Eflatun saracli - DSpace at Khazar University

Eflatun saracli - DSpace at Khazar University

ЮМЦР КЕЧДИ
ЙУХУ КИМИ
Яфлатун Сарачлы
Хязяр Университяси Няшриййаты
BAKI - 2002
1
2
Kitabí hazírlayanlar:
Leyla Kamran qízí
Afìna Äflatun qízí
Redaktor:
Akademìk
Kamal Talíbzadä
Ömür keçdì yuxu kìmì - Bakí: Xäzär, 2002.
ÌSBN 9952-20-
Kìtabda görkämlì alìm, åaìr, tärcümäçì, ìctìmaìyyätçì, fìlologìya elmlärì doktoru, professor Äflatín
Saraçlínín Azärbaycan-türk fìlolojì elmì, poezìyasí
yönümündäkì fäalìyyätì, yaradícílíq dünyasí mütäxässìslärìn fìkrì vä däyärländìrmäsì ìåíõínda araådírílír.
Burada Ä.Saraçlínín häyat yolu, ädäbìyyata, elmä
gälìåì çätìnlìk vä uõurlarí, xìdmätlärì dä açíqlanír.
Kìtaba Ä.Saraçlí haqqínda åerlär, mäqalä, räy vä
mäktublardan parçalar, özünün müxtälìf tädbìrlärdä,
yubìleylärdä çíxíålarí müsahibäläri, haqqída yazílan
åerlär vä ev arxìvìndän maraqlí örnäklär dä
salínmíådír.
3
Bu kìtabín dünyadan vaxtsíz vä nìgaran köçmüå atam
Yunusun vä beå balasíní qeyrätlä, zülmlä böyüdüb
boya-baåa çatdíran äzìz anam Güläbatínín adína
baõlanmasíní ìstädìm. Ruhlarí åad olsun dedìm.
Äflatun Saraçlí.
ÖN SÖZ ÄVÄZÌ YA DA
ÖZÜM ÖZÜM HAQQÍNDA
Baxdím kì, ömrün 65-cì ìlì üstümü käsìb. Belä zamanda da
adam enìålì-yoxuålu, daålí-käsäklì, sevìnclì, kädärlì ömür yoluna
boylanír, olub keçänlärì xatírlayír, doõmalaríní, äzìzlärìnì, ustadlaríní, xocalaríní yada salír, gah kövrälìr, gah qayõílanír, gah da
qürur duyur. Män dä bìr elm, sänät adamí kìmì ömrün keçän günlärìnì varaqladím, soraqladím, ev arxìvìmì, qalaq-qalaq qovluqlarí,
köhnä qäzet vä jurnallarí, kìtablarí gözdän keçìrdìm. Gördüm kì,
ìåíq üzü görmäyän xeylì mäqalälärìm, müsahìbälärìm, elmì,
ädäbì mäclìslärdä, müdafìä åurasínín üzvü kìmì dìssertasìya müdafìälärìndä vä müzakìrälärìndä çíxíålarím qovluqlarda yatíb qalír. Oxuduqca bu da aydín oldu kì, onlar zamanín yaddaqalan
olaylarí, ädäbì-elmì problemlärì, görkämlì elm, ädäbìyyat vä
mädänìyyät xadìmlärìmìzìn, ustadlarímízín adí, ämälì, xìdmätlärì
ìlä baíõlídír, günümüzlä, därdì-särìmìzlä, görüläcäk ìålärìmìzlä
çox säsläåìr. Ìnanmíram kì, bìr dä belä bìr fürsät älä düåä. Ona
görä dä hämìn materìallarín bäzìlärìnì seçìb, düzüb kìtab åäklìnä
salmaq ìstädìm. Bäzì materìallar ìsä lentlärdän, kasetlärdän yazíya alíníb, yüngülcä äl gäzdìrìlìb. Bunu da deyìm kì, hämìn ìåì görmäyä öncä ayrí-ayrí vaxtlardakí çíxíålarímí axåamlar evdä varaõa
köçürüb, saxlamam säbäb oldu. Bunu sayõílí oxucular hämìn
yazílarín janrínda, dìl, üslubunda da göräcäklär.
Kìtab ìkì bölümdä hazírlaníb: soraq, yaddaå vä çíxíålar åäklìndä. Çíxíålarda bìr åeyì anmanízí ìstärdìm. Dìssertasìya müzakìrälärìndä deyìlän qeydlärìn çoxu çíxíålarí çapa hazírlayarkän ìxtìsar
olunub. Çünkì hämìn äsärlär bìr neçä ìl ärzìndä ìålänìb, qeydlär
4
düzäldìlìb, çap da edìlìb. Äsasän, o qeydlär saxlaníb kì, hämiåä
çaõdaå mäsälädir. Ìkìncìsì, kìtabdakí materìallar näzärdä
tutulanlarí tam ähatä etmìr. 50-cì ìllärdän bärì mätbuatda çíxan
bäzì åer, tärcümä vä mäqalälärì äldä edä bìlmädìk. Ona görä dä
bìblìoqrafìk göstärìcìdä bäzän ardícílíq pozulsa qüsura baxmayín.
Kìtabda ömrün 65 ìllìk bìr mänzäräsì az da olsa görünür. Häyatím, sänätìm, äsärlärìm haqqínda nä män özüm, nä dä kìtabí
hazírlayanlar bìr söz demìr. Bunlara elm, sänät adamlarínín gözü
ìlä baxílír. Ancaq män ìstärdìm kì, elmì, ädäbì mühìtä gälänä qädärkì häyatím, ata-anam, el-obam haqqínda bìr-ìkì söz deyìm,
ömür yoluna kìçìk bìr güzgü tutum.
***
Saraçlí Borçalínín qädìm oymaqlaríndandír. Saraçlílar qarapapaq türklärìndändìrlär.
Saraçlí üç täräfdän daõ vä meåälär qoynundadír. Burada ulu
näsìllär, aõsaqqallar, bütün Borçalída, Gürcüstanda vä Qafqazda
tanínan zìyalílar olub. Bìzìm näslìmìz dä öz qeyrätlì aõsaqqallarí,
aõbìrçäklärì, cavanlarí ìlä öyünüblär. Deyìrlär kì, ulu babam Näbì
kìåìnìn XIX yüzìldä törämälärìndän Mustafa, Allahverdì vä
Mämmäd adlí üç qardaå olublar. Bäkìr atam Yunus vä Välì Mämmäd babamín oõullarídír. Välì vaxtsíz dünyasíní däyìåìb. Bäkìrì
gülläläyìblär. Mämmäd babam aõíllí, dìndar vä güclü olub. Adam
öldürüb, Sìbìrä sürgün edìlìb, sonralar nä öldüsündän, nä dä qaldísíndan bìr xäbär çíxíb. Beläcä Tükäzban nänäm saç aõardíb,
ömürgün çürüdüb, üç oõul, ìkì qíz böyüdüb.
Atam Yunus Mämmäd oõlu 1898-cì ìldä dünyaya gälìb. Öncä
känddä tähsìl alíb, cídírlarda ìåtìrak edìb, sonra Kutaìs, Tìflìs,
Rostov, Moskva kìmì åähärlärdä yaríålarda mükafatlar alíb. Åura
hökumätìnìn ìlk ìllärìndä Çataqda meåäbäyì, Saraçlída brìqadìr
olub. 1929-cu ìldä Rostovda bìr ìllìk baytarlíq mäktäbìnì bìtìrìb vä
ömrünün axírína qädär Saraçlída sahä baytar häkìmì ìåläyìb. Bu
gün dä Borçalída babam "Zor Mämmäd", atam "Doxdur Unus"
rähmätlä anílír.
5
O zaman Borçalída da sìyasì-ìctìmaì durum aõír ìdì. Bolåevìklär, menåevìklär rayonlara, kändlärä dä gälìrdìlär. Atamí Gürcüstan Xalq Cümhurìyyätìnìn baåçísí Jordanìyanín adamlarí öz täräfìnä çäkmäk ìstäyìrdì. Ä.Haqverdìyev, Älì Bayramov vä baåqalarí
da burada olmuådular.
1930-cu ìldä atamí ìlk däfä qonåu Åulaver qäsäbäsìndä brìqadìr kìmì känd täsärrüfatí mallarí alarkän bolåevìklär tutublar. Beå
ay Tìflìs häbsxanasínda yatdíqdan sonra soraq çíxíb kì, saõdír, bìr
tähär azad edìlìb. Ìkìncì däfä ìsä Aåíq Hüseynìn atasí Qurban kìåìnì güllälädìklärì yerdä tutublar. Qärìbädìr kì, onu da baåqa saraçlílarla bìrlìkdä evìmìzìn bìr otaõína salíblar. Bu däfä dä atam dostlarínín kömäyì ìlä ölümdän qurtaríb.
Män 1937-cì ìlìn payízínda belä bìr näslìn ocaõínda dünyaya
gälmìåäm. Bìr mäsäläyä axír kì, bìr aydínlíq gätìrmäk ìstäyìräm.
1955-cì ìlìn sentyabrínda Borçalí Pedaqojì Texnìkumunun IV
kursunda oxuyanda mänì äsgär aparírdílar. Därs hìssä müdìrìmìz,
häkìmlärìn xästälìyä görä aìlä qurmaõíní yasaq etdìyì, bütün täläbälärìn anasí, xüsusìlä mänìm äzìzìm Ruxsarä müällìmä rayonu
bìr-bìrìnä vurdu, mänì saxlatdí. Yänì mänìm, 15 oktyabr 1937-cì
ìl doõum tarìxìmì 1936 etdìrdì. Täzä åähadätnamä vä pasport yazdírdí. Belälìklä, män dä keçän ìl äsgärlìyä gedänlär sírasínda hämìåälìk qaldím. Yadímdadír, åähadätnamä yazan qíz soruådu kì,
bäs hansí ayí yazaq. O zaman 5 dekabr 1936-cí ìl Stalìn konstìtusìyasí günü SSRÌ üzrä bayram edìlìrdì. Ona görä tez dedìm: 5
dekabr. Belä dä yazdílar.
Atam 1944-cü ìlìn avqustunda dünyasíní däyìådì. Hämìn ìlìn
sentyabrínda da män mäktäbä getdìm. Atamín ölümü äslìndä bìzìm dä dünyamízí däyìådì. Beå körpänì gänc, cäfakeå anam
äzab-äzìyyätlä o çätìn günlärdä täkbaåína saxladí, böyütdü, boya-baåa çatdírdí. O qädär yasa batmíådíq kì, mäktäbä getmäyìm
dä unudulmuådu. Bìr dä gördüm uåaqlíq yoldaåím Alxan yol boyu
yuxarí qaçír. "Dayan, hara gedìrsän" -deyä män dä onun dalínca
qaçdím. Bìr otaõa gìrdì, mähällämìzdän bütün tay-tuålarím burada
ìdì. O oturdu, män dä böyründä. Beläcä bìldìm kì, bura sìnìfdìr,
bu gündän män dä oxuyacam. Ancaq o boyda därdìn yanínda bu
heç näzärä dä çarpmadí. Yalníz häyatímda quru bìr tarìxä çevrìl-
6
dì: 1 sentyabr 1944-cü ìl. Ancaq Åamxalí müällìm, Åäfìqä müällìmä, Mämmäd müällìm, Ähmäd müällìm kìmì ìlk xocalarím, äzìz
ìnsanlar hämìåä üräyìmdä yaåadí.
Tärslìkdän elä bu zaman bìr bädbäxtlìk dä baå verdì. Qapí-bacamízdan tìkan çäpärlä ayrílan ot vä saman tayalaríndan ìbarät kolxoz täsärrüfatína od düådü. Bütün baõ-baxçamíz, meyvä,
xüsusìlä böyük tut vä çevìz aõaclarímíz yandí. Evìmìzì bìr tähär
saxlaya bìldìlär. Bu yanõínín aõrísíní da hämìn ìllärdä çox çäkdìk.
Çöräk tapmayanda tut yeyìrdìk, çevìzì çírpírdíq, payízda anam
aparíb daõ rayonu Baåkeçìd kändlärìndä (nänä-baba evì olan
Qämärlìdä) kartofa däyìåìrdì. Belälìklä, qíå yemäyìmìz düzälìrdì.
Ìkìsì dä älìmìzdän çíxdí. Düzdür, kolxoz meåä-ormanda bìzä bìr
çevìz aõací verdì. Ancaq qapída olmaq hara, orman hara. Hamí
ormanlarda gìzlìncä çevìz çírpíb yíõírdí, elä bìz dä... Bìr åey dä
deyìm kì, o ìllärìn çätìnlìyì göz önünä gälä. Aralíqda bìr cír tut
var ìdì. Hamínín qapísínda tut aõací olduõundan o aõaca çíxan yox
ìdì. Elä tutu da seyräk, kìçìk vä dadsíz ìdì. Bìr gün yenä anam ìådä ìdì, gördüm yaman acmíåam, evdä dä çöräk-zad yox. Gedìb
hämìn tut aõacína çíxdím, yíõíb cìblärìmì doldurdum. Bìr az keçì
qatíõí var ìdì, tutu çöräk äväzì qatíõa qatíb doõrama elädìm, yedìm. O günüm dä belä keçdì.
Bu kìtab nä elmì monoqrafìyadír, nä dä tärcümäyì-hal. Ìstädìm
kì, oxucum mänì üräkdän duysun. Ona görä dä häyat faktlarína
üz tutdum. Amma o qädär åeylär var kì, hansíní-bìrìnì deyìm. Sähärdän axåama qädär günün altínda baåaq yíõdíõímízímí, kartofa
däyìåmäk üçün ormandan zoõal, äzgìl, göyäm, cír alma, armud,
fíndíq, físdíq topladíõímízímí, gecälär ormanda yatíb, sähär tezdän odun qíríb daåídíõímízímí, tarlaya, ìåçìlärä ormandan su doldurub aparmaõímízímí, nälärì, nälärì…
Bìr gün anamla qonåu kändìn däyìrmanína gedìrdìk. Qäbrìstanín yanína çatanda gördük kì, mäktäb dìrektorunu äväz edän,
ömür-gün yoldaåínín qara xäbärì gälän Sältänät müällìmä bìr
maåíndan endì vä dolu yeåìklär düåürdü. Bìz yanína çatanda dedì:dayanín, uåaqlara rayondan bayram hädìyyälärì gätìrìräm. Qoy
elä Äflatun balanín payíní burada verìm. Cìblärìmì konfetlä doldurdu. Daha nälär bìlmìräm. Anam älìmdän tutub qäbrìstana dön-
7
dü, atamín qäbrìnì zìyarät etdìk, qäbrì üstä konfet qoydum. O sähnä ìndì dä yadímdan çíxmír. Ìndì düåünüräm kì, yäqìn anam "bu
beå yetìmì mänìm üstümä atíb hara getdìn, män onlarí necä saxlayím" - deyìrmìå. Çünkì gözlärìndän yaå axídírdí. Anam mänì däyìrmana növbäyä qoyub kändä qayítdí. Ìkì gündän sonra gecä
növbäm çatdí (o zaman novat deyìrdìlär). Yekäpär däyìrmançí åahadíní (haqqqíní) alíb mänì däyìrmandan çíxartdí. Ulaq da qaråímda qaranlíqda qorxa-qorxa kändä yola düådüm. Qäbrìstanlíõa
çatanda ìrì bìr qaraltí qaråímíza çíxdí. Ulaq dayandí. Sakìtcä ìtälädìm, säsìm dä çíxmírdí. Özümü ìtìrmìådìm. Bìr dä gördüm kì, bìr
göyärçìn uçub gäldì, o qara vahìmä yoxa çíxdí. Göyärçìn bìzì
qäbrìstanlíqdan çíxana qädär müåayät etdì. Män qäbrìstanlíqdan
uzaqlaåanda uçub getdì. Ìndì öz-özümä düåünüräm kì, yäqìn
atamín ruhu ìdì. Dar ayaqda duydu, gäldì mänì qurtardí.
Bìr epìzod da maraqsíz olmaz. Qonåu kändìn yerìnä ämìoõlum,
hämyaåídím Seyfäddìnlä baåaq yíõmaõa getmìådìk. Bìr dä gördük
bìr atlí güllä kìmì gälìr. Qorxumuzdan bìr az qaçíb dayndíq, üstümüzü käsdì, o kì var söydü. Yalvardíq kì, oõluna qurban olum,
burax bìzì. Üstümüzä çíõíríb dedì: "Oõlumun da anasíníg sìzìn
däg" vä bìzì atín qabaõína qatíb kolxoz täsärrüfatína apardí. Nä
yaxåí kì, sädr orada ìmìå. Qarovulçu üzünü sädrä tutub dedì: Ay
sädr, bu Saraçlí uåaqlarí kolxozun taxílíní yíõíb aparírdílar, tutub
gätìrdìm. Sädr bìr onun boy-buxununa baxdí, bìr dä bìzä vä kìçìk
çantamíza, ayíb olsun dedì, burax bu uåaqlarí, get ìåìnlä mäåõul
ol! Bìzä dä, - gedìn, a bala gedìn - dedì.
Ancaq, doõurdan da, män beå ìl sonra o kolxozun "taxílíní yíõíb apardím". Böyük qardaåím Åämìstan o kändìn täsärrüfatínda
kombaynçí kömäkçìsì ìdì. Mänä vä kombaynçínín qardaåína ìsmarladílar kì, gecä atla Daådämìr kìåìnìn evìnä gälìn. Sìzä taxíl
doldurub veräcäyìk, aparín. Gecä gäldìk. Kìåì bìzì yaxåí qaråíladí,
evä apardí. Çíraõí yandíranda gördüm kì, hämìn bìzì sädrìn yanína aparan kìåìdìr. Ähvalatí daníådím. Bìr az pärt oldu. Atlarímízí
yüklädìk getdìk. Bunu bìr neçä däfä täkrar etdìk. Sän demä Daådämìr kìåì o qädär dä daå, dämìr deyìlmìå. Evladí olmurmuå, ona
görä dä elä söyüå ìålädìrmìå.
8
Bìr ähvalatí da daníåmaq ìstäyìräm. Stalìnìn vurhavur vaxtí ìdì.
Ädäbìyyatímízín da mövzusuna çevrìlmìådì. Yeddìncì sìnìfdä
oxuyanda män dä bìr åer yazíb zärfä qoydum. Üstünä "Moskva,
Kreml, Stalìn" yazíb poçt qutusuna saldím. Kìm deyä bìlärdì kì,
gedìb çatacaq. Üstündän ìkì ay keçmìådì, här åey yaddan çíxmíådí.
Bìr dä gördük kì, rayon rähbärlìyì tökülüb Saraçlíya gälìb, sädr,
ìspolkom mänì axtarír. Gäldìm, dìl tökdülär; bala nä lazímdír, evdä näyä ehtìyacíníz var, bìzä de, lap rayona, yanímíza gäl, här cür
kömäklìk edärìk, sän yaxåí oõlansan, Stalìn yoldaåa yazma. Andaman etdìm kì, män åìkayät etmämìåäm, heç nä dä ìstämìräm.
Sadäcä o åerlä Stalìnä sevgìmì bìldìrmìåäm. Yaz - dedìlär, nä
olar, amma oraya göndärmä. Ancaq evä bìr kìsä taxíl, xeylì dä pul
verdìlär. Bunu da deyìm kì, o zamanín bìr kìsä taxílí ìndìnìn bìr
tonundan äfzäl ìdì.
Känd säkkìzìllìk mäktäbìnì bìtìrändän sonra härä orta mäktäbì
olan bìr böyük kändä oxumaõa getdì. Mänsä täkbaåína ömrümdä
görmädìyìm Borçalí Pedaqojì Texnìkumuna getdìm, yeddì ìmtahan verìb bìrìncì kursa qäbul olundum. Ävvällär çox çätìn olsa da,
texnìkumun tarìxìndä än yaxåí täläblärdän bìrì kìmì yadda qaldím. Oranín öz qayda-qanunlarí var ìdì, här täläbä baå çíxara bìlmìrdì. Bu mäktäb bìr növ Qorì Müällìmlär Semìnarìyasínín davamí ìdì. Gürcüstanda Xalq Cümhurìyyätì (1919) qurulanda onun
Azärbaycan åöbäsìnì Qazaxa köçürdülär. Sonra da Qazax vä Borçalí pedmäktäblärìnä çevrìldì. Bìr dä ona görä bu ìkì texnìkum
arasínda hämìåä yaríå, ìlìågìlär olardí. Bìz orada konsert, teatr verìrdìk, täläbälärlä dostlaåírdíq, onlar da Borçalída. Åäxsän män
"Vaqìf" tamaåasínda Vaqìf, "Qaçaq Näbì"dä strajnìk rolunda oynamíåam. Qazaxda, Borçalída konsertlär vä tamaåalar verìrdìk.
Vìdadìnìn qäbrì üstündä Qazax pedtexnìkumunun åaìr täläbälärì
ìlä åerläåìrdìk, bayramlaåírdíq. Texnìkumda ädäbì därnäk yaratmíådíq, "Gänc ädäbìyyatçí" adlí qäzet çíxarírdím. Burada bütün
fänlärdän adlí-sanlí müällìmlär därs deyìrdì. Musìqì, räsm, härbì,
ìdman, tar, skrìpka vä baåqa därs vä därnäklär belä çox cìddì rejìm äsasínda ìdì. Bu mövzuda çox deyä bìläräm. Ìkìcä faktí da xatírladím kì, texnìkumda oxuya bìlmäyän täläbä qovulandan sonra
orta mäktäbì qízíl medalla bìtìrmìådì. Texnìkumu qurtaríb alì
9
mäktäbä gälän heç bìr täläbä qäbul olmamíå qayítmamíådí. Nä
ìsä, män häyatímda, ädäbì-elmì yaradícílíõímda nä qazanmíåamsa
hämìn texnìkumdan baålayíb. Ona görä üzrlü sayín, Mädäd müällìm, Ruxsarä müällìmä, Abbas müällìm, Kamal müällìm, Älì
müällìm kìmì xocalarímíza ruhunuz åad olsun deyìm. Baåqa
müällìmlärlä dä, rayon zìyalílarí ìlä dä ìlìågìlärìm yaxåí ìdì. Ìlk
åerìm bu rayonun "Stalìn yolu" qäzetìndä çíxmíådí. Åerlärìm äl-äl
gäzìrdì. Lap bu gün dä Sarvanda heç mändä olmayan åerlärìmì bìlän var. Bunlar da, täbìì, mähäbbät åerlärìdìr. Bu o qädär kövräk
vä aõrílídír kì, heç söhbät açmasam yaxåídír. Bu müqäddäs vä
unudulmaz duyõularí, münasìbätlärì yazmaqda olduõum "Ömür
yolu" avtobìoqrafìk povestìmdä qälämä almíåam.
1956-cí ìldä pedtexnìkumu uõurla bìtìrìb Tbìlìsì Dövlät Pedaqojì Ìnstìtutunun tarìx, Azärbaycan dìlì vä ädäbìyyatí fakultäsìnä
qäbul olundum. Hamí heyrätländì. Mändän Bakída åärqåünaslíq,
jurnalìstìka fakültälärìndä oxumaõí gözläyìrdìlär. Äslìndä män dä
bu mäqsädlä yoldaålarímla bìrgä Bakíya gäldìm. Ancaq o zaman
pedtexnìkumu bìtìränlärì ìkì ìl müällìm ìålädìkdän sonra Unìversìtetä götürürdülär. Yalníz Pedaqojì Ìnstìtuta sänäd verä bìlärdìk.
Män dä o zamankí aõlímla düåündüm kì, dìl, ädäbìyyatdír, burada
da var, Tìflìsdä dä, häm dä ora evìmìzä daha yaxíndír. Vä üç gün
Bakída alì mäktäblärì gäzìb yoxlayandan sonra evdän verdìklärì
doxsan manatla Tìflìsä qayítdím, sänädlärìmì verdìm, Sarvanlí
Xälìl Allahverdìyevlä ev tutduq, ìmtahan verìb qäbul olunduq, qäbul kaõízímízí alíb evä getdìk. Känddä hamí elä bìlìrdì kì, Bakídan gälìräm. Tìflìsä qäbul olunduõumu eåìdändä çox pärt oldular.
Xüsusìlä gäläcäyìmä böyük ümìdlär bäsläyän Yaqub ämìm. Äslìndä bunun xeyrì dä oldu, zìyaní da. Burada hamísíní açíqlayíb
qìymätländìrmäk ìmkansízdír. Xeyrì o oldu kì, Gürcüstanda sayílíb-seçìlän gänclärdän oldum. Gürcüstan mätbuatínda, radìo vä
televìzìyasínda täläbälìkdän fäal ìåtìrak etmäyä baåladím. Burada
oxumaõím häm dä gürcü ädäbìyyatíndan tärcümä mäsälälärì ìlä
mäåõul olmaõíma ìmkan yaratdí. Sonralar bìr neçä tärcümä, kìtabí
buraxdírdím, zìyaní ìsä gänclìkdän Bakí ädäbì mühìtìndän uzaq
düåmäk oldu. Bunun aõrísíní uzun zaman çäkdìm.
10
Ìnstìtutda täläbälìk häyatím çox mänalí vä uõurlu keçdì. Sìnìf
komìtäsì, älaçí, än fäal vä yaradící täläbä, gänc åaìr, tärcümäçì kìmì sayílíb seçìlìrdìm. Hätta Ìnstìtutun tarìxìndä ìkìncì hadìsä ìdì kì,
Azärbaycan åöbäsìnìn täläbäsìnì partìya üzvü vä komsomolun
MK-nín mühazìräçìsì etmìådìlär. Dekanímíz Ä.Häkìmovla ayda bìr
däfä rayonlarí gäzìrdìk. O mühazìrä, män åer oxuyurdum. Ìnstìtutda özfäalìyyät därnäyìnìn rähbärì ìdìm. Känd mäktäblärìndä dä
görüålär keçìrìrdìk. M.Hüseyn, M.Ìbrahìmov, M.Rahìm, Ä.Kürçaylí, H.Arìf, V.Babanlí vä baåqa yazíçí vä åaìrlärlä Ìnstìtutda, "Åärqìn
Åäfäqì" vä "Sovet Gürcüstaní" qäzetì redaksìyalarínda, Borçalí rayonlarínda görüålärìmìz olurdu. Bolus vä Saraçlída Hüseyn Arìflä
bìrlìkdä görüåümüzdä bütün rayon zìyalílarí vä rähbärlìyì ìåtìrak
etmìådì. Aåíq Hüseyn Saraçlí sazí, sözü ìlä mäclìsì bäzämìådì.
Fäallíõíma, hazírlíõíma vä ìstedadíma görä Ìnstìtutu färqlänmä
dìplomu ìlä bìtìrän kìmì (1961) mänì Azärbaycan dìlì vä ädäbìyyatí
kafedrasínda baå laborant-müällìm saxladílar. Häm dä "Sovet Gürcüstaní" qäzetìndä ädäbìyyat åöbäsìnìn åtatdan känar müdìrì ìdìm.
Borçalínín gänc åaìrlärìnìn åerlärì haqqínda mäktublarímdan vä ìcmal-mäqalälärìmdän bäzì örnäklär ìndì dä arxìvìmdä qalír.
Tìflìsdä oxumaõímla razílaåmayanlar burada ìålämäyìmì dä ìstämìrdìlär. Bu, onlarín mänä ìnamíndan vä etìmadíndan ìrälì gälìrdì. Bunlara elä belä yanaåa bìlmäzdìm. Ona görä dä bäzì dostlarímín Tìflìsdä ìålämäklä Bakída mövzu götürüb dìssertasìya yazmaq,
alìm olmaq mäslähätlärìnì sìnìrmädìm. 1962-cì ìlìn avqustunda
mäzunìyyätä çíxdím. Ömür-gün yoldaåím Amalya xanímla yenìcä
nìåanlanmíådíq. Bìrlìkdä gäzmäk üçün Bakíya gäldìk vä o gälmäk
ìdì kì, qaldíq. "Sovet" mähälläsìndä köhnä bìr otaq kìrayälädìk vä
düz on bìr ìl "Kraynì krívoy" deyìlän küçädä yaåamalí olduq.
Bakída heç käsì tanímírdím kì, ìå tapíb ìåläyäm. Dedìlär, Rza
Åahväläd Gürcüstanlídír, get onun yanína, kömäk edär, getdìm. O
rähmätlìk Ìsrafìl Näzärovdan, o da küräkänì Cämìl Älìbäyovdan
xahìå etdìlär kì, mänì redaktoru olduõu "Azärbaycan gänclärì" qäzetìndä ìåä götürsün. Haqq üçün o da mänì qäzetä müxbìr götürdü.
Amma bu ìå üräyìmcä deyìldì. Bìlìrdìm kì, Elmlär Akademìyasínín
prezìdentì soykökü Saraçlídan olan akademìk Zahìd Xälìlovdur.
11
Qäbuluna getdìm. Åerlärìnì, tärcümälärìnì oxumuåam dedì vä soruådu:
- Harda ìålämäk ìstäyìrsän? Dedìm, elä Sìzdä. Ädäbìyyat Ìnstìtutunda. Qímíådí, deyäsän razí qalmíådí. Oradaca Ìnstìtutun dìrektoru akademìk M.Åìrälìyevä telefon açdí, mänì täqdìm etdì vä sìzä
belä kadr çox lazímdír dedì. Telefonda onun cavabí eåìdìlìrdì. – Zahìd müällìm, bìlìräm, mänìm yanímda da olub - häqìqätän olmuådum - ancaq åtatímíz yoxdur dedì. Zahìd müällìm özünämäxsus ìncä zarafatla dedì:
- Yaxåí, aõlama, elä bu gün mänìm adíma bìr mäktub yaz, Äflatunu ìåä almaq üçün kìçìk elmì ìåçì åtatí ìstä. Mänä dä dedì kì, get,
arxayín ol, elä orada ìåläyäcäksän. Bu söhbätdän on beå gün keçmìådì. Bìr gün Ìnstìtuta getdìm kì, görüm ìåìn axírí nä oldu. Sän demä elä hämìn gün mäktub yazílíb, åtat verìlìb, mänì kìçìk elmì ìåçìlìyä alíblar. Hälä yarím aylíq ämäk haqqí da aldím. Çox sevìnclì
günüm ìdì. O zamandan Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí vä uåaq jurnallarí, Azärbaycan bädìì näsrì haqqínda namìzädlìk vä doktorluq
dìssertasìyalarí müdafìä etmìåäm, neçä kìtab, monoqrafìya çap etdìrmìåäm. Ìnstìtutda baå elmì ìåçì, böyük elmì ìåçì, aparící elmì ìåçì
olmuåam. Ìndì elmlär doktoruyam, professoram, åöbä müdìrìyäm.
Bundan sonra elm vä sänät yollarínda nälär ìtìrmìåäm, nälär qazanmíåam - özünüz göräcäksìnìz. Ona görä dä sözümü burada käsmäk
ìstäyìräm.
Bu kìtabí hazírlayanda janrí haqqínda heç düåünmädìk. Çalíådíq
kì, çeåìdlì vä maraqlí olsun. Qädìrbìlän oxuculardan da rìca edìrìk
kì, bu kìtabín heç bìr çärçìväyä, standartlara uyõun gälmämäsìnì
qüsur saymasínlar, bunun säbäbìnì buradakí materìallarín çeåìdlìyìndä vä säcìyyäsìndä görsünlär.
Saõ olun, görüåärìk.
Äflatun Saraçlí
12
I
БЮЛЦМ
BU DA BÌR HÄYAT
13
ÖMÜR VÄ ÄMÄL FAKTLARÍ
Ä.SARAÇLÍNÍN HÄYAT VÄ YARADÍCÍLÍÕÍNÍN ÄSAS
TARÌXLÄRÌ
5 dekabr 1936
- Gürcüstan Respublìkasí Broçalí mahalínín
Saraçlí kändìndä dünyaya gälìb.
1944
- Borçalída "Doxdur Yunus" adí ìlä tanínan atasí
Yunus Mämmädoõlu dünyasíní däyìåìb.
1944-1952
- Saraçlí VIII ìllìk orta mäktäbìndä oxuyub.
1952-1956
- Borçalí Pedaqojì texnìkumunda oxuyub. Buraní
uõurla bìtìrìb.
1956
- Ìlk åerì Borçalí (Marneulì) rayon qäzetì "Stalìn
yolu"nda çíxíb. Ä.Saraçlínín ädäbì yaradícílíõínín
45 ìlì tamam olur.
1956
- A.S.Puåkìn adína Tbìlìsì Dövlät Pedaqojì Ìnstìtutuna daxìl olub.
1957
- Türkdìllì mätbuatda gürcü ädäbìyyatíndan ìlk tärcümälärì çíxíb.
1959
- Åaìr Hüseyn Arìflä Borçalínín Bolus rayonunda,
Saraçlí kändìndä görüålär vä åer mäclìslärì keçìrìblär.
1960
- Mehdì Hüseyn, Mämmäd Rahìm vä Vìdadì Babanlí ìlä bìrlìkdä Tbìlìsìdä Gürcüstanín xalq åaìrì
Georgì Leonìdzenìn 60 ìllìk yubìleyìndä ìåtìrak
edìb, ona häsr etdìyì åerìnì oxuyub.
1961
- hämìn Ìnstìtutun tarìx-fìlologìya fakultäsìnì färqlänmä dìplomu ìlä bìtìrìb.
1961-cì ìlìn avqustu - A.S.Puåkìn adína Tbìlìsì Dövlät Pedaqoji
Ìnstìtutunun Azärbaycan dìlì vä ädäbìyyatí
kafedrasínda baå laborant, müällìm olub.
14
1962-cì ìl ìyul
- Aìlä durumu ìlä baõlí Bakíya köçüb. "Azärbaycan
gänclärì" qäzetìndä müxbìr ìåläyìb.
1962-cì ìl noyabr - Azärbaycan Elmlär Akademìyasí Nìzamì adína
Ädäbìyyat vä Dìl Ìnstìtutunun XIX-XX äsrlär ädäbìyyatí åöbäsìnä kìçìk elmì ìåçì väzìfäsìnä alíníb.
1966
- C.Mämmädquluzadänìn Azärbaycanda 100 ìllìk
yubìley komìtäsìnìn katìbì (sädr Azärbaycan KP
MK-nín katìbì Åíxälì Qurbanov, müavìnì akad. Kamal Talíbzadä).
1967
- "Däbìstan", "Rähbär" vä "Mäktäb" jurnallarínda
ädäbìyyat mäsälälärì" mövzusunda namìzädlìk dìssertasìyasí müdafìä edìb.
1969
- Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun XIX-XX äsrlär Ädäbìyyatí åöbäsìnìn baå elmì ìåçìsì seçìlìb.
1970
- Ìnstìtutda "Gänc alìmlär åurasí"nín sädrì seçìlìb.
1971-1977
- Azärbaycan Dövlät Polìtexnìk vä Azärbaycan
Dövlät Pedaqojì Ìnstìtutlarínín qäbul ìmtahaní kamìssìyalarínda ìåtìrak edìb.
1973
- H.Zärdabì adína Gäncä Dövlät Pedaqojì Ìnstìtutunda Dövlät ìmtahaní komìssìyasínín sädrì olub.
1976
- Qax, Zaqatala, Balakän rayonlarí üzrä ädäbìyyat
müällìmlärì qaråísínda mühazìrälär oxuyub.
1975-1980
- Moskva, Sankt-Peterburq, Tbìlìsì, Rìqa åähärlärìndä här ìl bìr ay elmì ezamìyyätä göndärìlìb.
1980
- Mìxeìl Cavaxìåvìlìdän "Torpaq çäkìr" tärcümä
kìtabí çíxíb (D.Älìyeva ìlä bìrgä tärcümä).
1981
- "Bìr sìnädä ìkì üräk" tärcümä kìtabí (åärìklì) çíxíb.
1977
- "Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí" monoqrafìyasí çap
olunub.
1983
- "Azärbaycan bädìì näsrì" monoqrafìyasí çíxíb.
1983
- "Abdulla Åaìq" kìtabí çap olunub.
1984
- "XIX-XX äsrlärdä Azärbaycan bädìì näsrìnìn ìnkìåaf problemlärì" mövzusunda doktorluq dìssertasìyasí müdafìä edìb.
1984
- Aparící elmì ìåçì seçìlìb.
15
1986-1989
1988
1988
1988-cì ìldän
1990-2000
1993
1993
1995
1996
1996
1997
1998-cì ìldän
2001
- N.Tusì adína ADPÌ-nìn Müdafìä åurasínín üzvü
olub.
-"Kür Xäzärä qovuåur" tärcümä kìtabí çíxíb (D.Älìyeva ìlä bìrlìkdä).
- Azärbaycan Aåíqlar Bìrlìyìnìn üzvü.
- Azärbaycan Yazíçílar Bìrlìyìnìn üzvü, Xalq häräkatínín ìåtìrakçísí.
- EA Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun Müdafìä
Åurasínín üzvü.
- "Borçalí" jurnalínín redaktoru.
- "Borçalí harayí" åerlär kìtabí çíxíb.
- Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun Yenì dövr
Azärbaycan ädäbìyyatí åöbäsìnìn müdìrì.
- "Zeynalabdìn Maraõlí" monoqrafìyasí çíxíb.
- S.S.Orbelìanìdän "Uydurmanín hìkmätì" tärcümä
kìtabí çíxíb.
- AAK täräfìndän Azärbaycan ädäbìyyatí ìxtìsasí
üzrä "professor" elmì adí verìlìb.
- "Qafqaz" Unìversìtetìnìn professoru.
- Ädäbìyyat Ìnstìtutunda åöbä müdìrì.
16
ELMÌ KÌTABLARÍ*
1. Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí. Bakí, Elm, 1977.
