T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ

Transkript

T.C.
ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI
DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
RİZE 12. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ
GİRESUN ŞUBE MÜDÜLÜĞÜ
ARTVİN, GİRESUN, RİZE, TRABZON İLLERİ
İTDOLANBACI (Sicyos angulatus L.) TÜR MÜCADELE EYLEM PLANI
SONUÇ RAPORU
Kasım 2014 / ANKARA
Artvin, Giresun, Rize, Trabzon İlleri İtdolanbacı (Sicyos angulatus L.) Tür Mücadele Eylem Planı
i
İTDOLANBACI (Sicyos angulatus L.)
TÜR MÜCADELE EYLEM PLANI
Proje Sahibi
Doğa Koruma ve Milli Parklar Rize 12. Bölge Müdürlüğü,
Giresun Şube Müdürlüğü
Hazırlayan
AnaDOKU (Anadolu Doğa ve Kültür Koruma Kooperatifi)
Prof. Dr. Salih TERZİOĞLU (Danışman)
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü
Prof. Dr. Kamil COŞKUNÇELEBİ (Botanik Uzmanı)
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü
Prof. Dr. Emin Zeki BAŞKENT (Koordinatör-CBS Uzmanı)
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü
ii
ÖNSÖZ
Türkiye’deki varlığı 1994 yılında kayıt altına alınan yabancı istilacı bir bitki türü olan
İtdolanbacı Doğu Karadeniz Bölgesinde deniz seviyesinden başlayarak yatay ve dikey yönde
geniş alanları işgal eden bir bitki haline gelmiştir. Bu nedenle söz konusu bu bitki için
öncelikli olarak toplumda farkındalık oluşturarak doğal ekosistemler üzerindeki baskıyı en
aza indirmek hatta durdurmak oldukça önemli hale gelmiştir. Orman ve Su İşleri Bakanlığı
Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından desteklenen “Artvin, Giresun,
Rize, Trabzon İlleri İtdolanbacı (Sicyos angulatus L.) Tür Mücadele Eylem Planı” adlı proje
ile söz konusu bu istilacı türün Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illerindeki yayılış alanları,
populasyon durumları, bulunduğu habitatlar üzerinde oluşturduğu baskı ve/veya hasarlar,
alınabilecek tedbirler ilk kez ulusal ölçekte ortaya konulmuştur. Proje Anadolu Doğa ve
Kültür Koruma Kooperatifi (AnaDOKU) adına Prof. Dr. Salih TERZİOĞLU (Danışman),
Prof. Dr. Kamil COŞKUNÇELEBİ (Botanik Uzmanı) ve Prof. Dr. Emin Zeki BAŞKENT
(Proje Koordinatörü ve CBS Uzmanı) tarafından yürütülmüştür. Projenin başarılı şekilde
yürütülmesi ve sonuçlandırılmasında DKMP Genel Müdürlüğü 12. Bölge Müdürlüğü Şube
müdürleri, orman mühendisleri ve arazi çalışmaları sırasında da yerel halkın büyük destekleri
görülmüştür.
Kasım 2014
Orman ve Su İşleri Bakanlığı
Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü
iii
TEŞEKKÜR
“Artvin, Giresun, Rize, Trabzon İlleri İtdolanbacı (Sicyos angulatus L.) Tür Mücadele Eylem
Planı” adlı projeye maddi destek sağlayan Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve
Milli Parklar Genel Müdürlüğüne, projenin bilimsel bir bakışla başarılı şekilde yürütülmesini
üstlenen Karadeniz Teknik Üniversitesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Salih TERZİOĞLU,
Prof. Dr. Kamil COŞKUNÇELEBİ ve Prof. Dr. Emin Zeki BAŞKENT’e, projenin her
aşamasında desteklerini esirgemeyen DKMP 12. Bölge Müdürü Sayın Mustafa BULUT ve
Müdür Yardımcıları Sayın Hasan TERZİOĞLU ve Sayın Cüneyt ALOĞLU’na, Giresun Şube
Müdürü Sayın Ertan KUDUBAN’a, Artvin Şube Müdürü Sayın Yunus AYDEMİR’e, Rize
Şube Müdürü Sayın Mikdat ÖZYANIK’a ve Trabzon Şube Müdürü Sayın Resul DOĞAN’a,
Giresun Orman Bölge Müdürü Sayın Celal PİR’e, Trabzon Orman İşletme Müdürü Sayın
Şaban BEKİRYAZICI’ya, Artvin Çoruh Üniversitesi Rektör Yardımcısı Sayın Prof. Dr.
Aydın TÜFEKÇİOĞLU’na teşekkür ederiz. Ayrıca projenin her aşamasında ihtiyaç duyulan
her konuda sorularımızı karşılıksız bırakmayan ve gerekli tüm yazışmalar konusunda
yardımlarını esirgemeyen Giresun Şube Müdürlüğü’nden Peyzaj Yüksek Mim. Zerrin
AKBAY’a şükranlarımız sunarız. Projenin hazırlanmasında Hukuki ve teknik konularda
katkılar sağlayan Sayın Yrd. Doç. Dr. Hüseyin AYAZ’a (Orman Yük. Müh – Hukukçu),
Sayın Prof. Dr. Nurettin YAYLI’ya (Yüksek Kimyager), Sayın Prof. Dr. Gençağa PÜRÇEK’e
(Makine Yük. Müh.) ve Sayın Prof. Dr. Uğur ÇEVİK’e (Yüksek Fizikçi) şükranlarımızı
sunarız. Projeye konusu hakkında toplumda farkındalık oluşturmak maksadıyla düzenlenen
çalıştaylara katılım gösteren kurum, kuruluş, sivil toplum örgütleri ve basın mensuplarına
ayrıca teşekkür ederiz
Anadolu Doğa ve Kültür Koruma Kooperatifi
iv
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ÖNSÖZ...................................................................................................................................... iii
TEŞEKKÜR .............................................................................................................................. iv
İÇİNDEKİLER........................................................................................................................... v
ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................................... vi
TABLOLAR DİZİNİ ............................................................................................................... vii
KISALTMALAR .................................................................................................................... viii
YÖNETİCİ ÖZETİ .................................................................................................................. iix
EXECUTIVE SUMMARY ........................................................................................................ x
1. GİRİŞ ..................................................................................................................................... 1
1.1. Tür Mücadele Eylem Planı Nedir? .................................................................................. 1
1.2. Bu Plan Neden Yapıldı? .................................................................................................. 1
1.3. Coğrafik Kapsam............................................................................................................. 2
1.4. Tür Mücadele Eylem Planının Kapsadığı Süre ve Hedefleri .......................................... 2
1.5. Türün Tanımı, Ulusal ve Uluslararası Ölçütlere Göre Durumu ...................................... 4
1.6. Dünya, Avrupa ve Türkiye Ölçeğinde Türle Mücadele İçin Yapılan Çalışmalar ........... 4
1.6.1. Dünyada İstilacı Bitkilerle Mücadele ....................................................................... 4
1.6.2. Dünya’da İtdolanbacı ile Mücadele ......................................................................... 7
1.6.3. Türkiye’de İtdolanbacı ile Mücadele ....................................................................... 8
1.7. Eylem Planı Sürecinde Yapılan Çalışmalar .................................................................. 12
2. TÜR HAKKINDA GENEL BİLGİLER .............................................................................. 17
2.1. Türün Biyolojisi ............................................................................................................ 17
2.2. Türün Taksonomisi ....................................................................................................... 18
2.3. Türün Botaniksel Özellikleri ......................................................................................... 19
3.
DÜNYADAKİ DURUMU ............................................................................................... 22
3.1. Türün Genel Yayılışı ..................................................................................................... 22
3.2. Türün Yaşam Alanı Gereksinimleri .............................................................................. 22
4. ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER VE ULUSAL MEVZUAT....................................... 24
5. TÜRKİYE’DEKİ DURUMU ............................................................................................... 26
6. TEHDİTLER ........................................................................................................................ 32
6.1. İtdolanbacı’nın Ülkemizdeki Popülasyonu Neden Artıyor? ......................................... 32
6.2. Türün Ekosistem Üzerindeki Tehdit Düzeyi ................................................................. 34
6.3. Türün Başlıca Yayılma Yolları ..................................................................................... 34
6.4. Türün Ülkemizde Tercih Ettiği Habitat Tipleri............................................................. 35
6.5. Türün Diğer Türlere Yönelik Yaptığı Tehditler ve Tehdit Düzeyleri ........................... 36
7. KAYNAKLAR..................................................................................................................... 38
v
ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa No
Şekil 1.
Çalışma alanı ve tespit edilen popülasyonların illere dağılımı .................................. 3
Şekil 2.
Habitat tiplerine göre önerilen mücadele yöntemlerinin illere dağılımı .................. 10
Şekil 3.
İlk çimlenme ve fide gelişimi (5 Nisan 2014, Trabzon-Of) .................................... 13
Şekil 4.
Erken vejetasyon periyodu evresinde yakma denemesi .......................................... 14
Şekil 5.
Arazi çalışmaları sırasında yerel halk ile yapılan görüşmeler, arazide eğitim
ve bilgilendirme çalışmaları .................................................................................... 16
Şekil 6.
İtdolanbacı (Sicyos angulatus): a-Genel habitus, b-Sülük, c-Kök yapısı-bir
yıllık, d-Loplu yapraklar, e-Erkek çiçekler, f-Dişi çiçekler, g-Bal arısı ile
tozlaşma, h-Olgun-batıcı sert tüylü meyveler, i-Olgun-kahverengi tohumlar ........ 21
Şekil 7.
İtdolanbacı’nın başlıca yaşam alanlarından örnekler .............................................. 23
Şekil 8.
Bulaşmanın olduğu parsellerin alansal büyüklüklerine göre dağılımı .................... 29
Şekil 9. İtdolanbacı popülasyonunda yaprak varyasyonu (240 ve 251 nolu örnek
parseller) .................................................................................................................. 31
Şekil 10. Köprü ayağı ve çeşme civarında yoğun bir Sicyos angulatus popülasyonu
(Trabzon- Değirmencik Mahallesi, 16.07.2014) ..................................................... 33
Şekil 11. Solaklı Vadisi’nde (Trabzon-Of) DSİ tarafından dere ıslahı çalışması yapılan
alanlar ...................................................................................................................... 33
Şekil 12. Büyükbaş hayvan yemi olarak İtdolanbacı toplanması (Giresun -Ketençukur
Köyü, 03.07.2014). .................................................................................................. 34
Ek Şekil 1. İtdolanbacı’nın (Sicyos angulatus L.) Doğu Karadeniz’deki Yayılışı ve
Mücadele Şekilleri. ..........................................................................................Ek-1
Ek Şekil 2. Örnek Parsellerde İtdolanbacı (Sicyos angulatus L.) İçin Önerilen
Mücadele Yöntemlerinin İllere Dağılımı .........................................................Ek-2
vi
TABLOLAR DİZİNİ
Sayfa No
Tablo 1. Bulaşmanın tespit edildiği alanların habitat tipleri ve illere göre dağılımı. .............. 11
Tablo 2. Örnek parsellerin EUNIS habitat tiplerine göre dağılımı.......................................... 12
Tablo 3. Uluslararası İlgili Sözleşmeler ve Ulusal Mevzuat ................................................... 25
Tablo 4. İtdolanbacı’nın tespit edildiği habitatlarda en fazla bulunan taksonlar..................... 27
Tablo 5. Bulaşmanın en fazla tespit edildiği yoğun alanlar .................................................... 28
Tablo 6. Bulaşmanın olduğu alanların Braun-Blanquet Metoduna göre örtüş durumu .......... 29
Tablo 7. İtdolanbacı türü ile ilişkili ilgi grupları ve ilişki düzeyi ............................................ 37
Ek Tablo 1. Türe ait arazi çalışmalarından elde edilen veriler ............................................Ek-3
vii
KISALTMALAR
AnaDOKU
: Anadolu Doğa ve Kültür Koruma Kooperatifi
BERN
: Avrupa’nın Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Doğal Korunması
Sözleşmesi
CITES
: Tehlike Altındaki Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararası Ticaretinin
Düzenlenmesi Sözleşmesi
DKMP
: Doğa Koruma ve Milli Parklar
DSİ
: Devlet Su İşleri
EUNIS
: Avrupa Birliği Doğa Bilgi Sistemi
HES
: Hidro Elektrik Santrali
IUCN
: Dünya Doğayı Koruma Birliği
İYB
: İstilacı Yabancı Bitki
KHK
: Kanun Hükmünde Kararname
KTÜ
: Karadeniz Teknik Üniversitesi
RAMSAR
: Sulak Alanlar Sözleşmesi
TMEP
: Tür Mücadele Eylem Planı
viii
YÖNETİCİ ÖZETİ
Bu çalışmayla istilacı yabancı bir bitki olan İtdolanbacı’nın (Sicyos angulatus L.) Artvin,
Giresun, Rize ve Trabzon illerindeki yayılış alanları, yayılış yeri özellikleri ve birlikte
bulunduğu bitkiler tespit edilmiştir. 2014 yılının Nisan-Ekim ayları içinde yapılan arazi
çalışmalarıyla tespit edilen tüm veriler Tür Mücadele Eylem Planının (TMEP)
oluşturulmasında kullanılmış ve uygulanabilecek en etkin ve en uygun yöntem belirlenmiştir.
Böylece Türkiye’de yabancı istilacı bir bitki türüne karşı ilk kez TMEP hazırlanmıştır.
Hazırlanan bu eylem planının uygulanmasıyla söz konusu bu türün ülkemizdeki yayılışının
önemli ölçüde kontrol altına alınabileceği ve/veya yeni yayılış alanlarına ulaşmasının
engellenmesi planlanmaktadır. Ayrıca İtdolanbacı’nın tehdit ettiği başta doğal bitkilerimiz
olmak üzere, Çay (Camellia sinensis (L.) Kuntze), Fındık (Corylus maxima L.) ve Kivi
(Actinidia sinensis Budisch. Ex Trautv.) gibi kültür bitkileri üzerindeki baskının ortadan
kaldırılması için paydaşlar tarafından yapılması gerekenler ortaya konulmuştur.
