ENE DILI - ZiyoNET

Transkript

ENE DILI - ZiyoNET

ALLABEREN KADYROW
ENE DILI
4-NJI SYNP ÜÇIN DERSLIK
Özbegistan Respublikasynyò Halk bilimi ministrligi
tarapyndan tassyklandy
DAªKENT «OZBEKISTON» 2011
ÓÄÊ: 811.512.164(075)
ÁÁK 81.2 Tóð-9
Ý ö r i t e r e d a k t o r filologiýa ylymlarynyò kandidaty,
dosent Mäºerip Saparow.
Syn
ýazanlar:
Aýna Atanyýazowa Garagalpagystan Respublikasynyò Hojaili
etrabynyò 19-njy orta mekdebiniò Türkmen dili we
edebiýaty mugallymasy.
Halym Ýagºymow ªol etrabyò 51-nji daýanç mekdebiniò
baºlangyç synp mugallymy.
SALAM, HORMATLY OKUWÇY!
ªuny berk ýatda saklaò! Siz garaºsyz Özbegistanyò görer gözüsiòiz,
gelejegisiòiz, onuò ýagºy günlerinden habar berýän ýaº göwün eýesisiòiz. Garaºsyz
Watanymyz sizden köp zatlary tama etmäge hakly. Munuò üçin okamak we
öwrenmek gerek. Ylmyò belentliklerine tarap äden ädimleriòizde eliòizdäki okuw
kitaby kömekçiòiz bolsun. Ondaky her bir pikir, her bir düzgün bilimleriòizi
baýlaºdyrar. ªol bir wagtda, siz hem bu sahypalara yhlas gözi bilen garaò.
Zaýalaman, gowy edip peýdalanyò.
Ylmyò belentliklerine tarap äden ädimleriòiz ºowly bolsun!
«Ozbekiston» NÇDÖ
Amaly ýumuºlar
Respublikanyò ýörite kitap gaznasynyò
hasabyndan
kärende
edildi.
Respublikanyò
ýöriteüçin
kitapçap
gaznasynyò
hasabyndan kärende üçin çap edildi.
ISBN 978-9943-01-095-6
© «Ozbekiston» NÇDÖ, 2011
2
1-nji sentýabr Özbegistan Respublikasynyò
Garaºsyzlyk güni we umumyhalk baýramy
ÖZBEGISTAN
Göbek ganmyò daman ýeri
Eziz ülkäm Özbegistan
Päk iºläris döküp deri,
Çünki saòa hormatym kän.
«Parlap baýdagym erkana,
Halkyma güýç-kuwwat berýär.
Garaºsyzlyk ýoly bilen
Özbegistan öòe barýar.
(Akgeldi Aºyrow)
Özbegistan Respublikasy Kanun bilen tassyk edilen öz
döwlet nyºanlaryna baýdagyna, gerbine we senasyna
eýedir.
(«Özbegistan Respublikasynyò Konstitusiýasyndan»)
3
Özbegistan Respublikasynyò döwlet dili özbek dilidir. Özbegistan
Respublikasy öz çäginde ýaºaýan ähli millet we halkyýetleriò
dilleriniò, urp-adatlarynyò we däp-dessurlarynyò hormatlanyºyny üpjün
edýär, olaryò rowaçlanmagy üçin ºert döredýär.
(«Özbegistan Respublikasynyò Konstitusiýasyndan»)
1989-njy ýylyò 21-nji oktýabrynda Döwlet dili barada Kanun kabul
edildi.
ÇEMEN
Uzak ilden myhman gelen doganym,
Peºgeº berdi maòa täsin çemeni.
Her dürli güllerden ýyglyp boglan,
Örän ºatlandyrdy ol sowgat meni.
Alyp baryp ºahsy kitaphanama,
Türkmençe, özbekçe gür berdim oòa.
Dil bilºimden hoºwagt bolup doganym,
Diýdi: Berekella, zor ekeniò sen!
Özbek doganmyzyò söz mülkün tirip,
Taýýarlapsyò bu gün üýtgeºik çemen.
(Ýazgül Durdymädowa)
Goºgyny labyzly okaò. Çemen diýlip nämä aýdylýandygyny gürrüò
edip beriò.
4
GAÝTALAMAK
SES HEM HARP
1-nji gönükme. Teksti ilki sessiz, soò sesli okaò. Bu ikisindäki
aýratynlygy bilmäge synanyºyò.
DILIÒ JEMGYÝETDÄKI ORNY
Dil adamlar arasyndaky möhüm aragatnaºyk seriºdesidir.
Çünki jemgyýetiò her bir agzasy öz pikirini ºonuò üsti
bilen amala aºyrýar.
Döwrüò özgermegi bilen dil hem üýtgeýär. Käbir sözler
ulanyºdan galsa, käbirleri täzeden döreýär.
Garaºsyzlykdan soòky bolan özgeriºleri bir göz öòüne
getiriò. Öòki döwürdäki «kolhoz, sowhoz, raýon, oblast»
ýaly sözler häzir ulanyºdan galdy. Olar «ªirket hojalygy»,
«Etrap», «Welaýat» ýaly sözler bilen çalºyryldy.
Diliò jemgyýetdäki orny biçak uly. Ol iki ugur boýunça,
ýagny gepleºik hem ýazuw arkaly alnyp barylýar. Eger-de
siz öz diliòiziò kada-kanunlaryny gowy bilseòiz hiç haçan
kynçylyk çekmersiòiz.
Birinji we ikinji sözlemlerde nähili pikirler öòe sürülýär? Üçünji
sözlemden baºlap, altynjy sözleme çenli nämeler barada gürrüò
edilýär? Gepleºik we ýazuw dili barada bilýän zadyòyzy gürrüò
beriò. Mysal getiriò.
2-nji gönükme. Makalany içiòizden okap çykyò. Her bir sözüò
näçe sesden (harpdan) ybaratdygyny anyklaò. ªolardan dört sesden
düzülenlerini saýlap göçüriò.
5
TÜRKMENLER
Häzirki wagtda türkmenler dünýäniò segsene golaý
ýurtlarynda ýaºaýarlar. Olar öz oturan Watanyna gulluk
edýärler. ªolardan Owganystan, Eýran, Pakistan, Yrak,
Siriýa, Türkiýe ýaly ýurtlarda ýaºaýanlary bolsa özleriniò
ene dilini, däp-dessurlaryny üýtgetmän saklap gelýärler.
Türkmenler Özbegistanda-da az däl. Olar dürli millet
wekilleri bilen bir dogan ýaly bolup zähmet çekýärler.
3-nji gönükme. Teksti howlukman okaò. On sesden artyk
düzülen sözleri saýlap göçüriò. Her sözde näçe sesiò bardygyny
aýdyò.
Özbegistanyò her welaýatynda diýen ýaly türkmenleriò
Milli medeni merkezleri bar. Garagalpagystanda 2000-nji
ýylyò iýulynda bu ülkedäkileriò Milli medeni merkeziniò
birinji konferensiýasy Dörtkölde geçirildi. Onda ºu merkeziò
organy bolan gazeti neºir etmek, türkmenleriò Milli däpdessurlaryny kämilleºdirmek ýaly birnäçe çärelere seredildi.
(Köbeý Artykow)
Aýdýan hem eºidýän zadymyz ses, okaýan we
ýazýan zadymyz harp bolýar. Ýazuwda ses harp arkaly
aòladylýar. Baºgaça aýdanymyzda, harp sesiò ºekilidir.
4-nji gönükme. Ilki üç sesli, soò bäº sesli sözleri göçüriò.
Aky biziò goòºymyz. Ol orta mekdebi geçen ýyl
gutarypdy. Oglan maºgalasyny taºlap, hiç ýere gitmedi.
Atasynyò gurluºykçy kärini eýeläp aldy. ªeýlelikde
obadaºlarynyò ençemesiniò jaýyny suwap berdi.
6
INÇE WE ÝOGYN ÇEKIMLILER
5-nji gönükme. Sözlemleri göçüriò we inçe çekimlileriò aºagyny
çyzyò.
Öten agºam jigime «Özbek halk ertekileri» diýen kitaby
okap berdim. Jigim üns berip diòledi. Ol ertekilerden
güýçli lezzet aldy.
6-njy gönükme. Içinde inçe çekimlisi bolan sözleri saýlap
göçüriò.
1. Ýagºy bolýar ekip iýseò, maòlaý deriò döküp iýseò
(Kaýum Taòrygulyýew) . 2. Gerek her bir ynsana, hususy
kitaphana. Kitaby söý, kitaby bil, görseò derrew satyn al
(Aganyýaz Gurbanow). 3. Men awtobusa münenimde garrylara,
maýyp-müjrüplere orun berýärin. 4. Nadan oglan atasyna
seretmez (Magtymguly).
kitaphana
7-nji gönükme. Nakyllary göçürip alyò. Giò çekimlili sözleriò
aºagyny çyzyò.
1. Tomus depesi gaýnamadygyò, gyº gazany gaýnamaz.
2. Ertir turup ataòy gör, ondan soò atyòy.
3. Bir okana bar, birem dokana.
4. Göwni açygyò ýoly açyk.
8-nji gönükme. Okaò. Galdyrylyp gidilen çekimlileri ornunda
goýup, sözlemleri göçüriò.
N u s g a : Nazaryò öýleri mekdepden uzakda.
7
Naz...ryò öýleri mekdepden uz..kda. Ol ºol ob...dan
gatnaýan çagalaryò iò ul...jasy. ªonuò üçin at... eneler
öz çagal...ryna ýold... yzda göz-gulak bolm...gy, çag...lar
bilen bile gelip, bile gitmegi Naz...rdan haýyº edýärler.
(Gazakbaý Küºenow)
Türkmen
hem özara
bölünýärler.
ä, e, i,
a, o, y,
dilinde çekimli sesler dokuz sanydyr. Olar
inçe we ýogyn çekimliler diýen iki topara
ü, ö sesleri inçe çekimlilerdir.
u sesleri ýogyn çekimlilerdir.
DODAKLANÝAN WE DODAKLANMAÝAN
ÇEKIMLILER
9-njy gönükme. Aºakdaky surat boýunça sözlemler düzüp ýazyò.
Suratdaky çagalara özüòiz at goýuò.
8
Düzen sözlemleriòizdäki dodaklanýan we dodaklanmaýan çekimlili
sözlere üns beriò. Dodaklanýanlaryò aºagyna bir, dodaklanmaýanlaryò
aºagyna bolsa iki çyzyk çyzyò.
10-njy gönükme. «Geçiguº» diýen basnýany okap, dodak
çekimlisi gelen sözleriò aºagyny çyzyò.
Bir Geçiguº uçup gelip,
Gondy güjüm agajyna.
Köze basan dek aýagyn
Baºga ºaha mündi, ana.
Az salym geçmänkä heniz,
Ähli ºaha saldy ýoly.
Gynansak-da duº gelýäs biz:
Käsi kärden käre tiz-tiz,
Böküp ýör Geçiguº ýaly.
(Allaberen Kadyrow)
11-nji gönükme. Okaò. Dodaklanmaýan çekimlili sözleri göçüriò.
Kerim Gurbannepesow zehinli ºahyrdy. Ol köp okardy,
ýazardy. ªahyr çagalaram ünsden düºürmezdi. Onuò
galamynyò astyndan çykan «Nazarjanyò piljagazy»,
«Mekgejöwenim»ýaly goºgulary ýat tutmadyk, megerem,
ýok bolsa gerek (Aganyýaz Gurbanow).
Türkmen dilinde dört sany dodaklanýan çekimli bar.
Olar o, ö, u, ü sesleridir. Bu sesleri aýdanymyzda
dodaklarymyz hereket edýärler.
a, y, i, ä, e ýaly bäº ses dodaklanmaýan
çekimlilerdir.
9
12-nji gönükme. Goºgyny okaò. Içinde dodak çekimlisi gelen
sözleri saýlap göçüriò.
Özbegistan, Türkmenistan gülüstan.
Ömür baky çyn mähriban, nurustan.
Alyºiriò hyjuwy dek derýalar
Magtymgulyò ºygry dek joº urýarlar.
Doganlykda bir jan ýaly ülke biz,
Jeýhun bilen Syrderýaly ülke biz.
Ekizler biz, bir enäniò balasy,
ªöhratymyz Ülkäò pagta, pilesi.
(Kuddus Muhammedi)
13-nji gönükme. Sözlemleri okaò. Dodaklanýan çekimlili bäº
sözi, soò hem dodaklanmaýan çekimlisi bolan bäº sözi saýlap
göçüriò.
Halk «Ýagºy adam ýatdan çykmaz» diýip, örän dogry
aýdan ekeni. Muòa men Myrat, Töre bilen bile iºleºen
ýyllarymda göz ýetirdim. Ol gazetiò redaktorydy, menem
edebi iºgärdim. Bile iºleºen ýyllarymyzda telim sapar
ºowsuzlyklaram bolupdy. Emma men Myradyò müzzerenini,
ejizlänini görmedim. Ol hiç kimiò göwnüne degmezdi.
Eger-de birine sähelçe käýen bolsa-da, bir sagat geçipgeçmänkä derrew ondan ötünç sorardy (ªükür Gurbanow).
Myradyò haýsy häsiýetleri size ýarady? Ol barada gürrüò beriò.
AÇYK WE DYMYK ÇEKIMSIZLER
14-nji gönükme. Okaò. Açyga öwrülen dymyk çekimsizli sözleriò
aºagyny çyzyò.
10
1. Ak kagyza kybapdaºdyr ýüregi (Gafur Gulam). 2. Bu
ne iºdir sogaby köp? (Magtymguly). 3. Sygman dolup
akýar Ahmediò ýaby (Allaberen Kadyrow). 4. Özbegiò
toýunda söhbet guralsa, Magtymguludan baºlar bagºylar
sözi (Gara Seýitliýew).
15-nji gönükme. Okaò. «K» sesiniò «G» sesine öwrülen sözleri
saýlap ýazyò.
1. Gerek deregi ýykar (Nakyl). 2. Ýazyjy B. Seýtäkow
Saparmyradyò obrazyny barha kämilleºdirýär (Ahmet
Mämmedow). 3. Pommanyò «Ädigimiò ýoly» goºgusy onuò
tutuº döredijiligine bezeg berýär (ªamyrat Küllekow).
4. Dagy-daºy el bozar, adam arasyny dil bozar (Nakyl.)
5. Ýüregi ýanyp barýar, garºy-garºy suw içýär (Amandurdy
Alamyºow).
16-njy gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Ýatdan ýazyò.
Çöregi harlama, zaýa etmegin,
Jigim, diòe öz iýjegiò döwüp al.
Galla üçin agalaròyò ýyl boýy,
Çeken azaplarny mydam ýada sal!
(Akgeldi Aºyrow)
Yzlary dymyk k, p, t, ç sesleri bilen gutaran we
çekimlisi uzyn aýdylýan sözleriò yzyna çekimli ses
bilen baºlanýan goºulma goºulanynda ºol dymyklar
açyk g, b, d, j çekimsiz sese öwrülýärler.
M e s e l e m : Bap-baby, ýok-ýogy, süýt-süýde,
agaç-agajy...
11
17-nji gönükme. «Orak, aç, ºat» sözlerine degiºli sözlemler
düzüp, dymyklaryò açyga öwrüliºini düºündiriò.
18-nji gönükme. Okaò. Dymyk çekimsizleriò açyga öwrülen
sözlerini saýlap göçüriò. haýsy sesiò nähili sese öwrülendigini
aýdyò.
1. Durdy oragyò sapyndan mäkäm tutsa-da ýorunja orºy
baý oglunyò gaharyny getirdi (Hydyr Derýaýew). 2. Agaç
agaja bakar, arasyndan suw akar (Halk aýdymyndan).
3. Nazar daýysynyò erigi biºeninde hemmeden öò ºolara
ylgardy. Emma bugdaý biºip, oraga geleninde welin ol
garasynam görkezmedi (Kaýum Taòrygulyýew). 4. Muhammet elindäki hatyny uzatdy-da baºlygyò berjek jogabyna garaºdy (Aºyrberdi Kürt).
SÖZLERIÒ GURLUªY
A) Asyl söz we goºulma
19-njy gönükme. Okaò has gara ýazylan sözlere üns beriò we
olary saýlap göçüriò.
Birini öwjek bolanlarynda «Onuò bilen goòºy bolup
ýaºaºyp gördüòmi, uzak ýere ýoldaº bolduòmy?»
diýýärler. Adamy ºonda synap görmek mümkin bolýan
ekeni. Myrat Töre synagymyzdan mazaly geçipdi. Ol
üýtgeºik ynsandy. Ýoldaºlaryna üns bererdi. Olar gülse,
bulam gülerdi. Ýöne gülmesiz zada gülüp ýören, sözlän
sözüne parh goýmaýan adam däldi. Hawa, telim ýyllar
geçdi. Çakylyklara indi Myratsyz barýarys. Birehim ajal
ony aramyzdan äkitdi. Biz ony unudamyzok (ªükür
Gurbanow).
12
20-nji gönükme. Okaò. Asyl sözi hem-de goºulmany nusgada
görkeziliºi ýaly edip ýazyò.
N u s g a : Babam togsan dört ýaºynda. Baba asyl
söz, m goºulma, togsan asyl söz, dört asyl söz,
ýaº asyl söz, ynda goºulma.
Babam togsan dört ýaºynda. Ol her gün ekin meýdanlaryna gezelenç edýär. Daýhanlar babamy gowy
görýärler. Ondan köp zatlary soraýarlar. Babam el kömegini
berip bilmese-de, olardan dil kömegini gaýgyrmaýar
(Äýnek Saparowa).
21-nji gönükme. Öz obaòyzyò (ýa-da ºäheriòiziò) durmuºyndan
bäº sözlem düzüò we asyl sözüò aºagyny çyzyò.
Sözler böleklere bölünýärler, emma käbirleri
bölünmeýärler. Mysal üçin, «okuwçy» sözüni alyp
göreliò. «Okuw» sözüni bölmek mümkin däl. Onuò
yzyndaky «çy» diýen bölegem ºol durºuna many
aòlatmaýar. Ikisi goºulyp, bir manyny aòladýarlar.
ªeýlelikde, sözleriò many aòladýan bölegine asyl söz,
aòlatmaýan bölegine bolsa goºulma diýilýär.
M e s e l e m : bag bag + ban, iº + çi....
22-nji gönükme. Göçüriò. Asyl sözleriò aºagyna bir çyzyk,
goºulmanyò aºagyna iki çyzyk çyzyò.
Amanyò agasy iºçi. Ol aýakgap fabriginde iºleýär.
Doganym Sapargül halyçy. Ol haly dokaýar. Atam daýhan.
Ol her ýyl döwlete onlarça tonna pagta tabºyrýar.
13
23-nji gönükme. Surata serediò. Ondaky 4 çaganyò her birine
at goýuò. Olara garap sözlemler düzüò we goºulmalaryò aºagyny
çyzyò.
B) Sada we goºma sözler
24-nji gönükme. «Jumageldi, kitap, orunbasar, mekdep, dükan»
sözleriniò her birine degiºli bir sözlem düzüò, düzen sözlemleriòizi
ýazyò.
orunbasar
25-nji gönükme. «Alma, üzüm, erik, igde, ºänik» ýaly sözleri
getirip, bäº sözlem düzüò we ýazyò.
26-njy gönükme. Kese çyzygyò deregine sözler goýup, sözlemleri göçüriò we ýokarky gönükmedäki sözler bilen deòeºdirip
gürrüò edip beriò.
N u s g a: Alma sada söz, Jumasoltan goºma söz.
14
1. kiçijik doganyny çagalar bagyna äkitdi. 2. Myradyò
atasy bir uly zawodda bolup iºleýär. 3. Ejem bazardan
satyn alyp getirdi. 4. Men hol gün agºamara sesini
eºitdim.
Goýmak
Jumasoltan.
üçin
sözler:
Ikatýoguò,
Orunbasar,
kellebaºaýak
27-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözlerden sada
sözleri özbaºyna we goºma sözleri-de özbaºyna göçüriò.
ÇÖREK
Iºden gaýdan Durdymyrat aýaly Oguljemalyò igençli
sözlerini eºidip aýak çekdi. Oguljygy Çaryjyk çörek iýjek
bolanynda nanlary bölekläp, her ýere zyòypdyr.
Enäniò igenji ýerlikli ekeni. Durdymyrat çaý baºynda
bala-çagalaryna garap ºeýle diýdi:
Hiç haçan ýatdan çykarmaò. Çörek iò mukaddes
nygmatdyr. Ony bisarpa tutmak, harlamak bolmaýar. Eger
iýesiòiz gelse saçak baºyna geçip, ornaºykly oturyp, onsoò
çörege ýabyºyò. Owratmaò. Çöregi taºlamak, zyòmak külli
günädir. Çörek galladan emele gelýär. Galla bolmasa ýada adamyò isleginden az öndürilse gymmatçylyk bolýar.
Bu barada Seýdi ºahyryò «Döndi» goºgusynda ºeýle
diýlen:
Bu gymmatlyk boldy uzak,
Tozdy garagalpak, gazak.
Bir nan üçin gurup duzak,
Il bary saýýada (awça) döndi.
(Maýa Gulowa)
15
Sözler bir we birnäçe sözden ybarat bolýarlar.
ªolardan diòe bir sözden düzülenlerine sada sözler
diýilýär.
M e s e l e m : oglan, kitap, parta, okuw...
Iki we birnäçe sözden ybarat bolup, bir manyny
aòladýan sözlere goºma sözler diýilýär.
M e s e l e m : Orunbasar, Baýramgeldi, Samarkant,
Ikatýok, kellebaºaýak...
Bu barada aºakdaky çyzga üns beriò.
Sada sözler
goºulmasy
Goºma
sözler
1-nji sözi
2-nji sözi
ýol
baº
çy
ýolbaºcy
ýaz
gel
di
ýazgeldi
güne
bakar

günebakar
ATLAR
28-nji gönükme. Okaò. Tekstden Kim? diýen soraga jogap
bolýan sözleri tapyp göçüriò.
Gülgüniò Polluk ýüzbaºy baradaky galagoply gürrüòleri,
Jöwza jypdyrynyò Polluk ýüzbaºy bilen ham-çamlygynyò
bilinmegi. Ürgenç häkiminiò çapar atlylarynyò masgaralanyp
goýberilmegi... Nurmuhammede ynjalyk bermedi (Gazakbaý Ýollyýew).
29-njy gönükme. Okaò. Nire? Näme? diýen soraglara jogap
bolýan sözleri saýlap göçüriò. Olaryò nähili sözlerdigini düºündirip
beriò.
16
Özbegistan gadymy ýadygärliklere iò baý ülkedir. Siz
Hywa, Samarkanda, Buhara we baºga ºäherlere baranyòyzda olara gabat gelensiòiz.
Hökümetimiz ýadygärlikleri aýawly saklamak hem rejelemek barada alada edýär. Muny Samarkanda, Hywa we
baºga ºäherlere baran myhmanlaram duýýandyr. Olar
ºähere ajaýyp görk berýärler. ªäheriò içinde ýaºaýjylar ol
ýadygärliklere guwanýarlar.
Ürgençde bina edilen Jelaleddiniò heýkeli hem üýtgeºik. Bu ýadygärligiò ýany elmydama adamlardan doly.
Ýadygärlik soòky ýyllarda bina edilen iò gözel ymaratdyr
(Sapardurdy Abaýew).
Ýokarda Hindistany,
Arkada Türküstany
Öwlüýäler Ummany,
Ol Rumystany görsem
(Magtymguly)
30-njy gönükme. Okaò. Eger goºulmaly bolsa, onda diòe düýp
sözüni alyp, atlary saýlap, aºakdaky çyzgyda görkeziliºi ýaly edip
ýazyò.
N u s g a:
Kim?
Näme?
Nire?
ýazyjy
kitaphana
mekdep
Mekdebimizde kitaphana bar. Onuò kitap fondy gaty
köp. Bu ýerden dünýäniò dürli halklarynyò ýazyjylarynyò
eserlerini özbek, türkmen, garagalpak we rus dillerinde
2 Türkmen dili, 4-nji synp
17
alyp okamak mümkin. Men hut ºol dillerde arkaýyn okap
bilýärin. Köp dili bilmek iò uly baýlyk ekeni (Abdy
Ýagmyrow).
31-nji gönükme. Suratlara üns beriò. Mazmuny barada soraglara jogap bolýan sözleri göçüriò.
Kim? Näme? Nire? diýen soraglara jogap bolup, bir zady, onuò adyny aòladýan sözlere atlar
diýilýär.
M e s e l e m : Kim? Gurban, Näme? Kitap,
Nire? Daºkent.
18
ATLARYÒ ÝÖÒKEME BILEN
ÜÝTGEÝªI
32-nji gönükme. «Galam, depder» sözlerini ýöòkeme bilen
üýtgediò.
33-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleriò haýsy ýöòkemededigini aýdyò.
Barmagym galamdyr, syýadyr ganym.
Azatlyk ugrunda gurbandyr janym (ªaly Kekilow).
Saglygyò gadryny bilgin.
Täki ölmesten burun (Magtymguly).
Obanyò ýaby, salmasy,
Yssy görüner gözüme (Aganyýaz Gurbanow).
Seniò elòiò meniò dilmiò hünäri.
Nusga bolup galsyn ilden-illere (Kemine).
ÝÖÒKEME GOªULMALARY
Tertip Ýöòkesany meler
inçeler üçin
birligi
1.
Menlik
-ym, -um,
-m
köplügi
ymyz,
-ümiz
2.
Senlik
-yn, ün, ò
-iòiz, -üòiz
3.
Olluk
-i
-i, -si
ýogynlar üçin
birligi
-ym, -um,
-m
-yò, -uò, -ò
-y, -sy
köplügi
-ymyz,
-umyz
-myzyò,- uzyò
-y, -sy
Çyzgyny göçürip alyò we ýatlaò.
Ýöòkemeler esasan üçdür. Birligi, köplügi bilen
altydyr. Üýtgedilýän at sözüniò inçelik ýogynlygyna,
19
bognuna, çekimli ýa-da çekimsiz ses bilen gutarýandygyna garap, oòa goºulýan goºulmalarda-da tapawut
bolýar.
Menlik ýöòkemesiniò birliginde we köplüginde
içinde u, ü dodak çekimlisi bolan bir bogunly atlaryò
yzyna -um, -üm, -umyz, -ümiz goºulmalary
goºulýarlar.
34-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözlere üns beriò
we göçüriò.
1. Jumagülüò basan keçesi meniò keçämden kiçi.
2. Seniò keçäò ulumy? Hawa, uly we ykjam. ªonuò
üçin keçämiz hemiºe hyrydarly. Siziò keçäòiziò hem
ºeýle bolmagyny arzuw edýärin.
Soòy «e» sesi bilen gutaran atlar menlik we senlik
ýöòkemeleriò birligi we köplügi bilen üýtgänlerinde «e»
sesi «ä» sesine öwrülýärler. Meselem: Gije gijäm,
gijäò, gijämiz, gijäòiz...
Emma bu kada «ene, eje» ýaly sözler eýermeýärler.
M e s e l e m : eje ejem, ejeò, ejemiz, ejeòiz...
we göçüriò.
1. Atamyradyò hiç zatdan gorkusy ýokdy. 2. Berdijigiò oýnap ýören pökgüsi birden suwa gaçaýdy. Mele
derrew onuò pökgüsini alyp berdi. 3. Bu gije Aýnanyò köp
wagta çenli ukusy gelmedi.
20
Birinji bognunda dodak çekimlisi bolup, yzy -y, -i
sesleri bilen gutaran iki bogunly atlar olluk ýöòkemesi
bilen üýtgänlerinde -y, -i sesleri -u, -ü sesine
öwrülýärler.
ATLARYÒ DÜªÜM BILEN ÜÝTGEÝªI
36-njy gönükme. Çyzga gowy üns beriò. ªoòa esaslanyp, «surat» sözüni düºüm bilen üýtgediò.
DÜªÜMLER
Düºümleriò
atlary
Soraglary
adam
atlary
üçin
haýwan we
zat atlary
üçin
ýurt, orun
aòladýan
atlar üçin
1.
Baº düºüm
kim?
näme?
nire?
2.
Eýelik düºüm
kimi?
nämäni?
niräni?
3.
Ýöneliº düºüm
kime?
nämä?
nirä?
4.
Ýeòiº düºüm
kimi?
nämäni?
niräni?
5.
Wagt-orun d-i.
kimde?
nämede?
nirede?
6.
Çykyº düºüm
kimden?
nämeden?
nireden?
37-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleriò haýsy
düºümde üýtgändigini aýdyò we göçüriò.
IªGÄR ÝIGIT
Biziò «Azatlyk» ºirket hojalygymyzda bir
ýigit bar.
Oòa Abdyrahman Ibadullaýew diýýärler. Abdyrahmanyò
dynç ýörenine duºmak kyn. Onuò bar zatdan baºy çykýar.
21
Bir görseò balarylaryna gözegçilik edip ýörendir, bir
görseòem öz eken bagynyò içine aýlanyp, ºägirtlerine
ýumuº buýrup ýörendir.
Oba adamlary Abdyrahmana iºgär ýigit diýýärler. Onuò
mehanizasiýadan hem düºünjesi zor. Ol iº bitirip, alkyº
baryny alýar (Köbeý Artykow).
38-nji gönükme. Goºgulary okaò. Mazmunyny düºündiriò. Her
ºahyryòkydan islegiòize görä bir sözi saýlap alyp, düºüm bilen
üýtgediò we göçüriò.
1. Bagt bolan bolsa altyn hazyna,
Onam meò öòümde açyp goýsalar;
Ne düºer bijäòe, gel, bagtyò syna,
«Göwnüòe ýaranyn alaý?!» diýseler;
Namart men, gollarmy uzadyp alsam,
Diýerin: «Göreºsiz bagt islämok».
Özüme halk ogly diýdirip bilsem,
Meniò üçin ºondan belent bagt ýok.
(Ahmet Mämmedow)
2. Ýagºylar ýanynda ýörgül sen özüò,
Dür bolsun daýyma sözlegen sözüò.
Alymlara uýsaò, açylar gözüò,
Jahyllara uýsaò, kör dek bolar sen.
Magtymguly, garap sözle daºyòny,
Jaýyn bilip sarp et nan-u-aºyòny,
Kämil tapsaò, goý ýolunda baºyòny,
Är yzynda ýörseò, är dek bolar sen.
(Magtymguly)
22
39-njy gönükme. Bir bogunly dodak çekimlili we soòy -y, -i
sesleri bilen gutaran sözleriò wagt-orun hem çykyº düºüminde üýtgeýºine syn ediò we göçüriò.
1. Häzir Reýhanarap süýji ukuda ýatyrdy. Görogly bolsa
ony ukudan oýarmak barada ýeòòesi Gülendam bilen
maslahat edýärdi («Görogly» eposyndan).
2. Obanyò günbatary giden öri meýdanydy. Çopan
goýunlaryny ºol örüde bakýardy. Garaòky düºdi. Goýunlary
örüden alyp gaýtdylar (Gazakbaý Ýollyýew).
Iki bogunly sözleriò birinji bognunda -u, -ö dodak
çekimlisi bolup, soòy -y, -i sesleri bilen gutarsa, onda
wagt-orun we çykyº düºüminde -y, -i sesi -u, -ü
sesine öwrülýär.
M e s e l e m : Buky bukuda, bukudan, öri örüde,
örüden.
TEKST
40-njy gönükme. Sözlemleri ýerbe-ýer goýup, tekst düzüò we
ýazyò.
Abdyrahmany uzak ýyllaryò dowamynda tanaýanlygym,
onuò bilen maslahatlaºýanlygym üçin indi onuò baºga
häsiýetleri barada gürrüò berjek. Bu ýigit okumyº. Onuò
baý kitaphanasy bar. Onda türkmen, özbek, garagalpak we
rus dillerinde neºir edilen sekiz ýüze golaý kitap bar. Olar
tematiki taýdan dürli-dürli. Esasan-da daýhançylyk, tehnika,
balaryçylygy, kulinariýa, terbiýä we º.m. ugurlara degiºli
kitaplar. Abdyrahman kynçylyk çeken çagy ºol kitaplar oòa
ýardam berýärler (Köbeý Artykow).
23
41-nji gönükme. «Ene dili» okuw kitabyndan tekst saýlaò.
Onuò näçe bölekden ybaratdygyny anyklap, her bölüme sözbaºy
tapyò.
42-nji gönükme. Berlen meýilnama esasynda surata garap
«Syýahatçylar» diýen hekaýa düzüò.
Meýilnama
1. Taýýarlyk iºleri. 2. Ýolda. 3. Dag tebigaty. 4. Dynç alyº
wagty.
Birnäçe sözleriò many we grammatik taýdan
baglanyºykly ýazgysyna tekst diýlip at berilýär.
Her bir tekst belli bir zat, waka, mesele dogrusynda bolýar. Ol hem tekstiò temasy hasaplanýar.
24
43-nji gönükme. Okaò. Aºakdaky tekstiò temasyny anyklaò.
Wagtyò gadyryny bilmek gerek... Etmeli iºleriòi tertibe
salmaga wagtyò bolar ýaly iºe öò barmaly. Ýygnak
çagyrylsa, oòada irden barmaly. Sebäbi bu ýerde tanyºbiliºiòe duºýarsyò. ªonuò üçin gürrüò etmän oturar ýaly,
ýygnagyò öòünden olar bilen gürleºmek bolar. Bir ýere
myhmançylyga çagyrylsaò welin, gijä-de galmaly däl,
wagtyndan öòem barmaly däl. Giç barsaò-a köpçüligi
garaºdyrarsyò, irräk baraýsaòam ony iºden goýarsyò
(Kaýum Taòrygulyýew).
44-nji gönükme. Berlen temalary okaò. ªolardan birisini saýlap
alyp, tekst düzüò. Gaýtadan gözden geçirip, onsoò göçüriò.
Ejeme kömek berýärin. Kitap. Bag. Biziò howlymyz.
Meniò söýýän ýazyjym. Meniò partadaºym.
Düzen tekstiòiziò möçberi 58 sözlemden köp bolmasyn.
45-nji gönükme. Okaò. Tekstden peýdalanyp, siz öz ýoldaºlaryòyz bilen nähili gatnaºýandygyòyzy aýdyò.
Jepbar ýoldaºy Nuryny ýekºenbe güni öýüne myhmançylyga çagyrdy. Nury çakylygy kabul edip, bellenen
wagtda geldi. Jepbar we onuò ata-enesi myhmany güler
ýüz bilen garºy aldylar. Saçak baºynda «Kim bolmaly?
haýsy käri saýlap almaly?» diýen temalardan gürrüò etdiler.
Tekstdäki many taýdan bir-birine ýakyn bolan
sözlemleriò jemine abzas diýilýär. Her bir tekst birnäçe abzasdan ybaratdyr. Her bir abzasda anyk bir
25
pikir beýan edilýär. ªol pikir welin baºdaky abzaslardaky pikiri gös-göni beýan etmän, eýsem ºol pikiri
yzygiderli dowam etdirýär. Her bir waka degiºli abzas
setir baºyndan ýazylýar. Ýazuwda bolsa iki-üç harp
ýerleºer ýaly boºluk goýup gidilmegi arkaly ol aòladylýar. Abzas bilen ýazylan tekst gutaranyndan soò,
eger boº ýer bolsa-da, ol ºol durºuna galdyrylýar.
46-njy gönükme. «Ene dili» okuw kitabyndan abzasy tapyò.
47-nji gönükme. Mataly okaò we jogaby bilen göçüriò.
Ýere urdum paltany,
Agzy gyzyl haltany.
Ýerden bir oglan çykdy,
Uly iliò soltany.
Goºgularda, ºygyr bilen ýazylan eserlerde abzas
goýulmaýar.
48-nji gönükme. Ýatdan bir bent goºgy aýdyò. Ony ýazyò.
Näme üçin abzas goýmandygyòyzyò sebäbini düºündiriò.
49-njy gönükme. Okaò. Näçe abzas bardygyny anyklaò. Goºgy
bölegini göçüriò.
Gafur Gulam meniò söýgüli ºahyrym. Men onuò
goºgularyny, kyssa eserlerini örän köp okadym. Onuò sada
dilde ýazylan, çuò akyl-paýhasa ýugurlan eserlerini okap,
tolgunmazlyk mümkin däl.
Indi onuò goºgularyndan bir mysal getirmekçi:
26
Sen ºeýle gözelsiò, eziz Watanym,
Sen meniò gözümsiò, meniò bedenim.
Sensiò owal ahyr söýüp ýetenim,
Janym, bu ýüregim, hatda bu tenim
Bu bütin barlygym bary seniòki.
(«Gündogar ºapagy» diýen kitapdan)
50-nji gönükme. Sanawaçlary goºgy ºekiline getiriò.
Pyrlampyº. Ýola düº, Ýorgala! Ak teòòe. Gök teòòe.
Çyk, ýeòòe!
51-nji gönükme. Bilýän sanawaçlaryòyzdan aýdyò. Soò kada
boýunça goºgy ºekiline getirip göçüriò.
52-nji gönükme. Okaò. ªol tekste esaslanyp, atçylyk sporty
barada öz bilýänjäòizi gürrüò edip beriò.
Ýaòy ýakynda biziò «Azatlyk» ºirket hojalygymyzda
atçylyk sportuny ösdürmek boýunça maslahat geçirildi. Oòa
köp ýerlerden adamlar gatnaºdylar. Her duºenbede öýlän
sagat 2-den 5-e çenli at çapyºygyny geçirmeklik bellendi.
Bu iº durmuºa geçip ugrady (Köbeý Artykow).
GAÝTALAMAK ÜÇIN SORAGLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Dil jemgyýetde nähili hyzmaty ýerine ýetirýär?
Çekimliler we olaryò toparlara bölüniºi barada aýdyò.
Açyk we dymyk çekimsizleri düºündiriò.
Asyl söz we goºulma diýlip nämä aýdylýar?
Sada we goºma sözleriò aýratynlygyny düºündiriò.
At näme? Olar ýöòkemede, düºümde nähili üýtgeýärler?
Tekst we abzas näme?
27
SINTAKSIS WE PUNKTUASIÝA
1. Söz düzümleri
53-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleriò nähili soraga
jogap bolýandygyny aýdyò.
Aºyryò kitaby. Namanganyò almasy. Samarkandyò
çöregi. Meläniò depderi.
ªu sözlemlerdäki birinji sözüò sypat, ikinjisiniò atdygyny belläò.
54-nji gönükme. ªol sözleri indi sözlemiò içinde getiriò we
alnan sözleriò aºagyny çyzyp göçüriò.
N u s g a : Aºyryò kitaby örän gyzykly ekeni. Doganym bazardan Namanganyò almasyny satyn alyp getirdi.
Näme üçin ºol sözleriò aºagyny çyzanlygyòyz barada
oýlanyò.
55-nji gönükme. Okaò. Sözlerden söz düzümlerini emele getiriò
we göçüriò.
Ýap, suw. Mekdep, täze. Oglan, kitap. Ojar, köz. Guýy,
suw. Maºyn. tigir. ªäher, howa. Palta, desse.
Nusga:
Ýabyò suwy.
Many we grammatik taýdan sözleriò özara ikibirikibir baglanyºmagyna söz düzümleri diýlip at berilýär.
M e s e l e m : Meniò kitabym, çeºmäniò suwy. Köne
ýol.
28
ªol iki sözüò ilkinjisine garaºly söz, ikinjisine bolsa
esasy söz diýilýär. M e s e l e m : «Çeºmäniò suwy»
diýlende «Çeºmäniò» garaºly söz, «suwy» esasy söz
bolýar.
56-njy gönükme. Okaò. Her bir sözlemiò içinden söz düzümlerini tapyò we göçüriò. Garaºly hem esasy sözüò haýsydygyny
aýdyò.
1. Asmanyò ýüzi göm-gökdi. 2. Bu gün kakamyò keýpi
kökdi. 3. Gelmegi özümiòem ýüregim küýseýär. 4. Howlynyò
içine ser saldym. 5. Meniò keýpim göterildi («Gündogar
ªapagy» diýen kitapdan).
57-nji gönükme. Okaò. Söz düzümleriniò esasy sözünde nokatlaryò deregine galdyrylan goºulmany goýuò we göçüriò.