2. Cälìl Mämmädquluzadänìn häyatí vä ìctìmaì fäalìyyätì (Cälìl
Mämmädquluzadä) Bakí, Elm, 1979).
3. XX äsr Azärbaycan ädäbìyyatí mäsälälärì. (Kollektìv), I kìtab,
Elm, 1979.
4. Azärbaycan bädìì näsrì. Bakí, Elm, 1983.
5. Abdulla Åaìq ("Azärbaycanín görkämlì adamlarí" serìyasíndan
ìlk kìtab), Gänclìk, 1984.
6. XX äsr Azärbaycan ädäbìyyatí mäsälälärì (Kollektìv), II kìtab,
Elm, 1985.
7. XX äsr Azärbaycan ädäbìyyatí mäsälälärì (Kollektìv), III kìtab,
Elm, 1989.
8. Zeynalabdìn Maraõalí ("Azärbaycanín görkämlì adamlarí"
serìyasíndan) Gänclìk, 1996.
9. Azärbaycan Xalq Cümhurìyyätì (Kollektìv), Elm, 1998.
10. Azärbaycan Yazíçílarí Cümhurìyyät dönämìndä. Elm, 2001.
11. Zeynalabdìn Maraõalínín "Ìbrahìm bäyìn Säyahätnamäsì"
adlí üçcìldlìk romaní tam halda çapa hazírlaníb.
BÄDÌÌ KÌTABLARÍ
12. Mìxeìl Çavaxìåvìlì. "Torpaq çäkìr" (Seçìlmìå äsärlärì), (Dìlarä Älìyeva ìlä bìrlìkdä), Yazíçí, 1980.
13. Bìr sìnädä ìkì üräk (gürcü åaìrlärìnìn åerlärì), (tärcümäsì
Ä.Bìnnätoõlu vä Valeh Hacílarla bìrlìkdä) Gänclìk, 1981.
14. Nodar Dumbadze. Kukaraça. 1986.
15. Kür Xäzärä qovuåur (gürcü åaìr vä yazíçílarínín äsärlärìndän
ìbarät müntäxabat), (Dìlarä Älìyeva ìlä bìrlìkdä), Yazíçí, 1988.
*
Äflatun SAraçlí 45 ìllìk yaradícílíõínda Azärbaycan, Gürcüstan, Türkìyä, Rusìya,
Ukrayna, Qazaxístan, Özbäkìstan vä baåqa ölkälärìn mätbuatínda åer, tärcümä vä
mäqalälärì ìlä çíxíå etmìådìr. Ancaq topladíõímíz ìkì yüzdän çox bu ädäbì­bädìì,
elmì­publìsìstìk äsärlärì häcmcä çox yer tutduõundan müällìfìn xahìåì ìlä kìtabdan
çíxarmalí olduq.
Tärtìbçìlär.
17
16. Sayat Nova. Qulaq as sözümä, ay adam oõlu. Bakí, 1988.
17. Borçalí harayí (åerlär), Elm, 1993.
18. S.S.Orbelìanì. Uydurmanín hìkmätì (gürcücädän tärcümä),
Azärnäår, 1996.
19. Dünya hämän dünyadí (Åerlär), 2001.
ÖZÜ VÄ ÄSÄRLÄRÌ, TÄRCÜMÄLÄRÌ
HAQQÍNDA QAYNAQLAR
1. Murtuz Muradov. Xam torpaqlardan mäktub (Tbìlìsìdä çíxan
"Åärqìn Åäfäqì" qäzetìnìn redaktoru M.Muradovun Ä.Saraçlínín Qazaxístanín Xam torpaqlaríndan göndärdìyì åerlärlä baõlí
fìkrì) "Åärqìn åäfäqì" qäzetì, 9 sentyabr, 1957.
2. Konstantìn Paqava. Azärbaycan-gürcü qaråílíqlí mädänì älaqälärì. Tbìlìsì , 1967.
3. Süleyman Süleymanov. Redaksìyamízín qonaõí. "Sovet Gürcüstaní" qäzetì, 5 oktyabr, 1972.
4. Äbdül Äzìzov. Uåaqlarín sevìmlìlärì. Bakí, Gänclìk, 1978.
5. Camal Ähmädov. "Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí" (Ä.Saraçlínín
eynì adlí kìtabí haqqínda). "Pìoner" qäzetì, 25 yanvar, 1978.
6. Camal Ähmädov. Uåaq ädäbìyyatí tädqìq olunur (Ä.Saraçlínín
"Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí" kìtabí haqqínda), "Azärbaycan
gänclärì" qäz., 28 fevral, 1978.
7. Älì Abbasov. Ömürlärä paylanmíå ömür. "Sovet Gürcüstaní"
qäz., 1 may, 1978.
8. Äzìm Ìsmayíllí. Uõurlu tädqìqatín bähräsì (Ä.Saraçlínín "Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí" kìtabí haqqínda), "Sovet Gürcüstaní"
qäz., 27 mart, 1979.
9. C.Näbì. Saraçlí alìmlärì. "Qäläbä bayraõí" qäz., 7 noyabr,
1980 (Gürcüstan, Bolnìsì rayonu).
10. Qasím Qasímzadä. Ädäbìyyatda mìllìlìk vä beynälmìlälçìlìk.
Elm, 1982.
11. Teymur Qarayev; Arìf Mämmädov. Uõurlu axtaríå (Ä.Saraçlínín "Azärbaycan bädìì näsrì" kìtabí haqqínda). "Sovet Gürcüstaní" qäz., 11 oktyabr, 1983.
18
12. Välì Näbìyev. XIX-XX äsrlär näsrìnìn tädqìqì (Ä.Saraçlínín
"Azärbaycan bädìì näsrì" kìtabí haqqínda). "Ädäbìyyat vä
ìncäsänät" qäz., 9 sentyabr, 1983.
13. Nadìr Välìxanov. Azärbaycan maarìfçì realìst ädäbìyyatí. Bakí, Elm, 1983.
14. Ìsa Häbìbbäylì. Näsr janrlarínín täkamülü (Ä.Saraçlínín
"Azärbaycan bädìì näsrì" kìtabí haqqínda). "Sovet Naxçívaní"
qäz., 8 dekabr, 1983.
15. Zaman Äsgärlì. Åaìqìn ömür yolu (Ä.Saraçlínín "Abdulla Åaìq"
kìtabí haqqínda). "Ädäbìyyat vä ìncäsänät" qäz., 21 avqust,
1984.
16. Mübarìz Säfärov. Abdulla Åaìq (Ä.Saraçlínín eynì adlí kìtabí
haqqínda). "Kìtablar alämìndä" jurn., 1987, №1.
17. Sadíq Hüseynov. Näsrìmìzìn tädqìqì (Ä.Saraçlínín "Azärbaycan bädìì näsrì" kìtabí haqqínda). "Azärbaycan müällìmì" qäz.,
13 yanvar, 1984.
18. Arìf Mämmädov. XIX äsr Azärbaycan näsrìndä tähkìyä. (namìzädlìk dìs.) 1984.
19. Åämìstan Mämmädov. Ömür boyu (Ä.Saraçlínín 50 ìllìyì münasìbätìlä) "Azärbaycan müällìmì" qäz., 4 oktyabr, 1985.
20. Kamal Talíbzadä; Arìf Mämmädov. Elì Saraçlídír, yurdu
Borçalí. (Ä.Saraçlínín 50 ìllìyì münasìbätìlä). "Sovet Gürcüstaní" qäz., 25 ìyul, 1985.
21. Valeh Hacíyev. Saraçlídan baålanan cíõír (Ä.Saraçlínín 50 ìllìyì münasìbätìlä). "Sovet Gürcüstaní" qäz., 21 sentyabr, 1985.
22. Ìmamverdì Hämìdov. Äflatun Mämmädov. "Sovetskaya turkoloqìya" jurn., 1985, №2.
23. Abbas Sämädov. Mübarìzlìk cäbhäsìndän. "Sovet Gürcüstaní" qäz., 5 mart, 1988.
24. Adìl Mìåìyev. Azärbaycan yazíçílarí vä Tìflìs ädäbì-ìctìmaì
mühìtì. Tbìlìsì, Qanatleba, 1987.
25. Mädäd Çobanov. "Kür Xäzärä qovuåur" (Ä.Saraçlínín vä D.
Älìyevanín gürcü ädäbìyyatíndan eynì adlí tärcümä kìtabí haqqínda). "Sovet Gürcüstaní" qäz., 9 ìyul, 1988.
19
26. Zahìd Xälìlov. Azärbaycan uåaq-gänclär ädäbìyyatínín mänåäyì, äsas faktorlarí, täåäkkül vä ìnkìåaf märhälälärì (doktorluq dìs.) 1988.
27. Dmìtrì Qumìsaåvìlì. Böyük Ìlyanín yübìleyìndä. "Molodyoj
Qruzìì", "Zaräya vostoka" qäz., 1 oktyabr, 1988.
28. Müåfìq Çobanlí. Aõír ellì Borçalí. Bakí, 1987.
29. Süleyman Çobanov. "Yurdu Saraçlídí" (Ä.Sarçlí ìlä Saraçlí
orta mäktäbìndä görüå haqqínda) "Sovet Gürcüstaní" qäz., 10
may, 1989.
30. Leyla Eradze. Azärbaycan- gürcü ädäbì älaqälärì. (1920-1956),
(doktorluq dìs.), 1990.
31. Åüräddìn Mämmädlì. Ata yurdundan müqäddäs nä var. (Ä.Saraçlí ìlä müsahìbä) "Sovet Gürcüstaní" qäz., 20 fevral, 1990.
32. "Dan ulduzu" ädäbì toplusu (Tärtìb edänì vä ön söz Äzìm Ìsmayíllí). Tbìlìsì, Meranì, 1990.
33. Aõír ellì Borçalí. (Elmì-ädäbì toplu. Hazírlayaní M.Çobanlí).
Bakí, 1990.
34. Vüqar Ähmäd. Rus uåaq ädäbìyyatí vä Azärbaycan. Bakí,
1992.
35. Välì Näbìyev. Azärbaycan bädìì näsrìnìn janr-üslub täkamülü (doktorluq dìs.), 1992.
36. Mämmäd Mämmädov, Yaqub Babayev; Täyyat Cavadov. Pedaqojì mühìt vä uåaq ädäbìyyatí. Maarìf, 1992.
37. Müåfìq Çobanlí. Caõdaå Borçalí ädäbì mühìtì, 1994.
38. Müåfìq Çobanlí. "Borçalí" (Xüsusì ädäbì buraxílíå). 1993, №3.
39. Almaz Teymurova. "Borçalí harayí" (Ä.Saraçlínín eynì adlí
åerlär kìtabí haqqínda), "Åährìyar" qäz., 13 yanvar, 1994.
40. Nìzamì Paåa Saraçlí. Äyrì qara salam olsun. 1993.
41. Åuräddìn Mämmädlì. Äflatun Saraçlí eldän ayrílmaz. "Sovet
Gürcüstaní" qäz., 1 ìyun, 1994.
42. Baba Babayev. Abdulla Åaìqìn bädìì näsrì, Bakí, 1993.
43. Dünyamalí Käräm. Borçalím mänìm. 1995.
44. Müåfìq Çobanlí. Aõír ellì Borçalí. Ärzurum. 1996.
45. Hüseyn Ìsrafìlbäylì. "Ìndì qocalíqla baríåmaq olmur". (Ä.Saraçlínín 60 ìllìyì münasìbätìlä). "Yenì Musavat" qäz., 6-9 yanvar, 1996.
20
46. Åuräddìn Mämmädlì. Äflatun Saraçlí (ädäbìyyatåünas Åamìl
Välìyevìn eynì adlí kìtabí haqqínda). "Sovet Gürcüstaní" qäz.,
1997, №5-6.
47. Salìdä Åärìfova. Ìlk Azärbaycan romanlarí. Elm, 1996.
48. Åamìl Välìyev. Äflatun Saraçlí. Elm, 1996.
49. Ä.Saraçlínín "Zeynalabdìn Maraõalí" kìtabí haqqínda. "Respublìka" qäz., 9 ìyul, 1997.
50. Ä.Saraçlínín S.S.Orbelìanìnìn "Uydurmanín hìkmätì" kìtabínín tärcümäsì haqqínda. "Günay" qäz., 22 fevral, 1997.
51. Åuräddìn Mämmädlì. Borçalída sular axar. 1997.
52. Baba Babayev. Sälyanda görüå (Älìbäy Hüseynzadänìn qízí
Säìdä xanímla bìrlìkdä görüå haqqínda). "Ìkì sahìl" qäz., 31
mart, 1998.
53. Müåfìq Çobanlí. Ä.Saraçlínín Mìllì Elmlär Akademìyasínín
müxbìr üzvlüyünä namìzädlìyì ìlä baõlí mäqalä "Åärqìn säsì"
qäz., 1998, №18.
54. Elxan Qìyasbäylì. Ä.Haqverdìyev vä "Molla Näsräddìn" jurnalí, 1998.
55. Ömür dä bìr yuxu ìmìå (Välì Näbìyev), 1999.
56. Xälìl Älìyev. Gürcüstanín türk mänåälì toponìmlärì. Gäncä,
1999.
57. Baba Maqsudoõlu. A.Åaìqìn bädìì näsrì, 1999.
58. Тинатин Исабалы гызы. Борчалы ашыг мцщити. Бакы, 200.
59. Eyvaz Emìnalíyev. Azärbaycan mìllì memuar ädäbìyyatí, 1999.
60. Mahmìzär Mehdìbäyova. Z.Maraõalínín "Ìbrahìm bäyìn
säyahätnamäsì" romaní. Bakí, 2001.
61. Лейла Мяммядова. Й.В.Чямянзяминли йарадыъылыьында
мемар вя автобиографизм. Бакы, 2001.
62. Шащбаз Шамыоьлу. Борчалыда ядябиййат вя ядяби-мядяни
щяйатын юзцнямяхсуслуьу. Бакы, 2002.
21
Ä.SARAÇLÍNÍN DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍ
MÜDAFÌÄSÌNDÄ RÄY VÄ
ÇÍXÍÅLARDAN PARÇALAR
Bu dìssertasìya klassìk Azärbaycan näsrìnìn yaranmasí, tarìxì,
märhälälärì, ìnkìåaf problemlärì, poetìkasí haqqínda Azärbaycanda ìlk sìstemlì, elmì tädqìqat äsärìdìr. Müällìf äsärì zängìn ädäbì,
elmì mänbälär äsasínda yazmíå, Azärbaycan näsrìnìn özünämäxsusluõuna, sänätkarlíq mäsälälärìnä daha çox üstünlük vermìådìr.
Mäncä bu dìssertasìya näzärì ìstìqamätdädìr vä o, häm ädäbìyyat
tarìxçìlìy, häm dä näzärìyyä üzrä müdafìä edìlä bìlär.
Akademìk M.C.Cäfärovun
müzakìrädä çíxíåíndan.
1982.
***
Män bu fundamental tädqìqat äsärìnì Azärbaycan ädäbìyyatåünaslíõínda bìr hadìsä vä xìdmät kìmì qìymätländìrìräm. Äflatun
Mämmädov 20 ìldän çoxdur kì, bìzìm åöbädä çalíåír. Onun namìzädlìk dìssertasìyasínín rähbärì män olmuåam. Ìstedadína, täfäkkürünä, elmì axtaríå, tählìl üsulu vä problemlärì qìymätländìrmä,
ümumìläådìrmä bacaríõíní o zamandan müåahìdä edìrdìm. Bu dìssertasìya bütün ümìdlärìmì doõrultdu. Äflatun bu gün yaxåí ädäbìyyatåünas-alìm kìmì yetìåìb vä artíq XIX-XX äsrlär Azärbaycan
ädäbìyyatí mütäxässìsì kìmì tanínír. Bu dìssertasìya öz elmì-näzärì sävìyyäsì ìlä dedìklärìmìzì bìr daha täsdìqläyìr. Män dä hämìn
äsärì fìlologìya elmlärì doktoru alìmlìk däräcäsì almaõa tam layìq
bìlìräm vä onun müällìfìnì täbrìk edìräm.
Åöbä müdìrì, professor
K.D.Mämmädovun çíxíåíndan
1982.
***
Tarìxìmìzìn än müräkkäb vä çätìn bìr sahäsì olan XIX-XX
äsrlär ädäbìyyatímízín ìnkìåaf yolunu, märhälälärìnì vä problemlärìnì janrlar üzrä öyränmäk son ìllärdä baålanmíådír vä Äflatun
Mämmädovun Azärbaycan klassìk näsrì haqqínda yazdíõí doktorluq dìssertasìyasíní bu sahädäkì naìlìyyätlärdän bìrì kìmì qìy-
22
mätländìrmäk olar. Yerì gälmìåkän bunu da deyäk kì, Azärbaycan näsrìnìn ìnkìåaf yolunun vä problemlärìnìn häm ädäbìyyatåünaslíq, häm dä näzärì ìstìqamätdä öyränìlmäsì dä dìssertasìyaní
daha mänalí vä samballí etmìådìr.
Haqlí olaraq müällìf näsrìmìzìn özünün vä onun janrlarínín yaranma tarìxìnì "Kìtabì-Dädä Qorqud" boylaríndan, klassìk näsr
örnäklärìndän baålayír, XIX-XX äsrlärdä Azärbaycan näsrìnìn
äsas problemlärìnì aydínlaådírír. Burada çox zängìn ädäbì-elmì
materìal, bädìì örnäklär tädqìqä çäkìlmìådìr. Äsär problemlärìn
kompleks halda, yenì aspektdä öyränìlmäsì vä qìymätländìrìlmäsì
ìlä dä dìqqätälayìqdìr.
Müällìfìn elmì nätìcälärì, dövrä, näsrìn yaranma vä ìnkìåaf
märhälälärìnä münasìbätì, qìymätì yenì vä orìjìnaldír. Dìssertasìya böyük elmì, näzärì vä täcrübì ähämìyyätä malìkdìr. Bunu
müällìfìn çap olunan kìtabí haqqíndakí müsbät räylär dä göstärìr.
Bu dìssertasìya öz samballíõí vä elmì-näzärì sävìyyäsì ìlä doktorluq dìssertasìyasí täläblärìnä tam cavab verìr vä onun müällìfì
Äflatun Yunus oõlu Mämmädov fìlologìya elmlärì doktoru alìmlìk däräcäsì almaõa layìqdìr.
Bìrìncì räsmì opponent,
akademìk Bäkìr Näbìyevìn räyìndän.
1984.
***
Yenì dövr Azärbaycan ädäbìyyatínín görkämlì tädqìqatçísí Äflatun Mämmädovun doktorluq ìåìndä bädìì näsrìmìzìn än aktual
problemlärì, tendensìyalarí vä ìnkìåaf ìstìqamätlärì ìlk däfä bu åäkìldä öyränìlìr. Müällìf onlarla yazíçíní, bìr çox tädqìqat äsärlärìnì,
yüzlärlä näsr äsärlärìnì öyränmìå, tählìlä çäkmìådìr. Täkcä fäsìllärìn adíní xatírlatsaq, äsärìn necä tam yenì quruluåda, elmì-näzärì ìstìqamätdä yazíldíõíní görärìk: "Änänävì näsr janrlarínín täkamülü",
"Kìçìk hekayä vä novella satìrìk-yumorìstìk näsrìn äsas janrlarí
kìmì", "Pamflet, parodìya vä yumorìstìk mìnìatürlär", "Lìrìk-psìxolojì hekayäçìlìyìn ìnkìåafí", "Epìk näsrìn roman vä povest janrlarí".
Bu dìssertasìyada müällìfìn üzä çíxartdíõí yenì bädìì äsärlärlä
dä qaråílaåíríq. Mälum äsärlär dä yenì baxíåla, näzärì sävìyyädä
tählìlä çäkìlìr vä däyärländìrìlìr. Bìr çox äsärlärìn janrí mähz bura-
23
da müäyyänläådìrìlìr. Mìllì näsrìmìzìn yaranma, täkmìlläåmä vä ìnkìåaf märhälälärì säcìyyäländìrìlìr, här dövrün, märhälänìn özünämäxsus cähätlärì ümumìläådìrìlìr.
Ümumìyyätlä, Ä.Y.Mämmädovun "XIX äsrìn sonu, XX äsrìn
ävvällärì Azärbaycan bädìì näsrìnìn ìnkìåaf problemlärì" adlí doktorluq dìssertasìyasí, häqìqätän, elmìmìzdä yenì hadìsädìr, näsrìn
öyränìlmäsìndä yenì yol açír. Müällìfìn bu mövzuda çíxan kìtabínín
elmì ìctìmaìyyät täräfìndän müsbät qaråílanmasí da bunu sübut
edìr. Män bu äsärì yüksäk qìymätländìrìr vä onu doktorluq dìssertasìyasí kìmì täqdìr edìräm.
Räsmì opponent,
professor Fìrìdun Hüseynovun räyìndän.
20.05.1984.
***
Äflatun Mämmädov haqlí olaraq zängìn klassìk Azärbaycan
näsrìnì janrlar vä tarìxì-xronolojì aspektdä öyränmäkdä doõru yol
seçmìådìr. Belälìklä, ädäbìyyatåünaslíq vä elmì-näzärì säpkìdä çox
qìymätlì äsär yaratmíådír. Yänì, äsärdä näzärì sävìyyä çox yüksäkdìr. Belä kì, burada Azärbaycan näsrìnìn häm dä üslub, änänä
vä novatorluq, obraz vä xarakter, satìra vä psìxologìzm kìmì mäsälälärì dä aydínlaådírílír. Näsrìmìzìn ìkì satìrìk-yumorìstìk vä lìrìkpsìxolojì qolu yenì prìnsìplär äsasínda öyränìlìr kì, bu da baåqa türk
xalqlarínín näsr tarìxìnì öyränmäk üçün dä uyõun metoddur.
Azärbaycan romanínín yaranmasí vä onun ìlk nümunälärì dä
dìssertasìyada, ädäbìyyatåünaslíõímízda ìlk däfä alleqorìk roman,
roman-traktat, satìrìk roman-säyahätnamä, pedaqojì roman, lìrìkpublìsìstìk roman, lìrìk-epìk roman, mähäbbät mäcäralí roman kìmì
janr bölgülärì äsasínda täqdìm olunur.
Müällìf dìssertasìyada Azärbaycan näsrìnì dünya näsrì ìlä älaqälì öyränìr, dünya ädäbìyyatåünaslíõínda näsrìn tädqìqì täcrübäsìndän faydalanír.
Äsärìn elmì sävìyyäsì yüksäkdìr, müasìr täläblärä tam cavab
verìr. Onu doktorluq dìssertasìyasí kìmì yüksäk qìymätländìrìräm.
Räsmì opponent,
professor Almämmäd Almämmädovun räyìndän
18.05.1984.
24
***
Monoqrafìyada ìlk däfädìr kì, Azärbaycanda satìrìk näsrìn äsas
problemlärì - qaynaqlarí, täåäkkülü, vä ìnkìåaf mänzäräsì, janrlarí
vä åäkìllärì belä älaqälì vä sìstemlì åäkìldä xüsusì elmì tädqìqatín
predmetì edìlìr. Äsär hämìn dövr näsrìmìzìn häm ìdeya – mäfkurä, häm dä poetìka - sänätkarlíq mänzäräsì haqqínda tam täsävvür tälqìn edä bìlìr.
Näsrìn tarìxì baxímíndan bütünlüklä bädìì fìkrìn tarìxìnä salínan näzär orìjìnal vä yenìdìr. Tarìxì hadìsälärlä bìlavasìtä älaqälì
åäkìldä aparílan müåahìdälär, dìl, elm, mätbuat kìmì amìllärìn rolu da tädqìqatda bu vaxta qädär az toxunulmuå, yenì ìstìqamät vä
hädäflär kìmì dìqqätì cälb edìr. Näsrìn ìnkìåafínda näzmìn rolu,
tärcümä, täbdìl vä ìqtìbaslar, näsr vä publìsìstìka arasínda maraqlí
paralellär, ìlk däfädìr kì, belä genìå halda, bütünlüklä o dövrün
näsrì mìqyasínda tädqìq edìlìr.
Ayrí-ayrí janrlarín tarìxì täåäkkül vä poetìka xüsusìyyätlärì baxímíndan müstäqìl oçerklär - fäsìllär kìmì ìålänmäsìndä dä müällìf
mäqsädìnä naìl olmuådur. Çox yaxåí cähätdìr kì, monoqrafìyanín
fäsìllär bölgüsü, kompozìsìya quruluåunun özü dä XX äsr näsrìnìn
yüksälän bìr ìstìqamätdä häräkätìnì, ìnkìåaf yolunu vä janr, åäkìl
mänzäräsìnì äyanì åäkìldä canlandírmaq mäqsädìnä tabe etdìrìlmìådìr. Äsär doktorluq dìssertasìyasí kìmì qäbul edìlä bìlär.
MEA-nín müxbìr üzvü,
professor Yaåar Qarayevìn räyìndän.
25.09.1973.
HÖRMÄTLÌ ÄFLATUN YUNUS OÕLU!
Ìcazä verìn Sìzìn doktorluq dìssertasìyaníz vä avtoreferatíníz
haqqínda öz fìkìrlärìmì deyìm.
Bu bìtgìn vä qìymätlì äsärdä Sìzìn topladíõíníz, tädqìqata cälb
etdìyìnìz vä araådírdíõíníz materìal zängìnlìyì mänì heyrätä gätìrdì. Män bìr çox doktorluq dìssertasìylarí redaktä etmìåäm. Amma,
vallah, araådírílmaya çäkìlän materìallarín zängìnlìyìnä görä Sìzä
çatan olmaz. Baåa düåüräm kì, necä böyük, aõír vä zähmätlì ìå
25
görübsünüz. Bütün bunlar nä qädär vaxtíníz, gücünüz hesabína,
bälkä dä saõlamlíõíníz bahasína meydana gälìb! Amma nä edäsän, görünür, alìmlärìn taleyì belädìg
Mänä elä gälìr kì, bu äsärdä dìssertasìya üçün lazím olan här
åey var, o, müdafìäyä layìqdìr.
Sìzì üräkdän täbrìk edìräm
A.Maåkìna, "Proqres" näårìyyatínín redaktoru
Moskva, 1983.
***
Bu gün çox maraqlí bìr dìssertasìya müdafìäsìnìn åahìdì olduq.
Häqìqätän, ìndìyä qädär täk-täk yazíçílardan daníåanda onlarín
näsr äsärlärìnä dä toxunulmuådur. Ancaq bütövlükdä Azärbaycan
bädìì näsrìnìn, onun yaranmasí, ìnkìåaf problemlärì, märhälälärì
vä tarìxì täåäkkül yolu ayríca tädqìqat obyektìnä çevrìlmämìådìr.
Bu dìssertasìya hämìn mövzuda ìlk sìstemlì, kamìl tädqìqatdír.
Äflatunu hamímíz taníyíríq. Öz zähmätìlä, ìstedadí ìlä tanínan,
mätbuatda ardícíl çíxíå edän, XIX-XX äsrlär ädäbìyyatímízín müräkkäb mäsälälärìnä gìrìåän vä üz aõardan alìmlärdändìr. Onun
Azärbaycan klassìk näsrìnìn ìnkìåafína häsr etdìyì doktorluq dìssertasìyasí da gözümüzün qaråísínda yaraníb. Äflatun aylarla, ìllärlä bu äsärlä baõlí Bakí, Moskva, Lenìnqrad, Tbìlìsì vä baåqa
åähärlärdä arxìvlärdä, kìtabxanalarda çalíåíb. Dünya - rus, türk,
fars, äräb vä baåqa xalqlarín ädäbìyyatínda näsrìn tarìxìnì ìzläyìb,
çox maraqlí vä ähämìyyätlì müqayìsälär aparíb, qìymätlì elmì qänaätlärä gälìb. Onun hätta fransíz, ìtalyan, hìnd vä baåqa xalqlarín
näsrì ìlä müqayìsälärì vardír. Bütün bunlar müällìfìn hazírlíqlí,
yetgìn bìr alìm olduõunu göstärìr.
Äflatunun mäzmunlu çíxíåí vä opponentlärä cavablaríní da
dìnlädìnìz. Åäxsän män Åuranín üzvü kìmì çox razí qaldím vä
mämnunìyyätlä ona säs veräcäm.
Akademìk Kamal Talíbzadänìn çíxíåíndan.
1984.
***
26
Kolleqamíz Äflatun Mämmädovun "XIX-XX äsrìn sonu XX äsrìn ävvällärìndä Azärbaycan bädìì näsrìnìn ìnkìåaf problemlärì" adlí doktorluq dìssertasìyasínín avtoreferatíní böyük maraqla oxuduq.
Häqìqätän, bu dìssertasìya Zaqafqazìyada bu tìplì ìlk elmì-tädqìqatdír. Mìllì näsrìn ìnkìåaf tarìxìnì, märhälälärìnì mähz bu åäkìldä, sänätkarlíq vä poetìka mäsälälärì ìlä älaqädä tädqìq etmäk gäräkdìr.
Dìssertasìyada dìqqätälayìq bìr cähät dä klassìk Azärbaycan
näsrìnìn dünya näsr tarìxìnìn ìnkìåafí kontekstìndä tädqìqìdìr. Burada C.Mämmädquluzadä, A.Åaìq kìmì nasìrlärìn bädìì äsärlärì gürcü yazíçílarínín hekayälärì ìlä müqayìsälì tählìlì dä bìzì sevìndìrdì
(mäsälän, A.Åaìqìn "Mäktub yetìåmädì" vä M.Evdoåvìlìnìn "Fantan" hekayälärì).
Ä.Mämmädov bìzìm hämyerlìmìzdìr. Gürcüstanín Bolnìsì rayonunun Saraçlí kändìndä doõulub. Tbìlìsì Dövlät Pedaqojì Ìnstìtutunun tarìx-fìlologìya fakültäsìnì färqlänmä dìplomu ìlä bìtìrìb. Bìr
dä ona görä belä fundamental tädqìqat äsärìnìn mähz onun qälämìndän çíxmasí bìzä çox xoådur.
Ä.Mämmädov Gürcüstanda da bìr åaìr, tärcümäçì vä Azärbaycan-gürcü ädäbì älaqälär mütäxässìsì kìmì tanínír. Bìz onun bu dìssertasìyasíní yüksäk qìymätländìrìr vä onu fìlologìya elmlärì doktoru alìmlìk däräcäsìnä layìq bìlìrìk.
Å.Rustavelì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun
ämäkdaåí, professor D.Q.Tevzadzenìn räyìndän.
1984.
***
Äflatun Mämmädovun müdafìäsìndän çox mämnun qaldím.
Doõrudan da o, bu äsärä çox zähmät çäkìb, heç käsìn bacarmadíõí qädär materìal toplayíb, zängìn elmì mäxäzlär äsasínda dìssertasìya yazíb. Äflatun täbìätän zähmätkeå oõlandír. Onu baåqalarí
kìmì älìndän tutub elmä gätìrmäyìblär. Heç käsdän arxa görmäyìb, mìnnät götürmäyìb. Bu naìlìyyätì o özü qazaníb, halal olsun
ona bu qäläbä.
Äflatunun kìtabíní da oxumuåam, bìr çox mäqalälärìnì dä.
Män dä Azärbaycan romanínín tarìxìndän yazmíåam. Bìlìräm bu
27
ìåìn çätìnlìyìnì. Äflatun bütöv näsr tarìxìmìzìn öyränìlmäsìnä yenì
prìnsìplä yanaåíb, häm dä bìr näzärìyyäçì kìmì özünü göstärìb.
Bu cavan oõlan häm dä Azärbaycan-gürcü ädäbì älaqälärì
mütäxässìsìdìr. Gürcü ädäbìyyatínín tärcümäçìsìdìr.
Dìssertasìyada gürcü näsr nümunälärì ìlä paralellär bìr dä ona
görä elmì vä ìnandírícídír.
Äflatun häm dä gözäl åaìrdìr. Nä yazír sämìmì vä üräkdän yazír. Yänì onun äsärlärì ìlä täbìätì, xarakterì bìr-bìrìnì tamamlayír.
Bu dìssertasìya vä kìtab onun gärgìn elmì axtaríålarínín yekunudur, zìrväsìdìr. Äsär elmlär doktoru alìmlìk däräcäsìnä artíqlamasí ìlä cavab verìr. Äflatun Saraçlíní üräkdän täbrìk edìräm.
Azärbaycan Dövlät Unìversìtetìnìn professoru
Qulu Xälìlovun çíxíåíndan
1984.
***
Ä.Y.Mämmädovun XIX-XX äsrlär Azärbaycan bädìì näsrì
haqqínda yazdíõí bu dìssertasìya Azärbaycan, bütövlükdä sovet
ädäbìyyatåünaslíõínín aktual bìr problemìnä häsr olunmuådur.
Häqìqätän, qonåu xalqlarín ädäbìyatåünaslíõínda klassìk näsr tarìxìnìn märhälälär üzrä ìnkìåafí öyränìlìr. Äflatun Mämmädov ìsä
ìlk däfä olaraq cäsarätlä näsrìn ìnkìåaf tarìxìnì onun poetìkasí, näzärì mäsälälärì ìlä bìrlìkdä öyränìr. Bu da onun dünya näsr tarìxìnì, dünya ädäbìyyatåünaslíõínda näsr janrlarínín öyränìlmäsì täcrübäsìnì yaxåí bìlmäsì ìlä baõlídír. Äsärdä dünya näsrìndän bìr
çox nümunälär tädqìqata çäkìlìr, maraqlí elmì paralellär aparílír.
Müällìfìn tählìl üsulu, elmì qänaätlärì yenìdìr. Bu äsr klassìk ädäbì janrlarín öyränìlmäsìnä dä bìr nümunädìr.
Bunu da deyäk kì, Ä.Mämmädovun bu dìssertasìyasínda qonåu
xalqlarín, xüsusìlä Qafqaz xalqlarínín näsr tarìxìnä dä näzär salínír. Azärbaycan näsrìnìn bu cür mükämmäl tädqìqì onun ähämìyyätìnì ümumqafqaz vä daha böyük - Ìran, Türkìyä mìqyasínda artírír.
SSRÌ Elmlär Akademìyasí Daõístan fìlìalínín professorlarí:
S.M.Xaybullayev vä Q.B.Musaxanova.
1984.
28
Ä.SARAÇLÍ VÄ ÄSÄRLÄRÌ, TÄRCÜMÄLÄRÌ
HAQQÍNDA FÌKÌRLÄRDÄN
ÄFLATUN SARAÇLÍ HAQQÍNDA
BÌR-ÌKÌ SÖZ
Äflatun Saraçlíní bìr alìm, åaìr kìmì çoxdan taníyíram, äsärlärìnì oxuyuram. Onun haqqínda yalníz xoå söz demäk olar. Äflatun
hälä Tìflìsdä oxuyarkän Gürcüstan mätbuatínda åer, tärcümä vä
M.F.Axundov, M.Ä.Sabìr vä baåqa sänätkarlarímíz haqqínda mäqalälärlä çíxíå edìrdì. Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutuna gäländän sonra M.Arìf, M.Cäfär, M.Quluzadä, Ä.Mìrähmädov vä bu
kìmì mäåhur alìmlärlä bìrlìkdä ìåläyän Äflatun az bìr zamanda
elm alämìnä daxìl oldu, namìzädlìk vä doktorluq dìssertasìyalaríní
müdafìä etdì, özünü täsdìqlädì.
Äflatun Saraçlíní alìm edän, åaìr edän onun doõma yurda baõlílíõídír. O, åerlärìndä dä, elmì äsärlärìndä dä täbìì vä mìllìdìr.
Onun tädqìqat obyektìnìn särhädlärì dä XIX-XX äsrlär kìmì çox
müräkkäb, zängìn vä sìyasì-sosìal, ìnqìlabì hadìsälärlä, mìllì oyaníå vä ìntìbahla säcìyyälänän bìr dövrü ähatä edìr. O, öz elmì tädqìqatlarí, bädìì äsärlärì ìlä nüfuzlu mütäxässìs kìmì tanínír. Dövrün ümumì ädäbì-mädänì mänzäräsìnä, ädäbì ìnkìåafín meyl vä
tämayüllärìnä, ayrí-ayrí ädäbì növ vä janrlara, bädìì äsärlärä,
görkämlì sänätkarlara häsr edìlmìå bìr çox elmì araådírmalarí yüksäk qìymätländìrìlìb. "Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí" (1977),
"Azärbaycan bädìì näsrì" (1983), "Abdulla Åaìq" (1984) vä baåqa
monoqrafìyalarí onun nüfuzunun vä yetgìnlìyìnìn äyanì täsdìqìdìr.
"Abdulla Åaìq" monoqrafìyasí häm tädqìqatçínín färdì elmì axtaríålarínda, häm dä Azärbaycan ädäbìyyatåünaslíõínda mühüm
hadìsäyä çevrìldì. Kìtab "Görkämlì adamlarín häyatí" serìyasíndan näår edìldì. Azärbaycanda bu serìyanín äsasíní qoyanlardan
vä ìlk änänälärìnì yaradanlardan bìrì Äflatun Saraçlí oldu. Bu kìtabda onun alìmlìyì ìlä åaìrlìyì bìrläåìr, bìrì dìgärìnì tamamlayír.
Ä.Saraçlínín klassìk Azärbaycan näsrìnìn problemlärì haqqínda yazdíõí kìtab vä doktorluq dìssertasìyasí ìsä bu sahädä ìlk mü-
29
kämmäl, elmì tädqìqat äsärìdìr. Odur kì, bu tädqìqat "Azärbaycan
näsrìnìn ìlk sìstemlì elmì-näzärì salnamäsì" kìmì qäbul edìldì.