Arazi çalışmaları sırasında İtdolanbacı tespit edilen her bir örnek parselin koordinatı,
yükseltisi, tarihi, mevkii bilgileri (il, ilçe, köy/mahalle) popülâsyonların büyüklüğü, örnek
parseldeki türün örtüş-bolluk durumu (Braun-Blanquet yöntemine göre), popülasyona ait
bireylerin fenolojik durumu, tırmandığı otsu, odunsu doğal ve/veya doğallaşmış/egzotik bitki
taksonları, her bir örnek parselde çekilmiş fotoğraf numaraları kayıt altına alınarak veri
tabanına aktarılmıştır. Veri tabanına aktarılan tüm veriler çeşitli tematik haritaların
oluşturulmasında kullanılmıştır. Yapılan arazi çalışmaları sonucu İtdolanbacı’nın proje
sahasında üçü proje kapsamına girmeyen Ordu ilinde olmak üzere toplam 313 örnek parselde
varlığı saptanmıştır. Ayrıca yapılan değerlendirmelere göre İtdolanbacı’nın 13 farklı EUNIS
(Avrupa Birliği Doğa Bilgi Sistemi) habitat tipinde, 411 farklı damarlı bitki taksonu (Eğrelti
ve Tohumlu Bitki) ile birlikte bulunabildiği de belirlenmiştir. Saptanan bu taksonlar içerisinde
Dianthus carmelitarum Reut. ex Boiss., Heracleum platytaenium Boiss., Osmunda regalis L.,
Symphytum longipetiolatum Wickens, Ruscus colchicus Yeo, Angelica sylvestris L. var.
stenoptera Ave-Lall, Verbascum varians Freyn & Sint. var. trapezunticum Murb. gibi
endemik ve ender bitki taksonları da yer almaktadır.
İtdolanbacı’nın ülkemize kuzey doğu sınırından girdiği, yatayda Ordu İli dahil çalışmaya
konu dört ilde yayılış gösterdiği, düşeyde ise 1200 m’nin üzerindeki rakımlara kadar
ulaşabildiği saptanmıştır. İlk tespitinin yapıldığı 1994 yılından bugüne dek geçen sürede yine
proje uzmanlarınca yapılmış gözlemlere dayalı değerlendirmelere göre, türün beklenenin
üzerinde bir hızla yayılmakta olduğu ve mücadelesinin zaman geçirilmeden yapılmasının
gerekliği teyid edilmiştir. Birlikte yayıldığı bitkilerin gerek ışıklarını keserek ve gerekse
oluşturduğu ağırlık nedeniyle sadece otsu ve çalı türü odunsu bitkileri değil, aynı zamanda
ağaçları da etkileyebildikleri, hatta kimi Sakallı Kızılağaç (Alnus glutinosa (L.) Gaertner susp.
barbata (C.A.Meyer) Yaltırık) bireylerini yıllar içinde kurutabildikleri gözlemlenmiştir.
Türün gerek nesli tehlike altında olan ve olmayan bitki türlerine verdiği zararlar, gerekse
ekosistemin diğer bileşenleri (ışık miktarı yanında su ekonomisi gibi) üzerindeki farklılaştırıcı
etkileri dikkate alındığında mücadelesinin kaçınılmaz olduğu ortaya çıkartılmıştır.
TMEP’nın hazırlanması sürecinde arazi çalışmaları sırasında yapılan gözlemler/tespitler, yerel
halk ile yapılan yüz yüze görüşmeler ve bitkinin ülkemizdeki yayılış özellikleri de dikkate
alınmıştır.
ix
EXECUTIVE SUMMARY
This project identified and documented the extend of the area, the features of the distributed
areas and the associated plants of Bur cucumber (Sicyos angulatus L.), invasive alien species,
across four provinces; Artvin, Giresun, Rize and Trabzon. The invasive species action plan
(ISAP), which accommodates the most effective and appropriate method to combat with the
plant, was prepared using the data obtained from intensive field work from April to October
of 2014. Therefore, the ISAP has become the first of its kind in Turkey. With due
implementation of the plan, it is believed that the further spread of the plant will be controlled
and/or prevented to a great extent. The plan also provides appropriate measures to be taken by
the stakeholders for releasing pressure, threat and further invasion of the plant to the
economically important cultural plants such as tea (Camellia sinensis (L.) Kuntze), hazelnut
(Corylus maxima L.) and Kiwi fruit (Actinidia sinensis Budisch. Ex Trautv.) in the region.
A database was designed to record the data collected for each sample point including UTM
coordinates, elevation, date, local area (province, suburban, and village), size of population,
ground cover-abundance ratio (according to Braun-Blanquet method), phenology of species
in the population, climbed plants and the picture numbers taken for each sample. The spatial
data was processed with Arc/Gis GIS to generate various thematic maps for the region under
investigation. The field work indicated that the Bur cucumber was determined in 313 sample
plots, three of which were recorded outside the research area of Ordu province. Furthermore,
the plant was found to be associated with 411 vascular plants (Pteridophyta and
Spermatophyta) in 13 different EUNIS habitat types. The identified plants include some
endemic and rare species such as Dianthus carmelitarum Reut. ex Boiss., Heracleum
platytaenium Boiss., Osmunda regalis L., Symphytum longipetiolatum Wickens, Ruscus
colchicus Yeo, Angelica sylvestris L. var. stenoptera Ave-Lall, Verbascum varians Freyn &
Sint. var. trapezunticum Murb.
The Bur cucumber was believed to be introduced to our country from eastern border, reached
up to 1200 meters elevation and spread over Ordu province. From 1994, the time that species
was first recorded, up to now, the species overextended much quickly than expected requiring
and urgent necessary actions be taken before its further spread. Bur cucumber causes other
species to suffer from lights by climbing over them, crushes and kills climbed plants and
woody plants such as Alder (Alnus glutinosa (L.) Gaertner subsp. barbata (C.A.Meyer)
Yaltırık) through fast grow and subsequent weight and prevents other natural plants to
germinate and flower. Based on such apparent damages accompanied with a growth loss of
other plants and invasion of habitats shared with the endemic, endangered and rare plants, the
necessary steps and measures have to be taken as soon as possible.
Field observations, face-to-face communications with local people and the features of
distributions of bur cucumber in our country were all taken into consideration during the
preparation of ISAP to prevent further damages to the natural plant populations and their
habitats.
x
1. GİRİŞ
1.1. Tür Mücadele Eylem Planı Nedir?
TMEP popülasyonu diğer türlere zarar verecek derecede artış göstermiş, çoğunlukla alanın
doğal türü olmayıp dışarıdan gelen/getirilen istilacı türler için hazırlanan, istilacı türe karşı
kullanılacak mücadele yöntemlerini içeren eylem planıdır. Bu planlar, bitki türlerinden doğal
yayılış alanı dışındaki ekolojik isteklerine uygun farklı alanlara çeşitli nedenlerle giriş yapan
ve istilacı özellik gösteren türlere karşı canlı ve cansız doğal ekosistem bileşenlerinin
korunmasını hedefleyen eylem planlarıdır. Bu planlar, aynı zamanda, plan konusu istilacı tür
veya türlerin genel ekolojileri, istila ettikleri alanlardaki bitki sosyolojisi özelliklerinin ortaya
konması, yayılımlarının kontrolü ve izlenmesi, ekosistem ve tür düzeyinde etkilerinin
belirlenmesi, doğal olmayan alanlara girişlerini engelleyici tedbirlerin belirlenmesi, halkın ve
yöneticilerin bilgilendirilmesi ve yapılacak çalışmalara aktif katılım sağlamak amacıyla
eğitim çalışmalarının yapılması ve yayıldığı alanlardaki karasal biyolojik çeşitliliğinin bu
türün olumsuz etkilerine karşı korunmalarına yönelik yapılacak çalışmaları kapsamaktadır.
1.2. Bu Plan Neden Yapıldı?
İstilacı yabancı bitki (İYB) türleri ekolojik toleransları çok yüksek olan bitkiler olup, çok
değişik ekosistemlerde rahatça yerleşmekte ve ikincil süksesyonun baskın türleri haline
gelebilmektedir. Söz konusu bu türler toprak, su, nem, bakı, yükselti gibi ekosistem
bileşenleri bakımından çok uyumlu olmalarının yanında, çoğunlukla etkin şekilde pasif
yayılma araçlarını (rüzgâr, su, insan, hayvanlar vd.) kullanarak hızlı ve etkin şekilde
yayılabilmektedirler. Ayrıca istilacı bitkiler bolca üreyimli kısım (diaspor) üreterek yeni
girdikleri ekosistemlerdeki başta doğal bitkiler olmak üzere birçok canlıyı baskı altına
alabilmektedirler. Bu etkilerin boyutu, mevcut ekosistemdeki bitkilerin mücadele yetenekleri
ve istilacı türün özelliklerine bağlı olarak değişebilmektedir. İYB türleri özellikle allelopatik
kimyasallar salgılayabilmeleri doğal habitatlar üzerinde daha kolay baskı oluşturmalarına
yardımcı olmaktadır. Bu süreç kontrol edilemezse başta nesli tehlike altında olan bitkiler
olmak üzere, diğer doğal bitkiler yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalabilmekte veya kültür
bitkilerinde verim kayıpları ortaya çıkabilmektedir. Tüm bu olumsuz sonuçlar ileride
biyolojik, ekolojik ve ekonomik açıdan telafisi güç kayıplara yol açmaktadır.
1
Yukarı da açıklanan ekolojik hassasiyetler ve ulusal/uluslararası mevzuat gereğince
ülkemizdeki varlığı 1994 yılında kayıt altına alınan tehlikeli istilacı yabancı türlerden biri olan
İtdolanbacı bitkisinin güncel yayılışının ve yayılış dinamiklerinin alansal bazda ortaya
konması, türe uygun mücadele yöntem/yöntemlerinin belirlenerek etkin bir tür eylem planı
ortaya konması amaçlanmıştır.
1.3. Coğrafik Kapsam
Bu planının coğrafik kapsamı Doğu Karadeniz Bölümü (22925 km2)’nde yer alan Artvin,
Giresun, Rize ve Trabzon illerindeki tüm yaşam alanlarını kapsamaktadır (Şekil 1). Türün
ülkemizdeki ilk kaydı Artvin ilinden yapılmıştır. Proje uzmanlarının daha önceki ve proje
süresince yaptıkları gözlemler türün doğudan batıya doğru yayılışının genişlediğini
göstermektedir. Ayrıca yapılan arazi çalışmaları türün batıya doğru yayılışında Ordu İli
(Gülyalı - Turnasuyu)’na kadar ulaşmış olduğu ve bu durum türün yayılışına batıya doğru
devam etmekte olduğunu göstermektedir.
1.4. Tür Mücadele Eylem Planının Kapsadığı Süre ve Hedefleri
İtdolanbacı türü ile ilgili mücadele eylem planının hazırlanması ve hazırlanan bu planın
İdare’ye tesliminin (başlama ve bitiş) toplam süresi 150 gündür. 2014 yılında hazırlanan bu
planın uygulaması 2015 yılı Nisan ayı başında başlayacak ve çalışmalar 2017 yılı Kasım ayı
sonunda tamamlanacaktır.
Hazırlanan Tür Mücadele Eylem Planının temel hedefleri aşağıda verilmiştir;
•
Türün Türkiye’deki yaşam alanlarının saptanması, bu alanlarda yaşayan doğal bitki
taksonlarının tespiti ve uzun vadede nesillerinin devamı için yol haritasının oluşturulması,
•
Türün habitatında yer alan diğer yabancı türlerin tespiti ve İtdolanbacı ile olan ilişkilerinin
ortaya konması,
•
Artvin, Giresun, Rize, Trabzon illerinde yayılış gösteren bu istilacı yabancı türün söz
konusu illerdeki genel ekoloji ve bitki sosyolojisi özelliklerinin belirlenmesi,
•
Yayılışının izlenmesi ve kontrol edilmesi, türün bu illere girişini engelleyecek tedbirlerin
ortaya konulması, biyolojik çeşitlilik başta olmak üzere sosyo-ekonomik, sağlık ve
ekolojik etkilerinin irdelenmesi, türün diğer bitkilerle etkileşiminin belirlenmesi ve doğal
türlerin korumasının sağlanmasına ilişkin stratejilerin geliştirilmesi ve tüm bu konularda
yapılacak öncelikli çalışmaların neler olduğunun ortaya konması.
2
Şekil 1. Çalışma alanı ve tespit edilen popülasyonların illere dağılımı
3
1.5. Türün Tanımı, Ulusal ve Uluslararası Ölçütlere Göre Durumu
Uluslararası ölçekte İtdolanbacı, en tehlikeli İYB türleri listesinde yer almaktadır. Dünyada
özellikle mısır, buğday gibi tarım alanlarında sebep olduğu verim kayıplarından dolayı da
birçok ülkede mücadele edilen istilacı türler içerisinde ilk sırayı almaktadır. Biyolojik
çeşitliliği tehdit eden doğal faktörler içerisinde sayılmaktadır.
1.6. Dünya, Avrupa ve Türkiye Ölçeğinde Türle Mücadele İçin Yapılan Çalışmalar
1.6.1. Dünyada İstilacı Bitkilerle Mücadele
Biyolojik çeşitliliği tehdit eden ana unsurlardan biri olan İYB türleri ile mücadele son yıllarda
dikkatli şekilde izlenen konulardan biridir. İYB türlerinin gerek ekolojik ve gerekse kültür
bitkileri üzerindeki ekonomik zararlarını ortadan kaldırmak için öncelikle toplumda
farkındalığın oluşturulması ve ulusal-alansal mücadele eylem planlarının hayata geçirilmesi
gerekmektedir. İYB türleri ile mücadele konusu ülkemizin gündemine yeni girmiş konulardan
biri olması münasebetiyle, gerek mevzuat gerekse toplumsal bilinç açısından henüz hazır
olmadığımız açık bir gerçektir. Yapılan literatür araştırmaları sırasında İYB türleri ile
mücadelede konusundaki uygulanan yöntemler fiziksel, kimyasal ve biyolojik kontrol olmak
üzere üç ana başlıkta toplanmaktadır. Fiziksel yöntemde istilacı bitkilerin yayıldığı alanlardan
sökülmesi, kesilmesi ve toplanması söz konusu iken, kimyasal kontrolde herbisit ve büyümeyi
durdurucu özel kimyasalların kullanımı söz konusudur. Kimyasal kontrolde kullanılan
kimyasallar ve yöntemler türden türe değişiklik gösterebilmektedir. Biyolojik kontrolde ise
İYB türlerine karşı özel biyolojik ajanlar kullanılmaktadır. İYB türlerine karşı farklı mücadele
yöntemlerinin kullanılmasının etkin mücadele için daha uygun olduğu kabul edilse de
mücadele de tek bir yöntemin baskın şekilde kullanımının tercih edildiği görülmektedir. İYB
ile mücadelede yararlanılan başlıca yöntemler aşağıda özetlenmiştir.
