mezopotamya menşeli bir anadolu devleti olarak urartular

MEZOPOTAMYA MENŞELİ BİR ANADOLU DEVLETİ OLARAK URARTULAR
1. Erken Devlet
“Endüstri öncesi” merkezi siyasi sistemlerin ilk aşaması erken devlettir.1 Erken devletleri
kabileler, şeflikler gibi devletvari yapılardan ayıran en önemli kavram bürokrasidir. Bu bürokrasi tabi ki
günümüz modern sistemi içerisindeki bürokrasiyle aynı şey değildir. Kast edilen devlet hiyerarşisinin
sistematik bir şekilde yürümesini sağlayan memurlar ve diğer meslek erbaplarıdır.2 Bir disiplin üzerine
bir metodoloji geliştirildiği zaman nasıl bilim haline geliyorsa, erken devletleri devletvari yapılardan
farklı ve güçlü kılan devletin temel ilişkilerini sistematik bir hale getirmiş olmasıdır.
Beşeri olayların sebeplerini araştırırken indirgemeci (reductionist) bir yaklaşımla bu olayları tek
bir sebebe indirgemek daha ve ideolojik gözükse de beşeri olayların çok sebepli (multicausal) olduğunu
göz ardı etmemek bir olguyu ele alırken çok daha gerçekçi bir yaklaşıma sahip olmamızı sağlar. Tüm
beşeri olaylar gibi erken devletin kuruluşu da çok sebeplidir. Bu sebepler:
1.Coğrafi Konum
2.Nüfus Ögesi
3.Dış İlişkiler
4.İçsel Etmenler
5.Kültürel Etmenler
Olarak genel manada beşe ayrılır.3
Erken devlet kavramı ile alakalı bu kısa bölümü erken devletin tanımıyla bitirelim:
“[…] erken devletin, merkezi erkin, toplum içindeki zorlayıcı gücün en büyük bölümü üzerinde
denetime sahip bulunduğu merkezileşmiş ve hiyerarşik biçimde örgütlenmiş bir siyasal sistem olduğu
söylenebilir.”4
2. Bereketli Hilal ve Medeniyet
Avcı ve toplayıcı yaşam biçiminden tarımsal yaşama geçilen ilk bölge olan bereketli hilal İbn-i
Haldun’un “Coğrafya kaderdir.” Sözünün pratik bir versiyonu niteliğinde. J. Diamond medeniyetin
bereketli hilalde yeşermesinin sebebini İbn-i Haldun’a paralel bir şekilde “çevresel etmenlere”5 bağlar.
Bereketli hilal coğrafi avantajları sebebiyle medeniyetin beşiği olmuştur. Asur koloni çağının
Urartulara etkisini anlamak amacıyla yazdığımız bu yazıda Mezopotamya ve Anadolu’da dolaylı ve
dolaysız birçok etkisi olan Sümerlere ve Akadlara bakmamız gerekir.
2.1. Sümerler
“İ. Ö. 4. Binyıl ortalarına doğru Güney Mezopotamya’ya gelip yerleşen ve dünya tarihinde adını
işittiğimiz ilk halklar olma ayrıcalığına sahip bulunan ve Hint-Avrupalı olmayan bir dili konuşan Sümerler
1
Henri J. M. Claessen, Peter Skalnik, (Erken Devlet, İmge Kitabevi Yay. 1993), s. 49.
Henri J. M. Claessen, Peter Skalnik, a.g.e., s. 50.
3
Henri J. M. Claessen, Peter Skalnik, a.g.e., s. 53.- s. 102.
4
Henri J. M. Claessen, Peter Skalnik, a.g.e., s. 51.
5
J. Diamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik, (Ankara, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 2013) s. 18.
2
[…] İ. Ö. 3500-2750 yılları arasındaki yaklaşık üç çeyrek asırlık bir dönemde köy kültüründen kent
kültürüne geçiş sürecini yaşıyorlardı.”6
Gördüğümüz üzere Sümerler bilebildiğimiz en eski halk olması sebebiyle tarihi bir öneme sahip.