Pasyllaryò soltan.... daò ºemal...., meýdanyò sapa....,
meniò kalbym...., sungatyò ussad..., sahnanyò aý..., ºahyryò
ses...., sungatyò bägül...., ylhamymyò çeºme...., güýzüò
hezzet...., gyzlaryò ses... (Rahmatulla Uýgun).
58-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözlere üns beriò.
Söz düzümini göçüriò.
Welmämmediò gurluºykçy ogly bar,
Bina edýär äpet beýik jaýlary.
ªirin sesi-de bar, aýdym aýdýar,
Sowup berýär kiçiräjik toýlary.
(Akgeldi Aºyrow)
29
Söz düzümleriniò birinjisi (garaºly sözi) belli bir
soraga jogap bolýar. Oòa esasy sözüò üsti bilen
sorag berilýär. M e s e l e m : Miwäniò ejesi (kimiò ejesi?), goýnuò ýatagy (nämäniò ýatagy?), derýanyò balygy (niräniò balygy?), gara çaý (nähili çaý?) we º.m.
Söz düzümleriniò görnüºleri köpdür. Bulary emele
getirýän sözleriò özara baglanyºlary hem bir meòzeº
däldir. Indi olaryò esasylaryny görüp geçeliò.
1. Birinji söz (garaºly) köplenç eýelik düºüminde,
ikinjisi (esasysy) belli bir ýöòkemede gelýär. Bular ºol
goºulmalar arkaly bir-birleri bilen baglanyºýarlar. ªonda
birinji söz bolsa eýelik düºüminiò goºulmasyna jogap
bolýar. M e s e l e m : Kimiò ejesi? Miwäniò. Nämäniò
ýatagy? Goýnuò ýatagy. Niräniò almasy? Namanganyò
almasy. ªeýle-de bolsa garaºly söz eýelik düºüminiò
goºulmasyny kabul etmän hem biler. Meselem: Üçguduk suwy. Samarkant baglary, oba oglanlary we º.m.
2. Belli bolºy ýaly, garaºly (birinji) sözi sypatdan,
ikinji (esasy) sözi atdan bolan söz düzümleri bir-birleri
bilen manylary boýunça baglanyºýarlar. ªeýlelikde,
birinji söz nähili? diýen soraga jogap bolup, hiç hili
goºulma kabul etmeýär. Meselem: Süýji erik, süýji
erikden, süýji erikleriò we º.m.
59-njy gönükme. Sözleriò her birine laýyk söz tapyp, söz
düzümlerini emele getiriò we göçüriò.
Çörek, bag, tam, jöwen, atyz, ýap, taý, kagyz, ruçka,
galam, kitap, köýnek.
Nusga:
Ejemiò çöregi...
30
60-njy gönükme. Okaò. Garaºly sözüniò sypatdan, esasy
sözüniò atdan bolan söz düzümlerini saýlap göçüriò.
1. Myhmanlar daºarda
hem täze myhman bilen
galyò gar düºen günüdi
ses bilen jogap berdim
duran ýerlerinden, ony täze ýyl
gutladylar (Rahmat Faýzy). 2. Bir
(Abdylla Kahhar). 3. Men ýuwaº
(Aýbek).
61-nji gönükme. Her biriòiz oýlanyp, dört sany söz düzümini
tapyò. Olary sözlem içinde ulanyò we göçüriò.
Eýsem sözlem bilen söz düzümleriniò tapawudy
barmy? Bar. Sözlemler gutaran bir oý-pikiri aòladýarlar.
Olar tekstde özbaºdak ulanylyp bilinýär. Söz düzümleri
welin baºgaça. Ol sözlemiò içinde getirilmese, ºol
durºuna özbaºdak bir manyny, gutaran oý-pikiri
aòladyp bilmeýärler. Söz düzümi köplenç sözlemiò
içinde ulanylýar.
M e s e l e m : Mekdebimiziò sportsmenleri ýaryºda
ýeòiji boldular. ªu sözlemdäki «Mekdebimiziò sportsmenleri» söz düzümi diòe sözlem içinde gelip biler
we oý-pikiri aòlatmaga hyzmat eder.
62-nji gönükme. Alty sözden söz düzümini emele getiriò we
göçüriò.
Tokaý, jülge, aýdym, mekdep, pagta, mata.
63-nji gönükme. Okaò. Aºakdaky tekstden iki söz düzüminiò
esasy sözüni düºümler bilen üýtgediò we göçüriò.
Süýji gawun. Ýaºyl ýaprak.
31
64-nji gönükme. Garaºly sözi eýelik duºuminde bolan söz
düzümlerinden bäºisini tapyò we göçüriò.
1.
2.
3.
4.
Söz düzümi näme?
Garaºly we esasy söz hakda gürrüò beriò.
Söz düzüminiò goºulmaly görnüºleri.
Hiç hili goºulma kabul etmedik söz düzümleri.
2. Sözlemler we olaryò görnüºleri
Gutaran bir oý-pikiri aòladýan söze ýa-da sözlere
sözlem diýilýär.
M e s e l e m : Garaºýan ýoldaºym geldi. Gitdik.
65-nji gönükme. Okaò. Her sözlemiò näçe sözden ybaratdygyny
aýdyò we göçüriò.
1. Hawa. Dunaý hakykatdanam çuò («Gündogar ºapagy»). 2. Biz myhmanhanada ýerleºdik (Hamit Gulam).
3. Azgynlar köpelipdir (Aýbek). 4. Nafisa henizem gelenokdy
(Adyl Ýakubow).
66-njy gönükme. Okaò. Gitdiler, iºledi, ýasady, sürdi, barýar,
gygyrýar, eglendi, geýindi, çalýar, daòdy. ªu sözleri sözlemiò içinde
getiriò we ýazyò.
67-nji gönükme. Okaò. Traktorçy, okuwçy, bagºy, mugallym,
ussa, gurluºykçy, bagban, aºrez, daýhan, çopan. ªu sözlerden
peýdalanyp sözlemler düzüò we ýazyò.
68-nji gönükme. Okaò. Sözlemlere we dyngy belgilere üns
beriò. Siz hem ºolardan nusga alyp 34 sözlem düzüò.
32
1. Siz ªarafatyò brigadasynda iºläpmidiòiz? (Nazir
Safarow) 2. Al, gerek bolsa! (Adyl Ýakubow). 3. Modalyrak
geýnäýende näme bolýar? (Sünnetulla Anarbaýew)
4. Aºyr, hany aýt! ªondan meniò niräm kemmiº? (Pirimkul
Kadyrow). 5. Agaòyzyò suraty gazetde çykypmydy? (Sünnetulla Anarbaýew).
Sözlemler üç topara bölünýärler.
Birine bir zady habar bermek maksady bilen
ulanylýan sözleme habar sözlemi diýilýär. Onuò
yzyndan nokat (.) goýulýar. Meselem: Jeren mekdepden geldi. Aky atasyna kömekleºýär.
Bir zady soramak maksady bilen aýdylýan sözleme
sorag sözlemi diýilýär. Onuò yzyndan bolsa sorag
belgisi (?) goýulýar. M e s e l e m : Gapyny kim açdy?
Agam nirä gitdi? Täze kitap aldyòmy?
Adamyò içki ºatlygyny, hyjuwyny, begenjini,
gaharyny aòladýan sözleme ýüzlenme sözlemi
diýilýär. Onuò yzyndan ýüzlenme belgisi (!) goýulýar.
Zähmete ºöhrat! Wah, kelläm agyrýar!
69-njy gönükme. Habar sözlemine degiºli 4 sözlem düzüò we
ýazyò.
70-nji gönükme. Mugallymyò görkezen tekstinden sörag sözlemine degiºli bäº sözlem tapyò we düºündiriò.
71-nji gönükme. Okaò. Sorag we ýüzlenme sözlemlerini tapyò
we göçüriò.
33
72-nji gönükme. Teksti okaò. Sorag we ýüzlenme sözlemlerini
göçüriò.
Okuw gutaran badyna okuwçylar zala ýygnandylar. Köp
garaºdyrman mekdebiò direktory hem myhmany tirkäp
içerik girdi. Ol zala bir laý göz aýlady-da «ºu gün ºahyr,
terjimeçi we alym Ahmet Mämmedow bilen duºuºyk
boljak» diýdi.
Hiç kimden ses çykmady. Hemmeleriò nazary özleri
üçin nätanyº bolan inçesagat ýigide gönükdi. Alym oturanlara seredip, minnetdarlyk äheòinde baº atdy.
Direktor Ahmede garap: «Duºuºykda ilki sözi myhmana
beräýsek niçik bolarka?» diýdi. Teklip biragyzdan makullandy.
Ahmet Mämmedow öz durmuºy bilen tanyºdyrdy,
döreden goºgulary, eden terjimeleri we ylmy iºleri barada
aýdyp, goºgularyndan okady.
Berekella, ºahyr! Tiz-tiz gelip duraweri?! diýºip,
zalda oturanlar el çarpdylar (Hudaýberdi Hanmedow).
73-nji gönükme. Berlen meýilnamadan peýdalanyp, öz gözegçiligiòiz esasynda «Güýzde» diýen temadan hekaýa ýazyò.
Meýilnama
1. Güýzüò howasy. 2. Agaçlar. 3. Guºlar. 4. Meýdan
iºleri.
74-nji gönükme. «Aýterek» diýen sanawajy ýatdan aýtmaga
synanyºyò. Ondaky sorag we ýüzlenme sözlemlerine (belgilerine) üns
beriò.
N u s g a : Aýterek, Günterek! Bizden size kim gerek?
Aýnabat diýen gyz gerek!
34
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Sözlemler näçe topara bölünýärler?
Habar sözlemi diýlip nämä aýdylýar?
Nähili sözleme sorag sözlemi diýilýär?
Haýsy sözlem adamyò içki duýgusyny aòladýar?
Sorag belgisi nirelerde goýulýar?
Ýüzlenme sözleminden soò nähili belgi goýulýar?
3. Ýygnak we ýaýraò ýönekeý
sözlemler
75-nji gönükme. Sözlemlere üns beriò. Göçüriò.
Gurbanaly geldi. Atajan iºleýär. Muhammet gitdi.
Awtobus togtady. Mallar ugrady. Ejem gürrüò berdi.
Sözlemleriò habarynyò aºagyna iki, eýesiniòkä bir çyzyk çyzyò.
76-njy gönükme. Okaò. Köp nokat goýlan sözleri ýaýyò içindäki sorag esasynda anyklap ýazyò.
At (Näme etdi?) ..... Bilbil (Näme edýär?) ..... ªagal
(Näme edýär?) .... Agam (Näme etdi?) .... Balyk (Näme
edýär?) .... Jeren (Näme edyär?) ....
Goýmak üçin
ýüzýär, uwlaýar.
sözler:
Saýraýar, kiºòedi, barýar, gitdi,
77-nji gönükme. Okaò. Sözlemleriò eýesini tapyò. Göçüriò we
eýäniò aºagyny çyzyò.
KITABYÒ DOSTLARY
Merediò ºahsy kitaphanasy bar. Ol täze çykan kitaplary
satyn alýar. Meret kitabyny ilki özi okaýar. Soò ýoldaº35
laryna gürrüò berýär. Merediò göreldesine Akmyrat-da,
Mergen-de eýerdi. Hawa, diòe bir ýarym ýylyò içinde
kitabyò dostlary iki esse artdy.
78-nji gönükme. Sütünlerdäki ada degiºli sözleri peýdalanyp,
ýygnak ýönekeý sözlemini düzüò we göçüriò.
ªemal ºuwlaýar
Bulut
Ýagyº
Ýollar
It üýrýär
Sygyr
Guzy
Horaz
Howa sowady
Suw
Aýaz
Çagalar oýnamaýarlar
Näme üçin çagalaryò oýnamaýandygyny düºündiriò.
Sözlemler ýygnak we ýaýraò ýönekeý sözlemler
diýen iki topara bölünýärler.
1. Diòe bir eýe bilen habardan ybarat bolan sözlemlere ýygnak ýönekeý sözlem diýilýär.
M e s e l e m : Jaò kakyldy. Okuwçylar girdiler. Agam
iºleýär. Durdy okaýar.
2. Baº we aýyklaýjy agzalary bolan sözlemlere ýaýraò ýönekeý sözlem diýilýär.
M e s e l e m : Synpa girmäge jaò kakyldy. Agam
gurluºykda kerpiç örüji bolup iºleýär. Durdy täze alan
kitabyny okaýar.
79-njy gönükme. Okaò. Ýaýraò ýönekeý sözleminden ýygnak
ýönekeý sözlemini emele getiriò we göçüriò.
N u s g a : Ýaýraò ýönekeý sözlemi Men bolsam
çagalara goºulyºyp, yhlas bilen elipbiýi gaýtalapgaýtalap okaýardym.
Ýygnak ýönekeý sözlemi Men okaýardym.
36
1. Awtomatçylar çagyryº hatlarymyzy elektrik fonarynyò
yºygyna tutup gördüler (Hamit Gulam). 2. Teºebaý gaýyn
atasynyòkydan gelip, täze myhmanhanasynyò eýwanynda
Fasyh we Mamareýim ependiler bilen ýomak atyºyp otyrdy
(Mürzekalon Ismaýyly). 3. Ol burç çeýnän ýaly ýüz-gözüni
kürºerdip, tersine bakdy (Mumtaz Muhammedow). 4. Men
oýun göterýän adam bolsamdym, oòa goºulyp hezil edip
gülerdim (Pirimkul Kadyrow).
80-nji gönükme. Okaò. Ýygnak ýönekeý sözleminden ýaýraò
ýönekeý sözlemini emele getiriò we göçüriò.
Sapar iºledi. Gurban bejerdi. Nury tekizledi. Selbi
ýygýar.
4. Sözlem agzalary
A) Sözlemiò baº agzalary
81-nji gönükme. Okaò. Kese çyzyk goýlan ýere ýaýyò içindäki
soraga jogap bolýan söz goýup göçüriò.
N u s g a : (Kim?) aýdym aýtdy. Gurbanjemal
aýdym aýtdy.
(Kimler?) tans etdiler. (Näme?) ýer sürýär.
(Kim?) agaç çapýar. (Nire?) uly ºäher. (Näme?)
ýandy. (Näme?) akyp baºlady.
82-nji gönükme. Berlen sözlerden peýdalanyp, ýygnak ýönekeý
sözlemlerini düzüò we göçüriò.
Barlady, äkitdi, okady, ýazýar, geljek, gürrüò berdi,
ylgady, tutdy.
37
83-nji gönükme. Her biriòiz özbaºdak ýygnak ýönekeý sözlemine degiºli bäº sözlem düzüò we ýazyò.
Eýe bilen habar sözlemiò baº agzalarydyr. Baº
agzalar ºol sözlemiò esasyny emele getirýärler. Kim?
Näme? Nire? Näçe? diýen soraglara eýe jogap
bolýar. Sözlemde bolsa esasy gürrüò eýe dogrusynda
gidyär.
Habar Näme etdi? Näme edýär? Näme etjek? Näme eder? diýen soraglaryò haýsy-da bolsa birine jogap bolup gelýär. Özem sözleriò soòunda gelýär.
Eýäni anyklamak üçin ilki habara sorag beräýmeli.
Ondan soò Kim? Näme? Nire? Näçe? diýen soraglaryò haýsy-da bolsa birine jogap bolýan sözi tapmaly.
Ýokarda belleýºimiz ýaly, ºol soraga haýsy söz jogap
bolsa, ol hem sözlemiò eýesi hasaplanýar. Mysal üçin,
Durdy kitap okaýar. Ýaba suw geldi. On bäºe bölünýär diýen ýaly sözlemleri ýokardaky usulda deròemek
bolar.
84-nji gönükme. Okaò. Sözlemlere sorag berip, ilki habary, soò
eýäni tapyò we göçüriò.
Tohum sepildi. Bugdaý gögerdi. Myrat okaýar. ªirin
surat çekýär. Mamam sallançagy üwreýär.
85-nji gönükme. Öýüòizde pikirlenip bäº sözlem düzüp geliò
we olary düºündiriò.
86-njy gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleriò näme ekenligini aýdyò, sözlemleri göçüriò.
38
1. Daò golaýlapdy. (Abdyrahim Gaýraty). 2. Aý dogdy
(Jumanyýaz ªaripow). 3. Kazydan jogap bolmady (Mürzekalon Ismaýyly). 4. Fazylat dymdy (Samig Abdukahhar). 5. Men gitdim (Ýoldaº ªamºarow). 6. Altynaý brigadir boljakmyº (Nazir Safarow). 7. Tahýadaº energetikleriò
ºäheri. Onuò seýil bagynda Magtymgula ýadygärlik dikeldildi. Oòa ºäherliler guwanýarlar (Halbibi Mätdurdyýewa).
B) Sözlemiò aýyklaýjy agzalary
87-nji gönükme. Okaò. Aºagy tolkun bilen çyzylan sözlere üns
beriò we sözlemleri göçüriò.
1. Gaýly ~~~~~~~~~~~~~
obadan düýn geldi (Köbeý Artykow). 2. Men
elewatory emelsizlik bilen ele aldym (Pirimkul Kadyrow).
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
3. Gulçulyk zynjyry gyryldy (Jumanyýaz ªaripow). 4. Plitada
~~~~~~~~~~~~
~~~~~~~~~~~~
gaz ýanýar (Polat Mömün).
~~~~~~~~~~~~
Eýe bilen habardan baºga belli bir soraga jogap
bolýan sözlere aýyklaýjy agzalar diýilýär.
Mysal üçin, «Aýnagül, gelýär» sözlerini deròäliò.
Aýnagül eýe, gelýär habar. «Mekdebe hemmämizden ir» sözleri aýyklaýjy agzalardyr.
Sözlemiò aýyklaýjy agzalary ýa eýä, ýa-da habara,
käte öz bir-birlerine baglanýarlar. Ýaòky sözlemdäki
«Mekdebe» sözi habara baglandy (Nirä gelýär?
Mekdebe).
88-nji gönükme. Okaò. Tekstde okuwçynyò haýsy häsiýetleri
barada söhbet edilýär? ªoòa üns beriò.
Daýhanlar bilen gowaça ekiºi barada pikir alyºyp bolupdym. Indi ºähere ýetmelidim. Sagat onlardaky ýygnaga
39
ýetiºmelidim. Bir garasam iki çaga gelýär. Özlerem göni
maòa tarap. ªol geliºlerine-de elleri bilen hereket edip,
bir zatlary düºündirjek bolýarlar. Garaºdym. Bular Sapargeldi bilen Akmyratdy.
«Çagalar bu ýerden-ä geçmeli däl. Belki, bir ýagdaý
bolandyr» diýip oýlandym. Derrew anykladym.
Amanmät Aganyò ýatagyndan gije bir sygyr çykyp
gidipdir. Mal eýesi ony gözläp, bar ýerlere aýlanyp çykypdyr. Emma sygry gördüm bildim diýen bolmandyr.
Ogrynyò eli degendir diýilse-de ol sygyr örän arryk ekeni.
Onsoòam gözüò bilen görüp, eliò bilen tutmasaò peýdasy
ýok. Sapargeldi bilen Akmyradyò mekdebe gatnaýan ýoly
zeýkeºiò gapdalyndan geçýärdi. Birinji synpda okaýan bu
çagalar zeýkeºiò içinden bir malyò iòrenýän sesini eºidýärler. Baryp görseler bir sygyr suwa batypdyr. Çykjak
bolup köp urunypdyr. Çagalar salymyny bermän töweregine
garanýarlar. Emma hiç kime nazary kaklyºmanyndan soò
göni meniò ýanyma dogurlamaga mejbur bolýarlar. Biz epesli adam toplap, ol ýere bardyk. Ýene ýarym sagat habar alynmasa. Mal janawar haram öläjek ekeni. Ony kynlyk
bilen halas etdik.
Amanmät aga mekdebe bardy. Mugallymlara minnetdarlyk sözlerini aýtdy, Sapargeldi bilen Akmyrada sowgat
gowºurdy (Köbeý Artykow).
Tekstiò mazmunyny gürrüò beriò. Ony aºakdaky meýilnama
esasynda bölümlere bölüò. Sözbaºy goýuò we beýannama ýazyò.
Meýilnama
1. Iki çaganyò aladaly geliºi.
2. Amanmät aganyò sygrynyò çykyp gidiºi.
40
3. Sygryò halas ediliºi.
4. Mal eýesiniò minnetdarlygy.
89-njy gönükme. Okaò. Sözlemiò aýyklaýjy agzalaryny anyklap
göçüriò, aºagyny tolkun çyzyk bilen çyzyò.
1. Küpede bir aýal uklap ýatan eken (Samig Abdykahhar).
2. Altynaý sizi asla garaºdyrmaz (Nazir Safarow).
3. ªo pille hem öòden bir ýap çykypdyr (Hamza Hekimzada).
4. ªemal jogap berdi, bu gözel pasyl (Rahmatulla Uýgun).
5. Barymyz bolarys wepaly esger (Gafur Gulam).
90-njy gönükme. ªu sözlerden öz islegiòize görä bäºisini
saýlap alyp, sözlemler düzüò.
Aral deòzi, Amyderýa, Wepa, Atamyrat, Berdinazar,
Durdy Gylyç, Beki Seýtäkow, Nowaýy, Berdak.
Amyderýa
91-nji gönükme. Okaò. Sözlemiò aýyklaýjy agzalaryny soraglar
arkaly tapyò we düºündiriò.
Jumadurdy bilen Rejep bir synpda okaýardylar. Bular
köp ýyllardan bäri bile gezerdiler. Bir gün Jumadurdy mekdebe gelmedi. Rejebiò-de ºol gün ugry bolmady. Ol derrew Jumadurdynyò öýüne bardy. Dosty keselläp galypdyr.
Rejep oòa ºol günki geçilenleri öwretdi. Jumadurdynyò
begenjiniò çägi bolmady. Ol Rejebe minnetdarlyk bildirdi.
(Akgeldi Aºyrow).
41
Ç) Sözlemiò deòdeº agzalary
92-nji gönükme. Sözlemleri okaò. Bir soraga jogap bolýan
birnäçe söze üns beriò we ýazyò.
Hally, ªamyrat, Atageldi, Ýagºymyrat dagylar dördünji
synpda okaýarlar. Olar uzakdan gatnaýarlar. Okuwçylar atyzçillerden, ýaplardan, ekinzarlyklardan we gurluºykçylaryò
posýolkasyndan geçip, mekdebe gelýärler. Hally bilen
Atageldi ºu gün toprak daºadylar, saman taýýarladylar suw
getirdiler we laý etdiler. Bir iº etjek bolsalar bular özara
geòeºerdiler, maslahatlaºardylar we bir-birlerine kömek
bererdiler.
93-nji gönükme. Nusgadan peýdalanyp, özüòiz ýatdan dört
sözlem düzüò we deòdeº agzalary düºündiriò, ýazyò.
N u s g a : Masgarabaz (Näme edýär?) oýnaýar, bökýär, ylgaýar we aºyrym atýar.
Eger-de sözlemde birnäçe söz bir soraga jogap
bolsa, bir heò bilen aýdylsa, oòa deòdeº agzalar
diýilýär. Olar birnäçe eýeden-de, habardan-da we
aýyklaýjy sözlerden-de bolup biler.
Deòdeº agzalaryò arasynda kömekçi söz bolmasa,
onda aralarynda otur goýulýar.
M e s e l e m : Geçen ýyl hojalygymyz pagta, däne,
bakja we beýleki planlaryny artygy bilen doldurdy. Ata,
Çary, Muhat, Weli dagylar agºam kurortdan geldiler.
Kombaýn ýygnaýar, orýar, döwýär we arassalaýar.
Öten agºam ýygnakda Döwleti, Meläni we Aºyry
öwdüler.
42
94-nji gönükme. Okaò. Göçüriò we deòdeº agzalaryò aºagyny
çyzyò.
ªirin, Tawus, Jemal, Aýnur, Dürdäne,
Aýdym aýdyp, tans etdiler erkana.
Akbaý, Döwlet, Hajy bilen Hanguly,
Göreº tutup, haýran galdyrdy ili.
(Akgeldi Aºyrow)
95-nji gönükme. Okaò. Hemmesi bir meòzeº soraga jogap
bolýan sözleri saýlap göçüriò.
Biz ussahanada Gadam aganyò gapdalynda garap
durus. Ussa bir guraly alýar-da ºägirtlerine seredýär, ony
görkezýär, gürrüò berýär we öwredýär. ªägirtleri bolsa üns
berip diòleýärler, oòa sorag berýärler we iºläp görkezmegini haýyº edýärler.
ÝÖNEKEÝ WE GOªMA SÖZLEMLER
96-njy gönükme. Okaò. Ýönekeý sözlemleri saýlap göçüriò.
1. Awtobus göründi welin, ýolagçylar gozganyp baºladylar. 2. Mämmet ýap gazýar. 3. Ol maºynyò ýanynda dursaòdagy sesi gulagyòy gapyp barýardy, talyò düýbünde
welin onuò zenzelesi kä peselip, käte galyp, birgeòsi bolup eºidilýärdi (Ýoldaº ªamºarow). 4. Enegül haly dokaýar.
5. Pälwanlar ýaryºýarlar.
Öz gurluºlary taýdan sözlemler ýönekeý we goºma
sözlemler diýen iki topara bölünýärler.
43
Diòe bir sözlemden düzülenlerine ýönekeý sözlem diýilýär. Meselem: Bulut syryldy. Gün çykdy. Sen
öýe berlen iºi haçan ýerine ýetirdiò?
Birnäçe ýönekeý sözlemlerden düzülen sözlemlere
goºma sözlem diýilýär. Ýönekeý sözlemler bir-birleri
bilen emma, welin, ýöne,ýogsa, ýogsam bolmasa,
hem, -da, -de, we ýaly kömekçiler arkaly baglanyºýarlar. Olar käte diòe otur arkaly-da baglanºyp biler.
M e s e l e m : Ilim-günüm bolmasa, aýym-günüm
dogmasyn. Annadurdy kitap satyn aljakdy welin, puly
öýünde galaýypdyr. Sagat 8-30 boldy welin, derrew
girmäge jaò kakyldy.
Goºma sözlemlerdäki ýönekeý sözlemleriò arasynda we, hem baglaýjy kömekçileri gelse, onda
otur goýulmaýar. Emma, ýöne baglaýjylary gelse
öòünden, welin gelse yzyndan otur goýulýar.
97-nji gönükme. Okaò. Ýönekeý we goºma sözlemleri anyklaò,
göçüriò. Ýönekeý sözlemleriò aºagyny çyzyò.
Altynaý Döwran agadan ýapyºdy. Döwran aga Altynaýa
maslahat bermezden ozal, ondan haýsy uçastkada iºlemek
isleýändigini sorady... Nurulla ozal mekdep müdiridi. Onuò
ölümi dogrusyndaky ºum habar okuwçylaryò gulagyna
baryp ýetende, aglamadyk, gözýaº dökmedik ýekeje-de
çaga ýokdy (Nazir Safarow).
98-nji gönükme. Okaò. Ýönekeý sözlemlerden goºma sözlemleri
emele getiriò. ªonda siz baglaýjy kömekçilerden peýdalanyò
N u s g a : Gar dyndy we çagalar oýnamaga çykdylar.
44
Jeren geldi. Ogultäç daýza hamyryny zuwalamaga
baºlady. Gyz bedresini bir gapdalda goýdy. Tamdyra ýakar
ýaly odun taýýarlady. Jeren ejesiniò ýanyna geldi. Oòa
kömek berdi. Ogultäç daýza begendi. Gyzynyò hyzmatyndan hoºal boldy (Ýazgül Durdymädowa).
Zuwala
99-njy gönükme. Okaò. Goºma sözlemlere üns beriò. Göçüriò
we baglaýjylaryò aºagyny çyzyò.
Täjigül mekdepden geldi welin, papkasyny jigisi garbap
aldy. Ol geýimlerini çykardy we bir gapdalda ýygnap
goýdy. Täjigül ýuwunmak üçin hereket etdi, emma bedrede
suw ýokdy.
Muny jigisi derrew duýdy we daºardan suw getirdi.
Onýança ejesi geldi-de günortanlyk ediner ýaly nahar
taýýarlamaga giriºdi (ªerip Gurbanow).
100-nji gönükme. Okaò. Köp nokat goýlan ýerlere baglaýjy
kömekçilerden haýsysyny goýmalydygyny anyklap, sözlemleri göçüriò.
1. Men yzyòdan gygyrdym..., sen ony eºitmediò.
2. Hälem irräk turaýdyò ...., okuwyòa ýetiºmejek ekeniò.
3. Bahar der döküp iºledik..., güýz bol hasyl alaýdyk.
4. Agam mallary ýataga gabady..., olaryò öòüne ot dökdi.
5. Daýymlara barýaryn.... taýyma baº öwredýärin (Nakyl).
BAªGANYÒ SÖZI
101-nji gönükme. Okaò. Baºganyò sözüne üns beriò we ony
saýlap göçüriò.
Mugallym okuwçylara: «Özbek halk ertekileri» diýen
kitaby okadyòyzmy?» diýip ýüzlendi. Suraýýa elini
45
göterdi. Mugallym oòa: «Aýt, Suraýýa!» diýdi. «Men ol
kitaby boýdaºym Maýsadan alyp okapdym» diýip, Suraýýa jogap berdi. Mugallym Maýsa güler ýüz bilen bakdy-da ºeýle diýdi. «Sen boýdaºyòa wepaly gyz ekeniò.
Özüòde-de bahylçylyk ýok ekeni. Berekella, Maýsa!»
(Abdy Ýagmyrow).
Gepleýän ýa-da ýazýan adamyò öz sözüniò arasynda
kesekiniò sözüni getirmegine baºganyò sözi diýilýär.
M e s e l e m : Mugallym nobatça: «Synp tagtasyny
süpür!» diýdi. ªu ýerde mugallym nobatça, diýdi»
gürrüòçiniò (awtoryò) sözi. «Synp tagtasyny süpür!» diýen
sözler (sözlem) baºganyò ýagny mugallymyò sözi.
Baºganyò sözi ýazuwda goºa dyrnagyò («....»,
«.....») içine alynýar. Eger-de baºganyò sözi sözlemiò
ortasynda gelse, onda onuò öò ýanyndan iki nokat
(:) goýlup, goºa dyrnak açylyp («...), onsoò baºganyò
sözi ýazylýar.
Ilki harpy baº harp bilen ýazylyp baºlanýar. Goºa
dyrnak baºganyò sözi gutaran ýerinde ýapylýar (....»,
«). Ondan soòra adatda bolºy ýaly «diýip, diýdi, diýen...» ýaly sözler ulanylýar. M e s e l e m : Käbegül
gündeligini açyp: «Kaka, ynha men bäºlik aldym»
diýdi. Klubdan: «Zähmet pälwanlaryna ºöhrat!» diýen
sözler eºidilýärdi.
102-nji gönükme. Okaò. Dyngy belgisini goýup, sözlemleri
göçüriò.
Halmyrat Esene agºam klubda konsert boljak, barjakmy
diýdi. Hawa aýdym saz diòläp, lezzet almak gowy ahyryn
46
diýip, Esen jogap berdi. Ol az salym oýlanyp durdyda
ºeýle diýdi. Olar kimler bolmaly Halmyrat raýon Medeniýet
öýüniò bagºylary-da diýip, Esene düºündirdi. hökman
bararys, bagºylary üns berip diòläris diýip, Esen göwnündäkini mälim etdi.
103-nji gönükme. Sözlemleri okap, baºganyò sözüni anyklaò,
göçüriò we aºagyny çyzyò.
Mamyº Keýijege: «Meýdanda gurjak oýnajakmy?» diýdi.
«Ýok!» diýip, gyzjagaz jogap berdi. Mamyº: «Men-ä gidip
oýnap geljek» diýdi. Keýijek ep-esli wagt oýlanyp oturdy.
Soòra ºeýle jogap gaýtardy. «Sen git-de oýnaber. Men-ä
öýden çykjak däl». Mamyº sebäbini bilmek isläp: «Näme
üçin?» diýip sorady. Keýijek: «Ýagyº ýagyp, ýerleri palçyk
etdi. Aýagym batga bolýar» diýdi. jigisiniò akyl
paýhasyna Mamyº begendi.
104-nji gönükme. Durmuº wakalaryndan, gazetlerden, kitaplardan
peýdalanyp, her biriòiz öýünizde bäº sözlem düzüò. ªol sözlemleriò
içinde baºganyò sözi-de bolsun.
GEPLEªIK
105-nji gönükme. Okaò. Gürrüòiò näçe adamyò arasynda
gidýändigine göz ýetiriò.
Oglum, bu kitaby kimden aldyò?
Partadaºym ªamyratdan aldym.
Kitabyò daºy näme üçin hapa?
Enarjyk hapa elleri bilen tutdy-da!
47
Beýtseò saòa hiç kim kitap bermez.
Bolýar, eje. Çaòyny kakyp, ýygnap goýjak.
Iki we birnäçe adamyò arasynda gidýän gürrüòlere
gepleºik diýilýär. Gepleºikde her bir adamyò sözüniò
öòünden kese çyzyk () goýulýar.
106-njy gönükme. Gepleºige degiºli her biriòiz alty sözlem
düzüò we ýazyò.
107-nji gönükme. Sözlemleriò galdyrylan dyngy belgilerini goýup,
gepleºigi ýazuw kadasyna laýyk edip göçüriò.
Çary sen Magtymgulynyò goºgularyny okapmydyò diòe
bir okamak däl men ºahyryò ençeme goºgusyny ýatladymam olary ýoldaºlaryòa haçan aýdyp bermekçi hepdäniò
ºenbe güni Magtymgula bagyºlanyp geçiriljek edebiýat
agºamynda.
ÝÜZ TUTMA SÖZLERI
108-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleri göçüriò we
düºündiriò.
1. Jepbar, sen haçan öýüòe gitjek? Men ýene bir
hepdeden giderin, Araz. 2. Gadyrly ýoldaºlar. Saglygyò
gadyryny bilmeli. 3. Seniò ýadyòa düºýärmi, Aman, ol
adamy ikimiz geçen ýyl Daºkentde görüpdik. 4. Boº wagtyòyzy bihuda geçirmäò, oglanlar!
48
Kime ýüzlenilýändigini aòladýan söze ýüz tutma
sözleri diýilýär. M e s e l e m : eje, ertir meni ir turuz.
Gadyrly okuwçylar, siziò geljegiòiz ýagty we aýdyòdyr.
ªu sözlemlerdäki «Eje, gadyrly okuwçylar» sözleri ýüz
tutma sözleridir.
Ýüz tutma sözleri sözlemiò baºynda, ortasynda
we aýagynda gelip bilýär. Eger-de ºol söz baºda
gelse yzyndan, ortada gelse, iki tarapyndan,
soòunda gelse, onda öò ýanyndan otur goýulýar.
Meselem:
Akjagül, sen agºam klubdaky oýna tomaºa etdiòmi?
Sen, Akjagül, agºam klubdaky oýna tomaºa etdiòmi?
Sen agºam klubdaky oýna tomaºa etdiòmi,
Akjagül?
Ýüz tutma sözleri sözlemiò eýesi, habary we
aýyklaýjy agzalary bolup bilmeýärler.
109-njy gönükme. Okaò. Ýüz tutma sözleriniò sözlemiò niresinde
gelendigini aýdyò. Olary saýlap ýazyò.
1. Hat geler, dostum, her hili oýhyýallary göwnüòe
getirme (Abdulla Kahhar). 2. Sabyrly gul dura-bara ºat
bolar, oglum (Aýbek). 3. Sen ýetim dälsiò, ukla, jigerim!
(Gafur Gulam). 4. Täze ýylyòyz gutly bolsun, ýoldaºlar!
(Rahmat Faýzy). 5. Düºünýän, oglum, hemmesine düºünýän diýip, goja jogap berdi (Abdyrahym Gaýraty).
49
110-njy gönükme. Goºgy bentlerini labyzly okaò. Ondaky ýüz
tutma sözleri düºündirip beriò we göçüriò.
1. Magtymguly hyýal düºüp özüme,
Köp tomaºa geler, geçer gözüme.
Eºidenler, aýp eýlemän, sözüme,
Iller kimin sözüm uz hem bolmasa!
(Magtymguly)
2. Ýürek telwas eder, göterler serim,
Köòül arzuw eýlär, Watanym, seni!
(Zelili)
3. Eý, perzendim, saòa zynhar nesihat,
Kiºini yzyndan saýyjy bolma.
Syla ussadyòy ataòdan zyýat,
Lebiz ykraryòdan taýyjy bolma.
(Tolybaý Kabulow)
111-nji gönükme. «Okuwçylar», «Daýhanlar» diýen ýüz tutma
sözleriniò sözlem içinde haýsy ýerde gelendigine üns beriò. Galdyrylyp
gidilen dyngy belgilerini goýup, teksti göçüriò.
1. Okuwçylar täze mekdep jaýyòyz mübärek bolsun!
Mekdep emlägini siz okuwçylar edil gözüòiziò göreji ýaly
gorap saklamalysyòyz. Elmydama tertip-düzgüne esewan
boluò özüòizden kiçilere görelde boluò okuwçylar.
2. Daýhanlar harmanyòyza bereket! Azabyòyzyò ýerine
düºendigini bilýäris hormatly daýhanlar. Biz ºäherliler bolup
gadyrly daýhanlar size ýardam bermäge geldik.
112-nji gönükme. Öýüòizde ýüz tutma sözlerine bäº sözlem düzüp geliò.
ªäherliler
50
Ýygnak we ýaýraò ýönekeý sözlemlerini düºündiriò. Sözlem
agzalary barada gürrüò beriò. Deòdeº agzalara degiºli mysallar
getiriò. Ýönekeý sözlemler goºma sözlemlerden nähili tapawutlanýarlar? Baºganyò sözi näme? Gepleºige degiºli mysallar getiriò.
Ýüz tutma sözleri barada gürrüò beriò.
SÖZLEÝIª WE SÖZLEÝIª STILLERI
113-nji gönükme. ªygry labyzly okaò. Sözleýºiò dürli ugurlarynda hem ony üýtgedip bolmaýandygyna göz ýetiriò.
DAÒ
Daò nämedir, balalar,
Aýdyò-da, gül-läleler.
Neçün küýseýär daòy
Hatda ata-babalar?
Daò bu güneº gülküsi,
Ondan ºatlyk ýaýylar.
Güneº gülse, aýdym, saz
ªirin hüwdüler bolar.
(E. Ahunowa)
Adamlaryò bir-birleri bilen özara pikir alyºmaklaryna,
durmuº we tebigat baradaky öz garaýyºlaryny ýüze
çykarmaklyga sözleýiº diýilýär.
Sözleýºiò iki ugrunyò bolýandygyny belläp geçeliò.
1. Dilden sözleýji. 2. Ýazuw arkaly sözleýji.
Sözleýiº arkaly aòladylýan pikiriò mazmunyna,
häsiýetine, maksadyna, kime gönükdirilendigine, näme
51
hakda aýdylýandygyna laýyklykda sözleýºiò gepleºik,
çeper, iº, ylmy diýen stilleri bolýar.
114-nji gönükme. «Görogly» eposynyò «Harmandäli» ºahasynyò
bagºy Ilaman Annaýewiò dilinden ýazylyp alnan nusgasyndan bir
parça üns beriò. Ol sözleýºiò haýsy ugruna degiºli?
Seniò üç ýüz altmyº sopyò bar diýip eºidýän.
Hemmesi bir däldir. Ine, birden sözümiz azaºyp, girsem
ýumruga. Saldyk ýumrukma-ýumruk, ºapbatda-ºapbat,
güpbeme-güpbe, jeòòede-jüòòe ºo barmaga sakgalyòdan
tutup, bilegiòe orap, aºak egip beriberse, kelläòe, beri
berse kelläòe, agaja daòlyp urlan mal ýaly nirä gaçjak?
Gaýtam, senem syrdyr, pirim, sakgalyòy! diýdi.
Ýok, ondan gürrüò bolmaz.
Bolýa, pirim!