Fiziksel Kontrol: Bu yöntem İYB türleri ile mücadelede genellikle ilk olarak uygulanan
yöntemdir. Fiziksel mücadele istilacı bitkilerin tamamının topraktan çekip çıkarılması,
sökülmesi anlamına gelir. Kolay uygulanabilen, özel bir lisansa gerek duymayan, maliyeti en
ucuz ve çevre dostu yöntemlerden biridir. Uygulamanın fazla bir bilgi birikimine gereksinim
göstermemesi yöntemin diğer avantajlarından biridir. Yöntemin esası hedef bitki türüne göre
çok fazla değişiklik göstermez, ancak uygulama sırasında bitkinin vejetasyon döneminin
dikkate alınması mücadelenin başarısını etkileyebilir. Bitkilerin sökülmesi veya koparılması
4
işlemi otsu veya küçük odunsu türler için çok kolay iken, çok yıllık ağaç veya çalılarda özel
sökme araçlarına ihtiyaç duyulur. Ağaç veya çalılar için kesmek tercih edilmelidir. Ancak bu
işlem birkaç vejetasyon dönemi boyunca takip edilip uygulanmalıdır. Bu yöntemde mümkün
mertebe bitkiye ait tüm köklerin topraktan söküp çıkartılması gerekmektedir. Aksi halde
toprakta kalan kısımlardan bitki yeniden yeşerebilmektedir. Bu nedenle sökme işlemi
sırasında özel sökme aletlerinden yararlanılması başarı şansını artıracaktır. Fiziksel
mücadelenin toprak neminin uygun olduğu dönemlerde uygulanması uygulama açısından
kolaylık sağlayacaktır. Otsu bitkilerin ve yeni oluşan fidelerin ışık geçirmez plastik bir örtü ile
örtülmesi de fiziksel mücadelede yararlanılan bir yoldur. Bu yöntemde plastik ışık geçirmez
örtüler en az iki yıl veya vejetasyon dönemi boyunca alanda kalmalıdır.
Kimyasal Kontrol: Herbisitler bu amaçla kullanılan en etkili kimyasal ajanlardır. Yaygın
olarak bilinen istilacı bitki türlerine karşı glyphosate (Ticari marka adı: Roundup& Rodeo) ve
triclopyr (Ticari marka adı: Brush-ß-Gone & Garlon) adlı iki herbisit de çok tercih edilen
kimyasal kontrol ajanlarıdır. Glyphosate seçici olmayan herbisittir. Dolayısı ile hemen hemen
her durumda kullanılabilir. Ancak triclopyr ise oldukça seçici bir kimyasal olup tek çenekli
(monokot) bitkilere karşı etkili değildir. Her iki kimyasal çok zehirli olduğu için uygulama
sırasında çok dikkatli olunmalıdır. Kimyasal mücadele temel olarak iki şekilde
uygulanmaktadır.
Bitkilerin yapraklı halde ilaçlanması: Problem nispeten küçük bir alanı etkilediği zaman bu
mücadele yolu tercih edilir. Bu yöntem de sırtta taşınabilen küçük ilaçlama pompaları
kullanılır. Toplu veya tek tek toplanması zor olan dağınık küçük otsu istilacı bitkiler için etkin
bir mücadele yapılabilir. Bu yöntem aynı zamanda çok büyük alanda büyük miktarlarda
yayılış gösteren bazı odunsu bitkiler (Berberis vulgaris L., Lonicera japonica Thunb.,
Clematis vitalba L.) için de etkin olarak kullanılabilir. Uygulamada kullanılan herbisit
karışımı aktif bileşeni %5 den az ihtiva etmesi tercih edilse de herbisitin kullanma
kılavuzunda yazan miktarları uygulamak daha yararlı sonuçlar elde edilmesini sağlar. Ayrıca
uygulamanın çiçeklenme başlangıcında veya meyve oluşumu başlamadan yapılması mücadele
için önemlidir. Mücadelede dikkat edilmesi gereken bir diğer önemli hususta kimyasal
uygulamanın yağmurun olmadığı 1-2 günlük dönemde yapılmasıdır.
Gövde ve sürgünler kesildikten sonra ilaçlama: Bu uygulama şekliyle ilgili çok farklı tipler
mevcuttur. Bu yöntemde hazırlanan kimyasal çözeltide bulunması gereken etkili bileşiğin
miktarı yapraklı uygulamaya göre çok daha yüksek oranda /miktarlarda olması gerekir.
Genellikle çözeltinin % 25-35 arasında olması gerekir. Çoğu durumda bu uygulama için en
5
uygun herbisit “glyphosate” dir. Bu yöntem bütün odunsu istilacı bitki türleri için tercih
edilen bir yöntemdir. Odunsu bitkilerle kimyasal mücadele de en uygun dönem geç yaz veya
sonbahardır (Ağustos-Kasım). Gövdeler tabana yakın kesilmeli ancak hedef bitkiyi
karıştıracak şekilde kesim yapmaktan da kaçınılmalıdır. Herbisit uygulaması kesim yapılır
yapılmaz direkt olarak kesik yüzeye uygulanmalıdır. Geç kalınması etkin mücadeleyi etkiler.
Kimyasal mücadele sünger, fırça veya sprey şişe ile yapılabilir.
Biyolojik Kontrol: Zararlıların popülasyonlarını kontrol altına almak için kimyasal ajanlar
yerine başka bir canlı organizmadan yararlana yöntemidir. Kültür bitkilerinde zararlılar ve
yabancı otlar aleyhine yaşayan organizmaları kullanmak suretiyle yapılan çalışmalardır. İYB
türlerine karşı biyolojik mücadele son zamanlarda ilgi çeken uygulama alanlarından biri
olmuştur. Ancak şu an itibari ile istilacı bitkilerle mücadelede biyolojik kontrol için tek örnek
hevhulma (Lythrum salicaria L.) ya karşı denenmiştir (Van Driesche et al., 2002).
Biyolojik kontrol bu problemin çevreye duyarlı bir şekilde üstesinden gelmeye büyük kolaylık
getireceği açıktır. Biyolojik kontrolün tercih edilmesi hem suni herbisitlerin kullanımını
azaltacak hem de doğal dengenin tesis edilmesine imkân verecektir. Biyolojik kontrolün diğer
avantajları arasında oldukça ucuz olması, herbisitlerin kullanımından doğacak riskleri
barındırmaması ve diğer mücadele yöntemleriyle kolaylıkla kombine edilebilmesi sayılabilir
(Van Wilgen and De Lange, 2011).
İstilacı bitkilerle mücadelede izlenecek yol konusunda Avustralyalı Joan Bradley (1997)
tarafından “Bradley Yöntemi” diye bir yaklaşım geliştirilmiştir. Bu yaklaşım daha sonra
Kalifornia da kız kardeşi Eileen Bradley tarafından ve dünyanın çeşitli yerlerinde başarılı
şekilde uygulanmıştır. İstilacı bitkiler konusunda Bradley tarafından ortaya konan bu
mücadele felsefesinin öne çıkan üç temel prensibi aşağıda özetlenmiştir.
1. Mücadele işlemine her zaman öncelikle hiç bulaşma olmamış veya çok az bulaşma olmuş
alanlardan başlayın. Bradley (1997)’e göre alanda baskın olan doğal bitkilere bir şans
verilirse istilacı bitkilerden alanlarını kolaylıkla geri alabilirler. Nispeten az işgal edilmiş
alanları temizledikten sonra daha az işgal edilmiş ancak hala yer altında doğal bitkileri
ihtiva eden alanlara geçiniz. Doğal bitkilerin bulunmadığı alanlara istilacı bitkilerin daha
kolay yerleşeceği unutulmamalıdır. Dolayısı ile boş alanların istilacı türler tarafından işgal
edilmeden önce o alana uygun doğal bitkilerin tutunmasına fırsat verilmelidir.
2. İstilacı bitkileri alandan sökerken doğal ortamın gereğinden fazla tahrip edilmesine fırsat
vermeyin. Zira istilacı bitkilerin tohumları büyük miktarlarda doğal ortamlara çeşitli
6
şekillerde ulaşabilmektedir. Fazla tahrip edilmemiş nispeten doğal kalmış alanlarda istilacı
türlerin tutunması tahrip edilmiş alanlara göre çok daha kolay olduğu unutulmamalıdır.
3. Hiçbir zaman doğal bitki örtüsünü istilacı bitkilerle beraber tamamen yok etmeyin. Ayrıca
doğal ortamı mümkün mertebe aşırı şekilde tahrip etmeyin. Bradley’e göre bir alandaki
istilacı bitkilerden kurtulmak için bir çalışma zamanına ve bekleme zamanına ihtiyaç
vardır ve aceleye gerek yoktur.
İYB bütün dünyada ekosistem ve kültür bitkilerindeki verim kaybı için çok ciddi bir problem
olarak ortaya çıkmış ve insanın çevreye olan tahribatı artıkça bu probleminde artarak devam
edeceği açıktır. İYB türlerinin olumsuz etkilerini azaltmak için yalnızca yukarıda ana
başlıklar altında özetlenen (fiziksel, kimyasal, biyolojik) yollardan biri ile değil onların
birleşimi olan daha bütünsel bir yaklaşım yolu ile mücadeleyi tercih etmek gerekir.
İstilacı türlerle mücadelede son yıllarda geliştirilen yaklaşımlardan biride bu tür bitkilerin
kolayca tutunduğu alanların su kapasitesini azaltarak mücadele etmektir.
1.6.2. Dünya’da İtdolanbacı ile Mücadele
İtdolanbacı bitkisinin tohumları büyüklük bakımından mısır ve soya fasulyesi ile oldukça
benzer olduğu için normal temizleme yoluyla ayıklanması hemen hemen imkânsızdır. Bu
nedenle üreticilerin her seferinde lisanslı tohumlar kullanması bir çözüm yolu olabilir. Çit ve
yol kenarları İtdolanbacı bitkisi tohumları için önemli kaynaklardır. Bu nedenle bu alanlarda
İtdolanbacı bitkisinin tutunmasını önleyecek tedbirler mutlaka alınmalıdır.
Soya fasulyesi, mısır ve darı tarlalarında İtdolanbacı ile mücadelede iki tip kontrol yöntemi
önerilmektedir. Bunlardan birincisi İtdolanbacı ve diğer kültür bitkisi ekilmeden önce tarlanın
ilaçlanması, ikincisi ise ekin ürününden sonra ortaya çıkan İtdolanbacı bitkisi için tarlanın
ilaçlanması şeklindedir. Her iki yöntemin başarı şansı uygulamadan önce tarlanın bir genel
herbisit preparatı ile ilaçlanmasından sonra çok daha yüksek olmaktadır. Önerilen
yöntemlerden her ikisinde de esas etken bileşik olarak “atrazine” içeren ticari preparatlar
kullanılmaktadır. Atrazin ihtiva eden bu preparatlar makul düzeyde İtdolanbacı ile
mücadeleye imkân verirken üreticinin İtdolanbacı bitkisinin saldırgan özelliğini dikkate
alması ve tek bir bireyin dahi tarlada kalması durumunda başarı şansının düşeceği
unutulmamalıdır. Atrazin ihtiva eden ve tarla ekim öncesi uygulanan en yaygın preparatlar
arasında Bicep II Magnum, Breakfee ATZ, Bullet, Cinch ATZ, Degree Xtra, Expert, Fultime,
Lexar, ve Lumax sayılabilir (Van Driesche et al., 2002). Ekim sonrası uygulanabilen ticari
prepatarlar arasında Marksman, Shotgun, ve Steadfast ATZ sayılabilir. Ekim sonrası
7
mücadele programında kullanılabilecek diğer herbisitler arasında Glyphosate, Beacon, Equip,
Ignite, 280, Marksman, Accent, Buctril’de sayılabilir. Ekim sonrası uygulanabilen herbisitler
İtdolanbacına karşı kullanılırken tarlada başka yabancı bitkilerin olduğu unutulmamalıdır.
Dolayısı ile preparata tüm yabancı otları da düşünerek bir uygulamanın yapılması daha yararlı
olacaktır. Doğal bitki örtüsüne zarar veren yaygın istilacı yabancı türlere ve özellikle
İtdolanbacı’na karşı sentetik herbisitlerin yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir. Ancak
sentetik herbisitler bir taraftan istilacı-zararlı bitkilerin popülasyonlarını istenen seviyeye
çekerken diğer taraftan da doğal bitki örtüsüne ve çevreye büyük zararlar vermektedir. Ayrıca
kullanılan sentetik herbisitlere karşı istilacı yabancı türlerin zaman içerisinde direnç
geliştirdikleri göz önüne alındığında aslında mücadelenin çok da başarılı olduğunu söylemek
doğru olmaz. Bu nedenle son yıllarda İYB türlerine karşı doğaya dost bitkilerden elde edilen
ürünlerin kullanımı ile ilgili araştırmalar artmıştır. Bu çalışmalar incelendiğinde çok sayıda
ürünün geliştirilmiş ve geliştirilmekte olduğu görülmektedir (Duke et al, 1996). Bunlar
arasında bialaphos, methoxyhygromycin ve pelargonic asid en bilinenleridir Bunun yanında
bitkilerden elde edilen geniş etki alanına sahip karanfil yağı, tarçın yağı gibi uçucu yağlarında
doğal herbisit olarak İYB türlerine karşı kullanılmaktadır (Tworkoski, 2002). Bitkilerden
(Drosophyllum lusitanicum (L.) Link, Plumbago auriculata Lam.) elde edilen “plumbagin”
adlı doğal ürünün proje konusunu oluşturan İtdolanbacı’na karşı başarılı şekilde
kullanılabildiği gösterilmiştir (Choi and Hwang, 2013).
1.6.3. Türkiye’de İtdolanbacı ile Mücadele
İstilacı bitkilerle mücadelede kullanılan yöntemler genel olarak yukarıda açıklanmıştır. Bu
bölümde istilacı yabancı türler içerisinde en dikkat çeken türlerden biri olan ve ülkemizde
giderek daha fazla alana yayılan İtdolanbacı ile mücadele kullanılan yöntemler ele alınmıştır.
Literatürde var olan yöntemlerin yanında proje ekibi olarak “sıvı azot” yardımı ile
dondurmada, tarımsal alan dışında kalan atık alaların “yakılması”, bulaşmanın olduğu
alanların özellikle ışık geçirmeyecek şekilde toprak, siyah branda, malç vb. araçlar
kullanılarak kalın bir örtü ile örtülmesi/kapatılmasını alternatif mücadele yöntemi olarak
önermekteyiz. İtdolanbacı çok sayıda tohum oluşturma yeteneğindedir. Ayrıca zarımsı
kahverengi meyve kabuğunda bulunan yoğun yapışkan tüyler tohumların kolayca bir yerden
başka bir yere taşınmasını ve böylece bitkinin kolayca yayılmasını mümkün kılmaktadır. Bu
nedenle bulaştığı alanlarda/tarlalardan da hasat edilen ürünler aracılığı ile kolayca
taşınabilmektedir. Bu yolla yayılmasının önüne geçebilmek için tedbirlerin alınması gerekir.
8
İtdolanbacı bitkisinin dünya da en çok bulaştığı tarım alanları başında mısır, darı ve soya
fasulyesi tarlaları gelmektedir. Ancak ülkemizde buna benzer bir seyir gözlemlenmemiştir.