Bu niteliği sahip olmalarındaki en önemli etken kuşkusuz M.Ö. 3200 yıllarında rahipler ve diğer tapınak
personellerinin kullanması amacıyla yazıyı keşfetmiş olmaları.7
“Sümer yazısının gelişiminin en azından yüzlerce, belki de binlerce yıl aldığını biliyoruz.”8
Ancak bu uzun gelişim sürecine rağmen Sümerlerin yazıyı bularak ekonomik, teknoloji vs.
sistemlerini sistematikleştirmiş olmaları onları aynı zamanda tarihin bilinen ilk “emperyalistleri” yaptı.9
Bu yazıda Sümerleri ele almamızın asıl sebebi de savaş ve sömürü üzerine kurdukları sistemin
Anadolu ve Mezopotamya üzerinde uzun yıllar boyunca sürdürdüğü etkisi.
2.2. Akadlar
Sümerler irili ufaklı kent devletlerinden oluşan bir yapıydı. Kent devletleri aralarında yaşadığı
siyasi çekişmeler ve savaşlar sonucunda zayıf düştüler. Anavatanları Arabistan olan Akad halkı M.Ö.
2350 yılında aynı zamanda tarihin ilk imparatoru olan Agadeli Sargon önderliğinde Sümer hâkimiyetine
son verdi10 ve dinsel bir temelden ortaya çıkmış olan kent devletlerine son vererek merkezi bir yapı
kurarak tarihteki ilk imparatorluk özelliğini kazandılar. Sümer kültürünü büyük ölçüde benimseyen
Akadlar düzenli ordu kurup, fetih üzerine bir dış politika geliştirdiler.11 Akad İmparatorluğu Sargon’un
torunu Naramsin’den sonra zayıflayarak yıkıldı. Onlardan geriye merkeziyetçilik ve imparatorluğun
mirası kaldı.
2.3. Sümerler ve Akadların Asurlulara Mirası
Sümer kent devletleri yıkıldığı zaman Anadolu ve Mezopotamya’ya yazı, din ve mimariden
oluşan bir medeniyet mirası bıraktılar. Akadlar aldıkları bu mirasa merkeziyetçiliği ve düzenli orduyu
ekleyerek Mezopotamya medeniyetinin farklı bir yöne evrilmesine sebep oldular.
Medeniyetlerin evrim süreci bir öncekinin yaptığı hataları yapmadan yeni bir sistem geliştirmek
üzerine kuruludur. Bu kaideden uzaklaşan topluluklar da doğal seleksiyonla tarihin tozlu rafına
kaldırılırlar. Geçmiş hataları tekrarlayanlar hayatta kalamazlar. Asurlular’da geçmiş medeniyetlerden
ders çıkararak Mezopotamya medeniyetine başka katkılarda bulunmuş ve neticesinde Mezopotamya
medeniyetini Anadolu’ya taşıyan bir görev üstlenmiştir.
3. Asurlular ve Asur Ticaret Kolonileri Çağı
Sami bir halk olan Asurluların tarihe en önemli etkisi kurdukları geniş ticaret ağı sayesinde
Mezopotamya kültürünü Anadolu’ya taşımış olmalarıdır. Mezopotamya’da diplomatik ilişkiler oluşacak
kadar gelişmiş bir siyasi kültür varken Anadolu irili ufaklı kent devletlerinden oluşan bir yapıya sahipti.
Asurlular tunç yapımı içini kalaya ihtiyacı olan Anadolu’nun bu açığını muhtemelen Zagros dağlarından
getirdikleri kalayla karşılıyorlardı. Bunun dışında Mezopotamya bölgesinin ihtiyacı olan madenleri de
6
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Türkiye’nin Eski Çağ Tarihi ve Uygarlıkları I, (İzmir, İlya İzmir Yay. 2012) s. 70.
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 70.
8
Jared Diamond, a.g.e., s. 288.
9
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 70.
10
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 71.
11
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 71.
7
Anadolu’dan sağlayarak en azından başlangıçta kazan-kazan üzerine kurulu bir ticari sistem
geliştirmişlerdi.