Kyrk elli gün murtsuz gezende näme, sakasyna
gaýyr çökenok. Ýene çykmaýamy? Piriò aýdanyny edip
syrdyrdy. Üç ýüz altmyº sopynyò metjidi bölek. ªoòa
barsaò, galanynam elip ýaly ederler.
....Bir demir ýatyrdy. Sapjaý ýasap, bir deregi saýlap
urdy, panany, agzyny taplap.
Ine, saòa kätmen diýdi.
Pah-pah, gerek ýerinde ýargyòam iºini bitirjek eý bu.
1. GEPLEªIK STILI. Adamlaryò bir-birleri bilen
özara mesawy gürleºenlerinde, peýwagtyna soragjogap alºanlarynda ulanylýan erkin sözleýºe sözleýºiò
gepleºik stili diýilýär. Munda kömekçi sözler kän bir
ulanylmaýar, pikir köplenç sorag-jogap arkaly
aòladylýar. Sözlemde sözleriò tertibi-de üýtgäp biler.
52
Mysal üçin, habaryò ilki, eýäniò iò soòda gelmegem
mümkin.
Gepleºik stili köplenç bir zady habar bermäge
zerurlyk ýüze çykanynda, pikir alºylmaly bolnanda, bir
mesele anyklanylanda ulanylýar.
Muòa «Görogly» eposyndan, Kemine, Myraly
ependi hakdaky ºorta sözlerden isledigiòçe mysal
getirmek bolar.
Beýle edilmeginiò sebäbini biljek boluò.
Sapar owganyò garnyny doýurdy ýigitler. Keýpini
kökledi. Ýigitleri yzyna tirkäp gidiberdi. Gözel ºanyò iò uly
paýtagtyna baryp: «Hany, ýigitler, alyò ºuny gurºap!
Ortanyò açyk ýeri bolmasyn. Girjek girmesin, çykjak
çykmasyn» diýip. Ýigitler aýdanyny edip gurºap aldylar.
Topy tophanany gurdular sala. Sapar owgan her günde
dokuz galasyny aldy. On sekiz müò ýigidiò hem elini
daòdy. Onsoò geldi ýigitleri bilen patyºanyò ýanyna
(«Ýusup-Ahmet» dessanyndan).
2. Iª STILI. Guramalaryò edaralaryò, kärhanalaryò
iº ýörediº, protokol ýaly iº kagyzlary ýazylanda
ulanilýan stile iº stili diýilýär. Olaryò stil aýratynlyklary ºol iºleriò wezipesi we maksady bilen
baglylykda köplenç resmi hem-de konkret (anyk)
bolýar.
Bularda awtoryò öz emosional duýgulary bolmaýar.
53
116-njy gönükme. Aºakdaky maglumatnamanyò nusgasyna üns
beriò we göçüriò.
Hojaili etrabyndaky 35-nji orta
mekdebiniò direktoryna.
Hamza adyndaky ºirket hojalygynyò 14-nji brigadasynda ýaºaýan
Atalow Rejepden.
ARZA
Meniò oglum Atalow Arazmuhammet ýedi ýaºyny
doldurdy. ªonuò üçin hem ony 1-nji synpa okuwa kabul
etmegiòizi haýyº edýärin.
15-nji awgust,
1991-nji ýyl
goly
R. Atalow
3. ÇEPER STIL. Bu stil çeper eserlerde ulanylyp,
munda gürrüòi edilýän waka, hadysa has janlandyrylyp,
çeper obrazlaryò, awtoryò özüniò emosional duýgularynyò üsti bilen ýüze çykarylýar. Gürrüò, beýan
edilýän waka has janly, obrazly bolar ýaly awtor halk
nakyllaryndan, meòzetmelerinden, diliò öz häsiýetli
aýratynlyklaryndan, çeperçilik seriºdelerinden peýdalanýar, sözlem, aòlatmalar göçme manyda hem ulanylýar.
117-nji gönükme. Okaò. Her bir tekstde nähili çeperçilik seriºdeleriniò ulanylandygyny biljek boluò. Olaryò çeper stili emele getirmäge nähili hyzmat edýändigini aýdyò.
1. Gara daºdan gara gyly saýlan göz,
Çöòòeler görejiò göze myhmandyr.
(Magtymguly, «Göze Myhmandyr»)
54
2. Gowaçanyò her düýbüni
Deòäp iki didäòe,
Ýüregiòde müò bir söýgi,
ªo ýana gözlär gözleriò.
(S. Abdylla, «Pagtaçy gözele»)
3. Badyny ýuwaºýuwaºdan haýalladyp, «çakgy sap»,
«çakgy sap» diýip gelýän ýolagçy otlusy kiçijik stansiýada
«haººyò-ò» etdi-de saklandy. Otlynyò «Uludan dem
alaryna» mähetdel ýolagçylar sogan dökülen ýaly bolup
wagonlardan gyssanmaç düºüp baºladylar. Kiçijik
stansiýanyò perrony çöp dürtülen arynyò öýüne döndi (Gazakbaý Ýollyýew, «Bu dünýäniò iºleri»).
Sözleýiº diýlip nämä aýdylýar? Olaryò görnüºleri barada aýdyò. Gepleºik stili bilen iº stiliniò arasynda nähili tapawut bar?
Çeper stil näme? Oòa ºahyrlaryò, ýazyjylaryò eserlerinden mysallar getiriò.
55
FONETIKA, GRAFIKA WE
ORFOGRAFIÝA
Biziò sözleýän sözlerimiz aýry-aýry seslerden ybaratdyr. Mysal üçin, «bal» sözi üç sesden, «balyk» sözi bolsa bäº, eger-de «Balykçy» diýsek onda ýedi
sesden ybarat bolýar. Bir sesi baºga ses bilen çalºyrsaò, onda derrew many üýtgeýär.
Diliò seslerini öwredýän ylma fonetika diýilýär.
Harplaryò ýazuw ºekiline grafika diýlip at berilýär.
M e s e l e m , «Garpyz» diýenimizde alty sany ses
eºidýäris we alty harp ýazýarys. «It, al» sözleriniò her
birinde iki sesi eºidýäris we iki harpy ýazýarys.
ªu ýerde ýene-de bir zady belläp geçeliò. «haly»,
«hemiºe», «hünär», «höwluk», «hökümet» sözleriniò
ilkinjisi «h» harp (ses) ýazylsa-da, ºol sesiò hemme
ýerde aýdylyºy deò däl. Ol harp her birinde baºgabaºga eºidilýär. Emma ýazuwda welin ºol bäº sözüò
baºyndaky «h» nyò hemmesi üçin birini ýazýarys.
«Baba» sözündäki «B» hem ºolar ýaly.
118-nji gönükme. Göçüriò. Has gara ýazylan sözlerdäki iki
sesiò («h» we «B») aýdylyºyna we ýazylyºyna üns beriò. Nähili
tapawut bardygyny aýdyò.
1. Hemranyò gyz jigisi Hesel haly dokaýar. 2. Babam
maòa alma berdi. 3. Baýmyrat, irräk gelgin,Hommat,
Halmyrat dagylar bilen kluba oýun görmäge gideli. 4. Biziò
bagymyzda bilbil saýrady. 5. Hajy hyýar barasynda bize
gürrüò berdi.
56
Harp diýlip, sesleriò ýazuw belgisine aýdylýar.
Türkmen dilinde 30 sany harp bar. Olaryò hersiniò
öz ady, aýdylyºy bar.
Harplaryò kabul edilen tertibiniò ýygyndysyna
elipbiý diýilýär.
TÜRKMEN ELIPBIÝI
1
Aa
a(a)
16
Nn
en(ýí)
2
Bb
be(áå)
17
Òò
ò(¦)
3
Çç
ç(÷å)
18
Oo
o(o)
4
Dd
de(äå)
19
Öö
£(£)
5
Ee
e(ý)
20
Pp
pe(ïå)
6
Ää
¡(¡)
21
Rr
er(ýð)
7
Ff
f(ôå)
22
Ss
es(ýñ)
8
Gg
g(ãå)
23
ªº
ø(øå)
9
Hh
he(õå)
24
Tt
te(òå)
10
Ii
i(è)
25
Uu
u(ó)
11
Jj
je(æå)
26
Üü
ü(¯)
12

(æå)
27
Ww
we(âå)
13
Kk
k(êà)
28
Yy
y(û)
14
Ll
el('ýë)
29
Ýý
ý(é)
15
Mm
em('ýì)
30
Zz
ze(çå)
Fonetika diýlip, nämä aýdylýar? Grafika näme? Elipbiý diýmek
näme? Türkmen elipbiýi näçe harpdan ybarat?
57
ÇEKIMLI SESLER
119-njy gönükme. Okaò. Çekimli seslere üns beriò, göçüriò we
ºol sesleriò aºagyny çyzyò.
1. Men bu merdiwanyò yrgyldysy bilen ozal öwreniºipdim (Pirimkul Kadyrow). 2. Ýowºan ýowuz sandyraýan
elleri bilen itiò aýaklaryndaky ýüpi çözdi (Gazakbaý Ýollyýew). 3. Ägirt otly ok ýaly uçup barýardy (Sunnatulla
Anarbaýew). 4. Taba gelen ýerimi dökün döküp, depdim
men (Ahmet Mämmedow). 5. Zalda gülki sesi ýaòlandy
(Adyl Ýakubow).
Türkmen dilinde 9 sany çekimli ses bar. Olar ºulardyr: -a, -o, -u, -ü, -e, -y, -i, -ö, -ä. Bular sap owazdan
emele gelýärler.
Biz bulary aýdanymyzda öýkenden gelýän howa
agyz boºlugyndan päsgelsiz çykyp gidýär. Her bir çekimlini tä sesiò gutarýança uzaldyp aýdyp bolýar.
120-nji gönükme. Okaò. Nokatlaryò deregine çekimli sesleri
1. Ag . m . t iº . n Tagtan . ò Temeç ob . s . nd . n
gel . pdi. 2. G . jel . p ýag . n ýag . º d . ò . g . laý d . òd.
3. ªeýl . l . kde, Sap . rly goýunl . r . har . s . td . n sag
. m . n. l . p ç . k . d .. 4. Owgan uss . b . g . n zor gaýr . t
. ed . p ºl . di. 5. Mam . g . l ej . l . r b . ºg . er . g . ç . p
g . td . l . r.
Çekimli sesler inçe we ýogyn, dar we giò, dodaklanýan we dodaklanmaýan çekimliler diýen toparlara
bölünip, olar uzyn we gysga aýdylýarlar.
58
121-nji gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Has
sözlere üns beriò we olary göçüriò.
gara ýazylan
GUNÇALAR
Eger Watan çemen bolsa,
Siz onda açylan gunça.
Eý, meniò körpe dostlarym,
Watan sizi söýer ençe.
Gujurmyzdan alyp has bat,
Çölde döretdik bossany.
Gudrat bilen inen gaýrat,
Merdemsi ýazdy dessany.
Gazanypdy bu durmuºy
Merdanlar göreº, gan bilen.
Pälwanlaryò gidýär iºi,
Asyra ºöhrat-ºan bilen.
Her ýerde mertlik görkezip,
Sährany gülden bezýäòiz.
Babalara hormat goýup,
Özüòiz gülde gezýäòiz.
(Zafar Diýar)
122-nji gönükme. Berlen sözlerden peýdalanyp, sözlemler düzüò
we uzyn aýdylýan çekimlileriò aºagyny çyzyò.
Haly, ilde, ýoldan, daglarda, bagdan, ýaºlyk, çaglary,
zorlar, aò-bilim, çal.
59
1. Uzyn we gysga çekimliler
123-nji gönukme. «Çal» sözüniò sözlem içinde geleninde haýsy
ýerde «a» sesiniò uzyn we gysga aýdylýandygyna üns beriò. Has
gara ýazylan sözleri göçüriò.
1. Heniz tirme aýdymlaryna giriºmezden ozal, bagºy bir
salym diòleýjilere saz çalyp berdi. 2. Biz çarwalaryò goºuna baryp, bir kersen düýe çal içdik. 3. Oglum, heniz
gapymyza myhman gelip, boº giden wagty ýokdur. Bar,
göläò otugan bolsa, sygryòy çal-da söwüº edäý («Görogly» eposyndan). 4. Babamyò baºyndaky tüýleri agaryp,
özi çal saç bolupdyr. 5. Pyçak kesenok, oglum, çalgy
daºa çalyp ber.
Çekimli sesler söz içinde gysga we uzyn aýdylyp
ulanylýar. Meselem: «Ylym, galam, bilim» sözlerindäki
«y, a, i» çekimlileri iki bogunda-da gysga aýdylýar.
Merediò bili agyrýar» diýen sözlemdäki «bili» diýen
sözde birinji bogundaky «i» sesi uzyn, ikinjisi gysga
aýdylýar. «Baba», «Kaka» sözlerindäki birinji bogundaky «a» uzyn, ikinjisi gysga aýdylýar.
Çekimli sesleriò uzyn we gysga aýdylmagynyò
sözüò manysyna täsir edýändigini bellemek gerek.
Olary uzyn aýtsak bir many, gysga aýtsak baºga many
berýär. Mysal üçin, «çal» diýen sözi alyp göreliò. Ony
gysga aýtsak iºlik (towugy çal, dutar çal we º.m.),
uzyn aýtsak at ýa-da sypat (çal içmek, ol çal saç
bolupdyr we º.m.) bolýar.
60
124-nji gönükme. Okaò. Diòe ýazylyºy bir meòzeº bolan
sözlerde uzyn we gysga çekimlileriò sözüò manysyna ýetirýän täsirini
anyklaò. Has gara ýazylan sözleri göçüriò.
1. Gurban, seniò gözläp ýören kitabyò, ynha, bu tekjede
dur. 2. Eger dogry gepli boljak bolsaò beren sözüòde dur.
3. Näme, iýim bermeýärmisiòiz, mallaryòyz örän hor?!
4. Semiz adam kellesini ýassyga goýandan hor çekdi.
5. Görogly piriò huzuryna baryp ýeke dyz oturdy («Görogly»
eposyndan). 6. Nätanyº tizräk gutulmak üçin barha öòe
dyzady.
Türkmen dilinde näçe çekimli sesiò bardygyny aýdyò? Biz
çekimlileri aýdanymyzda nähili üýtgeºmeler bolýar? Çekimliler nähili
toparlara bölünýärler?
2. Inçe we ýogyn çekimliler
125-nji gönükme. Okaò. Inçe we ýogyn çekimlilere üns beriò.
Diòe inçe çekimli bilen gelen sözleri saýlap göçüriò.
Kaºimirlileriò mekany Kaºimir derýasynyò, ulgamlarynyò
biriniò boýunda, deòiz derejesinden 35.000 metr ýokarlykda, ini 6, boýy 30 kilometr jülgede ýerleºýär. Jülgede
häzir 50 müòden gowrak adam bar. Kaºmirlilerde goºun,
polisiýa, patyºa, döwlet edarasy jemgyýetçilik guramalary,
hukuk goraýjy organlar, hatda pul hem ýok. Olar özözünden oòýan halk. Daºary ýurtdan haryt alyº-çalºygy
netijesinde diòe duz, gant, otluçöp alýarlar («Maºgala
durmuºy» diýen kitapdan).
61
Diliò öòe we yza hereket etmegi netijesinde çekimliler türkmen dilinde inçe we ýogyn çekimliler diýen
topara bölünýärler.
1. Inçe çekimliler: ä, ö, ü, i, e. Bulary aýdanymyzda dil öòe, ýagny alynky diºlere tarap süýºýär.
2. Ýogyn çekimliler: a, o, u, y. Munda, tersine dil
yza süýºýär, alynky diºlerden daºlaºýar.
Eger-de sözüò birinji bognunda inçe çekimli bolsa,
onda galan bogunlarda-da inçe çekimliler gelýärler.
Inçe çekimliler özara sazlaºykda bolýarlar. M e s e l e m : deòiz, deòizde, deòizçi, deòizçileriòkide. El,
eller, elimiz, eldeki we º.m.
Eger-de sözüò birinji bognunda ýogyn çekimlileriò
biri bolsa, galan bogunlaryò hemmesinde ýogyn çekimliler gelýärler. Bular hem özara sazlaºykda bolýarlar. M e s e l e m : Adam, adamlar, adamlarda, adamlardaky we º.m.
Emma rus we beýleki dillerden geçen sözlerde
olar garyºyp hem gelýärler. M e s e l e m : Ýelpewaç,
meýdan, kitap, radio, partiýa we º.m.
ªolar ýaly sözleriò yzyna goºulma goºulanynda
soòky bogundaky çekimlä seretmeli. Soòky bogny inçe
çekimli bilen gutarsa, inçe çekimlili, ýogyn çekimli
bilen gutarsa, onda ýogyn çekimlili goºulma goºulýar.
M e s e l e m : Ýelpewaç, ýelpewajy, ýelpewajyò, ataºgir,
ataºgiri, ataºgiriò...
126-njy gönükme. Okaò. Inçe we ýogyn çekimlileriò garyºyp
gelýän sözlerini tapjak boluò we olary göçüriò.
62
1. Fazylat çaýy hem bilgeºleýin wagon-restorana gidip
içip geldi. Soò wagona gelip, ýene koridorda durdy (Samig Abdukahhar). 2. Ol elindäki gazeti Tursunaýa uzatdy
(Mumtaz Muhammedow). 3. Bu ymaratlarda bolsa çagalaryòyz üçin mekdepdir internatlar açarsyòyz (Jumanyýaz
ªaripow.). 4. Eýwanyò basgançagy sarsyp gitdi (Sunnatulla Anarbaýew).
5. Sorady ýazlaga çykýan çopandan,
Nirde ºahyr diýip nirde mähriban?
Hemmede ümsümlik, tukatly görüp,
Aryp-ýadap geldi, haly periºan.
(Zülfiýa Israýylowa)
Sözleriò içinde a, o, u, y çekimlilerinden biri
bolsa, onda ºol çekimlilerden soò degiºli ýerlerinde
y çekimlisi ýazylýar, meselem: Akmyrat, Orazdurdy,
uky, ylym we º.m.
Eger i, ä, ö, ü, e çekimlileriniò haýsy-da bolsa
biri sözleriò içinde gelse, ºol çekimlilerden soò degiºli
ýerlerinde i çekimlisi ýazylýar. M e s e l e m : iºik, äkitdi,
dökünçiler, deòiz we º.m.
127-nji gönükme. Okaò. Sözüò soòunda näme üçin «y» ýogyn
çekimlisiniò ýazylandygyny düºündiriò. ªol sözleri saýlap göçüriò.
Mekdebimizde dört ýüzden gowrak okuwçy okaýar.
Okuwlar türkmen dilinde alnyp barylýar. Her bir synpda
türkmençe okaýan özbek, gazak we garagalpak milletiniò
wekillerine-de duºmak bolýar. Olaryò ata-eneleri ömürboýy
türkmenler bilen goòºy bolup ýaºap gelýärler. ªonuò üçin
olar öz çagalarynyò türkmen dilinde okamagyny höwes
63
edýärler. Ähli millet wekilleriniò çagalary-da mekdebimizde
edil bir dogan ýaly bolup okaýarlar. Bu bizi biçak begendirýär (Akgeldi Aºyrow).
Wekiller
128-nji gönükme. Sözleriò her birine degiºli sözlemler düzüò
we göçüriò. ªonda soòy ýogyn çekimli bilen gelen sözleriò aºagyny
çyzyò.
N u s g a : Jahan orta mekdebi tamamlanyndan soòra
uniwersitete girip okamakçy.
Okamak, barlamak, ýazmak tabºyrmak, garaºmak.
129-njy gönükme. Nakyllary okaò. Soòy «i» inçe çekimlisi bilen
gutaran sözlere üns beriò, düºündiriò we ºol sözleri göçüriò.
Bilegi ýogyn birini ýykar, bilimi bolan müòüni
Bu günki iºiòi ertä goýma.
Il görki suw, suw görki guw.
Ýigide müò dürli hünär hem azdyr.
Ekene bar, ekmedige ýok.
Geòeºli biçilen don gysga bolmaz.
Özüni öweniò tanapy çüýrük.
Ýerini bilip sözleseò, ýüzüò nury dökülmez.
Ýerini bilip harçlasaò, jübiò puly tükenmez.
Eli bilen eden, egni bilen çeker.
130-njy gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Ilki soòy ýogyn çekimli
bilen gutaran sözleri, soò inçe çekimliler bilen gutaranyny saýlap
göçüriò.
64
TÜÝDÜK
Agam tüýdük ýasady
Ak gamyºdan kesdi-de.
Haýran etdi ol bizi
Soòra ºirin ses bile.
Owazyna ak guzy
Ak çägede oýnady.
Çypar owlak böjeläp,
Goýar ýerde goýmady.
Ak bulutly öýünden
Güneº çykdy ýaldyrap.
Çagyrýar bir-birini
Sazak-selin el bulap.
Bir salymda hemmäni
Sesi bilen ºat etdi.
Meniò agam gamyºdan
ªeýle täsin zat etdi.
(Ahmet Mämmedow)
Inçe çekimliler haýsylar? Ýogyn çekimlileri sanap beriò. Beýleki
dillerden giren sözlerde (mülkdar, telewizor, gazet...) haýsy bogna
seredilip goºulma goºulýar?
3. Dar we giò çekimliler
131-nji gönükme. Okaò. Içinde dar çekimlisi bolan sözleri
anyklaò. Soòra göçüriò we dar çekimliniò aºagyny çyzyò.
1. Daò ýakynlaºypdy, onda-munda horazlaryò sesi
eºidilip baºlandy (Saida Zunnunowa). 2. Ýaýra bolsa silos
65
edilmek üçin orlan mekgejöweniò sümmül bolan iki sany
baºyny getirdi (Ibragim Rahimow). 3. Mohan güýjüne baýrynýar, öwünjeò: penjablylardan baºgalar adam dälmiº.
Diòe penjaplylar güýçlümiº, uruºganmyº, nuranmyº, hünärmentmiº (Askat Muhtar). 4. Ol diwardan ýapyºyp daºaryk
çykdy (Abdylla Kahhar).
Diliò kentlewüge bolan gatnaºygy taýdan türkmen
dilindäki çekimliler iki topara bölünýärler:
1. Dar çekimliler: y, i, u, ü. Bulary aýdanymyzda
dilimiz kentlewige tarap ýokary galýar. ªeýlelikde,
howanyò geçjek ýoly daralýar.
2. Giò çekimliler: a, ä, o, ö, e. Bular aýdanymyzda
dilimiz kentlewügümizden aºak tarap gaýdyp, ondan
daºlaºýar. ªol wagtam howanyò geçjek ýoly giòelýär.
132-nji gönükme. Okaò. Giò çekimlilerden haýsy sesleriò düºüp
galandygyny anyklaò. Olary ýerbe-ýer goýup, sözlemleri göçüriò.
Soòky ýyll...rda biziò ºirket hoj...lygymyzda mald...rçylyga
aýr...tyn üns berlip b...ºlandy. Çünki ol hem düºewüntli
pud...k. Ýöne m...la öz durmuºyòd...nam gowi seretmeli.
Mal jan...waryò dili....gzy ýok. At...b...balarymyz «M....lym
j...nym», «Mal eýesiniò g...zünden suw içer» ýaly onl...rça
n...ill...r döredipdirl...r. Biz ferm...larda iºlemeli iºçil...ri
anykl...ýarys, ol...ra h...li-ºindi köm...k b....rip durýarys. Iò
es...sysy-da ýazda b...l ot-iým zap...syny döredý...ris.
Ar...ssaçylyga aýr...tyn üns b...rýäris (Köbeý Artykow).
66
133-nji gönükme. Matallary okaò. Jogabyny aýdyò. Haýsy dar
çekimliniò galdyrylyp gidilendigini anyklaò. ªony goýup sözlemleri
göçüriò.
1. Dil...m-d...lim tasmalar. Iç...berse hassalar, ik... g...nde
sagalar.
2. Bir k...ýzede ik... tagam.
3. Garaja gol iç...nde, Daý...m aty k...ºòeýär.
4. Gyp-g...zyl gyz ýer ast...nda, saçbag...sy ýer üst..nde.
5. Tak...r ýerde taý oýnar.
6. Ýörän ýol... dem...rdir. Iým...ti ýag, öm....rdir.
Goýmak üçin sözler: Otly, ýumurtga, unaº, turp, piºme, gowurga.
Sözleriò ahyrynda gelýän y, i dar çekimlileri uzyn
aýdylsa, olaryò yzyndan ý ýazylýar. M e s e l e m : Gyý,
diý, guý, çüý...
Emma sözleriò ortasynda gelýän y, i dar çekimlileri
uzyn aýdylsalar-da, olardan soò ý ýazylmaýar.
M e s e l e m : gyz, tiz, kyn, gündiz...
134-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözlerde näme üçin
ý ýazylandygynyò sebäbini düºündiriò we olary göçüriò.
1. Garakçylar öýüò töweregine gelende: «Guýguý!
Gurbana ber! ªapyrºupur, ªagurbana ber! Tördäkilere,
gapdalyòdakylara beriber!» diýip, garry gaty-gaty gepläpdir
(«Ýedi dawagär» diýen kitapdan). 2. Agamyrat jaýyny
pollatdyrmak maksady bilen dükandan on kilo çüý satyn
aldy.
67
3. Bar, ataòa aýt, kömekçiler geldi diý. 4. Kelew
ýoldaºyna: «Heý seniò ºu kelläòe-de tüý çykarmyka?!»
diýip degiºdi. 5. Gaýçyny al-da matany, ine ºu ýerden
gyý.
135-nji gönükme. Söz ortasynda uzyn aýdylsa-da «y, i-den»
soò «ý-nyò» ýazylmaýandygyna degiºli sözlere üns beriò. ªol sözleri
1. Doganlar gyz jigisi bolup, yzlaryndan gelenlerine
çensiz begenipdirler («Akpamyk» ertekisinden). 2. Ol ºol
meseläniò örän çylºyrymlydygyny, kyndygyny öòden hem
oýlaýardy (Berdi Kerbabaýew, «Aýgytly ädim»). 3. Gijegündiz ýanyp dur iki sany çilimi (Ata Salyh). 4. Ýagmyry
gurluºyga örän tiz alyp geldiler (Beki Seýtäkow, «Doganlar»).
4. Dodaklanýan we dodaklanmaýan
çekimliler
136-njy gönükme. Okaò. Çekimlilere üns beriò. Dodak çekimlisi
gelen sözleri saýlap göçüriò.
Kasym bu zatlary göýä düýºünde görýän ýalydy. Ol
oýanan ýaly boldy. Ýüregini dilip giden awy ony oýardy.
Gözüni açdy. Ilki bilen onuò hyýalynda Akjagül peýda
boldy. Näme etmeli? Ol: «Akylly bir zat oýlap tapýançalar,
Ýagmyry boºatjak bolup, özüni heläk edäýmesin» diýip,
tabºyryp goýberipdir. Nähili gowulyk! Müzzerip gezmek
bolarmy? Emma onuò göwnüni-de ýykmak bolmaz. Özüòide oýlanman, kemakyllylyk bilen ölümiò üstüne atmak
akmakçylyk bolar (Beki Seýtäkow, «Doganlar»).
68
Çekimli sesleriò käbirlerini aýdanymyzda biziò
dodaklarymyz hem gatnaºýarlar. Bu ýagdaý nazarda
tutulyp, olar dodaklanýan hem dodaklanmaýan çekimliler diýen topara bölünýärler.
1. Dodaklanýan çekimliler: o, u, ö, ü. Bulary aýtjak
bolanymyzda dodaklarymyz aktiw gatnaºýarlar, ýagny
olar tegelenýär we öòe tarap çömmelýär.
2. Dodaklanmaýan çekimliler: a, ä, y, i, e. Munda
biziò dodaklarymyz gatnaºmaýarlar.
Biz ö dodak çekimlisini aýdyp durkak, dodaklarymyzy ýuwaº-ýuwaºdan yza çekip aýyrsak, onda
dodaklanmaýan e çekimlisini eºideris. Eger ü dodak
çekimlisini aýdyp durkak, ºeýle etsek, onda dodaklanmaýan i çekimlisini eºideris.
137-nji gönükme. Köp nokat goýlan sözlerde haýsy dodak
çekimlisiniò bolmalydygyny anyklaò. ªol çekimlini goýup, sözi
göçüriò.
Buhara emiriniò goº...ny huj...me geçdi. Emma gyzyllar
d...ýdansyz ç...zan duºmana ot-ýalyn bilen batyrgaý j....gap
berseler-de, bir bada h...jumi saklap bilmediler. D...ºmanyò pyýada goº...nynyò hem bir b....legi huj...me
baºlamak bilen, atlylaryna k....mek berdi. D...ºmanyò atli
t...pary ýakynlaºdy. Berdi bu ýagdaýa garap dur...p
bilmedi. Ol otrýady bilen d....ºmanyò üst...ne «Ura!»
diýip, at g...ýdy. Ony gör...p, beýleki meýletin t...rkmen
otrýadlary-da, atly gyzyl gwardiýaçylar-da ç...zdular (Hydyr
Derýaýew, «Ykbal»).
69
138-nji gönükme. Içinde dodak çekimlisi bolan aºakdaky sözlerden
peýdalanyp, sözlemler düzüò. Ol sözlemleri ilki barlaò, onsoò göçüriò.
Oguldursun, Gurbandurdy, okuwçylar. Ürgenç, Muhammet,
Kömek, Nurgözel, Ogultäç.
139-njy gönükme. Surata serediò. Berlen meýilnamadan
peýdalanyp, surat boýunça «Okamak höwesi» diýen temadan
hekaýa ýazyò. Adamlara at goýuò.
Meýilnama
1. Kitaphana. 2. Okamak höwesi. 3. Kitaphanadaky duºuºyk. Adam atlary: Jumamyrat, Akjagül, Gully, Muhat, Ogulsona, Täzebaý, Bossan we Güljan.
140-njy gönükme. Okaò. Köp nokatlaryò deregine degiºli
çekimlileri goýup, sözleri saýlap göçüriò. Ol çekimlileriò nähili çekimlidigini aýdyò.
Ekin...ò aýagujuna gelenimde, dil bilen tar...pyny aýdyp
bolmajak ajaýyp bir gawuna duº geld...m, ºem...lyò
ýatanyndanmy ýa-da how...da g...wun ysynyò burk
urýanyndanmy, n...me-de bolsa burnuma ýiti, ýakyml... bir
70
ys gelip urdy. Edil mag...zinde çit mat... ýyrtylýan ýaly,
gawunl...r tar-tar edip ýar...lýardy, çig...tleri bolsa kes...leriò
üstüne seçelenip gidýärdi. Elime g...wun alyp, kepbä
gaýtdym. Goja oj...kdaky ody lowl...dyp ýakýardy. Ol
golumd...ky gawun... sered...p gülümsiredi (Seýit Ahmet,
«Durnalar»).
ÇEKIMLILERIÒ BÖLÜNIªI
Çekimliler
a, o, u,
y, a, i,
ü, ö, ä
Inçe
çekimliler
ä, ö,
ü, i,
e
Ýogyn
çekimliler
a, ö,
ü, y
Dar
çekimliler
y, i,
u, ü
Dodakla DodaklanGiò
maýan
nýan
çekimliçekimliler çekimliler
ler
a, ä,
o, u,
a, ä,
y, i, e
ö, ü
ö, o,
e
magazin
Çekimlileriò toparlara bölüniºini ºu çyzgyda görkeziliºi ýaly ýadyòyzda saklamagy unutmaò.
Dodak çekimlileri beýleki çekimlilerden nähili tapawutlanýarlar?
Dodaklanmaýan çekimliler haýsylar? Türkmen dilinde näçe sany
dodak çekimlisi bar? Ýogyn we inçe dodak çekimlileri, dar we
giò dodak çekimlileri barada gürrüò beriò.
5. Dodak çekimlileriò ýazuw düzgüni
141-nji gönükme. Okaò. Sözlemleri göçüriò. Dar dodak çekimlisiniò aºagyna bir çyzyk, giò dodak çekimlisiniò aºagyna bolsa iki
çyzyk çyzyò.
N u s g a : Men Kemine barada aýdylýan «Içmek
eºegiò üstünde» diýen ºorta sözi okadym.
71
Gülnar bilen Jumajyk bile oýnardylar. Bularyò öýleri-de
bir-birine ýakyndy.
Bir güni Atasy Jumajyga bir gysym üzümiò kiºmiºini
berdi. Ol muny jübüsine dykdy. Soò töweregine garady.
Gülnaryò heniz oýnamaga gaýtmandygyna göz ýetirdi.
Soòra Jumajyk bir çola ýere bardy-da kiºmiºleri iýmäge
durdy.
Jigisi Ogulsoltan Gülnara dört alma berdi. Gyzjagaz
derrew Jumajygy gözläp tapdy. Oòa iki almany berdi. Diòe
ºondan soò Jumajyk özüniò gysgançdygyny bildi, kiºmiºden Gülnara dadyrmandygyna ökündi (Ýazgül Durdymädowa).
Dodak çekimlileri iki topara bölünýärler. ªolardan
o, ö giò dodak çekimlileridir. u, ü bolsa dar dodak
çekimlileridir.
142-nji gönükme. Okaò. Tekstden giò dodak çekimlili sözleri
bir aýry, dar dodak çekimlili sözleri hem bir aýry ýazyò.
Men ir bilen oýandym. Jümle-jahan ap-ak gara bürenipdir. Torgaýlap ýagýan gar asmandan guýlup durdy, ýeliò
ýuwaºja ºuwwuldysy eºidilýärdi. Gargalar kä ganatlaryny giò
ýaýyp uçýardylar, käte bolsa ºadyýan we hondan bärsi
bolup çaýkanyºyp garyò üstünde gezýärdiler.
Eýwanyò gyrasyndaky pamyk ýaly ak gary gollarymy
uzadyp goºawuçladym. Garyò sowugy gollarymy, ýaòalarymy, maòlaýymy we burnumyò ujuny ýalap geçsede, maòa juda ýakymly duýulýardy (Aýbek, «Çagalyk»).
72
143-nji gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Içinde diòe dar dodak
çekimlisi gelen sözleri saýlap göçüriò.
Sen ýetim dälsiò,
Köºeº, jigerim!
Gün dek mähriban
Watanyò enäò,
Zulumy ýykan
Zähmetkeº bar:
....Ganhor wagºylar
Kerçem kerçelen
Betbagt eneòiò
Serilen läºi
Elhenç bir waka
Gözüò öòünde
Salgym atýandyr:
Eneò horlanyp
Ataò öldümi?
Ýetim galdyòmy?
Gamlanma, guzym.
Gözmüò nury sen.
Minnetiò täjim
Ukla, jigerim!
Ýagty daò saz berdi,
Uklap ýatyrsyò.
Terpenýär dodak,
Näme gözleýäò?...
Belki, eneòiò
Eziz mährini
Gözleýänsiò sen.
73
Uly maºgalaò
Kiçi perzendi!
Sen ýigit çykyp,
Älem gezersiò.
Maòlaýda parlak
Bu posagüneº
Bütin ýer ýüzün
Nura gark edýär.
Gargyº ýok bolar,
Zulum ýenjiler.
Dünýäde bolaris
Azat, ýeòiºli.
Meniò jigerim!
(Gafur Gulam, «Sen ýetim dälsiò»)
Özbekçeden terjime eden Gylyç Omadow.
A) Giò dodak çekimlileriò ýazuw düzgüni
we olary göçüriò. ªol esasda-da o, ö dodak çekimlisiniò sözüò
diòe birinji bognunda ýazylýandygyna göz ýetiriò.
Kömek aga ökdedi. Ol öz ogluna-da häli-ºindi Magtymgulynyò «Garyplyk ýok bolup gitmez. On iº terk etmeýän
ärden» diýen parasatly sözlerini, «Ýigide müò dürli hünär
hem azdyr» diýen halk nakylyny ýatladyp durardy. Goja
sogan ekerdi, çörek ýapardy, tagamly edip börek biºirerdi.
Ol agaç ussasydy, orak diºärdi, kürek bejererdi.
Kömek kärini ogluna ynandy. Onuò ogly häzir «On hünär»
diýen hususy kärhana ýolbaºçylyk edýär (Akgeldi Aºyrow).
74
O, Ö çekimliler sada sözleriò diòe birinji bogunlarynda ýazylýarlar, soòky bogunlarda o-nyò ýerine a,
ö-niò ýerine e ýazylýar.
M e s e l e m : Sogon däl-de sogan, körök däl-de
körek, çörök däl-de çörek we º.m.
145-nji gönükme. Okaò. Sada sözleriò birinji bognunda o, ö
dodak çekimlisi gelen sözleri saýlap göçüriò.
Otly öòe tarap ümzük atyp barýar... Mansur ýedi ýyl
ozal edil ºunuò ýaly kiçijik, emma galyò demir gözenekli
äpiºgäniò öòünde durup, bu hakda uzak oýlanypdy....
Olaryò ýaºaýan jaýy-da ýönekeý adamlaryòkydan
tapawutlanmaýardy... Sümbül derwezäniò ýanynda doòan
ýaly bolup galan Mansura seretdi... Kempir içeri girip,
Sümbüliò bir oglan bilen gelenini habar berdi... öýde
gyzykly ertekili kitaplarym bar... Mansur Sümbül bilen
köçede bile oýnamak isleýärdi (Reýimbaý Sabyrow,
«Girdapdan kenara»).
146-njy gönükme. Aºakdaky çyzga üns beriò. Sada sözleriò
birinji bognunda o, ö giò dodak çekimlisi bolup, olaryò sözüò
galan bogunlarynda gepleºikde dodaklandyrylyºyny, ýazuwda welin
dodaklandyrylmaýºyny anyklaò we dogrulap göçüriò.
gepleºikde
orok
okowo
owol
owlok
oglon
ýazuwda
orak
gepleºikde
öwöz
kömök
çörök
öýkö
böwöt
75
ýazuwda
147-nji gönükme. Aºakdaky sözleriò her birini özbaºdak ulanyp,
sözlemler düzüò.
Ördek, sogan, körek, ozal, çörek, oòat, ojar, ýürek.
Goºma sözlerde, dilimize giren rus we internasional sözlerde o, ö giò dodak çekimlileri soòky bogunlarda-da ýazylýarlar. M e s e l e m : mekgejöwen,
Daºoguz, inedördül, Annaoraz (goºma sözler), traktor,
direktor, awtoruçka, awtomobil (internasional sözler)...
148-nji gönükme. Okaò. Goºma sözlerde o, ö giò dodak
çekimlisiniò baºga bogunlarda-da ýazylyºynasyn ediò we olary saýlap
göçüriò.
1. Öò zamanlarda Saraýgölde Tüýli aga diýen bir adam
ýaºap geçipdir («Bäº öwüt» ertekisinden). 2. Günlerde bir
gün Alyloýda hajy iºanyò uly toýy bolýar («Gutly ýalta»
ertekisinden). 3. Ogulsoltanyò sözlerinden nähili many
çykarjagyny bilmedik oglan goýunlaryny sürüp gidipdir
(«Gyzdan ýeòlen oglan» ertekisinden). 4. Baýramsoltan
kazy ýanyndaky atlylar bilen Babamyradyò öýüne barypdyr
(«Ýedi dawagär» ertekisinden.) 5. Nurana ýüzlüje ogul
dogrup berip, Jumasoltan Gurbangulynyò depesini göge
ýetirdi (Nazir Safarow, «Altynaý»).
Babamyrat
149-njy gönükme. Okaò. Arap-pars, rus we internasional
sözlerde o, ö giò dodak çekimlisiniò dürli bogunlarda ýazylyºyna
syn ediò we olary saýlap göçüriò.
76
1. Ylymda köp iºler edenligi üçin alym professor diýen
hormatly ada eýe boldy. 2. Ýygnaga gatnaºanlaryò hemmesi ganhor jellatlaryò etmiºlerini biragyzdan näletlediler.
3. Watanymyzyò ýollarynda diòe bir Garaºsyzlakdan soòky
döwurde täze tipli awtomobiller peýda boldy. 4. Tagamda
tabakdaº bolma, iflis, haramhor biläni (Zelili). 5. Öòki
çaòap ýatan gumly, ºor meýdanda häzir ullakan lokomotiw
deposy binýat edildi.