Ä.Saraçlínín åaìrlìyì vä tärcümäçìlìk fäalìyyätì, Azärbaycangürcü älaqälärìnìn ìnkìåafí sahäsìndäkì xìdmätlärì dä täqdìr edìlmälìdìr. Onun bädìì äsärlärì, gürcü ädäbìyyatíndan tärcümälärì
ädäbì mühìtdä maraqla qaråílaníb. Yänì o, häm ädäbì-bädìì, häm
dä elmì yaradícílíqda uõurlar qazanír.
Ìndì Äflatunun yaåínín da, yaradícílíõínín da yetgìnlìk vaxtídír.
Ümìdvaríq kì, hälä o, elmì, bädìì yaradícílíqda yenì-yenì uõurlar
qazanacaq.
Kamal Talíbzadä, akademìk. 1985.
ÄFLATUN SARAÇLÍNÍN "BORÇALÍ HARAYÍ"
ÅERLÄR KÌTABÍNÍN
ÖN SÖZÜNDÄN
Alìmlìklä åaìrlìyìn eynì åäxsdä bìrläåmäsì, yaratmaq qayõílaríní
artírír. Elmì araådírmalarí åer yaradícílíõí ìlä älaqäländìrmäk asan ìå
deyìl. Ancaq bu sahälär qaråílaåanda bìr-bìrìnä qol-qanaddír. Sözsüz,åaìr-alìm üçün åer elmdän ävväl baålayír. Sonra qazanílan alìmlìk adí åaìrì åerlä ülfätdän ayírmír. Poezìya ìlahäsì äfsunlu gücü ìlä
onu hämìåä cazìbäsìndä saxlayír. Elmìn yorõunluq yükünü yüngülläådìrändä onu poetìk xäyala çäkìr. Mäntìqì mühakìmänìn mäcburì
qaydalaríndan bìrì fantazìyanín azadlíõína gätìrìr. Aõílla hìss arasínda älaqä vasìtäsìnä, bìrläådìrìcì amìlä çevrìlìr. Belälìklä, åaìralìm elmlä yanaåí åerä xìdmät edìr. Äflatun Saraçlínín tìmsalínda
bu häqìqät bìr daha täsdìqlänìr. O, çoxdan bärì ädäbìyyatåünasalìm kìmì sämärälì çalíåír. Fìlologìya elmlär doktoru alìmlìk däräcäsìnì tamamìlä läyaqätlä daåíyír. Eynì zamanda åaìrlìk payína düåän borclarín mäsulìyyätìnì duyur. Onun åerlärì müntäzäm olaraq
müxtälìf mätbuatda därc edìlìr. Öz yaradícílíõí ìlä bärabär gürcü
åerìnìn nümunälärìnì dä dìlìmìzdä säsländìrìr (Äflatunun "Kür Xäzärä qovuåur" tärcümä kìtabí yenìcä çíxíb). Ìndì åerlärìndän seçìb
topladíõí kìtabíní oxucuya täqdìm edìr. Här åaìrìn åerìyyätì – äslìndä onun qälb dünyasínín aynasídír. Åaìrlär öz yaradícílíõíní mänävì
tärcümeyì-hal sayanda yanílmamíålar. Äflatunun åerìyyätì qädìm
30
Borçalí elìndän baålanan ömür yoludur (kìtabína "Borçalí harayí"
adí seçmäsì bununla åärtlänìr). Åerìnìn äzäl qaynaõí - doõulduõu
Saraçlíya, ana torpaõa baõlídír. Bu torpaõín bäxå etdìyì sìlìnmäz
täässüratlar sätìrlärdä yenìläåìr. Häyatínín yorucu yoxuålarína åaìrlä bìr çíxír, bìr addímlayír. Belä äzälì ülfätì gäläcäkdä näsìllärìn
yaåadacaõína ümìd bäsläyìr:
Ata yurdu, ana mehrì säsläyìr,
Gäl bu yerdä ömür keçìr, gäz deyìr;
Bìr gözäl dä oõulumu gözläyìr,
Ìndì çäkìr övladímí Saraçlí.
Yaddaåíndakí xatìrälär xäzìnäsì åaìrìn åer dünyasíní yaradír.
Aranlí-daõlí Borçalí burada neçä-neçä mövzu doõurub. Oõuz
mänåälì bìr dìyar ruhumuzun köklärìnì, zängìnlìyìnì yaåadír.
Onun här bìr guåäsìndä ululuq, äzämät nìåanäsì var. Äflatun oxucunun dìqqätìnì bu gerçäklìk üzärìndä cämläådìrmäyä çalíåír.
Doõma dìyara özünün sämìmì sevgìlärìnì onunla bölmäk ìstäyìr.
Bununla bìrlìkdä bäzän onun åerì häsrät motìvì çalír. haray çäkìr,
elìn narahat günlärìnì, täbìì yaåayíå tärzìnä "maåínlaåma" mühìtìnìn täsìrìnì düåünändä, daõlarla, yaylaqla ülfätdän doõan adätlärì,
mäìåätì yadírõamaqdan yazanda:
Sürücü dost, maåíníní öymä sän,
Gäl bu atla Sarpdärädän keç görüm.
Elä sür kì, qoåa daõín belìndän,
Här täräfdä bìnä görüm, köç görüm.
Burda bìr at bìr elata häyandír,
Bìr närä çäk, uåaqlarí oyandír;
Här däyänìn qabaõínda dayandír,
Nährä görüm, särnìc görüm, sac görüm.
Bu etnoqrafìk mäzmunlu motìvlär yaylaq görmüå näsìllärä taníådír. Hämìn mäìåät, bäräkät, mäsumluq bìzä dìrìlìk bäxå edärdì.
Nä müddätdìr yaylaqlarí görmürük - bundan dìrìlìyìmìz yaman sarsílíb. "Maåínlaåma", "åähärläåmä" yaríåí dìrlìyìn ìlk äsasíní yadírõamaõa gätìrdì. Ìndìsä qarmaqaríåíq zamanínda yaylaq, daõ ìstäyì
aõlína gälmìr. Mìllätlärì toqquåduran, vätändaå savaåí salan åär
31
qüvvälärìn üzündän belä bìr mühìtdä åaìr häyäcan duyur. Soydaålarínín taleyì, Borçalí mahalínín gäläcäyì qayõílí düåüncälärä daldírír. "Borçalílar, Borçalíní qoruyaq!" xìtabí o düåüncälärdän doõub.
"Allah, sän saxla, sän saxla!" åerì dä hämìn qäbìldändìr.
Åaìrìn häyäcanlarí daha çox Azärbaycanín sarsíntílí därdlärì
ìlä säsläåìr. Qarabaõ ìddìasíyla mìllì nìfaqa baìs olanlarí hìddätlä
länätläyìr. Qanlí yanvar günlärìnìn åähìdlärìnä üräk aõrísí ìlä ehtìramíní bìldìrìr.
…Ìndì yurdunun särt taleyì åerlärìndä äks-sädasíní tapír. Ancaq åerìn täbìätì, gözällìyì, mähäbbätì, ìnsanlíõí ucaltmaqdír. Äflatun poezìyanín bu yaåayan ìnsanì qayäsìnä sädaqätìnì saxlayír.
Täbìät, ìnsan gözällìklärìnì tärännüm edän åerlärì, ulu saza vurõunluõu, çoxlu bayatílarí, täcnìslärì häyatsevärlìyìnìn ìfadäsìdìr.
Onun häyat eåqì yurd sevgìsìylä, mähäbbät duyõularíyla baõlídír.
Bunu här oxucu özü qälbìnìn gözü ìlä göräcäk.
Camal Mustafayev,
fälsäfä elmlärì doktoru, professor.
1993.
***
Äflatun müällìmìn Bakídakí ünvaní - ìstär ìå olsun, ìstär ev fìloloq, yazíçí, åaìr - gürcüstanlílarín ìålärìnìn, elmì vä bädìì fäalìyyätlärìnìn älaqäländìrmä märkäzìdìrg Yalníz gündälìk ìåì yox,
elmì axtaríålarí da, åaìrlìk fäalìyyätì dä Borçalíynan baõlídírg
gBädìì yaradícílíqla müntäzäm mäåõul olan Ä.Saraçlí ädäbì
ìctìmaìyyätä häm dä gürcü ädäbìyyatíní orìjìnaldan tärcümä edän
peåäkar bìr mütäxässìs kìmì tanínír. Onun bädìì tärcümälärì ädäbì
tänqìd täräfìndän räõbätlä qaråílanmíådír. O, XIX-XX äsrlär
Azärbaycan ädäbìyyatínín än aktual vä öyränìlmämìå problemlärì
ìlä mäåõuldur. Azärbaycan näsrìnìn än möhtäbär tädqìqatçísídír.
Akademìk K.Talíbzadä, akademìk B.Näbìyev, prof. F.Hüseynov,
S.Xaybullayev vä bìr çox görkämlì alìmlär Äflatun müällìmìn
elmì fäalìyyätìnì yüksäk qìymätländìrìblär.
Äflatun Saraçlínín belä çoxcähätlì vä zängìn fäalìyyätì alqíå
doõurmaya bìlmäz. Ìstär-ìstämäz yada salírsan kì, o, häyatda xoåbäxtlìyì bìr dä belä gärgìn vä xalqí, elì-obasí üçün faydalí fäalìyyätdä görür:
32
Sänätìmdä män sönmäyäm fanaram,
Ömür boyu mähäbbätlä yanaram,
Fìtnä-feldän, bäd ämäldän känaram,
Savab ìådä, xeyìr ìådä älìm var.
Dosta åärbät, düåmänlärä tìr sözüm,
Sädäf sözüm, gövhär sözüm, dürr sözüm,
Bìlìräm kì, ìtìb batmaz bìr sözüm,
Äzäl gündän qädìr bìlän elìm var.
"Fìlologìya elmlärì doktoru, åaìr, tärcümäçì Äflatun kìmdìr? sualína cavabda onun ünvaní bìrdìr: "Elì Saraçlídír, yurdu Borçalí"
Arìf Ämrahoõlu,
fìlologìya elmlärì namìzädì,
Yazíçílar Bìrlìyìnìn katìbì.
1985.
ÌNTELLEKTLÄ QOVUÅAN POEZÌYA
Bänzärsìz gözällìyì ìlä seçìlän häyat enìålì-yoxuålu, daålí-käsäklì, sevìnclì, kädärlì olur. Belä häyatí yaåamaq, bälkä dä tale yazísídír.
Belä tale yaåamíå ìnsanlardan bìrì dä fìlologìya elmlär doktoru,
professor, Azärbaycan Mìllì Elmlär Akademìyasínín Nìzamì adína
Ädäbìyyat Ìnstìtutunun "Yenì dövr Azärbaycan Ädäbìyyatí" åöbäsìnìn müdìrì, XIX-XX yüzìllär Azärbaycan ädäbìyyatí problemlärìnìn mahìr araådírícísí, nüfuzlu mütäxässìs, ädäbìyyatåünas, åaìr,
tärcümäçì Äflatun Saraçlí Yunus oõludur. Äflatun Saraçlí qocaman
Borçalí mahalínín öz dadlí-duzlu adät-änänälärì, zìyalílarí, alìmlärì
vä räåadätlì ämäk adamlarí ìlä färqlänän Saraçlí kändìndä häyata
göz açmíådír. O, gänc yaålaríndan Borçalí mahílíní qaríå-qaríå gäzmìå, mühazìrälär oxumuå, görkämlì Azärbaycan zìyalílarí ìlä bìrgä
görüålärdä olmuå, xalqínín mäìåätìnì, ovqatíní, därd-särìnì öyränmìå, mätbuatda, radìo vä televìzìyada åer vä tärcümälärì ìlä ardícíl
çíxíå etmìå, fundamental tädqìqatlarí nätìcäsìndä ìstedadlí alìm, åaìr
kìmì tanínmíådír. O,häyatí,taleyì vä ädäbì-elmì yaradícílíõí ìlä Bor-
33
çalíya baõlí sänätkardír, alìmdìr. Borçalída ämìn- amanlíq yaradílmasí uõrunda çalíåan zìyalílarímízdandír.
Äflatun Saraçlí poezìyasí sadäcä bädìì zövqü oxåamaqla mähdudlaåmír. Onda estetìklìk canlí fìkìrlärlä vähdätdä poetìk äksìnì
tapír. Böyük fìlosof Hegelìn bìr kälamíní demäk yerìnä düåärdì "Söz fìkìrlä canlananda mövcud varlíõa çevrìlìr". Bälì, Ä.Saraçlí
poezìyasínda zaman vä mäkan mähdudìyyätì yoxdur. Åaìrìn müracìät etdìyì ìstänìlän obraz, ìstänìlän hadìsä ümumìläåìr, ucu-bucaõí
olmayan, heç nä ìlä mähdudlaåmayan böyük mänävìyyat dänìzìnä
daxìl olur, bununla da poezìya gerçäklìyìn bìlävasìtä ìnìkasí üçün
åärt olan konkretlìkdän, mähdudìyyätdän xìlas olur, yüksälìr, kamìlläåìr.
Ä.Saraçlínín elmì fäalìyyätì çoxsahälìlìyì vä çoxìstìqamätlìlìyì,
mövzu daìräsìnìn genìålìyì ìlä seçìlìr. Apardíõí tädqìqatlarín, fundamental araådírmalarínín nätìcälärì Azärbaycanín, Gürcüstanín vä
dìgär ölkälärìn aparící alìmlärì täräfìndän yüksäk qìymätländìrìlmìådìr.
Ä.Saraçlí hämìåä qädìrbìlän ìnsanlarla bìrgä olmaõí, onlarla
tez-tez görüåmäyì, ünsìyyät baõlamaõí sevän ìnsandír. Bütün åerlärìndä bìr ìåíq, nìkbìnlìk var. Lap kövräk åerlärìndä dä:
Ììdì cavanlíqla yaríåmaq olmur,
Ìndì qocalíqla baríåmaq olmur,
Taleyìn hökmünä qaríåmaq olmur,
Bu dünya äzäldän fìtnä-fellìdìr.
Ìlhamíní, üräyìnìn odunu göylärdän, günäådän, mähäbbätdän,
el-obadan, yurd-yuvadan alan åaìrìn mäåhur "Borçalí" åerì bu gün
dä bìr hìmn kìmì säslänìr:
Havasí därmandír, yerì cävahìr,
Täbìät bülbüldür, ìnsanlar åaìr.
Dostluqda väfalí, sänätdä mahìr,
Döyüå meydanínda åìrdì Borçalí.
Bura mehrìbandí, xoådu här käsä,
Can qurban eyläyär bìrì can desä;
Kìm kì, Äflatunu görmäk ìstäsä,
Elì Saraçlídí, yurdu Borçalí.
34
Häqìqì poezìya "ìlham pärìsìnìn ìlk beåìyì olan täbìätä ehtìramla tapínmaqdan baålayír. Ìnsan häyatín qädrìnì duyduqca kamìlläåìr, bulaq suyu kìmì durulur. Özünün kamìlläåän, durulan
ömrünün 65-cì ìlìnì yaåayan äzìzìm, çox hörmätlì dostum, eloõlum, gözäl, sämìmì aìlä baåçísí, böyük alìm, åaìr, xalqímízín vätändaå, maarìfpärvär oõlu Äflatun Saraçlíní aìlämìn adíndan vä öz
adímdan üräkdän täbrìk edìräm, ona can saõlíõí. yenì-yenì qäläbälär arzulayíram.
Sämìmì hörmät vä ehtìramla.
Abdulla Mehrabov,
Azärbaycan Respublìkasínín Tähsìl Problemlärì
Ìnstìtutunun dìrektoru, professor. 2001.
XVII ÄSR GÜRCÜ ÅAÌRÌ NODAR SÌSÌÅVÌLÌNÌN
NÌZAMÌ SÜJETLÄRÌ ÄSASÍNDA YAZDÍÕÍ
"YEDDÌ SÄYYARÄ" POEMASÍ Ä.SARAÇLÍNÍN
TÄRCÜMÄSÌNDÄ
N.Sìsìåvìlìnìn "Yeddì säyyarä" poemasí rus vä baåqa dìllärä tärcümä olunub, täässüf kì, än çox Azärbaycan ädäbìyyatí ìlä baõlí
olan belä bìr äsär ìndìyä kìmì dìlìmìzdä säslänmäyìb. Fìlologìya
elmlärì doktoru Äflatun Saraçlí ìlk däfä belä çätìn ìåä gìrìåìb.
Ä.Saraçlí ädäbì-elmì ìctìmaìyyätdä yaxåí alìm vä åaìr tärcümäçì
kìmì tanínír. Gürcü dìlìnì vä ädäbìyyatíní bìlìr. Bu ädäbìyyatdan bìr
çox åer, poema, hekayä vä povestlärìn tärcümäçìsìdìr. "Bìr sìnädä
ìkì üräk", "Kür Xäzärä qovuåur" vä M.Cavaxìåvìlìnìn "Torpaq çäkìr" kìtablarínín tärcümäçìlärìndän bìrìdìr. Yerì gäldìkcä Azärbaycan-gürcü ädäbì älaqälärìnìn tädqìqì ìlä dä mäåõul olur. Bütün
bunlarín bähräsì "Yeddì säyyarä" poemasínín tärcümäsìndä özünü
göstärìr. Tärcümä orìjìnala yaxínlíõí (häm formasí, häm dä mäzmunu ìlä), bädììlìyì, poetìk sävìyyäsì vä dìlì, üslubu ìlä dìqqätì cälb
edìr. Bütövlükdä tärcümäçì öz mäqsädìnä naìl olub.
Bütün bunlarí näzärä alaraq N.Sìsìåvìlìnìn "Yeddì säyyarä"
poemasínín orìjìnaldan Ä.Saraçlí tärcümäsìnìn çapíní xeyìrxah ìå
hesab edìräm. Bu, Azärbaycan dövlätìnìn Nìzamìnìn 850 ìllìk
yubìleyì ìlä älaqädar qärarlarína cavab, yubìleyä hädìyyä kìmì dä
faydalí olar. Häm dä bu tärcümä ìndìkì åäraìtdä Azärbaycan- gür-
35
cü ädäbì-mädänì vä sosìal-sìyasì älaqälärìnìn daha da möhkämlänmäsìnä xìdmät edärdì.
Dìlarä Älìyeva,
Fìlologìya elmlärì doktoru, tärcümäçì.
Gürcüstan Respublìkasínín ämäkdar mädänìyyät ìåçìsì. 1987.
ÄFLATUN SARAÇLÍ "ELDÄN AYRÍLMAZ"
Yaradícílíõín bìr neçä sahäsìndä güclü ìstedada malìk olmaq
nadìr ìådìr. Yurddaåímíz Äflatun Saraçlí belä ìstedadlardandír. O,
daha çox qìymätlì axtaríålarín, elmì äsärlärìn müällìfì olan güclü
alìm kìmì tanínsa da, tärcümäçìlìk, åaìrlìk sahäsìndä dä özünü ìstedadlí qäläm sahìbì kìmì göstärä bìlìr. Yenìcä çapdan çíxmíå
"Borçalí harayí" kìtabíyla Äflatun müällìm oxucularín görüåünä
åaìr kìmì gälìb. Ä.Saraçlínín åer dünyasí än öncä ata yurdudur, bu
müqäddäs dìyarla baõlí poetìk duyõulardír.
Här kìm Äflatunu görmäk ìstäsä,
Elì Saraçlídí, yurdu Borçalí.
Bu, åaìrìn özünütäqdìmìdìr. Vä onun poezìyasínda doõma yurdun sevìncìnì dä, acísíní da hìss edìrìk, åaìr yaåayan duyõularda
bìr taníålíq, doõmalíq görürük.
Onu ìmana gätìrän Saraçlínín meåäsìdìr, Göllüçänìn guåäsìdìr,
o, Baåkeçìd dolamalaríní, Qaraçöp, Qarayazí, Borçalí ellärìnì, Gözäldäränì, Qarabulaõí, Qara qayaní, Yastí daõí, Gur bulaõí, ata
yurdunun dìlbär guåälärìnì mähäbbätlä väsf edìr. Müällìf yurddaålara üz tutuban deyìr:
Aranímíz çìl-çíraqsíz olmasín,
Yaylaõímíz buz-bulaqsíz olmasín,
Daõ aransíz, aran daõsíz olmasín,
Yurddan qaçan yurddaålarí puç görüm.
Ä.Saraçlínín yurd sevgìlì mìsralarí väsf elädìyì torpaq kìmìcä,
ana täbìät kìmìcä dumdurudur. hälìmdìr, üräyäyatandír.
36
Ä.Saraçlínín åerlärìndä åähìdlärìmìzìn xatìräsìnä därìn ehtìram
var, haqqín, ädalätìn täntänäsìnä ümìd var.
Kìtabda bìr åer dä dìqqätì çäkìr. Bu åerdä gürcü vä Azärbaycan xalqlarínín qädìm vä mehrìban dostluõu tärännüm olunur.
Sän Bakíya buyur, män dä Tìflìsä,
Dìnsìn qälbìmìzìn dostluq telì dä;
Äzäldän doõmadír, äzìzdìr bìzä
Böyük Nìzamì dä, Rustavelì dä.
Ä.Saraçlínín täcnìslärì forma vä mäzmunu baxímíndan maraq
doõurmaya bìlmäz. Onun gözäl cìnas qafìyälärì, bädìì tapíntílarí
oxucunu, poezìyasevärlärì valeh edìr:
Çoxa tamah salma, axtar ar, azí,
Hälä qabaqdadír ömrün ay aõí.
Nola qovuåduraq Kürü, Arazí,
Bìrläåä yurdumun baåí, ayaõí.
Kìtabdakí "Borçalí bayatílarí" düzümlärì mìllì, etnìk kolorìtìylä ähämìyyätlìdìr. Burada uluca yurdumuzun uluca-uluca elatlarí
bayatílarda, åìrìn düzümlärdä yaåayír.
Äflatun Saraçlínín bìr deyìmìnì xatírlayíríq:
Dosta åärbät, düåmänlärä tìr sözüm,
Sädäf sözüm, göhvär sözüm, dürr sözüm,
Bìlìräm kì, ìtìb batmaz bìr sözüm
Äzäl gündän qädìr bìlän elìm var.
Vä "Äflatun Saraçlí eldän ayrílmaz". Eldän ayrílmayan, elä
baõlí åaìrlärìn sädäf sözlärìnìn qädrìnì el bìlìr!
Åüräddìn MÄMMÄDLÌ
Fìlologìya elmlärì namìzädì.
1994
***
37
"ИНДИ ГОЪАЛЫГЛА БАРЫШМАГ ОЛМУР”
Türkün äsrarängìz yurdlaríndan bìrì olan Azärbaycanín dìlbär
guåäsì Borçalí elìndän sìnäsì sazlí, sözlü mäsläk vä ämäl dostumuz Äflatun Saraçlínín yubìleyìdìr.
Äflatunun qälbìndä, täfäkküründä gözünün ìlk ovu olan yurd,
torpaq gözällìklärì ìlä sazlanmíå duyõularla bìrlìkdä daha önämlì
bìr keyfìyyät dä var. Bu, soykökündän gälän säsdìr:
Gäl sayím män soykökümü bìrbäbìr,
Baba türkdür, nänä türkdür, ata türk.
Här bìrìsì bìr aslandír, bìr bäbìr,
Xäyalíndan qara günü at, a türk!
Äflatun beå monoqrafìyanín, ona qädär ähatälì elmì äsärìn,
çoxlu mäqalälärìn müällìfìdìr. Çox cìldlìk Azärbaycan ädäbìyyatí
tarìxìnìn IV cìldìnìn müällìf vä redaktorlaríndandír.
… Saraçlínín bütün elmì äsärlärìndä qírmízí xätt kìmì näzärì
cälb edän cähätlärdän bìrì klassìk ìrsdä, onun yaradícílíõínda,
äsärlärìndä doõma xalqín vä mìllätìn tale müqäddäratí namìnä
baålíca mätläb vä ìdeyalarí önä çäkìb mänalandírmaqdír.
… Ä.Saraçlí bìr åerìndä deyìr: "Ìndì qocalíqla baríåmaq olmur". 60 yaåínda qocalíqla baríåmaq ìstämäyän Ä.Saraçlíya bädìì
vä elmì yaradícílíõínda uõurlar arzulayíríq.
Professor Hüsyen Ìsrafìlbäylìnìn
Ä.Saraçlínín 60 ìllìyìndä "Yenì Musavat" qäzetìndä
çap etdìrdìyì mäqaläsìndän. 1996.
***
ВЯТЯНДАШ АЛИМ, МИЛЛИ ШАИР
Яфлатун Сараълы бцтюв шяхсиййят, вятяндаш алим, милли шаирдир.
Онун XIX-XX ясрляр ядябиййатымызын айры-айры проблемляриня
даир тядгигатлары башгалары цчцн дя бир юмцрдцр. ѐАзярбайъан
бядии нясриѐ китабында алим ядябиййатымызда бу жанрын бир нечя
ясрлик тарихинин тяшяккцлцнц вя елми-нязяри проблемлярини араш-
38
дырыб. Цмумиййятля, бурада щям ядябиййатшцнас алим, щям дя
нязяриййячи алим кими чыхыш едир.
ѐАбдулла Шаигѐмонографийасы ися Азярбайъанда ѐэюркямли
адамларын щяйатыѐ силсилясиндян илк китабдыр. Бурада елмиликля бядиилик говушур, ясяр тарихиликля йанашы мцстягил роман тясири дя
баьышлайыр. Щеч шцбщясиз бу Я.Сараълынын алим, шаир, тяръцмячи
истедадынын бящрясидир.
Алимин ѐЗейналабдин мараьалы китабы шяргшцнаслыг елминдя
3 бу йазычы щаггында илк елми монографийадыр. Ондан Йахын Шярг
алимляри дя файдалана билирляр.
Я.Сараълынын елми йарадыъылыьында Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти, бу иллярин ядябиййат вя мядяниййятинин тядгиги ясас йер
тутур. Бу мювзуда китабы марагла гаршыланыр.
О, милли вя вятяндаш зийалы кими бядии йарадыъылыьында да эюрцнцр. Онун поезийасына садялик, эюзяллик, тябиилик, зярифлик елдян
эялир. О, поетик дцшцнъясиндя бцтюв Азярбайъанын камил бядии образыны йарадыр. Борчалы, Гарабаь дярди, Ъянуб щясряти, Гярб торпагларымызын аьрылары иля йашайыр. О, Азярбайъанда эцръц ядябиййатынын орижиналдан тяръцмячиси кими дя таныныр, гиймятляндирилир.
Я.Сараълы иътимаиййятчи халг щярякатынын фяалларындан бири,
истиглалчы шаир, алимляримиздяндир. Щямишя публисист мягаляляриндя, мцсащибя вя мяктубларында, радио вя телевизийда чыхышларында
талейцклу проблемляриндян сюз ачыр, аьсаггал мяслящяти иля йол
эюстярир.
Ядябийатшцнас алим Шамил Кюрпцлцнцн
ѐЯфлатун Сараълыѐ китабчасындан. 1996.
MÜDRÌK VÄ NURANÌ ADAM
Äflatun Saraçlínín bìr åäxsìyyät kìmì äsas cìzgìlärìnì özlüyümdä
götür-qoy elädìyìm zaman ìlk öncä ìåíqlí adam obrazínín üzärìndä
dururam. Tanrí ona nur ìçìndä bìr çöhrä dä qìsmät eläyìb:
üz-gözündäkì xeyìrxahlíq, müdrìklìk, saflíq ìåíõí bu adamín kìmlìyìnì elä uzaqdanca söyläyìr. Ancaq könlünä, duyõularína, düåüncä
vä qayõílarína yaxínlíq elädìkcä üzdäkì ìåíõín daha böyük qüdrät
39
vä härarätlä Äflatun Saraçlí üräyìndä çaõladíõíní görürsän. Müdrìk, aõír-aõayana olduõu qädär dä sadädìl vä sämìmìdìr, tämännasízdír. Saz-söz dünyasíndan gälän kövräklìyì dä öz yerìndä.
Säsìnìn, daníåíõínín qärìbä bìr axarí var: bìzìm ellärìn, kändkäsäyìn, daõlarímízín åähd-åäkärlì, kolorìtlì, salqarlí näfäsì-lämsìylä daníåír - hämìåä onun säsì mänì uåaqlíq ìllärìmä aparír, o
vaxtín köhnä kìåìlärìnìn säsì, daníåíõí beläydì. Ìndì o kìåìlär dä,
onlarín säsì-daníåíõí da qähätdìg
Ömrünü sözä baõlayan alìmdì Äflatun müällìm, söz, ädäbìyyat
araådírícísídí, åaìrìdì - söz, sänät yaradícísídí. Ìstär araådírdíõí, ìstärsä dä yaratdíõí Sözdä özünä qaråí särt, täläbkar, män deyärdìm
kì, hätta amansízdír. Söz-sänät mücadìläsìndä än böyük hünärì vä
qazancí özünä sädaqätìdìr. Üräyìnìn, duyõu vä düåüncälärìnìn
hökmü olmadan qäläm-kaõíza yaxín getmìr. Çoxlarínín adíní çäkmäyä cäsarät etmädìyì mätläblärdän qorxmadan, çäkìnmädän daníåír vä yazír. Türkçülük, vätänçìlìk yolunda qeyrätìnìn, cäsarätìnìn bütün gücüylä on ìllär boyudur kì, vuruåmaqdadír.
Män Ädäbìyyat Ìnstìtutuna gäländä Äflatun müällìm qírx yaålarínda ìdì, ìndì altmíålardandí. Qärìbädì, män onu ìlk gördüyümdä dä o elä ìndìkì kìmì müdrìk vä nuranì ìdì. Ìndì baxíb görüräm
kì, müdrìklìk onu çox erkän haqlayíbmíå. Bälkä ona görä kì, müdrìklìk Äflatun Saraçlíya çox yaraåírg
Mähärräm Qasímlí,
fìlologìya elmlärì doktoru.
17.07.2001.
ÄFLATUN SARAÇLÍ-65
ÅAÌR, TÄRCÜMÄÇÌ VÄ ALÌM
XX äsrìn 50-cì ìllärìnìn ìkìkcì yarísí, Tìflìsìn qaynar åähär häyatí. Pedoqojì Ìnstìtutun tarìx-fìlologìya fakültäsìnìn Azärbaycan
bölmäsì... Bìz hämìn, fakültänìn ìkìncì kursunda oxuyurduq... Bìrìncì kursda ìsä qädìm Borçalínín axar-baxarlí guåälärìndän olan
Saraçlí kändìndän bìr näfär gänc oõlan da oxuyurdu...
O, elä ìlk günlärdän täläbälärìn, müällìmlärìn dä dìqqätìnì
özünä cälb etmìådì... Sakìt vä hälìm xarakterlì bu cavan oõlanín
40
täläbälìk ìntìzamí vä äxlaqí ìlä onun elmìn sìrrlärìnä därìndän yìyälänmäsì, müstäqìl mütalìäsì, çalíåqanlíõí bìr-bìrìnä elä hämahäng ìdì kì... Kövräk vä ümìdverìcì åerlärì müxtälìf qäzetlärdä
näår olunurdu, radìo dalõalarínda efìrdä säslänìrdì... Bu ìlk müväffäqìyyät onu elä ruhlandírdí kì, sankì gündüz dä, gecä dä ona
azlíq edìrdì. Häftälär, aylar bìr-bìrìnì äväz edìb, ìl olurdu... Här
häftä, här ay, här ìl onu bìr pìllä zìrvälärä qaldírírdí... Yorulmaz,
usanmaz täläbälìk häyatí keçìrän vä zìrvälärdä özünä bìr mäkan
tutmaõa can atan oõlan ìndì müdrìk yaåína çatmíå fìlologìya elmlärì doktoru, professor Äflatun Saraçlídír...
Gänc åaìrìn åerlärì häväskarlarín dìllärìndä äzbär söylänìr,
aåíqlar täräfìndän saz havalarínda ìfa olunurdu... Hämçìnìn, o, teztez Täläbä Elmì Cämìyyätìnìn konfranslarínda elmì märuzälärlä
çíxíå edìrdì. O, bu sahädä dä böyük täläbä näalìyyätì äldä edìrdì,
märuzälärì "Fäxrì Färman" vä "Dìplom"lara layìq görülürdü... Bu
ìsä, onun gäläcäkdä elmìn yüksäk zìrväsìnä qalxmasíndan xäbär
verìrdì... Täläbälìk ìllärìnìn son kurslarínda ìsä, onun ara-síra tärcümälärì dä görünmäyä baåladí. Gürcü ädäbìyyatíndan tärcümä
etdìyì ìlk åerlärì "Åärqìn åäfäqì" qäzetìnìn sähìfälärìndä çap edìlìr,
radìo dalõalarínda säslänìrdì...
Ä. Saraçlínín yaradícílíõí, artíq, üç ìstìqamätdä asta-asta, aõíraõír längär vura-vura pìllälärì bìr-bìr qalxírdí. O, qísa bìr vaxtda
özünü ìstedadlí åaìr kìmì täsdìq etmìå, peåäkar elmì tädqìqatçí vä
tärcümäçì kìmì yetìåmìå vä püxtäläåmìådìr. Ìndì onun yaradícílíõínda bädìì täfäkkürlä elmì täfäkkür elä qaynayíb qaríåmíå, elä
surätlä ìnkìåaf etmìådìr kì, bu da onun yaradícílíõínda poezìya,
elm vä tärcümäçìlìk sahälärìnìn tamamìlä hämahäng åäkìldä ìnkìåaf etmäsìnä genìå ìmkan vermìådìr...
... Bu baxímdan åaìrìn yenìcä ìåíq üzü görmüå "Dünya hämän
dünyadí" ("Borçalí", Bakí, 2001) adlí åerlärì vä "Xumar" poemasí
daxìl olan kìtabí tädqìrä layìqdìr. Kìtabí oxuduqca XIX-XX äsrlärdä xalqímízín baåína gätìrìlän müsìbätlär vä fälakätlär, vätänìmìzìn vä torpaqlarímízín yadellì düåmänlär täräfìndän parçalanmasí, represìyalar vä soyqírímí nätìcäsìndä soydaålarímízín dädäbaba torpaqlaríndan qovulmasí, tarìxì toponìmlärìmìzìn yadlaådírílmasí rässam fírçasíndan çíxmíå bìr bädìì mänzärä kìmì göz
41
önündä canlanír, oxucunu düåünmäyä vä müäyyän nätìcä çíxarmaõa sövq edìr...
Nähayät, fürsätdän ìstìfadä edäräk, Äflatun müällìmì anadan
olmasínín 65 ìllìyì vä eläcä dä "Dünya hämän dünyadí" adlí yenì
åerlär kìtabínín ìåíq üzü görmäsì münasìbätì ìlä üräkdän täbrìk
edìr vä ona yenì-yenì yaradícílíq uõurlarí arzulayíríq!
M.N.ÇOBANOV,
Nyu-York Elmlär Akademìyasínín häqìqì üzvì,
fìlologìya elmlärì doktoru, professor. 2001.
ÅAÌR, ALÌM, EL AÕAQQALÍ
Äflatun Saraçlí gözäl åaìr, böyük alìm, häqìqì el aõsaqqalídír.
Bütün qaníyla, caníyla doõulduõu torpaõa, el-obaya baõlí olmaqla,
häm dä türk dünyasíní öz evìnìn ìçì qädär görän, sevän vä abad
olmasína çalíåan zìyalídír.
Män härbì dìktor kìmì, ekrana çíxíb, xalqímízí Vätän uõrunda
mücadìläyä säsläsäm, bìlìräm kì, yaåíní, sänätìnì düåünmädän Äflatun müällìm yol çantasíní götürüb savaåa qatílanlar sírasínda olacaq.
Åämìstan Älìzamanlí,
härbì dìktor, härbì müõännì.
ìyul, 2001.
Ä.SARAÇLÍNÍN "BORÇALÍ" ÅERÌ
HAQQÍNDA
Äflatun Saraçlí haqqínda düåünändä bìrìncì olaraq onun "Borçalí" åerì yadíma düåür. Bu da täbììdìr. Män gözümü açandan
mäåhur aåíqlarímízín vä eläcä dä müõännìlärìmìzìn ìfasínda o
sözlärì eåìtmìåäm.
Borçalínín o vaxt bìz bìldìyìmìz täk ìndìkì Marneulì rayonunun
ärazìsì - "Borçalí çökäyì" yox, daha böyük ìnzìbatì ärazìnìn adí olduõunu mänìm kìmì, çoxlarí Äflatun müällìmìn "Borçalí" åerìndän öyränìb. Bu åerì män o bölgädä yerìdìlän sovet vä gürcü
42
åovìnìst ìdìologìyasína qaråí vaxtínda açílmíå atäå kìmì däyärländìrìräm.
Mänä elä gälìr kì, Äflatun Saraçlí professor da olmasaydí, åaìr
kìmì yüzlärlä åerìn müällìfì dä olmasaydí, bìr o åerä görä dä bu
qädär sevìlärdì, tanínardí, däyärländìrìlärdì.
Nìzamì Saraçlí, åaìr, jurnalìst.
ìyul, 2001.
KEÅKÄ BÜTÜN ZÌYALÍLARÍMÍZ…
Äflatun Saraçlíní män hämìåä öz müällìmìm hesab etmìåäm.
Äsärlärì elmìmìzì, poezìyamízí, ìmzasí mìllätìn ìmzasíní zängìnläådìrìb, åäräfländìrìb.