Yapılan arazi çalışmaları sırasında türün en çok rastlandığı alanlar olarak yol kenarları, tarla
kenarları, artık ve atık malzeme bırakılan alanlar, döküntü topraklar olarak tespit edilmiştir.
Ancak bulaşmanın olduğu alanların temizlenmemesi veya daha fazla yayılmaya karşı gerekli
tedbirlerin alınmaması durumunda istila hızla tarım alanlarına doğru yayılma seyri
göstermektedir. Yerel halkın elinde farklı ekipmanlarla kullanılabilen “motorlu tırpanlar”
bulunmaktadır. Yaygın olarak Fındık bahçelerini temizlemede ve Çay bahçelerinde budamada
kullanılan bu makinelerin İtdolanbacı ile mücadelede özellikle otsu ve çalı türlerinin
bulunduğu habitat tiplerinde etkin olarak kullanılabileceği öngörülmektedir. İtdolanbacı ile
etkin mücadelede fiziksel ve kimyasal mücadelenin birlikte uygulanması daha faydalı
sonuçlar elde etmede yardımcı olabilir. Ancak ülkemizde bu türün bulaştığı alanların önemli
bir kısmı su kaynaklarına, derelere ve tarlalara yakın olduğu için öncelikle fiziksel
mücadelenin tercih edilmesi önerilmektedir. Fiziksel mücadeleden yüksek başarı elde
edilememesi durumunda bulaşmanın olduğu alanlar yakılabilir veya yukarıda listelenen
herbisitler kontrollü şekilde kullanılabilir. Türe ait tohumlar en fazla 15 cm derinlikte
çimlenebilmekte ancak en ideal derinlik 1-5 cm arasındadır. Bu durum dikkate alınarak
yapılacak mücadelede başarı sansı yükselecektir. Yani alana serilecek malzemenin 20 cm ve
üzerinde bir kalınlıkta olması önerilmektedir. Artvin, Giresun, Rize ve Trabzon illerinde
yapılan arazi çalışmaları sonucu bulaşmanın tespit edildiği 310 noktada aşağıda verilen
öncelik sırasına göre müdahale yapılması önerilmektedir:
•
Korunan alanlar,
•
Endemik, ender türlerin bulunduğu alanlar,
•
Fındık, çay ve kivi bahçeleri,
•
Bulaşmanın etkili olduğu büyük alanlar.
İllere göre mücadele yöntemleri Şekil 2’de, habitat tiplerine göre uygulanabilecek mücadele
yöntemleri Tablo 1’de verilmiştir.
9
Şekil 2. Habitat tiplerine göre önerilen mücadele yöntemlerinin illere dağılımı
10
Tablo 1. Bulaşmanın tespit edildiği alanların habitat tipleri ve illere göre dağılımı.
Önerilen Mücadele
Tipi*
Popülasyon No*
EUNIS Habitat-Tipi
Artvin
144, 147, 151,
156, 218, 220,
222, 253-256,
308, 309
FB.2 Çay Bahçesi
FB.3 Fındık ve Kivi
Bahçesi
I1.3 Tarla (Mısır,
Fasulye vd.)
Rize
225,
226,
227,
260,
261,
262
Trabzon
Giresun
Fiziksel
28, 30, 48-50, 52, 53,
55, 57,58, 61, 76, 77,
121-123, 237, 301,
302
85, 282
X
35, 149, 214,
221, 305
51, 66, 67, 71, 73,
100-102, 110, 114,
118, 119, 124, 126,
127, 129, 131, 132,
187, 190, 192-194,
199, 200
2, 5, 7, 18, 2224, 40, 42-45,
84, 86, 87, 90,
91, 158, 162,
163, 165, 166,
172, 273, 275,
276, 281, 284,
285, 286, 288292, 294, 295,
292
X
31, 32, 153, 215,
243-245, 247,
248, 252, 257,
258, 306
29, 95, 96, 98, 105,
130, 134, 136-139,
141, 178-181, 188,
195, 196, 206, 207,
210, 230, 232, 236,
259, 292, 299
8, 9, 14, 16, 1921, 26, 36, 79,
80, 82, 83, 89,
92, 93, 159, 160,
170, 171, 287
X
C2.3 Akarsular
238
X
G5.7 Fidanlık
94, 211
X
G1.6
Kayın
Ormanı
G1.1 Kızılağaç
Mesceresi
E5.1 Antropojenik
Otsu Alanlar
263264
J4.2 Yol Kenarı
J4.7 Mezarlık
J6.1 Hafriyat Döküm
Alanı
J6.2 Çöp Alanı (Evsel
atık)
J6.4 Tarımsal Atık
Alanı (Ahır Gübresi)
224
228
17
X
Kimyasal
152, 239, 246,
266, 303
56, 128, 175, 235
15
X
34, 212, 216
72, 74
268, 269, 274
X
142, 143, 145,
146, 148, 150,
155, 213, 223,
240-242, 249251, 265, 311313
27, 54, 59, 60, 62-65,
68-70, 75, 106-109,
112, 113, 115-117,
135, 174, 176, 177,
182-185, 189, 191,
197, 201-205, 208,
231, 233, 234, 300
3, 38, 41, 46, 47,
78, 81, 167-169,
270-272, 277280, 293, 296
X
X
39, 283
X
X
307
33, 304, 310
97, 99, 104, 111, 140,
198, 209, 229
4, 6, 10-12, 25,
37, 157, 164
X
X
154, 217, 219
103, 120, 125, 133
88, 161
X
X
186
X
*Tabloda habitat tiplerine göre uygun mücadele tipleri belirtilmekle beraber, hedef bitkilerden bazılarının 6, 11,
135, 146, 209, 242, 278 ve 283 numaralı örnek parsellerde yayılmakta olması ve bu taksonların zarar
görmelerinin önlenebilmesi nedenleriyle bu örnek parsellerde de sadece Fiziksel mücadele yöntemleri
uygulanmalıdır.
Tablo 1 incelendiğinde, İtdolanbacı’nın en yoğun olarak tespit edildiği alanlar içerisinde 80
nokta ile Yol Kenarı (J4.2), 70 nokta ile Tarla (Mısır, Fasulye vd. (I1.3), ve 68 nokta Fındık
ve Kivi Bahçesi (FB.3) gelmektedir. Artvin, Giresun, Rize ve Trabzon illerinde bulaşmanın
11
tespit edildiği diğer tüm alanların EUNIS habitat tiplerine göre sayısal dağılımları ve toplam
alan içerisindeki payları Tablo 2’ da ayrıntılı olarak verilmiştir.
Tablo 2. Örnek parsellerin EUNIS habitat tiplerine göre dağılımı
EUNIS Habitat Tipi Parsel Sayısı
%
J4.2 -Yol
80
25, 6
FB.3 -Fındık
70
22, 4
I1.3 - Tarla
68
21, 7
FB.2 -Çay
32
10, 2
J6.1 -Hafriyat
20
6, 4
G1.1 -Kz
12
3, 8
J6.2 - Çöp
9
2, 9
E5.1 -Otsu
8
2, 6
FB.2, FB.3
4
1, 3
J4.7 -Mezarlık
4
1, 3
G5.7 -Fidanlık
2
0, 6
J6.4 –Atık alan
2
0, 6
C2.3 -Akarsu
1
0, 3
G1.6 -Kn
1
0, 3
1.7. Eylem Planı Sürecinde Yapılan Çalışmalar
Ülkemizdeki istilacı İtdolanbacı bitki örneklerinden biri Duman ve Güner (1994) diğeri ise
Terzioğlu ve Anşin (1999) tarafından toplanmıştır. Bu örnekler dışında türe ait ülkemiz
orijinli herhangi bir kayıt bilgisi bulunmamaktadır. Söz konusu bu örnekler Hacettepe
Üniversitesi Biyoloji Bölümü Herbaryumu’nda (HUB: A.Güner-11700) ve Karadeniz Teknik
Üniversitesi Orman Fakültesi Herbaryumu’nda (KATO: 9600, 9601, 9602, 11907, 11908,
201619) saklanmaktadır. Proje kapsamında yapılan arazi çalışmaları sonucu tür Trabzon,
Rize, Giresun ve Artvin illerini içine alan Doğu Karadeniz Bölümü’nde 313 noktadan
kaydedilmiştir. Böylece türün söz konusu bölgedeki yayılış yoğunluğu tespit edilmiştir. Arazi
çalışmaları sırasında ayrıca türün Artvin, Giresun, Rize, Trabzon illerindeki popülasyon
yoğunlukları, istila ettiği habitatlardaki doğal ve doğal olmayan bitkilerden doğrudan ve
dolaylı olarak ilişkide (temaslı ve temassız ilişki) olduğu taksonlar ile bu taksonlara ve yaşam
12
alanlarına yönelik oluşturduğu tehditler ve bu tehditlerin düzeyi kayıt altına alınmıştır. Türe
ait arazi çalışmalarından elde edilen tüm veriler Ek Tablo 1 ve Ek Tablo 2’de verilmiştir. Her
ilde en az 20 gün arazi çalışması yapılmıştır. Ayrıca proje ekibinin tür üzerinde proje dışında
yürüttüğü önceki çalışmalardan elde ettiği veriler, gözlemler-tecrübeler mevcut projede
önemli bir altlık oluşturmuştur. Bu çalışmalarda özellikle türün tohum, çimlenme zamanları
izlenerek projeye dahil edilmiştir. Bu amaçla özellikle Trabzon Of ilçesindeki 124 nolu parsel
yaklaşık 1 haftalık periyotlarla izlenmiş ve veriler proje çalışmalarının resmen başlamasından
önce kayıt altına alınmıştır (Şekil 3).
Proje çalışması başlamadan önce özel bir ekipmanla İtdolanbacı’nın yoğun olarak tespit
edildiği bir popülasyon üzerinde yakma denemesi yapılmış (Şekil 4). Yakma denemesi
yapılan popülasyonda daha sonra gözlemler yapılmıştır. Ancak yapılan denmenin ne kadar
etkili olduğunu görebilmek için en az bir-iki vejetasyon boyunca yakma denemesi yapılan
alanın izlenmesi gerekir. Proje süresi bunun için yeterli olmadığı için sonuçları burada
tartışılamamıştır.
Şekil 3. İlk çimlenme ve fide gelişimi (5 Nisan 2014, Trabzon-Of)
13
Şekil 4. Erken vejetasyon periyodu evresinde yakma denemesi
Arazi çalışmaları sırasında yerel halk, ilgili resmi kurum yetkilileri (Orman İşletme
Müdürlükleri ve İşletme Şeflikleri, Tarım ilçe Müdürlükleri gibi) ve ilgili yerel sivil toplum
kuruluşlarıyla görüşmeler yapılarak tür hakkındaki bilgi ve görgüler irdelenmiş ve tür
hakkında bilgiler toplanmıştır. Ayrıca TÜBİTAK Doğa Eğitimi çalışmalarına konu edilerek
katılımcılar İstilacı –yabancı bitki türleri hakkında bilgilendirilirken, türün hem biyolojisi hem
de mücadelesine ilişkin detaylı eğitimler verilmeye çalışılmıştır (Şekil 5).
İtdolanbacı türünün tanıtılmasına yönelik olarak görsel materyal (afiş, poster) hazırlandı,
türün bulunduğu bölgelerdeki halk bitki ve alınması gereken tedbirler konusunda
aydınlatılmıştır. İtdolanbacı’nın Artvin, Giresun, Rize ve Trabzon illerindeki mevcut dağılımı,
yoğunluğu ve bulaştığı habitat tiplerinin tespitine yönelik olarak (Nisan) Haziran-Ekim 2014
arası söz konusu illerin tüm vadileri taranıp bulaşma olan noktalar, bulaşmanın alansal
büyüklüğü konumsal veri tabanına aktarılmıştır. Ayrıca bulaşmanın tespit edildiği alanların
EUNIS habitat tiplerinin tespitine yönelik arazi verileri toplanmış, habitatlardaki bitkilerin
toplumsal yapıları da değerlendirilerek araziden gerekli veriler sağlanmış ve not edilmiştir. Bu
veriler ışığında EUNIS’e göre habitat tipleri tespit edilmiştir.
Daha önce coğrafi konumları ile yerleri tespit edilen en yoğun popülâsyonlardan başlanarak
özel bahçe, tarla ve vb. yerlerdeki popülasyonların yok edilmesi için ilgili her ilde düzenlenen
14
çalıştaylarla (Giresun; 03.11.2014; Trabzon 04.11.2104; Rize, 5 Kasım 2014 ve Artvin, 06.11.
2014) paydaşlar habitat tiplerine göre en uygun mücadele yöntemleri konusunda
bilgilendirilmiştir. Ayrıca paydaşların İtdolanbacı’nın ekonomik ve doğal çevreye olan
olumsuz etkileri konusunda dikkatleri çekilmiştir
Bu bağlamda Artvin, Giresun, Rize ve Trabzon illerinde yapılan toplantılarda yerel
yetkililerle görüşmeler yapılarak, çalışma ve bulgular hakkında gerekli bilgilendirmeler
yapılmış, eylem planı hazırlama sürecine katkı vermeleri için destekleri alınmış ve katılımcı
yaklaşımları eylem planına aktarılmıştır.
Arazi çalışmalarından elde edilen sayısallaştırılması mümkün veriler, türe ait tüm yaşam
alanları ve yaklaşık birey sayısı / popülasyon yoğunluğu uygun ölçekli (idarenin istediği
ölçekte) topoğrafik haritalara işlenerek yazılı ve elektronik ortamda İdare’ye teslim edilmiştir.
Arazi çalışmalarının tümü her ilin şube müdürü ya da müdürlükçe görevlendirilen bir
Mühendis (Orm. End. Yük. Müh. Ertan KUDUBAN, Orm. Müh. Resul DOĞAN, Biyolog
Mikdat ÖZYANIK, Orm. Müh. Yunus AYDEMİR, Orm. Müh. Yusuf DEDE, Orm. Müh.
Fatma TÜRK, Orm. Müh. Gülden BULUT, Orm. Müh. Mahmut Kemal YAZAR, Orm. Müh.
Rahime USTABAŞ, Orm. Müh. Dursun Tahsin YILMAZ, Orm. Müh. Sedat KARA) ile
karşılıklı olarak imzalanan iki nüsha halindeki yer görme belgesiyle kayıt altına alınmıştır.
Belgelerden biri İdare’ye teslim edilirken biri de yüklenici Kooperatif tarafından
arşivlenmiştir. Ayrıca tür mücadele eylem planının hazırlanması sırasında yasal altlık ile ilgili
yapılan önerilerde Karadeniz Teknik Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç.