150-nji gönükme. Okaò. Tekstden diòe rus we internasional
sözlerinde o, ö giò dodak çekimlileriniò ýazylyºyna üns beriò we
olary saýlap göçüriò.
Perronda üç gezek jaò uruldy. Wagon bir silkindi-de
parowoz ýuwaºja tartyp ugrady. Wokzal jaýlarynyò zinetli
gapylary gapdalymyzdan geçmäge baºlady... hut
pianinoçynyò barmaklarynyò klawiºleriò üstünde barha çalt
oýnaýºy ýaly, parowozyò «Tuk-tuk» sesi-de barha tizleºýärdi. Ýap-ýaºyl derekler, akasiýalar zybyrt-zybyrt edip
duºumyzdan ötüp geçýärdi (Sunnatulla Anarbaýew, «Durmuºa putýowka»).
B) Dar dodak çekimlileriò ýazuw düzgüni
we olary göçüriò.
1. Kiºä çukur gazma, özüò düºersiò (Nakyl.) 2. Ýüzüò
nähili, kömür ahyrdan çykan ýaly (ýomak). 3. Sag bol,
lukman, sen ömre ömür goºduò (Beki Seýtäkow). 4. Diri
gezip ýören adamyò geými ýuwlup serlende hökman
77
geýmiò içini daºyna çöwürmeli (Türkmen halk yrymy).
5. ªahada düzüm-düzüm bolup hatarlanºyp duran ºetdalylar onuò agzyny suwjardýardy. 6. Bir alaja ýüpüm bar,
nirä uzatsam ýetýär (matal, göz).
Biz o, ö giò dodak çekimlileriniò sada sözleriò
diòe birinji bognunda ýazylýandygyny ýatlapdyk. Dar
dodak çekimlileri u, ü bolsa sada sözleriò ikinji
bognunda hem ýazylýarlar. Sada sözleriò birinji
bognundaky dodak çekimlileriò biri bolsa, onda olaryò
ikinji bognundaky gysga aýdylýan dar çekimliler dodaklandyrylyp (u, ü) ýazylýarlar.
M e s e l e m : çukur, kömür, ömür...
152-nji gönükme. Okaò. Sada sözleriò ikinji bognundan soòky
bogunlarda u eºidilýän ýerinde i-ò, ü eºidilýän ýerinde i-ò
ýazylyºyna üns beriò we olary saýlap göçüriò.
1. Her bir maºgala öz öýünde bolçulygy üpjün etmek
üçin häzirki zaman ylmynyò gazananlaryna bil baglamaly.
2. Hatda guºçulyk hem ylmy esasda guralmasa, girdejili
pudaga owrülip bilmez. 3. Baba, Tuwak, Öwez dagylar
mekdebimizde döredilen gülçülik gurnagyna agza bolup
girdiler. 4. Aºyr gopbak baryp ýatan ukuçildi.
Sada sözleriò ikinji bognundan soòky bogunlarynda
dar dodak çekimliler (u, ü) ýazylmaýar. Ikinji bogundan
soòky bogunlarda u eºidilýän ýerinde y, ü eºidilýän
ýerinde i ýazylýar.
M e s e l e m : Bolçulyk, üzümçilik, guºçulyk...
78
we olary göçüriò.
1. Taryh mugallymy okuwçylara gulçulyk döwri barada
gürrüò berdi. 2. «Ogurlygyò soòy horluk» diýip, halk
örän dogry aýdypdyr. 3. Ol kezzaplyk, jümrülik bilen ýol
alaryn öýdýärdi. 4. Sahylyk, dogruçyllyk adamyò bezegidir.
5. Ýap gazýan güýçli tehnikalaryò ýok wagtlary gazuwçylaryò iºi agyrdy. 5. Kim maòlaýyny derledip, kesekiniò
zadyna göz gyzdyrman diòe halal zähmet çekse, basym
dokçulyga ýeter.
154-nji gönükme. Gazet-urnallardan, edebi kitaplardan we
durmuº wakalaryndan peýdalanyp, sada sözleriò birinji ýa-da ikinji
bogunlarynda dar dodak çekimlileriniò geliºlerine degiºli bäº sözlem
düzüò.
Baºga dillerden türkmen diline giren «Kanun,
institut, hirurg, mazmun, dissertasiýa, aspirantura» ýaly
sözleriò birinji bognunda dodak çekimlisi bolsabolmasa-da, olaryò soòky bogunlarynda u dodak
çekimlisi eºidilýän ýerinde ýazylýar.
155-nji gönükme. Okaò. Soòky bogunlarda u dar dodak çekimlisi gelen sözleri göçüriò we onuò sebäbini düºündiriò.
1. Görnükli alym, ºahyr we terjimeçi Aman Kekilow bizi
pedinstitutyò ahyrky kursunda okadypdy. 2. Jepbaryò daýysy
Sähet geçen ýyl aspirantura giripdi. 3. Özbegistanda ýaºaýan dürli milletleriò we halkyýetleriò däp-dessurlarynyò
ösdürilmegi kanun bilen, ýagny Özbegistan Respublikasynyò Konstitusiýasy bilen kepillendirilendir. 4. Sapargül
79
raýon keselhanasynda
bir kitaby köp okamak
wutlanmaýardy, eýsem
derrew olary-da tanyº
hirurg bolup iºleýär. 5. Akmyrat diòe
bilen synpdaºlarynyò arasynda tapaol okan kitaplarynyò mazmuny bilen
edýärdi.
156-njy gönükme. Okaò. Birinji bognunda dodak çekimlileriniò haýsy hem bolsa biri gelse-de, ikinji bogundaky çekimliniò
dodaklandyrylman ýazylyºyna syn ediò. ªol sözleri saýlap göçüriò.
1. Biz dynç alyº güni haýwanat bagyny görmek üçin
jigim bilen ýörite ºähere gitdik. 2. Bularyò der döküp,
haýdap iºleýºi mähriban Watanymyza Özbegistana bolan
söýginiò bir görnüºidi. 3. Sapa Artyk bilen ýöriºe gatnaºyp,
ondan ozdy. 4. Jigimiò gyz uýasy dünýä inip, öýümiz alaýaz boldy. 5. Hökümetimiz halk üçin, halkymyzyò eºretli
durmuºy üçin dyngysyz alada edýär. 6. Bu boº gaplara
degme, diòe ýüklini öòinçä arabadan düºür!
Birinji bognunda dodak çekimlilerinden biri bolan
sözleriò ikinji bognundaky uzyn aýdylýan dar çekimliler dodaklandyrylman ýazylýar.
M e s e l e m : Üçin, tolyny, üçimiz, ýörite, müdir,
ýöriºe we º.m.
157-nji gönükme. Matallary okaò. Manysyny gapdalynda ýazyò.
Birinji bogunda dodak çekimlisi bolsa-da galan bogunlarynyò
dodaklandyrylman ýazylyºynyò sebäbini düºündiriò. Matallary jogaby
bilen göçüriò.
1. Kölegesiz gol aºar, daº ýerden habarlaºar. 2. Batyr
bilen Gulaja, mydam gezer bileje. 3. Birikse, güýmenjäm,
80
dargasa, gijäm. 4. Gider otyr yzy ýok, daýanmaga dyzy
ýok. 5. Gudrat bilen bolandyr, ýarym ýaºda dolandyr, ejiz
düºüp barýarka, kuwwat tapyp gelendir. 6. Daºdan görseò
ýyldyr-ýyldyr, ýanna barsaò, gulply zynjyr. 7. Dona bürenmez, göze görünmez.
G o ý m a k ü ç i n s ö z l e r : Gündiz we ýyldyz, aý kölege, radio, wuz, tüweleý, ses.
158-nji gönükme. Ýaòyltmaçlary okaò. Diòe birinji bognunda
dodak çekimlisi bolan sözleri saýlap göçüriò.
1. Arpa çörek ýürek ýellendirmezek bolar. 2. Atyma
atyzdan bokurdaklamadyk jöwen getirip berdim. 3. Birje
çemçe ºorja serçe çorbasy. 4. Bir towºan ýapa ýarmaºmakçy boldy, yzy bilen menem ýapa ýarmaºmakçy boldum. 5. Gaty-gaty gepleme, çöpi çöpden çöpleme. 6. Daºhowzuò daº köçesinde toý tutulyp, dokuz ýüz togsan
dokuz tabak tartyldy.
Birinji bogunda dodak çekimlilerinden biri
bolan
iki bogunly soòky açyk bognunda dar dodak çekimliler
ýazylmaýar. Meselem: Goºgy, uly, gözi, tokly, sözi,
gördi we º.m.
ªunuò ýaly sözlere çekimli sese baºlanýan
goºulma ýa-da söz goºulyp, ikinji bogundaky dar
çekimliler gysga aýdylsa, onda olar dodaklandyrylyp
(u, ü) ýazylýar. M e s e l e m : Goºgu+lar, ulu+sy,
gözü+niò, gözü+ni, dürli + + gözel = Dürlügözel we
º.m.
81
159-njy gönükme. Okaò. Iki bogunly sözleriò birinji bognunda
dodak çekimlisi gelse-de soòy çekimli bilen gutaran sözleriò
dodaklandyrylman ýazylyºyna syn ediò we olary göçüriò.
1. Her säheriò, her daòyò bar özüniò bir görki (Gafur
Gulam). 2. Günleriò bir güni ine ºol sakgallylaryò biri
kitaphana geldi. Lifte mündi (Hamit Gulam). 3. ªeker
enäniò hyrra gahary gelip, ýüzüni öwrüp durdy. Ine ºonda
tamyò bir burçunda duran göm-gök krowatjyga gözi düºdi
(Hekim Nazir). 4. Döwran usullyk bilen kellesini elleºdirip
gördi (Pirimkul Kadyrow).
160-njy gönükme. Birinji bognunda dodak çekimlilerinden haýsyda bolsa biri bolup, ikinji bogny y, -i çekimlisi bilen gutarýan
aºakdaky sözlerden peýdalanyp, bäº sözlem düzüò.
N u s g a : Toba ediò gözüm bir ýaman gördi,
Ýamanlar ýagºydan gaça baºlady.
(Magtymguly)
Dury, uly, gözi, sözi, ýüzi, düzi, gördi, dördi, uýady,
düºdi, göçdi, öçdi, ýördi.
ªu sözlerden halanyòyzy saýlap alarsyòyz.
161-nji gönükme. Çyzga serediò. Birinji bognunda dodak çekimlisi bolan we yzy çekimli bilen gutaran sözlere goºulma goºup
ýazyò.
uky ukuda
buky
goºgy
uly
puly
ýüzi
düzi
özi
sözi
gözi
82
«Y, I» çekimlileriniò haýsy dodak çekimlilerine
öwrülendigini düºündiriò.
U, ü dar dodak çekimlileri düýp sözleriò ýapyk
bognunda we çekimsiziò öòünden we soòundan
eºidilen ýerinde ýazylýarlar. M e s e l e m : gazuw,
gawun, ºarlawuk, garawul, geýnüwli, jürlewük...
ªol sözlerde w çekimsiz sesiò haýsy dodak çekimlisiniò niresinde
gelendigini aýdyò.
1. Aýsoltanyò mamasy mawutdan don tikip bilýän
ekeni. 2. Sahna täsin geýnüwli gyzlar çykyp, tans etmäge
baºladylar. 3. Biºen gawunyò hoºboý ysy alyslardan burnuòa urýar. 4. Myradyò atasy uly kärhanalaryò birinde
garawul bolup iºleýär. 5. Çapawulçylyklar her hili bolardy
(Beki Seýtäkow).
163-nji gönükme. Goºgy bentlerini labyzly okaò. Köp nokat
goýlan sözlerde haýsy sesiò bolmalydygyny anyklaò we ºol harpy
goýup sözleri göçüriò.
1. Bidöwlet ynanjaò, käsip käýinjeò,
Ýedi ýeser bolsa, biri gö...ünjeò.
Baý halky ýaòra bor, garry ö...ünjeò.
Çalyp bolmaz çal agarsa çelege.
...Hawa, onsoò ýaòky kempir
Süýnüp ýatyr gap bö....urde.
Menem näme, on ýediniò
Däljesidim ºo dö...urde.
....Uzynly gün iki gözüm
83
Su... ýolunda intizardy.
....Elindäki ýowºan çöpi
Dö... üºdirip ýuwaºjadan
«Birgün diýip, bakdy ýere».
(Kerim Gurbannepesow, «Taýmaz baba»)
164-nji gönükme. Okaò. Üçünji we ondan soòky bogunlarda
dodak çekimlisi bilen gelen sözleri (içinde w sesi bolanlary)
anyklaò. Olary saýlap göçüriò.
1. Gaýgy-galawut Kasymy basmarlap, hatda Akjagül
baradaky oýlaryny çym-pytrak etdi (Beki Seýtäkow). 2. Ýolagçylar çeºmä näçe golaýlaºdygyça, ºaglawugyò sesini
ºonça-da köp eºitdiler. 3. Ýagdaý has-da agyrdy, näme
üçindir iºler gowulyga tarap tapawut edibermeýärdi (Hydyr
Derýaýew). 4. Okuwçylar geçelgä golaýlaºyberenlerinde
nobatçy milisioner jürlewügini çaldy. 5. Bagyrawuk düýäniò
bary ýagºy, bagyra-bagyra suw içer (nakyl).
Dar dodak çekimlileri goºma sözleriò üçünji we
dördünji bogunlarynda-da ýazylýarlar.
M e s e l e m : Gönüburçluk, ikuçlulyk, Durdygülüò,
Amandurdy, Annasoltan....
165-nji gönükme. Goºma sözleriò üçünji we dördünji bogunlarynda dar dodak çekimlileriniò ýazylyºyna üns beriò, ºol sözleri
1. Alty gyldan elek bolar, Ýa nawuçdan çörek bolar
(sanawaç). 2. Böwürde bir ýaraly ýarganat, ýartygulak tazy
ýatyr (ýaòyltmaç). 3. Gaýradan kyrk gylguýruk gelýär
(ýaòyltmaç). 4. Agahan Durdyýewiò «Bürgüt penjesinde bir
84
gözel» hekaýasynyò gahrymanlaryndan men Oguldursun
çiºigi örän ýigrendim. 5. Dawagäriò göwnüne güman gitmez
ýaly Baýramsoltan kazy onuò aga-inilerini, ilen-çalanlaryny,
bala-çagalaryny ýygnapdyr («Ýedi dawagär» diýen ertekiden).
166-njy gönükme. Aºakdaky sözlerden öz islegiòiz boýunça
dördüsini saýlap alyò. Olary sözlemiò içinde getiriò. ªol sözlemleri
göçüriò.
Süýtlükök, guºuçgun, çurakösük (derman otlary), Ýazdurdy, Salpygulak, Üzümgül, Jumasoltan, Annagurban, Jumaguly, Jorakul...
167-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan goºma sözlere
üns beriò. Olaryò ikinji bölegindäki dodak çekimlileriò ýazylyºyna syn
ediò, ºol sözleri göçüriò.
Baýramgül güjüjek edindi. Oòa Salpygulak diýip at
goýdy. Salpygulak ese-boýa galdy. Ol Baýramgülüò uly
agalary Muhammetjumany, Annagurbany erbet görmese-de,
olar bilen ysnyºybermeýärdi. Baýramgül haýsy ýere gitse,
Salpygulak ony sypdyrmazdy. Haýran galaýmaly. Okuw
gutarmaga ýarym sagat galandyram welin, Salpygulagy
Baýramgülüò gaýtjak ýolunda görersiò. Munuò sebäbi
düºnükli. Häzir dördünji synpda okaýan Baýramgül Mätdurdyýewanyò ýüzi-gözi gülüp durardy. Ol hiç kime agyr
söz aýtmaýar. Sapaklaryndanam Baýramgül gowy bahalar
alyp okaýar. Elbetde, gylygyò gowy bolsa, seni hemmelerem, hatda haýwanlaram halajak ekeni (Kakabaý
Kulbaýew).
85
Sözleriò birinji bognunda uzyn aýdylýan u dar
dodak çekimlisinden soò eºidilýän ýerinde ý ýazylýar.
M e s e l e m : Guý-guýdum, duý, duýgy we º.m.
168-nji gönükme. Okaò. Birinji bogunda u dar dodak çekimlisinden soò ý harpynyò ýazylyºyna üns beriò, ºol sözleri göçüriò.
1. Tütünli buýmaz, buýanyn duýmaz (Nakyl). 2. Ýurdumyzdaky wydan erkinliginiò kadalaryna görä, her
kimiò islän dinine uýmaga, uýmazlyga haky bar.
3. Bizdäki adam hakynda edilýän aladany aýtmak bilen
çäklenmek bolmaz, eýsem ony duýmagam baºarmak
gerek. 4. Beýik ºahyr Magtymguly hem edil Nowaýy,
Firdöwsi ýaly arassa duýgulara baý eserler döredip,
özüni türki halklara giòden tanatdy.
169-njy gönükme. Okaò. Içinde ü dodak çekimlisi bolan bir
bogunly sözlerde ü-niò yzyndan ý-nyò ýazylýandygyna göz ýetirip, ºol
sözleri tapyp göçüriò.
1. Kaka, aºaky jaýy pollar ýaly on kilo çüý ýetermikä? 2. Onuò eòeginde edil deºip ötürdilen ýaly ýekeje
tüý bardy (Durdy Baýmyradow). 3. Hawa, siziò aýdyºyòyz ýaly her kellede bir pikir, bir küý bar. 4. Daýza,
bu tüýlek geçiòiziò bahasy çenden aºa gymmat-la!
(Pyhy Taganow). 5. Süýji-süýji iýmeleriò ajy-ajy gägirmesi bardyr (Nakyl). 6. Sadap eje gysymyny däneden
dolduryp daº çykdy-da «tüý-tuý» diýip, towuklaryny
çagyrdy (Agahan Durdyýew).
86
Sözleriò birinji bognunda uzyn aýdylýan dar
ü
dodak çekimlisinden soò ý ýazylýar. M e s e l e m :
Güýç, güýz, süýt, üýrmek, düýrmek, çüýºe, düýº,
küýze we º.m.
Y-dan soò haýsy harpyò ýazylýandygyny aýdyò we ºol sözleri
göçüriò.
Mährijemal Güýç aganyò iò körpe çagasy. Ol heniz alty
ýaºynam dolduranok. Gyzyò ejesi geçen ýyl güýz
dünýäden ötüpdi. ªondan bärem Mährijemalyò käbesi
birnäçe sapar onuò düýºüne girdi, gyzyna edil huºunda
ediºi ýaly, düýºünde-de köp-köp öwütler aýtdy. Enesiniò
ruhuny ºat etjek bolup, Mährijemal atasynyò we doganlarynyò ýüzüne gelmeýär, gaýtam olary hormatlaýar. Öyhojalyk iºleriniò hysyrdyly bölegi Mährijemalyò elinden
geçýär. Ýaºajyk gyz bilegini düýrüp gazany ýuwýar, süýt
biºirýär, ondan soò çüýºe bankalary arassalap, içine biºen
süýt guýup, gatyk taýýarlaýar. ªonuò üçin hem Güýç aga
Mährijemaldan minnetdarly sözlerini aýamaýar. Bu gyza
dünýäden ir giden käbesiniò ruhy goldaw berýär (Abdy
Ýagmyrow).
171-nji gönükme. Türkmen halk döredijiliginden alnan aºakdaky
sözleri dykgat bilen okaò. Birinji bognunda ü-den soò ý ýazylan
sözleri saýlap göçüriò.
1. Düýºüòde tüpeò atylsa habar (yrym). 2. Süýtde agzy
biºen suwy üfläp içer (Nakyl). 3. Düýºde at münseò
myrat, eºek münseò döwlet (yrym). 4. Süýde siòe
seretseò gan görner (Nakyl). 5. Aý aýdyòdyr süýt kimin,
87
gyzlar oýnar gurt kimin, enesi öýden çykanda, bararyn
bürgüt kimin (Monjugatdy). 6. Özüòi süýt bilgin, dostuòy
gaýmak (Nakyl).
Diòe bir «Süýt» sözi bilen nähili nakyllaryò döredilendigini aýdyp
beriò.
172-nji gönükme. Okaò. Sözlerden halanyòyzy saýlap alyp, dört
sözlem düzüò we göçüriò.
Süýr, süýji, çüýrük, küýze, tüýsli, tüýdük, güýçli, çüý,
güýz, tüý.
Sözüò soòunda dar u dodak çekimlisi uzyn
aýdylsa, onuò yzyndan degiºli ýerinde w ýazylýar.
M e s e l e m : Suw, guw, arzuw, hyjuw...Emma sözleriò
ortasynda dar u dodak çekimlisi uzyn aýdylsa-da
onuò yzyndan w ýazylmaýar.
M e s e l e m : Duz, tut, surat, buz....
173-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleriò ýazuw
düzgüni barada oýlanyò. Ony aýdyp beriò we ºol sözleri göçüriò.
1. Ana, suw satýan awtomatlary alyp göräýiò. Köpüsi
ýatan çöpi galdyrýan däldir... Ýöne bu ynsan entek-entekler
gidiºer, sebäbi gaty mekir, buw, munuò hilegärligini sen
goýaý! (Aºyrberdi Kürt). 2. Ylmy iºgär sandykdan çykarlan,
köp gowgaly ýyllary bukup ýatan hem-de sahabynyò
saralyp giden kitaby gözden geçirip durºuna onuò kagyzy,
ýazuwy barada hem oýlanýardy. 3. Biz agºam maºgalamyz
bolup, telewizordan «Guw köli» baletine tomaºa etdik.
4. Wah, içe-içe kisämde kör köpük, galmasa näderin, jübümde it uwlaýar, dogan! (Aºyrberdi Kürt).
88
174-nji gönükme. Satirik ýazyjynyò «Saòa-ýalan, maòa-çyn» diýen
kitabyndan saýlanyp alnan tekstleri okaò. Birinji bognundaky u
dodak çekimlisi uzyn aýdylsa-da w ýazylmaýandygyna göz ýetiriò.
ªol sözleri göçüriò.
Menem çekendirin welin, o-da goltugymdan tutup, zut
alyp gidiberendir... Aýal adam bir nahar dannagyç bormuka
diýýädim welin, ol-a duz atylan zady iýäýerdi. Size-ýalan,
maòa-çyn, öýde süýji düºnigi bolmadyk gezegi, meniò içimi
ýakjak bolup, hut gök çaýy düýp sogan bilen içerdi...
Owadan itiò suratam çekilipdir.... Seýitmyradyò bolup oturºy
gözgynydy. Ylla diýersiò, öz günäsini aklamak üçin suduò
öòünde hasabat berýäne meòzeýärdi (Aºyrberdi Kürt).
Dodak çekimlileri näçe topara bölünýär? Giò dodak çekimlileri
sözüò haýsy bogunlarynda ýazylýarlar? Baºga dillerden geçen
sözlerde dodak çekimlileriniò dürli bogunlarda hem ýazylýandygyna
mysal getiriò.
Dar dodak çekimlileriniò sözüò ikinji bognunda ýazylýandygyny
gürrüò edip beriò. Haýsy ºertlerde ikinji bogundaky dar çekimliler
düºürilip ýazylýarlar? Dodak çekimlilerinde «w, ý» sesleri nähili
ýagdaýlarda ýazylyp bilner?
ÇEKIMSIZ SESLER
Eger-de çekimliler sap owazdan emele gelýän
bolsalar, onda çekimsiz sesler, munuò, tersine,
galmagaldan ýa-da galmagal bilen owazyò gatnaºmagyndan emele gelýärler. Olary çekip aýdyp
bolanok. A, y diýsek çekimli sesleriò sap owazdan
hasyl bolýandygy üçin tä demimiz tükenýänçä aý89
dyberýäris. Ýöne k, t, b, p diýsek, sap owazdan
emele gelmeýänligi üçin olary çekip aýdyp bolmaýar.
Türkmen dilinde 21 çekimsiz ses bar: b, w, g, d,
j, , f, z, ý, k, l, m, n, ò, p, r, s, t, h, ç, º.
175-nji gönükme. Matallary okaò we jogaby bilen ýazyò,
çekimsiz sesleriò aºagyny çyzyò.
1.
2.
3.
4.
Gyºda erär ýazda doòar.
Egri-bügri, öýe sygmaz.
Ertir gider, agºam geler.
Uzatsam aýa ýetmez.
Goýmak üçin sözler: Uky, ºor ýer, guýy, ýol.
176-njy gönükme. Surata serediò. «Tebigat muzeýinde» diýen
temadan hekaýa ýazyò.
90
Suratdaky adamlara at goýmagy unutmaò. Sözlemleri gowy
gözden geçirip, onsoò göçüriò we çekimsizleriò aºagyny çyzyò.
177-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözlerdäki çekimsizleri aýdyò, ºol sözleri göçüriò.
ATAM
Meniò atam zwenowod,
Ak altynyò ussady ol.
Ak altynyò syryn bilip,
Aldy ºöhrat-çyn ady ol.
Kanal gazan günlerinde,
Görkezipdir ol zoruny.
Suratynam alypdyrlar,
Wasp edip oò iº-kärini.
Pagtaçylyk hünärini
Mäkäm ele aldym menem.
Ak altynçy ussatlaryò
Hatarynda boldum menem.
(Adham Rahmat)
178-nji gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Atanyò öz perzendine
berýän nesihatyny gürrüò beriò. Has gara ýazylan sözleri göçüriò
we çekimsizleriò aºagyny çyzyò.
PERZENT
Perzent maºgalada ömrüò bezegi,
Durmuº ºatlygy-da ºondan ugur alýar.
Menem ata boldum ýedi perzende,
Her birisi polat ganatym bolýar.
91
Ýaºasa Watanym, janym, Perzendim,
Meniò adymy-da ýaºatjakdyr ol.
Eneòe zor daýanç bolgun, perzendim,
Sen ataò ömrüniò dowamçysy bol.
(Ö. Raºit)
1. Açyk we dymyk çekimsizler
179-njy gönükme. Okaò. Açyk çekimsizlerden b, d, j, g
sesleri gelen sözleri saýlap göçüriò we ºol çekimsizleriò aºagyny
çyzyò.
ATA PENDI
Meniò atama Jumabaý ºahyr diýýärler. Oglanlyk
döwrümde men esasan atamy sylasam-da, onuò käbir
häsiýetlerini halamazdym. Adamlar iºden boº wagtlary
atamyò daºyna üýºerdiler, edil altyn gaçjak ýaly onuò
agzyna garap oturardylar. Atamyò bolsa ºol sakrap oturºydyr. Asyl tükeder ýerde tüketmez. Öz içimden «Berekella, adamlara! Ýadaman-ýaltanman diòläýiºlerini!» diýerdim.
Aradan ençeme ýyllar ötdi. Indi özüm ata boldum.
Atamyò ºol häsiýeti, görüp otursam, iòòän gowy, durºy
bilen akyl, paýhas ekeni. Atam «her bir adam on hünärden baº alyp çyksa, ol hor bolmaz» diýýärdi. Men ºol
pendini ödäpdirin. Esasy kärim mugallym. Onuò daºyndan ussaçylyk, aºpezlik, suwagçylyk, urnalistlik, bagbançylyk we baºga hünärleri öwrendim. Indi atama müò ýola
berekella aýdýaryn (Abdy Ýagmyrow).
92
Çekimsizler türkmen dilinde iki uly topara
bölünýärler.
1. Açyk çekimsizler: b, w, g, d, , j, z, ý, l, m,
n, ò, r. Bular owaz bilen galmagalyò gatnaºmagyndan
emele gelýärler.
2. Dimik çekimsizler: k, p, s, t, f, h, ç, º. Bular
sap galmagaldan emele gelýärler.
180-nji gönükme. Okaò. Dyimyk çekimsizlerden k, p, s, t, º
sesleri gelen sözleri saýlap göçüriò we ºol sesleriò aºagyny çyzyò.
SIZIÒ GOªANDYÒYZ
Gadyrly çagalar! Siz daº-töweregiòizdäki obalary, depeleri, uly-uly ýaplary, köne harabalyklary we ºuòa meòzeº
bize gadymyýetden ýadygärlik bolup galan ymaratlary
(zatlary) her gün görýänsiòiz. Emma olaryò emele geliºi,
dürli döwürlerde özgerip, üýtgäp durºy barada, belki, bilýän
dälsiòiz. Ony toponimika ylmy öwredýär. Bu ylym arkaly
biz geçmiºimizi, däp-dessurlarymyzy we taryhymyzy
öwrenýäris. Ony öwrenmek diòe bir ylmy iºgärleriò borjy
däl. Bu iºe sizem önjeýli goºant goºup bilersiòiz. Gürrüòçi
ýaºululardan olar dogrusyndaky rowaýatlary ýazyp we
mugallymlaryòyza getirip tabºyryò (Gurbanmät Aºyrow).
Gadymyýet
181-nji gönükme. Okaò. Içinde m, n, r açyk çekimsiz sesleri
gelen sözleri saýlap göçüriò we ºol sesleriò aºagyny çyzyò.
Dunýä wakalaryna radiosyz, telewideniýesiz we metbugatsyz düºünmek kyn, ýöne olaryò her biriniò öz
93
bitirýän hyzmaty bar. Meselem: radio we telewideniýe
toka bagly. Metbugat welin baºgaça. Ondan halan çagyò
peýdalanmak mümkin. Okuwçylar, gazet-urnallara abuna
ýazylyò. Okaò. ªonda siziò düºünjäòiz artar (Akgeldi
Aºyrow).
182-nji gönükme. Tekste üns beriò. Galdyrylyp gidilen b, d,
m açyk çekimsizleri nokatlaryò deregine goýup, ºol sözleri
göçüriò.
Hommat, Sapardur...y, Ata we Mergen dagylar ....ekdep
uçastogyna erik nahallaryny oturtmak isleýärdiler. Her ki...iò
et...eli iºi bölek...i. jommat bilen Sapar...urdy çukur
gaz...alydy. Ata bilen Mergen uzak...ai bir jaý...an nahal
daºa...aly...y.
Oglanlar iºe giriº...iler. Mergen bir nahali bil...ezlik...e
basyp syn...yrdy. Nahalyò ...amary enjil...i. Mergen etmiºine
ökün... i, baºyny ýaýka....y. Oòa Atanyò jany agyryp:
Zeleli ýok. Ony alan ýeriòe elt-de taºlaý. Menem gürrüò
et...erin. Döwenligiòi ...oýnuòa al...a-diýdi. Mergen bolsa:
Goýaweri, baýak mugally... ymyz bize «Okuwçy hiç haçan
ýalan sözlemeli ...l, el...ydama ....ogruçyl ....olmaly»
diýmänmidi. Günä....i boýnuma aljak. Men mugally....ymyzyò
aýdanlaryny puja çykaryp bil...eriò ahyry! diýip, jogap ...erdi
(Köbeý Artykow).
Dymyk k, p, t, ç çekimsizleriniò her biriniò öz
açyk taýy bar: k sesiniò açyk taýy g, p sesiniòki b,
t sesiniòki d, ç sesiniòki j.
94
183-nji gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Has gara ýazylan
sözleri göçüriò we ondaky dymyk sesleriò açyga öwrüliºini düºündiriò.
GÖLEJIK
Bar bilýäniò oýnamak,
Gazygyò ýok, ýüpüò ýok.
Niçik gowy ýaýnamak,
Ýaýnaýºyòa gepim ýok.
Bir ýerlerde gizlenseò,
Geler ýerde geleòok.
Kän gözledýäò özüòi,
Bu boluºyò bolanok.
Ogry tilkä sataºsaò,
Alyp gitse nädersiò?
Mekirligne guwanyp
Gülüp gitse nädersiò?
«Çuwalyna» aç möjek
Salyp gitse nädersiò?
Iò bärkisi gulagòy
Ýolup gitse nädersiò?
Gowsy, gitme uzaga,
Gowsy, düºme duzaga!
Bezzatlygòy goý-da sen,
Oýna-da ýör öýde sen!
(Ahmet Mämmedow)
95
2. Dymyk k, p, t, ç çekimsizleriò
açyga öwrüliºi
184-nji gönükme. Okaò. Ýaý içindäki dymyk sesi degiºli açyga
öwrüp, ºol sözi göçüriò.
1. Men iºi(k)i aýa(k)ym bilen seresaply açyp, atama
mäºewe getirip berdim (Aýbek). 2. Onuò kita(p)a bolan
höwesi ahyrsoòy kitaphana getirdi (Hamit Gulam). 3. Üç
kem ýetmiº ýaºa ýetende, ªadyman aganyò agty(k)y
boldy (Hekim Nazar). 5. Güý(ç)i ýetmez görgä galar
(Nakyl). 6. Hawa, enesi üýtgeºik sowga(t)a garaºýardy.
185-nji gönükme. -Ýar, -ýär, -rak, -räk goºulmalary
goºulanynda dymyk çekimsizleriò açyga öwrüliºine syn ediò. ªol
sözleri göçüriò.
1. Jepbaryò alan köýneginiò reòki Gulnazaryòka garanda
agrak. 2. Gijräk ekilenligi sebäpli Dursun ejeleriò jöweni
gök. 3. Toýguly oòadrak bir saz guralyny satyn alypdyr.
4. Kluba ýygnananlaryò hemmesi uly höwes bilen oýna
seredýärdiler. 5. Poçtalon ýigit günde iki-üç oba gazeturnallary ýaýradýar.
Yzlary dymyk k, p, t, ç çekimsizi bilen gutaran
köp bogunly we çekimlisi uzyn aýdylýan bir bogunly
sözlere çekimli ses bilen baºlanýan goºulma ýa-da
-rak, -räk, -ýar, -ýär goºulanynda, ºol dymyk
çekimsizler degiºli açyk g, b, d, j çekimsizlerine
öwrülýärler. M e s e l e m : Gurçuk-gurçugyò, jorap-joraby,
polat-polady, täç-täji, oòat-oòadrak, seret-seredýär.
96
186-njy gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Has gara ýazylan
sözlere üns beriò, göçüriò. Haýsy dymygyò açyga
öwrülendigini
aýdyò.
ENE SÜÝDI
Ene süýdüne tapmadym,
Deòemäge zady men.
Dogrusy, ºondan aldym,
Gujur bilen bady men.
Eger ähli nygmatlar,
Bir gaba ýygnalaýsa,
Ene süýdüniò deregin,
Tutup bilermi eýse?
Ene süýdi ne gudrat?!
Dünýäde hiç deòi ýok.
ªol süýtden doýanyò
Ösüºinde kemi ýok.
Edebe hormat goýup,
Sylaò sizem enäni.
ªony baºarmasaòyz,
Hudaý geçmez günäòi.
(Gurbanmät Aºyrow)
187-nji gönükme. Ýomaklary okaò. Dymyk çekimsizleriò açyga
öwrülen sözlerini saýlap göçüriò we düºündiriò.
Bogazyò nähili, çopanyò tüýdügi ýaly. Boýnuò nähili,
almanyò sapagy ýaly. Gulagyò nähili, ýetim oglanyò ýelkeni
ýaly. Murtuò nähili, ezilen horazyò guýrugy ýaly. Telpegiò
nähili, towugyò maslygy ýaly.
97
188-nji gönükme. Okaò. Köp nokat goýlan sözlerde haýsy
dymyk çekimsiziò galdyrylandygyny, onuò nähili açyk çekimsize
öwrülmelidigini aýdyò, sözleri dogrulap göçüriò.
Atam Mämmet süýji dilli adam. Ol agtygy Kuwwa...y
çagyrdy-da: «Pugta ýa...yòda sakla. Hiç haçan aga...a,
ýa...yò gyrasyna mal daòma. Eger daòsaòam ýanynda
gözläp ýör» diýip, telim sapar duýduryp goýupdy. Oglan
oglan bolýar-da: Kuwwat bir gezek daòlan maly jigisi
Aýtä...e ynanypdyr. Aýtä....em ýa...yndan çykarypdyr. Sygyr
ýa...a gaçypdyr. Ony derrew Mere...iò ogly ªa...y görüpdir.
Adamlar ýygnaºyp, sygry ýapdan çykarypdyrlar. Atam bolsa
Kuwwa...y Aýtä...i ýanyna çagyrypdyr. Olaryò baºyny sypap,
etmiºlerini mylaýymlyk bilen düºündiripdir. Iki dogan gaty
uýalyp galypdyr (Ýazgül Durdymädowa).
189-njy gönükme. Okaò. Sözlemlere üns beriò. Ç, t dymyk
çekimsizleri açyga öwrüp göçüriò.
1. Nanyòy a(ç) a ber (Nakyl). 2. Agaç aga(ç)a bakar
(läle). 3. Hyra(ç)yò, salgy(t)yò örän köp berip, Gezdik köp
derdiòe ýarap, hoº indi! (Seýdi.) 4. Altymyra(t)yò saga(t)y
on minut yza galypdyr. 5. Tu(t)uò ýapragy süýji keseline
peýdaly emdir (Oguljemal Çaryýewa). 6. Söwü(t)iò hadasy
gurluºyk iºlerinde köp ulanylýar.
190-njy gönükme. Okaò. K, p çekimsizi bilen gutaran sözleriò
yzyna çekimli bilen baºlanýan goºulma goºulanynda siz dymyklary
açyga öwrüp, dogrulap ýazyò.
1. Saran... buýruk berse, Ýefimow ol buýru(k) ýatyryp
täzeden öz ýanyndan buýruk bererdi... Saran gahardan
ýaòa doda(k)yny diºlärdi... Kasym ähli gaharyny, gaza(p)yny
98
içine ýuwutdy... Saranyò soòky gyly(k)y Ýefimowyò gula(k)yna ýetipdi... Saran gurluºy(k)a gelip ýetjekdi... Ýagmyr
ýumru(k)yny düwüp, Saranyò daºynda köwlendi (Beki
Seýtäkow, «Doganlar»).
2. ªu joga(p)y men öòki gezek eºitjekdim... Wah,
onuò soga(p)yna ýetjek zat barmy, Uzuk jan! ... Olar
suwly ýa(p)yò gyrasyna ýetip geldiler (Hydyr Derýaýew,
«Ykbal»).
191-nji gönükme. Okaò. Dymyk çekimsiziò açyga öwrüliºini
aòladýan, emma ornuna çyzyk goýlan sözi tapyò we ýerli-ýerinde
1. Okuwçylar ir bilen mekdebe ____ . 2. Terrorizme
garºy göreºde dünýä halklarynyò sesini hemmämiz
______ we makullaýarys. 3. Bir aýagy _____güjük tä
ýabyò köprüsine gelýänçäk yzymyzdan galmady. 4. Myrat
Öweze _____ ºeýle diýdi: _______ Bu ýere gelenimi hiç
kime duýdurma, bolýarmy? 5. ªol günki synp ýygnagyndan
soò ________ gijä galyp gelen ýeke okuwçy-da bolmady.
6. Bir ____ möhümini bitiren köp sogap gazanar.
Goýmak üçin sözler: Eºitdiribräk, sapaga, mätäjiò, gaýdýarlar,
eºidýäris, çolagrak.
Çekimlisi gysga aýdylýan bir bogunly sözleriò
soòundaky dymyk k, p, t, ç sesleri degiºli goºulmalar
goºulsa-da, açyk g, b, d, j seslerine öwrülmeýärler.
M e s e l e m : kak-kakyò, top-topuò, it-itiò, çöp-çöpi,
saç-saçy we º.m.
99
192-nji gönükme. Okaò. Dymyk çekimsizlerde näme üçin açyga
öwrülmedik sözleri tapyò, sebäbini düºündiriò we ºol sözleri saýlap
göçüriò.
Rahat ýatyp, ukusyny alan adamynyò bedeni uzakly gün
sarp edilen güýç-kuwwatyò öwezini daòdana çenli artygy
bilen dolup bilýär. Uky talaba laýyk bolsa, onda adamyò
ºähdiaçik, keýpi kök, iº ediºi üýtgeºik bolýar... Adamlar
öñler el bilen ekipdirler, döküpdirler, bogupdyrlar. Hatda
harmanam el bilen atypdyrlar. Ol döwürde adamlar uzak
menzilleri söker ekenler... Döwür geçýär. Gol zähmetini
ýeòilleºdirýän tilsimler oýlanyp tapylýar... Hakykat, himiki
dökün diýip, öz elimiz bilen zäherlenýäris... («Maºgala
durmuºy» diýen kitapdan).