O bìr zìyalí olaraq daìma xalqín ìçìndä olub, sevìncìlä sevìnìb,
kädärìlä kädärlänìb. Xüsusän XX äsrìn son onìllìyìndä Azärbaycanda vä Gürcüstanda baå verän hadìsälär zamaní häm Bakída vä
häm Borçalída xalqla bìr yerdä olub, müxtälìf dìstansìyalarda
dövlät mämurlaríyla söhbätlär aparíb, mübahìsälär edìb, onlarla
xalq arasínda olan mäsafänìn yaxínlaåmasína çalíåíb. Xalqí öz
mövqeyìndä daha da bärk durmaõa säsläyìb. Keåkä bütün zìyalílarímíz Äflatun müällìm kìmì el täässübkeåì, yurd qayõíkeåì
olaydí!...
Teymur Emìnbäylìää, Dünya Azärbaycanlílarí
Konqresì sädrìnìn müavìnì
ìyul, 2001.
ÅAÌR, ALÌM ÄFLATUN SARAÇLÍ HAQQÍNDA
ÜRÄK SÖZLÄRÌM
Äflatun müällìmì åäxsän tanímamíådan öncä aåíqlarímízín ìfasínda onun mäåhur "Borçalí" åerìnì eåìtmìådìm. Deyìrdìlär Saraçlídandí, Hüseyn Saraçlínín qohumudu. Bakída yaåayír, el-oba
täässübkeåì, yurd qayõísí çäkän alìmlärìmìzdändìr. Elìn bu fìkrìnì
elä aåíqlarín dìlìndän düåmäyän "Borçalí" åerì dä täsdìq edìrdì.
Ìllär keçdì, män Äflatun müällìmìn özü vä yaradícílíõí ìlä daha
yaxíndan taníå oldum. Bu ìåíqlí ìnsanín haqqínda vaxtí ìlä eåìtdìk-
43
lärìmdän çox-çox maraqlí, üräkaçan sözlär eåìtdìm. Elmì yaradícílíõínín, äsasän, Tìflìs mühìtìlä baõlí olmasínín mänasíní analdím, bädìì yaradícílíõínín daha çox Borçalí camaatína, mahalínín
täbìì gözällìklärìnä, dünänìnä, bu gününä, elat häyatínín rängaränglìyìnä, daõ-aran, köç ovqatína häsr olunmasí mänì daha da
färähländìrdì vä bu däyärlì ìnsanín ädäbìyyatda öz xüsusì yerì
olduõunu gördüm.
Bu gün Äflatun müällìm demokratìk fìkìrlì, särbäst düåüncälì
bìr zìyalí kìmì xalqímízín dünänì, bu günü vä sabahíyla yaåayír.
Bìr ayaõí Bakída, bìr ayaõí Borçalída xalqín täåkìlatlanmasí, öz
haqqíní daha därìndän därk etmäsì namìnä ìmkaní daxìlìndä öz
zìyalí borcunu, mìllätä oõulluq borcunu åäräflä yerìnä yetìrìr.
Var olun, Äflatun müällìm, bìz sonrakí näsìl Sìzìn kìmì aõsaqqallarímízla öyünürük.
Telman Näzärlì,
Azärbaycan radìosunun åöbä müdìrì
44
ÌÅÍQLÍ ADAM
Ìnsanlar cürbäcürdür, savadíndan, dünyagörüåündän aslí olmayaraq häränìn özünämäxsus xasìyyätì, ätrafíndakílarla ünsìyyät
mädänìyyätì olur. Bu özünämäxsusluq Äflatun müällìmdä dä var.
Daha doõrusu, pärvanä ìåíõa yíõíåan kìmì bìz gänclär hämìåä
onun ìåíõíní uzaqdan görüb baåína toplaåmíåíq. Ancaq pärvanädän
färqlì olaraq bìz ona toxunub yanmamíåíq, äksìnä, ìåíõíndan ìåíq
"oõurlayíb" bìr az da ìåíqlanmíåíq.
Äflatun müällìmìn yazílarínín hamísínda qeyrì-adì bìr paríltí
var. O elmì ìålärìnìn böyük bìr hìssäsìnì ädìbìmìz, xalq müällìmì
Abdulla Åaìqä häsr edìb.
Män deyärdìm, bälkä dä Abdulla Åaìq dühasíndan ayrílan vä
sönmäyän, elìnä-obasína, yurdu Borçalíya vä böyük Azärbaycana
ìåíq saçan än böyük ulduzlardan bìrìdìr Äflatun Saraçlí.
O sönmäyäcäk, zaman keçdìkcä paríltísí artacaq, näsìllärìn sevìmlìsì olacaq. Borçalí torpaõínín yetìådìrdìyì qìymätlì, çox qìymätlì mìrvarìlärdän bìrì kìmì ìnsanlarín qälbìnä yaraåíq verìb ruhlaríní sevìndìräcäk.
Ämìnäm kì, gäläcäk näsìllär Äflatun Saraçlíní yazdígarlarína
görä bìzdän dä çox seväcäk, däyärländìräcäklär.
Çaõímízda häyatí vä ìctìmaì fäalìyyätì lazímínca tädqìq olunmamíå, däyärländìrìlmämìå görkämlì maarìfpärvär, pedaqoq
alìmlär, mädänìyyät xadìmlärì az deyìldìr.
Belä läyaqätlì, däyärlì åäxsìyyätlärdän bìrì dä Äflatun Saraçlídír.
Äflatun Saraçlí ürfana, xeyìrxahlíõa doõru elmì axtaríålar äldä
edän, müsbät nätìcälärì qìymätländìrän, gäläcäk näsìl üçün çalíåan alìmlärìmìzdändìr.
Äflatun Saraçlí bìzìm üçün nä qädär doõmadírsa, balalarímíz
üçün dä bìr o qädär äzìz vä doõma olacaq.
Çìçäk Veysälova,
Pedaqojì elmlär namìzädì
.2001.
45
AVTOQRAFLARDAN
Äflatun täbìätlì, müdrìk vä sämìmì dostum, hekayäçìlìyìmìz
haqqínda än bìtkìn vä härtäräflì bìr tädqìqat äsärìnìn müällìfì Äflatuna ehtìram vä mähäbbätlä…
Yaåar Qarayev,
Azärbaycan MEA-nín müxbìr üzvü
1976.
Ädäbìyyatåünaslíõímízín qeyrätlì cäfakeålärìndän olan hörmätlì
qäläm dostum, alìm, åaìr vä tärcümäçì kìmì, gözäl ìnsan kìmì därìn
hörmät bäslädìyìm Äflatun bäyä än xoå arzu vä ìstäklär…
Sabìr Rüstämxanlí, åaìr
1984.
Baåbìlänìmìz, yolgöstäränìmìz, häyatí, yaradícílíõí örnäyìmìz
olan, Borçalínín sevìmlì oõlu, åaìr, alìm Äflatun müällìmä müqäddäs dìläklärlä…
Valeh Hacílar, professor,
Tbìlìsì, 1984.
Ìstedadlí alìm vä böyük zìyalí Äflatun Saraçlíya qardaålíq duyõularí ìlä.
Nìzamäddìn Åämsìzadä, professor
1986.
Saraçlídan sayríåanda saraylar,
Elä bìl kì, ulduzlardí saçíb, gäl.
Äflatunsuz åad günlärì sevìnmäz,
Çox pöhrälär o ümmandan ìçìb, gäl.
Bähram Mehdì, åaìr, müällìm,
Borçalí, 1987.
46
Atalíq qayõísí gördüyüm, unudulmaz åäxsìyyätìnä pärästìå
etdìyìm elmì rähbärìm Äflatun müällìmä hörmät vä ehtìram…
Baba Babayev, elmlär namìzädì, müällìm
1990.
Borçalí elìnìn vüqarí, alìm, åaìr, dostumuz Äflatun bäyä ülvì
duyõularla…
Äzìm Ìsmayíllí, yazíçí, jurnalìst. Tbìlìsì, 1991.
Elmìn yollarínda zähmätsevärlìyìn, poezìya yollarínda hässas
üräk sahìbìnìn, häyat yollarínda vätändaålíq qeyrätìnìn sìmasí
Äflatun Saraçlí…
Kamran Älìyev, professor.
1991.
Borçalínín fädakar oõlu, alìmlìyì ìlä ìnsanlíõí tän gälän, sädaqätlì dostum, mehrìban qardaåím Äflatun Saraçlí.
Dünyamalí Käräm, åaìr-jurnalìst. Borçalí, 28.12.1995.
Yurdun ätrìnì, türk sözünün duruluõunu, alìm davraníåíní, ozan
ruhunu özündä daåíyan, hìfz edän müällìmìmìz Äflatun Saraçlíní
Qorqud ruhu hìfz etsìn!...
Rüstäm Kamal, fìlologìya elmlärì namìzädì, müällìm.
1995.
Xalqímízín sevìmlì åaìrì, görkämlì ädäbìyyatåünas-alìm vä gözäl ìnsan Äflatun Saraçlí… Yenì ìlìnìz mübaräk!
Müåfìq Çobanlí, naåìr, jurnalìst.
05.01.1995.
47
Elìmìzìn, obamízín fäxrì, gözäl alìm, sämìmì ìnsan, Vätän, torpaq tässübkeåì, hörmätlì vä läyaqätlì aõsaqqal Äflatun müällìmä
uzun ömür, can saõlíõí.
Äsäd Älìyev,tarìx elmlärì namìzädì,
1995.
Ädäbìyyatímízín gözäl tädqìqatçísí, Åaìq ìrsìnìn öyränìlmäsìndä böyük xìdmätlärì olan dostum Äflatung Häm dä gözäl åaìrtärcümäçìdìr, vätändaådír. Borçalíåünasdír. Ondan Borçalí ätrì
gälìr…
Kamal Talíbzadä, akademìk.
1996.
Elìmìzìn, dìlìmìzìn gözäl bìlìcìsì, türklüyün yenìlmäz qeyrätkeåì Äflatun Saraçlíya can saõlíõí.
Mähärräm Qasímlí, fìlologìya elmlärì doktoru.
20.08.1996.
Елимизин, елмимизин аьсаггалы, мцдрик мцяллимимиз, мющтярям
Яфлатун мцяллимя дярин ещтирамла.
Асиф Щаъылы, профессор,
1997.
Xalqímízín vä Borçalímízín böyük, qeyrätlì övladí, sämìmì
qayõíkeålìyìnä görä bütün varlíõímla özümü mìnnätdar sandíõím
Äflatun müällìmä yurd sevgìsì ìlä.
Åuräddìn Mämmädlì, åaìr, alìm, jurnalìst.
Tbìlìsì. 05.11.1997.
Äsìl elm adamí vä näcìb åäxsìyyät kìmì hörmätlì Äflatun
müällìmä hämìåä böyük ehtìram bäslädìm…
Ìsa Häbìbbäylì, MEA-nín müxbìr üzvü.
Naxçívan. 18.10.1997.
Häyatda özümä ìdeal sayíõím dostum vä qardaåím, åaìr, alìm
Äflatun müällìmä xoå arzularla.
Mämmäd Sarvan,coõrafìya elmlärì namìzädì.
05.06.1998.
48
Borçalí elìnìn hünärì, fäxrì,
Saraçlí elìnìn åaìr oõlusan.
Xalqín yollarínda än uca zìrvä,
Häyat yollarínda ümman olmusan.
Salìdä Åärìfova, fìlologìya elmlärì namìzädì.
1998.
Bütün elmì vä bädìì yaradícílíõínda, nìtqlärìndä o gözäl Borçalí elìnìn täravätì duyulan qardaåím Äflatun Saraçlíya, gözäl ìnsana, cäfakeå alìmä, kìçìk bìr yadìgar olsun!
Bäkìr Näbìyev, akademìk.
23.04.1999.
Елимин вя елмимин аьсаггалы Яфлатун мцяллимя вя аилясиня
ещтирам...
Шамил Кюрпцлц, ядябиййатшцнас. 1999.
Türkçü arkadaåím, xätrìnì uca tutduõum åaìr vä alìm dostum
Äflatun müällìmä sevgì vä sayõílarla…
Mämmädhäsän Qämbärlì,åärqåünas alìm.
10.11.1999.
Poezìyamízín xìrìdarí, särrafí, gözäl ìnsan, böyük elìn oõlu Äflatun Saraçlí…
Mästan Günär, åaìr.
24.12.1999.
Elìmìzìn, xalqímízín åaìr vä alìm oõlu, ulu Borçalí näfäslì, åìrìn
sözlü-söhbätlì Äflatun müällìmä daìmì bìr xatìrä…
Qasím Qaçaõanlí, åaìr.
1999.
Näcìb ìnsan, ìstedadlí åaìr, tävazökar alìm olan Äflatun Saraçlíya aìlä xoåbäxtlìyì, yaradícílíõínda uõurlar vä möhkäm can saõlíõí
arzularí ìlä…
Ìslam Äläsgär,folkloråünas alìm.
1999.
49
Åaìr vä alìm kìmì Azärbaycan poezìyasínín vä elmìmìzìn layìqlì tämsìlçìsì Saraçlínín vä Borçalímízín, sözün äsìl mänasínda
hörmätlì aõsaqqalí Äflatun müällìmä bu bayram günündä baåímízín üstündän äskìk olma dedìm!
Bu torpaõín åaìr oõlu Äflatun,
Varìsìdìr Saraçlínín, Qorqudun.
Nìzamì Saraçlí, åaìr, jurnalìst.
25.12.2000.
Görkämlì alìm, gözäl åaìr-tärcümäçì, sämìmì vä täässübkeå ìnsan, professor Äflatun Saraçlíya Borçalí yaddaåíndan töhfä.
Närìman Äbdürrähmanlí, yazíçí, jurnalìst. 30.06.2000.
Щеч заман кющнялмяйян кющня достум Яфлатуна...
Фикрят Гоъа, Азярбайъан Йазычылар Бирлийинин катиби,
2001.
Äzìz eloõlum, åaìr qardaåím Äflatun Saraçlíya sevgì vä sayõílar…
Zälìmxan Yaqub, åaìr, mìllät väkìlì.
05.03.2001.
Язиз Яфлатун мцяллимя севэи вя сайгыларымла, ян йахшы
арзуларымла.
Айбяниз Кянэярли,
2002.
Шаир вя ядябиййатшцнас достум Яфлатуна сайсыз щюрмят вя
сямимиййятля
Вагиф Йусифоьлу, тянгидчи.
2002.
50
ÄFLATUN SARAÇLÍNÍN
60 ÌLLÌK YUBÌLEYÌNDÄ TÄBRÌKLÄRDÄN
HÖRMÄTLÌ ÄFLATUN SARAÇLÍ!
…Sìz son ìllärdä Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunda müväffäqìyyätlä rähbärlìk etdìyìnìz "Yenì dövr Azärbaycan ädäbìyyatí"
åöbäsìndä görkämlì alìmlärì, o cümlädän dä gänc ìstedadlí ädäbìyyatåünaslarín yaradícílíõíní ädäbì-ìctìmaì fìkrìmìzìn än vacìb
vä aktual problemlärìnìn araådírílmasína ìstìqamätländìrmìå vä bìr
síra qìymätlì nätìcälär äldä etmäyä müväffäq olmuåsunuz.
Sìz Azärbaycan ädäbìyyatínín yalníz tädqìqatçílaríndan yox,
häm dä yaradícílaríndan bìrìsìnìz. Ìbrätamìz, mäzmunlu, ahängdar
åerlärìnìz baõríndan qopduõunuz Borçalí daõlarí kìmì vüqarlí, Saraçlínín bìllur bulaqlarí kìmì saf vä tämìzdìr. Bìz ìnaníríq kì, Sìz
hälä bundan sonra da ìllär boyu Azärbaycan elmì, ädäbìyyatí vä
mädänìyyätìnìn täräqqìsì namìnä qäläm çalacaq, mänävìyyat xäzìnämìzì öz yenì äsärlärìnìzlä zängìnläådìräcäksìnìz.
Azärbaycan EA-nín prezìdentì,
akademìk Eldar Salayevìn Ä.Saraçlínín
60 ìllìk yubìleyìndä täbrìkdän.
05.12.1996.
ÄZÌZ QÄLÄM DOSTUM ÄFLATUN SARAÇLÍ!
Sìzì, sayímlí alìm-ädäbìyyatåünas, åaìr-tärcümäçì hämkarímíz
ädäbì-elmì fäalìyyätìnìzìn 40, anadan olmaõínízín 60 ìllìyì münasìbätìlä üräkdän täbrìk edìrìk.
…Sìz Azärbaycan ädäbìyyatínín görkämlì mütäxässìslärìndän
bìrì kìmì tanínírsíníz. XIX-XX äsrlär ädäbìyyatímízín, M.F.Axundov, C.Mämmädquluzadä, Ä.Haqverdìyev, Y.Väzìr, A.Åaìq,
Z.Maraõalí kìmì sänätkarlarímízín yaradícílíõína aìd bìr neçä kìtabín, 200-ä qädär elmì mäqalälärìn müällìfìsìnìz. Bu gün ädäbìyyat üzrä gänc kadrlarín hazírlanmasínda da sämärälì fäalìyyät
51
göstärìrsìnìz. Elmì ìctìmaìyyät Sìzìn xìdmätlärìnìzì vaxtínda yüksäk qìymätländìrìb.
Hörmätlì Äflatun Saraçlí! Sìz ädäbì fäalìyyätä dä elä Tbìlìsìdä
baålayíbsínízg Xalq åerì üslubunda yazdíõíníz poezìya örnäklärì
ìlä, "Xumar", "Säbuhì" kìmì poemalarínízla mìllì poezìyamíza
Borçalí näfäsì, Borçalí abí-havasí gätìrìbsìnìz.
Sìzìn yaradícílíõíníz çoxåaxälìdìr. Azärbaycan-gürcü ädäbì
älaqälärìnìn ìnkìåafí sahäsìndä dä böyük xìdmät göstärìbsìnìz. Bu
baxímdan tärcümäçìlìk fäalìyyätìnìz dä äväzsìzdìr.
Sìz bu gün Borçalí qayõílarí ìlä yaåayan, onun ämìn-amanlíõína çalíåan, ädäbìyyatíní öyränìb ümumì ädäbìyyatímízín axarína
qatan, oradakí ädäbì qüvvälärä ìstìqamät verän bìr mütäxässìs kìmì dä tanínírsíníz.
Hörmätlì qäläm dostumuz Äflatun Saraçlí! Sìzì ädäbì-elmì
fäalìyyätìnìzìn 40, anadan olmaõínízín 60 ìllìyì münasìbätìlä bìr
daha üräkdän täbrìk edìr, Sìzä uzun ömür, saõlíq-salamatlíq vä
yenì-yenì uõurlar arzulayíríq.
Azärbaycan Yazíçílar Bìrlìyìnìn Ä.Saraçlínín
60 ìllìk yubìleyìnä täbrìkìndän.
05.12.1996.
HÖRMÄTLÌ QÄLÄM DOSTUMUZ
ÄFLATUN SARAÇLÍ!
Sìzì - Azärbaycanín tanínmíå ädìbì, fìlologìya elmlärì doktoru,
ädäbìyyatåünas alìm, åaìr-tärcümäçì, görkämlì tädqìqatçí vä hämyerlìmìz kìmì anadan olmaõínízín 60, ädäbì-elmì fäalìyyätìnìzìn
40 ìllìyì münasìbätìlä sämìmì-qälbdän täbrìk edìrìk.
Bìzä xoådur kì, 1961-cì ìldä S.S.Orbelìanì adína Tbìlìsì
DPÌ-nìn tarìx-fìlologìya fakültäsìnì färqlänmä dìplomu ìlä bìtìrìb,
ìlk yaradícílíq addímínízí bu torpaqda atmaqla Azärbaycanda åöhrät qazanmíåsíníz. On ìllärdìr kì, Gürcüstan-Azärbaycan ädäbì
älaqälärì sahäsìndä yorulmadan qäläm çalírsíníz. Sìzìn åäxsän vä
märhum Dìlarä Älìyeva ìlä bìrlìkdä klassìk vä çaõdaå gürcü ädäbìyyatíndan än yaxåí nümunälärì ana dìlìmìzä çevìrmänìzì, "Bìr
sìnädä ìkì üräk", "Kür Xäzärä qovuåur" tärcümä toplularínízí,
52
M.Cavaxìåvìlìnìn "Torpaq çäkìr", N.Dumbadzenìn "Kukaraça",
S.S.Orbelìanìnìn "Uydurmanín hìkmätì" kìtablarína "yaåíl ìåíq"
yandírmaõínízí täqdìr edìrìk.
Sìz Azärbaycan ädäbìyyatåünaslíõí, xüsusän bädìì näsrì mäsälälärì, hämçìnìn yaradícílíq soraqlarí Tìflìsdän qanadlanan C.Mämmädquluzadä vä A.Åaìqlä baõlí däyärlì tädqìqatlarín müällìfì, bìr
çox axtaríå vä tapíntílarín ìcadçísísíníz. "Borçalí harayí" åerlär kìtabíníz el ädäbìyyatí qaynaqlarí üzärìndä köklänmìå äsl ìlham
çeåmäsìdìr.
Möhtäräm Äflatun Yunus oõlu! Sìzì åanlí 60 ìllìk yubìleyìnìz
münasìbätìlä bìr daha täbrìk edìr, uzun ömür, can saõlíõí vä yaradícílíq uõurlarí arzulayíríq.
Därìn hörmätlä, Q.Ì.Pançìkìdze,
Gürcüstan Yazíçílar Ìttìfaqí Ìdarä heyätìnìn sädrì.
Tbìlìsì, 04.12.1996.
HÖRMÄTLÌ ÄFLATUN MÜÄLLÌM!
Sìzì, görkämlì alìm, åaìr, tärcümäçì, fäal ìctìmaìyyätçìnì anadan olmaõínízín 60 ìllìyì münasìbätì ìlä Azärbaycan Respublìkasínín Gürcüstandakí säfìrlìyì vä åäxsän öz adímdan täbrìk edìräm.
Sìzìn adíníz, yaradícílíõíníz ulu Borçalí, qonåu gürcü xalqí ìlä síx
baõlídír. Åerlärìnìzdä, elmì axtaríålarínízda, tärcümälärìnìzdä bu
meyar hämìåä ön planda olmuådur. Ìnaníríq kì, ömrünüzün bu yetkìn çaõínda Azärbaycan vä gürcü xalqí arasínda dostluq, ädäbì-bädìì älaqälärìn daha da ìnkìåaf etdìrìlmäsìndä, elmì kadrlarín
hazírlanmasínda öz ämäyìnìzì äsìrgämäyäcäksìnìz. Hörmätlì Äflatun Saraclí, ìcazä verìn, 60 ìllìk yubìleyìnìzì eloõullaríníz vä
dost gürcü xalqí adíndan da täbrìk edäk, Sìzä häyatda uzun ömür,
can saõlíõí arzulayaq.
H.Hacíyev,
Azärbaycanínín Gürcüstan
Respublìkasíndakí säfìrì
53
FÌLOLOGÌYA ELMLÄR DOKTORU
ÄFLATUN SARAÇLÍYA
Hörmätlì Äflatun bäy!
Sìzì 60 yaåínízín tamam olmasí ìlä baõlí täbrìk edìräm. Sìz
elmì yaradícílíõínízda Azärbaycan ädäbìyyatínín bìr síra önämlì
problemlärìnì araådíraraq däyärlì monoqrafìyalar yazmísíníz.
"Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí", "Cälìl Mämmädquluzadä", "Azärbaycan bädìì näsrì", "Abdulla Åaìq", "Zeynalabdìn Maraõalí",
"ADR dövründä ädäbìyyat" kìtablarínízda, eläcä dä onlarla elmì
mäqalänìzdä ädäbìyyatímíz yenì däyärlärìn ìåíõínda öyränìlìb. Sìzìn rähbärlìyìnìzlä ädäbìyyatåünaslíq elmìnìn yenì näslìnìn bìr síra däyärlì nümayändälärì dä yetìådìrìlìb.
Hörmätlì Äflatun bäy! Azärbaycan oxucularí Sìzì bìr åaìr kìmì
dä taníyír, åerlärìnìzì, tärcümälärìnìzì maraqla oxuyurlarg Ìctìmaì
fäalìyyätìnìzìn uyõun sahädä Azärbaycanín täräqqìsìnä yönäldìyìnì dä mämnunluqla qeyd etmäk ìstäyìräm.
Hörmätlì Äflatun bäy! Sìzì yubìleyìnìzlä baõlí bìr daha üräkdän täbrìk edìr, Sìzä can saõlíõí, elmì vä bädìì yaradícílíõínízda
uõurlar dìläyìräm.
Hörmätlä, Ìsa Qämbär,
"Müsavat" Partìyasínín baåqaní.
5 dekabr, 1996.
BÌZ SÌZÌNLÄ FÄXR EDÌRÌK
Ulu Borçalí Azärbaycan ädäbìyyatínín ìnkìåafína öz tanínmíå
åäxsìyyätlärì ìlä hämìåä böyük töhfälär bäxå etmìådìr. Sayílíb-seçìlän ädäbìyyat xadìmlärì ìçärsìndä åaìr, tärcümäçì, alìm, professsor Äflatun Saraçlínín adí da fäxrlä çäkìlìr.
Aõsaqqal ìnsanlarín, müdrìk åäxsìyyätlärìn varlíõí daìma cämìyyätä uõurlu ìålär üçün gäräklì olmuådur.
Äflatun müällìm, Åerlärìnìzìn, yazílarínízín, elmì-publìsìstìk
mäqalälärìnìzèí daìmì oxucusuyam. Äflatun Saraçlí adí Borçalí deyìlän bìr yurdun ìåíqlí åäxsìyyätìnìn ìmzasídír. Sìzìnlä ìlk taníålíõím 90-cí ìllärìn ortalarína täsadüf edìrg
54
Borçalínín fäxrì, böyük alìm, akademìk Kamal Talíbzadänìn
yubìleyì ìdì. Sìzìnlä o taníålíq bìr Borçalí qízí olaraq mändä qürur
doõurdu. Åaìr kìmì dä sìzìn yaradícílíõíníza maraõím daha da artdí. Borçalí ozanlarínín «Qährämaní» havasí üstä ìfa etdìklärì sìzìn
«Borçalí» åerìnìz hamímíza ìncä zövq aåílayír, ruhän bìzì qìdalandírír.
Bìr el aõsaqqalí olaraq bu günkü yaradící gänclärä örnäksìnìz.
Mäclìslärdä Hüseyn Saraçlí sänätìnì, o zängìn el Ozanínín sazsöz ünvaníní öz söhbätlärìnìzlä ìåíqlandírírsíníz. Böyük bìr sänätkarlarímízí araådíríb onlarí bu günümüzä görk edìrsìnìz.
Azärbaycan ädäbìyyatínín tädqìqìndä neçä-neçä gänc alìmìn
yetìåmäsìndä gärgìn ämäk särf edìrsìnìz. Azärbaycan Elmlär
Akademìyasínín Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun åöbä müdìrì, professoru olaraq ìstär müasìr, ìstärsä dä äskì ädäbìyyatímíza
aìd tädqìqatlaríníz, bädìì äsärlärìnìz çox däyärlìdìr.
Män bìr el qízíníz, yaradící ìnsan kìmì Sìzìnlä fäxr edìräm, Sìzì
65 ìllìk yubìleyìnìz münasìbätìlä täbrìk edìräm.
Azadä-Taleh Abbas qízí,
häkìm-åaìrä-jurnalìst-rässam,
«Borçalí» qäzetìnìn vä «Borçalí» jurnalínín baå redaktoru,
«Qízíl qäläm» mükafatí laureatí. 2001
55
TELEQRAMLARDAN
Hörmätlì Äflatun müällìm!
Sìzì, görkämlì åaìrìmìzì, tärcümäçìmìzì anadan olmaõínízín 60
ìllìyì münasìbätìlä üräkdän täbrìk edìräm. Sìzìn poetìk yaradícílíõíníz hämìåä xalqímízín ruhundan ìlham almíå, ona xìdmät etmìådìr. Sìz eynì zamanda görkämlì bìr fìloloqsunuz. Åaìr kìmì deyä
bìlmädìyìnìzì alìm kìmì deyìrsìnìz. Alìm kìmì deyä bìlmädìyìnìzì
ìsä åaìr kìmì deyìrsìnìz. Sìzìn sadä, zähmätkeå, tävazökar åäxsìyyätìnìz hamímízín därìn hörmätìnì qazanmíådír.
Äzìz qäläm dostum! Sìzì bìr daha täbrìk edìr, Sìzä uzun ömür,
can saõlíõí vä yenì-yenì yaradícílíq uõurlarí arzulayíram.
Hörmätlä, Azärbaycan Respublìkasínín
Baå Nazìrìnìn müavìnì Elçìn.
***
Äflatun Saraçlíya!
Azärbaycan ädäbìyyatínín samballí problemlärì vä görkämlì
åäxsìyyätlärì haqqqíndakí qìymätlì araådírmalaríníz Sìzì mähsuldar ädäbìyyatåünas vä äsìl mìllì zìyalí kìmì tanítmíådír. Çoxsaylí
monoqrafìya vä mäqalälärìnìz, bädìì, publìsìstìk äsärlärìnìz yenì
näslìn formalaåma vä ìnkìåafínda mühüm rol oynamíådír. Hamímízín mötäbär mäbädgah olan Ädäbìyyat Ìnstìtutu häm ìå yerìnìz,
häm dä tärcümeyì-halíníz vä taleyìnìzdìr. Sìzì elmä vä mìllätä
xìdmätdä keçmìå 60 ìllìyìnìz münasìbätìlä üräkdän täbrìk edìräm.
Sìzä möhkäm can saõlíõí, uzun ömür vä daha parlaq yaradícílíq
arzulayíram.
Ìsa Häbìbbäylì,
Naxçívan Dövlät Unìversìtetìnìn rektoru, professor.
***
Äzìzìm Äflatun müällìm! Sìzì 60 ìllìk yubìleyìnìz münasìbätìlä
täbrìk edìr, yenì yaradícílíq uõurlarí arzulayíram.
Abasxan Allahverdìyev,
fìlologìya elmlärì namìzädì, dosent.
56
***
Sevìmlì Äflatun Saraçlí! Bu xoåbäxt gündä, 60 ìllìk yubìleyìnìz
münasìbätìlä Sìzì täbrìk edìr, säadätlä dolu uzun ömür, nähayätsìz uõurlar arzulayíríq.
Sìzì, elìmìzìn fädaìsìnì sämìmì vä qayõíkeå bìr zìyalí kìmì alqíålayír, Sìzìnlä fäxr edìrìk. Arzu edìrìk kì, yüz ìllìk yubìleyìnìzì
aìlänìzlä, nävä-nätìcälärìnìzlä daha yenì yaradícílíq uõurlarí ìlä
qeyd edäsìnìz.
APDU Åamaxí fìlìalínín müällìmlärì, dosentlär
Eyvaz Emìnalíyev, Åahsäddìn Mìkayílov.
57
Ä.SARAÇLÍYA ÌTHAF OLUNMUÅ
ÅERLÄRDÄN
VAR
(Dostum Äflatun Saraçlíya)
Borçalí elìnìn Äflatunusan,
Tükänmäz hörmätìn, aõír çäkìn var.
Müdrìklär müdrìkì Dädäm Qorqudla
Qaynayíb qaríåan bìr soykökün var.
Sänìnlä görüåmäk xoådu, eloõlu,
Xalqín hünärlìdì, ellärìn ulu.
Hälä qílínc çalír Babäk, Koroõlu,
Ìgìd Cavanåìrìn, märd Babäkìn var.
Häm gözäl åaìrsän, häm gözäl ìnsan,
Hìkmätlär süzülür kälamlaríndan,
Här sözün üstündä alíåíb yanan,
Ìlhamlí üräyìn, düz mäsläkìn var.
Dostlar arasínda än safí sänsän,
Vìcdanín pak, ülvì ìnsafí sänsän,
Sänät alämìnìn särrafí sänsän,
Üst-üstä qalanmíå ìncì yükün var.
Dünyamalí Käräm,
Åaìr, jurnalìst.Borçal, 1986.
AÅÍQ MÄHÄMMÄD SADAXLÍ
ÅAÌR ÄFLATUN SARAÇLÍNÍN 60 ÌLLÌK YUBÌLEYÌNÄ
Äflatun Saraçlí, altímíå yaåín
Sayalí, qädämlì, xoå rüzgar olsun!
Neçä belä xoå ìllärì yola sal,
Açílsín çämänìn, laläzar olsun!
58
Meåälì daõlarín qucaõíndasan,
Güllü Borçalínín bucaõíndasan,
Aåíqlar, åaìrlär ocaõíndasan,
Häyatín hämìåä güllüzar olsun!
Sänätdä zìrväyä ucalsín baåín,
Sänìnlä fäxr etsìn dostun, yoldaåín,
Sänä häyan olsun häyat yoldaåín,
Ömür yollarínda xudam yar olsun!
Haní Åaìr Hüseyn - söhbätlì, sazlí,
Hüseyn Saraçlí - gözäl avazlí,
Nìzamì Saraçlí baharlí, yazlí,
Sänìn ömrün-günün bäxtìyar olsun!
Sadaxlí Mähämmäd söylämäz yalan,
Kìmdìr bu dünyanín sonuna qalan?
Äflatun Saraçlí, haqqa arxalan,
Tanrímíz qoy sänä havadar olsun!
5 dekabr 1996.
DÄDÄ BORÇALÍ
(Alìm vä åaìr Äflatun Saraçlínín
60 ìllìyìnä dost ärmaõaní)
Çoxdur ìndì gedän Mäkkäyä-Haca,
Mänsä üz tuturam sazla Saraca.
Qoy ruhum saz ìlä qalxsín meraca,
Ey oõuz elìnìn gözäl mahalí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
Sän kì, gördün özün Dädä Qorqudu,
O türkün ruhunu sazla qorudu;
Daõítdí näõmäsì qara buludu,
Qaytardí bälaní, därdì, zavalí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
59
Dìlìndä, lähcändä beçä balín var,
Åaìqdän yadìgar cah-cälalín var;
Sänìn häm Kamalín, häm Camalín var,
Qälämì, üräyì, eåqì zìyalí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
Qänìm käsìlsä dä bu dövran bìzä,
Äränlìk öyrätdì Närìman bìzä;
Därdì dä tanítdí o loõman bìzä,
Qonar çìynìmìzä tärlan xäyalí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
Saldí caynaõína qudurmuå yaõí,
Cännät Qarabaõí -ana torpaõí;
Göynäyìr sìnämdä yüz Laçín daõí,
Gözlärì yaålíyam, baõrím yaralí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
Oyat Koroõlunu, oyat Särdarí,
Haní bu mìllätìn qeyrätì, arí?!
Dünyadan läkälì köçmäyäk barí,
Qovõalí gäräkdìr ìgìd, qovõalí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
O Lälvär, Babakär, o Qarayazí,
Yaåatdí qälämì, qílíncí, sazí;
Yaraåír sazína sözün pärvazí,
Çaõlayan qälbìndän halíyam, halí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
Ucasan adínla, etìbarínla,
Ustad Ämrah kìmì sänätkarínla;
Öyün Hüseynìnlä, Kamandarínla,
Sängìt üräyìmdä därdì, mälalí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
60
Qoca Kürdoõluyam - häzìn bìr säsäm,
Sänä bìr sìrdaåam, bìr hämnäfäsäm,
Sazíní üräklä, canla dìnläsäm,
Bälkä dä azalar saçímín çalí,
Sazí baõrína bas, Dädä Borçalí!
Hüseyn Kürdoõlu, åaìr, alìm.
06.12.1996.
BÌZ SONU BÌLÌNMÄZ BÌR SÄFÄRDÄYÌK
Äflatun Saraçlíya
Ad günün, åad günün mübaräk olsun,
Yaåa üräyìncä, yaåa, äfändìm!
Dumanlí-çìskìnlì qarlí daõlarí,
Aåaq bìr qardaå täk qoåa, äfändìm!
Sänìn aydan arí bìr üräyìn var,
Säxavät kanísan, bal-pätäyìn var,
Mänìm dä üstümdä çox ämäyìn var,
Ìnåallah kì, getmäz boåa, äfändìm!
Qaynar duyõularín safdí, tämìzdì,
El-oba yanínda xätrìn äzìzdì,
Häyat dolaåíqdí, dövran qälìzdì,
Däymäsìn ayaõín daåa, äfändìm!
Yurdum qäm oylaõí, çìläsì qat-qat,
Bìtmäz bìr sevgìylä yaåa, yaz-yarat,
Älì daå altínda qalan camaat,
Qoymayaq mancíya, çaåa, äfändìm!
Bìzìm eylìyìmìz sarsíyan deyìl,
Onu yad näfäsì qarsíyan deyìl,
Atímíz süräkdä axsíyan deyìl,
"Hu" -desäk, dönäcäk quåa, äfändìm!
61
Alìmsän, åaìrsän, märd zìyalísan,
Mìllätìn därdìndän yaxåí halísan,
Sän elìn sayílan aõsaqqalísan,
Varsín dìläklärìn baåa, äfändìm!
Borçalí sazínín öz damarí var,
Ämrahí, Hüseynì, Kamandarí var,
Sözün dä sänìn täk sämändärì var,
Yandírsa gälärsän cuåa, äfändìm!
Åìrìn türk åerìnìn Borçalí qolu,
Här bändì-däräsì hìkmätlä dolu,
Ìlkìn sän göstärdìn bìzä bu yolu,
Xas qoåmalar qoåa-qoåa, äfändìm!
Sän Tìflìs mäktäbì keçìb gälìbsän,
O zoõal suyundan ìçìb gälìbsän,
Kìm desä Bakíya köçüb gälìbsän,
Batar mìn günaha, suça, äfändìm!
Bìr ayaõín burda, bìrì ordadí,
Sän yurd mäcnunusan, meylìn yurdadí,
Özün zäncìrdäsän, Leylìn dardadí,
Haåa bu dövrandan, haåa, äfändìm!
