Kanatlı Yetiştiriciliğinde Aydınlatma

K ana t lı Y e t iş t iriciliği n d e A y d ı n l a tm a
1. Işık kaynağı
Kanatlı yetiştiriciliğinde, akkor, floresan, metal halide, yüksek basınçlı sodyum ve LED ampüller kullanılabilmektedir (Olanrewaju ve ark., 2006). Akkor
ampuller ışık enerjisi sağlamakta fakat watt başına
8-24 lümen gibi oldukça düşük bir verimlilik ve 750
– 2.000 saatlik kullanım ömrüne sahiptir (Darre ve
Rock, 1995). Floresan lambaların kümes koşulları
altında 20.000 saatten fazla kullanım ömrü bulunmaktadır. Kullanım ömrü boyunca zaman içerisinde
ışık şiddeti % 20-30 oranında azalabilmektedir (Darre, 1986). Metal halide (Metalik halojenürlü) ampuller, 32 ile 1.500 watt arasında üç farklı tipe sahiptir.
Watt başına 80 ile 100 lümen ışık ve yaklaşık 10.000
ile 20.500 saat arasında kullanım ömürleri vardır. Bu
ampüllerden tam aydınlatma elde etmek için 5 ila 15
dakika arasında bir ısınma süresi gereklidir (Darre,
2005). Yüksek basınçlı sodyum ampüller ise yaklaşık
24.000 saat uzun ömrüyle ışık üretirler. Ayrıca, bir
elektrik kesintisi sonrası, tam aydınlatma elde edene kadar 5 ila 15 dakikalık bir ısınma süresi gerekmektedir (Dare ve Kaya, 1995; Darre, 2005).
sındaki artışın renk sıcaklığıyla da ilişkili olduğunu
ve etçi piliç yetiştiriciliğinde yüksek renk sıcaklık
değerine sahip (>4000 K) floresanların tercih edilmeleri gerektiğini göstermişlerdir. Ünsaldı (1996) yaptığı çalışmada akkor ve floresan ampüller arasında
ölüm oranı bakımından önemli bir fark olmadığını
bildirmiştir. Lewis ve Morris (1998) ışık kaynağının
ayak problemleri üzerine etkisini inceledikleri çalışmalarında, floresan ampullerin akkor ampullere
göre ayak problemlerini azalttığını belirtmişlerdir.
Ayrıca yumurtacı tavuklarda, aydınlatmada akkor
ampullerin kullanılması cinsel olgunluğu geciktirmiştir (Lewis ve Morris, 1998). Kümeslerde LED kullanımı refahı artırmakta ve stres ile sağlık problemlerini
de azaltmaktadır (Hunt, 2009). Aydınlatmada LED
ampüllerin kullanıldığı kümeslerde kanatlıların daha
sakin olduğu ve daha az tüy çekme davranışında bulundukları bildirilmiştir (Hunt, 2009). Mendes ve ark.
(2013), LED ampul bulunan kümeslerde büyütülen
kanatlılarda performansın floresan ampul kullanılan kümeslere göre daha iyi olduğunu belirtmişlerdir. Tavuk ve hindilerde ise floresan ışığın yumurta
LED ampüller sahip oldukları birçok olumlu özellik-
verimine etkisinin olmadığı (Siopes, 1984a), yumur-
ten dolayı her geçen gün biraz daha geliştirilerek ay-
ta verimini arttırdığı (Fitzsimmons ve Newcombe,
dınlatma sektöründe yerini almıştır. Çok düşük enerji
1990; Felts ve ark., 1990), yumurta verimini olum-
sarfiyatları, yüksek ışık verimliliği, minimal boyutla-
suz etkilediği (Siopes, 1984a; Pyrzak ve ark., 1986)
rı, geniş renk yelpazesi, farklı renk sıcaklıkları gibi
bildirilmiştir. Efil ve Sarıca (1996) yumurtacı tavuk-
birçok özelliğiyle yakın bir zamanda geleneksel ay-
larda tungsten telli ampul, floresan ve halojen am-
dınlatma sistemlerini geride bırakacak oldukça geniş
pul kullandıkları bir çalışmada, en yüksek yumurta
uygulama alanına sahip olan bir teknolojidir. Nano
ağırlığını tungsten telli ampül kullanılan grupta elde
saniyeler hızında ışık çıkışına sahiptir. Şok ve titre-
edildiğini belirtmişlerdir. Işık kaynağının yumurtacı
şimlere dayanıklıdır. Titreşimsiz yanma özelliğine
tavuk ve hindilerde yumurta kalite özellikleri üzeri-
sahiptirler. Isı vermeyen ışık yaydıkları için güvenli
ne etkilerinin önemsiz olduğu bildirilmektedir (Hulet
kullanım olanağı vardır (Anonim, 2015a). LED’lerin
ve ark., 1992; Rozenboim ve ark., 1998).
