
Toplam
Maliyet €
0
2.352.941
1.666.667
1.578.947
0
0
3.076.923
1.538.462
3.076.923
Toplam
Maliyet €
0
0
0
0
215.385
1.615.385
600.000
323.077
215.385
2.969.232
KTt
Katkısı €
33.333
247.059
116.667
55.263
114.706
Özel
Katkı €
Đkinci Teklif Çağrısı
0
0
400.000
3.000.000
600.000
600.000
400.000
5.000.000
AB
Katkısı €
300.000
1.400.000
1.050.000
1.050.000
650.000
AB
Katkısı €
(€ olarak)
0
0
0
615.385
4.615.385
1.200.000
923.077
615.385
7.969.232
Toplam
Maliyet €
333.333
1.647.059
1.166.666
1.105.264
764.706
Toplam
Maliyet €
174
3.2.2 – Kırsal Mirasın Korunması (Öncelik 2)
0
0
0
550.000
61.111
611.111
0
0
0
500.000
26.316
526.316
Toplum Kalkınması Fonları Alt-Toplam
5.000.000
598.555
5.598.555
5.500.000
654.455
6.154.455
Fonlar Toplamı
10.000.000
3.290.863
13.290.963
10.500.000
3.623.687
14.123.687
Kırsal Kalkınma (1.ve 2.TÇ) toplam AB fonu = 5.000.000 + 5.000.000 = 10.000.000 €. Toplum Kalkınması (1. ve 2. TÇ) için toplam AB fonu = 5.000.000 + 5.500.000 =
10.500.000 €. Kırsal Kalkınma için toplam AB fonu = 20.500.000 €.
Toplum Kalkınması Fonları
2.2 – Ağaçlandırma
3.2.1 – Kırsal Alanlar için Temel Hizmetler (Öncelik 1)
1.4.3 – Örtü Altı Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi
1.4.4 – Geleneksel Balıkçılık ve Deniz Su Ürünleri Yetiştiriciliği
1.6.1 – Hasat Sonrası Ürün Teknolojisinin Geliştirilmesi
1.6.2 – Süt Đşlemeciliğinin Geliştirilmesi
3.1.1 – Kırsal Turizm
3.1.2 – Mikro Đşletemeler
1.4.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi
Önlemler ve alt-önlemler
Kırsal Kalkınma Fonları
1.4.1 – Süt Üretiminin Đyileştirilmesi(inek, koyun ve keçilerden
elde edilen)
IV-3
KISIM V – TAMAMLAYICILIK
V-1
EKSENLER ARASI
Eksen 1
SH2. AB standartlarını
hedefleyerek, çiftliklerin
rekabet gücünü artırmak
SH1. Çiftçiler ile tarımsal
gıda ve ormancılık
sektörlerinde çalışan diğer
kişilerin becerilerini
geliştirmek
SH3. Tarımsal ürünler için
yapılandırmak ve modernize
etmek
Sulama sularının kullanımında tasarruf
sağlanması, seraların iyileştirilmesi,
yenilenebilir enerji kaynaklarının
kullanılması, makine yakıt tüketiminin
azaltılması, hayvancılıkta daha iyi hayvan
gübresi depolama tesisleri kullanılması,
sanayi atıklarının yönetimi
Organik tarımın yaygınlaştırılması,
sertifikalı organik tarım yapan
kişilerden alınacak yatırım desteği
için yapılan başvurulara ağırlık veren
bir ilave seçim ile dolaylı olarak
desteklenecektir.
Çiftlik modernizasyonuna yönelik
faaliyetler için yapılan yatırım finansmanı
ile ilgili olarak, potansiyel NATURA 2000
alanları içerisinde teklif edilen projelerde,
çevre üzerinde herhangi bir potansiyel
olumsuz etkiye yol açmaktan
kaçınılacaktır. Projelerin çevre üzerindeki
etkileri inceleme ve değerlendirmeye tabi
tutulacaktır.
Eksen 2
SH4. Su kaynaklarının
yönetimi, biyolojik
çeşitliliğin korunması ve
(YDD) olan tarım
alarak, doğal kaynakların
ve yabani yaşam
desteklemek
SH5. Orman alanlarının
sürdürülebilir yönetimini
teşvik etmek
Eğitim ve danışmanlık hizmetleri,
tarım ve ormancılık faaliyetlerinin
çevresel boyutunu geliştirecektir.
Eksen 4 LEADER
SH8. Sürdürülebilir bir gelişim teşvik
etmek amacıyla, kırsal alanların
içsel potansiyelinin artırılması
Ekonomik aktörlere verilen eğitim ile
halkın farkındalık düzeyinin artırılması,
çevrenin güzelleştirilmesine katkıda
bulunacaktır.
Birçok sektör arasındaki dengeye
dayanan üretken bir işlev, üretilen
katma değeri artıracak, ekonomik
beklentileri yükseltecektir.
Faaliyetlerin çeşitlendirilmesi, üretim
faaliyetleri ile birlikte, çiftçi gelirlerinin
güçlenmesine katkıda bulunacaktır.
Eksen 3
SH7. Bölgesel bütünlük ve
sinerjinin güçlendirilmesini
desteklerken, kırsal
alanların çekiciliğini
artırmak
SH6. Đstihdam olanaklarının
alanlarında bulunan tarım ve
orman arazilerinin kamu
desteklenmesi, Eksen 3 kapsamında
ele alınacaktır (önlem sayısını
azaltmak ve hibe programını
kolaylaştırmak için)
Turizm ve eğlence faaliyetleri için
yapılan yatırımlar ile ilgili olarak,
potansiyel NATURA 2000 alanları
içerisinde teklif edilen projelerde,
çevre üzerinde herhangi bir
potansiyel olumsuz etkiye yol
açmaktan kaçınılacaktır. Projelerin
çevre üzerindeki etkileri inceleme ve
değerlendirmeye tabi tutulacaktır.