193-nji gönükme. Berlen 22 sözden öz islegiòiz boýunça 8sini (her bir dymyk çekimsize iki sözden) saýlap alyp, sözlem
içinde getiriò. Sözlemleriòiziò dogrulygyny barlanyòyzdan soò
göçüriò.
Guty, tuty, toty (çaòy), itiò, hata, gepi, çöpi, gapy, ýapy,
sapy, oka, ýaka, saka, wakalar, äkeler, gaçyr, geçer, açar,
saçyò, geçi, saçar, biçäre.
Çekimsiz sesleriò çekimlilerden nähili tapawudy bar? Çekimsizler
näçe topara bölünýärler? Açyk çekimsizler näçe? Olary sanap ber.
Dymyk çekimsizler haýsylar? Olary aýdyò. Dymyk we açyk
çekimsizleriò ýazuw düzgünlerini düºündiriò. Haýsy ýagdaýlarda birinji
bognunda k, p, t, ç dymyk çekimsizleri bolsa-da olar degiºli g,
b, d, j açyk çekimsizlere öwrülmeýärler?
100
BOGUN
194-nji gönükme. Sözlere üns beriò. Olaryò her biriniò näçe
bogundan ybaratdygyna göz ýetiriò. Göçüriò we yzyna ýazyò.
N u s g a: Al + ma + lyk 3 bogun
Al, kök, çek, el, çyk, ýyk, gül
Alma, akja, Gülºen, Haýdar, garpyz, gawun
Gülälek, sygyrlar, mekdepde, enemiz, mertebe
Bagbançylyk, Surhanderýa, Maldarçylyk
Sözüò birbada aýdylýan bölegine bogun diýilýär.
M e s e l e m : ªä+her, ho+ja+lyk, a+dam, o+kuw+çy
we º.m.
Sözler bir we birnäçe bogunly bolup bilerler.
Sözde näçe çekimli bolsa ºonça-da bogun bolýar.
M e s e l e m : gal, çyz-gyç, Sa+mar+kant we º.m.
195-nji gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Iki bogunly sözleri aýry
we üç bogunly sözleri saýlap özbaºyna ýazyò.
Ukyp, zehin bolmasa,
Ýazyp bolmaz howaýy.
ªahyr hem alymlaryò
Ussadydyr Nowaýy.
101
Ak ýürekli nesilleò,
Babasy siz, Nowaýy.
Türkmenleriò owazly
Namasy siz, Nowaýy.
196-njy gönükme. Surata serediò. Mazmunyny gürrüò beriò.
Meýilnama düzüò. ªol planyòyz esasynda-da «Ülkämizde gyº» diýen
temadan düzme ýazyò.
197-nji gönükme. Türkmen halk döredijiliginiò nakyllar we
matallar ýaly görnüºleriniò her birinden dört sözlem saýlap alyò.
Göçüriò we her sözüò näçe bogundan ybaratdygyny gürrüò edip
beriò.
198-nji gönükme. Okaò. Diòe iki we üç bogunly sözleri saýlap
göçüriò. Has gara ýazylan sözleriò näçe bogundan emele
gelendigini aýdyp beriò.
Biziò «Azatlyk» ºirket hojalygymyzyò garamagynda iki
orta we bir daýanç mekdebi bar. Bu mekdeplerde
hojalygymyzdaky ýaºaýjylaryò çagalary okap, bilim alýarlar.
102
Biz ol mekdepleriò durmuºy bilen yzygider. Gyzyklanyp
durýarys. Prawleniýäò maslahaty bilen ekip, hasyl alar ýaly
mekdeplere ýörite ýerler bölünip berildi. ªol ýerlere
okuwçylar dürli ekinler ekip, ondan düºen girdejini mekdebiò remontyna we baºga zatlara harçlaýarlar (Köbeý
Artykow).
Türkmen dilindäki sözleriò her bogny bir, iki üç
we ondan köp sesli bolup biler.
M e s e l e m : çöl, A + ky, Gü + lä + lek we º.m.
199-njy gönükme. Çyzga serediò. Özüòizden sözler tapyp, ºol
çyzgydaky ýaly bogunlara bölüp ýazyò.
Sözler
1
2
depder
mugallymlarymyzy
Bogunlar
1
2
dep
der
mu
gal
3
4
5
6
7
lym
la
ry
my
zy
200-nji gönükme. Iki-üç bogunly sözleri saýlap ýazyò. Her
sözde näçe sesiò bardygyny aýdyò.
Aý dogdy. Daº-töwerek kümüº nur bilen örtüldi. Her
ýerräkde özüne çekiji aýdymlar ýaòlanyp baºlady. Öz
obadaºlary bilen bolan süýji söhbet giç agºama çenli
dowam etdi. Pälwan myhmanlar bilen bile Töräniò öýünde
dem-dynç almakçy boldy (Jumanyýaz ªaripow, «Horezm»).
103
201-nji gönükme. Çyzga serediò. Ondan nusga alyp, boº çyzyklara degiºli sözleri goýup ýazyò.
Sözler
1
bogunly
gaz
2
3
4
5
6
bogunly bogunly
bogunly
bogunly
bogunly
pag+ta+
+lar
a+çyl+
+ýar+lar
be+gen+
+ýär+di+
ler
ba+ba+la+
+ry+myz+
+dan
ig+de
1
2
3
1. Açyk we ýapyk bogun
202-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözlere
göçüriò we ºol sözüò nähili bogundygyny anyklaò.
üns beriò,
Gün ýaºypdy. Durnalaryò sesi uzakdan mese-mälim
eºidilýärdi. Goja asmana garady. Gyzylymtyl perdä
meòzeº gözýetimden uçup barýan durnalaryò hatary geçip
gidýänça goja ondan gözüni aýyrman seretdi durdy.
Kepbäniò ýeòsesine
gaçyp giden durna yzyny üzmän
gygyrýardy, asmana seredip pasyrdaýardy. Durnalaryò
owazynyò ýatanyna ep-esli wagt geçen hem bolsa,
kepbäniò ýeòsesindäki ýalòyz durna ganat kakmasyny
goýmaýardy. Birdenkä gojanyò ýüzi üýtgäp gitdi. Gözleri
süzülip, ýüzündäki gasynlar hem köpelen ýaly boldy. Ol
kynlyk bilen ýerinden turdy-da, durnany kepbä alyp geldi
(Seýit Ahmet, «Durnalar»).
104
Bogun iki hili bolýar:
1. Açyk bogun. Munda bognuò soòy çekimli bilen
gutarýar. Meselem: Bu-ha-ra, Ho-ja-i-li, me-le, Gel-di
we º.m.
2. Ýapyk bogun. Munda bognuò soòy çekimsiz
bilen gutarýar. M e s e l e m : Daº-kent, Nö-küs, Dörtköl, ga-wun we º.m.
203-nji gönükme. Goºgy bentlerinden ýapyk bogunly sözleri
göçüriò.
1. Kemine diýr, adamzatdan ýüz görmen,
Ýagºa «Ýagºy» diýrmen, ýamana «Ýaman».
Mert bile namardy görsem tanyr men,
Sen bir ýalòyz dogan är sen, Orazym.
(Kemine)
2. Köp okanlar zor bolar,
Akylly zergär bolar.
Kim ärini söýmese,
Ol mydama hor bolar.
204-nji gönükme. Okaò. Açyk bogunly sözleri anyklaò we
göçüriò.
Kemalyò okuwdan gelenine üç sagat bolupdy. Atasy:
«Oglum, men häzir Nurjan agalara gitjek. Sadaka berjekler.
ªonuò geòeºine barmaly. Ýanyòa iniòi al-da ýatagy
arassala. Agºam mallar ºitde-de ýatmasyn» diýdi. Kemal
bilen ªerip iºläp baºladylar. Ýarym sagatdan soò ªerip
bir bahanajyk tapyp gaçyp gitdi. Kemalyò gahary geldi.
105
Ol muny ejesine duýdurdy. Güljemal daýza ªeribi tapyp
gelip, oòa mazaly darady. Soòra ºeýle diýdi.
Ataòyò aýdanyny etmezlik gaty aýp, ªerip jan! Ol
geler, sen günäòi boýnuòa al-da, ondan ötünç sora.
Sebäbi ata maºgala sütüniniò polat diregi hasaplanýar
(Allambergen Haýtbaýew).
205-nji gönükme. Berlen sözlerden peýdalanyp, sözlemler düzüò.
Açyk bognuò aºagyna bir, ýapyk bognuò aºagyna iki çyzyk çyzyò.
N u s g a : Ýola çyksaò haýdaºyp barýan maºynlara
gözüò düºýär.
Gar, çaga, babam, Aky, maºynlar, kädi, ºalgam, alma,
üzüm, pagta.
206-njy gönükme. Okaò. Diòe açyk bogunly sözleri saýlap
ýazyò we düºündiriò.
Timur güjük edindi. Oòa Böwser diýip at goýdy. Güjük
ulaldy. Timur onuò baºyny sypalap: Böwserim, men
seniò gulagyòy kesjek däl. Çünki seniò bet bolmagyòy
islämok. Adamlaryò ýagºysyny, ýamanyny tanagyn. Öýe bir
girip çykana degmegin. Ýaman niýetlini welin, öýe golaýlaºdyrmagyn diýerdi. Böwser eýesiniò niýetine düºünen
bolarly. Ol kim gelse garysyna ýassanyp oturyp, onuò ýüzüne siòe-siòe serederdi (Haýtbaý Faýzullaýew).
Türkmen dilinde bar bolan bir bogunly sözler, esasan, çekimsiz bilen gutarýar. M e s e l e m : Dök, ýak,
sen, gül, der we º.m.
106
207-nji gönükme. Okaò. Bir bogunly sözleri saýlap göçuriò. ªol
sözleriò soòky sesine üns beriò.
Goja ýylgyrdy: Olar, elbetde, seniò günäòi ötüp
bilmezler. Bu belli zat. Ýöne sen hiç gorkmagyn-da berk
durgun.... Onuò gylygy geò däl. Ol gaty erbet. Eýsem
olaryò öz jaýlary ýokmy? Olaryò jaýam bolmaz, ýerem.
Olar ºu gün bu ýerde bolsalar, ertir baºga bir gowakda
gizlener. Olar pis açan ýaly gaçyp gün görýärler. Birnäçe
günden soò ºu ýerdenem giderler (Abdyrahym Gaýraty,
«Unudylmajak günler»).
«Bu, ºu, we....» ýaly az-owlak sözleriò yzy çekimli
bilen gutarýar. Olardan «bu, ºu» gepleºikde köplenç
«bul, ºul» ºekilinde aýdylýar.
208-nji gönükme. Gazetlerden, edebi kitaplardan soòy çekimli
bilen gutaran bir bogunly sözlemi bilen göçüriò (bäº sözlem bolsun).
Türkmen dilinde sözleriò ortasynda çekimli sese
baºlanýan bogun bolmaýar. ªoòa görä-de çekimsize
gutarýan sözlere çekimli bilen baºlanýan goºulma
goºulyp, bogna bölnende, ºol sözleriò soòundaky
çekimsiz öz yzyndaky bognuò öòüne geçýär.
M e s e l e m : Gün-gün-üò, suw-su + wu + myz, haýwanlaryò-haý + wan + la + ryò...
209-njy gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleri nusgada
görkeziliºi ýaly bogna bolüp göçüriò we düºündiriò.
Nusga:
Baºlananyna baº + la + na + ny + na...
107
Okuwyò baºlananyna ýarym sagat bolupdy. Synpda
Guwançdan baºga hemme okuwçy bardy. Mugallym öz
nägileligini bildirmän bu okuwçynyò gelmediginiò sebäbini Baýramdan sorady. Baýram ilki dymjak ýaly etdi.
Soòra ol dogrusyndan geldi. Ata-enesiniò, ºol sanda
özüniò-de aýdanlaryna gulak asman, tä garaòky düºýänçä
Guwanjyò buzuò üstünde taýyp oýnandygyny, soòam
ýykylyp, aýagy çykandygyny, ony haýal etmän keselhana
äkidendiklerini mälim etdi. Mugallym-da, okuwçylar-da bir
hili boldular.
Az salymdan soò mugallym «Okuwçylar, ertir Guwanjy
görmäge keselhana giderismi?» diýdi. Okuwçylar edil
dilleºen ýaly «Hökman gideris, ýoldaº mugallym!» diýip,
biragyzdan jogap berdiler (Allambergen Haýtbaýew).
2. Sözleriò bogna bölüniºi
210-njy gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleri setirden
setire nähili geçirmelidigi barada oýlanyò. ªol sözleri bogna bölüp
göçüriò.
Soòky bir aýyò içinde ogly Akmyradyò özüni alyp
barºy Bike ejäni geò galdyrdy. Çünki Akmyrat öòler
geýim-gejimine kän bir parh goýmazdy. Bir ýerden gelse
daºky geýimlerini çykaryp okuwa gitjek bolanynda
sermener ýörerdi. Indi ol beýle etmeýär. Geýimlerini
çykaryp, kakyºdyryp, arassalap, geýim asylýanda goýýar.
Aýak geýimleri-de belli ýerde. Özem öòküleri ýaly biderek
hereket edip ýörenok.
Bir güni kimdir biri Bike ejäni habar bilen gutlady. Ol
hem mekdepde «Men geýimlerime nähili seredýärin?»
108
diýen temadan okuwçylaryò arasynda bäsleºik geçirilip,
onda Akmyradyò ýeòiji bolanlygydy. Ene muòa biçak
begendi (Öwezgylyç Amanow).
Iki we ondan köp bogunly sözler setirden setire
bogna bölünip geçirilýär. ªonda sözüò setirde galýan
böleginiò yzyndan kese çyzyjak () goýulýar. Bir
harpdan ybarat bolan bogun setir ahyrynda galdyrylmaýar we täze setire geçirilmeýär.
211-nji gönükme. Okaò. Dört we bäº bogunly sözleri saýlap
göçüriò. Olary nähili edip setirden setire geçirmek mümkindigini
düºündiriò.
Tozgalap ýagýan gar eýýäm daº-töweregi ak mütgel
ýapylana dönderipdi. Gülälek 2-nji synpda okaýan jigisi
ªeker bilen oòa aýnadan syn edýärdi. ªeker birden
dillendi: Biziò-ä öýümiz üstümizde. Gar gölejigimi heläk
etmezmikä? Gülälek ýylgyranyny duýman galdy. Soòra:
Ýok, ªeker jan! Gar-a beýlede dursun, oòa güýçli çawga ýagyºlaram tär edip bilmese gerek. Sebäbi ýazda
ýatagyò üstüni galyò edip suwadyk. ªonda senem kömek
beripdiò ahyry! diýip, ýylgyryp jigisiniò ýüzüne bakdy.
ªekeriò kalbyny ºatlyk duýgulary gurºap aldy (Ýazgül
Durdymädowa).
212-nji gönükme.
sözleri tapyp göçüriò.
Okaò. Setirden setire geçirip bolmaýan
Günlerde bir gün men Jebelden Gyzylgaýa gidermen
bolup, ýola çykdym. Maòa bir ýük maºyny duºdy. Men
kabina mündüm. Ýaòky ºofýor ýaòramany, onda-da diòe
özi ýaòramany gowy görýän eken. Maºyn bat alandan,
109
ýaòky ýaòra-da diline bat berip ugrady. Men her gezek
onuò sözüniò arasyny bölmekçi bolanymda, ol:
Dur, sözüò agzyòda diýip, sag eli bilen meniò
gursagyma patladyp goýberýär. Menem «Gepleme!»
diýenlerinden, «açlygyòa ýorgana gir!» diýenlerini gowy
görýänlerden, ºofýoryò gezek bermejegini bilip, iki
gulagyma pamyk dykyp, irkildim. Gürrüòçi bir görse, men
uklap otyryn. Ol meni oýaraga-da, gulaklarymyò dykysyny
sogrup taºlady (Pyhy Taganow, «Tikenli setirler»).
Birnäçe sözüò soòunda iki çekimsiz ses ýanaºyk gelýär. Olaryò arasynda çekimli ses eºidilýän
ýaly bolsa-da, ol ýazylmaýar we bir bogun hasap
edilýär. M e s e l e m : Gaýt, süýt, gurp, ýurt, dert,
mert, wagt, bagt we º.m.
Emma bu hili bir bogunly sözlere çekimli bilen
baºlanýan goºulma goºulanynda, olaryò soòundaky iki
çekimsiziò soòkusy öz yzyndaky bognuò öòüne
geçýär. M e s e l e m : Ýurt-ýur+duò, gaýt-gaý+tar, güýzgüý+züò, mert-mer+de we º.m.
213-nji gönükme. Okaò. Tekstden üç bogunly sözleri tapyp,
bogna bölüniºini gürrüò beriò.
BIZIÒ MAªGALAMYZ
Biz obada ýaºaýarys. Atam Gurbangeldi brigadir bolup
iºleýär. Iò uly agam Kakabaý traktorçy. Ondan kiçi
doganym Aýsoltan kitaphanaçy. Kakabaýyò aýaly gelnejem tikinçi. Gyz doganym Akjagül obadaky mekdebiò
sekizinji synpynda okaýar. Ondan kiçimiz Dursun altynjyda.
110
Ejem Amansoltan fermada sagymçy. Men dördünji
synpda okaýaryn. Doganym Aýmyrat häzir çagalar bagyna
gatnaýar.
Berlen tekstden peýdalanyp, «Biziò maºgalamyz» diýen
mowzugdan düzme ýazyò.
214-nji gönükme. Okaò. Iki çekimsiziò ýanaºyk gelýän sözlerini
tapyp göçüriò.
1. Agamät ol atyza geçen ýyl turp ekip, örän köp hasyl
alypdy. 2. Mährijemal daýza biºirmek üçin gazana süýt
guýdy. 3. Gurt agzasaò, gurt geler (Nakyl). 4. Ýurt-ýurtdan
gutlug (Nakyl). 5. Güýz düºse agaçlaryò ýapragy saralyp
ugraýar. 6. Ýagºa dost köp, ýaman bolsaò, ýok gardaº
(Magtymguly).
215-nji gönükme. Okaò. Bir bogunly, iki çekimsiz sesiò ýanaºyk
gelen sözlerini tapyò. ªol sözleriò yzyna goºulma goºup ýazyò.
Nusga:
Aýt-aý + dar.
Güýz paslydy. Güýç aga dalbaryò astyndaky sekiniò
üstünde keýp edip çaý içýärdi. Onuò nazary atasy öýüne
gidip barýan aýalyna düºdi-de: «haýt, soran-idänlere menden salam aýt. Häzir ýygym döwri. Uzak eglenme, gaýt!»
diýip ýüzlendi. Aýaly «ýagºy» diýip, ýola düºdi.
Az salymdan Seýit gyjakçy peýda boldy. Ol ýurt
habarlary bilen Güýç agany tanyº etdi. Iki gojanyò dört
aýdan bäri bir-birlerini ilkinji görüºleridi. Munuò sebäbi Seýit
gyjakçy dert çekip, ýaòy aýak üstüne galypdy.
111
216-njy gönükme. Okaò. Berlen tekstden bogna bölüp bolmaýan
hem-de setirden setire geçirilmeýän sözleri saýlap göçüriò.
1. Gadyrdan, mal almakçy bolsaò, ynha, ºuny alaý.
Mundan hiç bir aýp tapmarsyò. 2. Haýyt aga ol gelene:
«Sen, hanym, meniò bilen gatnaºmakçy bolsaò hiç haçan
ýalan sözleme. Eger muny baºarmasaò men seni kert
gaýadan gaýdan ýaly ederin» diýdi. 3. Sen ºu agajyò çür
depesine çykyp bilermiò? 4. Ýene üç-dört gün geçen soò
ýabymyza suw geler. 5. Dag, dag, nirä seretseò dag. ªükür munuò haýsy ýerinden geçjegini bilmän, aòk-taòk bolup
durdy (Nurmyrat Saryhanow).
Bogun diýlip, nämä aýdylýar? Çekimli sesleriò bogny
emele
getirmekdäki hyzmatyny gürrüò beriò. Açyk we ýapyk bognuò
nämedigini düºündiriò. Nähili ýagdaýlarda sözleri setirden setire
geçirmek bolýar? Ol haýsy ýagdaýlarda mümkin däl.
BASYM
217-nji gönükme. Okaò. Basymyò haýsy çekimlä ýa-da sözüò
näçenji bognuna düºýändigini anyklaò. ªondan ugur alyp, özüòizden
dört sözlem düzüò.
Gyº günleri. Daýhanlar ýerleri bahar ekiºine bir kemsiz
taýýarlamak üçin dyngysyz iºleýärler. Sazak hem öz fermer
hojalygynda iº bilen baºagaý bolup ýör. Onuò häzir on
alty iºgäri bar. Olaryò her biriniò ýerine ýetirmeli iºleri
bölünip berlen. Howanyò bir syhly üýtgäp durmagyna garamazdan, häzir hojalykda iºler gyzgalaòly dowam etdirilýär.
112
Wagtynda hereket etseò, netijesiniò göwnüòdäki ýaly
boljakdygyny daýhana öwretmegiò geregi ýok.
Sözleriò belli bir bognunyò çekimlisiniò beýleki
bogunlaryò çekimlisinden batlyrak, belendräk aýdylmagyna basym diýilýär.
Türkmen dilinde basym, köplenç, sözleriò soòky
bognuna düºýär. Sözlere goºulmalar goºulanynda,
basym yza süýºüp, soòky bogna geçýär. M e s e l e m : Daýhan, Daýhanlar, daýhanlardan, okuw, okuwçy,
okuwçylar we º.m.
basymyò haýsy bogna (çekimlä) düºýändigini aýdyò, aºagyny çyzyp
belläò.
1. Çary eline sübse alyp, tamyò daº-töweregini
arassalady. 2. Haýdar Mergen bilen bilelikde kölden uly
balyk tutdy. 3. Saparmyrat sürümde päsgelçilik döredip
durmaz ýaly traktoryny gowy edip remont etdi. 4. Kerim
täze satyn alyp getiren kitabyndan babasyna okap berdi.
5. Düýn synpymyza lukman gelip, «Arassaçylyk-saglygyò
girewidir» diýen mowzugdan okuwçylar bilen pikir alyºdy.
Birnäçe sözlerde basymyò ýeriniò üýtgemegi bilen
ºol sözleriò manysy hem üýtgeýär. M e s e l e m :
Alma, dolama, çatma, salma ýaly sözleriò -ma, -me
bölegine basym düºse, olar at sözleri bolýarlar. Eger
basym -ma, me bölegine düºmese, onda olar
gymyldy hereketi aòladyp, iºlik bolýarlar.
113
219-njy gönükme. Okaò. Basymyò belli bir bogna düºüp, at
emele getiren sözlerini anyklaò we ºol sözleri göçüriò.
1. Almanyò süýji sortlaryndan ýuwup, arassalap, ýukajyk diliºdirmeli. Taýýarlanan ergine almany goºup, ýuwaº
ýanýan otda gaýnatmaly. 2. Ýörme türkmenleriò ärsary
taýpasynyò taýýarlaýan naharlarynyò arasynda juda ýörgünli. Çorbada birkemsiz biºen ýörme ýalpak jama çykarylýar. 3. Gowurma islän wagtyò sowuk görnüºde naharlananyòda-da tagamyny ýitirmeýär. 4. Üzüm ýapragyna
dolanan turºuja dolama has-da iºdäòi açýar (Çary Rozymyradow, «Türkmen tagamlary»).
220-nji gönükme. Ikinji bogny - ma, - me goºulmasy bilen
gutaran, at emele getirýän sözlerden bäº sözi tapyp, olary sözlem
içinde getiriò we ýazyò.
N u s g a : Aºyr suw akar ýaly uly salma gazdy.
221-nji gönükme. Okaò. Berlen tekstden soòy -ma, -me bilen
gutaran, iºlik emele getirýän sözleri tapyò we göçüriò. Onuò
sebäbini düºündiriò.
1. Nazarmät aga ogluna her gün ºeýle nesihat bererdi:
«Oglum, men saòa ýene aýdaýyn, hiç haçan biriniò
zadyny soraman alma». 2. Gülendam jigisine ýüzlenip:
«Dur, Miweº! Bu kagyzy kitabyò daºyna dolama. Sebäbi
ol hapa» diýdi. 3. Eger-de botinkanyò ýyrtylan ýerini gowy
edip çatmasyny bilmeseò, onda ussa eltip, tikdirip geläýdä! 4. ªeýle bir zerur iºiò çykmasa, gije biderek ýörme. 5.
Mundan gowuºgynly ýüp taýýarlajak bolsaò, tanapy kän
gatlama.
114
222-nji gönükme. Okaò. Berlen tekstden basymyò ikinji bogna
düºüp, iºlikden at emele gelen sözleri saýlap göçüriò we sebäbini
aýdyò.
1. Jemaljan, sen indi iki ýyldan bäri hojalygymyzyò
tikinçilik sehinde iºleýärsiò. «Ýörme» diýlen tikiniò nähili
bolýandygyny düºündirip bersene? 2. Kaka, bulara, ana
ºol ýerden iki gatdan ybarat bir çatma taýýarlap beräý.
3. Towuk salnyp, mazaly biºip duran garma gapydan girenleriò agyzlaryny suwjartdy. 4. Hepdede azyndan bäºalty ýola jöwenden taýýarlanan ýarmany içip durmaly.
Sebäbi jöwenden edilen tagamlar bagyr üçin örän peýdalydyr.
223-nji gönükme. Okaò. Basymyò -ma, -me goºulmasyny kabul
eden sözleriò öòki çekimlilerine düºüp, iºlik emele gelen sözleri
anyklaò, göçüriò we sebäbini aýdyò.
1. Zynhar gulagyòda galsyn, balam: namart, bahyl we
kezzaplar bilen daº ýola ýoldaº bolma, bile ýörme. 2. Mallary bir-birine çatma, sürüp äkit. Bolmasa özüò azara
galarsyò. 3. Gury agajy byçgy bilen ol ýerinden ýarma, ºu
ýerden kes. 4. Hasyl ýygnanyòda bir sorty ikinji sorta
garma.
Basym näme? Türkmen dilinde basym haýsy bogunlara düºýär?
Basymyò sözüò manysyna edýän täsirini gürrüò edip beriò. « Alma»
sözünden haýsy ýagdaýlarda at, haýsy ýagdaýlarda iºlik emele
getirmek bolar?
115
Dar çekimlileriò düºmek düzgüni
224-nji gönükme. Okaò. Birinji bogny açyk bolup we çekimlisi
gysga aýdylýan sözlerde dar çekimlileriò düºüriliºine üns beriò we
ºol sözleri göçüriò.
1. Mundan beýläk Altynaý sizi asla garaºdyrmaz. 2. Altynaý aý kimin ýalpyldap, Paýkentdäkileriò «Men» diýenlerini öz agzyna aòkardyp otyr (Nazyr Safarow). 3. Melike
daýza gelindir ýi-gidi mundan artyk utandyrmazlyk üçin,
gelniniò hödürlän çaýyny içdi-de, dolanyp käsäni bermedi
(Saida Zunnunowa). 4. Fazlitdinimi ºondan bir aý ozal
Poýtuk stansiýasyndan urºa ýollapdym (Seýit Ahmet). 5. Bu
ýyl ýagyº paslynda on ikime gidýän (Askat Muhtar).
6. Molla Sait Jelalhan burnuna gonan siòegi elýaglygy bilen
goramaga ýaltanyp, aºaky dodagyny uzadyp «Püf» diýdi
(Abdylla Kahhar).
we ýazyò. Olarda dar çekimlileriò düºüp galyºyny gürrüò edip beriò.
1. Goja ömri paýawlanda ogullaryny daºyna üýºürip:
ine, bir çöpi döwüp taºladyòyz. Köp çöpe güýjüòiz ýetmedi. Hemmäòiz agzybir bolsaòyz, size döwem çalmazdiýipdir. 2. Häzirki wagtda Aral deòziniò ykbaly hemmelerde howsala döredýär. 3. Baýlynyò ogly Begmyrat
brigadir bolup iºleýär. 4. Ýer görner görünmez bolanda
kerwenler ýola düºdüler. 5. Tomsuna Günüò höwri çöllük
ýerlere güýçli täsir edýär. 6. Mamamyò köwºi lak çalnan
ýaly elmydama ýalpyldap dur.
116
Soòlary z, l, n, r, s, º seslerine gutaryp, birinji
bogny açyk we çekimlisi gysga aýdylýan iki bogunly
düýp sözlere çekimli bilen baºlanýan goºulma
goºulsa, ikinji bogundaky y, i, u, ü dar çekimliler
düºürilýär. M e s e l e m : maòyz-maòzy, ogul-ogly,
garyº-garºy we º.m.
226-njy gönükme. Okaò. Soòlary z, l sesleri bilen gutaran
sözlerde dar çekimlileriò düºüp galyºyna üns beriò we ºol sözleri
göçüriò.
1. Aral deòziniò baºyna inen betbagtlyk dünýä jemgyýetçiligini çuò oýlanmaga mejbur edýär. 2. Muhammetguly howzy suwdan doldurdy. 3. Juma jowen guýmak
üçin gabyò agzyny açdy. 4. Watanymyzda ýaº nesle
döwrebap bilim we terbiýe bermek üçin hökümetimiz
zor alada edýär. 5. ªu ýylyò gyº pasly gurak we ýagynsyz boldy.
227-nji gönükme. O sesi bilen gutaran iki bogunly sözlerde dar
çekimliniò düºüºine degiºli dört sözlem ýazyò, ºol sözüò aºagyny
çyzyò.
228-nji gönükme. Yzy n, r sesleri bilen gutaran sözlerde dar
çekimlileriò düºüp galyºyna syn ediò. ªol sözleri saýlap göçüriò.
1. Kemal ýaryºda birinji orna mynasyp boldy. 2. Bu
oglanyò suratyny kim çekdikä? 3. Burnuna ýara çykanlygy
üçin Jumagül mekdebe gelmän, lukmana görünmäge
gitdi. 4. Ömrüni diòe halal zähmet çekip, baýlyk toplan
adamyò keýpi çag, wagty hoº bolýar. 5. Tamdyryò howry
çykmanka ªirin ýaýylan hamyry ejesine eltip berdi. 6. Soò117
ky döwrüò wakalary örän gyzykly we özüne çekiji boldy.
7. Ähli öýlerde tebigy gaz bolanlygy sebäpli hiç kim
bu kömri satyn almak barada pikir etmeýär. 8. Gije ýarymdan aºsa-da doglan güne gelen oglandyr gyzlaryò
gowry ýatmaýardy.
229-njy gönükme. Okaò. Soòlary s, º seslerine gutaran
sözlerde dar çekimlileriò düºüp galyºlaryna üns beriò. ªol sözleri
1. Ol diýseò degiºli eken, biz dünýäde keseliò, ölümiò
nämedigini büs-bütin unudyp, hezil edip gülºüp oturdyk
(Abdylla Kahhar). 2. Haçandan bäri gara gazanyò palaw
görmän takrap ýatyºy! (Aýbek). 3. Biz olar bilen tanºan
bolduk (Askat Muhtar). 4. Ballym, ballym bal ýagºy, gyzyl
çuwalyò nagºy (Hüwdi). 5. Gül öwser-ä gül öwser, belent
dagdan ýel öwser (Hüwdi). 6. Gamºy gowºak tutsaò el
gyýar (Nakyl). 7. Ol ýoldaºynyò elindäki kagyzlary elleºdirip: Ýene bir gezek gözden geçir kemsi bolsa maòa
duýdurdiýdi (Gazakbaý Ýollyýew).
Ikinji bogundaky düºmeli y, i, u, ü dar çekimlileriò
öò ýanyndan z, d açyk çekimsizleri ýa-da dymyk
çekimsizlerden biri gelse, onda olar düºmeýärler.
M e s e l e m : Gyzyl-gyzyly, hezil-hezili, takyr-takyry,
gadyr-gadyry we º.m.
Asyl, pasyl, nesil, ylym sözlerine çekimli bilen baºlanýan goºulma goºulanynda, olaryò ikinji bognundaky
dar çekimliler kadadan çykma hökmünde düºürilýär.
M e s e l e m : Asyl-asly, nesil-nesli, pasyl-pasly, ylymylmy we º.m.
118
230-njy gönükme. Ikinji bognundaky y, i, u, ü dar çekimlileriò
näme üçin düºürilmeýändiginiò sebäbini aýdyò. ªol sözleri saýlap
göçüriò.
1. Kime agy gerek, kime gyzyly? Garyºdyrsaò bolmaz
munuò hezili (Aman Kekilow, «Söýgi».) 2. Özüòde bar aýak
ulagyò gadyry baºga-la, balam (Muhammet Kakaýew).
3. Bir kemsiz biºen çym-gyzyl igdeler ýere dökülip, ýazylyp
ýatyrdy (Hydyr Derýaýew, «Ykbal»). 4. Halajyò takyry
onlarça kilometre uzalyp gidýär (Süleýman Suhanberdiýew). 5. Sen-ä soòky döwürlerde bir kejeòek bolupsyò
geýmiòi-hä däl, hatda saòa ýaraýjak atyry-da, men satyn
alyp, getirip bermeli (Gazakbaý Ýollyýew).
231-nji gönükme. Okaò. Käbir sözleriò yzyna goºulma goºulanynda ikinji bognundaky dar çekimlileriò kadadan çykma hökmünde
düºüriliºine syn ediò. Ol sözleri tapyp ýazyò.
1. Biziò aslymyz Oguzhandan gaýdýar (Gurbanmät Aºyrow). 2. Bahar paslynyò säheri ºeýle bir gözel, ºeýle bir
ajaýyp bolýar. ªol pursat tebigat ähli gözelligini sahylyk
bilen eçilýär (Agahan Durdyýew). 3. Aºyk Aýdyò pir ylmyò
dürli ugurlary boýunça gyzyklanypdyr, köp-köp taglymatlary
okap özleºdiripdir (Gurbannazar Orazgulyýew). 4. Halal,
arassa we zähmetsöýer nesli terbiýeläp, kemala getirmek,
ozaly bilen, ata-enäniò päkligine, ynsanlylygyna, galybersede sowatlylyk derejesine bagly bolup durýar («Aýdyò
ýol» gazetinden). 5. «Gul» diýip, ýigidiò aslyny sorma,
hojasy bar, belki, guluna degmez (Magtymguly).
232-nji gönükme. Okaò. Çyzyk goýlan ýere nähili sözleri
goýmalydygy barada pikirleniò. ªol sözi has anyklanyòyzdan soòra
sözlemleri göçüriò.
N u s g a : Tomus pasly suw köp bugarýar.
119
1. Watan söýüji
terbiýelemek biziò esasy borjumyzdyr.
2. Tomus suw köp bugarýar. 3. Diòe Garaºsyzlyk ýyllary
içinde Özbegistanda barlag iºlerine aýratyn üns berildi.
4. Sorasaò iliò uºagy, biline sarapdyr tirme guºagy (halk
aýdymyndan).
Goýmak üçin sözler: Pasly, nesli, aslyny, ylmy.
233-nji gönükme. Çyzga pugta üns beriò. Her sütüne degiºli
berlen sözleri goºulma goºup ýazyò.
Ikinji bognundaky dar çekimlisi
düºmedik sözler
Ikinji bognunda dar çekimlisi
düºen sözler
6. Çakyr
1. Alyº
Alºar
6. Ogul
2. Kendir
7. Usul
2. Towus
7. Nogul
3. Sülgün
8. Gawun
3. Bogun
8. Towus
4. Gyrgyn
9. Takyr
4. Orun
9. Bagyr
5. Bölüm
10. Dokuz
1. Ýylgyn-ýylgyny
5. Garyn
10. Ýagyr 234-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleri göçüriò.
Haýsy sesiò düºüp galandygyny aýdyò.
1. Ýabyò aòyrsynda kimdir biri gazuwçylara baka elini
salgaýardy. 2. Nobatdaky wezipeleri hemmäòiz doly eºitmeli. ªonuò üçin içerdäkileri hem bärik çagyryò. 3. Ýokarda oturanlar hemmeden öò klubdan çykdylar. 4. Sen
bärräk süýº, doganyòam ornaºykly otursyn. 5. Hol güjümiò
ilersinde daýymlaryò öýi bar.
120
«Aòry, bäri, ýokary, ileri» ýaly tarap görkezýän
sözlere d, k, l, r, s çekimsizleri bilen baºlanýan
goºulmalar goºulanda, olaryò soòundaky y, i dar
çekimlileri düºüp galýar. M e s e l e m : Aòry-aòryda,
ileri-ilerki, bäri-bärsi, ýokary-ýokarrak, ileri-ilerde...
235-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleri göçüriò.
1. Adamlaryò durmuº derejesi, ýagny ýaºaýºy güngünden gowulyga tarap özgerýär. 2. Gahrymanyò jemagatyò
öòünde çykyp gepleýºi hemmäni haýran galdyrdy. 3. Çaga
terbiýesine meniò garaýºym onuòkydan baºgaçady. 4. Mugallymymyz bize «Görogly» kitabyndan «Göroglynyò döreýºi» diýen bölümi täsirli okap berdi. 5. Alymlar türkmenleriò dünýä ýüzüne ýaýraýºy bilen has içgin gyzyklanyp
ugradylar.
Soòlary -ýyº, ýiº goºulmalary bilen gutarýan
sözlere çekimli ses bilen baºlanýan goºulmalar
goºulanynda -ýyº, -ýiº goºulmasyndaky -y, -i dar
çekimlileri düºürilýär. M e s e l e m : Garaýyº-garaýºy,
garaýºynda, gepleýiº-gepleýºiò, gepleýºimiz, gepleýºimiziò we º.m.
Soòlary haýsy çekimsizler bilen gutaran sözlerde dar çekimliler
düºýärler? z, d açyk çekimsizlerde dar çekimliler düºýärlermi?
«Ylym, pasyl» ýaly sözler haýsy kada boýun egýärler?
Tarap görkezýän sözlerde -y, -i sesleriniò düºüºine mysal
getiriò. -ýyº, -ýiº goºulmasi bilen gutaran sözlerde -a, -i
çekimlileriniò düºüp galyºyny gürrüò edip beriò.
121
LEKSIKA
1. TÜRKMEN DILINIÒ LEKSIKASY
236-njy gönükme. Okaò. Berlen tekstden has we jyns atlary,
ºol sanda baºga dillerden giren sözleri saýlap göçüriò. Ol sözleriò
diliò leksikasyny baýlaºdyrmakdaky hyzmatyny aýdyp beriò.
OBANYÒ DÖREÝªI
Ellinji ýyllarda obamyzda Atalyk diýen adam ýaºap
geçipdir. Ol äpet guramaçylyk ukybyna eýe eken. Atalyk
dagynyk oturan türkmenleri bir ýere ýygnapdyr. Soò olar
köpelip, uly bir obany emele getiripdir. Häzir bu oba
Atalyk aul diýilyär. Obada bäº brigada, dükan, medpunkt
we 35-nji orta mekdep bar. Ilatynyò sany müòe golaýlaºýar. Bu obada birlän-ikilän gazak, özbek we garagalpak
milletleriniò wekilleri-de bir dogan ýaly bolup, agzybir
ýaºaýarlar (Ýaòybaý Hajyýew).
Haýsy-da bolsa bir dildäki ulanylýan sözleriò
hemmesi ºol diliò leksikasy (sözlük düzümi) bolýar.
Edil ºonuò ýaly-da türkmen dilindäki ähli sözler dilimiziò leksikasy hasaplanýar. Biz birek-birek bilen ºol
sözleri ulanmak arkaly gepleºýäris. Gazetler, urnallar,
radiodyr telewideniýe gepleºikleri diliò sözlük düzümindäki sözlerden peýdalanylyp alnyp barylýar. Her bir
halkyò öz ene dilinde ulanylýan sözleri ºol halkyò öz
leksikasy bolýar. Rus dilindäki ulanylýan ähli sözleri
122
rus diliniò, özbek dilinde ulanylýan ähli sözler özbek
diliniò leksikasy hasap edilýär.