Asur ticari koloni sisteminde, Asur İmparatorluğu’yla ticaret yapan kent-devletlerinin hemen
dışında karum adıyla bilinen yerleşimler bulunurdu. Kültepe’deki Kaniş-Karum Asur kolonilerinin en
büyüğüydü. Bu Karumların sayısı Mari arşivlerindeki belgelere göre 11’di.12 Bunun yanında vabartum
adı verilen daha küçük ticari merkezler vardı, bu merkezler büyük ihtimalle karumlar arasında depo
hizmeti veriyordu.13
Asur ticari koloni çağı Anadolu’da birçok önemli etki yarattı. Bu etkiler arasında en önemlisi
kuşkusun ticari koloniler aracılığıyla Anadolu’ya yazının taşınması oldu. Anadolu’nun yazılı çağa geçişi
bahsettiğimiz dönem olarak geçer. Aynı zamanda bu dönem büyük ihtimalle taşıdığı kalay sebebiyle
Anadolu’nun Orta Tunç Çağı’na geçmesine sebep oldu. Bunun dışında şehir planlaması saray veya bir
tapınağın yer aldığı bir yukarı şehir ve surla çevrili bir aşağı şehirden oluşan planlı bir kentleşme
yönünde gelişti.14
Ticaretin gelişmesi ticari ilişkilerin kompleks bir hal almasına sebep oldu. Üretim ve gelir artışı
gerçekleşirken, kervanların konaklaması vb. gibi sebepler sayesinde yeni sektörler doğdu. Domino taşı
gibi ilerleyen bu sistem ticari anlaşmaların da yeni bir forma kavuşmasını sağladı.
Asurlu tüccarlar Hattili “beylerden” aldığı güvenlik garantisi karşılığında %10 vergi
ödüyorlardı.15 “Güvenlik” satmak kavramının sistematik hale gelişi ve bir karşılıkla bir anlaşmaya
bağlanması tarihte ilkti. Bahsi geçen olay dahi yeni bir sektörün doğuşuna küçük bir örnek teşkil
etmektedir.
Bu dönemde para yoktu genellikle altın ve gümüş değer ölçüsü olarak kullanılıyordu.16 Paranın
keşfedilmemiş olduğu için ticaret takasla yapılıyordu bu da bazen 200 küsur eşeğe ulaşan kervanların
gidişte de dönüşte de yüklü olmasına sebep oluyordu bu da muhtemelen ilkel kervansarayların
açılmasına tetiklemişti.
Anadolu’daki bazı yerleşmelerin Asurlu tüccarlardan aldığı vergi Hattilerde sermaye birikimine
neden olmuştu. Hattili beyler bu sermaye birikimini iktidarı sürekli elinde tutmak ve hanedanından
insanlara bırakmak amacıyla kullanıyordu, bu doğal olarak Anadolu’da istikrarı sağladı.17 Bu istikrar
doğal olarak Anadolu coğrafyasına güç kazandırdı ve M.Ö. 1700’lerde ticari faaliyetler birden son buldu.
4. Urartular
Urartu Krallığı kurulmadan evvel bulunduğu bölgede kabilelerin yönetiminde göçebe yarıgöçebe bir yaşam tarzı vardı.18 Kabileler M.Ö. 13. Ve 12. Yüzyılları arasında birleşmeye başlamışken bu
12
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 94
13
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 94.
http://etkinlik.aydin.edu.tr/haber_detay.asp?haberID=182 (22/01/2015)
15
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 95.
16
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 96.
14
17
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e., s. 96.
Mahmut Bilge Baştürk, Din ve Dini Ayinlerin Urartu Krallığı’ndaki Toplumsal ve Siyasal Rolü, (Yüksek Lisans
Tezi) Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Prof. Dr. Altan Çilingirlioğlu,
2006, s. 32.
18
süreç M.Ö. 9. Yüzyılda İşpuini döneminde tamamlanmıştır.19 Bu birleşmeye sebep olan dinamiklerle
alakalı kesin bir bilgi yok.