25 C°’lik bir ortamda minimum 50.000 saat kullanım
ömrü bulunmaktadır (Anonim, 2015b).
Bayraktar ve Altan (2005) farklı ışık kaynaklarının
etçi piliç performansına etkilerini inceledikleri çalışmalarında floresan ampullerin, kanatlıların algılama
yeteneğiyle daha uyumlu bir tayfsal dağılıma sahip
olduğunu saptamışlardır. Floresan ışığının kanatlılar
tarafından daha yüksek oranda algılandığı, dolayısıyla kümeslerin aydınlatılmasında floresanların akkor
ampullerden daha etkin ışık kaynakları oldukları be-
8
lirlenmiştir. Elde edilen bulgular kanatlı performan-
MEKTUP ANKARA Yıl: 2015 Cilt: 13 Sayı: 3
2. Işık rengi:
Yapılan çalışmalar incelendiğinde ışık dalga boyu
veya ışık renginin kanatlılarda davranış (Manser,
1996), refah (Manser, 1996; Classen, 2003) ve performansı (Prayitno ve ark, 1997; Rozenboim ve ark.,
1999a, 1999b; Classen, 2003) etkilediği gözlenmiştir. Lewis ve Morris (2000) etçi piliçlerde 530-750 nm
arasında, canlı ağırlık ile ışık dalga boyu arasında
olumsuz bir etkileşim bulunduğunu ve dalga boyundaki her 100 nm’lik artış için canlı ağırlıkta yaklaşık
K ana t lı Y e t iş t iriciliği n d e A y d ı n l a tm a
50 g’lık bir düşüş olduğunu bildirmektedir.
Işığın hipotalamusa doğrudan etkisinde çeşitli dalga
boylarının farklılıkları bulunmaktadır. Uzun dalga
boylarının (>650 nm) kanatlı hipotalamusuna etkileri
kısa dalga boylarından; ördekler için 36 kat (Benoit,1964, Anas platyrynchos), bıldırcın için 80-200 kat
(Foster ve Follett, 1985, Coturnix coturnix japoni-
ve ark., 1998a,b; 2004). Bayraktar ve Altan (2005),
yeşil dalga boyunun (570 nm) gelişme ve yemden
yararlanmayı da önemli düzeyde iyileştirdiğini bildirmişlerdir. Yeşil (570 nm) ışık kullanımının 42. gün
canlı ağırlığında yaklaşık %15’lik bir artışın yanı sıra,
yemden yararlanma değerinde de en az 0.11’lik bir
iyileşme sağladığı belirlenmiştir.
ca), serçe ve güvercin için 100-1000 kat (Hartwing ve
Işık dalga boyu ve aydınlatma şiddetine ilişkin çalış-
van Veen,1979, Passer domesticus ve Columba livia)
malar ışığın tayfsal dağılımı ve ışık rengine duyarlı-
daha yüksek olduğu belirtilmiştir.
lığın yaşa bağlı olarak değişebileceğini göstermiştir
Mavi ve yeşil ışık altında yapılan büyüme çalışmalarının, kırmızı ve beyaz ışık altında yapılanlardan
daha iyi sonuçlar elde edildiği gözlenmiştir (Lewis
ve ark., 1998). Bu durum, büyümenin kısa dalga
boylarında tetiklendiğinden daha çok yüksek dalga
boylarında
baskılanmasından
kaynaklanmaktadır.
(Prayitno ve ark., 1997). Gelişmenin erken dönemlerinde kısa dalga boyları (mavi, yeşil) hızlı gelişmeyi
uyarıcı etki yapmakta, buna karşın cinsel olgunluğa
yaklaşıldığında uzun dalga boyları (turuncu, kırmızı)
gelişme ve cinsel olgunluğu hızlandırıcı etki göstermektedir (Classen, 2003).