Dr. Hüseyin AYAZ (Orman Yük. Müh./Hukukçu) ve Sıvı Azotla yapılacak mücadelede
Eczacılık Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Nurettin YAYLI (Kimyager), Mühendislik
Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Gençağa PÜRÇEK (Makine Yük. Müh.) ve Fen fakültesi
Öğretim Üyesi Prof. Dr. Uğur ÇEVİK’’in değerli fikirlerinden yararlanılmıştır.
15
Şekil 5. Arazi çalışmaları sırasında yerel halk ile yapılan görüşmeler, arazide eğitim ve
bilgilendirme çalışmaları
16
2. TÜR HAKKINDA GENEL BİLGİLER
2.1. Türün Biyolojisi
İtdolanbacı bir yıllık, tırmanıcı özellikte olan otsu bir bitkidir. Tipik sülükleri (tendril)
sayesinde yaşadığı habitattaki diğer otsu-odunsu bitkilere, kaya, duvar, elektrik direkleri vb.
yüzeylere tutunarak ışığa doğru kolayca yükselen, böylece bulunduğu habitattaki diğer
bitkilerle kolayca rekabet eden ve onları baskı altına alan istilacı bit türdür.
Gövdenin içyapısı bitkiye üstün bir esneklik, hızlı su-besin iletimi ve oluşan hasarı kolayca
tamir etme özelliği vermektedir (Robinson & Decker-Walters, 1997). Tür yaşadığı ekolojik
koşullara bağlı olarak değişmekle beraber bir günde yaklaşık olarak 30 cm kadar boylanabilen
ve yine yaşadığı habitata göre değişmekle beraber 4-7 (15) m kadar uzayabilmektedir. Ayrıca
gövdeleri yan (lateral) tomurcuklardan dallanabilme özelliğindedir. Dolayısı ile ana gövdenin
zarar görmesi durumunda oluşan yeni yan dallarla çok daha fazla alanı sarabilmektedir.
Tek yıllık otsu bir bitki olması nedeniyle yılın soğuk geçen aylarında vejetatif kısımları
tamamen kuruyup ortadan kalkmaktadır. Ancak yoğun batıcı tüylerle kaplı sert dokulu tek
tohumlu meyveleri bir sonraki döneme kolayca ulaşabilmektedir. Türün yeniden gelişmesi
tohumları taşıyan yoğun sert-batıcı tüylü meyvelerin değişik vasıtalarla uygun habitatlara
taşınmasıyla (yayılmasıyla) başlar. Tohumlar Nisan ayının başından Ekim ayına kadar
çimlenebilmektedir ancak en yoğun gelişme Haziran ayının başlarında olmaktadır. Uygun
habitatlara taşınan tohumlar en fazla 15 cm derinlikte çimlenebilmekte ancak en ideal
çimlenme 1-5 cm arasında gerçekleşmektedir. Bu durum mücadele açısından önemli bir
avantajdır. Tohumlar için ideal çimlenme sıcaklığı 15, 5-35 ºC arasında olmakla beraber en
ideal çimlenme sıcaklığının 23-29 ºC arasında olduğu bulunmuştur (Johnson and Van Gessel,
2010; Mann et al., 1981). Haziran ayı sonlarına doğu gelişen bitkilerde çiçekler açsa bile
olgun meyve gelişimi zayıf olur (Esbenshade et al., 2001). İtdolanbacı’nın yoğun batıcı tüylü
meyveleri tam olgunlaşmadıkça çimlenemez. Ayrıca İtdolanbacı tohumları Cucurbitaceae
ailesinin tek fiziksel dormansiye sahip türüdür (Xiaoxia et al., 2010). Çimlenme
yeteneğindeki tohumlar ince kahverengimsi zarımsı bir örtü ile örtülüdür. Tohum kabuğunun
suya karşı geçirgen olmayışı çimlenmeyi engelleyen bir durumdur. Bu nedenle çimlenme için
tohum kabuğunun bütünlüğünün bozulması gerekir. Tohum kabuğu özellikle olgunlaşma
süresince suya karşı geçirgen değildir. Ancak soğuk şoku tohumun çimlenme oranını önemli
oranda artırmaktadır (Mann et al., 1981). Bununla birlikte fiziksel yöntemlerle tohum kabuğu
çizilmiş tohumlarda soğuk şokundan sonra çimlenme çok az veya hemen hemen hiç
17
olmazken, soğuk şokundan sonra tohum kabuğu çizilen veya çizilmeyen tohumlarda
çimlenme oranı çok önemli oranda artmaktadır.
Yapraklar; basit, elsi damarlı, gövde üzerinde almaşık şekilde dizilir. Yaprak ayası 3-5 hafif
loplu, sivri uçlu, kenarları dişlidir. Aya yaprak sapına doğru derin girintili, dairesel veya
üçgenimsi bir şekle sahip olup 20 cm bir çapa ulaşabilmektedir. Gövde sert yapışkan tüylerle
kaplı olup aynı tüyler yaprak alt yüzeyinde ve yaprak sapında da bulunmaktadır. Yaprak ve
gövdedeki tüyler insanların ve hayvanların bitkiye zarar vermelerini engeller. Yaprak sapı
genel olarak 1-5 cm ye ulaşabilmektedir. Uçtan çatallanan sülükler yaprak sapının tabanından
gelişir ve başka objelere tutunarak tırmanmasına yardımcı olur.
Zehirli olmayan türün özellikle yapraklarının ABD’nin bazı bölgelerinde pişirilerek
tüketildiği rapor edilmektedir (Tanaka, 1976). Meyveleri ve tohumları da zehirli değildir
ancak tüketime uygun olmadıkları için bu yönde bir kullanımı yoktur. Bazı kaynaklarda
bitkiden elde edilen dekoksiyonların zührevi hastalıklara karşı kullanıldığı belirtilmektedir
(Moerman, 1998). Ülkemizde pişirilerek tüketilmeye yönelik bir bulguya rastlanmamıştır.
Ancak birkaç yörede büyük baş hayvanlara yedirilmek üzere taze bitkilerin toplandığı tespit
edilmiştir (Şekil 11).
2.2. Türün Taksonomisi
İtdolanbacı (Sicyos angulatus L.) bitkiler aleminin son derece zengin olan kabakgiller
(Cucurbitaceae) ailesine ait bir türdür. Bu familya dünyada 825 tür ile temsil edilmektedir
(Bates et al., 1990). Kavun, karpuz, kabak vb. çok sayıda ekonomik bakımdan önemli bitki
türü bu familyanın üyesidir. Familya üyelerinin en önemli özelliği tırmanıcı-yükselici
gövdeleri ve tipik çatallı sülüklere sahip olmalarıdır. Ayrıca gövdelerinde bi-kollateral iletim
demetinin bulunması iletimin mükemmel şekilde yapılmasına ve bulundukları ortamda
başarılı şekilde su ekonomisini kullanmalarına imkân vermektedir (Robinson & DeckerWalters, 1997). Sicyos L. cinsinin Amerika ve Avustralya’nın tropik bölgelerinde yayılış
gösteren yaklaşık 15 türü vardır (House, 1972; Nesom, 2011). Bazı ülkelerde yaşadığı
ekolojik koşullara bağlı olarak farklı formları rapor edilmiştir (Medley & Burnham, 2014).
Ancak ülkemizde yaprak şekli dışında herhangi bir varyasyon tespit edilmemiştir. Bitkiler
âlemindeki ayrıntılı yeri aşağıda verilmiştir.
18
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Alem
Bölüm
Altbölüm
Sınıf
Takım
Familya
Altfamilya
Oymak
Altoymak
Cins
Tür
: Bitkiler
: Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta)
: Kapalı Tohumlu Bitkiler (Angiospermae)
: İkiçenekliler (Dicotyledonae)
: Violales
: Cucurbitaceae
: Cucurbitoideae
: Sicyeae
: Sicyinae
: Sicyos L.
: Sicyos angulatus L. (İtdolanbacı)
2.3. Türün Botaniksel Özellikleri
Bitkiler; 4-7 (15)’ye kadar boylanabilen (Şekil 6a), sülükleri oluklu-köşeli ve uçları parçalı
(Şekil 6b) bir yıllık otsu bitkilerdir (Şekil 6c). Yapraklar basit, elsi damarlı, gövde üzerinde
almaşık dizilişli, 3-5 hafif loplu, lopların ucu sivri, yaprak kenarları ince-hafif dişli. Yapraklar
genel hatları ile dairesel-üçgenimsi, yaprak sapına doğru derin sinüslü, (-5)7x10(-20) cm,
gövde, yaprak sapları ve yaprak alt yüzü yaprak sapı boyunca yapışkan sivri tüylüdür (Şekil
6d).
Erkek ve dişi çiçekler; aynı bireyde (bir evcikli) ve ayrı ayrı (bir cinsli) saplar üzerinde
olmak üzere kurullar halinde yer alırlar. Çiçek sapı (pedisel) ve çiçek kurulu sapları
(pedunkul) yoğun tüylerle kaplıdır. Dişi çiçek sapları ile çiçek kurulu sapları hemen hemen
aynı boyda iken, erkek çiçeklerde pedunkullar belirgin şekilde pedisellerin birkaç katı
uzunluktadır. Erkek ve dişi çiçeklerde çanak yapraklar (kaliks) yeşil, beş dişli ve yoğun tüylü,
korolla ise beyaz, tabanda kısmen birleşik beş parçadan oluşur. Erkek çiçekler başak veya
bileşik başak şeklinde kurullar oluştururken (Şekil 6e) dişi çiçekler küresel bir şekle sahip
simoz şeklinde (Şekil 6f) kurulları oluşturur. Her kurulda yer alan dişi çiçek sayısı 8-20
arasında değişir. Erkek çiçeklerde anterler üstte bir sütun oluşturacak şekilde bir araya
toplanırlar. Dişi çiçekler alt durumlu bir ovaryuma, zenne bir stilusa ve üç parçalı bir
stigmaya sahiptirler (Tutin et al., 1968). Literatürün aksine bu araştırma kapsamında bir çiçek
kurulunun 31 adet çiçek barındırdığı saptanmıştır.
Çiçeklenme zamanı; Temmuz-Ekim (Kasım)
Tozlaştırıcılar; çiçeklerdeki nektar bal arısı, yaban arısı, karınca ve bazı kelebeklerin ilgisini
çeker (Şekil 6g). Erkek çiçeklerdeki nektar miktarıyla özellikle yaban arısının ve karıncaların
19
dikkatini çok çeker. Bunun dışında bazı arılar da bu çiçekten polen toplarlar (Cooperrider,
1995).
Meyve(ler); kümeler şeklinde sürgün ucunda 8-31 adeti bir arada toplanırlar ve üzerleri
yoğun batıcı tüylerle kaplıdır (Şekil 6h). Her bir meyve kümesi yaklaşık 2, 5-3, 7 cm çapa
sahiptirler. Meyveler olgunlukta açılmaz, her bir meyve büyük kahverenginde bir tohuma
sahiptir (Şekil 6i), meyve kabuğu tohumdan ayrılmaz. Bu nedenle doğaya yayılan
olgunlaşmış, tek tohumlu ve üzerleri batıcı dikenli meyvelerdir. Tohumlar çok sayıda üretilir
ve çeşitli vasıtalarla farklı habitatlara taşınırlar. Tohumlar Mayıs ayından Eylül ayına kadar
çimlenebilirler (Radford et al., 1968). Bununla birlikte proje çalışmalarının başlamasından
önceki döneme ait zaman diliminde proje ekibi tarafından yapılan tespitlerde çimlenmenin
ülkemizde Nisan ayı başında (5 Nisan 2014) başladığı (Şekil 2) ve literatüre paralel olarak
Eylül ayı içinde de devam ettiği saptanmıştır.
Tırmanma mekanizması; İtdolanbacı bitkisi sahip olduğu sülükler (Şekil 6b) aracılığı ile
bulunduğu ortamdaki otsu ve/veya odunsu bitkilere tutunarak yükselir. Bazı durumlarda
bulunduğu ortamdaki kayalara, duvarlara, elektrik direklerine ve çitlere tutunarak da yayılır.
Sülükler yaprak kutluklarından çıkar ve uçları 3-4 parçalı olabilir. Parçaların uzunluğu 2-5 cm
arasında değişir. Sülükler parçalı uçlarından herhangi biri objeye tutunduktan sonra bitkiyi
yukarı çekmek için önce saat yönünde, sonra tersi istikamette dönerek helezon şeklinde
kıvrılır. Böylece sülükler hem bitkiyi daha yukarı çeker hem de kopmaya karşı daha
mukavemetli hale gelir (Lira, et al., 1997).
Etimoloji; İtdolanbacı’nın bilimsel adı meyvesinin şeklinden (köşeli kabak - angular
cucumber) gelmektedir. Türün ülkemizden ilk kaydedildiği makalelerde (Duman ve Güner,
1994; Terzioğlu ve Anşin, 1999) herhangi bir Türkçe ad kullanılmamıştır. Bununla birlikte
Güner ve ark. (212) Türkiye Bitkileri Listesi” adlı eserde İtdolanbacı adını kullanmışlardır.
Ancak arazi çalışmaları sırasında yerel halk ile yapılan görüşmelerde bu adı hiç bilinmediği
bunun yerine “Yabanibostan, Hambostan, Pisbostan, Rusbostanı, Yabanasması, Hamevelek“
gibi isimlerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Tespit edilen bu isimlerden en yaygın olarak
“Hambostan” kullanılmaktadır. Dolayısı ile salatalığa benzerliği nedeniyle yerel halk
tarafından verilen bu adın İtdolanbacı yerine kullanılmasının daha doğru olacağı açıktır.
20
Şekil 6. İtdolanbacı (Sicyos angulatus): a-Genel habitus, b-Sülük, c-Kök yapısı-bir yıllık, dLoplu yapraklar, e-Erkek çiçekler, f-Dişi çiçekler, g-Bal arısı ile tozlaşma, h-Olgunbatıcı sert tüylü meyveler, i-Olgun-kahverengi tohumlar
21
3. DÜNYADAKİ DURUMU
3.1. Türün Genel Yayılışı
ABD’nin bütün doğu eyaletlerinde, Avustralya’da doğal olarak yayılış gösteren bu tür
Kanada’nın doğu eyaletlerinde, Meksika ve Doğu Asya’da da yayılışı rapor edilmiştir. 20
yüzyılın başında Avrupa’ya süs bitkisi olarak getirilmiş ancak daha sonra doğal ortama
kaçarak istilacı yaygın bir tür haline gelmiştir (Tzonev, 2005). Vasilchenko (1957)’ a göre bu
tür 20 yüzyılın başında yalnızca Rusya’nın Avrupa bölümünde yayılış gösterirken Tutin
(1968)’e göre bu türün yayılışı 20. yy sonlarına doğru Yugoslavya, Avusturya, İtalya,
Romanya ve Siberya bölgesine kadar ulaşmıştır. Bugün ise türün yayılış sınırları İsveç,
Norveç, Fransa, İngiltere, İspanya, Almanya, Türkiye, Kore ve Japonya’ya kadar ulaşmıştır
(Tzonev, 2005). Türün ülkemizdeki ilk kaydı Duman ve Güner (1996) tarafından 1994 yılında
Artvin Borçka Camili’den verilmiştir. Daha sonra bu tür Terzioğlu ve Anşin (1999) tarafından
ülkemizin istilacı egzotik tür listesine eklenmiş yayılışının Trabzon’a kadar ulaştığı
belirtilmiştir. Türün ülkemize Gürcistan üzerinden girdiği ve Karadeniz boyunca doğudanbatıya doğru yayılışını hem yatay hem da düşeyde devam ettirmekte olduğu öngörülmektedir.