Urartu Krallığı demir çağında zor bir coğrafya üzerinde kurulmuş olması sebebiyle silahları
gelişmiş, fetih üzerine kurulmuş bir devletti. Coğrafyanın sert koşulları, askeri nizam, bürokratik
gelişmişlik ve başarılı fetih politikası sayesinde çağının en güçlü devletiydi.20
Özellikle Urartu Kralı II. Sardur’un Halep’i fethetmesi sonucunda ürettikleri madeni eserleri
deniz yoluyla İtalya’ya kadar götürebiliyorlardı.21 Ancak Urartu Krallığı her ne kadar bir demir uygarlığı
olsa da, günümüze ulaşan buluntuların büyük çoğunluğu tunçtur.22
“Kişinin ya da toplumun kimlik kazanması ancak başkalarıyla etkileşim içinde, başkalarına karşı
olarak gerçekleşir.”23
Hegel’in köle-efendi diyalektiğinde işaret ettiği gibi. Çin olmadan Türk, Doğu olmadan Batı nasıl
olamıyorsa Asur İmparatorluğu olmadan da Urartu Krallığı olmaz. Urartu tarihi Asur İmparatorluğu’yla
çekişmenin, etkileşimin tarihidir. Tıpkı Urartu isminin geçtiği ilk kaynak Asur Kralı I. Salmanasar’a
aittir.24
5. Mezopotamya’da Dinsel İnancın Temelleri
Mezopotamya’da Dinsel inancın temellerinden bahsedeceksek, tarihte bilinin ilk halk olma
özelliğini elinde bulunduran Sümerlerden bahsetmek zorundayız. Sümerler tanrıları saygıyı elden
bırakmadan sanatsal bir şekilde insan boyutuna indiriyordu.25
“[…] Devlet, kendi yetke sistemini, gücü her şeye yeten ve doğaüstü bir varlık biçimimde sunup,
ona bir yasallık kazandırarak, yetke sistemini destekleyecek bir teoloji geliştirir.”26
Yukarıdaki alıntıda bahsi geçen meşruluk kazanma meselesi bir erken devlet olan Sümerler için
de aynıydı. Tanrılar eşit değildi, aralarında bir hiyerarşi vardı. Tanrılar arası bu ilişkiler dönem siyasetinin
bir alegorisi niteliğindeydi. Tanrılar arası hiyerarşide en yüksek konumda bulunan Gök tanrısı An’ın
bulunduğu mevkii hava tanrısı Enlil’e bırakması27 da siyasi güç dengelerinde yaşanmış olası bir
değişmeyi yansıtıyor olabilir.
Akadlar Sümer kent devletlerinin yıkımına sebep olup, iktidarı ele geçirdikten sonra büyük
ölçüde Sümer kültürünü benimsediler. Yaptıkları tek değişiklik tapınaklar ve rahipler üzerine kurulu
şehir devletleri anlayışını yok ederek merkeziyetçi bir yapı geliştirmeleriydi.
Asur, imparatorluğun, başkentin ve aynı zamanda baş tanrının adıdır.28 Ulusal tanrıları dışında
yerel tanrılardan da etkilenen Asurlular büyük ölçüde Sümer sanatı, dini, mitolojisi etkisinde kalmış ve
ticari ilişkiler kurduğu Anadolu’ya bu kültürü taşımışlardır.
19
Mahmut Bilge Baştürk, a.g.t. s. 34.
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Türkiye’nin Eski Çağ Tarihi ve Uygarlıkları II, (İzmir, İlya İzmir Yay. 2012) s. 37.
21
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e. s. 38.
22
Mahmut Bilge Baştürk, a.g.t. s. 123.
23
Yücel Bulut, Oryantalizmin Kısa Tarihi (İstanbul, Küre Yay. 2010) s. 12.
24
Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya a.g.e. s. 32.
25
Mehmet Bozca, Eski Doğu ve Batı Kavimlerinde Felsefi Düşünce (Sümer, Babil, Asur, Hurri, Hitit, Grek),
(Yüksek Lisans Tezi) Gazi Üniversitesi, Tarih Anabilim Dalı, Eskiçağ Tarihi Bölümü, Danışman: Prof. Dr. Salih
Çeçen, 2008, s. 45.
26
Henri J. M. Claessen, Peter Skalnik, a.g.e., s. 95.
27
Mehmet Bozca, a.g.t. s. 40.
28
Mehmet Bozca, a.g.t. s. 73.
20
“Mezopotamya dini, sistematik bir şekilde tanımlanamaz ve tanımlanmamalıdır.”29
Mezopotamya dini, Sümer ve evvel halklar etkisiyle ortaya çıkmış, yerel halklar ve diğer
devletler aracılığıyla birikerek ilerlemiş bir etkileşim dinidir. Oppenheiem’in dediği gibi Mezopotamya
dinine sistematik bir yaklaşım çok sağlıklı olmayacaktır.
6. Asur Ticaret Kolonileri Çağı Öncesinde Anadolu’da Dinsel İnanç
Mezopotamya’da eril gücü vurgulayan tanrılar yoğunluktayken Anadolu’da bereket ile ilişkili
olan Ana tanrıça kültürü çok daha yaygındı.30 Bunun temelinde toprağı kadın doğurganlığıyla
özdeşleştirme yatıyordu. Elbette Anadolu’da ki tek inanç sistemi bu değildi, kadın-erkek bereketliliğini
sembolize eden ana tanrıça ve boğa kültünün de bir arada kullanıldığı dönemler de olmuştur.31 Ancak
Anadolu dini Asur Ticaret Kolonileri Çağı ve sonrasında gelişen politik ve kültürel ortamda şekillenmiş,
Urartu krallığı dinini bu şekillenmeden yıllar sonra oluşturmuştur.