175
AB VE DĐĞER DONÖRLERĐN DEVAM EDEN PROJELERĐ ĐLE TAMAMLAYICILIK
AB standartlarına uygun bir Kırsal Kalkınma Planı hazırlamayı hedefleyen bu teknik yardım projesi kapsamında, AB mali desteğinin 18.3
milyon Avrosu için bir teklif çağrısında bulunularak, potansiyel yararlanıcıların projelerini hazırlamada desteklenmesi söz konusudur.
KKDE, Kırsal Kalkınma ve Toplum Kalkınması Program Đzleme Komitesi’nin sekreterya hizmetlerini de yürütmektedir.
Bu teknik yardım projesi, bu sektör programının uygulanmasında Sözleşme Makamı’na (Avrupa Komisyonu), özellikle de Kırsal
Kalkınma ve Toplum Kalkınması Fonlarının izleme ve değerlendirmesi ile ilgili hususlarda yardımcı olmayı hedeflemektedir. Proje,
Kırsal Kalkınma ve Toplum Kalkınması Programı Đzleme Komitesi’ne izleme raporlarını sunacaktır.
Bu teknik yardım projesi, hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar (zoonoz), veterinerlik bakımı ve hayvan refahı açısından hayvancılıkta
hijyen koşullarının iyileştirilmesini hedeflemektedir. Bu teknik yardım, KK programı tarafından sunulan fırsatlar ile ilgili olarak
potansiyel yararlanıcıların bilgilendirilmesi anlamında bir araç görevi görecektir.
Bu teknik yardım, ürünlerin birim ağırlığı bazında kullanılan su miktarının azaltılması ve kullanılan bir metreküp suyla elde edilen ürün
miktarını ikiye katlamayı hedeflemektedir. Bu hedeflere ulaşmak için, narenciye ve meyve bahçelerinin sulama etkinliğinin artırılması ve
sebze yetiştiriciliğinde su kullanımının yaygınlaştırılması esas alınacaktır. Bu teknik yardım, KK programı tarafından sunulan fırsatlar ile
ilgili olarak potansiyel yararlanıcıların bilgilendirilmesi anlamında bir araç görevi görecektir.
AK tarafından finanse edilen TAIEX – Teknik Destek ve Bilgi Değişim Ofisi. Kapasite geliştirmek için planlama, politika tasarım desteği
ve tarım müktesebatına uyum sağlanması. Bu proje kapsamında bir Tarım Stratejisi, bir Ara Dönem Kırsal Kalkınma Planı ve bir KTt’de
Küçükbaş Hayvan Pilot Hibe Programı hazırlanmıştır. Bu projenin çıktıları, bilhassa Tarım Stratejisi ve pilot küçükbaş hayvan hibe
programının uygulanmasından edinilen dersler, KKP’nin revizyonunda önemli olacaktır.
Kırsal Kalkınma Destek Ekibi
Program uygulamasının
desteklenmesine yönelik
teknik yardım
Hayvancılık konusunda
teknik yardım
Bitkisel üretim konusunda
teknik yardım
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde
Tarımsal ve Kırsal Kalkınma
Đçin Kapasite Geliştirilmesi
176
Açıklama (Finansman Kuruluşu, Ulaşılan ya da Ulaşılması Beklenen Sonuçlar)
Proje / Programın Adı
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde devam etmekte olan çok sayıda proje bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda, bu projeler ana hatlarıyla özetlenmekte ve bu
projelerin Kırsal Kalkınma Programı’na ilişkin tamamlayıcılıkları ve yarattıkları sinerji verilmektedir.
V-2
USAID (EDGE projesi aracılığıyla). Kıbrıs’ın kuzey kesiminde aktif olarak çalışan KOBI Merkezi, tarımın farklı alanları ile ilgili teknik
yardım sağlamaktadır. Özellikle de nar, kapari, jojoba yağı, çarkıfelek meyvesi gibi alternatif ürünlerin yetiştirilmesi ile ilgili teknik
yardım veren KOBĐ Merkezi, küçükbaş hayvan yetiştiricileri ile tarım turizmi faaliyetlerine de destek vermektedir. KKP hibe
programlarının yararlanıcılarının eğitimi, Önlem 1.4.1 ve Önlem 1.4.2 için geçerli olan sıralama kriterlerinde bir seçenek olarak
öngörülmüştür (1.4.1 – Đnek, Koyun Ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi ve 1.4.2 – Açıkta Bitkisel Üretimin Đyileştirilmesi)
AK tarafından finanse edilen bu proje, müktesebatın gerekliliklerine uygun olarak,Kıbrıs’ın kuzey kesiminde etkin doğa koruma
sistemleri yaratılmasını hedeflemektedir. Proje ekibi, özel alanlar için gerekli olan koruma önlemlerinin uygulanmasını destekleyecektir.
KKP’nin planlamasında, Alt-Önlem 3.2.2’deki turizm ve eğlence faaliyetleri açısından ortaya çıkan ihtiyaçları dikkate almıştır.