Sän dä yaralísam, män dä yaralí,
Bu gün torpaq alan, yarín gor alí,
Qäbrìmìz düåmäsìn yurddan aralí,
Göz häsrätlì qalar yaåa, äfändìm!
Ìlk güvänc yerìmìn bìrì dä sänsän,
Åaìqdän, Näbìdän bärìdä sänsän,
Elìn baåbìlänì yerìndä sänsän
Çatíbsan åäräflì yaåa, äfändìm!
Hälä bu dünyada çox tälaåím var,
Xoåbäxtäm sänìn täk can sìrdaåím var,
Qurtuluå namìnä bìr savaåím var,
Tanrí kärìm bu savaåa, äfändìm!
62
Sözüm aõír gälsä här gözüdara,
Ya özü düåäcäk, ya sözü dara,
Köynäyìm bayraqdí, könlüm aypara,
Mänì zaman vurub dìåä, äfändìm!
Bìlìräm, arxanda öz läågärìn var,
Hay vurub, qíy vuran çox äsgärìn var,
Fäqät bìr meydanín, bìr sängärìn var,
Ey albay äfändìm, paåa äfändìm!
Bìz sonu bìlìnmäz bìr säfärdäyìk,
Gah känddä-käsäkdä, gah åähärdäyìk,
Aranda, yaylaqdag Här bìr yerdäyìk
Alíåmíåíq yaza-qíåa, äfändìm!
Bu yolda män Käräm, sän mänìm läläm,
Gäläcäk eåqìylä dolub pìyaläm,
Härkì Saraçlíní bìr gün bu aläm,
Çäkär Åaìqanä baåa, eloõlu!
Yaåa Äflatun täk, yaåa, äfändìm!
Nìzamì Saraçlí, åaìr
15.07.2001.
ÄFLATUN SARAÇLÍYA
Aõardí saç-saqqalín,
Düådü dän, ay Saraçlí.
Yetìådì tam kamalín
Oldun tän, ay Saraçlí!
Yetìådìn alìm kìmì,
Yoxuålu yolun kìmì,
Qüvvätlì qolun kìmì,
Dayan sän, ay Saraçlí!
63
Borçalí durduqca dur,
Alnínda mäõrur, qürur,
Qasím, ìstäyìn budur,
Daìm yan, ay Saraçlí!
Qasím Qaçaõanlí,
Borçalí, 11.11.1999.
FÌLOLOGÌYA ELMLÄRÌ DOKTORU, PROFESSOR,
BORÇALÍ ELÌNÌN ÅAÌR OÕLU
ÄFLATUN SARACLÍYA
Saçín aõarmasí qocalíq ha döy,
"Daha qocalíram" -demä Saraçlí!
Saçín aõarmasí -ucalíq, är soy,
Batma bu yaåínda qämä, Saraçlí!
O el böyük tutur sänìn adíní,
Qoymadín sönmäyä sözün odunu,
Daha da parlayan ìstedadíní
Dämä tut tär-täzä, dämä, Saraçlí!
Allah verdìyìnì yaradar ìnsan,
Onun qìymätìnì bìlär bìr zaman,
Sözünü demìsän zìldän, ucudan,
Enmä, aman günü, bämä, Saraçlí!
Qasím, zìrvälärìn baåí qar olur,
Bällìdì, här fäslìn qíåí qar olur,
Yaåín yetmìåìndä hälä bar olur,
Qaç qämdän, sän söykän çämä, Saraçlí!
Enmä, aman günü, enmä, Saraçlí!!!
Qasím Qaçaõanlí,
03.09.2000.
64
ÅAÌR ÄFLATUN SARAÇLÍYA
Ay åaìr Äflatun, aqìl Äflatun,
Nä ìådì, gecänìn daní görünmür.
Yarín daõlar aådí dumanda, çändä,
Könlümün sultanû, xaní görünmür.
Susubdu, dìnmäyìr Hüseynìn sazí,
Gälmäyìr sìmlärdän gözäl avazí;
Bu nä tärs yíõvaldí, bu nä tärs yazí,
Ustadlarín gövhär-kaní görünmür.
Dünyada qazancín etìbar oldu,
Särvätìn, dövlätìn düz ìlqar oldu,
Sìnändä çaõlayan arzular oldu,
Arzunun tükänmäz saní görünmür.
Sualí mìn olub, cavabí bìrdì,
Käläfì dolaåíb açílmaz sìrdì,
Vätänìn därdìnì mìn alìm bìldì,
Gözläyìrìk, haqq dìvaní görünmür.
Buta da sänìn täk haqqa haqq deyìr,
Därdì böyük olan mìllät, xalq deyìr.
Ìåíqlí günlärä tez çíxaq deyìr,
Hayíf kì, zülmätìn sonu görünmür.
Säadät Buta,
avqust, 2001.
65
Ä.SARAÇLÍYA GÄLÄN
DÄVÄTNAMÄLÄRDÄN
1. Azärbaycan Yazíçílar Bìrlìyìndä keçìrìlän güneylì pedaqoq vä uåaq
yazíçísí Sämäd Behrängìn 50 ìllìk yubìley mäclìsìnä. 17 noyabr,
1989.
2. AXC "Elm" åöbäsìnìn VI konfransína. 20 dekabr, 1991.
3. Respublìka Sarayínda M.Åährìyara häsr olunmuå Beynälxalq konfransa. 31 mart, 1993.
4. "Vätänìn åähìd oõlu Azär Fazìlovun xatìrä gecäsìnä". 28 aprel,
1993.
5. Görkämlì yazíçí Yusìf Sämädoõlunun xatìrä gününä. 28 sentyabr,
1994.
6. "Azärbaycan Respublìkasí Demokratìk Qüvvälär Bìrlìyì"nìn täsìs
konfransína. 30 noyabr, 1994.
7. Folklor Sarayínda "Novruz bayramí åänlìyì" märasìmìnä. 18 mart,
1994.
8. "Ozan" mädänìyyät vä maarìf cämìyyätìnìn Azärbaycanda åöbäsìnìn täsìs konfransína. 1 dekabr, 1994.
9. C.Mämmädquluzadänìn doõum gününün 125 ìllìyì münasìbätìlä
Respublìka Sarayínda keçìrìlän yubìley gecäsìnä. 28 dekabr,
1994.
10. Gürcüstan Respublìkasínín müstäqìllìk günü münasìbätìlä ölkänìn
Azärbaycandakí fövqäladä vä sälahìyyätlì säfìrì Georgì Canturìya cänablarínín vä onun xanímínín "Azärbaycan" mehmanxanasínín märmär salonunda bayram qäbuluna. 29 may, 1995.
11. "Kìtabì-Dädä Qorqud" Beynälxalq konfransína. 1 dekabr, 1997.
12. Azärbaycan Yazíçílarínín X qurultayína. 30 oktyabr, 1997.
13. Gürcüstan Respublìkasínín müstäqìllìyìnìn 80 ìllìyì ìlä baõlí ölkänìn Azärbaycandakí fövqäladä vä sälahìyyätlì säfìrì Zurab
Qumbarìdze cänablarínín vä onun xanímínín "Gülüstan sarayí"nda bayram qäbuluna. 23 may, 1998.
14. Aåíq Äläsgärìn doõum gününün 175 ìllìyìnä häsr olunmuå ädäbì-bädìì gecäyä. 16 mart, 1998.
15. "21 Azär" häräkatínína häsr olunmuå täntänälì yubìley gecäsìnä.
12 dekabr, 1998.
66
16. Akademìk Kamal Talíbzadänìn doõum gününün 75, elmì-ìctìmaì
fäalìyyätìnìn 50 ìllìk yubìley täntänäsìnä. 4 noyabr, 1998.
17. Azärbaycan Xalq Cümhurìyyätìnìn 80 ìllìyìnä häsr olunmuå "Bìr
kärä yüksälän bayraq bìr daha enmäz" adlí elmì konfransína. 25
mart, 1998.
18. "Xäzär" Unìversìtetìnìn keçìrdìyì Mämmäd Sarvanín "Ulu Borçalí" kìtabínín täqdìmatína. 4 ìyun, 1998.
19. Borçalí gänclärìnìn "Borçalí günü" mäclìsìnä. 24 dekabr, 1999.
20. Görkämlì pedaqoq, dìlçì, türkoloq-alìm Afat Qurbanovun doõum
gününün 70 ìllìyì ìlä baõlí täntänälì yubìley märasìmìnä. 19 fevral, 1999.
21. Azärbaycan Yazíçílar Bìrlìyìnìn vä Gürcüstan säfìrlìyìnìn täåkìl
etdìklärì görkämlì alìm, åaìr vä tärcümäçì Leyla Eradzenìn xatìrä
gecäsìnä. 17 fevral, 1999.
22. "Yenì yol" Borçalí Gänclär Bìrlìyìnìn täsìs konfransína. 28 mart,
1999.
23. Azärbaycan Yazíçílar Bìrlìyìndä åaìr Ìsa Ìsmayílzadänìn xatìrä
gecäsìnä. 15 mart, 1999.
24. Ìnåaat Mühändìslärì Ìnstìtutunda keçìrìlän tanínmíå pedaqoq, alìm,
professor Abdulla Mehrabovun 60 ìllìk yubìley märasìmìnä. 5
ìyul, 1999.
25. "Sabah" Borçalí Gänclär Bìrlìyìnìn "GürcüstanAzärbaycan
münasìbätlärì" mövzusunda keçìrdìyì konfransa. 9 ìyun, 1999.
26. Türk Özäl Lìseylärì Bakí ìdaräsì lìseylärìnìn 19981999-cu tädrìs
ìlìnìn yekunu vä Respublìka günü münasìbätìlä täåkìl etdìyì
gecäyä. 28 may, 1999.
27. "Kìtabì-Dädä Qorqud" vä dünya epos änänälärì" mövzusunda
Beynälxalq sìmpozìuma. 7 aprel, 2000.
28. "Xäzär" Unìversìtetìnìn keçìrdìyì C.Cabbarlínín 100 ìllìk yubìley
märasìmìnä. 23 fevral, 2000.
29. Görkämlì alìm Ä.Mìrähmädovun doõum gününün 80 ìllìyìnä häsr
olunmuå yubìley ìclasína. 23 fevral, 2000.
30. Akademìk Bäkìr Näbìyevìn doõum gününün 70 ìllìyì ìlä baõlí
yubìley märasìmìnä. 20 oktyabr, 2000.
31. Sämäd Vurõunun ev muzeyìndä görkämlì yazíçí Yusìf Sämädoõlunun 65 ìllìyìnä häsr olunmuå yubìley mäclìsìnä. 30 dekabr,
2000.
67
32. Görkämlì ädäbìyyatåünas-alìm, tänqìdçì, yazíçí, pedaqoq Qulu
Xälìlovun doõum gününün 70 ìllìk yubìley mäclìsìnä. 28 noyabr,
2000.
33. Ädäbìyyat Ìnstìtutunun vä BDU-nun Cämaläddìn Äfqanìnìn 160
ìllìyì ìlä baõlí keçìrdìklärì elmì konfransa. 9 aprel, 2000.
34. "Tähsìl" cämìyyätìnìn täåkìl etdìyì tanínmíå türkoloq, alìm, tänqìdçì, dìlçì Aydín Mämmädovun xatìrä gününä. 21 aprel, 2001.
35. Yazíçílar Bìrlìyìndä åaìrä Säadät Butanín 50 ìllìk yubìley mäclìsìnä. 3 mart, 2001.
36. "Borçalí" qäzetìnìn näårìnìn 4 ìllìk yubìley mäclìsìnä. 2000.
37. "Sabah" Borçalí Gänclär Bìrlìyìnìn "A.Åaìq dünän vä bu gün"
mövzusunda keçìrdìyì däyìrmì masaya. 19 aprel, 2001.
38. Azärbaycan Yazíçílar Bìrlìyìnìn vä "Borçalí" cämìyyätìnìn Ìsa Ìsmayílzadänìn 60 ìllìyì ìlä baõlí keçìrdìyì xatìrä gününä. 15 mart,
2001.
39. Azärbaycan MEA-nín xalq åaìrì Räsul Rzanín doõum gününün 90
ìllìyìnä häsr etdìyì Elmì sessìyaya. 7 ìyul, 2001.
40. "Xäzär" Unìversìtetìnìn Sämäd Vurõunun doõum gününün 95
ìllìyì münasìbätìlä keçìrdìyì ädäbì-bädìì gecäyä. 1 ìyun, 2001.
41. Sumqayít Dövlät Unìversìtetìnìn açílmasínín bìr ìllìk yubìley märasìmìnä. 13 ìyun, 2001.
42. Azärbaycan-Avropa Mädänì Älaqälär Märkäzìnìn Azärbaycan
ìstìqlalí günü ìlä baõlí keçìrdìyì "Azärbaycan ädäbìyyatínín Qärb
älaqälärì" konfransína. 25 may, 2001.
43. Aåíq Hüseyn Saraçlínín xatìräsìnä häsr olunmuå "Sazlí, sözlü Borçalí" mäclìsìnä. 23 may, 2001.
44. Azärbaycan Yazíçílar Bìrlìyìnìn keçìrdìyì åaìr, alìm, naåìr Ìsmayíl
Välìyevìn 50 ìllìk yubìley ìclasína. 21 may, 2001.
45. Azärbaycan Mìllì Elmlär Akademìyasí Nìzamì adína Ädäbìyyat
Ìnstìtutunda "Ädäbì-näzärì fìkìr ìkì äsrìn qovåaõínda" mövzusunda keçìrìlän respublìka konfransína. 20-21 ìyun, 2001.
46. Professor Qäzänfär Paåayevìn täåkìl etdìyì Azärbaycan-Ìraq (Türkman) ädäbìyyatí vä mädänìyyätì ekspozìsìya särgìsìnä. 20 ìyun,
2001.
47. Xan Åuåìnskìnìn doõum gününün 100 ìllìyì vä M.Çämänlìnìn "Muõam dünyasínín Xaní" kìtabínín täqdìmatí ìlä baõlí ädäbì-bädìì
gecäyä. 31 avqust, 2001.
68
48. "Azärbaycan-Gürcüstan stratejì müttäfìqlìyì: reallíqlar vä perspektìvlär. mövzusunda keçìrìlän "Däyìrmì masa"ya. 10 sentyabr,
2001.
49. Устад озан Ашыг Хынды Мяммядин ѐМейданда мярди-мярданяѐ
китабынын тягдиматына вя Ашыг Эцлабынын 50 иллик йубилей
эеъясиня. 29 нойабр 2001.
50. Азярбайъан Дювлят Опера вя Балет Театрында Абдулла Шаигин
доьум эцнцнц 120 иллик йубилей эеъясиня. 12 декабр 2001.
51. Азярбайъан Университетинин Абдулла Шаигин 120 иллийиня щяср
етдийи ѐВятянпярвярлик, зийалылыг, маарифчиликѐ мювзусунда
дяйирми масайа. 20 декабр 2001.
52. Ъ.Ъаббарлы адына Иряван Дювлят Азярбайъан Драм Театрында шаиртяръцмячи, драматург Имир Мяммядлинин ѐИшыг тозуѐ пйесинин
премйерасына. 9 апрел 2002.
53. Мцасир Тящсил Комплексиндя кечирилян профессор, ямякдар елм
хадими Бящлул Абдулланын икиъилдлик ѐАзярбайъан Шифащи Халг
Ядябиййатыѐ вя ѐФолклор антолоэийасыѐ китабларынын тягдиматына.
18 май 2002.
69
II
БЮЛЦМ
Ä. S A R A Ç L Í N Í N
ÇÍXÍÅLARÍ
70
ELMÌ SESSÌYA, GÖRÜÅ, TOPLANTÍ VÄ KÌTAB
TÄQDÌMATÍ MÄRASÌMLÄRÌNDÄ
MÌLLÌ ELMLÄR AKADEMÌYASÍNÍN RÄYASÄT
HEYYÄTÌNDÄ GÜRCÜSTAN XC-nìn 80 ÌLLÌYÌNÄ HÄSR
OLUNMUÅ ELMÌ SESSÌYADA
Çox åadíq kì, Gürcüstan vä Azärbaycan Xalq Cümhurìy-yätlärìnìn qurulmasínín 80 ìllìk yubìleyì eynì vaxtda, bìrlìkdä, belä
täntänä ìlä kecìrìlìr. Çünkì elä xalqlarímízín taleyì dä, keçdìyì
tarìxì yol da bìr-bìrìnä çox oxåayír. Häqìqätän, Qafqaz bìzìm
ümumì evìmìzdìr vä bu evìn än qädìm sakìnlärì kìmì xalqlarímíz
baåqalarína da örnäk olmalídír.
Burada Azärbaycan-Gürcüstan ìctìmaì-sosìal, ädäbìmädänì
münasìbätlärìndän ìbrätlì söhbät getdì. Bunlarín hamísí häqìqätdìr, tarìxìn canlí sahìfälärìdìr. Qalan sähìfälärì doldurmaq bìz näslìn öhdäsìnä düåüb. Bunun üçün näsìllärìmìzìn ìbrät därsì, mìrasí
var, zängìn änänäsì var.
Azärbaycanda vä Gürcüstanda ìkì xalqín tarìxì dostluõunun,
ädäbì-mädänì älaqälärìnìn öyränìlmäsì sahäsìndä xeylì ìå görülüb.
Ìkì xalqín ädäbì älaqälär tarìxìndä bädìì tärcümä ayríca yer tutur.
Ìndì Nìzamì, Füzulì, Vaqìf, Axundov, H.Cavìd, S.Vurõun, Gürcüstanda, Å.Rustavelì, D.Quramìåvìlì, Ì.Çavçavadze, N.Barataåvìlì,
Q.Tabìdze, G.Leonìdze, K.Kaladze Azärbaycanda oxunur, sevìlìr.
Sevìndìrìcì faktdír kì, bunlarín äsärlärìnìn çoxu bìr baåa orìjìnaldan
tärcümä olunub. Bu baxímdan "Kìtabì-Dädä Qorqud", "Koroõlu"
dastanlarí, naõíllar, Füzulì, Vaqìf, S.Vurõun, N.Xäzrì vä baåqalarínín äsärlärìnì göstärmäk olar. Gürcüstanda Todua, Cavelìdze, Åaqulaåvìlì, L.Eradze, Medulaåvìlì, Azärbaycanda D.Älìyeva, Tbìlìsìdä Ä.Bìnnätoõlu, V.Hacílar vä b. mähz qardaå xalqín ädäbìyyatíní
tädqìq edän vä orìjìnaldan tärcümä edän sänät adamlarídír, alìmlärdìr. Bìz dä uzun ìllärdìr kì, bu yöndä çalíåíríq. Lap bu yaxínlarda
bìz XVII äsr gürcü fìlosof yazíçísí S.S.Orbelìanìnìn "Uydurmanín
71
hìkmätì" äsärìnì Azärbaycan türkcäsìnä çevìrmìåìk vä onu Gürcüstanín Xalq Cümhurìyyätìnìn 80 ìllìyìnä hädìyyä edìräm.*
Ancaq bìzä elä gälìr kì, bunlar qädìm dostluq vä älaqälärìn,
belä zängìn ädäbìyyatlarín qaråísínda azdír, bu ìåì babalarímízín
ruhuna yaraåan, müstäqìllìyìmìzä layìq åäkìldä daha da ìnkìåaf
etdìrmälìyìk. Bìzcä bu ìå ìndìkì çätìn åäraìtdä dövlät sävìyyäsìndä
aparílmalídír. Här ìkì ölkädä bununla mäåõul olan bìr qurum,
orqan yaradílmalídír. Bu ìålä bayramdan bayrama yox, ardícíl
mäåõul olmalíyíq. Bu sahädä çalíåan mütäxässìslärä qayõí gäräkdìr. Hälä sovet dövründä Qvaxarìya, Todua, L.Eradzeyä Azärbaycanín Ämäkdar Mädänìyyät ìåçìsì adí verìlmìådì. Gürcüstanda ìsä
yalníz D.Älìyevaya… Bunun üstündän ìllär keçìb, bu mütäxässìslärìn bäzìsì dünyasíní däyìåìb, bäzìsì yaålaåíb. Bu günkü durum
täläb edìr kì, ädäbì-mädänì älaqälärìmìzì yenìdän täåkìl edäk,
qardaå xalqín dìlìnì, ädäbìyyatíní bìlän kadrlar hazírlanmasí qayõísína qalaq. Böyük änänälärìmìzìn üzülmäsìnä vä nazìlmäsìnä
yol vermäyäk, ìnkìåafína çalíåaq. Bu, mänävì vä vätändaålíq borcumuzdur. Bunu åäxsän bìzdän gürcü dostlarímíz, da, Borçalídakí
yarím mìlyondan artíq soydaålarímíz da gözläyìr. Elä bìz dä gürcü
dostlarímízdan umuruq. Çünkì ädäbìyyat vä mädänìyyät ìåçìlärì
bu sahädä çox ìå görä bìlärlär. Öncä ädäbì-mädänì tädbìrlärì,
ädäbìyyat günlärìnì, poezìya bayramlaríní, ayrí-ayrí sänätkarlarín
yubìleylärìnì bìrlìkdä täåkìl etmäk olar. Nìzamì, Vaqìf, Axundov,
S.Vurõun kìmì Azärbaycan sänätkarlarínín, lap akad. K.Talíbzadänìn yubìleylärìnìn Gürcüstanda, Rustavelì, D.Quramìåvìlì,
S.S.Orbelìanì, N.Barataåvìlìnìn yubìleyìnìn Azärbaycanda necä
tämtäraqla keçìrìldìyì yaddan çíxmaz. Ì.Çavçavadzenìn 175 ìllìyìnì Azärbaycan vä Gürcüstan zìyalílarí Qaxda, Älìbäylì kändìndä
dostluq bayramína çevìrmìådìlär. Bìz orada Ì.Çavçavadzedän çevìrmälärìmìzì dä oxuduq. Belä änänälärì davam etdìrmälìyìk. Bu,
sovet dövründän yox, öz änänälärìmìzdän gälìr.
Bìz 90-cí ìllärdä Qafqaz xalqlarínín ädäbìyyat antologìyasíní
hazírlayírdíq. Ara qaríådí, bu ìå yarímçíq qaldí. Bìzä dövlät sävìyyäsìndä åäraìt yaradílsa, Azärbaycanda Gürcüstan, Gürcüstanda
*
Kìtab Gürcüstan parlamentìnìn sädrì Z.Jvanìya cänablarína da täqdìm edìlìb.
72
Azärbaycan ädäbìyyatí antologìyasí hazírlaya bìlärìk. Bu ädäbì-mädänì älaqälärìmìz üçün böyük hadìsä olar. Qaråílíqlí elmì
araådírmalar ìåìnì dä yenì täläblär sävìyyäsìndä qurmalíyíq. Elmlär Akademìyalarínín Ädäbìyyat Ìnstìtutlarínda bu ìåä dìqqät yetirìlmälìdìr.
AXC-nìn vä GXC-nìn 80 ìllìyìnìn belä yüksäk sävìyyädä keçìrìlmäsì dä bìzì bu ìåä häväsländìrìr. Ìnaníríq kì, müstäqìllìk yolunda, vätänìmìzìn bütövlüyü namìnä bu dostluq vä qardaålíq daha da möhkämlänäcäk.
28 may, 1998.
CÄMALÄDDÌN ÄFQANÌ - 160
ÌNSTÌTUTUN ELMÌ SESSÌYASÍNDA
Åamìl müällìm ölkädä sayílíb seçìlän zìyalílarímízdandír. Ädäbìyyatímízín än ümdä problemlärìnä aìd samballí araådírmalar
müällìfìdìr. Xüsusìlä son ìllärdä yaralí yerìmìz olan mühacìrät
ädäbìyyatí, repressìya qurbanlarí, unudulmuå zìyalílarímíz onu
daha çox düåündürür. Ädäbìyyatåünaslíq elmìmìzìn son uõurlaríndan sayílan "Cämaläddìn Äfqanì vä türk dünyasí" kìtabí da bu
yöndä cìddì araådírmalardandír. Täqdìrälayìq haldír kì, Åamìl
müällìm häm Mìllì Mäclìsdä, häm dä Bakí Dövlät Unìversìtetìndä ìålärìnìn çox olmasína baxmayaraq elm yönündä dä uõurla,
gänclìk häväsìlä çalíåír. Bunu da alqíålamalíyíq kì, Nìzamì adína
Ädäbìyyat Ìnstìtutu onu öz kollektìvìnìn üzvü sayír. O da Elmì
Åuramízda belä mänalí, mäzmunlu märuzä ìlä çíxíå edìr.
Äslìndä Cämaläddìn Äfqanìnìn Azärbaycanda monoqrafìya
åäklìndä ìålänmäsì dä, Azärbaycanla baõlarínín belä açíqlanmasí
da, bu sessìyanín, 160 ìllìk yubìleyìn keçìrìlmäsì dä Åamìl müällìmìn adí ìlä baõlídír. Bu, häm vätändaålíq qeyrätìdìr, häm dä alìm
hünärì. Özü da belä bìr zamandag
Åamìl müällìm öz märuzäsìndä dä bütövlükdä C.Äfqanìnì bìr
ìdeoloq, fìlosof, hätta sänätçì kìmì säcìyyäländìrdì, haqlí olaraq
onu yüksäk qìymätländìrdì.
Burada bìr neçä mäsälä ätrafínda dayaníldí. Bìzì än çox maraqlandíran C.Äfqanìnìn mähz türk dünyasí vä Azärbaycanla baõ-
73
lílíõínín belä elmì vä äsaslí åäkìldä öyränìlmäsìdìr. Çünkì C.Äfqanì vä ìslam bìrlìyì, ìslam dünyasí, Åärq ìntìbahí kìmì mäsälälär
haqda Ìranda, Türkìyädä araådírmalar çox olduõu halda C.Äfqanì
vä Azärbaycan mäsäläsì qaranlíq ìdì. Äslìndä Azärbaycanda
C.Äfqanì haqqínda ìlk araådírma vä söhbätlär mähz bu xarakterlì
olmalí ìdì. Kìtabda olduõu kìmì, märuzädä dä Åamìl müällìm
C.Äfqanìnì "müsälman dünyasínín mümtaz sìmasí", "Böyük Åärqlì" Azärbaycan soylu bìr ìdeoloq kìmì täqdìm edìr. Haqlí olaraq
düz deyìr kì, Azärbaycana da ìslamçílíq, müasìrlìk, türkçülük,
azadlíq, ìslahatçílíq kìmì ìdeyalar C.Äfqanì yaradícílíõíndan keçìb
gälìr.
Bunu yüzìlìmìzìn ìlk ìllärìndä M.Ä.Räsulzadä, Ä.Hüseynzadä,
Ä.Aõaoõlu, Ö.Faìq, H.Zärdabì, M.Ä.Yurdaqul, Rövåän Äåräf, Zìya
Gökalp, Akçuraoõlu kìmì azärbaycanlí vä türkìyälì zìyalílar qìymätländìrmìålär. C.Äfqanì Türk dünyasí vä Azärbaycanla síx baõlí
olduõu halda, ìslam bìrlìyì ìdeyasí Åura hökumätìnä särf etmädìyìnä görä 70 ìl bìzä onu öyränmäyì yasaqlayíblar. Çünkì panslavyanìzmä, äsarätä, müstämläkäçìlìyä, här cür zülmä qaråí ìdì.
Män çox qayõílaníram kì, son ìllärdä Azärbaycan, Türkìyä vä
Ìran bäzì ortaq mövzularí, här üç ölkädä fäalìyyät göstärän böyük
åäxsìyyätlärì bìrlìkdä öyränìb qìymätländìrmìrlär. Mäsälän, elä
C.Äfqanì, M.Ä.Räsulzadä, Z.Maraõalí vä baåqalarí kìmì zìyalílarí,
Türkìyä vä Ìran säfìrlìklärìnìn nümayändälärì dä buradadír. Mäncä
belä mövzularí bìrlìkdä ìåläsäk, här üç ölkä üçün faydalí olar.
C.Äfqanì o qädär ìctìmaì fìkrìmìzlä, ädäbìyyatímízla qaynayíb
qaríåíb kì, Azärbaycanda täkcä onun ìdeyalaríndan faydalanílmayíb, häm dä bädìì äsärlärdä C.Äfqanìnìn obrazí yaradílíb. Åamìl
müällìm Ä.Hüseynzadänìn "Sìyasätì-Fürusät", C.Cabbarlínín
"Näsräddìn åah", M.S.Ordubadìnìn "Dumanlí Täbrìz" kìmì äsärlärìnì göstärdì. Bu häqìqätdä belädìr. Bìz "Säyahätnamä"dä Ìbrahìm bäyìn dövlät, dìn vä azadlíq haqqíndakí fìkìrlärìnìn tam C.Äfqanì fìkìrlärì ìlä üst-üstä düådüyünü dä müåahìdä etmìåìk.
Maraqlí bìr fakt da C.Cabbarlínín "Ädìrnä fäthì" pyesìndä
C.Äfqanì ìdeyalarínín täsìrì ìlä yetìåän, onu özünä ustad sayan,
eläcä dä Ä.Cavada ustad sayílan böyük türk åaìrì M.Ä.Yurdaqulun obrazínín yaradílmasídír. Burada åaìrì ustadínín dìn, dövlät
74
azadlíõínín carçísí kìmì görürük. C.Cabbarlí onun bu ìdeyasí ìlä
baõlí bìr åerìnì dä verìr:
Arå, äsgärì - ìslam ulu, Käbän gedìyor, arå!
Äzmìndä Mähämmäd sänä, Allah sänä yoldaå!
Belä däyärlì täqdìmat vä märuzä bìzlärì dä C.Äfqanì vä Azärbaycan, C.Äfqanì vä türkçülük mäsälälärì ätrafínda düåündürmäyä vadar edìr. Bìz Ìnstìtutun Yenì dövr ädäbìyyatí åöbäsìndä bu
yöndä müäyyän ìålär görmäyì planlaådíríríq.
Mänä belä gälìr kì, Bakída C.Äfqanì adína küçä mäsäläsìnì dä
qaldírmaq olar. Åamìl müällìm saõ olsun kì, belä qädìrbìlänlìk
edìb, ömrünün çoxunu säyahätdä keçìrän C.Äfqanìnì doõma
Azärbaycana da gätìrìb çíxartdí.
Ä.HAQVERDÌYEV - 125
ELMÌ SESSÌYASÍNÍN SÄDRÌ KÌMÌ GÌRÌÅ SÖZÜ
Män bu sessìyada märuzä ya da çíxíå etmäk fìkrìndäydìm. Ìå
elä gätìrdì kì, gìrìå sözü demälì oldum.
Elä sänätkarlar var kì, neçä ìctìmaì quruluå, neçä "ìzm"lär däyìåsä dä, onlarín ruhu da ìncìmìr, öz yerìnì, öz böyüklüyünü saxlayír, öyränìlìr, sevìlìr. Mäsälän: Nìzamì, Füzulì, Mìrzä Fätälì,
Mìrzä Cälìl, Sabìr, Hadìg Belä sänätkarlardan bìrì dä Äbdürrähìmbäy Haqverdìyevdìr.
Bìr dä feodal quruluåunun yüz ìllär davam etdìyì vaxtda bütöv
qalmaõa nä vardí kìg Gäl yüz ìlä yetän ìctìmaì-sìyasì däyìåìklìk,
ìnqìlab, çevrìlìå, üsyan, qìyam, qätl, qírõín, savaå görän, äsrä bärabär günlär keçìrän qísa bìr zamanda öz bütövlüyünü saxla, läkäsìz yaåa görüm. Ä.Haqverdìyev mähz belä äsrä bärabär günlär
görän, ad-sanla yaåayan sänätçìlärìmìzdändìr.
Ä.Haqverdìyev dünya mädänìyyätìnì yaxåí bìlìrdì. Klassìk,
mìllì änänä üzärìndä yetìåmìådì, qabaqcíl realìst-demokrat sänätçì
ìdì. Yaradícílíõínda romantìk cìzgìlär, rämzlär, lìrìk notlar da sezìlìr. Yada salaq: "Ayín åahìdlìyì", "Ata vä oõul", "Åeyx Åäban",
"Pärì cadu" vä s.
75
Kìçìk hekayä ustasí, tarìxì facìänìn yaradícílaríndan bìrì, pedaqoq, publìsìst, tärcümäçì, rejìssor, dramaturq, dìrìjor, tädqìqatçí,
sözün häqìqì mänasínda äsìl ìnsan, åäxsìyyätg Budur, dünän dä,
bu gün dä Ä.Haqverdìyev bìzìm üçün.
Ä.Haqverdìyevìn ädäbì-tänqìdì mäqalälärì demäk olar kì, araådírílmayíb. Burada elä mäsälälär var kì, elä bìl lap bu gün deyìlìb.
O, hälä 62 ìl öncädän türk dìlì ìlä baõlí mübahìsälärä cavab kìmì
yazdíõí bìr mäqaläsìndä qätì deyìrdì kì, bìz türkük, dìlìmìz dä türk
dìlìdìr. Mìllätìn qeyrätlì zìyalílarí än aõír ìrtìca dövründä belä bu
mäsälänì doõru häll etmìådì. Ìndì "bälkä dä qaytardílar" äqìdälìlär bìr dä araní qatír, düåmän däyìrmanína su tökürlär.
Ä.Haqverdìyev sìyasì häyatda da gäräklì mäsälälärä toxunurdu. 1905-1907-cì ìllärdä Azärbaycandakí canlanmanín tez söndüyündän qayõílanan ädìb yazírdí kì, "bìz tez qízíåír, cämìyyätlär
yaradír, nìtqlär söyläyìr, qäzetlär çíxarír, haray salíríq, tez dä här
åeyì unuduruq, säsìmìz çíxmír, ìåìmìz görünmürg Hamímíz dünän
bìr äqìdädä, bu gün ayrí äqìdädä oluruq". Bu sözlär günümüzlä
necä säsläåìr. Ìndì dä yalançí "mìllät qährämanlarí" üzdä odlualovlu daníåír, o yandan baåqa ìå görürlär.
Yerì gälmìåkän, Ä.Haqverdìyevìn äqìdäsì ìlä baõlí bìr-ìkì söz:
O, heç bìr partìyanín üzvü deyìldì. Ancaq mìllät üçün görülän xeyìrxah ìålärì alqíålayírdí. Bunu da unutmaq olmaz kì, o, "Musavat"ín bìtäräf cìnahíndan Gürcüstan parlamentìnä üzv seçìlmìådì.
Odur kì, sonralar bìr mäktubda seçkìdä "Müsavat"ín ona mane
olmasí fìkrìnä zamanla baõlí obyektìv qìymät vermälìyìk. Hälä
bunu demìrìk kì, Haqverdìyevìn belä mäktubu "Qruzìya" qäzetìndä çíxmayíb, ìndì dä arxìvìndädìr. Blkä bu sonradan özünü müdafìä üçündür.
Äslìndä "Müsavat" da, AXC dä Ä.Haqverdìyevìn yaradícílíõíní
vä fäalìyyätìnì yüksäk däyärländìrìb. Onu ävväl Daõístan, oraní
denìkìnçìlär tutandan sonra daõílmíå Ermänìstana elçì göndärìb.
Sonralar Ä.Haqverdìyev yazírdí kì, guya hökumätìn xättì-häräkätìnì bäyänmädìyìnä görä gerì qayídíb. Äslìndä gerì çaõírílíb vä
bunun säbäbì baå nazìr F.Xoyskì ìlä åäxsì münasìbätìdìr. Bununla
belä ona XÌN-dä ìå verìlìb. Bütün bunlar hälä gäräyìncä açíqlanmayíb, ancaq vacìb mäsälälärdìr.
76
Ä.Haqverdìyevìn bìr alìm-tädqìqatçí kìmì araådírílmasí da çox
åeylärä aydínlíq gätìrärdì. Azärbaycanda sözü keçän ädäbìyyatçí-mütäxässìs, Rusìya EA-nín Ölkäåünaslíq bürosunun müxbìr üzvü kìmì tanínan ädìbìn "Äskì vä yenì ädäbìyyatímíz", "heca väznì", teatr, dìl, mollanäsräddìnçìlär, füyuzatçílar, ümumìyyätlä
ädäbìyyat vä sänät mäsälälärì haqqíndakí mäqalä vä çíxíålarí bu
gün dä däyärlìdìr.
Onun än çox sevdìyì vä haqqínda yazdíõí sänätçì Mìrzä Fätälì
ìdì. Müällìf Mìrzä Fätälìnì ädäbìyyatímízda än böyük sänätçì sayír vä düz deyìrdì kì, "gepoletlär, ìmtìyazlar, xaç vä medallarla
bäzänmìå paltarínín altínda od tutub alíåmaqda olan bìr üräk döyünmäkdä ìdì". O, Mìrzä Fätälìnìn facìäsìnì dä açírdí: äsärlärì,
amalí xalqína çatmírdí. Älbättä, o zaman, ìmperìya vä ìrtìca dövründä yazílan bu mäqalälär qüsursuz da deyìl. Mäsälän, o, komedìyada Mìrzä Fätälìnìn bütün uõurlaríní Molyer vä Qoqolun adí
ìlä baõlayírdí. Guya Mìrzä Fätälì "Täbrìz väkìllärì"ndä* Qoqol,
qalan komedìyalarínda Molyerdìr". Vä yaxud: guya Mìrzä Fätälìnìn cänazäsì ortada qalíb, Åeyxülìslam axund Ähmäd gälìb namaz
qílmayíb. Cänazänì dìvanxana ìåçìlärì götürüb. Bìr neçä näfär
adama üç rubl verìb onu qäbrä qoymaõí razí salíblar. Sabìr acíndan öldü, M.Fätälìnì götürän olmadíg kìmì fìkìrlär vulqar sosìologìzm havalarídír. Nä Sabìrä, nä Mìrzä Fätälìyä, nä Haqverdìyevä,
nä baåqa sänätçìlärä yaraåír. Odur kì, Ä.Haqverdìyev özü baåqa
bìr mäqaläsìndä (1927) bu fìkìrì bìr az da yumåaldír: "Åeyxülìslam mäscìddän molla Hüseynì göndärdì" - deyìr.