7. Mezopotamya’da Devlet Geleneği
Kent devletleriyle örgütlenmiş olan Sümer geleneği her ne kadar erken devlet tanımına uyuyor
olsa da ardılları olan Akadların merkeziyetçi bir imparatorluk kurması Mezopotamya’daki devlet
geleneğini kökünden değiştirmiş daha sistematik bir hale getirmiştir.
Devlet geleneğinde yaşanan bu değişiklik Asurluları da etkilemiştir. Asur İmparatorluğu bu
devlet geleneğinin üzerine ticari sistematiği de ekleyerek Asur Ticaret Kolonileri Çağı’nda erken dönem
ABD’si niteliğini de kazanmıştır. Mezopotamya’yla daha evvel de ilişki içinde bulunan Anadolu, en
yoğun şekilde mezkûr çağda Mezopotamya’yla ilişki kurmuş, yazı, kültür, devlet geleneği ve ticari
sistematiğinden etkilenmiştir.
8. Asur Ticaret Kolonileri Çağı’nın Urartu Krallığı’na Genel Etkileri
Asurlular
Sümerler
Akadlar
(Ticaret
Kolonileri)
Urartular
Yukarıdaki görselde belirtildiği gibi Sümerlerin temellerini attığı Mezopotamya medeniyeti,
M.Ö. 20 ve 18. Yüzyıllar arasında yaklaşık 200 yıl süren Asur Ticaret Kolonileri Çağı’nda Anadolu’ya
taşınmış ve Anadolu’nun tarihsel çizgisini bütünüyle değiştirmiştir.
Sümerlerin icat etmiş olduğu yazının, Akadların merkeziyetçi, bürokratik devlet geleneğinin,
Asurların gelişmiş ticari kültürü ve daha nice şey Urartu Krallığı sisteminde büyük etki yaratmıştır.
8.1. Asur Ticaret Koloniler Çağı’nın Urartu Dinine Etkileri
Urartu dini çağdaşları ve geçmişindeki devletlerin dinlerinde görüldüğü gibi çok tanrılı bir
anlayışa sahiptir. Urartu dininde evreni temsil eden baş tanrı Haldi’yle beraber 79 adet tanrı vardır.
Bütün erken devletlerde olduğu gibi Urartu Krallığı’nda da din ve devlet olgusu iç içe geçmiş
durumdaydı. Baş tanrı Haldi’nin adı ilk kez İşpuini döneminde ortaya çıkmıştır.
29
Mehmet Bozca, a.g.t. s. 86.
Mahmut Bilge Baştürk, a.g.t. s. 24.
31
Mahmut Bilge Baştürk, a.g.t. s. 24.
30
“Eliade, dinsel olguların özünü ve yapısını kavramak için karşılaştırmalı incelemelerin gerekli
olduğunu ileri sürer.”32
Urartu dini hakkında bir çıkarımda bulunabilmemiz için M. Eliade’ın söylediklerini
önemsememiz gerekiyor. “Kendinden sonraki tüm Mezopotamya kültürlerini şekillendirmesi açısından
Sümer Kültürü, izleri Urartu’ya kadar uzanan derin yansımalar içermektedir.”33 Ki bu yansımaların
Anadolu’ya taşınmasında Asur ticaret kolonileri çok önemlidir.
Urartuların tanrılara kurban edecekleri hayvanların adetlerini içeren 79 tanrılı listeyi
incelediğimiz zaman ilk 63 tanrının erkek olduğunu fark ediyoruz. Bunun yanı sıra 63, 64 ve 65.
Tanrıların bu listedeki tek vasıflarının Urartu dininin en önemli üç tanrısının karıları olduğunu
görüyoruz. Erkek egemen bu anlayış silaha ve güce övgünün yolunu açar. Silah, güç ve penis sembolik
bazen de gerçek anlamda eşdeğer görülür. Urartu krallığının savaş kaybeden komutanlara,
hükümdarlara uyguladığı hadım cezası iktidarın cinsiyetini açıkça ortaya koyması bakımından büyük
önem teşkil etmektedir.34 Erken dönemlerde bereketi simgeleyen ana tanrıça kültünün egemen olduğu
Anadolu topraklarında Urartu devletinin erkek egemen bir tanrı listesine sahip olması ticaret kolonileri
çağının Anadolu’ya etkisine bir örnek niteliğindedir.