UNDP – PFF tarafından finanse edilen MADAG, Kıbrıs süt ve süt ürünleri sanayinde görev yapan uzmanları bir araya getiren iki
toplumlu bir örgüttür. Bir danışma grubu olarak kurulan MADAG, hem Kıbrıs Türk hem de Kıbrıs Rum süt ve süt ürünleri sanayini
desteklemeyi hedef almaktadır. 300 çiftliğin yer aldığı kapsamlı bir tarım araştırması yapmış olan MADAG, hayvan sağlığı, hayvan
yemleri, sürdürülebilir çiftlik yönetimi ve çiftliklerin eğitim seviyesi gibi diğer konulardada araştırma çalışmaları gerçekleştirmektedir.
Elde edilen bulguların sonucunda, çiftlik yönetimi, hayvan sağlığı, suni döllenme, yem ve yem teknolojisi, standart geliştirme (gıda
hijyeni ve güvenliği, kalite kontrol ve peynir üretiminde hammadde standartları gibi) ve süt işletmeciliğinin çevre üzerindeki etkileri
konulu eğitim programları düzenlenmiştir. MADAG, pilot hibe programı çerçevesinde sözleşme imzalanan küçükbaş hayvan
yetiştiricilerinin eğitimini de gerçekleştirmiştir. KKP hibe programı yararlanıcılarının eğitimleri, Önlem 1.4.1 için geçerli olan sıralama
kriterlerinde bir seçenek olarak öngörülmüştür (1.4.1 – Đnek, Koyun ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi).
Kıbrıs Organik Danışma Grubu (COAG), organik tarım paydaşları için bağımsız iki toplumlu bir ağ olarak çalışmalarına başarıyla devam
etmektedir. Projenin genel amacı, grubu ada üzerindeki organik tarım hizmetlerine yönelik bağımsız ve tescilli bir hizmet sağlayıcıya
dönüştürerek uzun vadede sürdürebilirliğini sağlamak ve COAG’ı organik tarım fikirleri ve tekniklerinin değiş-tokuş edildiği bir ana
platform olarak yerleştirmektir
KOBĐ Merkezi
Kıbrıs’ın kuzey kesiminde
potansiyel NATURA 2000
alanlarının yönetimi ve
korunması için teknik yardım
Madison Süt Ürünleri
Danışmanlık Grubu
(MADAG)
UNDP-ACT (Örgütsel
Güçlenme – Kıbrıs Organik
Danışma Grubu Group
(COAG)
177
UNDP – PFF (Gelecek Đçin Ortaklık) tarafından yürütülen ve AK tarafından finanse edilen bir programdır. Đki hibe programından
oluşmaktadır: (a) Özel Sektörün Gelişmesinin ve Kıbrıs Türk ve Kıbrıs Rum Toplulukları Arasındaki Đşbirliğinin Desteklenmesi (6
milyon Avro bütçeli); ve (b) Yerel ve Kentsel Altyapının Đyileştirilmesi (8 milyon Avro bütçeli). Bu projeden edinilen dersler, KKP’nin
planlanmasında ve gerçekleştirilmesinde kullanılmıştır.
Yerel ve kentsel altyapının
iyileştirilmesi
Bu proje, AB’nin KTt yardım paketi kapsamında finanse edilmektedir. Projenin amacı, Kıbrıslı Türkler ve Kıbrıslı Rumlar arasında
güven, diyalog, işbirliği ve yakın bir ilişki geliştirilmesinin temini ve teşviki ile sivil toplum kuruluşlarının desteklenmesi ve Kıbrıs Türk
toplumunda sivil toplum kültürünün geliştirilmesidir. Bu proje kapsamında, Haziran 2008 tarihinde başlatılan 2.5 milyon Avro
tutarındaki hibe programının potansiyel başvuru sahiplerine eğitim verilmektedir. Bu hareketin sivil toplum ile iletişim kurma kapasitesi,
KKDE’nin ilgili paydaşlara kolaylıkla erişerek, Yerel Toplum Kalkınması hibe programları konusunda farkındalıklarını artırmasına
katkıda bulunmuştur..
Türk Yardım Heyeti tarafından finanse edilmiştir. Proje kapsamında, toplam 172 köyün 157’sinde kurulan Organize Hayvan Alanlarına
altyapı hizmetleri (yol, elektrik ve su gibi) götürülmüştür. Bu hizmetlere erişim, Önlem 1.4.1 için öngereklilik olarak konmuştur.
Türk Yardım Heyeti tarafından finanse edilmiştir. Hayvancılık departmanı tarafından yürütülen proje kapsamında, 150 üreticiye süt sağım
makineleri ve süt soğutma ekipmanları sağlanması planlanmıştır. Şu anda, 97 üretici soğuk zincir teknolojisini kullanmaktadır. Proje
üreticilerin tamamını kapsamadığı için, KKP Önlem 1.4.1 bu projeyi tamamlayıcı niteliktedir.
Kıbrıs Sivil Toplum Hareketi
II
Organize Hayvan Barınakları
ve Destek Projesi
Soğuk Zincir Projesi
178
V-3
GEÇERLĐ BÜTÇE POLĐTĐKALARI ĐLE ĐLĐŞKĐ
Bu Kırsal Kalkınma Planı kapsamında yürütülecek olan ve AB tarafından kısmen
finanse edilen önlem ve alt-önlemler, tamamlayıcı nitelikte olup KTt’nin bütçesinden
verilen hibeler ve krediler ile örtüşmemektedir. Bunun tek istisnası olan hayvan
yemleme makinesi (yem öğütme ve karıştırıcı) ile ilgili hibe kalemi de (4.000 YTL),
Alt-Önlem 1.4.1 – Đnek, Koyun ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi kapsamından
çıkarılmıştır.