Sözler näme-de bolsa bir zady aòladýar. Olar sözlükler arkaly hasaba alnyp ýörite düºündirilýär. M e s e l e m : Türkmen dilindäki «Bag», «Uçmak» sözleriniò aòladýan manysy barada oýlanalyò. Bir topbak
bolup, atyzlaýyn ekilen agaçlara bag diýilýär. «Uçmak»
bolsa howada samolýotda, kosmos korablynda, Nowruz baýramynda, gurban aýynda çagalaryò, hiòòillikde
(sallançakda) uçmagyny aòladýar. Bizdäki sözleriò epesli bölegi öz sözlerimizdir. ªeýle-de bolsa dilimize
geçen köp sanly internasional, arap-pars sözlerem
bardyr. Olar hem türkmen diliniò leksikasynyò baýlaºmagyna ºert döredýär.
237-nji gönükme. Okaò. Baºga dillerden geçendir diýip oý
eden sözleriòizi aýdyp beriò. ªol sözlerden bäºisini göçüriò.
Amana ýoldaºlary «Amançik» diýýärdiler. Ol lagere
gatnaýardy. Bu ýerde onuò Sweta, Aida, Miºa, Tolik ýaly
dostlary hem bolup, olar Amançigi biçak gowy görýärdiler.
Onuò bilen açyk howada her dürli oýunlar oýnardylar.
Amançik leòki oýnamaga ökdedi. Ol bir bada depende
gaçyrman 5060 oçko (utuº) gazanyp bilýärdi. Muòa Miºa
dagy haýran galardy. Kä günleri ýolbaºçysyndan haýyº
edip, Amançik ýoldaºlaryny öýüne çagyryp gaýdardy. Onuò
öýleri ºeýle bir uzagam däldi. GRESiò gapdalyndaky
teplisadan geçseò bolanydy. Amançigiò ejesi Wera daýzada, atasy Nazar aga-da myhmanparazdylar, süýji dilli
adamlardy. Olar elmydama geleni güler ýüz bilen garºylap,
güler ýüz bilenem ugradardylar (Akgeldi Aºyrow).
123
238-nji gönükme. Goºgyny labyzly okaò. ªygyrdaky arap-pars
sözlerini tapyò we olaryò türkmen diliniò leksikasyny baýlaºdyrmakdaky hyzmaty barada gürrüò edip beriò.
GARA REÒ BOLAR
Hozuò daº postuny, azergun güli,
Suwun saça çalsaò, gara reò bolar.
Içiò ºerden sakla, gybatdan tili,
Saklamasaò köòül gözgüò zeò bolar.
Her kiºi kim, ýamanlyga kast eýlär,
Iki dünýä öz iºine kest eýlär.
Ýagºy gylyk duºmanyòy dost eýlär,
Gylygyò bet bolsa, iºiò jeò bolar.
Ýigidiò bolmasa sözde keseri,
Eýmençdir, aýrylmaz aýakdan seri.
Her kimde bolmasa iman eseri
Ýüregi erimez, syýa seò bolar.
Adam ogly awaradyr, asydyr,
Bir söz diýseò, ýagºy äre, besidir.
Bilip bolmaz hakyò dosty haýsydyr,
Alyºy köp alsaò, iºiò oò bolar.
Magtymguly, sözüm gysga, ºerhy köp,
Bilmeze hiç, bilen kiºä nyrhy köp.
Ýeriò ýerden, äriò ärden parhy köp,
Müºgül budur sözleºende deò, bolar.
(Magtymguly)
S ö z l e r i ò m a n y s y: Postun-gabyk, Azergun-köz reòk, Sarymtyl,
gurmyzy gül, ºer-erbet pikirli, dawagär; ökül-ýürek, kalp; gözgi-aýna;
zeò-pos; kest-hapa, zyýan; jeò-uruº, galmagal, ser-kelle, baº, iman124
ynam, ynanma, ynanç, uýma; syýa-gara; seò-daº; awara-sergezdan,
ykmanda, asy-günäkär, är-u ýerde mert, batyr, edenli ýigit manysynda,
ºerh-düºündiriº, beýan, nyrh-baha, müºgül-kyn, çykgynsyz ýagdaý.
Eser-de häzirki ulanýan sözlerimiziò gelip çykyºyny
deròesek, onda rus, internasional we arap-pars sözlerem ep-esli bardyr. Biz olary gündelik gepleºiklerimizde, ýazuw iºlerimizde ulanýarys.
Biz synp, parta, galstuk, urnal, ruçka, awtobus,
gazet, direktor ýaly ýüzlerçe sözleri öz iºimizde ulanýarys. Olar rus diliniò ýa-da rus diline hem baºga
dillerden giren sözlerdir. Oòa internasional sözler diýilýär.
Türkmen dilinde mekdep, kitap, edebiýat, maksat,
tebigat, arzuw, halk kuwwat, miras, duºman ýaly
sözlerem köp ulanylýar. Bu sözler türkmen diliniò
leksikasyna (sözlük düzümine sostawyna) arap we
pars dillerinden geçipdir. ªolar ýaly sözlere bolsa
arap-pars sözleri diýilýär. Diýmek, biziò öz ene
dilimizde ulanýan ºol hili sözlerimiz rus, internasional
we arap-pars sözleridir.
Olar türkmen diliniò ösmeginde we baýlaºmagynda
peýdaly rol oýnaýar.
239-njy gönükme. Edebi kitaplardan, gazet-urnallardan peýdalanyp, içinde rus we internasional sözleri bolan bäº sözlem
düzüò. Ol sözleriò aºagyny çyzyò.
Eýsem Özbegistanda, Garagalpagystanda ýaºaýan
türkmenleriò diliniò leksiki aýratynlyklary nämelerden
ybarat? Türkmenleriò galyò, gür bolup oturan ýerle125
rinde, özem öò Türkmenistandan gaýdanlarynyòkyda
diliò leksikasynda ºeýle güýçli tapawutlar duýulmaýar.
Emma seýregräk, baºga milletlere we halkyýetlere
garym-gatym bolup oturan ýerlerinde welin ºol milletleriò diliniò täsiri duýulýar. Mysal üçin, Özbegistanyò
Kaºgaderýa welaýatyndaky çandyr türkmenleriniò gepleºigindäki leksiki elementler Garagalpagystanyò Hojaili
etrabyndaky türkmenleriòkiden ep-esli tapawutlanýar.
Beýleki türki halklaryò halk döredijiligi köplenç terjime
edilen görnüºde bu türkmenleriò arasynda-da aktiw
ulanylýar. Mysal üçin, «Barly doganym, barly doganym-Bagdatda bolsaòam bararyn, ýokly doganym,
ýokly doganym-ýolumda dursaòam görmerin», «Düýäni ºemal äkitse, geçini asmanda gör», «Palawy
palaw edýän ýag» (garagalpakçasy «palawdy maý
keltirer»).
240-njy gönükme. Berlen sözleriò her birinden peýdalanyp,
sözlemler düzüò. Bu sözleriò haýsy dillerden geçendigini aýdyp
beriò.
Arzuw, edebiýat, tebigat, halk, kuwwat.
241-nji gönükme. Aºakdaky çyzgydan nusga alyp, her sütüne
degiºli 1020 söz tapyp ýazyò. Munda siz gazet-urnallardan we
edebi kitaplardan peýdalanyp bilersiòiz.
Internasional sözler
Arap-pars sözleri
urnal, ruçka
edebiýat, halk
126
Leksika diýlip, nämä aýdylýar? Türkmen diliniò sözlük düzümi
nähili tapawutlara eýe? Sözler haýsy ugurlar boýunça türkmen diline
girip, sözlük düzümiòizi baýlaºdyrypdyr?
2. SÖZÜÒ ASYL WE KÖP MANYLYLYGY
näme üçin ºeýle edilendiginiò sebäbini biljek boluò.
Biz ogullarymyz Ulugbek, Zamyr we Alym Haljan
dagylar bolup myhmançylyga barýardyk. Bir zeýkeºiò
köprüsinden geçipdik. Bizden ýüz ädim uzagrakda bir
topar garga hem aºaklap, hem ýokarlap uçýardylar. Ýöne
olar ºol taýdan gidenokdylar. Ulugbek: «Gargalar bir zady
awlajaga meòzeýär» diýdi. Onsoò bardyk. Bir kiçijek
güjüjek zaryn çyòsaýar. Ony kimdir biri zeýkeºe taºlan
bolmaly. Bu janawere ýüregimiz awady. Aýalym derrew
«Zamyr jan, bu güjüjegi öýe taºlap gaýt hem aýt: Suw,
nan bersinler. Janawer ölmesin. Ýalkanarsyò, balam! Ulalar,
it çykar. Onsoò taºlasaò, ölmez öz gününi görer» diýdi.
Zamyr tabºyrygy berjaý etdi. Hawa, ºeýdyp biz biçäre
janaweri howpdan halas etdik (Allambergen Haýtbaýew).
Sözler bir we köp manyly bolýarlar. Meselem,
«Bugdaý» diýsek bir gallanyò adyny aòladýar.
«Gawun» ýa-da «kädi» diýsek, her haýsy bir bakja
ekinini bildirýär. Bu sözleriò ºol aòladýan manysyndan
baºga manyda gelmeýän, bir manyny aòladýan sözlere
sözüò asyl manysy diýilýär.
Eger-de «Göz» diýsek, ony köp manyda ulanmak
mümkin. «Adamyò gözi», «Çeºmäniò gözi», «Iòòäniò,
temeniò gözi», «Aýna göz salmak», «Horjunyò gözi»
127
ýaly sözlerdäki «göz» sözüniò dürli-dürli manylarda
gelºini ýada salyò. Bir sözüò dürli manylarda ulanylmagyna bolsa sözüò köp manylygy diýilýär.
ªol sözleri göçüriò we nähili manylarda gelip bilýändigini aýdyò.
Kakowdyr Soltan ejäniò guburynyò daºyna demir
gözenek goýuljak güni bolan mojuk iºe näme diýip, näme
aýdarsyò!
... Eje, it kän bolsa kakamyò goºasyny-da
äkidäýeli...bir-ä özüne golaýlap gelýän itlere, bir-de ylgap
barºyna tüpeòi garbap alan ogluna seredip, iki aranyò
janseregine dönen Anna... doòup galdy. Olaryò öòüni
baºlap gelýän çypar itiò gulaklaryny ýapyryp, gyzaran
gözlerini bir nokada göni Annanyò ýüzüne dikip gelºi
gorkunçdy (Gazakbaý Ýollyýew, «Bu dünýäniò iºleri»).
janserek
244-nji gönükme. Jyns atlaryndan peýdalanyp, alty sözlem düzüò
we ýazyò. Ýöne saýlap alan sözüòiz diòe asyl manysynda
ulanylýan söz bolsun.
245-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleriò nähili
manyda gelendigini aýdyò, diòe ºol sözleri ýazyò.
1. Güljemal daýza gyzyna ýüzlenip: Maraljan, ºu
monjuklary ýeke-ýekeden sapaga düz diýdi. 2. Öòki
wagtlarda matal aýdyºanlarynda jogap berýän «öýdeçimi,
düzdeçi?» diýip, aýdyja ýüzlener ekeni. 3. Hukuk goraýjylardan iki kiºi bet häsiýetli oglanyò atasyna: «Ýaºuly, biziò
aýdanlarymyzy ýerine ýetirip ugrasaò, onda ogluòyz tiz
wagtda düzeler» diýdiler. 4. Goºga ep-esly düzediº girizileninden soò, ol metbugatda çap edildi. 5. Skreperli trak128
torçy aòòy-tüòòi ýerleri edil göwnümizdäki ýaly edip
düzledi. 6. Geými ýuwup bolup serseò onuò düzüw
ýüzüni çöwrüp goýmaly. Diri adamynyòky ºeýle serlip
guradylyar.
3. SÖZÜÒ ASYL WE GÖÇME MANYSY
Köp manylylykdan baºga-da sözler göçme manyda
hem ulanylýarlar. M e s e l e m : «Duz» sözüni alalyò.
Bu nahara atylýan duzy aòladýar. Eger-de biz «Seniò
gepiòiò duzy ýok» diýsek, onda ol baºga göçme
manyda gelýär. Gepleýän adamyò gepiniò, sözüniò
ugur-utgaºynyò ýokdugyny aòladýar.
246-njy gönükme. Göçme manyda gelen sözleri tapyò, göçüriò
we nähili manyda gelendigini gürrüò edip beriò.
1. Gawun-garpyz näçe bol bolsa-da, olar Artygyò ýyrtygyna ýama bolarly däldy (Berdi Kerbabaýew, «Aýgytly
ädim»).
2. Pökgen bu iºi bize bilkastdan edýär, ýoldaº. Sen
Pökgeni tanaýan dälsiò. Ol....bize görubilmezçilik edýär. Ol
tüýs baryp ýatan içigara adam, düºdüòmi ýoldaº? diýip,
Öwez gaharlandy. ªol mahal bir gapdaldaky köne diwaryò
üstünde duran eli külüòli, kellesi ýaglyk bilen daòylgy ýigit:
Pökgen öz garnynyò ölçegini bilmän ýören bir
oýnatgy-la. Ýöne onuò gapdalynda bir ýantazysy bar. Bar
belanyò körügi ºol Ýolly. Ol tüýs zäherli gömülgene
meòzeýär diýip, ara söz goºdy. Hol bir köne diwaryò
düýbüni köwüp duran ýigit bolsa:
Mele, sen tüýs üstünden bardyò. Ol edil mekir tilki
ýaly. Pökgeni her gün ýüz mertebe suwa eltip, suwsuz
129
gaýtarýar diýip, öz ýoldaºynyò gürrüòini galòytdy (Ata
Gowºudow, «Köpetdagyò eteginde»).
247-nji gönükme. Durmuºdan, edeby kitaplardan «jübimde it
uwlaýar», «Jemalbibi ýekelli», «Annamyrat aga gözsüz batyrdy» ýaly
göçme manyda gelýän sözlerden altysyny (ýene üçüsini) tapyp,
sözlemler düzüò we ýazyò. ªol sözleriò asyl manysynyò näme
bolmalydygyny düºündiriò.
248-nji gönükme. Eger tapsaòyz «Türkmen diliniò frazeologik
sözlüginden», tapmasaòyz aºakdaky çyzgydan nusga alyp, 1520-ä
golaý göçme manyly sözleri toplap, ýazyp geliò.
Göçme manysy
ýekelli
jübimde it uwlaýar
kellesiz
içigara
ýüzügara
Asyl manysy
kömek berjegi ýok
pulsuz, takyr, hiç zat ýok
oýlanºyksyz hereket
bahyl, görüp bilmeýän
bihaýa, masgara
4. OMONIMLER (sesdeº sözler)
249-njy gönükme. Okaò. Ýazylyºy bir meòzeº bolup, aýdylyºy,
manysy dürli-dürli bolan sözleri tapyò, göçüriò we düºündiriò.
1. Çal tutmak üçin tomsuna salkyn, gyºyna ýyly ýer
gerek. Taýýar çal käselere guýlup berilse, iºdäòi açýandyr
(Çary Rozymyradow, «Türkmen tagamlary»).
2. Ol dutary emgenmän, kuwwatly ellerini, uzyn barmaklaryny oýnadyp, ºabram çalardy we gahrymançylykly heòler
çalardy. Ony diòläp oturan ýigitler bolsa özlerini söweºde
ýaly duýardy we ýürekleri belli-beter joºardy (Nurmyrat
Saryhanow, «ªükür Bagºy».)
3. Ýagmyr gelen myhmanyò hormatyna bir tokly çaldy.
4. Durdy elindäki pyçagyò tygyny ýiteltmek üçin ony çalgy
130
daºyna çaldy. 5. Jumagül ejesine garap: Seniò saçyòyò
diòe bir ýeri däl, asyl bar ýerem çalaraýypdyr diýdi.
6. Görse, bularyò gapdalynda bir çal otyr.
ªabram
Ýazylyºy we aýdylyºy taýdan meòzeº bolsa-da,
dürli many aòladýan sözlere omonimler diýilýär.
M e s e l e m , «Çal» diýen sözi alyp göreliò. Ol dutar
çalmagy, içilýän çaly, goýnuò damagyny çalmagy, ýaºy
bir çene baran garry adamy, reòklemegi (bu ýerde
çal reòk) we º.m. aòladýar. Görüp geçiºimiz ýaly, ol
sözüò aýdylyºy we ýazylyºy bir meòzeºdir. Emma
dürli-dürli manylary aòladyp gelýär.
250-nji gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Has gara ýazylan
sözlere üns beriò we manysyny düºündiriò. ªygry ýazyò.
1. Syn edýärkäm ýagýan gara, (at)
Uzakdan göründi gara. (sypat)
Men diýdim: Gelýäne gara! (iºlik)
Ol diýdi: Bu gelýän gara (sypat)
Belki, bolar goòºym gara. (at)
(Gurban Jumaýew)
2. Bu atyza ekdim alma (at)
Nahaly gozgama, alma?! (iºlik)
Gögerýänçä göz-gulak bol,
Saòa diýýän, jigim Alma! (at)
(Allaberen Kadyrow)
131
251-nji gönükme. Okaò. Berlen sözlemlerden omonimleri tapyò,
düºündiriò we göçüriò.
1. Bir gün kakam hem geläýdi. Atam nähoºlugyndan
zeýrenende kakam oòa göwünlik berip: Gorkmaò, kaka,
ganymat borsunyz, entekler uzak ýaºarsyòyz diýip ýylgyrdy.
Onuò gözüniò ýaºy kepemeýärdi (Aýbek).
2. Bir topar çaga gar oýnaºyp ýördüler. (Aýbek). Tütünim bada (ýele) berip, buluda gardy meni (Magtymguly).
Gandym inisine: Ýene birazrak toprak gar, bolmasa laý
suwuk bolar diýdi. 3. Halmyradyò geými öl boldy. Eje
Käbegüle bir temmi ber. Ol ýaòy maòa «Öl!» diýip sökdi.
Köp manyly sözler bilen omonimleri garyºdyrmak
bolmaz. Omonim bolsa ýazylyºy taýyndan meòzeº
bolsa-da aòladýan manysy bir-birine asla ýakyn däldir.
M e s e l e m : «Ýüz» sözi adamyò ýüzi, ýüz san,
suwda ýüzmek manylarda gelip, hersi özbaºdak mana
eýedir.
Emma «Aýak» diýsek, köp manyly söz bolan bu
sözi bir-birine ýakyn manyny aòladýar. M e s e l e m :
Tagan aýagy, adamyò we guºuò aýagy, ýabyò aýagy,
aýyò aýagy.
«Aýak» sözi ºu ýerde bir zadyò gutaran ýerini bildirýär.
252-nji gönükme. Çyzgyda görkezilen 8 sözden nusga alyp,
ºolardan diòe 3-sini saýlap (her birine iki sözlemden, her biri ºol
sözüò baºga manyda geliºini aòlatsyn) sözlemler düzüò we
manysyny düºündiriò.
132
¹
Sözler
1.
Sag
2.
Ýat
3.
Ýaz
4.
Pil
5.
Gun
6.
Çöl
7.
Ýol
8.
Sök
Sözlemiò içinde aòladýan
manylary
Sygry sag, sag adam, sag
tarap
Ýatdan çykan, ýat oba, düºekde ýat!
Saçagy ºaz, hat ýaz, ýaz çykdy
Pil güýçli haýwan, ötgür pil
eken
Ol kyn gün gördi(wagt) Gün
äpet uly ºar (planeta)
Men çölledim(suwsuzlyk), çöl
(çägeli)
Sen ýola çyk, haºal oty ýol!
Ejem sök getirdi. Tanapy sök.
Sen sökme!
Söz toparlary
iºlik, sypat, at
at, sypat, iºlik
iºlik, at
at
hal, at
hal, at
at, iºlik
at, iºlik
253-nji gönükme. «Ak, gök, gyzyl, sary» ýaly sözleriò her
biriniò nähili manylarynyò bardygyny biliò. ªolaryò her birine degiºli
sözlemler düzüò.
N u s g a : Sary gawun biºipdir. Üstünden ýol düºüpdir
(läle).
Ahy-zaryò men çekýän, sen näme saralypsyò: (monjukatdy)
Bu donuò sary gidipdir («Köneleºipdir, käbir ýerleri
süzülip ugrapdyr» diýen manyda).
254-nji gönükme. Omonimler bilen sözleriò göçme manyda
geliºlerine degiºli 4 sözlem düzüò (hersine iki sözlemden). ªol
sözlemler esasynda bularyò özara tapawudyny gürrüò edip beriò.
N u s g a : Ýal (atyò ýaly, itiò aºy aºy omonim),
uçmak göçme manyly söz.
133
5. SINONIMLER (manydaº sözler)
255-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleriò manysyna
üns beriò. ªol sözleri saýlap göçüriò.
Mämmetdurdy bagºy ogluna halyny çykardyp, güjümiò
astyndaky ºasypanyò üstünden ýazdyrýar. Nazar baba
halyny görenden, baryp bir gyrasyndan tutup görýär,
göllerini sypalaºdyrýar: «Berekella, Mämetdurdy Inim! Gaty
gowy, bijaý aýawly saklapsyò. Bizden soòam...Berekella!
Bu halynyò tarypy-da, taryhy-da uludyr. Köp-köp ägirtler,
kän-kän halypalar üstünde oturandyr munuò. Gowy saklapsyò».
Ol ºeýle diýip, Mämmetdurdy bagºa hoºallyk bilen baº
atýar (Gazakbaý Ýollyýew, «Hatyraly haly»).
Dürli seslerden düzülip, many taýdan meòzeº
bolan sözlere sinonimler (manydaº sözler) diýilýär.
M e s e l e m : Erbet, bet, ýaman; gowy, ýagºy,
oòat, gurt, böri, möjek; ªu ýerde her biri üç sözden
ybarat 9 söz getirildi. Olaryò her üçüsiniò aýdylyºy
we ýazylyºy baºga, emma aòladýan manysy bir
maòzeºdir.
Tam, hepbe, otag, öý, jaý bu bäº söz ºeýle bir
meòzeºligi aòlatmasa-da, hemmesem adamlaryò
ýaºaýan jaýyny bildirýärler.
256-njy gönükme. Okaò. Tekstden sinonimleri saýlap göçüriò.
1. Erbet häsiýetli adam hiç ýere sygyºmaýar. 2. Pis pisi
tapar, suw pesi (Nakyl). 3. Ýaman bilen ýatma, ertir turup
aýtma (Nakyl). 4. Samsyk adam bilen oturma, turma
134
(Nakyl). 5. Tagamda tabakdaº bolma, üflüs, haramhor
biläni (Magtymguly).
onuò haýsy sözüò sinonimi ekenligini aýdyp beriò.
Meniò özümden uly doganym soldatlyga alnyp, Ýapon
bilen bolan uruºda, port-Arturda öldi. Ondan uly doganymy
bäºinji ýylyò rewolýusiýasyna goºuldyò diýip, Sibire
iberdiler. Adatlanmadyk aç adam, altmyº gradusly sowuga
çydap bilermi? Ol ºol ýerde inçe keseline miýesser gelip,
heläk boldy. Özümden kiçisi açlyk ýyly garny çiºip, özüni
raslap bilmän, amanadyny tabºyrdy. Iò kiçimiziò bolsa
german urºuna gidenine ýyldan agdy. Alty aýdan bäri
ondan hiç bir hat-habar-da ýok.... Watany üçin bir ene
ºunça gurban berdi (Berdi Kerbabaýew, «Aýgytly ädim»).
258-nji gönükme. Okaò. «Owadan» diýen sözüò sinonimi bilen
manydaº sözleri saýlap göçüriò.
1. Bir garyp dag eteklerinde düme ýerden arpa-bugdaý
ekmekçi bolan. «Aý hudaý, ºu ekinim gowy bitse ýary
hudaý ýoluna» diýen... Gara deòziò kenarynda günüò
howruna meýmiräp ýatyºyma kimdir birini gözleýän ýaly,
daº-töweregine ýaltaklap duran görmegeý gelne seredýärdim (Pyhy Taganow, «Görkezme esbaby»).
2. Fazylat mähriban enäniò yralap oturan sallançagynda
ýatandek ýaýymly çaýkanýardy... Ýigit owadanja küºt
tagtajygyny görkezdi.. Eýsem adamlar bir-birlerine ellerinden
gelen kömeklerini berip, gülala-güllükde ýaºap ýörseler
bolmaýarmyka? (Samyg Abdykahhar, «Fazylat»).
135
259-njy gönükme. Aºakdaky sözlerden halanyòyzy saýlap alyp
alty sözlem düzüò. Her bir sözlemdäki sinonim sözüò aºagyny
çyzyò.
Sökdi käýedy, gaharlandy, gazaplandy: aýtdy-gepledi,
diýdi, sözledi, gürledi; gitmek, ýöremek, ätlemek, ylgamak;
bakmak-garamak, seretmek, sözlemek, görmek; togtamakdurmak, oturmak, eglenmek, säginmek.
Nusga:
dan ýöredi.
Söýün kluba gidip barýan Sazagyò yzyn-
260-njy gönükme. Okaò. «Aldamak» sözi bilen manydaº gelýän
sözi tapyp göçüriò we düºündiriò.
1. Nakyl bardyr owaldan «Ýalançy hiç ýarymaz»,
Daýhanlary biderek aldapdyr, Hojaguly (Körmolla). 2. Hökümdaryò huzuryna gelenleriò köpüsi diýen ýaly hilegärlik
bilen abraý gazanmaga ymtylýan näkeslerdi. 3. Ýalan sözüò örüsi ýok. 4. Öwelek der döküp iºlemän, mekirlik bilen
gün görmek isleýärdi.
261-nji gönükme. Aºakdaky alty sözüò her birine degiºli sözlem
düzüò we manydaº sözi düºündiriò.
Möjek, gurt, böri, tam, jaý, otag.
6.
ANTONIMLER (garºydaº manyly sözler)
her bir sözüò yzyndan kese çyzyk goýup onuò garºydaº sözüni
tapyp ýazyò.
N u s g a : Akgara, belentpes....
136
1. Tilki Pakyrdawuk patyºanyò ýanyna baryp: Eý,
merhemetli patyºahym! Sen köºgüòden çykman, dünýäden
bihabar otyrsyò. Meniò yzyma düº. Sen bu tagtda
oturyp, bikärlikden ýaòa kesellärsiò. Gowusy, gel, ikimiz
syýahata gideli. Biziò gitmeli ýerimiz daºdyr. Ýolda bir
patyºanyòkyda myhman bolarys diýipdir («Pakyrdawuk
patyºa» diýen türkmen ertekisinden).
2. Tebipler, lukmanlar her bir adamda nähili ganyò
barlygyny bilipdirler. Adamda 12 görnüºli gan bar. Ol
uly dört topara bölünýär. Daýaw süýji gan. Arryk süýjümtil
gan. Suwly ýuwan gan. Zäherli gan. Olaryò her bir
görnüºinde üç hili, ýagny gyzgyn, gyzylymtyl, sowuk ganlar
bolýar. Gyzgyn ganly adamlar üçin gyzgyn ösümlikleriò
zyýany bolaýmasa, peýdasy azdyr. ªonuò üçin olary
saýgarmak gerek (Abdyrahman Gubaýew, «Orta Aziýa
halk tebipçiliginde ulanylýan ösümlikler»).
Her bir dilde bolºy ýaly, türkmen dilinde-de many
taýdan bir-birine gapma-garºy sözler bar. Olara
antonimler, ýagny garºydaº manyly sözler diýilýär.
M e s e l e m : gije-gündiz, ak-gara, uzyn-gysga, ajysüýji, ýagºy-ýaman we º.m.
263-nji gönükme. Okaò. Tekstden bir-birine gapma-garºy manyly
sözleri saýlap göçüriò we düºündiriò.
Bir obada bir garyp oglan bar eken. Ol garyp oglanyò
bir garry enesi bolup, ondan baºga aga-ini, dogan-garyndaºy ýok eken. Oglan baýyò gapysynda talaban bolup
gezer eken. Oglan gijesini gündiz edip iºlese-de, baý
onuò garnyny hem doýurmaz eken.
137
Oglanyò garry enesy: Oglum, baý garnyòy doýurmaýan bolsa gitme. Öýde boluber. Günde bir arka odun getir-diýipdir. Soòra-da: ªujagaz zagarany goltugyòa sal.
Ony bal bolanda iýersiòdiýipdir.
Oglan iºläpdir. Zagaranyò bal bolaryna garaºypdyr. Ol
halys ajygyp, zagarany iýipdir. Soò hem: Hä, indi bildim,
ajygyp iýseò zagara bal ýaly bolýan eken-ow diýipdir
(«Zagarany bal bolanda iý» ertekisinden).
264-nji gönükme. Okaò. Berlen sözlemlerdäki çyzyk () goýlan
ýerlere nähili antonimi ýazmalydygy barada oýlanyò. ªol sözleri
goýup, teksti göçüriò.
1. Özbegistanda ýaºaýan milletler bir enäniò perzendi
ýalydyr. Olar bir-birleriniò toý na bir gelýärler, deò aglaºyp, deò ler. 2. Eger-de kimde-kim gara nebsine haý
diýmese, gündiz zähmet çekse-de baý bolup bilmez.
3. Ak ny saýgaryp, okuw-ýazuw bilýärdi (Amandurdy
Alamyºow).
Goýmak üçin sözler: Süýji, gara, gije ýas, gülýär.
265-nji gönükme. Çyzga serediò. Her bir sütündäki sözleriò
garºydaº manylaryny kese çyzyk bilen ýazyò.
gaty ýumºak
yssy
belent
ileri
oglan
tekiz
aºak
aýal
asman
ajy
ata
ýagºy
ak
garry
uzyn
138
7. ARHAIZMLER (köneliºen sözler)
266-njy gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Has gara ýazylan
sözleri göçüriò. Olaryò manysyny sözlük arkaly anyklaò.
AÝRYLMA
Mestana ýörinçäò gaýry ýurdunda,
Önüp-ösen öz ýurduòdan aýrylma:
Magrur käkilik deý nebsiò ugrunda,
Dama düºüp, ganatyòdan aýrylma!
Namartlar hem muhannesler naçarlar,
Duzuò iýip, iºiò bolsa gaçarlar.
Syryòy paº edip, aýbyò açarlar
Gadryò bilen ülpetiòden aýrylma!
Gedalaryò köòli ºalykny istiýir,
Nadan köòli ýalgan söze rast diýir.
Bigadyrlar duºmanyna dost diýir,
Tälim beren ustadyòdan aýrylma!
Kimse kaºak bolup, kimse
Her kimsäniò bagty, ykbaly
Her ne gelse baºa tiliòden
Magtymguly, halk ýadyndan
baý bolar.
biler.
geler.
aýrylma!
(Magtymguly)
Sözlük
Mestana arkaýyn, gaýry keseki, magrur buýsanjaò damduzak, muhannes gorkak, naçar bu ýerde namartlar bilen
gorkaklara ºeýle diýilýär, pes häsiýetli diýen manyda gelýär, paºýaýmak, mälim etmek, ülpet-ýoldaº, syrdaº, köòül-göwün, niýet, päl,
kaºak-garyp, puhara.
139
Dildäki sözleriò käbirleri aradan wagtyò geçmegi,
jemgyýetdäki syýasy sosial wakalar sebäpli ulanyºdan
düºüp galýarlar. ªolar ýaly sözlere arhaizmler diýilýär.
Siziò ýokarda okap geçen Magtymgulynyò bir goºgusynda ºeýle sözlerden birnäçesi bar. Eger-de ol
sözleriò manysyny bilmeseò goºgudaky aýdyljak bolunýan zada (pikire) dogry düºünip bolmaýar. ªeýle
ýagdaýlarda sözlükler kömek edýärler. ªahyr öz döwründe ulanyºda bar bolan sözlerden peýdalanýar.
Nowaýynyò, Azadynyò, Magtymgulynyò dünýäden
ötenine ençeme ýyllar boldy. Olaryò eserlerinde häzirki
zaman okyjysy üçin düºnüksiz sözler örän kän. Emma olar ºol döwürde-de, häzirem beýik, geljekde-de
beýik bolar.
267-nji gönükme. Okaò. Berlen sözleriò haýsy döwürden baºlap
arhaizme öwrülendigini biljek boluò. ªol sözleri göçüriò.
Kolhoz, sowhoz, raýONO, sekretar, raýon, oblast,
zawhoz, territoriýa, medpunkt, medsestra, oba Soweti.
268-nji gönükme. Berlen tekste dykgatly garaò. Ondaky duº
gelýän düºnüksiz sözler haýsy döwre degiºli? ªol sözleri göçüriò
we manysyny bilmäge synanºyò.
Obanyò üstüne ajal hem tozgunçylygy ýagdyryp, basmaçylar barha ýygy-ýygydan dökülýärdiler. Adam ruhuny
ýitiren banditler duýdansyz çozup gelýärdiler, talaýardylar,
otlaýardylar, öldürýärdiler. Gyzyl esgerler daýhanlar bilen
birigip, gije diýmän, gündiz diýmän obany goraýardylar...
Zakir arçynyò uly öýüni internat etdiler... Atbakar bilen ýüz140
baºy özara ýuwaºja gürleºip, meniò yzymdan garap galdy
(Abdyrahym Gaýraty, «Unudylmajak günler»).
8. NEOLOGIZMLER (täze sözler)
269-njy gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleri göçüriò.
Özbegistan Respublikasynyò Aly Mejlisi, Garagalpagystan Jokargy geòeºi iliò asudalygy üçin dyngysyz alada
edýärler. Bu baradaky ýüzlenmeden bir bölege üns bereliò. «Halkara terrorizm, ekstremizm we ony goldaýjy
narkobiznes belasyndan jepa çeken, onuò ýigrenji keºbini
öz gözi bilen gören, oòa garºy göreºlerde bigünä gurbanlar beren halkymyzyò bu göreºde gaýra çekilmegi
mümkin däl».
Biz arhaizmler barada gürrüò edenimizde döwür
talaby boýunça sözleriò ulanyº geriminiò üýtgeýändigini
belläp geçipdik. Jemgyýetiò bir gurluºdan baºga bir
gurluºa geçmegi netijesinde ýüze çykýan möhüm
wakalary beýan eder ýaly sözler gerek bolýar. ªolar
ýaly sözler kä baºga dillerden girip gelýär, käte öz
dilimiziò içki mümkinçilikleri göz öòünde tutulyp,
täzeden döredilýär. Bulara neologizmler diýilýär.
Garaºsyzlyga eýe bolanymyzdan soò öòki «Peduçiliºe,
tehnikum, kolhoz, sowhoz» sözleriniò deregine «liseý,
kolle, ºirket hojalygy, firma (mülkdar)» sözleri ulanylmaga baºlandy. «Sekretar» sözi «kätip» (garagalpaklarda «hatger», biziò pikirimizçe, bu-hakykata
ýakyn) diýlip alyndy.
141
270-nji gönükme. Okaò. Tekstden neologizmleri tapyò we
göçüriò. Radiodyr telewideniýeden, gazet-urnallardan eºiden
neologizmleriòizi aýdyp beriò.
1. Agam uçara münüp, Daºkende baryp geldi. 2. Hojamyrat biznesmen bolup gitdi. 3. Men obamyzdaky mekdebi
tamamlasam, kollee girip, okuwymy dowam etdirjek.
4. Aýnuruò atasy ºirket hojalygyndan kärendesine ýer almak
üçin baºlyk bilen gürleºmäge gitdi. 5. Geçen ýyl ºäherimizde bäº akademik liseý açyldy.
271-nji gönükme. Suratlara serediò. «Adam zähmeti bilen
gözel» diýen temadan düzme ýazmaga taýýarlanyò. Adamlara at
goýuò.
Meýilnama
1. Mamagül ejäniò zähmet hakdaky gürrüòleri.
2. Onuò çagalara eden täsiri.
3. Çagalar nähili iºleri ýerine ýetirýärler?
142
Özbegistan Respublikasynyò Döwlet dili hakyndaky
kanunyndan ruhlanan dilçi hünärmenler diliò medeniýetini ýokarlandyrmaga jan edýärler. Telekeçi (iºbilermen), kärendeçi, mülkdar, biznesmen, söwdagär» ýaly
sözler häzir ymykly ulanyºa girdi.
272-nji gönükme. Garaºsyzlykdan soò türkmençä geçirilen täze
sözlere üns beriò. ªolardan dördüsini saýlap, sözlemiò içinde
getiriò.
Proýekt taslama, asfalt ýollar gara ýollar, festiwal
bäsleºik, laureat eýesi, kolhoz ºirket hojalygy, daýhan
birleºigi, soýuz ýaranlyk. Sowet geòeº, medsestra
ºepagat uýasy, wrach ukman, naçalnik baºlyk, käte
«arçyn» diýlyp alynýar, kuhnýa aºhana, raýon etrap,
oblast welaýat, raýon we oblast ýolbaºçysy manysynda
gelse «Häkim» diýilýär. Sekretar kätip, ýustisiýa adyllyk. Sistema ulgam.
Leksika nämäni aòladýar? Dildäki ähli sözlere näme diýilýär?
Baºga dillerden türkmen diline giren sözler haýsylar? Olar haýsy
dillerden giren? Asyl we köp manyly sözler barada gürrüò beriò.
Göçme manydaky sözleri nädip bilmek mümkin? Omonim bilen
sinonimi tapawutlandyryò. Antonim näme? Arhaizmlere degiºli mysallar
getiriò. Neologizmlere degiºli haýsy sözleri bilýärsiòiz?
143
SÖZLÜKLER
273-nji gönükme. Okaò. Tekstde haýsy döwre degiºli wakalaryò
beýan edilýändigini aýdyò. 30-a golaý sözi elipbiý tertibi boýunça
Gyzyllaryò ok-ýarag üpjunçiligi aklaryòky bilen deòäniòde
pes ýagdaýdady. Ýöne gyzyl esgerleriò her biri näme üçin
uruºýandygyna düºünýärdi. ªonuò üçin-de olarda ýeòºe
höwes, maksada wepadarlyk örän güýçlüdi... Ol çaknyºykda
hüjüm üstüne hüjüm bilen, bir daban-da yza süýüºmän,
gyzyllaryò esgerleri duºmanyò üstüne arslan kimin atylyp,
ýolbars kimin garpyºdylar (Hydyr Derýaýew, «Ykbal»).
Diliò leksikasy söz baýlygy dürli sözlükler arkaly
mälim bolýar. Haýsy-da bolsa bir dile degiºli sözlüklerde sözler, olaryò manylary, baºga diller bilen gatnaºygy doly görkezilýär. Halkyò geçmiºini we häzirki
durmuºyny, medeniýetini we taryhyny öwrenmekde
sözlükleriò berýän peýdasy köpdür.
Sözlükler sözleriò dogry ýazylyºyny, manylaryny, bir
sözi baºga bir dile geçirmek üçin zerurýetlik ýüze
çykanda-da ýardam edýär. Sözlüklerde sözler elipbiý
tertibinde berilýär. Bir söz bilen aýdanyòda, öz diliòide, baºga bir halkyò dilini-de bilmek üçin sözlükler
ähtibarly çeºme hasaplanýar.
274-nji gönükme. Suratlara serediò. Olar esasynda «Towºan»
diýen temadan bir hekaýa ýazyò. Hekaýaòyzdaky käbir sözleriò
ýazylyºyny (diòe öz göwnüòize ºübheli bolanlaryny) türkmen diliniò
orfografik sözlügi arkaly barlaò. Oglana, güjüge at goýuò. Suratlara
has ünsli syn ediò: Näçe oglan bar? Bir oglanmy ýa iki? Muny
olaryò geýimlerine seredip anyklap bilersiòiz?
144
275-nji gönükme. Hekaýaòyzdaky bäº sany adyò (oglan, güjük,
towºan, käºir, ýaºik) düºündiriliºini düºündiriºli sözlüklerden tapyò we
göçüriò. Eger türkmen diliniòki tapdyrmasa, onda özbek, garagalpak
dilleriniò düºündiriºli sözlüklerinden-de peýdalanmak bolar.
Sözlükler örän köp dürli bolýarlar. M e s e l e m ,
türkmen diliniò düºündiriºli sözlügi, orfografik sözlük,
orfoepik sözlük, frazeologik sözlük, klassyky edebiýatda duº gelýän arap-pars sözleriniò düºündiriºli sözlügi
we º.m.