Yani yüksek dalga boylu ışıkların (kırmızı) büyümenin
Testis, hipofiz bezi ağırlığı, tubuluseminifer kanal
baskılanmasında etkili olmaktadır. Kısa dalga boyla-
çapı ve ibik ağırlığı ölçülerek yapılan cinsel olgunluk
rının (400-450 nm) genellikle gelişme ve yemden ya-
çalışmalarında, kırmızı ve beyaz ışık kullanıldığında
rarlanmayı iyileştirdiği bildirilmiştir (North ve Bell,
en yüksek stimülasyona ulaşılmıştır. Bu bulgu hindi
1990; Prayitno ve ark., 1997). Benzer şekilde Rozen-
(Gill ve Leighton,1988) ve bıldırcında (Woodard ve
boim ve ark. (1999a) yeşil (560 nm) ışıkta yetiştirilen
ark., 1964) yapılan çalışmalarda da gözlemlenmiş-
etçi piliçlerin beyaz, mavi (480 nm) ve kırmızı (660
tir. Fakat 32 günlük etçi piliçlerde yapılan çalışma
nm) ışıkta yetiştirilenlere kıyasla yemden daha iyi
sonucuna göre kırmızı, yeşil, mavi veya beyaz ışıkta
yararlandığını ve daha yüksek canlı ağırlığa ulaştığını
testis ağırlığı bakımından farklılığın görülmediği bil-
bildirmişlerdir.
dirilmiştir (Rozenboim ve ark.,1999). Bu durum 32
Etçi piliçlerde vücut ağırlığı üzerine yapılan çalışmalarda canlı ağırlık ile yüksek dalga boyu (530-750
nm) arasında negatif bir
korelasyon olduğu görülmüştür. Bu etkileşim her
100 nm dalga boyunda ışık
artışı için 50 gr vücut ağırlığı (ortalama 1500 g ağırlığındaki etçi piliç için)
kaybına denk gelmektedir
(Foster ve ark., 1967).
Yeşil ışık, kas büyümesini (Halevy ve ark.,1998)
hızlandırmakta
ve
erken
dönemde büyümeyi uyarmaktadır. Mavi ışık ise daha
geç
dönemde
uyarmaktadır
büyümeyi
(Rozebboim
10 MEKTUP ANKARA Yıl: 2015 Cilt: 13 Sayı: 3
günlük yaşta etçi piliçlerin fotoseksüel cevap yeteneği kazanması için henüz çok genç olmasından kaynaklanmaktadır (Harrison ve ark., 1970).
K ana t lı Y e t iş t iriciliği n d e A y d ı n l a tm a
Kanatlılar tarafından ışığın farklı algılanmasına rağ-
Genel olarak etçi piliçlerde büyümenin erken döne-
men, etçi piliç veya hindide dalga boylarının ölüm
minde karanlık sürenin uzun tutulması ayak gelişi-
oranlarını önemli derecede etkilemediği belirtilmiş-
mini olumlu yönde etkilerken, büyüme ve gelişmede
tir.
gerilemeye neden olmaktadır. Ayrıca ölüm oranını da
Davranış alanında çalışmalar az olsa da mavi ışığın
kanatlılar üzerinde sakinleştirici etkiye sahip olduğu düşünülmektedir (Gill ve Leighton, 1984). 5 lüx
değerindeki mavi aydınlatmada kırmızı ve beyaz ışığa göre erkek hindilerin daha uysal ve daha az aktif
olduğu gözlenmiştir. Etçi piliçlerin de mavi ve yeşil
ışıkta daha fazla oturarak vakit geçirdikleri ve daha
sakin oldukları belirtilmiştir. Kırmızı ve beyaz ışıkta
etçi piliçlerin daha fazla gagalama ve kanat çırpma
davranışı gösterdiği gözlemlenmiştir (Prayitno ve
ark., 1997).