Urartu kültüründe en önemli üç tanrı arasında Haldi hariç, ki kökeni hakkında hiçbiri
kanıtlanmasa da birçok farklı teori vardır, Teişeba ve Şivini Asur tanrılarıyla ilişkilendirilmektedir.
Urartular bazı tanrılarında Asur ideogramlarından faydalanmışlardır. 35 Urartu ve Asurluların tanrıları
arasındaki ilişkide mezkûr etkileşimin bir sonucudur.
Yaşam ve ölüm kavramları arasındaki döngüyü sembolize eden ve ilk olarak Sümer
mitolojisinde gözüken hayat ağacı kavramını Urartularda da görmekteyiz. Urartuların bu kavramı
süslemeleri, çizimleriyle sanatsal bir hale getirdiler. Hayat ağacı kavramının Urartularda bulunmasında
ticaret kolonileri çağının muhakkak bir etkisi olsa da Yeni Asur ve Urartu kültürel etkileşimlerinin36 etkisi
kesinlikle çok daha belirgindir.
8.2. Asur Ticaret Koloniler Çağı’nın Urartu Devlet Geleneğine Etkisi
Akadlar sonrası gelişen imparatorluk kavramı Asurlularla devam etmiş, Ticaret Kolonileri
Çağı’nda Anadolu’ya taşınmıştır. Kent-devletlerinden ziyade merkeziyetçi olan bu gelenek aynı şekilde
olmasa da Urartulara da sirayet etmiştir.
Akadlar ve Asurlular izlediği fetih politikaları Urartular tarafından da izlenmiş ve başarıya ulaşan
bu politikadan gelen ganimetler sayesinde ülke sınırları içinde birçok sulama kanalı ve kaleler yapılmıştı.
Urartu Kralı’nın siyaseten meşruiyetini sağlaması için eski tanrısal sistem yeterli değildi. Bu
sebeple dikey hiyerarşiyi meşru kılacak olan baş tanrı kültü Urartu dininin temelini oluşturdu.37 Krala
yakın bir mesafede çalışan memurların emir zincirinde dini otoriteyi asla sorgulamıyor olması da
meşruiyet sağlamak amacıyla yapılmış mezkûr hamlenin sadece kabileleri değil bizzat başkenti de
32
Brian Morris, Din Üzerine Antropolojik İncelemeler, (Ankara, İmge Kitabevi Yay. 2004) s. 284.
Mahmut Bilge Baştürk, a.g.t. s. 18.
34
Mahmut Bilge Baştürk, a.g.t. s. 76-77.
35
B. B. Piotrovskiy, Urartu Dini, (Moskova, Çev: İsmail Kaynak, 1960) s. 1.
36
Oktay Belli, Urartular’da Hayat Ağacı İnancı, (İstanbul, Anadolu Araştırmaları 8, 1981) s. 238.
37
Mahmut Bilge Baştürk, a.g.t. s. 135.
33
etkilediğini gösterir.38 Baş tanrı kültü Mezopotamya kökenli bir gelenekti. Bu gelenek muhtemelen
Ticaret Kolonileri aracılığıyla Anadolu’ya taşınmıştı.
Akadların merkezileşme sonrası geliştirmiş olduğu bürokratik sistemin benzer bir versiyonu
Urartularda da vardır. Devletin işlemesini sağlayan mekanizma olan bürokratik sisteme sahip olan
Urartular bu sistem sayesinde devletin temellerini sağlama almışlardır. Bu merkeziyetçi bürokratik
geleneğin öncülü olan Akadların mirası Asurlar aracılığıyla Anadolu’ya taşınmış ve Urartu devlet
geleneğine etki etmiştir.