3.2. Türün Yaşam Alanı Gereksinimleri
Düşük rakımlı ıslak ve nemli habitatlar (bataklık vb), dere ve akarsu kaynaklı toprak yığınları,
taşkın alanları ayrıca yol kenarları, çit çevresi, çöp alanları ve duvar dipleri öncelikli olarak
tercih edilen alanlardır (Şekil 7). Türün gelişimi yağmura ve neme büyük oranda bağlıdır.
Yağmurdan sonra gelişen bitkilerde bitki başına 42 bin tohum üretirken yağmurun daha az
olduğu dönemlerde gelişen bitkilerde ise bitki başına 250 tohum üretebilmektedir (Nice et al.,
2005). Bu durum bitkinin tohum üretiminde yağış ekonomisinin ne kadar önemli olduğunu ve
yayılışının büyük oranda neme ve yağışa bağlı olduğunu göstermektedir. Literatür ve arazi
gözlemleri dikkate alındığında, türün yayılışını etkileyen en önemli faktörün toprak nemliliği
olduğu tespit edilmiştir. Zira araştırma alanındaki nispeten kurak ve karasal iklim
özellikleriyle, Akdeniz İklim özelliklerinin hüküm sürdüğü alanlarda (havzalarda) türün
yayılış gösteremediği saptanmıştır. Özellikle, Artvin-Yusufeli, Ardanuç, Murgul ve Şavşat
ilçeleri ile Borçka’nın yaz kuraklığı görünen kısımları; Trabzon’un merkez ve merkeze yakın
yaz kuraklığı görülen kesimleri, Giresun’un Şebinkarahisar, Alucra ve Çamoluk ilçeleri türün
saptanamadığı alanlardır.
22
Şekil 7. İtdolanbacı’nın başlıca yaşam alanlarından örnekler
23
4. ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER VE ULUSAL MEVZUAT
Biyolojik çeşitliliği tehdit eden beş ana unsudan biri olarak sayılan İYB türleri girdikleri doğal
çevreyi ciddi derecede zarar verirler. Bu nedenle İYB türlerine karşı mücadele eylem
planlarının oluşturulması her ülkenin kendi doğal kaynaklarını korumak açısından son derece
önemlidir. Biyolojik çeşitliliğin korunması ve izlenmesi ile ilişkili olan sözleşmeler, yasalar
ve bunlara dayalı olarak hazırlanan yönetmenlikler istilacı yabancı türlere karşı TMEP için
hukuki altlıklar oluşturmalıdır. Türkiye’de biyolojik çeşitlilik için bir tehdit olan yabancı bitki
türlerine karşı yeterli bir yasal altlık oluşturulmamıştır. Ancak taraf olunan sözleşmeler bizim
için bağlayıcı kurallar ihtiva etmektedir. Tablo 3’de istilacı yabancı bir tür olan ve son 20
yıldır ülkemizde Doğu Karadeniz Bölümü’nde geniş alanlarda zararlı olan İtdolanbacı’nın
ulusal mevzuat ve uluslararası sözleşmelerle ilişkisi ortaya konulmuştur.
İtdolanbacı’nın Ülkemizde yayıldığı alanlar ve zararları değerlendirildiğinde, bu arazilerin
Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı’nın yetki sahaları içinde kaldığı görülmektedir. Bu bağlamda, yapılacak mücadele
bu bakanlıklar arasında koordinasyonu gerekli kılmaktadır.
Orman alanlarına sirayet eden istilacı bitki türleri ile mücadelede 6831 Sayılı Orman
Kanunu’nun 37. Maddesi geliştirilebilir. Yasa metninde yer alan (Tablo 3) “diğer orman
zararlıları” kavramı istilacı bitki türlerini de kapsayacak biçimde genişletilip yeniden
düzenlenebilir. Bu bağlamda, yasa maddesi, İtdolanbacı başta olmak üzere, istilacı-yabancı
bitki türleriyle mücadeleyi de kapsayacak biçimde yeniden düzenlenerek orman alanlarında
istilacı bitkiler ile mücadelede hukuki dayanak oluşturulabilir. Orman rejimi dışındaki araziler
için de bakanlıklar arası koordinasyonu da sağlayacak biçimde yasal altlık oluşturulmalıdır.
24
Tablo 3. Uluslararası İlgili Sözleşmeler ve Ulusal Mevzuat
Sözleşme / Mevzuat
Açıklama
IUCN
Dianthus carmelitarum, Heracleum platytaenium, Osmunda
regalis, Symphytum longipetiolatum, Verbascum varians var.
trapezunticum, Ruscus colchicus ve Angelica sylvestris
CITES
İlgili tablo bitkileri yoktur
BERN (3. Madde, 1 fıkra)
Vaccinium arctostaphylos, Cyclamen coum
RAMSAR
-
Biyoçeşitlilik Sözleşmesi
6831 Sayılı Orman Kanunu, Madde 37 –
(Değişik : 23/9/1983 - 2896/25 md.)
Çevre ve Orman Bakanlığı
Av ve Yaban Hayvanlarının ve Yaşam
Alanlarının
Korunması,
Zararlılarıyla
Mücadele Usul ve Esasları Hakkında
Yönetmelik
5977 Sayılı Biyogüvenlik Kanunu
BÇS’nin üç temel hedefi;
• Biyolojik çeşitliliğin korunması,
• Biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımı,
• Genetik kaynakların kullanımından kaynaklanan faydaların
adil ve hakkaniyete uygun paylaşımı oluşturmaktadır.
“…Orman Genel Müdürlüğünce belirlenecek ormana zararlı
ağaççıklar ve kökler ile diğer orman zararlılarının, Orman
İdaresince tespit edilecek şartlarla kesilerek, köklenerek,
sökülerek veya toplanarak ormandan çıkarılması için isteklilere
izin verilebilir. Bunları kesen, kökleyen, söken veya toplayan
kişilerden para alınmaz.”
Madde 24 — Yaban hayatı açısından öneme sahip alanlarda, bu
alanlara zarar verebilecek yabancı ve istilacı bitki, mantar,
böcek ve benzeri türler ile bitki hastalıklarıyla mücadele; il
müdürlüğünün talebi üzerine ilgili kurum veya kuruluşlarca
yapılır.
GDO ve ürünlerinden kaynaklanabilecek riskleri engellemek,
insan, hayvan ve bitki sağlığı ile çevrenin ve biyolojik
çeşitliliğin korunması, sürdürülebilirliğinin sağlanması
amacıyla biyogüvenlik sisteminin kurulması ve uygulanması,
bu faaliyetlerin denetlenmesi, düzenlenmesi ve izlenmesi ile
ilgili usul ve esasları belirlemektir.
Madde 8 (Doğa Koruma ve Milli Parklar);
Orman ve Su İşleri Bakanlığı’nın Teşkilat
ve Görevleri Hakkındaki 645 sayılı KHK
e) Uluslararası sözleşmeler ile koruma altına alınan bitki ve
hayvan türleri ile alanların korunması konusunda tedbirler
almak, ilgili kuruluşlarla işbirliği yapmak.
g) Görev alanıyla ilgili olarak bitki ve hayvan türü genetik
kaynaklarının muhafazası ve iyileştirilmesi ile ilgili iş ve
işlemleri yürütmek
Dördüncü Kısım (Bitki Sağlığı)
Madde 15. (Zararlı organizmaların kontrolü ve yükümlülükler)
5996 Sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki
Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu
Bitki Karantina Yönetmeliği
(3) Devlet ormanlarında bulunan zararlı organizmalarla
yapılacak mücadele hizmetleri Bakanlıkça belirlenen esaslara
göre, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yapılır. Zararlı
organizmalarla yapılacak mücadelenin hem orman hem tarım
sahalarını ilgilendirmesi hâlinde, mücadele bu Kanun
hükümleri çerçevesinde Bakanlık ile Çevre ve Orman
Bakanlığı tarafından işbirliği hâlinde yürütülür.
Sicyos angulatus vb. istilacı-yabancı türlere ilişkin düzenleme
içermemektedir.
25
5. TÜRKİYE’DEKİ DURUMU
Türün ülkemizdeki yayılışını tespit etmek amacıyla her ilde 20 gün olmak üzere, toplam 80
günlük arazi çalışması projenin başladığı tarihten itibaren gerçekleştirilmiştir. Proje öncesi ise
türün biyolojisi hakkında bilgi edinmek amacıyla 66 nolu örnek parsel 13.07.2014 tarihinde
değerlendirilen popülasyonda 13 ve 22 Eylül 2013; 5, 8, 10, 21, 28 Nisan 2014; 1, 11, 30
Mayıs 2014; 2, 12, 25, 26 Haziran 2014 tarihlerinde araştırmalar yapılarak elde edilen veriler
kayıt altına alınmıştır. Arazi çalışmalarıyla toplam 313 adet örnek parsel alınmıştır.
İtdolanbacı tespit edilen popülasyonların 3’ü proje kapsamına girmeyen Ordu ili sınırları
içinde kalmaktadır. Dolayısı ile proje kapsamındaki Artvin, Giresun, Rize ve Trabzon
illerindeki popülasyon sayısı 310’dur. Bu popülasyonların illere göre dağılımına bakıldığında
136 nokta ile Trabzon ilk sırayı alırken, 99 nokta ile Giresun ikinci en yüksek bulaşmanın
olduğu il olarak tespit edilmiştir. Rize ili bulaşma açısından 65 nokta ile üçüncü sırayı ve
Artvin de 10 nokta ile son sırayı almaktadır. İllere göre en az yayılmanın Artvin ilinde olması
Karadeniz sahil kuşağı dışındaki alanlarında yaz kuraklığının diğer illere göre daha yüksek
olmasına (Akdeniz iklim karakteri) bağlanmıştır. Bu durum İtdolanbacı’nın yayılması
açısından nem ve yağış faktörünün çok önemli olduğunu göstermektedir. Keşap-Karabulduk
(Giresun) ve Of-Solaklı (Trabzon) vadileri en yoğun bulaşmanın olduğu havzalar olarak tespit
edilmiştir. Ayrıca insan hareketinin çok olduğu alanlarda popülasyon yoğunluğunun daha
fazla olduğu gözlemlenmiştir. Proje kapsamında yapılan çalıştaylarda türün Samsun ilinde
(Hacıosman Subasar Ormanı) de yayıldığı katılımcılar tarafından belirtilmiştir. Bu bağlamda,
türle mücadele için Ordu ve Samsun illerinin (DKMP Samsun 11. Bölge Müdürlüğü) de aynı
yöntemlerle taranarak envanterinin yapılması, mücadele çalışmalarına başta DKMP 11. Bölge
Müdürlüğü olmak üzere, bu illerin ilgili Kamu Kuruluşları, yerel halk ve sivil toplum
kuruluşlarının katılımlarının sağlanması gerekir.
Türün Doğu Karadeniz Bölümü’nde benzer özelliklere sahip farklı yerlerde de var olabileceği
öngörülmektedir. Yerleşim yerleri yakınındaki boş alanlar, metruk alanlar, dere kenarları, çöp
döküm alanları, bakımsız bahçeler, tarlalar türün varlığı ve yayılması için en uygun alanlardır.
Ancak insan faaliyetlerinin yoğun olarak yer aldığı yüksek rakımlı bahçe/tarla piknik alanları
içlerinde ve çevresinde de az da olsa varlığı tespit edilmiştir. Mücadele yapılırken bu tür
alaların da taranması ve mücadele için uygun yöntem ve zamanın tespit edilmesi
gerekmektedir.
26
İtdolanbacı ile aynı habitatı paylaşan 411 doğal ve/veya egzotik otsu ve/veya odunsu taksonun
dağılımı dikkate alındığında, en fazla birlikte bulunduğu taksonların frekans ve yüzdeleri
aşağıdaki tabloda özetlenmiştir (Tablo 4). Tablo 4 incelendiğinde kolaylıkla görüleceği üzere
İtdolanbacı’nın en çok birlikte bulunduğu taksonlar içerisinde ilk sıraları yine başka yabancı
istilacı türler almıştır. Bu durum İtdolanbacı ile etkin bir mücadelenin aynı zamanda diğer
istilacı türlerin doğal ekosistemlerdeki etkilerini azaltacağından doğal yaşam alanlarının
korunmasına daha etkin katkıda bulunacaktır.
Tablo 4. İtdolanbacı’nın tespit edildiği habitatlarda en fazla bulunan taksonlar.
Sıra
Takson
Doğal (D1)
Doğallaşmış (D2)
Bulunduğu
Popülasyon Sayısı
%
1
Conyza albida Willd ex Spreng
D2
161
51, 44
2
Phytolacca americana L.
D2
154
49, 20
3
Commelina communis L
D2
153
48, 88
4
Urtica dioica L.
D1
146
46, 65
5
Plantago major L.
D1
144
46, 01
6
Calystegia silvatica (Kit) Griseb.
D1
137
43, 77
7
Artemisia verlotiorum Lamotte
D1
130
41, 53
8
Alnus glutinosa (L.) Gaertn. subsp.
barbata (C.A. Mey.) Yalt.
D1
127
40, 58
9
Setaria glauca (L.) P.Beauv.
D1
127
40, 58
10
Chenopodium album L.
D1
114
36, 42
11
Polygonum persicaria L.
D1
110
35, 14
12
Solanum nigrum L.
D1
106
33, 87
13
Amaranthus retroflexus L.
D1
101
32, 27
14
Bidens frondosan L.
D2
92
29, 39
Yapılan arazi çalışmaları sırasında İtdolanbacı varlığı tespit edilen popülasyonların büyüklüğü
5 m2 (95, 139 numaralı örnek parseller) - 15.000 m2 (273 numaralı örnek parsel) kadar
değişebildiği ortaya konulmuştur. Ayrıca tespit edilen 313 noktadan 65’inin yaklaşık
büyüklüğü 1000-5000 m2, 39 adedinde 1500-15000 m2 arasında olduğu ortaya konulmuştur.