Bunu da deyìm kì, män 60-cí ìllärdä Tìflìsdä oxuyanda Ortacala vä Åeytanbazarda tanídíõím bäzì qocalar, Gürcüstanín xalq artìstì Ìbrahìm Ìsfahanlí vä b. söyläyìrdìlär kì, M.Fätälìnì layìqìncä
däfn edìblär, deyìlänlär yalandír.
Bìr åeyì dä yada salaq kì, o zaman Tìflìsdä Åeyxülìslam Älìbäy
Hüseynzadänìn babasí Åeyx Ähmäd ìdì. A.Åaìqìn atasí Axund
Mustafa Åeyxülìslamín yardímçísí ìdì. Mìrzä Fätälì ìlä çox yaxín
ìdìlär. Mìrzä Fätälì onlara gälìb gedìrdì, dìnì kìtablarí onlardan
alíb oxuyurdu. Demäk ìstäyìräm kì, ola bìlmäzdì kì, axund Musta*
"Mürafìä väkìllärì" komedìyasí anílír.
77
fa qonåusu, taníåí Mìrzä Fätälìnìn däfnìndä ìåtìrak etmäyäydì. Sadäcä bunlar yenìdän öyränìlmälì, däyärländìrìlmälìdìr.
Ä.Haqverdìyev dünya teatr sänätìnì yaxåí bìlìrdì. Dostlarínín
çoxu, A.M.Åärìfzadä, H.Äräblìnskì, S.Ruhulla kìmì sänät ustalarí
ìdì. Söz düåändä "baåímín tükü saní teatroya baxmíåam" deyìrdì.
O, häm dä teatr tarìxì tädqìqatçísí ìdìg "Azärbaycanda teatro" mäqaläsìndä teatrín kändìrbaz, sehìrbaz, meydan, küçä oyunlarí, åäbìh, mìsterìyalardan gälän qaynaqlaríní ìzläyìr, onun yüksälìå yolunu ìåíqlandírírdí. "Teatrín qísa tarìxì"nì hazírlamíådí. Bunun
üçün 1916-cí ìldä Moskvada oxuyan bacasí oõlu Hüseyn Mamayevdän "Evrìpìd teatrí" kìtabíní göndärmäyì xahìå edìrdì.
Moskvada "Teatr ì dramaturgìya" jurnalí üçün yazílan mäqaläsì ìsä tädqìqat xarakterlì olmaqla nöqsansíz da deyìldì.
a) guya Ä.Hüseynzadä, Ä.Kamal, X.Säbrìbäyzadä kìmì zìyalílar Türkìyädän burada panìslamìzmì yayamaq üçün ezam olunurdu.
v) guya AXC dönämìndä oynanílan "Azär-baycan" pyesì mìllätçìlìk yayírdí. Guya sovet dövründä här åey düzäldì.
Älbättä, bunlar bìzä taníådí, zamanín bälasídír. Ä.Haqverdìyev
yaradícílíõína kölgä salmír, ancaq artíq doõru yozum vaxtídír.
Häyat vä fäalìyyätì Gürcüstanla, daha doõrusu Tìflìs vä Borçalí ìlä baõlí olan sänätçìlärìmìzdän bìrì dä Ä.Haqverdìyevdìr. Hälä
1890-dan Åuåadan buraya gälìb, Tìflìs realnì mäktäbìnì bìtìrmìådì.
Özü yazírdí: Günlärìmìn gözällärì, cavanlíõím Tìflìsdä keçdìyìndän o åähärä mänìm xüsusì mähäbbätìm var".
1917-dä Tìflìs ruhanì semìnarìyasína düzälmäk ìstäyìrdì. Ancaq åähärlär ìttìfaqínín Qafqaz åöbäsìnìn "Xäbärlär"ìnä müdìr
gäldì. Tìflìs Ìcraìyyä Komìtäsìnä üzv seçìldì. Borçalí qäzasína komìssar göndärìldì. (Åulaverdä oturmaqla bütün Borçalí kändlärìnì
gäzìrdì). 1918-cì ìldä Borçalí qäzasíndan Gürcüstan parlamentìnä
seçìldì (Ä.Qarayev, H.Häsänzadä, Ö.Faìqlä bärabär), nüfuzu daha
da artdí. Borçalída satqín qonåularla bìzlär arasínda asayìå yaratmaqda böyük ìå gördü.
1967-cì ìldä bìr näfär Borçalídan bìzä Ä.Haqverdìyev haqda
xatìrälärìnì gätìrmìådì. Män dä rähmätlìk Kamran müällìmä verdìm. O zaman "Ä.Haqverdìyev" kìtabí üzärìndä ìåläyìrdì. Hayíf
78
kì, ìstìfadä etmäyìb. Orada bäzì häqìqätlär açílírdí. Ä.Haqverdìyevä edìlän suì-qäsddän dä daníåílírdí. Bu ähvalat 1918-cì ìldä
Åulaverdän Saraçlíya gäländä yolda olub. Hämìn ìldä ermänìlär
40 näfär Aríxlí kändlìsìnì bazardan gäländä öldürmüådülär. O yer
ìndì dä manåírdí. Kìtablarda ìsä bu suì-qäsdìn guya Qízílhacílí
kändìndä olduõu göstärìlìr. Özü dä guya yerlì bäylär edìb, özü dä
Närìman Närìmanovun kändìndä. Ermänì fìtnäsìnì özümüzä
yamayíríq, maåallah. Närìman Närìmanova da burada belä bìr
suì-qäsd edìldìyì uydurulub. Bunlar hamísí köhnä havadír, düzäldìlmälìdìr.
1932-cì ìldä Ä.Haqverdìyevìn ädäbì fäalìyyätìnìn 40 ìllìyìnì
Borçalída täntänä ìlä keçìrdìlär. Tìflìsdä böyük gecä keçìrìldì.
Ädìb özü yazírdí: "Qafqazda bìr näfär üçün belä yubìley keçìrìlmäyìb", Azärbaycan Xalq Komìssarlíõí ìsä bu yubìleyì Borçalída
keçìrìldìyìnä görä burada keçìrmäyì lazím bìlmämìådì. Bu da ädìbìn xätrìnä gälmìådì.
Ä.Haqverdìyev hämìåä Borçalída, Tìflìsdä olmaõí arzulayírdí.
1916-cí ìldä Äzìz Åärìfä yazírdí: "Tìflìsä köçmäk barädä cìddì düåünüräm". 1917-cì ìldä ìsä mäktubunda oxuyuruq: "Çox ìstärdìm
kì, yanvarda bìr häftälìk Tìflìsä gälìm". 1931-cì ìldä ìsä deyìr: Täqaüd mäsäläsì baå tutsa Tìflìsä köçüb orada yaåamaq nìyyätìm
var". Ömür väfa vermädì, Ä.Haqverdìyev 1933-cü ìldä dünyasíní
däyìådì. Ancaq hämìåälìk dünyamízda yaåadí.
Ä.Haqverdìyevìn çoxåaxälì häyat vä yaradícílíõí, fäalìyyätì
haqqínda çox söhbät açmaq olar. Buna ìndìkì günümüzdä daha
ehtìyac var. Ona görä dä sayímlí dramaturq, nasìr, puplìsìst, etnoqrafçí, tärcümäçì, elm, maarìf, mädänìyyät xadìmì Ä.Haqverdìyevìn dünyaya gälmäsìnìn 125 ìllìyìnä häsr olunan elmì sessìyaní
açíq elan edìräm.
"FÜYUZAT" - 90" ELMÌ SESSÌYASÍNDA
Axír kì, 70 ìldä "Füyuzat" jurnalí vä onun naåìrlärì belä araådírílír, qìymätländìrìlìrg Bunun üçün äsl äzmkarlíq vä cäfakeålìk
göstärän bu günkü tädqìqatçílarímíza saõ olun deyìrìk.
79
Åamìl Qurbanovun "Cämaläddìn Äfqanì vä Türk dünyasí",
Ofelya Bayramovanín Ä.Hüseynzadä äsärlärìnìn kamìl näårì,
Ì.Välìyevìn "Azärbaycan ädäbìyyatínda ìnsan konsepsìyasí", Ädäbìyyat Ìnstìtutunda, bìzìm åöbädä hazírlanan "AXC" dövrü ädäbìyyatí, eläcä dä bu gün täqdìmatína yíõíådíõímíz "Füyuzat" ädäbì mäktäbì" fundamental kìtabí son ìllärìmìzìn uõurlaríndandír.
Xüsusìlä "Füyuzat" ädäbì mäktäbì" äsärì ädäbìyyatåünaslíq elmìmìzdä böyük hadìsädìr, Ä.Hüseynzadäyä, 70 ìl söyülän, yozulan
"Füyuzat" jurnalína bìr abìdädìr.
Elmì sessìyaya gäldìkdä ìsä o, äsl yüksäk elmì sävìyyädä keçdì. Märuzäçìlär "Füyuzat"la vä görkämlì fìlosof, mühärìr Ä.Hüseynzadä ìlä baõlí çeåìdlì vä gäräklì problemlärì mäharätlä ìncälädìlär. Bìr mäsälänì dä açíqlamaq ìstäyìräm. Bìz ìstäyìrdìk kì,
"Füyuzat"ín 90 ìllìyì ölkä sävìyyäsìndä keçìrìlsìn. Hälä ìlìn ävvälìndän bìz müdrìyyätä mälumat hazírladíq, verdìk. Haqq üçün Yaåar müällìm dä prezìdent aparatína ìkì däfä mäktub yazdí. Nä yazíq kì, heç bìrìnä cavab vermädìlär. Görünür, hälä dä yuxarílarda
Åura havasí ìlä yaåayanlar var. Bìr åerìmdä dedìyìm kìmì:
Häränìn öz ìåì, yerì, obasí,
Arada väzìfä, masa davasí;
Hälä baålardadí Åura havasí,
Allahím, bìr yol aç sän bu mìllätä.
Y.Qarayev türkìyälì hämkarlarímízla da daníådí kì, bälkä bìrlìkdä bu tädbìrì keçìräk. Bu da baå tutmadí. Nä yaxåí kì, sessìya
belä gözäl keçdì. Daha bìr mäsälänì dä açíqlayím kì, Ü.Hacíbäylì
demìåkän, "häqìqät hasìl olsun". Män sentyabrda mütäxässìslärlä
söhbät etdìm, bu sessìya üçün mövzular ìstädìm. Saõ olsunlar, 9 näfär mövzu verdì. Bu sìyahí ìlä Yaåarín da yanína gäldìm, dedìm,
bunlardan 3-4-nü seçmäk lazímdír, necä edäk. Dedì: sän elä mövzularí oxu, märuzäçìlärì yox. män oxudum, o seçdì. Dedìm axí, bunu bìz hazírlayíríq, amma åöbämìzdän märuzäçì düåmädì, dedì,
yaxåí, Åamìlì dä sal, bax belä oldu. Elä män dä märuzä etmäk ìstäyìrdìm. Amma färq etmäz, hämkarlarímíz bìzìm üräyìmìzdän gälän sözlärì gözäl dedìlär. Bìr daha saõ olun, deyìräm. 1997.
80
TÜRKÌYÄ SÄFÌRÌ QÄDRÌ ECVET TEZCANLA
GÖRÜÅDÄ
Türkìyä böyük elçìsì Qädrì Ecvet cänablarína täåäkkür edìräm
kì, belä çätìn zamanda vaxt típíb bìzìmlä görüåür. Bu häm Azärbaycanín vä Türkìyänìn bìr mìllät, ìkì dövlät olmasíndan, häm dä
Qädrì Ecvet cänablarínín ädäbìyyat vä mädänìyyätìmìzä sevgìsìndän ìrälì gälìr. Saõ olsun!
Bìz Güneydän, Quzeydän, Batídan, Doõudan düåmän ähatäsìndäyìk. Belä bìr durumda här baxímdan qardaå Türkìyäyä ehtìyacímíz var. Yänì, türk dövlätlärìnìn gäläcäyì türk xalqlarínín bìrlìyìndän asílídír. Bu ìådä ädäbìyyat vä mädänìyyätìn ayríca yerì
var. Bu baxímdan Sìzìn mähz bu Ìnstìtuta gälìåìnìz çox önämlìdìr,
bundan çox mutluyuq.
Bu günlärdä bìz AXC-nìn 80 ìllìyìnì bayram etdìk. Kìtab da
çap etdìrdìk. Türkìyä ìlä Azärbaycan arasínda o dövrkü ädäbìmädänì älaqälärì yada salanda qürur duyuruq. Çünkì älaqälärìmìzìn än zängìn dövrü mähz AXC dönämìnä düåür. AXC-nìn
ìdeoloqlarí Türkìyä, türk dünyasí vä türklüklä baõlí ìdì. Türkìyä
ìlä síx ìlgìlär saxlayírdílar. Türkìyä AXC-yä äsl dayaq ìdì. AXCnì bìrìncì Türkìyä tanímíådí. Azärbaycanín rus vä daånak- ermänì
ìåõalçílaríndan tämìzlänmäsìndä Nuru paåanín baåçílíõí ìlä gälän
Türkìyä ordu hìssälärì qährämanlíq göstärmìådì. Bu gün burada
åähìd olanlarín mäzarlarí üstä abìdä qoymalíyíq. AXC dönämìndä
yardím üçün Türkìyädän çoxlu ädäbìyyat xadìmlärì, åaìrlär gälìrdì, görüålär, gecälär keçìrìlìrdì. Azärbaycan ìstìqlalí mövzusunda
äsärlär yazírdílar. M.Ä.Yurdaqul, Arìf Ürfan Qarosman, Rövåän
Äåräf, Feyzulla Sacìd vä b. Azärbaycan åaìrlärì kìmì sevìlìrdìlär,
bu mühìtlä baõlí ìdìlär. Bìz belä gälänäklärì bärpa etmälìyìk.
Hätta N.Kamal M.Hadìnì, Ä.Hamìd H.Cavìdì, M.Ä.Yurdaqul
Ä.Cavadí "ädäbì oõulluõa" götürmüådülär. Bu, bìr örnäk ìdì.
Azärbaycan, Türkìyä ìlä bìr can ìdì, bìr näfäs alírdí. Åäxsän män
bu gün dä o bìrlìyì, o canlanmaní görmäk ìstärdìm. Ìran gözümüzün qaråísínda neçä qäzet vä därgì malìyyäläådìrìr, hìmayä edìr,
cämìyyät vä qurumlar yaradír, pul tökür, antìtürk, antìazärbaycan
täblìõatí aparír, kökümüzü baltalayír, aramízdakí dönüklärì dä
81
yoldan çíxarír. Bìz, daha doõrusu Sìz heç bìr äks tädbìr görmürsünüz, görmürük. Mäncä, Sìzìn yardímínízla bìz dä belä qäzet vä
därgìlär çíxara bìlär, onlara da vaxtínda cavab verä bìlärìk. Sonra
da gec olur. Bu, häm dä bìrlìyìmìzä xìdmät edär.
Ìndì Azärbaycan elmì aõír dövrünü yaåayír. Akademìyada
alìmlärìn yarídan çoxu daõílíb gedìb. Ädäbìyyat vä mädänìyyätìmìzä dä zärbä däyìr. Axí, bu bìzìm ümumì särvätìmìzdìr vä ona
yardímçí olmaq Sìzä dä aìddìr. Sìz bu 180 näfärlìk Ìnstìtutu hìmayä edär, bäzì problemlärì malìyyäläådìrä bìlärsìnìz. Heç olmasa
bäzì mövzularda kontraktlar da yapa bìlärìk. Çünkì gerìyä yolumuz yoxdurg Bìz Türkìyä alìmlärì ìlä bìrlìkdä "Türk xalqlarí ädäbìyyatí" yaza bìlär, antologìya vä müntäxäbatlar hazírlaya bìlärìk.
Yalníz malìyyä, yenì sözlä desäk sponsor gäräkdìr. Ìndì elä olub
kì, täk-täk adamlar, heç mütäxässìs olmayanlar orda-burda alayarímçíq, naqìs kìtablar buraxdírírlar. Bìzcä bu ìå bìr qurumda
koordìnasìya edìlmälìdìr. Türk xalqlarínín tarìxì, ädäbìyyat vä
mädänìyyätì ìlä baõlí olan äsärlärg.
Mäsälän, män arzu edärdìm kì, Türkìyä vä Azärbaycanda
ädäbìyyat araådírmalarí qurumlarí síx älaqädä olsun. Åäxsän män
XIX-XX äsrlär Azärbaycan Ädäbìyyatí bölümünün baåqaní kìmì,
planlarímízí Türkìyädä eynì, oxåar bölümün planlarí ìlä älaqälì
hazírlamaq ìstärdìm. Görünür, bìzìm tez-tez getmäyä ìmkanímíz,
onlarín vaxtí yoxdur. Arada xalqlarímíz, elmìmìz ìtìrìr.
Eåìtdìm kì, Ìstanbulda Xälìl Rza adína caddä var - doõrudursa çox gözäl. Ancaq, ìndìyä qädär Mämmäd Ämìn Räsulzadänìn adí
anílmamasíndan çox qayõílandím. Män evìmìzìn qaråísíndan keçän
Atatürk caddäsì, xayabaní ìlä öyünüräm, Räsulzadänì dä Ìstanbulda
belä görmäk ìstäyìräm. Atatürk - Räsulzadä qoåa olmalídír.
Näysä, söz çoxdur, qalaníní gälän däfäg Saõ olun, täåäkkürlär...
1999.
82
"QAFQAZ" UNÌVERSÌTETÌNÌN EYÌTÌMLÄ
(TÄHSÌLLÄ) BAÕLÍ KEÇÌRDÌYÌ
KONFRANSDA
Män "Qafqaz" Unìversìtetìnä fìlolojì fakültädä aparacaõím
därslärìmì bìlmäk üçün gìlmìådìm, bu toplantíya qatíldím. Çox
qayõílandím kì, yayí Türkìyädä keçìrdìyìmdän bü toplantídan xäbärsìz qalmíåam. Öncädän bìlsäydìm, män dä märuzä edärdìm.
Çünkì bu toplantí elä bìr problemä häsr olunub kì, hamímízí düåündürür. Türk dünyasí, türklärìn tarìxì, gäläcäyì, sìyasì-sosìal,
kultur häyatí hamímízín taleyìdìr, problemìdìr.
Ìkì yüz ìldän çox rus ìmperìyasí türk dünyasíní, türk xalqlaríní
parçalayíb, bìr-bìrìmìzä häsrät qalmíåíq. Bìzì ayíríb, parçalayíb
ärìtmäk ìstäyìblär. Bu amaclarí puça çíxíb.Artíq türk xalqlarí
oyaníb. Ì.Qaspralí, Ä.Hüseynzadä, Z.Göyalp, Akçuroõlu kìmì türk
öndärlärìnìn böyük amalí, amací häyata keçmäkdädìr. Nä yazíq
kì, hälä dä Orta Asìyada türklüyü, doõma dìlìnìn türk olduõunu
hamí anlamír. Elä Qafqazda dag Bu ìådä yüzìlìmìzìn baålanõícínda da, bu gün dä Türkìyä örnäk olmalídír.
Doõudan Batíya, Güneydän Quzeyä türklär åöhrätländìyì halda bu gün bìz öz bìrlìyìmìzì qura bìlmìrìk. Ìndì kìm qoymur? Ìndì
nä bäkläyìrìz? Ägär bìz ìndìyä qädär türk dünyasínín bìrlìyìnä,
türk dövlätlärìnìn, onlarín sìyasì-sosìal vä kultur ìlgìlärìnìn yüksälìåìnä naìl ola bìlmìrìksä, demälì, suç özümüzdädìr. Bu dövlätlärdä, öncä dä Türkìyädä eyìtìm ìåì bax bu mäsälälärä yönälmälìdìr. Bìzcä, bìr mìllät, çox dövlät olan türk ölkälärìndä eyìtìm
mäsälälärì bìr sìstemdä olmalídír. Ägär Orta Asìyadan gälän Türkìyädä, Azärbaycanda särbäst qonuåa, anlaåa bìlmìrsä, ümumì
älìfbamíz bärpa olunmursa, bu göstärìr kì, bìzìm ortaq dìlä ehtìyacímíz var. Bunu yüzìlìmìzìn ävvällärìndä bìzìm böyük yazarlarímíz, alìmlärìmìz qaldíríblar. 1926-cí ìldä Bakída bu mäsälälärlä
baõlí Türkolojì qurultay da çaõírílíb. Bädnam åura hökumätì sonralar näìnkì bunlarín qaråísíní alíb, hätta qapí-päncärälärì dä baõlayíb kì, türk xalqlarí bìr-bìrìndän tam uzaqlaåsín. Brejnyev o zamanlar "Qazaxístanda yenì mìllät yaranír" deyändä elä qazax
83
türklärìnìn ruslaåmasína ìåarä vururdu. Ancaq bu arzularí da gözlärìndä qaldí.
Mänä elä gälìr kì, böyük dövlätçìlìk tarìxì vä täcrübäsì olan
Türkìyä bìrdäfälìk täåäbbüsü älä almalí, türk xalqlarínín dìrçälmäsìnä yardímçí olmalídír. Çünkì bu xalqlar çox acílar görüb, facìälär yaåayíb, bu gün dä "rus täläsì"ndän çíxa bìlmìr. Elä ìpäk
yolu da, petrol da bu ìåìnì xeyrìnä yönälmälìdìr. Azärbaycan ärazìcä Türk dünyasínín märkäzìdìr. Azärbaycanda ämìn-amanlíq olmasa, torpaqlarímíz rus, ermänì ìåõalíndan qurtarmasa, Qarabaõ
düåmänlärdän tämìzlänmäsä nä yüksälìåìmìz, nä bìrlìyìmìz, nä
dä gäräklì eyìtìmìmìz olacaq. Axír kì, Türkìyä son sözünü demälìdìr. Türk dünyasínín nìcatí onun bìrlìyìnä baõlídír.
25.08.2000.
20 YANVAR FACÌÄSÌ HAQQÍNDA
TÄDBÌRDÄ
20 yanvar - o qanlí-qadalí gecä, qara günlär Azärbaycan tarìxìnä qízíl härflärlä yazíldí vä hämìåälìk tarìxìmìzìn qährämanlíq
sähìfäsì kìmì qalacaq. Åähìdlärìmìz xalqímízí, vätänìmìzì ucaltdí.
Ìstìqlalímízí åäräfländìrdìlär. Azärbaycan xalqí bìr gecädä dünyanín gözündä bìr äsr böyüdü.
Bìzìm åähìdlär azadlíq yolunda bìlä-bìlä qurban getdìlär. Adì
åey deyìldì bu, hünär ìdì, äsìl qährämanlíq ìdì, cäsarät ìdì. Onlar
Azärbaycanín gäläcäyì, ìstìqlalí yolunda åähìd olmaqla, häm dä
xalqí, mìllätì bìrläådìrdìlär. Hamí meydanlara, küçälärä axíådí.
Här aìlä o bìr gecänì bìr ìl kìmì yaåadí. O gecänì sähärä dìrì gözlü
açdíq. Yaralílara yardímçí olduq, qan verdìk, can verdìk. Nä yazíq
kì, bu bìrlìyì parçaladílar, xalqín ruhunu öldürdülär. Oõlum bütün
gecänì "Gänclìk" metrosu händävärìndä yaralílarla oldu, onlara
su daådí. Yänì, o günlärì bütün mìllät bìrlìkdä yaåadí.
Bäzän deyìrlär kì, 20 yanvar qírõíní olmaya da bìlärdì. Bälì,
olmaya bìlärdì, rus faåìstlärìndä haqq, ädalät, vìcdan olsaydí. Baltìkyaní ölkälärdä, Gürcüstanda necä? Älbättä, bu gün bunlarí demäk asandír. Tarìxä konkret dövrün ìåíõínda qìymät verìlmälì,
güzgü tutulmalídír.
84
Kreml ìmperìyanín tükänän ömrünü uzatmaq xätrìnä baåqa
xalqlara görk üçün qan tökmälì ìdì. Bunun üçün än münasìbì dä elä
Azärbaycan ìdì. Axí, bìz qafqazlíyíq, azärbaycanlíyíq, türkük, müsälmaníq. Ona görä dä düåmänlärì Moskvada qoyub, öz aramízda
düåmän ovuna çíxmaq xalqa tähqìrdì. Düåmän qorbaçovlar, prìmakovlar, yazovlar, bakatìnlär vä baåqalarídír. Çox qayõílandíq kì,
baåda oturanlarímíz MM-dä Prìmakovun cìnayätkarlar sìyahísína
salínmasína belä ìmkan vermädìlär, onu hìmayä etdìlär.
20 yanvar olayíndan sìyasì vasìtä kìmì faydalanmaq da åähìdlärìmìzìn adína yaraåmaz. Bu, häm dä tarìxìmìzìn åanlí sähìfäsìnì
läkälämäk, xalqímízín qeyrätìnä, mübarìzäsìnä xäyanätdìr. Düz
deyìrlär kì, hadìsälärìn häqìqì qìymätìnì vermäk üçün zaman gäräkdìr. Nä qädär kì, 20 yanvar qírõínínín cìnayätkarlarí, onlarín
gölgäsìndä dolananlar saõdír, bu hadìsälärä aydín güzgü tutulmayacaq. Här halda, necä olsa da, bìz bu hadìsädän hämìåä tarìxìmìzìn åanlí sähìfäsì kìmì daníåmalíyíq. Çünkì cìnayätkar da bällìdìr rus ìmperìyasí vä onun baå quldurlarí da, zärär çäkän dä, äzìlän
dä. Bìzìm suçumuz odur kì, 200 ìldän çox bìzä hìylägärlìklä qardaå deyän, äslìndä qana susayan rus faåìstlärìnä ìnandíq, bìzì belä
qíracaqlarína ìnanmadíq. Mübarìzänìn än son märhäläsìnì seçdìk.
Äslìndä bu da suç deyìl, ölüm-dìrìm mübarìzäsìdìr. Bunu da deyäk kì, azadlíq da qansíz qazanílmír. Qanín az-çoxluõunu da ölçmäzlär. Bu gün bìz åähìdlärìmìzlä öyünürük, fäxr edìrìk, ìstìqlal
yolunda onlar bìzìm ìlk bälädçìlärìmìzdìr, bu gün dä bìzìmlä yaåayírlar, sabah da yaåayacaqlar. Gälìn onlarín ruhuna, adína layìq
düåünäk, daníåaq, çalíåaq, yaåayaq.
2000.
AZÄRBAYCAN-TÜRK ARAÅDÍRMALAR MÄRKÄZÌNÌN
YARADÍLMASÍ TOPLANTÍSÍNDA
Axír kì, 70 ìldän sonra belä bìr mötäbär mäclìs baå tutdu vä
buna çox åadam. Bu münasìbätlä sìzlärì dä alqíålayíram, bu ìåìn
täåäbbüsçülärìnì dä.
Rusìya ìmperìyasínda bìr neçä kìçìk türk xalqlarí türk dünyasíndan täcrìd åäkìldä boõulub, síxílíb, ärìyìb. Män ìnaníram kì,
85
bìz Türk dünyasí Araådírma Märkäzì yaratsaq, burada ìå apara bìlsäk, hämìn xalqlar da dìksìnär, oyanar, özünä gälär. Bu tädbìr bu
baxímdan da ähämìyyätlìdìr. Türk Dünyasí Araådírma Märkäzì
yaratmaq, türkolojì qurultayí änänä halína salmaq Zìya Göyalp,
Mustafa Atatürk, Mämmädämìn Räsulzadä, Ä.Hüseynzadä,
Cäfäroõlu, Köprülü, Ä.Aõaoõlu kìmì öndärlärìmìzìn ruhuna hörmätdìr, onlarín amalíní, ämälìnì yaåatmaqdír. Nähayät, bütün
bunlar dünya türk xalqlarínín bìrlìyì, yaåamasí, möhkämlänmäsì,
özünü tanítmasí demäkdìr. Bu yolda özünü qanan, keçmìåìnì,
gäläcäyìnì anan här bìr türk älìndän gälänì äsìrgämämälìdìr.
Bìz elä fìkìrdäyìk kì, Azärbaycanda türk xalqlarínín Araådírma
Märkäzì bìr Ìnstìtutda yox, yalníz Akademìya kìmì nüfuzlu elmì
müässìsädä yarana bìlär. Çünkì bu ad, åöhrät üçün adì täåkìlat
deyìl. Elmìn bütün sahälärì üzrä araådírmalar aparacaq bìr müässìsä olmalídír. Onu da yalníz Akademìya täåkìl edä bìlär. Ancaq
ölkämìzìn bütün ìåbìlän adamlarí burada çalíåa bìlär.
Professor Tofìq Hacíyev vä professor, türkoloq Kamìl Närìmanoõluna böyük hörmätìm var. Bu günlärdä onlar da belä bìr
täåkìlat yaradíblar. Bìzcä o daha yaåarí olacaq. Gälìn gücümüzü
bìrläådìräk, türk dünyasína xìdmät edäk.
2000.
ABDULLA ÅAÌQÌN ABÌDÄSÌNÌN
AÇÍLÍÅÍNDA
Bu gün maarìf vä mäktäb bayramídír. Müällìm vä täläbä bayramídír, qädìr-qìymät günüdür. Azärbaycan ädäbìyyatínín, pedaqojì fìkrìnìn, maarìf vä mäktäb ìåìnìn ìnkìåafínda äväzsìz xìdmätì
olan, romantìk åaìr, nasìr, dramaturq, tärcümäçì, alìm, pedaqoq,
ädäbìyyat, maarìf vä mädänìyyät xìdìmì Abdulla Åaìqìn abìdäsìnìn açílíåí günüdür. Bu, qädìrbìlänlìkdìr, sänätä, sänätçìyä, xalq
müällìmìnä, ustada hörmät-ìzzätdìr. Doõrudan da, A.Åaìq sözün
häqìqì mänasínda xalq müällìmì, xalq elçìsì, Azärbaycan uåaq
ädäbìyyatínín yaradícílaríndan bìrì, uåaq teatrínín banìsì, AXC dönämìndä mäktäblärìn mìllìläådìrìlmäsìnä, ana dìlìnìn öz hüququnu almasína çalíåan bìr pedaqoqdur. "Åaìq nümunä mäktäbì" o za-
86
man adnan ìdì. Bìz täklìf edìrìk kì, elä bu mäktäb dövlät qärarí ìlä
"Åaìq nümunä mäktäbì" adlansín.
A.Åaìq här zaman balalarín sevìmlìsìdìr. O zamanlar A.Åaìqä
böyüklär "Mìrzä", kìçìklär "Åaìq baba" deyärdìlär. Ìndì o hamímízín "Åaìq baba"sídír. Gäläcäk näsìl dä onu beläcä seväcäk.
Odur kì, hälä 1923-cü ìldä pedaqojì fäalìyyätìnìn 20 ìllìyì bayramínda Azärbaycan zìyalílarí haqlí deyìrdì kì, "Ägär Åaìq olmasaydí mìllì därslìklärìmìz yox ìdì", "Åaìq nümunädìr bìr mäläkä".
1918-1920-cì ìllärdä AXC-nì alqíålayan, öz åerlärìndä tärännüm edän, mìllì sänätçìlärdän bìrì A.Åaìq olub. Onun bu ìllärdä
"Vätänìn yaníq säsì", "Arazdan Turana", "Ädämì-Märkäzìyyät
Musavata ìthaf" åerlärìndä mìllì azadlíq, müstäqìllìk, ìstìqlal,
azärbaycançílíq, türk bìrlìyì mäsälälärì ìlhamla qälämä alínírdí.
Åura dövründä dä A.Åaìq qeyrätlì Azärbaycan türkü, xalq müällìmì, xalq elçìsì, aõsaqqal sänätçì, pedaqoq kìmì var gücü ìlä vätänä xìdmät edìrdì. A.Åaìq dünän dä yaåayírdí, bu gün dä yaåayír.
Onu yaåadan sìzlärsìnìz, äzìz yurddaålar, müällìmlär, åagìrdlär!
16.03.1999.
BORÇALÍ ZÌYALÍLARÍNÍN
TOPLANTÍSÍNDA
Män keçän toplantída da dedìm: Borçalí gänclärìnìn bìr araya
gälìb, özündän ävvälkì näslìn yarímçíq qoyduõu ìålärì canlandírmaõa davam etmäk täåäbbüsünü yalníz alqíålamaq olar. Buna qísqanclíqla yanaåanlar çox yanílír. Häm dä çox qayõílaníram kì, bìr
ìlä yaxíndír "Sabah" Borçalí gänclär täåkìlatíní täsìs etmìåìk, hälä
Borçalí üçün bìzìm dä, bu täåkìlatín da elä bìr yadda qalan gäräklì
ìåìnì görmämìåìk. Älbättä, seçkìlärlä baõlí Borçalí kändlärìndä
söhbätlär aparmaq üçün yaålí näslì dä cälb etmäk ìstädìlär. Ancaq
sonda yenä özlärì fäallíq göstärdìlär. Xüsusìlä Kamranín özü.
Mänìm Bolus üzrä kändlärdä gedän ìålärdän xäbärìm var. Amma
nä yazíq kì, elä bu rayonda ìstädìyìmìz nätìcä alínmadí. Älbättä,
burada bìz näslìn dä günahí var, gäräk bìzlär dä bu ìåä qoåulaydíq. Här halda "Sabah" täåkìlatínín bu yöndäkì ìåìnì qìymätländìr-
87
mäk gäräk. Ancaq bunu da unutmayaq kì, bìzìm äsas väzìfämìz
borçalílara maddì dä olmasa, mädänì-mänävì yardím göstärmäkdìr. Bunu nä bìz näsìl, nä dä gänclär edä bìlìr. Bunun üçün maddì
baza da gäräkdìr. Borçalí ìå adamlarí, ìmkanlílar, lap bìzlärdän
xäbärsìz, öncä özünüz yíõíåíb mäslähätläåìn, daníåín, qonuåun.
Nä etmäk olar. Belä ìålärä yardímçí olmaq gäräk:
- män demìåäm kì, mäsälän, Saraçlí kìmì böyük kändìn mäscìdìnì 30-cu ìllärdä klub edìblär, ìndìyä kìmì dä burada mäscìd
yoxdur.
- heç olmasa häftädä bìr däfä böyük kändlärä mätbuat, qäzet
göndärmäk;
- mäktäblärdä durum çox aõírdír: onlara proqram, därslìk, xärìtä vä däftär, qäläm vä b. lävazìmatlar çatdírmaq olar. Lap bädìì
ädäbìyyat;
- görkämlì zìyalílarímízín, åaìrlärìmìzìn Borçalída yubìleyìnì,
görüåünü, åer gecälärìnì täåkìl etmäk olar.
Azärb. EA-nín Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutu Azärbaycan
folklorunun sìmpozìumunu keçìrmäyì näzärdä tutur. Bìrìncì sìmpozìum Länkäran, Masallí, Lerìk zonasínda oldu. Ìkìncìsìnì Åäkì,
Qax, Zaqatala, üçüncüsünü Täbrìzdä keçìrmäk näzärdä tutulmuådu. Män täkìd etdìm, boyun oldum, ìkìncìsìnì Borçalíya saldírdím.
Dedìm, gälìn öncä Qarabaõ, Därbänd, Borçalí vä Güney Azärbaycanda folkloru öyränäk, Åäkì, Åìrvan vä s. qaçmír. Amma onlar unudulur, saõ olsunlar, razílaådílar. Amma, bu ìåì axíra çatdíra
bìlmädìlär. Çünkì, bunun üçün Gürcüstan hökumätì ìlä razílaåma
vä bìzìm bìrläåmäyìmìz lazímdír. Düzdür, Åämkìrdän Aslan
müällìm dä kömäk edäcäkdì. Amma gäräk bìz dä ehtìyatlí
gedäydìk. Bax maddì ìmkansízlíqdan belä böyük bìr tädbìr baå
tutmadí. Azärbaycan vä Gürcüstan hökumätlärì dä bu tädbìrä yardímçí olacaqdílar. Mümkün olsa, bu ìåì 2001-cì ìldä dä keçìrmäk
olar. Ümumìyyätlä, män ìstäyìräm kì, gänclärì belä baålí-baåína
buraxmayaq, onlara arxa olaq. Yänì, Borçalí mäsäläsìndä gäräk
zìyalílar da, ìå adamlarí da, gänclär dä bìrläåsìn. "Borçalí" cämìyyätì bu ìåì koordìnasìya etsìn, älaqäländìrsìn.
Düzdür, Azärbaycan-Gürcüstan Mädänì Älaqälär Cämìyyätì
adlí bìzä müxalìfät kìmì bìr cämìyyät dä düzälìb. Guya bìz mü-
88
xalìfät, onlar ìqtìdar yönlüdür. Hätta bìr neçä däfä mänì oraya
dävät edìblär, getmìåäm. Amma ora da elä bìzìm günümüzdädìr.