Asur geleneğinde tanrı Asur’a yapılan tapınaklar sadece Asur şehrinde yapılabiliyorken,
Urartuların her şehrinde Haldi’ye tapınak inşa ediliyordu. Şu an için sadece bir hipotez de olsa, Asur ve
Urartu arasındaki bu farklılığın temelinde devlet geleneği yatıyor olabilir. Tanrı Asur’a ait bir tapınağın
sadece Asur şehrinde inşa edilmesi, Asur İmparatorluğu’nda sıkı bir merkeziyetçiliğin olduğunu
gösterirken, Urartularda ise tanrıyı başkente indirgemeyen dolayısıyla merkeziyetçilikten ziyade
“âdem-i merkeziyetçi” bir tavır olduğunu göstermesi kuvvetle muhtemel.
8.3. Asur Ticaret Kolonileri Çağı’nın Urartu Ekonomik Sistemine Etkileri
Tarım, hayvancılık, madencilik ve bunlara paralel olarak geliştirilmiş ticaret ağına sahip olan
Urartular gelirlerini tek bir alana bağlamış olan başka devletlerden çok daha farklı özellikler
gösteriyorlardı.
Asur Ticaret Kolonileri Anadolu’da çömlekçi çarkının yaygınlaşmasını sağlayarak, Anadolu’da
üretim teknolojilerinin gelişmesine sebep olmuştur. Urartu devleti de üretim teknolojilerinde kendisini
geliştirerek işlenmiş ürünlerin ticaretini yapmıştır.
Urartularda üretim tamamen devlet kontrolündedir. Tipik bir erken devlet özelliği olan yeniden
dağıtım üzerine kurulmuş olan ekonomik sistem aynı zamanda merkezde bulunan düzenli ordunun da
beslenmesini sağlıyordu.
Urartu ticaret sistemine baktığımız zaman yolların yoğunluğu, sağlamlığı ve İtalya’ya kadar
uzanmış olan ticaret ağı bize Asur Ticaret Kolonileri Çağı’nı hatırlatıyor. Urartular ticaret yollarını Koloni
Çağı’na göre ciddi ölçüde geliştirmiş, daha sistematik hale getirmiştir. Kervansaraylar sistemli bir
şekilde ilk kez bu dönemde gözükmüştü.
Koloniler Çağı’nda görülen vabartumların küçük birer ticari merkez olmalarının yanı sıra diğer
bir özellikleri de depolamaydı. Yeniden dağıtım üzerine kurulu olan Urartular’da Koloni Çağı’nda en
ilkel hali görülen depoların daha “modern” halleri yöneticilerin inşa ettikleri kalelerin içinde
bulunuyordu. Bu hem ticari sistemi hem de yeniden dağıtımı kolaylaştırıyordu.
9. Sonuç
Asur Ticaret Kolonileri Çağı’nın Urartular’a olan etkisini araştırmak birbirinin çağdaşı olan iki
devletin karşılaştırmalı incelemelerini yapmaktan çok daha zor. Aralarında bin yıl olan bu iki dönemi
açıklayabilmek için Sümerleri, Akadları, Asurları, her ne kadar incelememiş olsam da Hititleri içeren üç
bin yıllık bir zaman dilimine atıf yapmak gerekiyor.
Asur Ticaret Kolonileri Çağı aktörün sadece Asur İmparatorluğu olduğu bir dönem değil. Bu
çağın en büyük önemi bütün bir Mezopotamya kültürünü ticaret yoluyla Anadolu’ya taşımış olması.
Taşınan bu kültürün içinde en önemli ikisi elbette yazının Anadolu’ya geçişi ve kalay ticareti sebebiyle
38
Paul E. Zimansky, Ecology and Empire: The Structre of Uratrian State, (U.S.A. Studies in Ancient Oriental
Civilization, 1985) s. 77.
Anadolu’nun Orta Tunç Çağı’na geçmiş olması. Bu dönemde Urartular’ın olmaması bu kültürel
etkileşimden onların da etkilenmediği manasına gelmez. Hatta bazen daha bile etkili olabilir. Çünkü
çağdaş devletler her ne kadar bizzat birbirleriyle etkileşse de, savaşmak ve mücadele etmekten bu
etkileşimleri özümseyemezler. Urartular’ın asıl önemi de zaten burada. Urartu geleneği Anadolu’nun
Mezopotamya kültürünü özümsemiş olduğu bir dönemde ortaya çıkarak bu kültürü daha da ileri taşıdı.
Urartu Devleti’nin bu etkileşimlerden nasıl etkilendiğini araştırmak işte bu noktada önemlidir.
Asur Ticaret Kolonileri Çağı ve Urartu Devleti bizlerin etkileşim kavramına tarihsel bir açıdan
bakabilmemizi sağlıyor.