Bu 65 nokta içinde alansal büyüklüğü en yüksek olan popülasyonlara ait bilgiler Tablo 5’de
verilmiştir. Tablo 5 incelendiğinde, bulaşmanın tespit edildiği en geniş alanların Giresun ili
sınırları içinde yer aldığı görülmektedir. Dolayısı ile mücadeleye öncelikle bu ilden
başlanmasının türün yayımlamasının kısa vadede kontrol altına alınması için önerilmektedir.
27
Diğer yandan, bu türün batıda Ordu İline doğru ilerleyişinde tohum kaynağı durumundaki
Giresun İlindeki mücadele ile türün batıya doğru yayılışını da önlemeye yönelik önemli bir
adım atılmış olacaktır. İtdolanbacı’nın ülkemizdeki varlığının ilk kaydedildiği Artvin Camili
popülasyonu da yoğun popülasyonlar içerisinde yer almaktadır.
Tablo 5. Bulaşmanın en fazla tespit edildiği yoğun alanlar
464251
4531716
Alan büyüklüğü
( m2)
2000
286
459713
4528047
3000
282
462647
4519621
5000
273
459359
4529409
15000
FB.2,
FB.3
FB.3
275
459186
4528857
12000
FB.3
Fındık Bahçesi
Giresun
Keşap
276
459555
4528245
5000
FB.3
Fındık Bahçesi
Giresun
Keşap
277
461180
4526395
3000
J4.2
Yol Kenarı
Giresun
Keşap
270
458777
4529717
3500
J4.2
Giresun
Keşap
263
711597
4598023
2000
G1.1
Artvin
Hopa
248
630279
4531105
5000
I1.3
Yol Kenarı
Kızılağaç
Meşceresi
Tarla
Rize
Merkez
245
629161
4536295
2000
I1.3
Tarla
Rize
Merkez
242
631905
4541927
2000
J4.2
Yol Kenarı
Rize
Güneysu
225
742591
4596072
3000
I1.3
Tarla
Artvin
Borçka
219
659554
4557584
2000
J6.2
Rize
Pazar
198
523412
4543735
2000
J6.1
Trabzon
Vakfıkebir
155
671549
4552132
2000
J4.2
Rize
Ardeşen
152
666266
4559244
2000
G1.1
Rize
Ardeşen
104
586189
4525308
5000
J6.1
Çöp Alanı
Hafriyat Döküm
Alanı
Yol Kenarı
Kızılağaç
Meşceresi
Hafriyat Döküm
Alanı
Trabzon
Araklı
Pop.
No
288
UTM
İl
İlçe
Fındık Bahçesi
Fındık ve Kivi
Bahçesi
Çay ve Kivi
Bahçesi
Fındık Bahçesi
Giresun
Keşap
Giresun
Keşap
Giresun
Keşap
Giresun
Keşap
EUNIS Habitat tipi
FB.3
FB.3
İtdolanbacı’nın bulunduğu alanların (313 parsel) toplamı 189.163 m2 (0, 189163 km2) olduğu
hesaplanmıştır. Bu toplam alanın 75.500 m2’sini (%39, 9) 1500-15.000 m2arasında olan
alanlar oluşturmaktadır. Bu durum bu alanlarda mücadelenin başarıyla yönetilmesi
durumunda bir sonraki yıl İtdolanbacı’nın ülkemizdeki popülasyonu yaklaşık %40 düzeyinde
aşağıya çekilebileceğini gösterir.
CBS ortamında yapılan değerlendirmelere göre, saptanan popülasyon büyüklüklerine ait
örnek parsel sayıları ve bu popülasyonların kapladıkları toplam alanlar Şekil 8’de verilmiştir.
28
Şekil 8. Bulaşmanın olduğu parsellerin alansal büyüklüklerine göre dağılımı
Her bir parselde toplam popülasyon büyüklüğü ve bu büyüklük baz alınarak Braun-Blanquet
Metoduna göre Örtüş-Bolluk değerleri saptanmıştır. Arazide kaydedilen bilgiler analiz
edildiğinde İtdolanbacı’nın alanı örtme ya da kaplama derecesini gösteren veriler Tablo 6’da
verildiği gibidir. Bu tabloda örtüş-bolluk derecesi en yüksek olan alanların toplam alan
içindeki payı % 7 düzeyindedir. Bu oran düşük olsa da İtdolanbacı’nın yayılma hızı
düşünüldüğünde gerekli tedbirlerin alınmaması durumunda bu oranın hızla ve kısa zamanda
artabileceği öngörülmektedir.
Tablo 6. Bulaşmanın olduğu alanların Braun-Blanquet Metoduna göre örtüş durumu
Örtüş
Bolluk
2
1
3
4
5
Parsel Sayısı
%
116
83
56
34
23
37, 1
26, 5
17, 9
10, 9
7, 3
Bu yayılışında özellikle yerel halkın bahçelerindeki mücadelelerle alan kaybetmesine karşın,
bahçe ve tarlaların dışında kazanmakta olduğu alanlar değerlendirildiğinde türün giderek daha
yaygın hale geldiği açıkça görülmektedir. Alınan örnek parsellerin yaklaşık orta noktası baz
alınarak alınan koordinat verilerinin CBS ortamında değerlendirilmesiyle elde edilen yayılış
haritası oluşturulmuş ve sunulmuştur.
29
Türün ülkemizdeki yayılışı genel olarak değerlendirildiğinde, ülkemize girişinin ilk tespit
edildiği tarihten bugüne yaklaşık 20 yıl geçmiştir. Gürcistan üzerinden ülkemize girdiği tespit
edilmiş olup, yayılışına Artvin’den itibaren Rize, Trabzon, Giresun istikametinde yatayda
devam etmekte ve Ordu İli’ne ulaşmış bulunmaktadır. Dikeyde ise yayılışına deniz
kenarından (0 m, Trabzon-Akçaabat Söğütlü Beldesi) başlayarak 1195 m (TrabzonUzungöl)’e kadar ulaşmaktadır. Türün yayılışında tespit edilen diğer en yüksek rakımlardan
946 m (Trabzon-Sürmene, Oylum mevkii), 858 m (Rize-İkizdere, Çamçavuş mevkii)
söylemeye değer olanlardır. Genel yayılışında 0-500 m rakımlar en yoğun olduğu alanlar
olup, genellikle denizden başlayarak yaklaşık 1200 m rakıma kadar ulaşmaktadır. İnsan
etkisine maruz kalan alanlar, tarla ve bahçe kenarları, yol kenarları (kazı ve dolgu şevleri ve
uğranılmayan-boş alanlar), çöp ve hafriyat dökülen alanlar, ahır gübresi ve fındık atıkları
(patosa vurulmuş kupula artıkları) bırakılan alanlar dikkat çeken yayılış alanlarıdır. Tarla ve
bahçe içleri ve kenarlarında çoğunlukla yerel halk tarafından fiziksel mücadeleye konu
edildiklerinden genellikle topluluk oluşturamayan-bireyler halinde yayılmaktadır. Hem örtüşbolluğu ve hem de büyüklüğü bakımından en dikkat çekici popülasyonlar (66, 104 ve 124
nolu örnek alanlar) değerlendirildiğinde, türün nemli dere tabanlarındaki ağaçlık alanlar (en
dikkat çekici doğal ağaç taksonu Alnus glutinosa subsp. barbata: Sakallı Kızılağaç, egzotik
ağaç türü ise Robinia pseudoacacia: Beyaz Çiçekli Yalancı Akasya) olup, bu tür alanlar
çoğunlukla müdahaleden uzak, su ekonomisi bakımından türe uygun ve tırmanabileceği
özelikte bitkilerin (espalier) bulunduğu alanlar olarak türün çoğalmasına iyi olanak
sağlamaktadır. Yoğun popülasyon oluşturabildiği bu tür alanlarda, sığ ve cılız kök sistemine
rağmen, kapladığı alanda lokal olarak yapraklarıyla oluşturabildiği yoğun kapalılıkla toprak
yüzeyinden su kaybını (buharlaşma) engellemekte ve topraktaki su ekonomisini ekolojik
isteklerine göre ayarlayabilmektedir. Diğer yandan, özellikle Sakallı Kızılağaç meşcerelerinin
ve Lambert Fındığı bahçelerinin kenarlarında yetişerek hem bitkiyi espalier olarak
kullanmakta ve hem de bu bitkilerin de toprağı örterek su kaybını engellemelerinden
faydalanmaktadır. Belirgin batıcı dikenlerle kaplı meyveleri olgunlaştığında oluşturdukları
kurullar kolayca dağılmakta ve ileri düzeydeki tutunma yetenekleri sayesinde başta insanlar
(ayakkabı ve diğer kıyafetler) olmak üzere çakal, domuz, porsuk, tavşan, sansar, ayı gibi
yabani ve kedi, köpek gibi evcil kürklü memeli hayvanlar ile kimi kuş türleri sayesinde
kolaylıkla taşınabilmektedirler. Ulaşım ve yük taşımada kullanılan araçlar da bitki
meyvelerinin ve dolayısıyla tohumlarının hızlı ve uzak mesafelere taşınabilmesine olanak
sağlamaktadır. Turizm faaliyetlerinin yoğun olduğu vadilerde (en yoğun yayılışın saptandığı
30
vadi, Of-Çaykara-Uzungöl; Solaklı vadisi (Trabzon)) yoğunluğun önemli nedenlerinden
birinin de turizm olduğu aşikârdır.
Yapılan arazi çalışmalarında türün Uzungöl Özel Çevre Koruma Bölgesi’nde 5 noktadan ve
Camili Biyosfer Rezerv alanında ise 3 noktadan kaydı verilmiştir. Bu durum istilacı bu türün
doğal ekosistem için tehlike sinyali verdiği ve bir mücadele eylem planına neden gerek
görüldüğünü iyi şekilde göstermektedir.
Sicyos angulatus, Sicyos cinsinin ekolojik istekleri bakımından geniş toleranslı en yaygın,
istilacı özelliği yüksek tırmanıcı türüdür. Şu ana kadar literatürde rapor edilmiş herhangi bir
tür altı taksonu olmamasına rağmen arazi çalışmaları sırasında ülkemizde bazı
popülasyonunda dikkat çekici yaprak varyasyonu gözlemlenmiştir (Şekil 9).
İstilacı bitkilerle mücadelede etkin bir yol bulmak için öncelikle istilacı türün yayılma
mekanizmasını ve sahip olduğu genetik varyasyonu iyi anlamak gerekir. Japonya’da yapılan
bir çalışmada İtdolanbacı bitkisinin bulunduğu tüm alanlardan elde edilen bitkilerin ISSR
özellikleri çalışılarak bölgesel genetik farklar ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmaya
göre popülasyon içi genetik farklar, popülasyonlar arası genetik farktan daha yüksek
bulunmuş (Skurokawa et al., 2009) ancak nedeni tam olarak açıklanamamıştır.
Şekil 9. İtdolanbacı popülasyonunda yaprak varyasyonu (240 ve 251 nolu örnek parseller)
31
6. TEHDİTLER
6.1. İtdolanbacı’nın Ülkemizdeki Popülasyonu Neden Artıyor?
Doğu Karadeniz Bölümü’nün iklim özellikleri incelendiğinde dikkat çeken hususlardan
birinin tüm yıla dağılan yağışa sahip olması görülmektedir. Yaz aylarının yağışlı olması
yanında, neme bağlı olarak bu bölgenin birçok doğal olmayan bitki türüne ev sahipliği
yapmakta olduğu bilinmektedir. Vejetasyon periyodunun Mart sonu – Nisan başı olarak
tarafımızdan tespit edilen bu türün yaz aylarındaki su ihtiyacı oldukça fazladır. Çok
gelişmemiş olan kök yapısıyla çoğunlukla yüzeye yakın topraktan su ve diğer maddeleri alan
bu tür yıl içerisinde 15 m’yi aşan boylara ulaşabilmektedir. İlkbahar aylarındaki yoğun
yağışlarla belli bir boya ulaştıktan sonra toprak yüzeyini de kaplayarak, topraktan nem
kaybını minimuma indirmektedir. Yağışla gelen su damlacıklarının bitkinin yaprak
yüzeyinden toprağa süzülmesinden sonra, adeta toprakta hapsedilmekte ve bitki tarafından
kullanılmaktadır. Bu sayede de ilkbahar aylarındaki kadar yoğun yağış olmamasına karşın
bitki su bakımından problem yaşamamaktadır. Ancak bilindiği üzere, özellikle yağış açığının
bulunduğu
veya
karasal
iklim
özelliklerinin
görüldüğü
alanlarda
bu
bitkiye
rastlanılmamaktadır. Su ekonomisinin çok yakından ilişkili olduğu yaşam döngüsünün
tamamlandığı bir yıl içinde bolca tohum oluşturabilmektedir. Bu tohumları taşıyan meyvelerin
üzerlerindeki yoğun ve batıcı tüyler sayesinde kolayca taşınabilmekte ve yeni yerleşim
alanlarına ulaşabilmektedirler. Bulundukları ekosistemlerde de toprağa ulaşan çok miktardaki
tohumlarıyla ertesi yıl çok bol miktarda bireyle bulundukları habitatta yoğunlukları hızla
artabilmektedir. Yoğun insan hareketliliğinin yaşandığı sahil kuşağı ve vadi içlerinde kolayca
yayılan tohumları ile kolayca yeni alanlara ulaşabilmekte ve koloniler oluşturabilmektedir.
Zararının çok farkında olunmadığı veya tarımsal ürünlere zarar vermediği alanlarda insanlar
tarafından herhangi bir şekilde mücadeleye konu edilmemektedir. Özellikle yol kenarları,
akarsu boyları, orman kenarları ve benzeri tarımsal faaliyet yapılmayan alanlarda yoğun
olarak yetişmekte ve tohum kaynağı olmaktadır. Ulaştığı yeni habitatlarda birkaç yılda
gelişerek çevreye diaspor transferi olabilecek kaynak konumuna kolayca gelebilmekte ve o
havza içerisinde çoğunlukla düşük rakımdan yüksek rakımlara doğru yayılması sürmektedir.
Her ulaştığı nokta adeta çevresine tohumunun dağıtıldığı bir merkez görevi görmektedir. Her
ne kadar hayvanlarla taşınabilmekte ise de, çoğunlukla antropojenik etkilerin yoğunlaştığıuygun ekolojik koşulların hüküm sürdüğü alanlarda ortaya çıkması türün adeta insanla
beraber yayıldığı ve yaşadığı kanaatini oluşturmaktadır. Yoğun döküntü malzemelerinin
32
bırakıldığı dere boyları, çöp alanları, tarım alanları, köprü kenarları (Şekil 10) çok dikkat
çeken ve direkt insan etkisinin hissedildiği alanlarda yoğun olarak yayılış göstermesi bu
düşünceyi doğrulamaktadır.