3. Işık şiddeti:
Işık şiddeti; birim alandaki aydınlatma olarak tanımlanmaktadır. Işık şiddeti tavukların fizyolojik ihtiyaç-
azalttığı tespit edilmiştir (Sanotra ve ark. 2002; Garner ve ark. 2005). Melatonin hormonunun vücutta
salgılanabilmesi için kanatlının gün içinde belirli bir
karanlık süreye ihtiyacı vardır. Melatonin, metabolizmanın düzgün çalışması, kan basıncının düzenlenmesi, üreme ve boşaltım fonksiyonları, vücut ısısının
kontrolü, davranışlar ve bağışıklık sistemi yanında
günlük ve mevsimsel ritimlerin regülâsyonu ile sinir
sistemi üzerine etkilidir (Apeldorn ve ark. 1999; Başer ve Yetişir, 2010). Kliger ve ark. (2000), bağışıklık
sisteminin düzenlenmesinde, melatonin salgısının
rolünü belirlemek için sürekli ve kesikli aydınlatma
programlarını kıyasladıkları çalışmalarında, etçi piliçlerin melatonin seviyesini kesikli programında sürekli gruba göre daha yüksek bulmuşlardır.
larını karşılamanın yanında, tavukların gözlenme-
Etçi piliçler için uygulanan aydınlatma programların
si ve çalışanlar için uygun bir ortam sağlamak için
belirlenmesinde kümes tipi, hayvanın yaşı ve refah
de uygun bir şekilde seçilmesi tavsiye edilmektedir
kuralları etkili olmaktadır (Başer ve Yetişir, 2010).
(Morris, 1994). Bunun yanında fotoperiyodun beyaz
Sonatra ve ark. (2001, 2002), etçi piliç yetiştirici-
ışıkla uyarımı için 0.9 ile 1.7 lüx ışık şiddetinin ge-
liğinde kullanılan sürekli aydınlatma programlarının
rekli olduğu bildirilmiştir. Kanatlı hayvanların aktif
vücuttaki biyolojik ritmi bozarak iskelet ve ayak
döneminde parlak, dinlenme döneminde ise loş ışık
problemlerine neden olduğunu bildirmişlerdir. Etçi
tavsiye edilmektedir (Wathes, 2000). Büyütme döne-
piliç yetiştiriciliği için günlük 16 saatlik aydınlatma-
minde ışık şiddeti arttıkça kanibalizim de artmakta-
nın hayvan refahı yönünden uygun olduğu bildirilmiş-
dır. Kanatlılar için gerekli ışık şiddeti türe, verim yö-
tir (Gordon, 1994; Davis ve ark. 1997; Rozenboim ve
nüne ve yaşa göre değişmektedir (Şenköylü, 2001).
ark.1999). Classen ve ark. (2004) etçi piliçler için
4. Işık süresi:
uygulanan günlük 16 saat aydınlatmada stresin 16
saatten daha uzun aydınlatmalara göre daha düşük
Tavuğun fizyolojik yapısının üzerinde en önemli et-
ve bağışıklık sisteminin de daha iyi olduğunu bildir-
kilerden biri de ışık süresidir. Günlük ışık süresi cin-
miştir.
sel olgunluk yaşı ile doğrudan ilişkilidir. Aydınlatma
Sonuç
programı türlere ve üretim yönüne göre değişmektedir.
Aydınlatma kanatlı yetiştiriciliğinde davranış, fizyo-
Işık süresinin etçi piliçlerin fiziksel aktivitelerini et-
larla ilişkili ölümleri etkileyen önemli ve geniş bir
kileyerek kas-kemik gelişimi ile ayak sağlığını iyileş-
çevresel faktördür. Işık kaynağı, ışık rengi veya dalga
tirdiği bildirilmiştir (Lewis ve Morris, 1998). Günü-
boyu, ışık şiddeti ve ışık süresi belirlenirken kanat-
müzde bazı kritik çevre faktörleri kontrol edilerek
lının türü, verim yönü, yaşı ve kümes tipi dikkate
etçi piliçlerin yağlanmasına yol açmayan, metabolik
alınmalıdır.
hastalık orijinli ölümleri düşüren, hayvan refahına
uygun aydınlatma programları uygulanabilmektedir.
12 MEKTUP ANKARA Yıl: 2015 Cilt: 13 Sayı: 3
loji, bağışıklık gücü, verim ve metabolik hastalık-
Kaynaklar yazardan temin edilebilir.