DÜªÜNDIRIªLI SÖZLÜK
276-njy gönükme. «Islegiòize görä bäº sany sözi düºündiriºli
sözlükden tapyp, göçürip alyò.
Bir dildäki sözleriò manysyny ýazyp beýan edýän,
öwredýän, düºündirýän sözlüge düºündiriºli sözlük
diýilýär. Bu sözlükde sözler örän gysga we anyk düºündirilýär. ªol bir wagtda-da ºol sözüò durmuºyò
ylmyò haýsy ugruna degiºliligi-de gysga söz arkaly berilýär. Aýdylan pikirleri delillendirmek üçin köplenç çap
edilen eserlerden, dürli kitaplardan sytatalar alynýar.
145
ORFOGRAFIK SÖZLÜK
277-nji gönükme. «Men öý-hojalyk iºlerine kömek berýärin»
diýen mowzugdan öz pikiriòizi ýazyò. Ol 5060 sözden köp
bolmasyn. Öz göwnüòize ºübhe döredýän 4 sözüò dürs ýazylyºyny
orfografik sözlükden barlap anyklaò.
Iò köp isleg bildirilýän sözlüge orfografik sözlük
diýilýär. Çünki bu sözlük dildäki sözleriò dogry
ýazylyºyny öwredýär. Türkmen diliniò orfografik sözlügi
birnäçe gezek neºir edildi. ªolardan 80 müòe golaý
sözi öz içine alýan sözlük otuz-kyrk ýyl mundan öò
çapdan çykypdy.
Orfografik sözlükde dildäki sözleriò diòe ýazylyºy
öwredilýär. Sözlükden nähili peýdalanylmalydygy bolsa
kitabyò baºynda maslahat berilýär.
ORFOEPIK SÖZLÜK
278-nji gönükme. Sözleriò aýdylyºy (ýazylyºy) dogrumy? Düzgüni
okap aýdyp beriò.
Harmandäliniò ejesi: Oglum, men ony nireden tapaýyn
saòa? diýdi. Dädem bilen ikiòiz ygtyýary elime
berseòiz, özüm taparyn ony diýdi. ...Gitdi ýer ýüzüne
jarçy... Geldiler göreº meýdanyna... Harmandäliniò üç hili
ýykyºy bardy: medeniýetli bilinden gowuja tutany assarak
ýykýa. ... Mamaò donunyò her ýanynda bir kisesi bardy
horjunyò gözi ýaly («Görogly» eposyndan).
146
Dildäki ulanylýan sözleriò dogry aýdylyºyny, ºol
dilde dogry sözlemegiò normalaryny (kadalaryny)
görkezýän, öwredýän sözlüge orfoepik sözlük diýilýär.
M e s e l e m , türkmen dilinde ajy, adam diýen sözleriò
ilkinji a çekimlisini uzaldyp aýtmasaò, onda ol türkmen
diliniò dogry sözleýiº normalarynyò bozuldygy bolýar.
ªonuò ýaly-da sen, zaýalamak ýaly sözleriò birinji s,
z çekimsizlerini rus dilinde ulanylýan saºa, zawod
sözlerindäki ýaly aýtsaò, onda türkmen dilinde ºol
çekimsizler bilen ulanylýan sözleriò nädogry aýdyldygy
(sözlendigi) bolýar.
Diòe asyl sözleriò däl, eýsem goºulmaly sözleriò hem dogry
aýdylyºynda birlik saklamak, ºol dilde sözlemegiò medeniýetini
aòladýar. Meselem: Biz alýarys. Olar ertir oba gidýärler ýaly sözlemler
ºeýle aýdylanda, türkmen diliniò dogry sözleýiº kadalarynyò saklandygy
bolýar.
FRAZEOLOGIK SÖZLÜK
279-njy gönükme. Has gara ýazylan sözlere üns beriò, göçüriò.
1. Ýagmyryò gapysynda hiç haçan çakylykçynyò aty
tezeklemändi (Beki Seýtäkow). 2. Juma bilen Garyny
ýaraºdyrmak üçin töwella etseler-le bolmady. Olaryò ikisiniò
mäºi biºiºmeýärdi. 3. Kakamyrat aga togsan iki ýaºa
ýetipdi. Ol her gün säher turanda agtyklaryny daºyna
ýygnap, ºeýle öwüt-nesihat bererdi.
Haýsy-da bolsa bir diliò diòe özüne mahsus bolan
durnukly söz düzümlerini, olaryò ýiti hem gizlin,
öwrümli hem göçme manylaryny görkezýän sözlüge
frazeologik sözlük diýilýär. M e s e l e m : «Ol öz
hojalygynda ýekelli» diýilse, «ýekelli» sözi ºu ýerde
147
adamyò haýsy-da bolsa bir elini sag ýa çep elini
aòlatmaýar. Ol «Kömekçisi ýok, ýeke özi iºleýän», ähli
iºleriò ýeke öz baºyna düºen adamy aòladýar.
ªunuò ýaly frazeologik aòlatmalar türkmen dilinde
köp ulanylýar. Olar dilimiziò baýdygyny aòladýar.
Frazeologik aòlatmalar iki we ondan-da artyk sözlerden
bolup, olaryò aòladýan manysy ºol söz düzümlerine
gatnaºýan sözleriò gös-göni öz manysyndan, köplenç,
üýtgeºik bolýar, baºga hili ýiti hem göçme manylary
aòladýar. M e s e l e m : «Ýedi derýanyò suwuny içen»
diýlende, bu ýerde ýedi, derýa, suw, içmek sözleriniò
gös-göni öz manylary ýok. Olar birigip gaty mekir,
köpbilmiº, köp zatlary baºyndan geçiren adamy
aòladýar.
TOPONIMIK SÖZLÜK
Ýer-ýurt atlarynyò döreýºini, ösüºini we kämilleºiºini
öwredýän sözlüge toponimik sözlük diýilýär. Bize
geçmiºden miras galan depeleriò, galalaryò, harabalaryò döreýºini öwrenjek bolsak hökman toponimik
sözlügiò hyzmatyna bil baglap bileris.
Döwrüò özgermegi bilen ýer-ýurtlaram özgerýär. Ol
özgeriº diòe bir döwlet möçberinde bolmak bilen
çäklenmän, eýsem iò bir kiçijik oba çenli öz täsirini
ýetirýär. ªol bir wagtda ýerlere goýlan atlaram özgerýär.
148
DÜRLI SÖZLÜKLER
Sözlükler özleriniò görnüºleri (tematikasy) boýunça
köp dürlüdir. ªolardan has köp isleg bildirilýänleri, köp
çap edilýänleri iki dilli sözlüklerdir. Bular bir halkyò
dilindäki sözleri ikinji bir halkyò diline terjime edip,
düºündirmekden ybaratdyr. Bu sözlükler dili özbaºdak
öwrenijiler, terjimeçiler, mundan baºga-da giò okyjylar
köpçüligi üçin niýet edilip taýýarlanýar. ªeýle sözlükleriò hataryna rusça-türkmençe sözlük ýa-da türkmençe-rusça sözlük, parsça-türkmençe sözlük, iòlisçetürkmençe sözlük... mysal bolup bilerler.
Üç dilli sözlüklerem bolýar. Olar seýrekdir. Bu
sözlükler belli bir ugra degiºli sözleri giòden we
her taraplaýyn, mümkin boldugyça anyk düºündirmäge niýetlenendir. Muòa mysal edip, medisina terminleriniò rusça-latynça-türkmençe sözlügi, rusça-türkmençe-özbekçe gepleºik sözlügi we º.m. görkezmek bolar.
Durmuºyò (ylmyò) haýsy-da bolsa belli bir ugruny
öwredýän sözlüklerem bolýar. Oòa professional leksika
(hünär bilen baglanyºykly sözler) diýilýär. Bu ugra
degiºli sözleri çuò we gowy, anyk özleºdirer ýaly, peýdalanylanda ýalòyºlyga ýol goýmaz ýaly ºol ugur
boýunça düzülen sözlüklerem gerek bolýar. Muòa edebiýat ylmyna degiºli terminleriò düºündiriºli sözlügi,
türkmen klassyky edebiýatynda duº gelýän arap-pars
sözleriniò düºündiriºli sözlügi, deòizçilige degiºli sözlük,
halyçylyk we el iºleriniò sözlügi, türkmen diliniò hünärmentçilik leksikasyna degiºli sözlük, dialektologik söz149
lük, geografiýa degiºli ýa-da toponimik sözlük we
ºular ýaly onlarça sözlükleri görkezmek mümkin. Bular
türkmen dilinde çap edildi.
Dürli kärdäki okyjylaryò söze bolan bilesigelijigini
doly kanagatlandyrmak, bilim baýlygyny artdyrmak
maksady bilen ylmyò ähli ugurlaryny öz içine alýan
ensiklopediýalar hem taýýarlanylyp, neºir edilip durulýar. Garaz bir söz bilen aýdanyòda, dilçiler, alymlar,
hünärmen sözlük düzmek babatynda elmydama armanýadaman iºläp gelýärler. Indiki wezipe olaryò zähmetine sarpa goýup, ºol iºlerden siziò baºarjaòlyk bilen peýdalanmagyòyz gerek.
Dildäki sözlerden peýdalanmakda sözlükler nähili ähmiýete eýe?
Haýsy sözlük sözleriò dürs ýazuw adalaryny öwredýär? Sözlükleriò
dürli görnüºleri barada aýdyp beriò. Siziò okap geçen makalaòyzda
haýsy ugra degiºli sözleriò özgeriºlere sezewar ediliºi dogrusynda
gürrüò gidýär?
150
ÝYL BOÝUNÇA GEÇILENLERI GAÝTALAMAK
280-nji gönükme. Okaò. Ýogyn çekimlisi bilen gelen sözlerden
on sözi saýlap göçüriò. Ol çekimlileriò haýsylardygyny aýdyp beriò.
KÄR ADAM SAÝLAMAÝAR
Mamyº eje diwardaky gopan suwaglary görüp:
Agamyrat pahyr diri gezip ýören bolanynda, bu beýdip
durmaly däl. Ikimiz ýigrimi ýyla golaý gurluºykda bile
iºleºdik. Ol suwagçy, menem reòkleýjidim. Reòkleýjilik käri
aýal üçin gelºiksizrägem ýaly welin, emma meniò-ä
ärimden nalan çagym bolmandy diýip, Annasoltanyò
ýüzüne bakdy. Onýança 4-nji synpda okaýan Göwher
okuwdan geldi. Gyzy mazaly synlap, myhman öý eýesine
ºeýle maslahat berdi: Howanyò bir gowy güni men
geleýin. Göwher jana laý etmäni öwredeýin. Güýji ýeter
ýaly az-azdan iºläbersin. Jaýyòy suwa. Aýp däl. Öwrenibermeli, keýigim. Dürli kärlerden baº alyp çyksaò, soò
özüòe-de gowy bolar. Kär adam saýlamaýar (Muhammet
Kakaýew).
Reòkleýjilik
281-nji gönükme. Okaò. dodak çekimlisi bolan sözlerden
saýlap, on sözi göçüriò. Dodak çekimlilerini aýdyp beriò.
Bahar ºemaly biziò tüýs ýüregimizden turýardy. Biz
üçege çykýardyk-da kagyzdan ýasalan ýylan ºekilli
151
batböregimize ýapyºýardyk. ªemal öwüsýärdi. Üçegiò
üstünde gögeren gök otlar görk berýärdi. Oòa garamazdan biziò bar küýümiz-öçämiz, bar höwesimiz «gykyndydy». Ol gykyndylar her dürli reòkli kagyzlardan ýasalan ullakan batbörekdi. ªeýle bir batbörekler ýasaýardylar,
hatda onuò içinde çagalar ºem ýakybam uçurýardylar.
Ony hut öz gözüm bilen hem görüpdim. Batbörek
ýasamagyò ussalary Magkam bilen Mömündi. Çyralaryny
ýyldyz ýaly ýylpyldadyp ýören batbörekler tüm garaòkylygyò içinde ses eder dugardy. Menem höwes bilen
çagalara goºulyºyp, gara dere batyp, bir öwrenji batbörek
ýasandym (Aýbek «Çagalyk»).
282-nji gönükme. Has gara ýazylan sözlere üns beriò we olary
göçüriò. Ol sözlerde çekimlileriò inçelik ýogynlyk taýdan sazlaºygynyò bozulmagynyò sebäbini düºündiriò. ªeýle sözler, adatça, haý sy
dillerden geçendir oý edýärsiòiz.
1. Edarada oturanlaryò arasynda dört sany Tursunbaý
atly bardy... Alty ýyl traktoryò rulunda oturyp, meýdanda
bolan jaý meselesine hemmämizden köpräk akyly ýetýän
Tursunbaý barka kim gider? Tursunbaýyò öòki ruhubelentligi ýokdy. Ol arhitektor Arslan Açylow bilen üçünji
gün diýleninde duºuºdy (Mumtaz Muhammedow, «Obadaºlar»).
2. Betgylyk hanabozarlar gadymam bolan, häzirem bar.
3. Bir görsem jan kastyna düºen kepjebaº gelýär (Gazakbaý Ýollyýew). 4. Biziò içimizde Myrat Töreden baºga
edebiýatdan gowy baº alyp çykjak ýokdy (Aganyýaz
Gurbanow).
152
283-nji gönükme. Okaò. Içinde ýogyn dodak çekimlileri gelen
sözleri saýlap göçüriò. Bu hili dodak çekimlileriniò ýazuw
düzgünlerini düºündirip beriò.
Sen ºol ýyldyryma meòzeýärsiò. Sen gelip, bizi ºol
gorpuò nähili aýylgançdygy bilen tanyºdyrdyò. Sen bizi
ºujagaz lezzetden mahrum etme. Sen gaçyp, özüòi
gutarsaò, ºol ýyldyrymyò iºigi hiç wagt biziò göwnümizde
könelmez. Sen biziò arkamyzyò dagy bolduò.
Ýaºuly dymdy. Ol adamlardan minnetdar boldy. Olara
özüniò bu duýgusyny aòlatmagyò ýoluny tapman azara
galdy. Ol, dogrudan-da, gaçmak barada oýlanmandy. Ozallar ºu durmuºda ýaºap, töwerekde bolup duran iºlere
ähmiýet bermeýän adamlar, indi nämänyò nämedigine
düºünip ugradylar (Beki Seýtäkow, «Doganlar»).
284-nji gönükme. Okaò. Içinde inçe dodak çekimlisi gelen sözleri saýlap göçüriò. ªol çekimlili sözlerdäki çekimlileriò sazlaºygyny
düºündiriò.
ªüküriò öz pikirinden gaýduwy ýokdy. Onuò baºynda
bu pikir gyjalatdan dogmandy. Hanyò özüni nähili garºylajagyny bilmezliginden hem bir baryp sorajagyna
düºünmezliginden hem däldi. Ol hemmesine düºünýärdi.
Özüni we öz sazlaryny, eger han masgaralaýyn diýse,
onuò masgaralap biljegine hem düºünýärdi. Öz obasynyò
ýigitleriniò batyrlygyna we olaryò doganyny alyp gelip
biljeklerine hem gözi aòry ýany bilen ýetýärdi.
Onsoò ol öýlerine gelenleriò hemmesinden öz göwnüniò hoº bolandygyny bildirip, olary güler ýüz bilen
ugratdy (Nurmyrat Saryhanow, «ªükür bagºy»).
153
285-nji gönükme. Okaò. Omonimleri tapyò. Olaryò aòladýan
manysyny adyp beriò. Omonimlerde kä halatlarda basymyò dürli
bogunlara düºmegi bilen ºol sözüò manysynyò üýtgeýändigini
düºündiriò.
1. Gurbannazar aga arzyly myhmanlary üçin bir janly
soýdy. Aradan kän wagt geçmänkä aýaly Näzik bolsa bir
tabak gowurma getirdi. Gyzym, öòinçä künjüni mazaly
arassala, bolýarmy? Gazany atar-da ody ýuwaºrak ýak.
Onsoò kän gowurma. Ol gazanda ýanyp gider. Gaty
ýanan iýmyt zyýanly bolýar. 2. Ýagyº ýaganlygy sebäpli
hemme ýer öldi. Diòe bassyrmanyò aºagy gurudy. Meret,
welosipediòi ýuwaº sür. Ýene jigiòi basdyrma. 3. Eger
çöpläp bilseòiz suwlen ýerlerde buýan damar köpdi. Kim
süýji sözli bolsa, onuò agzyndan bal damar (Nakyl).
4. Soòky döwürlerde birnäçe ýurtlarda azyk harytlarynyò
bahasy iki esse ýokary galdy. Düýnki geçirilen ýaryºda
diòe synpymyzdaky Mele yza galdy. 5. Malyny gözläp
ýören ýitigçiler indi ýokary tarapa gitdiler. Güljahanyò
daýysy ºäherde ýokary wezipede iºleýär.
286-njy gönükme. Çyzga üns beriò. ªondan nusga alyp,
omonime degiºli dört söz tapyp ýazyò.
Söz
Sözler
Söz toparlary
1 silkme a) silkme telpek
b) eliòi silkme
154
Bellik
sypat
basym 2-nji
bogna düºýär
iºlik
basym 1-nji
bogna düºýär
287-nji gönükme. Okaò. Sinonimleri saýlap ýazyò we näme
üçin bu sözlere ºeýle diýilýändiginiò sebäbini düºündiriò.
1. Çaparyò salgap goýberen gamçysy Jöwza para
degmese-de, onuò öòe depselän atyny jylawlamaga
çykanlaryò byryny oòatja çowlap geçdy...
Dogry ºol gowusy ertir Jöwzaò özi bilen sataºyp,
osmakladyp sorap göräýeris.
Ürgenç häkiminiò elli sany atly-ýaragly nökerini yzyna
tiräp, niredesiò Garamazy diýip, ýola düºen Polluk ýüzbaºy
at goýup gelºine iki egniniò üstündäki kelle diýilýän
«harazyny» dynuwsyz «gürlendirýärdi», öz ýanyndan ýüz
dürli etsem-petsemleriò donuny biçip, hyýalynda olary
amala aºyrýardy, içinden heziller edinip, heºelle kakýardy
(Gazakbaý Ýollyýew, «Eý, Andalyby ºeýda!...»).
2. ªeýle ýagdaýda höwes döräp, hyjuw oýanýar...
Adamyò agzynda dürli mikroblar üçin, beýleki synalar bilen
deòeºdireniòde ýaºamaga, köpelmäge has oòaýly ºertler
bar («Maºgala durmuºy» diýen kitapdan).
her sözüò yzyndan çyzyk goýup, ºol sözüò sinonimini hem ýazyò.
1. Çapyksuwaryò satyn alyp giden aty bet bolup çykdy.
2. Gowy, halalhon adamlar bilen oturyºmak hem-de pikir
alyºmak jan saglygy üçin örän peýdalydyr. 3. Jemal ýygnakda gepledi. 4. Nyýazmyrat malyny tutmak üçin birneme
ädimini çaltlandyrdy. 5. Geýimlerini bir laý ýuwup bolan
Enegül kir suwuny uzaga äkidip serpdi.
289-njy gönükme. Okaò. Antonimleri saýlap göçüriò we olaryò
garºydaº manylaryny ýazyò we aýdyp beryò.
Nusga:
Oba-ºäher, aýal-erkek, sylamak-ýigrenmek.
155
Oba adamlary Ýazberdi agany, onuò aýaly Aýjemal
ejeni sylaýardylar. Olardan häli-ºindi maslahat soraýardylar.
Olaryò gapysy hemmeler üçin açykdy. Haýsy bir mesele
bilen ýüz tutsaò, olar bilenini çyny bilen aýdardylar. Tebigy
betbagtçylyklardan soò, olaryò maºgalasy wagtlaýynça salnan amatsyzja jaýda ýaºaýardy. Olaryò ogul-gyzlary bolsa
köpdi. Nähili kyn hem bolsa, ol garrylar öz päk zähmetleri
bilen gazanan seriºdeleriniò hasabyna uzak ýyllaryò
dowamynda maºgalasy üçin tipli jaý salypdylar.. Wagtyò
geçmegi bilen ýaºulularyò ogul-gyzlarynyò hemmesi diýen
ýaly dargady, ogullary öýlenip, özlerine jaý gurnanlaryndan
soò, aýry ýaºaýarlar, gyzlary-da durmuºa çykyp gitdiler.
Garrylaryò ýanynda bolsa körpe ogullary galdy (Dörtguly
Balakaýew, «Zähmete söýgi»).
290-nji gönükme. Okaò. Diòe bir Watanymyz Garaºsyzlygyny
alanyndan soò dörän sözleri we söz düzümlerini saýlap göçüriò
hem-de manysyny aýdyò. ªular ýaly täzeden dörän sözlere näme
diýilýär?
1. Geçen hepdede paýdarlar jemgyýetleriniò maslahaty
bolup geçdi. 2. Birki günlükde çig-mal birasynda nobatdaky söwda ýarmarkasy geçirildi. Onda ºertnamalaryò 26syna gol goýuldy. Ylaýta-da Türkiýeden gelen täjirler mal
derisine, Eýrandan gelen täjirler bolsa reòkli metallara isleg
bildirdiler. 3. Bazar gatnaºyklarynyò telekeçilik ugurlarynyò
özboluºly kada-kanunlary bar. Ony bilmeseò sen çykgynsyz
güòe galarsyò. 4. Maral iºden çykyp, «Awisenna» hususy
dermanhanasyna baryp, sanjym edeleninde peýdalanylar
ýaly birnäçe bir gezek ulanylýan ºpris satyn aldy. 5. Men
telewideniýede berilýän «Mülkdaryò mekdebi» gepleºigini
sypdyrman görýärin.
156
291-nji gönükme. Köp nokatlaryò ýerine degiºli çekimlileri goýup
teksti göçüriò.
Biz daº çyk...p, garrylaryò ýanyna bard...k. Olar çaý
baº...ndaky gürr..òde hem edeplil...k edip ogull...ryndan,
gel...nlerinden nägil...likleri hak..nda bir agyz-da söz
açmadyl...r. Gaýtam dürm...ºlaryndan ýüz-de muò
raz...dyklaryny ýaòzytdylar. Ýöne içki dünýäler...nde häzirki
ýagdaýlaryndan, haýsy hem bolsa, bir nägil...liginiò
barl...gyny aòmak bolýardy. Ara eslije gün sal...p, biz ýenede garryl...ryò ýanyn... baran...myzda, olaryò indi öz guran
tipli jaýl...rynda ýaºap ýörend...klerini görd...k. Az-owlak giç
hem bolsa, ogul özün...ò ýalòyº...na düºün...pdir. «Zelel...ò
ýarysynd...n gaýtmagam bir peýda» diýipdirl...r (Dörtguly
Balakaýew, «Ölini sylamak»).
edeplilik
292-nji gönükme. Birinji bognunda dodak çekimlisi bolup,
yzlaryna y, i çekimlisi bilen baºlanýan goºulma goºulanynda ºol
sesleriò u, ü seslerine
öwrüliºine syn ediò. ªol sözleri saýlap
göçüriò.
Asmandaky orak ºekilli Aý ýabyò ýuwaº tolkunly
suwunda çümüp-çykyp barýardy. Tebigatyò bu gözelligi
Mansuryò arzuwlaryny ýene-de galyjaklatdy. Ol asuda
gijäniò goýnunda özüniò sessiz uçýan hyýal maºynyna
münüp, ýanyndaky ýoldaºyndan daºlaºdy. Ol hälki aýnanyò
öòündäki göz öòüne getirmeleriniò dowamyny yzarlap,
aýlanyp çykmadyk ýeri galmady. Ol ºol pursatda hiç bir
emgenmezden ummasyz baýlygy ele salyp, ºeýle bir
ýokary derejä galdy welin, ºonuò bilenem ol dostlarynda
157
guwanç, duºmanlarynda göriplik oýaryp, huºuny baºyndan
uçurdy (Reýimbaý Sabyrow, «Girdapdan kenara»).
293-nji gönükme. Birinji bogny gysga
çekimlisi bolan iki we birnäçe sözleriò ikinji
uzyn aýdylsa, onda onuò dodaklandyrylman,
ýazylýandygyna üns beriò. ªolar ýaly sözleri
aýdylýan we dodak
bognundaky çekimlisi
u, ü eºidilse-de, y, i
göçüriò.
1. Olar uzak ýoly söküp, oýna tomaºa etmekligi
göwnüne düwüp ýörite gelipdirler. 2. Mekdebimize gelen
Ýaº tomaºaçylar teatrynyò edebiýat bölüminiò müdiri
nobatdaky sahna çykaryljak drama eserleri barada gürrüò
berdi. 3. Bol hasyl almak üçin daýhanlar ala bahardan iºe
giriºdiler. 4. Gowaçalary bolsa haºal otlar basyp gidipdir.
Siz bolsa biderek öwginiò girdabyna düºüpsiòiz!» diýip,
gelenlerden biri seslendi. 5. ªol atly ýöriºe biziò obamyzdan
Esen Hydyr gatnaºypdy. 6. Bütin dünýäde terrorizme garºy
aýgytly göreº baºlandy. 7. Ýazgül eje kömekçilerine ýüzlenip:
«Siz üçiòiz ºu ýere geçip, biraz dem-dynjyòyzy alaýyò»
diýdi.
294-nji gönükme. Okaò. Dodak çekimlileriniò sözüò ahyrky
bogunlaryna çenli ýazylyºyna üns beriò. Olary göçüriò.
1. Agºam agam bize «Pakyrdawuk patyºa» diýen
ertekini okap berdi. 2. Bahar aýlary gijelerine gürlewükler
dyngysyz gürläp, asyl ynjalyk bermeýärler. 3. Gurluºykda
iºleýänleriò arasyna ýasawul baºy tiz-tizden gelip durýardy.
4. Halk arasyndaky gürrüòlere seretseò Keýmirkör örän
asylly, parasatly adam bolupdyr. Emma Nedir jahyl çaglarynda-da köp-köp çapawulçylyklara ýolbaºçylyk edip,
158
parahat oturan ili talap, günäsiz bendelere köp gan gusdurypdyr. 5. Ýylyò gurak gelmegi, ot-çöpüò wagtynda ösmezligi çarwalaryò ýene-de gaýgy-galawutyny artdyrdy. 6. Iki
okuwçynyò aòyrdan gelýän maºyna seretmeýänligini göz
öòünde tutup, milisioner olary ägä etmekden ötri jürlewügini
çaldy.
pakyrdawuk
295-nji gönükme. Okaò. Söz soòundaky dymyk çekimsiziò
açyga öwrülen sözlerini saýlap göçüriò we düºündiriò.
1. Mürze ol ýigide tarap bir ädim gadam urdy (Adyl
Ýakubow). 2. Güýz ýapraklary aýagyòyò astynda birhili
gamgyn ºybyrdaºýardylar (Abdyrahym Gaýraty.) 3. Halkyò
gahar-gazabynyò çägi ýokdy (Mürzekelan Ismaýyly).
4. Akyl-paýhas bilen oýlanyºyp, heý, ºonuò bir aladasyny
etmegiò, alajyny gözlemegiò wagty ýetmedimikä?... Baºymy
daramaga elim degenok ahyryn.... ( Ýoldaº ªamºarow).
5. Begenjinden ýaòa ªadyman aganyò egni bir ýere
gelenokdy. Üç kem ýetmiº ýaºa ýetende, onuò agtygy
boldy (Hekim Nazyr).
296-njy gönükme. Berlen sözlerden peýdalanyp, sekiz sözlem
düzüò. ªol sözlemlerde dymyk çekimsiziò açyga öwrülen sözleriniò
aºagyny çyzyò we sebäbini aýdyp beriò.
Ak, ýaprak, tut, tapawut, sogap, jorap, agaç, güýç.
297-nji gönükme. Okaò. Has gara ýazylan sözleri setirden-setire
nähili geçirmelidigi barada oýlanyò. ªol sözleri saýlap, bogna bölüp
göçüriò.
Gapydan bir ýaº ýetginjek girdi-de, hiç zada parh
goýmazdan: «Kaka, maòa pul beriò. Men kino gitjek»
159
diýip aýtdy. Kakasy oglunyò bu hereketini görüp, ilkibada
oòaýsyz ýagdaýa düºdi. Ahyry ol oglunyò ýüzüne garap:
«Italmaz jan, ynha, daýyò gelipdir-ä, ilki bilen bir
salamlaº. Onsoò, geregiò pul bolsun, köºegim. Kakaò
jany sag bolsa, arkaýyn sowubergin» diýdi. Diòe kakasy
ºeýle diýip aýdandan soò, ol bize ulumsylyk bilen elini
uzatdy. Ýaòky ýetginjek puly alanyndan soò, ºol durºuna
eglenmän çykyp gitdi. Çaga kino gitdem weli, ata-enesi
ýaòky çagany iki ýerden taryplamaga baºladylar. Olar birbirinden öòe düºüp: «Italmaz jan hiç haçan hakyny
gidermez. ªu töwerekdäki ýetginjekleriò hemmesi ondan
eýmenýär». Ata-eneleriò ºeýle diýmegi dogrumy? Ol barada öz pikiriòizi aýtmagy biz, çagalar, size goýduk (Dörtguly Balakaýew, «Edeplilik»).
298-nji gönükme. Hata, sowatlylyga we tehnika degiºli matallary
okaò we çözgüdi barada oýlanyò. Eger-de bir bada manysyny
(çözgüdini) bilmeseòiz, onda ýoldaºlaryòyz bilen maslahatlaºyò.
1. Agzy bir, dili iki-jany ýok,
Geplän sözüniò sany ýok.
2. Aýdym aýdar, saz çalar,
Diòlänler hoºal bolar.
Ýadamany bilmez ol,
Batareýden güýç alar.
3. Aýnada gören ýaly,
Ýanynda duran ýaly.
4. Garadyr, garga däldir,
Uçadyr, guº däldir.
160
5. Ak ýere gara dary
Kim seçse, ºol orar.
6. Atasy aslyºyp düºer.
Enesi hallaslap iºlär.
Tanapy duldan asyp,
On iki gadam basyp,
Iki ogly hasap iºlär.
7. Asty daº,
Üsti daº
Dört aýakda
Bir baº.
8. Aýagynyò gany ýok,
Iç goºunyò sany ýok.
Syrtynda goºa guýruk,
Agdaryberse ol buruk.
9. Bir uzyn ýülüm bar.
Ýygnap ýetiºip bilmeýän.
10. Gatlak-gatlak gatlama.
Gatlamadan ätleme.
11. Dagdan inen dadran
Dada bilmez hiç kim ony.
Inçe egrilip, syk dokalan
Geýip bilmez hiç kim ony.
161
12. Daºy agaç, içi azyk
Ýörän ýoly bellidir.
13. Daºy galaýa meòzeº,
Öz ýanyna getirýär.
Iki adam bir simden
Söz alyºyp oturýar.
14. Jany aýakda,
Göwni elde.
Kuwwaty howada.
15. Hatar-hatar gazyklar,
Arka daºy gupbaly.
Gupbasynyò ºelpesi,
Ýeke tardan çekiler.
Matallaryò çözgüdi: Agma sagat, awtomaºyn, welosiped, radio,
kagyz, tranzistor radiopriýomnigi, traktor, gazet, otly, hat, kitap,
telegraf agaçlary we simleri, samolýot, telefon, galam.
299-njy gönükme. Ata-eneleriòizden, ýaºuly ýa-da gürrüòçi
adamlardan sorap, ona golaý atalar sözi-nakyllary ýazyp geliò. Olary
kimden eºideniòizi, ýazyp alan wagtyòyzy ýaýyò içinde görkeziò.
300-nji gönükme. Okaò. Berlen sözlemlerde bogna bölüp
bolmaýan, setirden setire geçirilmeýän sözler bar bolsa saýlap
göçüriò. Onuò sebäbini düºündiriò.
ÜÝTGEªIK SOWGAT
Begjan aga dogany Akgülüòkä gezip geldi. Ony
çagalaryò atmasy Jumagylyç-da, Akgül-de, ýegenleri
162
Gandym-da, Gurbanmyrat-da gowy garºy aldylar. Myhman
getiren kiºmiº, peçenýe ýaly sowgatlyk zatlaryndan ýegenlerine paýlady. Ol 8-nji synpda okaýan, iò uly ýegeni
Maýsany sorady. Onuò goòºularyna gidendigi aýdyldy.
Begjan aga az salym oýlanyp durdy-da: «ªu sowgady
diòe Maýsa bereweriò» diýip, daºyna kagyz oralan bir
zady uzatdy. Eglenmän Maýsa-da geldi. Ejesi oòa
sowgady gowºurdy. Açyp görse içinden «Türkmen tagamlary», Öý-hojalyk iºleri» diýen kitaplar çykdy. Maýsanyò ýüzi boz-ýaz boldy. Çünki daýysy geçen sapar
geleninde onuò palaw biºirjek bolup, ne bir gowy tüvini
zaýalandygy, nahary iýer ýaly bolmandygy güpde ýadyna
düºdi (Akgeldi Aºyrow).
301-nji gönükme. Okaò. Plan düzüò. ªol esasda-da beýannama
ýazyò.
ENE WESÝETI
Günortanlyk taýýarlamakçy bolup oturan ªärygülüò ýanyna
ogly Babur geldi-de iki käºiri tutdurdy. Muòa ene haýran
galdy. Ol käºiri nireden alandygyny sorady. Goòºynyò atyzyna
girip, hiç kim görmänkä ikisini alandygyny Babur gizlemän
aýtdy. Elbetde, ªärygül iki käºiri alyp, bir çetde goýdy-da
öz iºi bilen boluberdi. Nahar getirildi. Ene ähli çagalaryny
saçagyò baºyna ýygnady. Soòra mylaýymlyk bilen söze
baºlady:
Dogry gepläniò üçin men saòa minnetdar, Babur jan!
Aldawçylygyò ýalançylygyò ahyrynyò erbet bolýandygy,
elmydama dogry sözlemelidigi barada meniò aýdanlarymy
berjaý edýärsiò. Ýöne käºiriò ogrulyk. Eger ondan menem
163
datsam, onda meniò ene süýdümem haram bolýar. Ol iò
erbet günädir. Ine, daºyòda oturan doganlaryòa men ºu
mahala çenli haram süýt bermändim. Bir saparlykça günäòi
öteýin. Käºirleri kimiò atyzyndan alan bolsaò, eltip gowºur.
Eýesinden ötünç sora. Halallyk ýagºy, balam! (Haýtbaý
Ämedow.)
302-nji gönükme. Okaò. Tekstden ýapyk bogunly sözlerden on
sözi saýlap göçüriò. ªol sözlerden ugur alyp, ýapyk bogun barada
gürrüò beriò.
Taganyò ºahyr bolasy gelýärdi. Emma goºgy düzüp
görmäninden soò, ol bu niýetini hiç kime duýdurmandy.
Tagan bir goºgy düzdi. Ony mugallymyna görkezdi. Mugallym goºgyny sessiz okap çykdy. Soò gowy we kemter ýerlerini aýtdy. Tagan biçak tolgundy. Geljekki ºahyry
höweslendirmek maksady bilen mugallym oòa ºeýle maslahat berdi:
Gowy niýetiò bar, Tagan jan! Ilkinji düzen goºgyò
erbedem çykmandyr. Goºgy düzüber. Ökdeläp gidersiò.
Hiç bir ºahyram enesiniò içinde öwrenmeýär. Ýöne sen
goºguly kitaplary köp oka. Okanlaryòy özbaºdak deròemegi
öwren. ªahyrlar sözleri bir-birleri bilen nädip sazlaºdyrýarlar? Ol sazlaºyk pikire, maòa nähili täsir edýär? Ana,
ºolar ýaly zatlar barada oýlan.
Mugallym Tagana birnäçe kitap getirip berdi. Birki
goºgyny deròäp görkezdi. Tagana yzygider ýardam berildi.
Düzen goºgularyndan birini Tagan mugallymyna görkezdi.
Ol gowy düzülipdir. Sebäbi temasy Tagan üçin anykdy.
Ol goºgy ene hakyndady (Abdy Ýagmyrow).
164
303-nji gönükme. Okaò. Tekstden diòe bäº bogunly sözleri
Telewizoryò ekranynda Uzak Gündogaryò aòzakly
sowuklarynda, Merkezi Aziýanyò demiòi gysdyryjy yssylarynda ýeterlik iýmitiò, egin-eºigiò, zähmet çekmäge amatly
ºertleriò ýok mahalynda adamlaryò görkezen deòi-taýy
bolmadyk gahrymançylyklary wasp edilýärdi. Kinofilmiò ºol
lentalaryny uly ýaºly bolsaò-da, tolgunman tomaºa etmek,
asla mümkin däldi. Sebäbi nähili agyr ºertlerde hem
adamlaryò ºindi adam aýak basmadyk ýerlerinde täze ºäherleri, zawod-fabrikleri gurýandyklary, häzirki ýaly
mehanizmiò ýok wagtynda hem adamlaryò esasan el güýji
bilen uly kanallary gazmaga hötde gelendikleri sende uly
ýaºly neslimize, ajaýyp watanymyza guwanç duýgusyny
döredýär (Dörtguly Balakaýew, «Zähmete söýgi»).
304-nji gönükme. «Goýun, toýun, oýun, çoýun, doýun» ýaly iki
bogunly sözleriò yzyna goºulma goºulanynda diòe birinji bognuò
galyp, ikinji bognuò bolsa goºulma bilen birleºýändigi siziò
ýadyòyzda bolsa gerek. Tekstden ºolar ýaly sözleri saýlap göçüriò
we ondaky üýtgeºmeleri gürrüò edip beriò.
1. Kimde-kim ýedi ýyllap goýny käýmän-sökmän, taýak
urman baksa, ol adam Hydyr görermiº diýýärler. 2. Çägeli
ýerlere garanda yzgar saklamakda toýnuò ähmiýeti kiçi-girim
däldir. 3. Oglum, geçileriòi gowy edip bak. Ýene oýna
gyzyp, olary ekine düºüräýme. 4. Metal bölekleriniò arasyndan ol diòe çoýny çöpläp alypdyr. 5. Kerwen aga baryp
ýatan öwünjeò we sähel zada eselip-peselýän adamdy.
Doýnan güni ol taòryny tanamazdy.
165
305-nji gönükme. Içinde dodak çekimlisi bolan bir bogunly
sözleriò yzyna y, i çekimlili goºulma goºulanynda, ikinji bogundaky
dar çekimliniò dodaklandyrylyp ýazylyºyna üns beriò. ªolar ýaly
sözleri tekstden saýlap göçüriò.
Çukuryò gyrasynda oòa-muòa güýmenip durdum... Men
göwünli-göwünsiz gapdala çekildim. «Näme janyòdan
irdiòmi?» diýip, Rejep aga öòküsinden beter gygyrdy.
«Hawa, irdim» diýip, menem gygyryp jogap berdim. «Her
ölüp ýörenden, bir gün ölüp dynan ýagºy. Hany, Aºyr
maòa ýene bir degip görsün»... Aºyr haýran galyp, bir
maòa, bir ussa seretdi-de, kemerine baglan zynjyryny
çözüp, merdiwana böküp çykdy.... Birdenkä aºak seretdim
welin, göwnüme al-asmandan asylyp duran ýaly boldum...
Men muny görüp ruhlandym... Men muny ýeke özüm aýryp
almalydym... Aºyrdan kem galmajak bolup, elewatora bar
güýjüm bilen ýapyºdym (Pirimkul Kadyrow, «Gadyrym»).
merdiwan
306-njy gönükme. Okaò. Ahyry z, l, n sesleri bilen gutaran
sözleriò yzyna içinde çekimli sesi bolan goºulmalar goºulanynda
ikinji bogundaky çala eºidilýän y, i, u, ü sesleriniò düºüp galyºyna
üns beriò. ªeýle sözleri tekstden saýlap göçüriò.