Hali hazırda başka bir program çerçevesinde sübvanse edildiği takdirde (ki başta AltÖnlem 1.4.1 – Đnek, Koyun ve Keçi Sütü Üretiminin Đyileştirilmesi olmak üzere)
uygulanmayacak olan diğer bir hibe kalemi de soğuk zincir ekipmanlarının kurulumu
ile ilgilidir (soğuk zincirden çıkan ilk sütün SÜTEK’e dağıtımını takiben 8.000 YTL).
Bu kısıtlama, Önlem’e yansıtılmıştır.
KKP önlemleri ve alt-önlemlerini tamamlayan diğer hibeler, bir hayvan barınağına ya
da sulama kuyusuna elektrik tesisatı kurulumu (9.000 YTL) ve narenciye ağaçlarının
budanması veya piyasanın taleplerine daha uygun çeşitlerle değiştirilmesidir (sadece
Güzelyurt alanı için ağaç başına 24 YTL). Bu faaliyetler, Alt-Önlem 1.4.2 – Açıkta
Bitkisel Üretimin Artırılması kapsamında çıkarılmıştır.
Yeni hayvan barınaklarının yapımı (30.000 YTL’ye kadar), mevcut hayvan
barınaklarının yenilenmesi (20.000 YTL’ye kadar), soğuk zincir süt sağım
ekipmanlarının satın alımı ve kurulumu (30.000 YTL’ye kadar), bir hayvan
barınağına ya da sulama kuyusuna elektrik tesisatı kurulumu (15.000 YTL’ye kadar),
seraların donatımı (8.000 ABD Doları) ve sera, hububat makineleri ve sulama
ekipmanları için maksimum 20 dönüm sulu arazi veya 200 dönüm kuru araziye kadar
verilen KOBĐ yatırım kredisi (15.000 YTL) gibi, sübvansiyon kredileri ile
tamamlayıcılık özelliği de bulunmaktadır. Mevcut faiz oranlarının aşırı yüksek olması
ve kredi almadaki zorluklara bağlı olarak, sübvansiyon kredileri ile kişiye özel
özkaynakların eş finansmanı uygun görülebilmektedir.
179
KISIM VI -YÜRÜTME, ĐZLEME VE DEĞERLENDĐRME
VI-1
YÜRÜTME DÜZENLEMELERĐ
KKP aracılığıyla yürütülen projelerin etkin, etkili ve yeterli bir şekilde yönetimi ve
işleyişinden PYB sorumludur. PYB, aynı zamanda, aşağıdaki hususları sağlamakla da
yükümlüdür:
a) Finanse edilmek üzere seçilen operasyonların, kırsal kalkınma programı için
geçerli olan kriterlere uygun olmasının temin edilmesi.
b) Yürütme ile ilgili istatistiksel bilgilerin, izleme ve değerlendirme amacıyla kabul
edilebilir bir formatta, bir BT sisteminde kayda alınmasının ve depolanmasının
temin edilmesi.
c) Eylemlerin yürütülmesine dahil olan yararlanıcıların ve diğer birimlerin:
(i) verilen yardımın sonucu olarak kendilerine yüklenen zorunluluklar hakkında
bilgilendirildiğinin, ve
(ii) Sözleşme Makamı’na veri sağlanması ile çıktı ve sonuçların kayıt altına
alınması ile ilgili gerekliliklerin farkında olduklarının
temin edilmesi.
d) Đzleme Komitesi’nin faaliyetlerine iştirak edilmesi ve özel hedefleri doğrultusunda
programın işleyişini izlemek için gerekli olan dokümanların Komite’ye iletilmesi.
f) Sözleşmede de öngörüldüğü gibi, tanıtım ve görünürlükle ilgili yükümlülüklere
uyum sağlanması.
g) Özellikle de uygulanan PRAG prosedürleri ve finansman amacıyla seçilmiş
işlemlerle ilgili olarak ödemelere izin verilmeden önce yapılan kontroller
hakkında gerekli olan tüm bilgilerin Sözleşme Makamı’na teslim edilmesinin
temini.
VI–2 ĐZLEME SĐSTEMĐ
Projelerin Đzlenmesi
Proje Yönetim Birimi teknik yardım projesi, projelerin izlenmesi görevini etkin, etkili
ve doğru olarak yerine getirecektir.
Bu amaçla, PYB aşağıdakileri hazırlayacaktır:
Hibe programı kapsamındaki projelerin izlenmesine kullanılacak bir izleme el
kitabı. El kitabı, hibe projelerinin izlenmesi, düzenli izleme ziyaretlerinin ve
nokta kontrollerinin yürütülmesi için gerekli prosedürleri ve hibe
yararlanıcılarının ilerleme raporlarının değerlendirilmesi sürecinde gerekli
olan prosedürleri tanımlayacaktır.
Yararlanıcıların ihtiyaçlarına yönelik olarak belirli bir zaman aralığı içerisinde
farklı kaynaklardan alınan verilerin toplanması ile problem analizi gibi
hizmetler sunmak suretiyle hibenin yönetimini kolaylaştıracak ve işe
yarayacak bir Đzleme Bilgi Sistemi.
180
Programın Đzlenmesi
Kırsal kalkınma programının izlenmesini, KKDE gerçekleştirmektedir. Programın
hedefler esas alınmak suretiyle ilerleme durumu, ortak bir temel durum verisi ile mali
göstergeler ve çıktı göstergeleri kullanılarak ölçülür. KKDE, mali göstergeleri ve çıktı
göstergelerini kullanarak KKP’nin uygulanmasında elde edilen ilerleme ile ilgili bilgi
sağlamaktan sorumludur.