Borçalí mäsäläsìndä müxalìfät, ìqtìdar ola bìlmäz. Hamí çäkìcì
bìr nöqtäyä vurmalídír. Män onlara da dedìm, ìålämäk ìstäyìrsìnìz, "Borçalí" cämìyyätìmìz var, gälìn bìrlìkdä ìåläyäk. Näysä,
demäyä söz çoxdur, hälä sìyasì därdlärìmìzì demìrìk, Bolus üzrä
30-a yaxín kändìn adínín bärpasína kìm çalíåmalídír? Bälkä oradakílar bìr az da çäkìnìr, çox täkìd etmìr. Ìndìyä kìmì hansí bìrìmìz, ya da täåkìlatímíz Azärbaycan vä Gürcüstan hökumätlärìnä
räsmì, kollektìv müracìät etmìåìk, neylämìåìk? Ermänìstanda da,
Qarabaõda da belä baåladí, axíríní da gördük. Amandír, gälìn bu
mäsälänì qätì åäkìldä qaldíraq, åäxsän Åevernadzeyä, Gürcüstan
parlamentìnä, Bolus perefektlìyìnä vä b. müvafìq yerlärä müracìät qäbul edäk, göndäräk, mätbuata veräk. Yoxsa bu ìådä dä
unutqanlíq märäzì baålayír. Bìzì beläcä här därdä alíådírírlar.
Män täklìf edìräm kì, bütün burada ìåtìrak edänlärìn adíndan
E.Åevernadze cänablarína, Gürcüstan parlamentìnä müracìät qäbul edäk. Bu mäsälä tez-gec häll olunmalídír. Gälìn düåünäk, gälìn ìåläyäk.
2000.
BORÇALÍ FOLKLOR MÜHÌTÌNÄ BAXÍÅ
(Länkäran folklor konfransí münasìbätìlä)
Bu günlär ädäbì-mädänì häyatímízda, ìctìmaì fìkrìmìzdä unudulmaz bìr olay-hadìsä kìmì yadda qalacaq. Åäxsän mänìm üçün
bu ìkìqat sevìnclìdìr. Öncä onu deyìm kì, ìndìyä qädär Sìbìrdän,
Orta Asìyadan Kìçìk Asìyaya qädär çox yerdä olsam da, yurdumuzun bu gözäl guåäsìndä - Länkäranda olmamíådím. Ìkìncìsì ìsä
män uåaqlíqdan folklorla baõlíyam. Mahnílarla, naõíllarla böyümüåäm. Sayímlí-seçìmlì ozanímíz Aåíq Hüseynìn sazí, sözü ìlä
köklänmìåäm. Bu gün dä ìxtìsasím klassìk ädäbìyyat olsa da, arasíra folklorla, daha doõrusu Borçalí folkloru ìlä mäåõul oluram.
Hätta professor Mürsäl Häkìmov, Ìsrafìl Abbasov, Mähärräm Qasímlí vä b. folklorçular mänì dä härdän öz folklorla baõlí dìssertasìya müzakìrälärìnä, mäclìslärìnä dävät edìrlär. Onlara da, bu
89
mäclìsì belä yüksäk sävìyyädä keçìrän yoldaålara da çox saõ olun
deyìräm.
Borçalínín, onun ädäbìyyat vä mädänìyyätìnìn, öncä dä folklorunun öyränìlmäsì bìrìncì, mänävì, vätändaålíq borcumuzdur.
Män hämìåä deyìräm, toplama ìåìnì öncä Borçalí, Därbänd, Qarabaõ, Göyçä kìmì yurdlarímízda aparmaq gäräkdìr. Çünkì bìrì äldän getdì, bìrì tapdaq altíndadír. Ancaq ìstädìyìmìz kìmì bacarmadíq. Bu gün dä män här mäclìsdä, här yazímda haray çäkìräm.
Borçalíní öyränmäk lazímdír, sabaha arxayín olmaq olmaz. Heç
olmasa ona görä kì, budur, ìndìkì kìmì, gedìb-gälmäk, gäzmäk
çätìnläåìr, qocalar, aõbìrçäklär äldän gedìr. Cavanlarda ìsä "qaymaq yox, ayran" qalír.
Bu ìåä här bölgädä yalníz yerlì hakìmìyyät, ìcra baåçísí rävac
verä bìlär. Mäncä bunu qeyrì-räsmì åäkìldä, bu cür planlaådírmaq
olar. Mäsälän, bu gün Borçalída, eläcä dä Tìflìsìn özündä soydaålarímízín mädänì-maarìf ìåìnä, maddì durumuna Åämkìr ìcra baåçísí, dostumuz Aslan Aslanov cänablarí böyük yardím göstärìr.
Män täklìf edìräm kì, belä bìr konfransí Aslan bäyìn täåkìlatçílíõí
ìlä Borçalída da keçìräk. Bu ìåìn bäzì çätìnlìklärìnì dä öz öhdämä
götürüräm. Tävazökarlíqdan uzaq olsa da, yerì gälìb deyìräm, bìlänlär bìlìr kì, Borçalínín här baxímdan öyränìlmäsì, hätta soydaålarímízín orada qayím-qädìm olmasí üçün här åey etmìåäm. Än
çätìn durumda, dar gündä onlarla olmuåam, az-çox ädäbìyyatínín
vä folklorunun araådírílmasí ìlä mäåõul olmuåam. Bu obanín
ädäbìyyatíní üç dövrä bölmüåäm: XIX yüzìlä qädär (bu, äsasän,
folklordur), XIX yüzìldän XX yüzìlìn ävvällärìnä qädär vä son
ìllär. Ìnstìtutumuzda "Borçalí ädäbì mühìtì" adlí elmì sessìya da
täåkìl etmìåäm. Borçalí folkloru ìlä mäåõul olan aspìrant vä dìssertantlarímíz olub, yenä olacaq. Ìndì Borçalída bu problemlärlä mäåõul olan professor V.Hacílar, Å.Mämmädlì vä b. mütäxässìslärìmìz
var. Onlarín toplama vä araådírmalarí alqíålanmalídír. Onlarín namìzädlìk vä doktorluq dìssertasìyalarí da bu mahalla baõlídír.
Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunda näårä baålanan "Azärbaycan folklor antologìyasí" sìlsìläsìndän ìkìncì kìtabí da Valeh
hazírlayíb, kìtab Borçalí folklorundan ìbarätdìr. Bu, böyük zähmätä baåa gälìb. Män åahìdìyäm kì, o, Borçalíní el-el, oba-oba
90
gäzìb, qocalarí, qarílarí daníådíríb, yazíb, lentä köçürüb. Valeh ìkì
qovluq folklor materìalí gätìrmìådì, bìz onun bìrìnì hazírlayíb verdìk. Hälä Borçalí folkloru öz toplayícílaríní, araådírícílaríní gözläyìr.
Borçalídakí "Cahangìr dastaní" heç yerdä yoxdur vä onun neçä
varìantí var. 1989-cu ìldä çíxan "Dan ulduzu" toplusuna yazíçí,
jurnalìst dostumuz Ä.Ìsmayílbäylì "El boxçasíndan" sìlsìläsìndän
35-dän çox el åaìrì vä aåíõínín åerìnì verìb. Müåfìq Çobanlí ìsä 18
el åaìrì, aåíqdan, 35 åaìrdän, 12 yazíçídan äsär nümunälärì verìb.
Bunlarí demäkdä yenä mäqsädìm mütäxässìslärìmìzì o täräflärä
häväsländìrmäkdìr vä bu ìådä män dä sìzìnläyäm.
"XÄZÄR" UNÌVERSÌTETÌNÌN KEÇÌRDÌYÌ
"ULU BORÇALÍ" KÌTABÍNÍN
TÄQDÌMATÍNDA
Hamlet müällìmä täåäkkürlärìmì bìldìrìräm kì, belä xeyìrxah
ìålärlä, xeyìrlì ämällärlä mäåõuldur. Son zamanlar onun elm vä
mädänìyyät yönümündäkì täåäbbüs vä xìdmätlärìndän mämnun
vä xoåhalíq. Onun Qarayazída babasí ìlä baõlí keçìrdìyì tädbìr dä
ìctìmaì mäna daåíyír. Xìdmät-xìdmätdìr.
Borçalí ìlä baõlí tädbìrlärä ìsä bìzìm çox böyük ehtìyacímíz
var. Borçalí bu gün zìyalílara çox ehtìyac duyur. Män här zaman
deyìräm. Qamsaxurdìya vaxtínda Borçalí türklärìnì zorakílíqla qovurdularsa, bu gün ìncä sìyasätlä síxíådírírlar. Ona görä dä bu gün
Borçalí qayõílarí ìlä daha çox yaåamalíyíq. Bìzìm cämìyyätì canlandírmaq, qäzet çíxartmaq, zìyalílarí bìrläådìrmäk arzumuz da
bununla baõlídír. Gördüyünüz kìmì, "Ulu Borçalí" kìtabí ulu Borçalíya xìdmätìn, onu sevmäyìn barìz nümunäsìdìr. Mämmäd Sarvan bu kìtab üzärìndä ìyìrmì ìldän çox çalíåíb, burada tarìx dä var,
ädäbìyyat da var, yaralarímíz da var, därdì-särìmìz dä, bu günümüz dä, zìyalílarímíz da, ämäk adamlarímíz da, aõbìrçäk dä, aõsaqqal da, xalq da, mahal da.
Bu kìtab här bìr Borçalí zìyalísínín masa üstü kìtabí olmalídír.
Xarìcì qonaqlarímíza baõíålamalí, uåaqlarímíza oxutmalíyíq.
91
Bu kìtab bütün borçalílarín ata väsìyyätì, ana kìtabí, yurd harayí olmalídír. Daõ Borçalíní da, Baõ Borçalíní da, Aran Borçalíní
da oba-oba, yurd-yurd buradan öyränmälìyìk. Bu kìtab Borçalí
sultanlíõínín, Borçalí mahalínín ädäbì-tarìxì-sosìal panoramasídír,
ìlk yíõcam elmì-bädìì tärcümeyì-halídír.
Män dä kìtabí böyük maraqla oxudum, böyük ìådìr, böyük
hädìyyädìr.
Älbättä, burada çatíåmazlíqlar çoxdur. Män bu deyìlänlärdän
dä çox qeyd demìåäm. Ìå olmayan yerdä sähv olmaz. Amma böyük ìålärdä sähvlärì yox, uõurlarí qabardarlar. Män ìstäyìräm kì,
bu kìtaba böyük üräklä, Borçalíya mähäbbätlä yanaåaq. Ola bìlsìn, özümüzü burada tam görmäyäk, Borçalíní kì, görürük, bu bìzä bäsdìr.
Bìr mäsälänì dä bìldìrmäk ìstäyìräm. Çox sevìnìräm kì, belä
bìr kìtabí mähz Mämmäd hazírlayíb. Çünkì män ona 3-cü sìnìfdä
därs demìåäm, onu orta sävìyyädän älaçílar sírasína çäkmìåäm.
Bu kìtab da onun bähräsì, hädìyyäsìdìr. Bunun üçün dä Mämmädä saõ ol deyìräm.
1999.
"QARAÇÖP" KÌTABÍNÍN
TÄQDÌMATÍNDA
Qarabaõ häsrätì aõír bìr yükdü,
Göyçänìn, Därbändìn därdì böyükdü.
Borçalí barmaqdan çíxan üzükdü,
Allahím, bìr yol aç sän bu mìllätä.
Borçalí vä Qaraçöp elä kövräk vä yaralí yerìmìzdìr kì, hämìåä
dìqqät märkäzìndä olmalídír. 250 ìldän çoxdur bu obalar, bu xalq
qürbätlìk çäkìr, ancaq özünü Azärbaycanín bìr hìssäsì sayír, yaåayír, artír, böyüyür. Borçalí vä Qaraçöpü belä yaåadan, yaåarí edän
onun qeyrätlì oõul vä qízlarídír, märd adamlarídír. Bu gün täqdìmatína toplaådíõímíz bu kìtab da Qaraçöp mahalí vä onun hünärlì, zäfärlì, üräklì-çöräklì adamlarí haqqínda salnamädìr. O bölgänìn
ìnam vä ìman kìtabídír, yurdu yaåatmaq, tanítmaq dìläyìndän doõan
92
xeyìrxah, amal vä ämäl kìtabídír, soydaålara, yurddaålara qayõí vä
sayõí kìtabídír. Yurda mähäbbät vä sädaqät kìtabídír.
Bu kìtab öz säcìyyäsì, janrí ìlä çeåìdlìdìr. Häm yurd haqda ädäbì
topludur, häm dä mìllì folklor örnäklärì, xalq hìkmätlärì, dünänìmìz, bu günümüz, sevìncìmìz, kädärìmìz haqqínda gözäl bìr dastandír. Belä bìr kìtabí ärsäyä gätìrmäk zor ìådìr, mìllì qeyrät ìåìdìr. Bu
kìtab böyük yurd yanõísíndan, yurd sevgìsìndän yaraníb. Bu da fädakarlíqdír, yurda tämännasíz xìdmätdìr. Bunun üçün Närìmana da,
hämzälì Ìlyasa da, Färhada da saõ olun deyìräm. Onlarín qeyrätìnä,
hünärìnä, qälämìnä çoxdan bälädäm, ìlk yazílarí haqqínda ìlk fìkìr
söyläyänlärdänäm. Bìr dä ona görä kìtabí sevgìlärlä qaråíladím, bìr
näfäsä oxudum, X.Rza demìåkän su kìmì ìçdìm, sevìndìm, öyündüm. Yurdumuzun qayím-qädìm parçasínín qarapapaq vä qípçaqlardan bärì tarìxçäsìnì, buradakí yurddaålarímízín yaddaå, ìnam vä
etìqadíní, düåüncälärìnì, deyìmlärìnì, qoåqularíní gördüm, ìlk "Müsavat" üzvü Abuzär oõlu Qìyasdan vä Qaçaq Allahverdìdän tutmuå
åähìd Äläsgärä, åaìr Sämäd Qaraçöpä qädärkì sayseçmä adamlarí
haqqínda bìlgìlär gördüm, gözäl sänät örnäklärì gördüm, afärìn
dedìm.
Täkì säbìrsìzlìklä gözlädìyìmìz "Borçalí" kìtabí da belä qaråílanaydí. Bu kìtab ädäbì-sosìal häyatímízda yadda qalan bìr hadìsädìr.
Bunun Yazíçílar Bìrlìyìndä täqdìmatí da çox yerìnä düåür. Bu da
elä baõlílíqdan, qädìrbìlänlìkdän gälìr. Ancaq bìz ìstärdìk kì, bu kìtab burada mänävì baxímdan olduõu kìmì, maddì baxímdan da däyärländìrìlsìn, mükafatlandírílsín. Äsìl qädìrbìlänlìk bu olardí.
1999.
Ä.HÜSEYNZADÄNÌN ÄSÄRLÄRÌNÌN
TÄQDÌMATÍNDA
Älì bäy Hüseynzadä xalqímízín tarìxìndä vä taleyìndä elä böyük rol oynayíb kì, onu heç nä, heç käs bìzdän ayíra bìlmäz. Ìstìqlalímíz durduqca o da M.Ä.Räsulzadä kìmì öndärlärlä bìrgä yaåayacaq, sevìläcäk. Bu gün åükranlíõímízí bìldìrìrìk kì, haqq yerìnì
aldí. Bìr dä ona görä Allaha åükür deyìrìk kì, bu gün böyük öndärìmìzìn äsärlärìnìn täqdìmat märasìmìnä onun doõma övladí, ba-
93
címíz Säìdä xanímla bìrlìkdä toplaåmíåíq. Älì bäyìn amalí da,
ämälì dä, äsärlärì dä, övladlarí da yaåayír. Elä bìzlär dä onun övladlaríyíq.
Ä.Hüseynzadänìn adí çäkìländä çar Rusìyasí da, Åura hökumätì
dä qorxuya düåürdü. Çünkì, o, xalqín därdìnì eyhamla, kìnayä ìlä
yox, märdì-märdanä, açíq-açíõína deyìrdì, ìmperìyaçílíõí rädd edìrdì, türk dünyasínín dìrçälìåìnä çalíåírdí. Mìrzä Fätälì äqìdälì, Zìya
Göyalp üräklì ìdì. Türkläåmäk, ìslamlaåmaq, müasìrläåmäk ìdeallí
ìdì. Onu "haq elçìsì", "peyõämbär" adlandíranlar necä haqlí ìmìålär.
Bälì, åura zamaní Ä.Hüseynzadä haqda yazmaq qätì qadaõan
edìlmìådì. Ancaq üräklärdä, beyìnlärdä yaåayír, sevìlìrdì. Män
1977-cì ìldä "Azärbaycan uåaq ädäbìyyatí" kìtabímda Ä.Hüseynzadänìn mäåhur "Ucundadír dìlìmìn, häqìqätìn böyüyü. Nä qoydular yazayím, nä käsdìlär dìlìmì" dördlüyü ìlä baålayan kìçìk åerìnì vermìådìm. Kìtab hazír olanda senzor bìlmìådì. Tez mänì çaõírdílar. O åerì çíxartdílar. Xahìå etdìlär kì, kìtabda bunun yerì boå
qalmasín deyä bìr åey yazíb ora artírím.
Ìndì nä gözäl! Ä.Hüseynzadä ìlä baõlí beå kìtabín täqdìmatíní
bìrdän keçìrìrìk. Älì bäyìn o zaman da ìkì vätänì olub, ìndì dä:
Azärbaycan vä Türkìyä. Bu gün dä "bìr mìllätìn, ìkì dövlätìn"
qädìrbìlän alìmlärì ona layìqlì hädìyyä bäxå edìrlär.
Bu kìtablar yüzìllìyìmìzìn baålanõícínda türk xalqlarínín ädäbì-ìctìmaì-sìyasì häyatínín salnamäsìdìr, Ä.Hüseynzadäyä äbädì
heykäldìr. Bunun üçün Ofelya xaníma da, Älìheydär qardaåímíza
da täåäkkür edìrìk.
Bìzìm Ìnstìtutun Yenì dövr Azärbaycan ädäbìyyatí bölümü son
ìllärdä Ä.Hüseynzadä ìrsìnìn araådírílmasí ìlä ardícíl mäåõul olur.
Ìstedadlí alìm Å.Välìyev "Füyuzat" ädäbì mäktäbì" doktorluq dìssertasìyasíní vä kìtabíní bìtìrìb, ìndì Ä.Hüseynzadä haqqínda kìtab
baålayíb.
Daha bìr müjdä dä deyìm kì, mayín 28-dä AXC-nín 80 ìllìk
bayramídí. Bu münasìbätlä samballí kìtab hazírlamíåíq. Kìtab boyu M.Ä.Räsulzadä vä Ä.Hüseynzadä ìdeyalaríndan faydalanmíåíq. Ìnåallah, bayram günlärìndä sìzä dä çatar. Belä täqdìmatí keçän, ìctìmaì-ädäbì häyatímízí zängìnläådìrän bu kìtablarín bäzìlärìnì (Bakída basílanlarí) oxumuåuq. Bundan çox mämnunuq. Män
94
"Sìyasätì-Fürusät" äsärì haqda bìrìkì söz demäk ìstärdìm. Bu, Rusìyaní çardan tutmuå nazìrlärìnä vä mämurlarína, Ìraní åahdan tutmuå valìlärìnä qädär alt-üst edän äsärdìr. Bu bìr, ìkìncì dìqqätì
çäkän mäsälä onun janrí mäsäläsìdìr. Saõ olsun Ofelya xaním,
äsärì layìqìncä qìymätländìrìb. Ancaq "Sìyasätì-Fürusät"ìn janrí
haqqínda däqìq elmì fìkìr söylänmäyìb, ötärì åäkìldä ona pamflet,
traktat, Ofelya xanímín son kìtabínda ìsä povest deyìlìb. Bìzä elä
gälìr kì, "Sìyasätì-Fürusät" öz janr özällìklärì, säyahätnamä, hekayät, tähkìyä formasí, oçerkçìlìk xüsusìyyätì, süjet åaxälìlìyì, obrazlar alämì vä b. keyfìyyätlärì ìlä ìlk Azärbaycan romanlaríndandír. "Ìbrahìm bäyìn säyahätnamäsì"ndän sonra ìkìncì realìst roman-säyahätnamädìr. Bu ìl "Sìyasätì-Fürusät" äsärìnìn 90 ìllìk
yubìleyìdìr, bu mäsälänì dä däqìqläådìrmälìyìk.
Keçmìålärdä dä, ìndì dä síxíntílí günlärìmìzdä qardaå Türkìyänìn bìzä arxa olmasíndan qürur duyuruq. Elä bìz bacara bìlmädìyìmìz vaxtlarda da Ä.Hüseynzadänì vä onun aìläsìnì, xaním balasíní, äsärlärìnì Türkìyä yaåatdí, bunun üçün täåäkkür vä mìnnätdarlíq…
aprel 1999.
SÄMÄD VURÕUNUN EV MUZEYÌNDÄ
"FÜYUZAT" ÄDÄBÌ MÄKTÄBÌ"
MONOQRAFÌYASÍNÍN
TÄQDÌMATÍNDA
Åamìl bäyìn "Füyuzat" ädäbì mäktäbì" adlí mänalí, tutumlu,
däyärlì bìr kìtabínín müzakìräsìdìr, täqdìmatídírg Nä åäkìldä deyìrìk deyäk, bu kìtabín meydana gälmäsì münasìbätìlä öz sevìncìmìzì bölüådürürük. Ìndìkì mänävì-maddì, psìxolojì sínaq dövründä, çätìn bìr zamanda zìyalílarín, elm, mädänìyyät, maarìf xadìmlärìmìzìn, alìmlärìmìzìn öz aõlína, täfäkkürünä síõíníb qeyrätlä
çalíåmalarí, belä äsärlär yazmalarí, yaratmalarí sözün häqìqì mänasínda fädakarlíqdír. Elä bu ìåì täblìõ edän, yayanlarín, yaåadanlarín ìåì däg Bu mänada Åamìlìn sevìncì hamímízín sevìncìdìr, hamínízí täbrìk edìräm.
95
Bu äsär mänìm gözümün qabaõínda ärsäyä gälìb. Åamìl bäy
bìzìm åöbänìn ämäkdaåídír. Bu äsär fäsìl-fäsìl åöbädä yazílíb,
hansí ämäyìn, hansí zähmätìn, hansí qeyrätìn, hansí yuxusuz gecälärìn nätìcäsìndä ämälä gälìb - bìz bunun åahìdìyìk. Yäqìn çoxlarí oxuyub bu monoqrafìyaní. Amma män ìkì däfä oxumuåam.
Bìrìncì bìr doktorluq dìssertasìyasí kìmì onu bìz genìå müzakìrä
etmìåìk, qìymätìnì vermìåìk, müdafìäyä buraxmíåíq, ìkìncìsì dä
män onun elmì redaktoru kìmì çox dìqqätlä oxumuåam. Yänì,
onun däyärìnì, sambalíní, bìzìm elmì mühìtdäkì çäkìsìnì yaxåí bìlìräm vä çox yüksäk qìymätländìrìräm. Sözün häqìqì mänasínda
bu kìtab bìzìm elmì ìctìmaìyyätdä, elmì mühìtdä bìr hadìsädìr, bìr
yenìlìkdìr, fundamental bìr tädqìqat äsärìdìr vä här cür täqdìrä
layìqdìr. Mändän olsaydí bu kìtabí böyük üräklä Dövlät mükafatína täqdìm edärdìm. Heyìf kì, ìndì o änänä dä yoxdur vä elä bìr
mükafat dag. Åamìl o mükafatí öz vìcdaníndan alír. Bu kìtab nä
vaxtdír kì, çíxíb, yenä äks-säda doõurur, yenä tärìflär eåìdìrìk, yenä yüksäk qìymätlär eåìdìrìk.
Aybänìz xaním düz deyìr, Åamìl alì mäktäbì qurtarandan sonra
ämäk fäalìyyätìnä bu muzeydän baålayíb vä buradan Ädäbìyyat
Ìnstìtutuna gälìb, namìzädlìk dìssertasìyasí yazíb, müdafìä edìb. O
vaxt näzärìyyä åöbäsìndä çalíåírdí, amma hämìåä fasìlälärdä, harda görüådük, män täblìõat aparírdím kì, sän ädäbìyyatåünas alìm,
ädäbìyyat tarìxçìsì olmalísan. Sänìn yerìn bìzìm åöbädìr, yenì
dövr ädäbìyyatí åöbäsìdìr, burada yetìåä bìlärsän, bu dövrün tädqìqatçísí kìmì åöhrätlänä bìlärsän. Feyzulla Qasímzadä, Mìr Cälal, M.C.Cäfärov vä baåqa görkämlì alìmlär dä bu dövrün böyük
tädqìqatçísí, alìmlärìdìr. Ìkì cür alìm olur. Bìrìncì näzärìyyädän
gälìr, rus alìmlärìnìn buraxdíqlarí ümumì näzärì säpgìlì äsärlärìnì
oxuyur, onun äsasínda äsär yazír, bäzän dä onu täqlìd, tärcümä
edìrlär. Bìr dä var kì, arxìvlärdän, cünglärdän, täzkìrälärdän, salnamä vä fondlardan gälìrsän ädäbìyyata. Gözünün qarasí gedìr.
Yüz ìl bundan ävväl äräb hürufatí ìlä çíxmíå o qäzet, jurnallarí,
yazísí solmuå, saralmíå köhnä kìtablarí, älyazmalaríní saf-çürük
edäsän, bunlarín äsasínda äsär yazasan. Bax, bu alìmlär xalqín ìctìmaì fìkìr tarìxìndä, elmì fìkìr tarìxìndä qalírlar. Åamìl dä bu kì-
96
tabín meydana gälmäsìndä hämìn yolu seçdì. Kìtab ona görä belä
elmì ìctìmaìyyät täräfìndän yüksäk qìymätländìrìldì.
Bu müzakìränìn bìzìm bütün zamanlarín Azärbaycan üçün
böyük åaìrì Sämäd Vurõun ocaõínda keçìrìlmäsì dä mänì sevìndìrìr. Häm dä bunu Sämäd Vurõun aìläsìnìn elmìmìzä, mädänìyyätìmìzä Sämäd Vurõun gözü ìlä baxmasí, o änänänì yaåatmasí mänasínda da yüksäk qìymätländìrìräm. Bunu häm dä qädìrbìlänlìk
hesab edìräm. Çox täåäkkür edìräm Xavär xaníma, Aybänìz xaníma kì, bu muzeydä belä bìr tädbìr keçìrìrlär.
Ìkìncì, män burada bìr sìmvolìk, rämzì mäna görüräm. Çünkì bu
kìtab bìzìm Älì bäy Hüseynzadä vä onun ätrafínda olan, onun baåína toplaåan böyük, öndär zìyalílarímíz haqqínda, "Füyuzat" ädäbì
mäktäbì haqqínda, onun ìåíõína yíõílan zìyalílar haqqínda, onlarín
amalí, ämälì, mäsläkì haqqínda mükämmäl tädqìqat äsärìdìr. Älì
bäy Hüseynzadänìn türkçülük, turançílíq, türk dünyasínín, türk
xalqlarínín oyaníåí, ìnkìåafí, ìntìbahí ìdeyasí onun özündän baålayaraq Sämäd Vurõuna qädär müräkkäb bìr yol keçmìådìr. Älì bäy
amalí, Mämmäd Ämìn Räsulzadä amalí lap Qaspíralídan, Zìya
Göyalpdan bärì bu amal üräkdä dä olsa, beynìndä dä olsa, gìzlì dä
olsa o täzyìqlì, täqìblì åura dövründä dä, 1937-cì ìl represìyasíndan
keçä-keçä hämìåä yaåayíb. Sämäd Vurõun, Üzeyìr Hacíbäylì,
Hüseyn Cavìd, Yusìf Väzìr, Ähmäd Cavad, Heydär Hüseynov kìmì
böyük åäxsìyyätlärìn ruhunda, canínda, qanínda, üräyìndä, beynìndä, äsärlärìnìn sätìraltí mänasínda yaåayíb. Ona görä åäxsìyyätlärìmìzìn böyük bìr qìsmì 1937-cì ìldä repressìyaya märuz qalíb.
Sonrakí näsìl hämìåä mänävì-psìxolojì täzyìq altínda yaåayíb.
Bu äsärdä bìrìncì bìzìm M.F.Axundovdan, H.Zärdabìdän,
M.Ä.Räsulzadäyä, Ä.Hüseynzadäyä, Ä.Aõaoõluna, Ä.Topçubaåova, "Äkìnçì" qäzetìndän "Füyuzat" vä "Molla Näsräddìn" jurnalína,
"Füyuzat" jurnalíndan Azärbaycan Xalq Cümhurìyyätìnä qädärkì
ädäbì fìkrìmìzìn, mìllì düåüncämìzìn keçdìyì daålí-käsäklì yol vä
onun ädäbìyyatda, elmì fìkìrdä täåäkkülü, ìnkìåaf yolu ìlk däfä
zängìn faktlarla araådírílír, täsdìqlänìr.
Burada ìkìncì bìr mäsälä "Füyuzat" jurnalínín ädäbì, elmì, ìctìmaì hätta sìyasì mühìtdä bìr dönüå yaratmasínín, türk dünyasínín,
türk xalqlarínín oyaníåína, bìrlìyìnä xìdmätìnìn aydínlaådírílmasí-
97
dír. Bayraõímíz, hìmnìmìz, gerbìmìz, bunlarín hamísínín rüåeymì
hämìn "Füyuzat" jurnalíndan, hämìn Älìbäylärdän baålayír, onun
äsärlärìndän baålayír, gälìb Cümhurìyyät dövründä formalaåír. Yänì, Åamìl häm qaynaqdan, täåäkkül yollaríndan, häm dä lap son ìllärä qädär bu änänänìn, bu yolun davamíndan, ìnkìåafíndan, mänävìyyatímízda, üräyìmìzdä, ruhumuzda yaåamasíndan, nähayät,
1990-cí ìldän bunlarín häyata keçìrìlmäsìndän, häyatímízdakí rolundan, qìymätländìrìlmäsìndän söz açír, däqìq elmì mülahìzälär
söyläyìr.
"Füyuzat" ädäbì mäktäbì ìlä baõlí olan Azärbaycan romantìzmìnìn yaranmasí, ìndìyä qädär haqqínda söhbät açílmayan romantìk
ädìblärìn fäalìyyätì, onlarín ädäbì mühìtä gätìrdìklärì çoxçeåìdlìlìk,
rängaränglìk, ab-hava - bütün bu mäsälälär Åamìlìn kìtabínda alìm
gözü ìlä açíqlanír.
Bu kìtabda balaca åäkìlaltí bìr abzas yazí var. Män onu bìr neçä
däfä oxumuåam. Ona baxín, bìr dä onu oxuyun. O åäkìlaltínda ìåíqlí bìr türk oõlunun böyük üräyì, mìllì qeyrätì, ata-oõul münasìbätì,
mähäbbätì, ìrs-varìslìk sädaqätì elä ümumìläåìb kì, här oxuyan häsäd aparar kì, män dä öz kìtabímda bel bìr åey yazaydím. Yänì, Åamìlìn kìtabínda ìlk cümläsìndän tutmuå son cümläsìnädäk hamísí
üräyìnìn döyüntüsüdür, fìkrìnìn, mänävì yaåantílarínín äzab-äzìyyätìnìn mähsuludur. O äzabín, o zähmätìn sevìncì ona halal olsun.
Onu täbrìk edìräm, Aybänìz xaníma da täåäkkür edìräm kì, öz ata
ocaõínda S.Vurõun muzeyìndä belä bìr tädbìr keçìrìr. Saõ olun.
25.05.2000.
V.OSMANLÍNÍN "TÜRK XALQLARÍ
ÄDÄBÌYYATÍNÍN ORTAQ BAÅLANÕÍCÍ"
KÌTABÍNÍN TÄQDÌMATÍNDA
Välìnìn bu dövrdä plandan känar, tämännasíz belä bìr äsär yazmasí hünärdìr. Saõ olsun, çapíní da gerçäkläådìrdì. Välì bu äsärì
täk türk alìmlärìnìn äsärlärìnä ìstìnad edìb yazmayíb, özü dä araådírmalar aparíb, türk xalqlarí ädäbìyyatínín tarìxìnä göz gäzdìrìb,
günümüzlä baõlí obyektìv, gäräklì, elmì äsär yazíb. Äslìndä Välìnìn bu kìtabínda äsas problem türk xalqlarí ädäbìyyatínín "baålan-
98
õíc dövrü"dür. Välì vätändaå alìm, äsl türk oõlu kìmì bu çätìn problemä gìrìåìb, mäsälyä bìr aydínlíq gätìrìb vä bìr daha dìqqätì bu
problemä yönäldìb. Elä bunun özü dä bìr alqíåa layìqdìr.
Välì düz deyìr, XIX yüzìldän 1920-cì ìlä qädär Azärbaycan
türklärìnìn ädäbìyyatí elä "türk ädäbìyyatí" adlanírdí. Sonra ìsä
bu ad Türkìyäyä keçdì. Äslìndä ìsä türk dìlìndä yaranan bütün
ädäbìyyat türk ädäbìyyatídír. Ärazìdän, dövlätdän asílí olmayaraq
belä dä öyränìlmälìdìr. Ìslama qädärkì, hätta XX äsrä qädärkì
Azärbaycan-türk ädäbìyyatí äsl qaynaqlar üzrä araådírílmalídír.
Bu baxímdan üçcìldlìk "Azärbaycan ädäbìyyatí tarìxì" kìtabí da
naqìsdìr. Mìllì dìldä, mìllì ädäbìyyatímíz fars dìllì ädäbìyyatdan
baålayír demäk qäbahätdìr. Ancaq Välì bunu än çox bìzä aìd edìr.
Orta Asìya türklärìnìn ädäbìyyat tarìxìnä baxsaq, bundan da betärdìr. Bunun säbäbìnì Azärbaycan alìmlärìndä axtarmaq doõru
deyìl, bunun säbäbìnì ìmperìya sìyasätìndä, ruslaådírma sìyasätìndä axtarmaq lazímdír. Fìrìdunbäy Köçärlì "Azärbaycan ädäbìyyatí Füzulì ìlä baålanmíådír deyìr. Ancaq onu alqíålayíríq kì, ìlk däfä
Azärbaycan ädäbìyyatí tarìxì materìallaríní üzä çíxartdí. Sonra
Qätran Täbrìzì vä Nìzamìdän baålamasíní demäklä ävvälkì ìålärä
kölgä salmaq yox, onlarí täqdìr edä-edä daha qabaqlara getmäk
olar. Bìzdän ävvälkìlär bìzdän dä yaxåí bìlìrdìlär kì, bu xalqín
ädäbìyyatí qädìm abìdälärdän, oõuznamälärdän, Dädä Qorquddan gälìr. Ancaq onu araådírmaõa qoymurdular. Mäsälänì belä
qoymaq lazímdír. Türkìyädä bu ìå görülüb, bu täbììdìr, görülmälì
ìdì. Bìzìm äl-qolumuz, dìlìmìz baõlanmasaydí, 70 ìldä bälkä onlardan da çox ìå görärdìk.
I fäsìldän belä çíxír kì, Azärbaycanda XI äsrä qädärkì abìdälär, oõuznamälär, "Dädä Qorqud" vä s. heç öyränìlmäyìb. Axí,
30-cu ìllärdä bu sahädä araådírmalar gedìrdì. Bìr dä 80-cì ìllärdän
bu ìåä baålaníldí. Ìndì üçüncü märhälä bu ìåìn fundamental tädqìqì
dövrüdür. Bu ìå belä dä ìnkìåaf etmälìdìr. Bìr dä üçcìldlìk 50-cì
ìllärdä yazílíb, özü dä nä åäraìtdä. Ona bu qädär hücum etmäk
doõru deyìl.
Välìnìn bu äsärì "türk ädäbìyyatí", "türk dìlì" termìnlärìndän
xoflananlarí bìr daha dìksìndìräcäk, tarìxì günahlarí haqda düåünmäyä mäcbur edäcäk. Yaxåídír kì, Välì mälum tädqìqatlarín ìc-
99
malína varmamíå, ümumì fìkìrlärì täkrarlamamíå, bìr baåa abìdälärdäkì mätnlärdän çíxíå edäräk fìkìr söylämìådìr. Onun kìtab
boyu abìdälärdän gätìrdìyì mìsallar da buna xìdmät edìr. Müällìf
Yenìsey, Orxon vä Monqolustan abìdälärìnì ayrí-ayrílíqda elmì
åäkìldä araådírír, forma vä mäzmun, janr vä üslubuna, mahìyyätìnä varír. Düz deyìr kì, Yenìsey abìdälärì apìtafìyadírsa, Orxon,
Monqolustan abìdälärì "qährämanlíq eposu", "qährämanlíq poemasí" kìmìdìr. Türkoloqlar da bu fìkìrdädìrlär. Här halda ädäbìyyat örnäyìdìr.
Türk xalqlarínín ortaq baålanõíc dövrünü öyränärkän Välì dä
haqlí olaraq åerdän baålayír. Bunu ìkì märhälädä täsävvür edìr:
Nuh dövrü vä äskì türk dövrü - I mìladín V äsrìnä qädärkì dövr, II
VI-IX äsrlär. Türk yazílí abìdälärì bu dövrlärdä meydana çíxíb.
Göytürk adí ìlä tanínan ìlk türk älìfbasí da. Äskì türk åerìnìn yaranmasínín da 2 yolu aåkarlanír: I ozan, baxící, åaman (alät-qopuz), II peåäkar åaìrlärìn åerlärì. Düz deyìr kì, bìzdä Mahmud
Kaåõarlídan vä Balasaqunlu Yusìfdän (Kudadqu Bìlìk) o yana gedìlmìr (XI äsr). Heç bunlar da ädäbì nümunälär kìmì öyränìlmìr.
Välì ìlk däfä bu säpgìdä daníåír. Äsärìn bìr maraqlí cähätì onun
äskì türk åerìnìn ìslama qädär ìkì dìnì mühìtdä yaranmasí haqqínda deyìlän düåüncälärdìr. Manna vä Butta (Burkan).