Şekil 10. Köprü ayağı ve çeşme civarında yoğun bir Sicyos angulatus popülasyonu (TrabzonDeğirmencik Mahallesi, 16.07.2014)
DSİ tarafından yürütülen dere ıslah çalışmalarından (Solaklı Deresi boyunca olduğu gibi) ve
HES regülâtörlerinin su toplama alanındaki göl aynası altında kalan alanlardaki kimi
popülâsyonların şu an çok azaldığı veya yok olduğu gözlemlenmiştir (Şekil 11). Ancak
İtdolanbacı türünün esas yayılış faktörlerinden birinin de doğal örtünün bozulmasına neden
olan insan etmenli faktörlerin olduğu unutulmamalıdır.
Şekil 11. Solaklı Vadisi’nde (Trabzon-Of) DSİ tarafından dere ıslahı çalışması yapılan alanlar
33
Türün istila ettiği alanlardaki çoğalmasını engelleyen en önemli etken tarım alanlarından
sökülüp atılması ve çok nadir olmakla birlikte yerel halk tarafından hayvan yemi olarak
toplanmasıdır (Şekil 12).
Şekil 12. Büyükbaş hayvan yemi olarak İtdolanbacı toplanması (Giresun -Ketençukur Köyü,
03.07.2014).
6.2. Türün Ekosistem Üzerindeki Tehdit Düzeyi
Türle ilgili yapılmış bilimsel çalışma ve araştırmalar, eylem planları, proje ekibinin arazi
çalışmaları sırasında elde ettiği bulgular, ilgililerle yüz yüze yapılan görüşmelerden elde
edilen bilgiler değerlendirildiğinde İtdolanbacı’nın diğer doğal türlere ve yaşam alanlarına
yönelik tehdit düzeyinin “yüksek” olacağı öngörülmektedir.
6.3. Türün Başlıca Yayılma Yolları
Doğal floramızın üyesi olmayan istilacı bu türün ülkemize nasıl ulaştığı kesin olarak
bilinmemekle beraber, ilk kayıt Artvin’in Borçka ilçesine bağlı Camili (Maçahel)’in olması ve
ayrıca ülkemizdeki ilk tespitinden bugüne kadar Doğu Karadeniz’deki izlemelerine bağlı
olarak türün Gürcistan üzerinden ülkemize girmiş olabileceğini göstermektedir. Ayrıca türün
ülkemizdeki yayılışı dikkate alındığında en büyük/yoğun popülasyonlarından birini
Trabzon’un Of ilçesi sınırları içerisindeki Solaklı vadisinde yapmış olması türün ülkemize
34
girişinin doğu sınırımızdan yapmış olabileceği şeklindeki görüşümüzü desteklemektedir.
Türün ilk kayıt yerinden diğer alanlara bulaşmasında esas olarak batıcı-yapışkan yoğun
tüylerle kaplı meyvelerin çeşitli şekillerde bir yerden başka bir yere taşınması etkili olmakla
beraber, aşağıda başlıklar halinde sıralanan ve yöre dinamiklerine özgü diğer faaliyetler türün
beklenenden çok daha hızlı şekilde Doğu Karadeniz Bölümü’nde yayılmasına sebep
olmaktadır.
•
Batıcı-yapışkan tüylerle kaplı meyvelerinin otlatılan evcil ve/veya yabani hayvanlara
(çakal, tilki, porsuk, karaca, domuz ve sansar başta olmak üzere) tutunarak pasif
olarak taşınması,
•
Türe ait meyve veya tohumların çeşitli insan faaliyetleri ile (piknik, hafriyat nakilleri,
evsel ve kentsel atıkların depolanması/transferi, tarım arazilerine gidiş-geliş, çay ve
fındık gibi tarım ürünlerinin nakli vb.) bir yerden başka bir yere taşınması,
•
Türün üreyimli kısımları ile bulaşmış evcil hayvan atıklarının bir yerden başka bir
yere taşınması, özellikle ahır gübrelerinin tarlalara nakli,
•
Fındık ve çay gibi tarım ürünlerinin üretim artıklarının tür için iyi bir yaşam ortamı
oluşturması, bu tür bulaşmış atıkların depolanması ve/veya farklı doğal ortamlara
aktarılması,
•
Yem bitkilerinin bir yerden başka bir yere transferi.
6.4. Türün Ülkemizde Tercih Ettiği Habitat Tipleri
Artvin, Giresun, Rize ve Trabzon illerinde yapılan arazi çalışmaları sırasında İtdolanbacı
bitkisine çoğunlukla aşağıda listelenen habitatlarda rastlanmıştır:
•
Yol kenarları,
•
Tarla/bahçe (çay, fındık, kivi bahçeleri) kenarları,
•
Hafriyat alanları - döküntü topraklar, yol kazı ve dolgu şevleri,
•
Nemli dere boyları, alüvyon-azonal topraklar ve kuru dere içleri,
•
Köprü ayakları,
•
Orman kenarları (özellikle Sakallı Kızılağaç meşceresi kenarları),
•
Evsel atıkların ve /veya tarım artıklarının depolandığı veya atıldığı çöp alanları,
•
Ahır kenarları,
•
Şehir içleri - boş arsalar,
35
•
Diğer doğallaşmış otsuların (Ambrossia artemisifolia, Conyza albida Willd ex Spreng,
Commelina communis L., Paspalum spp., Acalypha australis L., Polygonum spp.,
Phytolacca americana L., Bidens spp, Dicrocephala integrifolia (Roth) Schrttl,
Elsholtzia ciliata (Thumb.) Hyl., Erigeron annuus (L.) Pers, vd.) yoğun olarak
bulunduğu terkedilmiş-metruk alanlar.
Türün ülkemizde tercih ettiği habitatların EUNIS sınıflandırmasına göre yapılan
değerlendirmesinde aşağıdaki 13 habitat tipi belirlenmiştir. Ayrıca belirlenen habitat tipleri
her bir örnek parsel için veri tabanına işlenmiştir. Mücadele eylem planında bu habitat tipleri
dikkate alınarak her bir popülasyon için uygun mücadele yöntemi/yöntemleri önerilmiştir.
 FB.2 Çay Bahçesi
 FB.3 Fındık ve Kivi Bahçesi
 I1.3
Tarla (Mısır, Fasulye vd.)
 C2.3 Akarsular
 G5.7 Fidanlık
 G1.6 Kayın Ormanı
 G1.1 Kızılağaç Meşceresi
 E5.1
Antropojenik Otsu Alanlar
 J4.2
Yol Kenarı
 J4.7
Mezarlık
 J6.1
Hafriyat Döküm Alanı
 J6.2
Çöp Alanı (Evsel atık)
 J6.4
Tarımsal Atık Alanı (Ahır Gübresi)
6.5. Türün Diğer Türlere Yönelik Yaptığı Tehditler ve Tehdit Düzeyleri
Türün yerleştiği habitatta var olan doğal otsu, odunsu, çalı, yarı çalı ve ağaçlara tutunarak
onları ışıksız bırakması, hızlı şekilde büyüyerek oluşturduğu ağırlıkla sarıldığı bitkileri ezmesi
veya göçertmesi, hızlı şekilde büyüyerek diğer doğal bitkilerin çimlenmesine ve yeşermesine
fırsat vermemesi, tarla bitkilerine tutunarak verim kaybına neden olmaktadır. Ayrıca yayıldığı
doğal habitatlarda var olan aynı habitatı paylaşan nadir-endemik bitkinin yaşam alanlarını
işgal etmesi biyolojik çeşitliliğin devamı açısından risk oluşturmaktadır.
36
Türün yayılış gösterdiği alanda var olan türler üzerinde yukarıda açıklanan etki yollarından
biri veya birkaçı aracılığı ile baskı oluşturmaktadır. Bu baskının ortadan kaldırılması için
öncelikle İtdolanbacı’nın yayılışının ve popülasyonunun kontrol altına alınması ve habitatların
doğal seyrine kavuşturulması gerekmektedir.
İtdolanbacı türünün yayılış gösterdiği alanlarla ilişkili olabilecek ilgi grupları-birimler
İtdolanbacı ile olan ilişkileri Tablo 7’de verilmiştir.
Tablo 7. İtdolanbacı türü ile ilişkili ilgi grupları ve ilişki düzeyi
İlgi Grupları
Doğu Koruma ve Milli
Parklar Genel Müdürlüğü 12.
Bölge Müdürlüğü
Artvin, Trabzon ve Giresun
Orman Bölge Müdürlükleri
Artvin, Giresun, Rize ve
Trabzon Valilikleri
İlgi grupları
ile olan ilişkisi
düzeyi*
İlişkinin nedeni ve beklenen zararlar
3
Korunan alanlardaki biyolojik çeşitliliğin
baskılanması
2
Orman biyolojik çeşitliliğin baskılanması
2
Mücadele çalışmalarının il düzeyinde
koordinasyonu
İl Tarım Müdürlükleri
1
Tarım alanlarında verim ve iş gücü kayıpları
İl ve İlçe Belediyeleri
3
Yerel Halk
1
Devlet Su İşleri Genel
Müdürlüğü
3
Çaykur Genel Müdürlüğü
1
Çay bahçelerinde mücadele yapılması
Fiskobirlik
1
Fındık bahçelerinde mücadele yapılması
Rize Kivi Birliği
1
Kivi üretimi yapılan alanlarda mücadele
yapılması
*Güçlü:1, Orta:2; Zayıf:3
Köprü, sanat yapıları ve vb. alanlarda uzun
vadede gelişen tahribatlar
Tarım alanlarında ve özel mülkiyete konu
alanlarda oluşan zararlar (verim ve işgücü kayıbı)
Özellikle akarsu boylarında yapılan ıslah
çalışmaları, HES’ler vd.
37
7. KAYNAKLAR
Bates D.M., Robinson R.W, Jeffrey C. 1990. Biology and utilisation of the Cucurhttaceae.
Cornell University.
Bradley, J. 1997. Bringing back the bush: the Bradley methods of bush regeneration.
Campanulaceae. Columbus, Ohio, USA: Ohio State University Press.
Choi1, JS and Hwang, IT. 2013. Herbicides - Current Research and Case Studies in Use. In
Andrew J. Price and Jessica A Kelton (Eds). Agricultural and Biological sciences, pp
316-327.
Cooperrider, T.S. 1995. The Dicotyledoneae of Ohio Part 2: Linaceae through
Duke, SO, Abbas, HK, Amagasa, T., Tanaka, T. 1996. Phytotoxins of microbial origin with
potential for use as herbicides, in: L.G. Copping (Ed.), Crop Protection Agents from
Nature: Natural Production and Analogues, Critical Reviews on Applied Chemistry,
35: 82-113.
Duman, H. and Güner, A., 1996. A New Record for the Flora of Turkey, Turkish Journal of
Botany, 20: 383–384.
Moerman, D., 1998. Native American Ethnobotany, Porland, Timber Press, USA.
Esbenshade W.R, Curran W.S., Roth G.W., Hartwig N.L„ Orzctek M.D. 2011. Effect of
establishment date and crop competition on burcucumber fecundity. Weed Science
49:4.
Güner, A., Akyıldırım, B., Alkayış, M.F., Çıngay, B., Kanoğlu, S.S., Özkan, A.M., Öztekin,
M. ve Tuğ, G.N., 2012. Türkçe Bitki Adları. Şu eserde: Güner, A., Aslan, S., Ekim,
T., Vural M. ve Babaç, M.T. (edlr.). Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler).
Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul.
House, D.H. 1972. Wild Flowers, Macmillan Company, Newyork, 274.
Johnson, Q. and VanGessel, M. 2010. Burcucumber control in cropland. College of
Agriculture and Natural Resources, Weed Facts WF-4.
Lansdowne Publisjhing Pty. Ltd. 18 Argyle Street, The Rocks, New South Wales Australia.
Lira, R., Villasenor, J.L. and Davila, P.D. 1997. A cladistic analysis of the subtribe Sicyinae
(Cucurbitaceae). Systematic Botany 22(3): 415-425.
Mann R.K, Rieck C.E., Witt WW. 1981. Germination and emergence of burcucumber (Sicyos
angulatus). Weed Science 29:4.
Medley, M., Burnham, R. Plant Diversity Website: http://climbers.lsa.umich.edu/?page_id=9
Nesom, G.L. 2011. Taxonomy of Sicyos (Cucurbitaceae) in the USA. Phytoneuron 15: 1–11.
Radford, A.E., Ahles, H.E. and Bell, C.R. 1968. Manual of the Vascular Flora of th Carolinas.
Chapel Hill, University of North Carolina Press.
Robinson, R.W., Decker-Walters, D. S. Cucurbits. 1997. CAB International. New York.
Skurokawa, S., Kobayashi, H. and Senda, T. 2009. Genetic diversity of Sicyos angulatus in
central and north-eastern Japan by inter-simple sequence repeat analysis. Weed
Research 49 (5): 365-372).
38
Tanaka, T. 1976. Tanaka's Cyclopaedia of Edible Plants of the World, Yugaku-sha
Terzioğlu, S. and Anşin, R. 1999. Türkiye’nin Egzotik Bitkilerine Bir Katkı: Sicyos angulatus
L. Turkish J of Agriculture and Forestry 23: 359–362.
Tutin, T. 1968. Sicyos L. – In: Tutin, T. G. & al. (eds), Flora Europaea. Vol. 4, p. 139.
Cambridge Univ. Press, Cambridge
Tworkoski, T. 2002. Herbisite effect of essential oils. Weed Sci. 50: 425-431.
Tzonev, R. 2005. Sicyos angulatus: a new species for Bulgaria. Phytologia Balcanica 11 (1):
67–68.
Van Driesche, R., et al. (2002). Biological Control of Invasive Plants in the Eastern United
States, USDA Forest Service Publication FHTET-2002-04, 413 p.
Van Wilgen, B.W. & Lange, W.J. De. 2011. The costs and benefits of biological control of
invasive alien plants in South Africa. African Entomology 19(2): 504–514.
Vasilchenko, I. 1957. Sicyos L. In: Shishkin, B. & Bobrov, E. (eds), Flora USSR. V. 24, pp.
123-124. Editio Acad. Sci. Moskov.
Xiaoxia Q, Baskin J.M, Baskin CX. 2010. Whole-seed development in Sicyos angulatus
(Cucurbltaceae, Sicyeae) and a comparison with the development of waterimpermeable seeds in five other families. Plant Species Biology 25:8.
39

T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ

Transkript

Benzer belgeler

Hedef 2

Tarih 8 Haziran 2011 . Yer Giresun`un Görele ilçesi. Bir yolcu

yükseköğretim kurulu - Ana Sayfa: Giresun Üniversitesi Sosyoloji

ERZURUM KAYAK TURU Polat Renaissance 5* Yıldız