Bu bilgi, KTt KKP’nin uygulama aşamasını ve ilerlemesini takip etmek için gerekli
olan izleme raporlarının hazırlanmasında gerekli temeli oluşturmaktadır. Aynı
zamanda, yıllık ilerleme raporları için de temel veri olarak gösterilmektedir. Đzleme
Komitesi, Program ile ilgili kararlarını verirken bu bilgileri kullanacaktır.
PYB
Proje bazında mali göstergeler
ile çıktı göstergelerinin
toplanması
KKDE
Program düzeyinde
konsolidasyon verileri
Đzleme Komitesi’nin yönetimi
Altı aylık program raporunun
hazırlanması
ĐK
Altı aylık program raporunun
onaylanması
Raporlama
Altı aylık ilerleme raporu
KKDE, Sözleşme Makamı’na altı aylık ilerleme raporları sunacaktır. KTt KKP
uygulamasının ilerleme durumuyla ilgili tüm bilgiler, ilerleme raporunda yer alacaktır.
KKP’nin izlenmesi anlamında, altı aylık raporlar aşağıdakileri içerecektir:
Her bir önlem / eksen için, kırsal kalkınma programının finansal işleyişi ile
ilgili izleme tabloları;
Ortak çıktı göstergelerine dayalı olarak, sayısal bilgiler içerecek olan izleme
tabloları; ve
Đzleme sonuçlarının analizi.
Đzleme Komitesi
Đzleme Komitesi, aşağıda belirtilen üyelerden oluşur:
•
AK Görev Gücü temsilcisi (Komite Başkanı olarak )
•
KTt kırsal kalkınma birimi temsilcisi (gözlemci olarak)
•
KKDE temsilcileri (Komite’nin kalıcı sekreteryası olarak)
•
KKt tarım, içişleri, çevre ve doğal kaynaklar, planlama, ekonomi ve turizm
departmanlarının üyeleri ile AB koordinasyon merkezi, yerel topluluklar birliği,
çiftçi temsilcileri ve sivil toplum temsilcileri
•
PYB teknik yardım temsilcileri
Đzleme Komitesi’nin temel sorumlulukları aşağıda listelenmektedir:
Finanse edilen operasyonların seçim kriterlerini analiz etmek ve bu kriterleri
181
program ihtiyaçlarına göre tekrar gözden geçirmek;
KKDE tarafından sunulan dokümanları analiz etmek suretiyle, program
hedeflerine ulaşmaya yönelik ilerlemeyi düzenli olarak incelemek;
Her önlem ve eksenin uygulama sonuçlarını incelemek ve Program işleyişinin
kalitesini izlemek;
Sözleşme Makamı’na gönderilmeden önce altı aylık ilerleme raporlarını
incelemek ve onaylamak;
Program’ın etkisini artırmak için tavsiyelerde ve önerilerde bulunmak;
KKP’nin düzeltilmesi / değiştirilmesine yönelik teklifleri incelemek ve
onaylamak;
AB fonları ile ilgili olarak Komisyon Kararı değişikliklerini incelemek ve
onaylamak.
Đzleme Komitesi Đç Örgütlenme ve Đşleyiş Mevzuatı, KKDE tarafından KTt KKP için
hazırlanacak ve ilk Đzleme Komitesi toplantısında onaya sunulacaktır.
Komite’nin çalışma toplantıları, toplantı tutanakları ile kayıt altına alınacaktır.
Toplantı tutanaklarının tutulması, kalıcı Sekreterya’nın sorumluluğundadır.
Sekreterya, daha sonra, görüş ve tavsiyelerini almak üzere taslak tutanakları tüm
üyelere ulaştırır ve daha sonra Đzleme Komitesi’nin onayına sunar.
Kırsal Kalkınma Programı Đzleme Komitesi, Başkan’ın daveti üzerine yılda iki defa
toplanır. Üyeler tarafından Başkan’a bir toplantı talebi gelmesi halinde, Başkan’ın
kararı doğrultusunda Komite daha erken toplanabilir.
182
KISIM VII – TANITIM VE GÖRÜNÜRLÜK
(EC) 1698/2005 sayılı Konsey Tüzüğü’nün 76. Maddesi uyarınca, Kırsal Kalkınma
Programı’nın tanıtımı yapılacaktır. Avrupa’dan sağlanan finansman kaynaklarının
etkin bir şekilde tüketilmesini sağlamak amacıyla, mümkün olan en yüksek sayıdaki
potansiyel yararlanıcının Program aracılığıyla alabilecekleri mali destekten haberdar
edilmesi son derece önemlidir. Tüm iletişim ve görünürlük faaliyetleri, AB Dış
Eylemler El Kitabı’na67 uygun olarak gerçekleştirilecektir.
Kırsal Kalkınma Programı’nın kırsal bölgelerde tanıtımı ve teşvik edilmesi ile ilgili
atılan adımların temel hedefi, halkın ve bilhassa Program’ın potansiyel
yararlanıcılarının farkındalık düzeyini artırmak olmalıdır. Böylece;
•
kırsal kalkınma için Avrupa tarafından sağlanan finansman kaynaklarına
erişimleri sağlanacak, ve
•
önlemlerin içeriği konusunda bilgi sahibi olacaklardır.