Emma sen munda göwnüòe hiç zat getirme. Bu
biziò degiºmämizdir. Men göwnüme hiç zat getirmeýärin... Hanyò ýüzi, erni gyºardy... Myhman ýigit, hany
dogryòdan gel, sen bagºy däl, seniò aýdyp oturan
zatlaryò asla bagºynyò aýtjak zatlary däl. ....«Onda....»
diýip, sazanda dymdy we ýaòky hanyò ugruny tapandyryn
diýip, süýjän agzyna öt atylan ýaly boldy. ... Hanyò hem
166
bagºysyna göwni ýetýär. Ol desgany howlynyò ortasyndaky howzuò baºynda, belent sekiniò, üstünde,
gollaryny çar tarapa ýaýradyp duran ullakan güjüm
agajynyò kölegesinde gurady.... Birdenkä: «Gulam bagºy
gelýär!» diýen ses agyzdan-agza geçip ýaòlandy. ....ªüküriò egni gysylmaýar, ýüzi bozulmaýar (Nurmyrat Saryhanow, «ªükür bagºy»).
307-nji gönükme. Ýokardaky gönükmede salgy berlen talaplardan nusga almaly. Ýöne º, r, s sesleri bilen gutaran sözlerde
dar çekimlileriò düºüp galan sözlerini saýlap göçürmeli.
Myhman, gaty görme, siziò gep urºuòyz gülmez ýaly
däl. Bolºuòyz gaty geò. Han aga, meniò ºu gelºim
gülkümi? Onuò ýaly bolsa bilmedim. ...ªu iò gowy bolup
gelºim. ....Emma bu gelºim gülki bolup çykýan ýaly boldy,
gaty bilýärin weli... Han ömründe bir gezek-de gülmedi ýaly,
asyl gülmäge ukypsyz ýaly boldy. Ol biraz görüni diòläp
durdy. ....Döwletdurdy bagºy-da gabrynda rahat ýatyp bilmez.
...Gelen ýigit nebsi agyran ºekilde sazandanyò ýüzüne garap
durdy. ...Güýzüò ortaky aýynyò bu günki güni baý aýlaryndan
yssy boldy, dil tomsuò bir güni ýalòyºyp gelen ýaly
(Nurmyrat Saryhanow, «ªükür bagºy»).
308-nji gönükme. Okaò. Soòy k, p, t, ç dymyk çekimsizleri
bilen gutaran sözleriò yzyna çekimliler bilen baºlanýan goºulmalar
goºulsa-da, dymyk çe komsizleriò näme üçin açyga öwrülmeýän
diginiò sebäbini düºündiriò. ªol sözleri saýlap göçüriò.
1. Özüni öweniò tanapy çüýrük (Nakyl ). 2. Maýsalar köp
gatly jaýyò ikinji gatynda ýaºaýarlar. 3. Bibigülüò haty
167
owadan we ýalòyºsyz ýazyºy ýaryºa gelenleriò hemmesiniò
ünsüny özüne çekdi. 4. Olar aòrysy-bärisi görünmeýän
ýylgyny, syryny çapyp, ekerançylyk eder ýaly ep-esli ýer
açypdyrlar. 5. Kendir ösümligi birnäçe ýyldan bäri bu ýerlerde ekilmeden galdy. 6. Arazgül ejäniò ogullary ýetiºeninden soò her haýsy bir käri eýeläp, edil sülgüniò jüýjesi
ýaly bolup, ºähere siòiºip gitdiler.
309-njy gönükme. Okaò. Tekstden söz düzümlerini tapyò.
ªolardan garaºly sözüò we esasy sözüò haýsydygyny düºündiriò.
Aýnanyò agasy Mekan goºun gullugyndan geldi. Ol
Daºkent ºäherinde gulluk edipdir. Daºkendiò giò we
owadan köçeleri, jaýlary barada Mekan jigisine gyzykly
gürrüò berdi. Mekanyò gyz dogany Aýnanyò hem bu
ºäheri göresi geldi. Aýna bu baradaky arzuwyny mälim
edeninde Mekan tomus kanikuly döwrunde ony Daºkende
äkitjekdigini, gözel-gözel ýerlerini aýlap görkezjekdigini wada
berdi. Kanikul berildi. Aýnanyò agasy sözünde tapyldy.
Bular Daºkende gitdiler. ªäheriò gözel jaýlary, kinoteatrlary
Aýna has-da ýarady.
Kanikul
310-njy gönükme. Sözlemler hem-de olaryò görnüºleri barada
berlen tekste salgylanyp, öz pikiriòizi aýdyò. Diòe sorag sözlemlerini
Bedenterbiýe maºklary adamyò jan saglygy üçin örän
peýdalydyr. Sen muòa nähili garaýarsyò? Men-ä her gün
ir bilen turup, on minutlyk bedenterbiýe maºklaryny ýerine
168
ýetirýärin. Äpiºgäni ýa-da gapyny açyp, otagy ýelejiredýärin.
ªeýlelikde, täze howanyò girmegine ºert döredýärin. Sen
hem ºeýle edýärmiò? Howa maýyl bolsa, onda men säher
gimnastikasyny meýdanda geçýärin. Uzak aralyga ylgaýaryn.
Bular meniò damarlarymyò talaba laýyk iºlemegine, dem
almagyma mümkinçilik berýär. Sen ºular ýaly maºklary
ýerine ýetirip görüpmidiò? Eger görmedik bolsaò, onda
haýal etmän giriº, öwren. Adama hemmeden ozal saglyk
gerek (Maýa Gulowa).
311-nji gönükme. Okaò. Berlen tekstdäki sözlemler nähili sözlem hasaplanylýar? Galdyrylan dyngy belgileri goýuò we ondan
soòky sözlemiò ilkinji harpyny baº harp bilen ýazmagy unutmaò.
Maºgalada sekiz adam bar ekeni olar jemlenip, haýsydyr bir zadyò gürrüòini edip otyrkalar gapydan biri
gelipdir ol adynyò Döwletdigini aýdypdyr soòra özüniò
agzybirligi gözläp ýörendigini mälim edipdir oturanlar
onuò sözlerine haýran galypdyrlar we näme jogap
berjegini bilmändirler Döwlet esli salym bulara syn edip
oturypdyr ol öýdäkilere garap men ºu ýerde galybereýin
meniò gözleý-gözleý tapman ýörenim ºu öýde bar ekeni
diýipdir maºgala agzalary bu sözüò manysyna soò
düºünip galypdyrlar öz öýünde Döwletiò hemiºelik
galmagyna olar çäksiz begenipdirler (Hudaýberdi Hanmedow).
312-nji gönükme. Okaò. Kim? Näme? Nire? Näçe? diýen
soraglara jogap bolýan sözleri tapyò we aºagyna bir çyzyk çyzyò.
Habaryò nähili soraglara jogap bolýandygyny ýatdan aýdyò we
sözlemiò habarynyò aºagyna iki çyzyk çyzyò. Eýe bilen habara
sözlemiò nähili agzasy diýilýändigini düºündiriò.
169
Mekdebimizde ºahyr Tolybaý Kabulow bilen duºuºyk
geçirildi. Ol soòky döwürlerde döreden goºgularyndan
birnäçesini okap berdi. ªahyryò okan goºulary okuwçylara
güýçli täsir etdi. Okuwçylar ºahyra kän sorag berdiler.
Tolybaý Kabulow okuwçylaryò gowy okamagyny, janlarynyò
sag bolmagyny, mähriban Watanymyzy söýmegi arzuw etdi.
ªahyr ylaýta-da wagtdan tygºytly peýdalanmagy, her bir
okuwçynyò wagt rejimini düzmegini, ºol esasda-da öz iºini
alyp barmagyny, edebi kitaplary her gün yzygider okamagy
maslahat berdi (Baýram Döwletow).
313-nji gönükme. Söz bilen sözlemiò arasyndaky tapawudy
düºündiriò. Berlen sözlerden sözlemler düzüò we göçüriò.
Her, mekdebimizde, dürli, diwar, çykarylýar, gazetler.
Tapýar, beýanyny, mekdep, öz, durmuºyny, ol gazetlerde.
Öwülýär göreldeli, gazetlerde, ºol, diwar, ýaramaz, pes,
baha, tertibi, alýanlar, ýazgarylýar, bolsa. Berýäris, biz, mekdebimiziò, oòa, aýnasy, diýip, at. Hataryna, diwar, ºeýle,
gazetleriò, «Ýaº edebiýatçy», «Otliçnik sesi», «Ýaº nesil»,
mümkin, goýmak, ýalylary. Bolýar, özgeriºlere, ýetirmek,
göz, içinde, bolup, bir, döwür, geçen, okap, gazetlerde,
ºol ýerleºdirilýän. Klasymyzda-da, bar, biziò, gazetleriò, ol
diwar, habarçylary. Çekýärler, zähmet, çykmagy, ýadawsyz,
üçin, bolup, we täsirli, sowatly, gyzykly, habarçylar, gazetleriò, ºol.
314-nji gönükme. Gepleºik näme? Ol näçe adamyò arasynda
bolup biler? Aºakdaky on soraga jogap beriò. Jogaplaryòyz dogry
we sözlem görnüºinde bolsun.
N u s g a : Seniò adyò we familiýaò näme?
Meniò adym Nazar, familiýam Kulbaýew.
170
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Seniò adyò we familiýaò näme?
Sen nirede ýaºaýarsyò?
Häzir näçenji synpda okaýarsyò?
Öýleriòizde kimler ýaºaýarlar?
Olar nähili kärler bilen meºgul bolýarlar?
Sen nähili bahalar alyp okaýarsyò?
Soòky günlerde haýsy kitaplary okadyò?
Okan kitabyòdan haýsy gahrymanlary haladyò?
Haýsy gahrymanlaryò hereketi saòa ýaramady?
Sen haýsy käre eýe bolmak isleýärsiò?
315-nji gönükme. Berlen tekstden baºganyò sözüniò arasynda
nähili dyngy belgileriò goýulýandygyny aýdyò.
Näzik eje «Ussahana» diýip, ýoldan ilerligine sowlup.
öòündäki beýik haýatyò etegi bilen ýokarlygyna ýöräp, köçä
düºdi. Ol köçäniò günogar ýüzüne geçdi-de, dükanyò
agzyndan baryp girdi. Onsoò: «Salamälek, ussa jan!»
diýdi. Ussa körügini basyp duran ýerinden, gözüni adamçyl
erkegiò gözi ýaly edip, gaòrylyp seretdi-de: «Aleýk, gel,
Näzik eje» diýip, ojagyndaky kömürleri üýºürmäge durdy.
Ol soò kömrüni tutaºdyrdy-da, sandalyna tarap ýöredi. Ýeri,
Näzik eje, näme iºe geldiò?» diýip, Näzik ejäniò ýüzüne
seretmän, ýüzüniò derini süpürdi. «Men-ä, ussa jan,
kätmenimi bejermäge geldim. Ynha, ºu taýyny gör, erbet
döwlüpdir. Hiç otag otap bilemok. ªuny bir gaýrat et-de,
tizräk bejerip bereweri?!» diýip, Näzik eje dillendi (Agahan
Durdyýew, «Bally molla»).
171
316-njy gönükme. Dyngy belgileriò sözüò manysyna edýän
täsirini durmuºdan alnan mysallar arkaly düºündiriò.
N u s g a : 1) Adam bol ataò ýaly, samsyk bolma (bu
ýerde atasy akylly).
2) Adam bol, ataò ýaly samsyk bolma (bu ýerde ogly
akylly).
317-nji gönükme. Ýygnak we ýaýraò. Ýönekeý sözlemler barada
alan düºünjeleriòize salgylanyp, berlen sözlemden ýaýraò ýönekeý
sözlem emele getiriò.
N u s g a : Ejem geldi. Ejem sygyrlary sagyp bolup,
ýaòyja we geldi. Mallar ýerleºdirildi. Ejem geldi. Awtomaºyn
togtady. Merdan gygyrdy. Howa bulaºdy. Ýagyº ýagdy.
Aýdogdy jigisini äkitdi. Aýdym-saz ýaòlandy. Okuwçylar
geldiler. Jaò kakyldy. Mugallym okatdy. Okuw gutardy.
Okuwçylar gaýtdylar. ªemal öwüsýär.
318-nji gönükme. Okaò. Göçüriò we deòdeº agzalaryò aºagyny
çyzyò.
Wellek aganyò maºgalasy Surhanderýa welaýatynda
ýaºaýar. Onuò ogullaryndan Geldibaý, Nurmyrat, Bäºim
dagylar bize görme-görºe geldiler. Myhmanlary goòºularymyzdan Kakabaý, Hally, Rejep we Saparbaý dagylar
çagyryp äkidip, üýtgeºik hezzet-hormat etdiler. Gaýtjak
bolanlarynda Geldibaý bilen Bäºim bizi-de öz öýüne
myhmançylyga çagyrdy.
Surhanderýa
172
319-njy gönükme. Surata seredip, «Ýaz ýagºy» diýen temadan
hekaýa ýazyò.
320-nji gönükme. Ýüzlenme sözlemine degiºli on sözlem düzüò.
Bu hili sözlemlerde nähili dyngy belgileriò goýlandygyny aýdyò.
Nusga:
Ýaºasyn halklaryò agzybirligi!
321-nji gönükme. Okaò. Berlen teksti göçüriò. Ýüz tutma
sözleriò sözlemiò nirelerinde gelýändigini, nähili dyngy belgileriò
goýulýandygyny gürrüò edip beriò.
1. Ýoldaºlar, Prezidentimiziò terrorizme garºy göreºmek
baradaky ýüzlenmesini biragyzdan goldalyò! 2. Bahar geldi,
ýoldaºlar, haýal etmän iºe giriºiò. 3. Hüºgär bolalyò, Watanymyzyò, ºol sanda öz öýümiziò-de howpsuzlygyny gorap
saklalyò, ýoldaºlar!
322-njy gönükme. Okaò. Sözlemiò aýyklaýjy agzalaryny anyklaò
we teksti göçüriò. Aýyklaýjy agzalaryò aºagyny tolkun çyzyk bilen
çyzyò.
Ilmyrat synpdaºlaryny kömege çagyrdy. Biz ýekºenbe
güni barjakdygymyzy mälim etdik. Hemmämiz kömege
173
bardyk. Durdy salmanyò gyrasyndan çukur gazdy. Biz dürli
miwe nahallaryny oturtdyk. Bize Ilmyradyò kakasy taòryýalkasyn aýtdy.
323-nji gönükme. Surata seredip hekaýa dizüò.
324-nji gönükme. Goºgyny labyzly okaò. Mazmunyny sözleýºiò
hekaýa etme tipinde gürrüò beriò. Özüòiziò kanikulda etjek iºleriòiz
dogrusynda aýdyò we ýoldaºlaryòyz bilen maslahatlaºyò.
KANIKULDA
Mugallym Nurmyrat ir bilen gelip,
Klasa jemledi öz okuwçysyn.
Çagalar otyrlar degiºip, gülüp,
Çünki kanikula çykyljak bu gün.
174
Okuw ýylyn jemläp gutlady-da ol,
Giriºdi ýaºlaryò pikrin bilmäge.
Diýdi: Okamaga mydam açyk ýol,
Dynç alyò, çalyºyò bilim almaga.
Gölä ot, suw bermän Berdi ýalylar,
Süýt biºende ylgaýanlar bolmasyn.
Bu degiºmä birden güldi çagalar
Kömekleºiò, ekinleròiz solmasyn.
Etjek iºlerini kanikul çagy,
Okuwçylar aýtdylar çekinmän.
Diýdi Welje: Bahar ekipdik bagy,
Onda dürli miwäò nahallary kän.
Otaºjak, gözleºjek ýadaman menem.
Gelnejemiò ekiz bäbejigi bar.
Birisi Aýsona, birisi Senem,
Ýardam etjek diýip aýtdy Gülnar.
Mugallym hemmäniò pikirin bilip,
Diýdi: Begendiriò ene, atany.
Olar ýörsün sizden minnetdar bolup,
Bulam bir söýdügòiz eziz Watany.
(Allaberen Kadyrow)
175
DÜªÜNDIRIªLI SÖZLÜK1
A
Aga 1. Özüòden uly erkek dogan ýa-da ata tarapyndan bolan erkek garyndaº. 2. Ýaºuly adamlara ýüzlenende ýa-da hormat goýup aýdylýan söz. 3. Hökümdar,
häkim.
Agzybirlik Dostluk, ylalaºyklylyk, oòºuklylyk, maksatlylyk.
Alaò Depe, beýigräk ýer, beýiklik.
Arryk Hor, etsiz, gansyz.
Artist Sungat eserlerini sahnada, köpçülik öòünde
ýerine ýetirmek bilen meºgul bolýan adam.
Atagzy Bir zady gysmak we çekip çykarmak üçin
ulanylýan gural, gysaç.
Aýaz Güýçli gury sowuk, aòzak.
B
Ba: g 1. Uly agaçlar, ösümlik. 2. Dürli agaçlar:
güller, ekilip gögerdilen ýer, uçastok. 3. Gezmek. Dynç
almak üçin alleýaly agaçlyk, güllük.
Ba: g 4. Örülip ýa-da iºilip edilýän hem-de baglamak. Daòmak üçin ulanylýan ýüp, daòy.
Bant Halka salnyp, gyzjagazlaryò saçyna dakylýan
lenta.
Basgançak Aýak basyp ýokary çykmak we aºak
düºmek maksady bilen daºdan ýa-da agaçdan keseligine,
dikligine goýlup ýasalan gurluº merdiwany.
_______________________
Sözler «Türkmen diliniò sözlügi» (Aºgabat, 1962) diýen kitapdan
nusga hökmünde gysgaldylyp alyndy.
1
176
Baº 1. Adamyò ýa-da haýwanyò janly-jandaryò
kellesi. 2. Käbir medeni ösümlikleriò däneli hanasy. 3. Bir
zadyò ýokary ujy, süýr depesi. 4. Bir zadyò töweregi, ýagny gapdaly. 5. Bir zadyò baºlanýan ýeri. Ilki ýüze çykan
döwri, baºlangyç. 6. Bir zadyò esasy, düýbi. 7. Wezipesi,
käri boýunça beýlekilerden uly, ýolbaºçylyk ediji.
Bedre Köplenç suwuk zady guýmak üçin metaldan
ýasalan gap.
Bi: z. 1. Ak reòkli irimçik nah mata.
Bi: z. 2. Köwüº, ädik tikilende deºik deºmek üçin
ulanylýan saplyja ýiti uçly esbap, gural.
Boz. 1. Çalymtyl (reòk.).
Boz. 2. Bir zady ýykmak, dargatmak. 3. Bir zady
sandan çykarmak, döwmek, zaýalamak. 4. Öçürip aýyrmak.
5. Birini azdyrmak, ýaman ýola salmak, ýoldan çykarmak.
Bökelek Siòekleriò toparyndan bolup, haýwanlary
diºleýän gögeýine meòzeº möjejik.
Bulak Çeºme suwy, akýan ýapjagaz.
Burun. 1. 1. Adamyò ýüzünde, haýwanyò tumºungynda ýerleºen dem alyº we ys duýuº organy.
2. Aýakgabyò ýa-da baºga zadyò öò tarapy, ujy. 3. Üç
tarapy suw, bir tarapy gury ýer bolup, suwuò içine girip
duran süýnmek ýer, ºonuò ýaly süýnüp giden gum depesi.
Burun. 2. Ozal, öò, ilki, öòürti.
Bürgüt Uly hem güýçli ýyrtyjy guº.
Ç
Çekiç Bir zadyò üstünden urmak, çüý we º. m.
Kakmak üçin hyzmat edýän agaç ýa-da demir saply hem
dürli görnüºde ýasalan ussa guraly.
177
Çemçe Suwuk ýa-da beýleki pytrap duran iýmiti
iýmek üçin agaçdan, demirden ýasalan saply gural.
D
Daýy Öz ejeòiò erkek doganlaryna ýa-da ºol
tarapa degiºli erkek. Adamlara garyndaºlyk taýdan berilýän
at.
Deòiz Ajymtyk, uly suw giòiºligi.
Derýa Bir ýerden baºlap tä gutarýan ýerine çenli
hemiºe akyp ýatan uly möçberli suw.
Diktant Mekdeplerde okuwçylar bilen geçirilýän
ýazuw iºiniò bir görnüºi.
Du : z 1. Gazylyp alynýan, ýiti tagamly gaty, ak
jisim. 2. Çörek, tagam we º. m. iýmit önümleriniò jemi.
Dutar Berk agaçdan köwlüp ýasalan, bir tarapy
tokga görnüºli, uzyn saply hem perdeli, iki kiriºli türkmen
saz guraly.
Düz. 1. Tekiz meýdan, çöl.
Düz. 2. 1. Dogry, hak, rast. 2. Tertipli edepli.
3. Dogry, göny.
Düz. 3. 1. Küºt, ºaºka, düzzüm oýnalanda, olaryò
mallaryny, çöplerini ýerleºdirmek, oýna taýýarlap goýmak.
2. Zatlary ýüpe, çiºe we º. m. yzygiderli ötürip çykmak.
3. Tamdyrany we beýleki kiriºli saz gurallaryny sazlamak,
olary çalmak üçin belli bir derejede dürläp goýmak.
Ä
Ädim. 1. Aýaklaryò öòe ýa yza hereketi. 2. Maksada
tarap ymtylyº.
Ädik Uzyn gonçly aýakgap.
178
Ägä haýsy-da bolsa bir howpdan özüòi seresaply
alyp barmak.
Äýnek Göze dakylýan, gowy görkezýän aýnaly
gural.
Ähtnama Ynandyrmak maksady bilen ýazylyp we
gol goýlup berilýän hat, kagyz.
F
Fabrik Çig mallary maºyn bilen iºläp bejerýän
senagat kärhanasy.
Fotomonta Belli bir oý-pikir döretmek üçin bir
tema degiºli ýygnalyp bir uly kagyzyò ýüzüne ýelmenýän
suratlar.
G
Gazet Durmuºyò, dünýäniò wakallaryny beýan edýän
her günde diýen ýaly yzygiderli çykarylýan döwürleýin
neºir.
Ganat 1. Guºlaryò we käbir mör-möjekleriò iki
gapdalyndaky uçmak üçin hyzmat edýän organy. 2. Samolýotyò galyº güýjüni döredýän, iki ýana uzalyp gidýän
bölegi. 3. Jaýyò bir tarapyna uzalyp giden bölegi, galanyò,
haýadyò bir tarapky diwary.
Gandym Merkezi Aziýanyò gumluk ýerlerinde bitýän
inçe, uzyn kökli, bogun-bogun tikenli ösümlik, agaç.
Gowaça Pagta hasylyny berýän ösümlik.
Goja 1. Ýaºuly, garry. 2. Üstünden birnäçe ýyl geçen
köne, garry dag.
Gol 1. Bedeniò egninden tä eliò barmaklaryna çenli
bolan bölegi. 2. Dokumentiò we º. m. ýüzüne bir zady
tassyklamak üçin hut öz eliò bilen ýazýan familiýaò.
179
Go : l Gum ýerinde, baýyrlyklarda iki gerºiò
aralygyndaky giò oý ýer, giden peslik.
H
Halk Bir ýurtda, bir döwletde ýaºaýan ilat, adamlar.
Hatap Howudyò öò tarapynyò üstünde goýlup
berkidilýän. Toýnuk ºekilli dört bölek agaç.
Hekem 1. Öý, jaý, mesgen. 2. Elguº oturlar ýaly
ýörite edilen sokudaº görnüºli beýiklik.
Howuz Içinde suw saklamak üçin ýörite gazylyp
bejerilen uly we çuò çukur.
Höwes Bir iºe yhlasly ýapyºmak.
I
Ige Metal gurallary ýiteltmek, ýonmak, olary
diºemek, kesmek üçin ulanylýan ýüzi ownuk hem iri diºli
polat esbap.
Institut ýokary okuw jaýlarynyò we ylmy edaralarynyò ady.
Iºçek Iki ýaºyò içindäki goýun.
J
Jar Sil suwunyò belli bir çuòluk bilen akýan ugry.
Jeòòel Gür agaçlyk, bagly ýer, gür tokaý.
Jüýje Towugyò we guºlaryò ýumurtgadan çykan
çagasy.

anr Eseriò dörediliº ºekili, ugry we görnüºi.
argon Taýpalaryò öz dilini ýoýup gepleºmekleri.
180
urnal 1. Aýda ýa kwartalda çykarylýan küti neºir.
2. Her bir synpda ýöredilýän galyò kitapça. 3. Zerur
maglumatlary belleºdirmek üçin ýörite niýetlenilip taýýarlanan
umumy depder.
K
Kada Düzgün, kanun.
Kak.1. Dilnip guradylýan gawun.
Kak.2. Çöl ýerde, gumda ýagyº suwuny ýygnamak
üçin gazylýan oýtak.
Kak.3. 1. Gazygy, çüýi we º. m. zatlary bir zat
bilen urup ýere, agaja we º. m.-lere çümdürmek. 2. Urup
tozanyny aýyrmak. 3. Sylyp gaçyrmak, yralap ýere düºürmek.
Kanal Emeli ýol bilen gazylýan uly aryk, jar.
Konstitusiýa Döwletiò esasy kanuny.
Kosmos Dünýä, älem, jahan.
Köºek 1. Düýäniò bir ýaºa ýetmedik balasy, çagasy.
2. Söýlüp, oòat görlüp «Balam, çagam, oglum» manysynda
çaga aýdylýan söz.
L
Lager Meýdanda ýa-da tokaýlyk, daglyk ýerlerde
wagtlaýyn ýaºamak üçin duralga, düºelge.
Leglek Uzyn aýakly, durna meòzeº guº.
M
Maket 1. Bir zadyò taýýar edilen nusgasy. 2. Kitabyò urnalyò, gazetiò we º. m-leriò deslapky nusgasy.
181
Maksat Bir iºi, niýeti amala aºyrmaklyga bolan hyjuw
isleg, arzuw.
Maldarçylyk Oba hojalygynyò mal ösdürip ýetiºdirmek bilen meºgul bolýan pudagy.
N
Nagyº Matanyò, halynyò, palasyò, keçäniò, tahýanyò
we º.m. Zatlaryò ýüzüne salynýan bezeg, belli bir tertip
bilen çekylýän çyzym, çytym.
Na : l Atyò toýnagyna, aýakgabyò ökjesine kakylýan
demir.
Namys Umumy hormata laýyk bolan ahlaklylyk,
ýokary mertebä eýe bolan wyjdan, içki guwanç.
Nesihat Bir mesele, iº barada berilýän öwüt,
maslahat.
O
Owlak Geçiniò, keýigiò alty aýlyga çenli bolan
çagasy.
Oktýabr Kalendar ýylynyò onunjy aýynyò ady.
Omça Sazagyò, ojaryò gurap galan ýogyn bölegi,
ýeri, düýbi.
Otag 1. Ýaºalýan jaýdaky. Bir tam. 2. Medeni ösümlikleriò düýbüni ýumºadyp, olary haºal, zyýanly otlardan
arassalaýyº, ºol otlary ýygyp, ýok etmek.
Oýun 1. Oýnalýan zatlaryò görnüºi, ýoly. 2. Sahnada
oýnalýan tomaºa, spektakl. 3. Degiºme, bälçireºme.
Ö
Öweç Ik ýaºyny dolduryp, üç ýaºyna giden goýun.
182
Önüm Öndürilýän, ýasalyp çykarylýan, iºläp çykarylýan zatlaryò jemi. Önümçilikde öòdürilýän zatlaryò bir
görnüºi.
P
Parahatlyk Uruºsyz, galmagalsyz, sögüºsiz, dawasyz, agzybirlik, dostluk, azatlyk, dynçlyk.
Paraºýut Samolýotdan bökmek ýa-da ýüki aºak
goýbermek üçin ulanylýan esbap. Ol matadan edilip,
howada açylanda, içi ýelden dolup, saýawan görnüºine
öwrülýär.
Parohod Bug bilen suwda ýüzýän dwigatelli gämi.
Peýnir Goýun, geçi süýdünden ýörite uýadylyp,
sykyp taýýarlanan önüm.
Penjire 1. Ýagtylyk we howa üçin jaýyò diwarynda
edylýän deºik, aýna. 2. Pelteli çyranyò bokurdagyndaky
çüýºesini salar ýaly deºik-deºik tegelek demir.
Peltek Gepleýiº diliniò käbir sesini dogry aýdyp
bilmeýän adam.
Pisse Içi maòyzly, gaty gabyk miwe we ºu miwäni
berýän agaç.
Planeta Günüò daºyndan aýlanyp, ondan ýagtylyk
ee ýylylyk alýan asman jisimi.
R
Radio 1. Ýörite stansiýalar arkaly sesleri we bellikleri uzak ýerlere simsiz bermek hem-de kabul etmek
usuly. 2. ªol usul bilen ses tutýan, eºitdirýän abzal.
Redif Goºgy setirleriniò ahyrky sözleriniò özara
sazlaºygy.
183
Reje 1. Düzgün, plan. 2. Bir zady tertipli, ýerbe-ýer
goýmak.
S
Samolýot Uçar maºyn, aeroplan.
Samoswal Ýüki özi düºürýän maºyn.
Sanaç Deriden eýlenip edilen halta, gap.
Selin Gumda bitýän gür ýaprakly ösümlik.
Senagat Halk hojalygynyò önüm öndürýän bir
pudagy, kärhana.
Serhet Territoriýalar arasyndaky bölüniºik liniýasy,
araçäk, çäk.
Serhetçi Serhet saklaýan goºun esgeri, araçäkçi.
ª
ªaýy 1.Matanyò bir görnüºi. 2. Maºyna, motora
goýmak üçin ätiýaçly detal. 3. Ussaçylyk esbaby. 4.
Musulman dinine uýýanlaryò bir ºahasy.
ªam 1. Agºam. 2. Gije bolansoò iýilýän nahar. 3.
Ýurt ady.
ªahyr Oýlanyp oturyp, ºygyr düzýän sungat iºgäri.
T
Tahýa Keºde salnyp tikilen, kellä geýilýän börük.
Teklip Maslahata goýulýan mesele boýunça girizilen
pikir, edilýän talap.
Telewizor Telewizion gepleºikleri alyp eºitdirýän
ekranly apparat.
Toýnak Käbir süýdemdiriji haýwanlaryò aýaklarynyò
gutaran ýerinde emele gelen buýnuz gabyk.
184
Tokaý Her hili gyrymsy ýa-da uly agaçlar gögerip
oturan giò meýdan, agaçly, bagly, çöp-çalamly giden ýer.
Tohum 1. Ekmek we köpeltmek üçin niýetlenen
saýlama däne. 2. Oòat sortly saýlama haýwan.
U
Ussa Belli bir zat bilen meºgulanýan, ºol zada
hünärli adam, bir zada hünäri bolan spesialist.
Ussahana Zat ýasalýan we berilýän jaý.
Uýan Gaýyºdan bejerilip tikilen, atyò kellesine
geýdirilýän esbap.
Ü
Ülje Togalajyk gyrmyzy reòkli miwe getirýän agaç
we onuò miwesi.
Ülke 1. Milli raýony, ýeri bolan uly ýurt birligi. 2. Ata
Watan, mekan.
W
Watan Dogup dörän ýeriò, önüp-ösen ýurduò.
Watandaº Biri bilen Watany, dogup, öòüp-ösen ýeri
bir bolan adam, ýurtdaº.
Waharman Daºy torly saralyp biºýän süýji gawunyò
bir görnüºi.
Wesýet Maslahat, nesihat, tabºyryk.
Wokzal Köplenç gatnaw ýollaryndaky ýolagçylar üçin
uly stansiýalaryò jaýy.
Wydan Haýa-ºerim, adamkärçilik, ynsap.
Wäºi degiºgen, bälçik, oýunçy.
185
Y
Yglan Bir zady mälim etmek, duýdurmak.
Yzçy Yz çalmak bilen meºgullanýan adam:
Ysmanak Baýyrlykda, meýdanda gögerýän maýda
ýaprakly, gaýnadylyp iýilýän ýabany ot.
Ylym Dogrulygy ençeme sapar durmuºda synagdan
geçirlip, ile hödürlenýän taglymat, maglumatlar.
Ý
Ýegen Aýal doganyndan ýa-da onuò ogullaryndan
bolan çaga garyndaºlyk taýdan berilýän at.
Ýelken. 1. Ýel düºüp çiºende, gämini herekete
getirmek üçin hyzmat edýän uly galyò mata.
Ýelken. 2. Diòe dabanyòy örtýän we aýagyòa daòar
ýaly ýerinden ýüp (gaýyº) geçirilen, teletinden, rezinden
edilýän hem aýakýalaòaç geýilýän tomus aýakgaby, çepek.
Ýer 1. Öz okunyò we Günüò daºyndan aýlanýan
Planeta. 2. Orun, jaý.
Ýowar Kömek bermek üçin köpçülik bolup ýerine
ýetirilýän meýletin iº (köplenç bir günlük ýa-da ondan-da
az).
Ýüpek Ýörite saklanýan gurçugyò pilesinden emele
gelýän önüm.
Ýygnak Bir meseläni çözmek üçin degiºli adamlaryò maslahaty, ýygnanºygy.
Ýarmarka Haryt, zat satmak we almak üçin wagtalwagtal guralýan uly bazar.
Ýasli Ene-atalary iºdekä, olaryò kiçijik çagalaryny
saklap terbiýeleýän edara, bakja.
186
Z
Zagara Jöwen unundan hamyr edilip ýapylýan.
Zamça Daºy ýol-ýol bolan, saralyp biºýän gawunyò
bir görnüºi.
Zapas Ötiýaçlyk üçin alnyp goýlan zat, önüm.
Zastawa Serhet goramak iºini alyp barýan, sakçylyk
edýän harby bölüm.
187
MAZMUNY
GAÝTALAMAK ........................................................................................ 5
Ses hem harp ......................................................................................... 5
Inçe we ýogyn çekimliler ........................................................................ 7
Dodaklanýan we dodaklanmaýan çekimliler .......................................... 8
Açyk we dymyk çekimsizler ................................................................. 10
Sözleriò gurluºy...................................................................................... 12
A) Asyl söz we goºulma ........................................................ 12
B) Sada we goºma sözler .................................................... 14
Atlar ........................................................................................................ 16
Atlaryò ýöòkeme bilen üýtgeýºi ............................................................ 19
Atlaryò düºüm bilen üýtgeýºi ................................................................ 21
Tekst ....................................................................................................... 23
Sintaksis we punktuasiýa ..................................................................... 28
1. Söz düzümleri ........................................................................ 28
2. Sözlemler we olaryò görnüºleri ......................................... 32
3. Ýygnak we ýaýraò ýönekeý sözlemler .............................. 35
4. Sözlem agzalary ................................................................... 37
A) Sözlemiò baº agzalary ....................................................... 37
B) Sözlemiò aýyklaýjy agzalary ............................................... 39
Ç) Sözlemiò deòdeº agzalary ................................................. 42
Ýönekeý we goºma sözlemler ............................................................. 43
Baºganyò sözi ....................................................................................... 45
Gepleºik ................................................................................................. 47
Ýüz tutma sözleri ................................................................................... 48
FONETIKA, GRAFIKA WE ORFOGRAFIÝA ....................................... 56
Türkmen elipbiýi .................................................................................... 57
Çekimli sesler ........................................................................................ 58
1. Uzyn we gysga çekimliler ............................................................... 60
2. Inçe we ýogyn çekimliler ................................................................. 61
3. Dar we giò çekimliler ...................................................................... 65
4. Dodaklanýan we dodaklanmaýan çekimliler ................................... 68
5. Dodak çekimlileriò ýazuw düzgüni .................................................. 71
188
A) Giò dodak çekimlileriò ýazuw düzgüni ........................................... 74
B) Dar dodak çekimlileriò ýazuw düzgüni .......................................... 77
Çekimsiz sesler ..................................................................................... 89
1. Açyk we dymyk çekimsizler ............................................................ 92
2. Dymyk k, p, t, ç çekimsizleriò açyga öwrüliºi .............................. 96
BOGUN ............................................................................................... 101
1. Açyk we ýapyk bogun ................................................................... 104
2. Sözleriò bogna bölüniºi ................................................................. 108
Basym ................................................................................................. 112
Dar çekimlileriò düºmek düzgüni ....................................................... 116
LEKSIKA ............................................................................................. 122
1. Türkmen diliniò leksikasy ............................................................... 122
2. Sözüò asyl we köp manylylygy ..................................................... 127
3. Sözüò asyl we göçme manysy ..................................................... 129
4. Omonimler (sesdeº sözler) ............................................................ 130
5. Sinonimler (manydaº sözler) ......................................................... 134
6. Antonimler (garºydaº manyly sözler) ............................................. 136
7. Arhaizmler (köneliºen sözler) ......................................................... 139
8. Neologizmler (täze sözler) ............................................................. 141
Sözlükler ............................................................................................... 144
Düºündiriºli sözlük ............................................................................... 145
Orfografik sözlük .................................................................................. 146
Orfoepik sözlük .................................................................................... 146
Frazeologik sözlük ............................................................................... 147
Toponimik sözlük ................................................................................. 148
Dürli sözlükler ...................................................................................... 149
ÝYL BOÝUNÇA GEÇILENLERI GAÝTALAMAK ............................... 151
Düºündiriºli sözlük ............................................................................... 176
189
Allaberen Qodirow
ONA TILI
4-sinf uchun darslik
(Turkman tilida)
Uchinchi
nashr
Redaktor ª. Abdullayýewa
Çeper redaktor H. Myhmanow
Teh.redaktor U. Kim
Korrektor ª. Abdullayýewa
Kompýuter wýorstkaçysy G. Kulnazarowa
Neºirýat lisenziýasy AI 158. 14.08.09.
Çap etmäge rugsat edildi 15.03.2011. Ölçegi 70 ´ 901/16.
«Arial» garniturasy. Kegel 12, 14. Ofset çap ediliº usuly.
ªertli l. 14,04. Neºir l. 14,82. 748 nusgada çap edildi.
Sargyt ¹ 11-73.
Özbegistan Respublikasynyò Metbugat we habar agentliginiò
«Ozbekiston» neºirýat-çaphana döredijilik öýünde çap edildi.
100129. Daºkent, Nowaýy köçesi, 30
K14
Kadyrow Allaberen.
Ene dili: 4-nji synp üçin derslik / 3-nji neºir. D.: «Ozbekiston»
2011. 192 sah.
ISBN 978-9943-01-095-6
ÓÄÊ: 811.512.164(075)
ÁÁK 81.2 Tóð-9
ULANMAGA BERLEN
OKUW KITABYNYÒ
ÝAGDAÝYNY GÖRKEZÝÄN JEDWEL
¹
Okuwçynyò ady,
familiýasy
Okuw
ýyly
Okuw
kitabyny alan
wagtyndaky
ýagdaýy
Synp
ýolbaº
çysynyò
goly
Okuw
kitabyny
tabºyrandaky
ýagdaýy
Synp
ýolbaºçysynyò
goly
1
2
3
4
5
6
Okuw kitaby ulanmaga berlip, okuw ýylynyò ahyrynda
gaýtaryp alnanda ýokarky jedwel synp ýolbaºçysy tarapyndan
aºakdaky bahalamak tertibine esaslanyp doldurylýar:
Täze
Ýagºy
Kanagatlanarly
Kanagatlanarsyz
Okuw kitabynyò ilkinji gezek peýdalanmaga berlendäki ýagdaýy
Jilti gowy, okuw kitabynyò esasy böleginden bölünmedik. Ähli
sahypalary bar, ýyrtylmadyk , sahypalarynda ýazgylar we
çyzgylar ýok.
Jilti ýenjilen, kä ýerleri çyzylan, gyralary gädilen, okuw
kitabynyò esasy böleginden bölek ýerleri bar, peýdalanyjy
tarapyndan kanagatlanarly derejede abatlanypdyr. Goparlan
sahypalary ýelimlenen, käbir sahypalary çyzylan.
Jilti çyzylan, ýyrtyk, esasy böleginden aýrylan, ýyrtylan ýeri
düºüp galan, kanagatlanarsyz derejede abatlanan. Sahypalary ýyrtylan, listleri ýetiºmeýär, çyzyp taºlanan. Okuw
kitabyny gaýtadan dikeldip bolmaýar.

ENE DILI - ZiyoNET

Transkript

Benzer belgeler

MAGTYMGULY DÜİPSİZ UMMAN

Milli dilimize eıelik kylaılyñ

Covenant of Mayors background note

howplumy ia-da howpsuz?

(kontrasepsıýa) barada näme bılmelı?

Code of Conduct 04 08 Turkmen

Men beıik dag bolsadym