Đletişimin; açık, net, kısa, öz, hedef kitleye yönelik olarak yazılmış olması ve yürütme
döneminde hem merkez hem de yerel düzeyde tutarlı olması gerekir. Đletişim, üç ilke
etrafında konumlanmalıdır:
•
esneklik (iç ve dış çevreden gelen geri bildirimlere çabuk yanıt verme kapasitesi)
•
şeffaflık (programın işleyişinden sorumlu olan teknik yardım projelerinin (KKDE
ve PYB) faaliyetleri ile ilgili objektif ve doğru bilgi sağlama kapasitesi)
•
etkinlik (maksimum etkiye ulaşabilmek için kaynakların en uygun şekilde
kullanımı)
KKP ile ilgili bilgilendirme ve tanıtım kampanyasının yürütülmesi, PYB projesi ile
birlikte KKDE projesi tarafından temin edilecektir.
Gereksinimlerin tanımlanmasını takiben, 2008-2011 dönemi için öngörülen tanıtım
faaliyetleri her bir Teklif Çağrısı için tekrar edilecektir. Bu yapılırken, söz konusu
eylemlerin, hem bilgilendirme kampanyasının gelişimi hem de genel halk ve
programın potansiyel yararlanıcıları olarak hedeflenenler için önemli olan özel
iletişim tekniklerini temsil ettikleri göz önüne alınmalıdır.
Tanıtım faaliyetlerini daha etkin hale getirmek için, KKDE bazı faaliyetleri dışarının
yardımıyla gerçekleştirecektir: bilgilendirme materyallerinin tasarımı, (format ve
basımı) TV ve radyo spot programlarının yapılması ve tanıtım sürecini içeren diğer
ilgili faaliyetler gibi.
VII-1 POTANSĐYEL YARARLANICILARIN BĐLGĐLENDĐRĐLMESĐNE
YÖNELĐK EYLEMLER
KKDE’nin birinci Toplum Kalkınması Teklif Çağrısı’nı başlatma sürecinde
gerçekleştirmiş olduğu iletişim eylemleri deneyiminden yola çıkarak, ileriki teklif
çağrıları için aşağıdakilerin hazırlanması gerekmektedir: bilgilendirme materyalleri (el
ilanları, broşürler, rehberler, posterler, vb.), radyo ve TV spot programları, özellikle
KKP için bir web sitesi ile merkezi ve yerel düzeyde organize edilen konferanslar.
67
http://ec.europa.eu/europeaid/work/visibility/index_en.htm
183
KKDE, kırsal kalkınma fonlarına erişim ile ilgili bilgileri potansiyel yararlanıcıların
erişimine sunacaktır. Bu bilgiler: uygun yatırım türleri, yararlanıcı kategorileri, tahsis
edilen tavan miktarları, uygunluk koşulları, finansmana erişim ile ilgili prosedürleri,
finansman başvurularını inceleme prosedürleri, projelerin seçim kriterlerini ve
KKP’nin bilgi ve iletişim faaliyetlerinden sorumlu irtibat kişilerinin isimlerini
içermektedir.
KKP’nin yürütülmesine yönelik olarak potansiyel yararlanıcılar için, tüm KKP
önlemlerini kapsayacak şekilde özel tanıtım ve eğitim faaliyetleri gerçekleştirilir. Bu
eylemler, hazırlık ve başlatma çerçevesinde Kırsal Kalkınma konuları (Eksen 1, 2 ve
3’ün Önlemleri – Tarım Dışı Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi) ve Toplum Kalkınması
konuları (Eksen 3’n önlemi – Ekonomi ve kırsal nüfusa yönelik temel hizmetler) ile
ilgili her bir teklif çağrısı için kullanılacaktır.
Her bir teklif çağrısı, KKDE tarafından organize edilen danışma toplantılarında
potansiyel yararlanıcılar ile tartışılacaktır. Daha sonra, yayımlanmadan önce önemli
paydaşlar ve potansiyel yararlanıcılardan alınan geri bildirimler doğrultusunda
tasarımı yapılacaktır. Teklif çağrısının yayımlanmasından sonra KKDE, merkezi ve
yerel düzeyde bilgilendirme toplantıları düzenleyerek, teklif çağrısının genel
çerçevesinin yanı sıra detaylı içeriği ve kuralları hakkında potansiyel yararlanıcıları
bilgilendirecektir. Bilgilerin görüşülmesi ve dağıtımı; KKDE’nin web sitesinin yanı
sıra el ilanları, broşür ve basın bültenlerinin basımı ve potansiyel yararlanıcılar ile
kurulacak doğrudan temaslar yoluyla yürütülecektir.
VII-2 YARARLANICILARI AB KATKISI HAKKINDA
BĐLGĐLENDĐRMEYE YÖNELĐK EYLEMLER
Programın yararlanıcılarının bilgilendirilmesi açısından bakıldığında, projeleri doğru
şekilde yürütebilmeleri için yararlanıcıların Avrupa fonlarının tabiatını bilmeleri son
derece gereklidir.
Dolayısıyla, Sözleşme Makamı ile yararlanıcı arasındaki sözleşme imzalandığı andan
itibaren, hibe olarak verilen mali desteğin kategorisi açıkça belirtilecektir (Topluluk
bütçesinden ya da KTt bütçesinden gibi). Aynı şekilde, tahsis edilen miktar ile
tarafların katkı miktarları da kesin değer ya da yüzde oranı olarak verilecektir.
Yararlanıcıların bilgilendirilmesi görevli PYB tarafından yapılacak, bu kapsamda
yararlanıcıların projelerinin işleyişi çerçevesindeki tüm görev ve sorumluluklarından
bahsedilecektir.
PYB, hibe yararlanıcılarına hibe sözleşmelerinin yönetimi ve ikincil satın alımlar ile
ilgili yoğunlaştırılmış eğitim ve destek sağlar. Đşleyişin kolaylaştırılması açısından,
PYB aşağıdakileri hazırlar:
•
Hibe yararlanıcıları için satınalma el kitapları.
•
Hibe yararlanıcıları için, genel satınalma esasları ile mali ve teknik
dokümantasyonun, raporlama gerekliliklerinin ve rapor formatlarının bir araya
getirildiği bir hibe programı proje yürütme el kitabı.
•
Hibe projesinin uygulanmasına ve satınalmaya bağlı olarak hibe sözleşme
programının yürütülmesi ile ilgili eğitim programı.
PYB; hizmet, mal ve inşaat işlerinin satın alımında tüm hibe yararlanıcılarına sürekli
yerinde destek sağlar. PYB, hibe programlarının sonuçlarının dolaylı olarak
yaygınlaştırılmasını sağlayacak Hibe yararlanıcılarına yardımcı destek olacaktır.
184
KISIM VIII – KKP DANIŞMA SÜRECĐ
KTt kırsal kalkınma politikası biriminin Haziran – Kasım 2008 dönemi içerisinde
tamamlamış olduğu KKP’nin ilk taslağının tasarımında, Kırsal Kalkınma Destek
Ekibi’nin desteği alınmıştır. Kırsal Kalkınma Destek Ekibi, stratejik alanların
belirlenmesinde, dört eksen düzeyinde politika önlemlerinin sunulmasında, SWOT
analizlerinin hazırlanmasında ve dört Eksen içerisindeki öncelikli önlemlerin
belirlenmesi ve seçiminde üç Ana Çalışma Grubu’nun (AÇG, biri Eksen 1, biri Eksen
2, biri Eksen 3 ve 4 için) çalışmalarına destek vermiştir.
Eksen 1’in AÇG’u, tarımsal üretim, gıda işleme ve pazarlamanın yeniden
yapılandırılması ve modernizasyonu ile ilgili konulara yönelmiştir. Eksen 1 AÇG’nun
üyeleri, KTt’nin kamu ve özel sektörü ile sivil toplum kuruluşu temsilcileri olmuştur:
tarımsal ve kırsal kalkınma planlama birimi, bitki ve hayvan yetiştiriciliği, istatistik ve
planlama, su, ticaret, sanayi ve turizm departmanları, CYPFRUVEX (Kıbrıs Meyve
ve Sebze Đhracat Şirketi), SÜTEK (Süt Đşletmesi Endüstrisi Kurulu), Çiftçiler Birliği,
Hayvan Yetiştiricileri Birliği, Kıbrıs Türk Sanayi Odası, Kıbrıs Türk Ticaret Odası ve
Kıbrıs Türk Ziraat Mühendisleri Odası.
Bu kapsamda, Süt Đmalatçıları Birliği, SÜTEK, TÜK, Narenciye, Patates, Sebze ve
Zeytin Yetiştiricileri Birlikleri (Seracılar Birliği de dahil), tarımsal işleme/pazarlama
sektörlerinin temsilcileri (et, meyve suyu, değirmen vb.), YAGA / yatırım araştırma
geliştirme ajansı, Ticaret Odası, Lefke Üniversitesi, KOBĐ Merkezi ve diğer
uluslararası projeler/donörler (UNDP Act / PFF Projeleri, USAID Đşletmeler için
Ekonomik Kalkınma ve Gelişim 1 & 2, TAIEX gibi) ile özel müzakere (odak grup)
toplantıları yapılmıştır. Aynı şekilde bitki ve hayvan yetiştiriciliği yapan kişiler ve süt,
narenciye, patates ve zeytinyağı işleme endüstrisinin, mezbahaların ve ticari
işletmelerin temsilcileri ile de özel odak grup toplantıları yapılmıştır.
Eksen 2’nin AÇG’u, tarımsal arazilerin, dağlık alanların, diğer handikaplı alanların,
Natura 2000 alanlarının ve tarımsal çevrelerin sürdürülebilir kullanımına yönelik
konulara odaklanmıştır. Eksen 2 AÇG’nun üyeleri, KTt’nin kamu ve özel sektörü ile
sivil toplum kuruluşu temsilcileri olmuştur: tarımsal ve kırsal kalkınma planlama
birimi, orman, çevre ve su departmanları, Orman Mühendisleri Odası, Çevre
Mühendisleri Odası, KEMA / Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve doğal Varlıkları
Koruma Vakfı, ÇEVKO / Çevre Koruma Vakfı, Yeşil Hareketi Grubu.
Bu kapsamda, Su Kullanıcıları Dernekleri, Karpaz Dostları Derneği, Kıbrıs doğa
Dostları, Zeytin Ağaçlarını Koruma ve Araştırma Derneği, ORYAD, Lefke Çevre
Derneği, üniversiteler ve diğer uluslararası projeler/donörler (NATURA 2000 TY
Projesi, UNDP PFF, USAID Çevreye Değer Veren Faaliyetlerin Desteklenmesi gibi)
ile özel müzakere (odak grup) toplantıları yapılmıştır.
Eksen 3’ün ve Eksen 4’ün AÇG’u, kırsal ekonominin çeşitlendirilmesi, yaşam
kalitesinin artırılması (tarım dışı faaliyetlerin çeşitlendirilmesi, mikro işletmelere
destek verilmesi, tarımsal turizm ve köylerin yeniden canlandırılması, temel
hizmetler, köylerin yenilenmesi / kırsal miras, eğitim ve kapasite oluşturma) ve
LEADER yaklaşımına (yerel kalkınma stratejilerinin yürütülmesi için işbirliği ve
yerel yönetimin geliştirilmesi) yönelik konular üzerinde çalışmıştır.
Eksen 3 ve 4’ün AÇG’u üyeleri, KTt’nin kamu ve özel sektörü ile sivil toplum
kuruluşu temsilcileri olmuştur: tarımsal ve kırsal kalkınma planlama birimi, istatistik
185
ve planlama, su, çevre, turizm, sanayi, şehir planlama, inşaat, kültürel miras ve
müzeler, sosyal hizmetler, eğitim ve kültür departmanları, Belediyeler Birliği,
Muhtarlar Birliği, Mimar ve Mühendis Odaları Birliği, Esnaf ve Sanatkarlar Odası,
Büyükkonuk Eko-Turizm Köyü Komitesi, HASDER Halk Sanatları Vakfı / Halk
Sanatları Enstitüsü, Gençlik Merkezi, Kıbrıs Türk Kadınları Derneği, Karpaz Dostları.
Bu kapsamda, ayrıca, Muhtarlar, Belediye Başkanları, Kaymakamlar, Belediyeler
Birliği, Mimar ve Mühendis Odaları Birliği, Elektrik Đdaresi, KOBĐ Merkezi, Kıbrıs
Gençlik Platformu, Kıbrıs Türk Özürlüler Federasyonu, Kıbrıs Türk Eğitim Vakfı,
KAYAD Toplum Merkezi, Kadın Yaşama Destek Derneği, Otantik Kıbrıs Türk
Ürünleri Topluluğu, Lefke Çevre Topluluğu, Güzelyurt Bölgesini Geliştirme ve
Kalkındırma Derneği, Doğancı (Elia) Köyü Geliştirme ve Kalkındırma Derneği ve
diğer uluslararası projeler /donörler (Yerel Yönetimlerin Güçlendirilmesi konulu AB
projesi, NATURA 2000 AB Projesi, Yüksek Đngiliz Komisyonu Mesarya Ovası
Projesi, USAID-EDGE Programı, UNDP ACT Programı, UNDP PFF Programı gibi)
ile özel müzakere (odak grup) toplantıları yapılmıştır.
KKP’nın ilk taslağı, KTt’nin tarım, ormancılık, çevre, içişleri, istatistik ve planlama,
ekonomi ve turizm departmanları ile AB Koordinasyon Merkezi ve Belediyeler
Birliği’nin temsilcilerinden oluşan Ana Planlama Ekibi (APE) tarafından 28 Kasım
2008 tarihinde onaylanmıştır.
Đlk taslağın tamamlanmasını takiben, KKDE tarafından düzenlenen çalıştaylarla,
kamu ve özel sektörden anahtar paydaşların görüşlerine sunulmuş ve KKP’nin taslak
çalışmalarında bu paydaşların görüş ve geri bildirimleri dikkate alınmıştır.
Đkinci taslağın hazırlanması, 2009 yılının başı itibariyle başlayıp Temmuz ayında
tamamlanmıştır. Bu versiyon; süt işlemeciliğinin, mezbahanelerin, balıkçılık ve deniz
su ürünleri yetiştiriciliğinin, kırsal turizmin ve mikro işletmelerin SWOT analizlerini
ve önlemlerini içermekle birlikte, Eksen 4’ün (LEADER yaklaşımı) tanıtımını
içermektedir.
186
KISIM IX – ORTAK ĐLGĐ ALANI ĐÇERĐSĐNDEKĐ DĐĞER
KONULAR
Şekli ve türü ne olursa olsun ayrımcılıktan kaçınılması; sosyal ve ekonomik yaşamın
her evresinde, insan hakları ve insan refahının temin edilmesi için önemli bir
öngereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Kadın ve erkek arasında eşitlik ilkesinin
sistematik ve odaklı bir şekilde desteklenmesi, KTt KKP taslak çalışmaları sırasında
dikkat edilen değişmez ve sürekli bir ilke olmuştur. Bu ilke, kadınların ekonomik ve
sosyal yaşama katılımlarının artmasını sağlayacaktır.
KTt, 1996 yılından itibaren, kadınlara karşı yapılan ayrımcılığa ve kadınların insan
haklarının ihlaline karşı savaş açmış ve cinsiyet eşitliğini sağlamayı taahhüt etmiştir.
Ayrımcılık yapmama ilkesi de, yine, Kıbrıs Türk toplum sisteminin merkezinde var
olmaktadır.
187

Kırsal Kalkınma Planı - KKTC Tarım Doğal Kaynaklar ve Gıda

Transkript

Benzer belgeler

Kafalar karışık!

Kıbrıs`ta Atık Azaltması, Yeniden kullanımı ve Geri Dönüşümünün

Çankaya Belediyesi Kırsal Kalkınma Projesi

GİZLİ CENNET: KIBRISKÖY

ΠΡΟΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΜΕΛΗ ΤΟΥ RETUNSEE

henge projesi onaylandı - Henge

Bu PDF dosyasını indir - Dilbilim Araştırmaları Dergisi

Pdf İndir - Bloomberg HT

KTTO PROJE, EĞİTİM VE ARAŞTIRMA MERKEZİ Toplantı ve

Slayt 1 - Sosyal Bilgiler