Än maraqlí cähät bìr dä äskì türk åerìndä poetìka mäsäläsìdìr.
Välì Avropa alìmlärì Fon Lekson, Bank, Fon Cabek, türk Räåìd
Rähmätì vä b. äsärlärìnä ìstìnad etsä dä, özü dä täzä fìkìrlär söylämìådìr. Steblyevanín "VI-VIII äsrlär türk poezìyasí" vä s. äsärlär dä var. Välì onlardan faydalíníb, xeylì dä ìrälì gedìb. Ancaq
çox vaxt ruscadan tärcümälärä ìstìnad edìldìyìndän poetìka mäsälälärìnä tam cavab alínmír.
Välì äsas Yenìsey, Orxon abìdälärì vä türk åerlärì kìmì üç
mänbä üzärìndä dayanír. Son ìkìncìnì daha genìå araådírír vä bu
qänaätì doõrudur kì, bütün türk xalqlarí öz ädäbìyyat tarìxìnì VIX äsrlärdä yaranan bu mänbälärdän baålamalídír.
2000.
100
X.ÌBRAHÌMÌN "AZÄRBAYCAN SÌYASÌ MÜHACÌRÄTÌ"
KÌTABÍNÍN TÄQDÌMATÍNDA
Häqìqätän, AXC türk, ìslam dünyasínda ìlk demokratìk dövlätdìr. Bu, hämìåä örnäkdìr. Odur kì, onu yaradanlara, åura ìstìlasíndan sonra mühacìrät edänlärä, ömür boyu Azärbaycan üçün özünü fäda edänlärä, müstäqìllìyìmìzä çalíåanlara hörmät vä ehtìram
göstärmäk, onlarín mühacìr häyatíní, fäalìyyätìnì öyränmäk vätändaålíq borcudur, qeyrät ìåìdìr.
Gänc vä ìstedadlí alìm Xaläddìn Ìbrahìm belä bìr qeyrät göstärìb, samballí elmì äsär yaradíb. Düzdür, özü dedìyì kìmì, bu yöndä Elçìn, Abìt, Näsìb, Vaqìf, Mövsüm vä b. xeylì ìå görüblär, dìssertasìya vä mäqalälär yazílíb. Ancaq Xaläddìn bu problemä yerì
düådükcä üz tutmayíb, uzun ìllär gärgìn axtaríålar nätìcäsìndä
fundamental tädqìqat äsärì meydana gätìrìb. Bu äsär sözün häqìqì
mänasínda sìyasì mühacìrlärìmìzä ìlk elmì abìdälärdändìr. Häm
dä bu yöndä gäläcäk tädqìqatlara ìåíq ucu açír. Xaläddìnì män
azadlíq häräkatínín ìlk ìllärìndän taníyíram, yetkìn perspektìvlì sìyasätçìdìr, dünänìmìzì yaxåí bìlìr, sabaha proqnozlar verìr. Yänì,
hazírlíqlídír, ayíq-sayíqdír, onun belä bìr mövzuya gìrìåmäsì elä
äqìdäsì, sìyasì platformasí, fäalìyyätì, mìllät sevgìsì, ìstìqlal ruhu,
dünyabaxíåí ìlä baõlídír. Yoxsa baåqalarí kìmì Azärbaycaní qaldíranlarí endìrìb, endìrìlänlärì qaldíríb väzìfä ummur. Onun "Qafqaz" adlí regìonal jurnal çíxarmasí, "Sabah" Borçalí qäzetìnì buraxmasí, sìlsìlä sìyasì yazílarí da bìr alìm, sìyasätçì, tarìxçì, jurnalìst kìmì yetìådìyìnì göstärìr. Bunu Xaläddìnìn tädqìqatínda, täqdìmat märasìmìnä yíõíådíõímíz "Azärbaycan sìyasì mühacìrätì"
äsärìndä daha aydín görürük. Xaläddìn dä bu kìtabda yaxåí tarìxçì, sìyasätçì kìmì çíxíå edìr, yerì gäländä hüquqåünaslíq, ädäbìyyatåünaslíq mäsälälärìnä dä baå vurur. Kìtabda bìzlär üçün dä
maraqlí faktlar vardír. Kìtabín "Mühacìrätìn ìdeolojì-sìyasì-ädäbìtarìxì ìrsì" bölümündä mühacìrät ädäbìyyatí problemlärìnä dä
toxunulur vä bìzìm üçün bu çox önämlìdìr. Burada M.Ä.Räsulzadä, Ä.Hüseynzadä, Ä.Cäfäroõlu, Yurdsevär, Ämìn Abìd, Almaz
Yíldírím vä b. mühacìrlärìmìz haqqínda bìlgìlär maraq doõurur.
Xaläddìn doõru olaraq bìr neçä märhäläyä bölünän Azärbaycan
101
mühacìrätìnìn än zängìn, genìå, häm dä sízíltílí dövrünü tädqìqat
mövzusu seçìb. 1920-cì ìlìn aprelìndän 90-cí ìllärä qädärkì Azärbaycan mühacìrätìnì, adlaríní çäkdìyìmìz mühacìrlärìn häyatíní,
fäalìyyätìnì, sìyasì mövqelärìnì araådíríb.
Än önämlì cähät dä budur kì, müällìf xírdaçílíqdan, portret vä
ìcmalçílíqdan qaçmíå, mühacìrätìn yaranma säbäb vä åäraìtìnì,
yenì märhäläsìnì, täåkìlatlanmasíní, Azärbaycanín müstäqìllìyì
uõrundakí mübìrìzälärìnì önä çäkmìådìr. Bütövlükdä, bu kìtab
ädäbì-tarìxì-sìyasì häyatda, elmì mühìtdä böyük hadìsädìr.
1999.
HAMLET ÌSAXANLÍNÍN «TÄZADLAR» ÅER KÌTABÍNÍN
TÄQDÌMAT MÄRASÌMÌNDÄ ÇÍXÍÅ ÜÇÜN QEYDLÄR
On ìlä yaxíndír kì, Hamlet müällìmì taníyíram. Qeyrätlì
Borçalí balasídír, Azärbaycan zìyalísídír, böyük alìmdìr, maarìf,
tähsìl qurucusudur, täåkìlatçísídír, humanìst vä xeyìrxah ìnsandír.
Uõurlarí ìlä dä hämìåä öyünmüåäm. Onun åer yazmasíní ìsä
«Täzadlar» kìtabí çíxanda bìldìm. Åaìr kìmì yenì bìr yaradícílíq
sahäsìnìn åahìdì oldum. Düzdür, özü deyìr:
Qayda yaradanam, qayda pozanam,
Sufìyäm, därâìåäm, dälì ozanam,
Åaìrlìk sevdasí yoxdur baåímda,
Mähäbbät coåanda åer yazanam.
Amma «Täzadlar» kìtabíní oxuyandan sonra gördüm kì,
baåínda åer sevdasí var, bütün åaìrlärdä olduõu kìmì. Ìkìncìsì,
åaìrlìk dä elä sufì, därvìå, ozan kìmìdìrlär. Üçüncüsü, åaìrlìk
sevdasí baåda olmasa da, üräkdä var. Dördüncüsü, åaìrlär åer
sevdasíndan yox, eåq sevdasíndan yazírlar. O da sìzdä, gözäl vä
gözällìk sevdasí da, vätän, mìllät sevdasí da.
Däqìq elmlärlä bädìì täfäkkürün, xüsusìlä poezìya ìlä
rìyazìyyatín aåìqanä münasìbätlärì, Camal müällìmèí «Täzadlar»
kìtabína yazdíõí «Ön söz»dä dedìyì kìmì, Pìfaqordan, Ö.Xäyyamdan, bìzìm N.Tusìdän vä baåqalaríndan keçìb gälìr. Bu änänänìn
XX äsrdä barìz nümunäsìnì Hamlet Ìsaõanlí yaradícílíõínda
102
görürük. Onun dünyasíní, häyat tarìõçäsìnì bìlänlär bu fìkrìmìzì
täsdìqläyìrlär.
Kìtabdakí åerlärìn özünämäõsus poetìk özällìklärì vä gözällìklärì var. Onlarín mövzu coõrafìyasí da çeåìdlìdìr. Borçalídan
bütöv Azärbaycan vä dünya problemlärìnä qädär çevräläyìr. Bu
baõímdan «Dünya», «Baå açmadím bu dünyadan», «Dumanlí
dünya», «Uåaqlíqda qalan buludlar», «Fäläk», «Täzadlar»,
«Zaman» vä s. åerlärdä åaìr harayí daha güclüdür. Bu åerlär
täzadlí zaman vä bäåär münasìbätlärìn fälsäfì-bädìì ìfadäsìdìr.
Baõín, bu mìsralar lap bu günümüz üçün deyìlìb:
Haqqa síõínan döyülür,
Haqqí tapdayan öyünür,
Düz söz deyän söyülür,
Baåa keçìr yalan-palan,
Baå açmadím bu dünyadan.
«Yaåamaõa nä var kì» åerìnì oõuyanda ìsä M.Ìsmayílín
Dünän Bethovenì çaldílar sazda,
Hälä yaåamaõa däyär bìr az da,
mìsralaríní õatírladím. Yänì bu mäsälä bütün åaìrlärìmìzì
düåündürür.
«Görüå yerìmìz», «Dedìm – dedì», «×aådím, nä çaådím»,
«Sevänlärä», «Sänì sevdìm» vä s. kìmì åerlär ìsä mähäbbätìn
häzìn, kövräk tärcümäçìsìdìr. Bunlarín änänävì mähäbbät
åerlärìndän, mänìmkìlärdän färqì onlarín nìkbìn ruhudur. Bu da
müällìfìn öz häyatí ìlä baõlí mäsälädìr.
«Täzadlar» kìtabínda rübaìlär dä mänä yetkìn åer örnäklärì
täsìrì baõíåladí. Burada õüsusìlä bädìì ümumìläåmä vä fälsäfì
fìkìr därìnlìyì, lìrìk müällìf mänì dìqqätì çäkìr. Bu cähätä
müällìfìn ìõtìsasínín da, çaõdaå dünyagörüåünün dä täsìrì var.
Ümumìyyätlä, Åärq poezìyasínda alìm-åaìrlär rübaìäyä çox meyl
edìrlär.
103
Kìtabdakí tärcümälärä gäldìkdä demälìyäm kì, bu Hamlet
müällìmìn sadäcä ädäbìyyata maraõínnn nätìcäsì deyìl, bìlìk
daìräsìnìn genìålìyì, åerä baõlílíõí vä tärcümä sänätìnì bìlmäsì
bacaríõí ìlä baõlídír. Bu tärcümälärìn H.Qumìlyov, A.Axmatova
kìmì türksoylu åaìrlärdän, Æukovskì, Tutçev, Yesenìn kìmì qärìbä
talelì, romantìk üslublu rus åaìrlärìndän alínmasí da çox åey deyìr.
«Täzadlar» åerlär kìtabí Hamlet Ìsaõanlínín åaìr kìmì dä yenì
uõurlar qazanacaõíndan xäbär verìr vä bu bìzì çox sevìndìrìr.
Täbrìklär vä alqíålar.
2001
104
DOKTORLUQ VÄ NAMÌZÄDLÌK
DÌSSERTASÌYALARÍNÍN MÜZAKÌRÄ VÄ
MÜDAFÌÄLÄRÌNDÄ
LEYLA ERADZENÌN
"GÜRCÜ-AZÄRBAYCAN QARÅÍLÍQLÍ ÄDÄBÌ
ÄLAQÄLÄRÌ (1920-1956)" DOKTORLUQ
DÌSSERTASÌYASÍNÍN MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Leyla xanímí Azärbaycanda ädäbì-elmì ìctìmaìyyät yaxåí taníyír. Gürcüstanda ädäbìyyatímízín dostu, täblìõatçísí kìmì, onu män
daha yaxåí taníyíram. Äsärlärìnì oxumuåam, åerlärìndän tärcümä
edìb, çap etdìrmìåäm. Bu dìssertasìya da onun Azärbaycan-gürcü
ädäbì älaqälärì sahäsìndä uzun ìllìk tädqìqatínín yekunudur. Dìssertasìyanín mövzusu çox aktual vä ähämìyyätlìdìr. Dìlarädän sonra bu åäkìldä, bu aspektdä ìkìncì ìå ortaya çíxír. Bu alqíåa layìqdìr.
1920-1956-cí ìllär Azärbaycan-gürcü ädäbì älaqälärìnì baåqa
quruluåda da ìålämäk olardí, bälkä daha samballí çíxardí. Amma
äsär bu strukturda da qänaätbäxådìr, qäbuldur. Burda Azärbaycangürcü xalqlarínín 40 ìlä yaxín bìr dövrdä ädäbì älaqälärì, problemlärì, ädäbì mühìtì, tarìxì taleyì vä sevìncì 37-40-50-cì ìllärdäkì facìälärì vä baåqa mäsälälär ädäbì äsärlärìn tählìl ìåíõínda öz äksìnì
tapír. Ìkì xalqín 1920-1956-cí ìllär ädäbì älaqälärì bädìì nümunälärlä ädäbì-bädìì-elmì, tarìxì sänäd vä materìallarín bìrgä tählìlì ìlä
araådírílír. Xüsusìlä 20-30-cu ìllärìn ayríca märhälä kìmì götürülmäsì çox elmìdìr, ìnandírícídír vä bu hìssä häm elmì, tarìxì, bädìì
materìalín bolluõu, häm dä sävìyyäsì ìlä mänä daha yaxåí täsìr baõíåladí.
Dìssertasìyaní oxuduqca tääccübländìm kì, Leyla xaním bu
qädär ädäbì-bädìì materìalí necä äldä edìb, öyränìb, äsärä cälb
edìb. Ìkì xalqín 40 ìllìk ädäbìyyatíní bütün janrlarda näzärdän keçìrìb, ìmkan daxìlìndä ona qìymät vermäyä çalíåíb. Leyla xaním
1920-56-cí ìllär Azärbaycan-gürcü qaråílíqlí ädäbì älaqälärìnìn
märhälälärìnì, täåäkkül vä ìnkìåafíní da doõru müäyyänläådìrìr, här
märhälänìn janrlar üzrä qaråílíqlí uõur vä käsìrlärìnì, oxåar vä färq-
105
lì cähätlärìnì açmaõa cähd göstärìr. Buna, äsasän, naìl olub. Ìkì xalqín ädäbìyyatínín qaråílíqlí ìnkìåafínda vä älaqäsìndä ayrí-ayrí
müällìflärìn, tädbìrlärìn, nümayändälärìn, täåkìlat vä ìttìfaqín xìdmätìnä qädär ìzläyìr, bunu äsärìn ümumì problemlärì ìlä baõlayír.
Äsärdä bütün problemlär ümumìttìfaq ädäbìyyatí kontekstìndä
araådírílír vä här ìkì xalqín ädäbìyyatí burada eynì sävìyyädä, eynì
ölçüdä öz äksìnì tapír. Mähäbbät vä münasìbätdä dä hìssä qapílmaq hìss olunmur.
Bütün bunlarla yanaåí onu deyìm kì, Leyla xanímí, dedìyìm kìmì, xalqímízín, ädäbìyyatímízín dostu sayíríq. Ìndì sual çíxír kì, bäs
Gürcüstanda mìllì münasìbätlärdä vä münaqìåälärdä, hadìsälärdä o
nä ìå görüb? Hansí mätbuatda tarìxì dostluõumuzun xeyrìnä, ämìnamanlíõa çaõíríåa aìd mäqaläsì çíxíb? Nädänsä hämìn dövrdä o
susdu, heç nä demädì, yazmadí. Amma buna çox ehtìyac var ìdì.
Dìssertasìyanín quruluåu etìraz doõurmur. Amma häm äsärìn,
häm dä üç fäslìn adlarí bìr az gurultuludur. Mäsälän, aydíndír kì, I
fäsìldä 20-30-cu ìllärdä Azärbaycan-gürcü älaqälärìnìn qaråílíqlí
täåäkkülü vä ìnkìåafí öyränìlìr. Fäsìlìn adí ìsä "Mìllätlärarasí ädäbì
münasìbätlärìn täåäkkülü vä ìnkìåafí kontekstìndä yenì häyatín äksì
(1921-1941)" adlanír. Konkretlìk lazímdír. Elä II fäsìldä dä belädìr:
"Müharìbä dövründä Azärbaycan-gürcü ädäbìyyatínda tìpolojì
ümumìlìk vä mäxsusìlìk". Bu adín özü ümumìdìr. Bu bìr, ìkìncì dä,
bu ümumìlìk, gurultu häm dìssertasìyanín adínda, häm fäsìllärìndä,
nìmsärlövhälärdä var.
III fäsìl daha konkretdìr: "Azärbaycan-gürcü ädäbìyyatínda qähräman vä zaman problemì". Burada da 1945-1956 räqämì varsa
"Müharìbädän sonra" sözlärì lazím deyìl.
Dìssertasìyada hadìsä vä mäsälälärä, äsärlärä köhnä baxíå, köhnä münasìbät var. Hìss olunur kì, bu hìssälärì Leyla xaním xeylì
ävvällär yazíb. Mäsälän, Oktyabr ìnqìlabí, Lenìn, sosìalìzm quruluåu haqqínda åablon, quru åüarçí åerlär aõízdolusu tärìflänìr. Eläcä
dä rus xalqíní mädh edän äsärlär, kolxoz, fählä mövzulu zäìf äsärlär (ävväla, kolxoz mövzusu yox, känd mövzusu) ìåä uyõun deyìl.
Çünkì bu cür äsärlärìn göbäläk kìmì çoxalmasíní yuxarínín dìrektìvlärì, qärar vä göstärìålärì ìlä yazílõíní, ädäbìyyata vurduõu zìyaní açmaq lazím ìdì. Elä müharìbä mövzulu äsärlärì qährämanlíq,
106
vätänpärvärlìk, xalqlar dostluõu, beynälmìlälçìlìk motìvìnä görä
qruplaådíríb tärìflämäk dä köhnä yoldur. Müasìr münasìbät yoxdur.
Bäs haní sovet ädäbìyyatínda o dostluõun, beynälmìlälçìlìyìn bähräsì? Budurmu?
Dìssertasìyada verìlän Azärbaycan-gürcü ädäbìyyatínda 20-56cí ìllärdä ümumì cähätlär sovet ìdeologìyasíndan gälìr: mövzu, ìdeya, obraz, problem vä s. Bìrcä son fäsìldä müharìbädän sonrakí tarìxì romandan daníåanda Azärbaycan-gürcü näsrìnìn färqìnä toxunulur. Burada deyìlìr kì, guya bu dövrdä gürcü näsrìndä müharìbä
mövzusunda memuar, Azärbaycan näsrìndä avtobìoqrafìk povestlär
yaranmíådír. Buna A.Åaìqìn "Köhnä dünya" xatìrälärì mìsal göstärìlìr. Bìr dä S.Rähìmovun "Ata vä oõulu". Ävväla, A.Åaìqìn "Köhnä dünya"sí avtobìoqrafìk povest deyìl, sírf memuardír, ìkìncìsì,
müharìbä mövzusunda deyìl. Qamsaxurdìyanín "Qurucu Davìd",
Ordubadìnìn "Qílínc vä qäläm" romanlarí yaxåí tarìxì romanlar kìmì qìymätländìrìlìr. Nä olar, bìzcä Y.Väzìrìn "Qan ìçìndä" vä
A.Belìaåvìlìnìn "Besìkì" romanlaríndan müqayìsälì söhbät açílmalí
ìdì. Dövr, ìdeya, problem vä ähvalat oxåarlíõí çoxdur, hätta, obrazlar da…
Kldìaåvìlìnìn "Sakìt ìqamätgah" romanína sírf 30-cu ìllär münasìbätì var. Bu äsär ìndì yenì gözlä açílmalí ìdì. Guya mìllì Gürcüstan hökumätìnìn baåçílarí ìnqìlabí, sovet hökumätìnì baåa düåmäyìb
qaçíblar.
Son fäslìn III bändì "Poezìyada beynälmìlälçìlìk pafosu" adlanír. Ävväla, beynälmìlälçìlìk vä xalqlar dostluõu mäsäläsì ävvälkì
hìssälärdä bìr neçä yerdä qoyulub, ìkìncì dä, elä burada da pafos
kìmì säslänìr, elmì yox. Pafosdansa bu mäsälänìn sähv qoyuluåu,
hällì vä onun xalqlara vurduõu zärärdän daníåmaq olardí.
Bu qeydlärì näzärä almaqla äsärì müdafìäyä layìq bìlìräm.
Noyabr, 1990.
107
VÌLAYÄT QULÌYEVÌN
"AZÄRBAYCAN FÌLOLOJÌ FÌKRÌ VÄ
RUS-ÄDÄBÌ ÌCTÌMAÌ MÜHÌTÌ
(XIX yüzìlìn I yarísí)"
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Män ävvällär dä demìåäm: bìzdä ädäbì älaqälär hämìåä äksìnä baåa düåülüb, hey ruslarín Azärbaycan baõlaríní öyränmìåìk.
Öz zìyalílarímízí onlarín åagìrdì saymíåíq. Demälì, äslìndä özümüzä yox, özgälärä xìdmät etmìåìk. Bu da baåímíza gälän fälakätlärìn bìr düyünüdür. Bìzä Puåkìn vä Azärbaycan, Krílov vä
Azärbaycan, Ostrovskì vä Azärbaycan, Tolstoy vä Azärbaycan
kìmì mövzular yox, Nìzamì vä Avropa, Nìzamì vä rus ädäbìyyatí,
eläcä dä Füzulì, Vaqìf, Axundov, Cälìl Mämmädquluzadä, Topçubaåov, Mìrzä Kazím bäy vä b. Azärbaycan zìyalílaríní Åärq,
Avropa, rus vä Qafqaz kontekstìndä öyränmäk vacìbdìr. Son
vaxtlar bäzì ìålär görünür. Bu baxímdan Vìlayätìn "Azärbaycan
fìlolojì fìkrì vä rus ädäbì-ìctìmaì mühìtì (XIX yüzìlìn I yarísí)"
äsärì xüsusìlä qìymätlìdìr. Bu dìssertasìya doõru olaraq täk bìr
sahä ìlä - ädäbì älaqälärìn tädqìqì ìlä mähdudlaåmír. O, häm sírf
fìlolojì, häm dä ädäbì älaqälär aspektìndändìr vä häm ädäbì
älaqälär tarìxìmìz, häm dä ädäbìyyatåünaslíõímíz üçün gäräklìdìr.
Vìlayät köhnä, tapdanmíå yolla getmìr; rus åärqåünaslíõínín
yaranmasínda Topçubaåov, Kazím bäyìn xìdmätìnì öyränäräk,
täkcä onlarín rus mädänìyyätìndän aldíõíní yox, ona verdìyìnì dä
ìnandírící åäkìldä üzä çíxarír. Bütün bunlar da äsärä bìr elmìlìk vä
täravät gätìrìr. Bu baxímdan dìssertasìya gäläcäk tädqìqatçílar
üçün yaxåí tarìxì-fìlolojì ìstìqamät, materìal vä mövzular verìr.
Dìssertasìya müxtälìf dìllärdä yaranan Azärbaycan fìlolojì fìkìr
tarìxìnìn problematìka, janr, mövzu, üslub mäsälälärìnì, baåqa
mädänìyyätlä älaqä vä hüdudlaríní, rus åärqåünaslíõínda "Azärbaycan mäktäbì"nì öyränmäk sahäsìndä uõurlu addímlardandír.
Vìlayät burada bìr zìyanlí, stereotìp yolu da rädd edìr vä düz
deyìr kì, XIX yüzìlìn ävvälìndän Azärbaycandakí oyaníå sähvän
onun Rusìya täräfìndän fäthì ìlä baõlaníb. O, cäsarätlä vä doõru
108
olaraq bu oyaníåí ümumdünya canlanmasí ìlä baõlayír vä bunu tarìxì qanunauyõunluõun Azärbaycanda ìnkìåaf prosesì kìmì ìzläyìr.
Dìssertasìyada bol ädäbì-tarìxì, elmì fakt, sänäd vä materìallardan ìstìfadä olunub vä bunlarín çoxu bìzä täzä görünür. Äslìndä
bu dìssertasìya M.Topçubaåov vä Mìrzä Kazím bäy haqda ìkì monoqrafìk tädqìqatín bìrläåmäsìdìr. Müällìf bìr çox ädäbì älaqälär
vä ädäbì-tarìxì problemlärì bu fonda araådíríb vä öz mäqsädìnä
naìl olub. Onun äsär boyu yenì tapíntílaríní da görürük. Mäsälän,
ìndìyä kìmì Topçubaåovun "Teleskop"da çíxan ìkì mäqaläsì mälum ìdì. Vìlayät bìr neçä mäqaläsìnì vä åerlärìnì dä üzä çíxaríb,
jurnalla síx älaqälärìnì ìzläyìb. "Zäfär näõmäsì", "Ìkì åer" kìtabí
vä baåqa äsärlärì äsasínda söylänän bu fìkìr dä düzdür kì, XIX
yüzìl Azärbaycan poezìyasíndan daníåanda Topçubaåovun åerlärìndän dä söz açmaq lazímdír (Elä A.Mískevìçìn Åärq sonetlärìnìn tärcümäsìndän däg).
Dìssertasìya bütövlükdä ähatälìlìyì, elmì sävìyyäsì, problemlärìn Avropa, Åärq kontekstìndä öyränìlmäsì, onlara yenì münasìbät
vä cäsarätlì mühakìmälär baxímíndan xoå täsìr baõíålayír.
Mìrzä Kazím bäyìn dìnä münasìbätì, dìndarlíõí, xrìstìanlíõí qäbul etmäsì kìmì zìddìyyätlì mäsälälär dä burada daha doõru açílír.
Kazím bäy - Åeyx Åamìl münasìbätì dä bìzì çox maraqlandírdí.
Hätta onun Åeyx Åamìllä taníålíõí da mälum olur. Bìzcä bìr vacìd
mäsälänì xüsusì açmaq lazím ìdì. Kazím bäy Åeyxìn çarìzmlä
mübarìzäsìnì necä baåa düåürdü?
Dìssertasìyada türk xalqlarínín ìntìbahína, ìnkìåafína Kazím bäyìn xìdmätì, kadr yetìådìrmäk sahäsìndä ìåì dä faktìk sänädlärlä
açílír, täsdìqlänìr (äsärlär: "Türk-tatar dìlìnìn qrammatìkasí", "Äräb
dìlì vä ädäbìyyatínín tädqìqìnä bìr näzär", "Abìdälärì öyränmäk",
kadrlar: Cahangìr Bukayev, Ìsa Bìkayev, Qurbanov (qazax), Faìzxanov (tatar), M.Ìsmayílov, Äbdülsättar (qardaåí). Ìnanírsan kì, häqìqätän Kazím bäy "rus orìentalìzmìnìn patrìarxí" olub.
Äsärdä Topçubaåov vä Kazím bäyìn klassìk mütäfäkkìrlärdän
tutmuå müasìrlärìnä qädär bìr çox alìm vä yazíçílarla qìyabì vä
äyanì elmì älaqädän, fìkìr mübadìläsìndän yüksäk sävìyyädä söhbät gedìr (Tolstoy, Poqodìn, Melnìkov, Çerníåevskì, Belìnskì,
Bestujev-Marlìnskì, Qrìboyedov, Mìskevìç, Lobaçevskì vä b.).
109
Kazím bäy vä Åärq dünyasí, Åärq mìfologìyasí, Fìrdovsì, Sädì,
Hafìz, Camì, Xäyyam, Nävaì haqdakí fìkìrlärì dä elmì åäkìldä
saf-çürük edìlìr. Bütün bunlar yaxåídír. Amma bunlarla yanaåí bütöv Azärbaycan fonu dìssertasìyada sönükdür. Äsärìn ävvälìndä
väd edìlìr kì, müällìf A.Bakíxanov, M.Axundov, Ì.Qutqaåínlí, Fazìl xan Åeyda vä b. Azärbaycan zìyalílarínín rus ädäbì mühìtì ìlä
konkret baõlaríní öyränäcäk. Amma bu väd sonra ya unudulur, ya
da bäzìlärìnä ötärì toxunulur. Görünür, Vìlayät özü dä hìss edìb.
Odur kì, sonda 10-12 sähìfälìk "Azärbaycanåünaslíõín ìnkìåafínda
Kazím bäyìn rolu" adlí hìssä artíríb. Amma Kazím bäyìn Nìzamì,
Xaqanì haqdakí fìkìrlärìnä toxunulan bu parça da bu käsìrì ödämìr. Häm dä bu hälä azärbaycanåünaslíq deyìl. Bu hìssänì gücländìrmäk yaxåí olardí.
Dìssertasìyada maraqlí mäsälälärdän bìrì dä Kazím bäyìn älìfbanín däyìåmäsìnä münasìbätìdìr. Vìlayät bu mäsälänì çox doõru
dìqqät märkäzìnä çäkìr vä açír. Göründüyü kìmì, Kazím bäy bütün säläf vä xäläflärìndän bu mäsälädä daha düz fìkìrdä ìmìå.
Odur kì, Axundovun "Kämalüddövlä mäktublarí"ní bäyänìb, älìfba ìlä baõlí mäktubuna heç cavab vermäyìb. Onun fìkrìncä Åärqìn
gerìlìyìnìn säbäbì täk älìfba yox, daha mühüm sosìal bälalardír.
Bìz ìndì dä bu mäsälänì olduõu kìmì häll edä bìlmìrìk.
Äsärì müdafìäyä buraxmaq olar.
20.01.1990.
SAMÌR TAÕÍZADÄNÌN
"M.F.AXUNDOV VÄ AVROPA ÄDÄBÌYYATÍ"
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Samìr häm elmì, häm dä bädìì yaradícílíqla mäåõul olan gänclärìmìzdändìr. Här ìkì sahä üzrä elmì-ädäbì ìctìmaìyyätdä tanínír.
Bìzdä F.Qasímzadädän vä N.Mämmädovdan sonra axundovåünas
yetìåmäyìb. Samìrìn bìr axundovåünas kìmì yetìåmäsì bu baxímdan
sevìndìrìcìdìr. Bu tädqìqat axundovåünaslíõín çox vacìb vä demäk
olar kì, öyränìlmämìå bìr sahäsìnä häsr olunub: "Axundov vä Avropa ädäbìyyatí" Nìzamì, Füzulì, Sabìr, S.Vurõun kìmì klassìklärì-
110
mìz haqqínda da belä äsärä çox ehtìyac var. Bunun üçün bìr neçä
Avropa dìlì bìlmäk lazímdír. Samìrìn bu baxímdan da üstünlüyü
göz qabaõíndadír. O, äsärì rus dìlìndä yazmíådí. Bìz bu mänada
"üstünlük" deyìrìk kì, onun bu åäkìldä Bakída yox, Moskvada näårìnä naìl olmaq olar vä bu Avropa ölkälärìndä dä oxuna bìlär.
Äsär 2 hìssädän ìbarätdìr. "Axundov vä Rusìya" adlí I hìssä 2
fäsìldä gedìr: "Rus ädäbì mühìtì vä Axundov", "Azärbaycanda vä
Rusìyada Axundovun tädqìqì tarìxìndän". Ìkìncì hìssädä ìsä äsìl
mätläbdìr.
"M.F.Axundov vä Avropa ädäbìyyatí" hìssäsì dä ayrílíqda 6
fäsìldän ìbarätdìr. Yenä här fäsìl nìmsärlövhälärä ayrílír.
Ìkìncì fäsìl problemlärì, sambalí ìlä çox däyärlìdìr. Mätläb vä
mövzu burada öz äksìnì tapír. Axundovun Avropada yayílmasí,
öyränìlmäsì vä qìymätländìrìlmäsì (xüsusìlä alman, ìngìlìs, fransíz, ìtalyan dìllärìndä) onun antìk, yunan vä Avropa xalqlarí ädäbìyyatí ìlä baõlarí ìlk däfä belä genìå, elmì åäkìldä araådírílír.
Äsärìn qìymätlì cähätlärìndän bìrì dä tädqìqata Axundov haqqínda Avropa mänbälärìndän küllü mìqdarda yenì materìallar,
fakt vä sänädlär cälb edìlmälìdìr. Äsär boyu Avropa, rus vä Azärbaycan alìm, yazíçí vä müxtälìf görüålü zìyalílarla elmì mübahìsä,
polemìka vardír vä burada çox vaxt Samìr haqlí görünür. Mäsälän, Axundovun rus ädäbìyyatíndan täsìrlänmäsì barädä Ä.Ähmädovla mübahìsäsì. Düz deyìr kì, Axundov poezìyada yox, komedìya vä traktatda bu mänbädän täsìrlänìb. Ä.Seyìdzadänìn
Çerníåevskìnìn Axundov haqqínda fìkrì, M.Sadíqovun Verderovskìnìn mäqaläsìnìn ävväl "Kavkaz", sonra "Oteçestvenníe zapìskì"dä çíxmasí vä s. barädä polemìka dag Senkovskì ätrafíndakí
söhbätlär dä ìnandírícídír, elmìdìr. Amma bäzän mätläb çox uzadílír, täfsìlata varílír. Xüsusìlä ekskursìyalar çoxdur, bunlar bäzän
uzunçuluq täsìrì baõíålayír, mätläbdän yayíndírír.
"Antìk ädäbìyyatí ätrafínda düåüncälär" fäslì çox ümumìdìr.
Belä ola bìlärdì: "Axundov vä Antìk ädäbìyyatí mäsälälärì" vä ya
"Axundovun antìk ädäbìyyata münasìbätì". Bu fäslìn nìmsärlövhäsì "Arìstofandan Molyerä"dìr. Antìk ädäbìyyatdan, Arìstofandan söhbät gedän yerdä Molyer nä üçün? Molyer haqda äsärìn
fransa ädäbìyyatíndan daníåílan fäslìndä daníåílmíådír. II fäslìn
111
"Axundov Monteskye, Volter vä ya "Jozef Renan" hìssäsìndä
Axundov Avropa ädäbìyyatí kontekstìndä yaxåí öyränìlìr, oradan
bìr åey götürüb-götürmädìyìndän daníåílír. Härdän bìr Avropa vä
Åärq täsìrì qaråílíqlí açíqlansa äsär qazanardí.
Äsärdä täkrarlar da näzärä çarpír kì, bu da problemìn åäxsìyyätlär üzrä särlövhälär altínda öyränìlmäsì ìlä baõlídír. Bìr müällìfdän 2-3 yerdä yox, bìr yerdä daníåílsa yíõcamlíq olardí. Dìssertasìyanín üslubunda bäzän bädììlìk elmìlìyì üstäläyìr. Bu da Samìrìn yazíçílíõíndan gälìr.
Sonda onu deyä bìläräm kì, bu qeydlär belä vacìb bìr äsärìn
ähämìyyätìnì heç dä azaltmír vä çoxu asan düzäländìr; bäzìlärì
dä arzu vä täklìfdìr. Män bu äsärì axundovåünaslíõímíza vä ädäbìyyatåünaslíq elmìmìzä töhfä hesab edìräm.
10 yanvar, 1990.
***
Bu yazíní tapíb kìtaba daxìl edändä ìnana bìlmìräm kì, Samìr
bäy dünyada yoxdur. O, çox ìstedadlí, enerjìsì aåíb-daåan qatí
türkoloq, turançí bìr zìyalí ìdì, yaxåí alìm ìdì. Allah rähmät eläsìn.
KAMRAN ÄLÌYEVÌN
"XX ÄSR AZÄRBAYCAN
ROMANTÌZMÌNÌN POETÌKASÍ"
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Kamran on ìldän çoxdur kì, Ìnstìtutda çalíåír. Uzun müddätdìr
kì, romantìzm problemlärì ìlä mäåõuldur. Bu mövzuda namìzädlìk dìssertasìyasí, monoqrafìya yazíb, sìlsìlä mäqalälärì var.
Alìm kìmì formalaåíb, elmdä täsadüfì adam deyìl, arayíb-axtaran,
Ìnstìtutla näfäs alan alìmdìr.
Dìssertasìya ädäbìyyatåünaslíõímízda öyränìlmämìå konkret
vä vacìb bìr problemä häsr olunub. Burada Azärbaycan romantìzmìnìn poetìkasí doõru olaraq onun ìdeya axtaríålarí vä baåqa problemlärì ìlä tämaslí åäkìldä öyränìlìr. Romantìzm vä onun poetìka-
112
sí haqqínda elmì-näzärì tädqìqatlardan bährälänmä açíqca hìss
olunur. Düzdür, bäzän hazír sxem vä formalìrovka da özünü göstärìr. Lakìn çox vaxt Kamran onlarí özününküläådìrmìå, mìllì romantìzmìn problemlärì ìlä baõlamíådír.
Dìssertasìyanín quruluåu doõru müäyyänläådìrìlìb. Problem üç
fäsìldä araådírílír. Gìrìå, nätìcä vä bìblìoqrafìya mäzmunlu, ähatälìdìr. Äsärìn metodolojì vä näzärì sävìyyäsì müasìr elmìmìzìn täläblärìnä tam cavab verìr. Bu da dìqqätì çäkìr kì, äsär boyu fìkìr
vä mülahìzälär Azärbaycan romantìklärìndän canlí mìsallarla täsdìqlänìr vä bu çox ìnandírícídír.
Bìrìncì fäsìldä ("Romantìk qähräman konsepsìyasí") åäxsìyyät
vä häyat, onun mövqeyì problemì rus vä dünya ädäbìyyatínda olduõu kìmì, romantìzmìn estetìk prìnsìplärìndän sayílír vä doõru
olaraq üç särlövhä altínda araådírílír: I qähräman tänhalíõí, II lìrìk
qährämanín säcìyyäsì, III tragìk qährämanín taleyì. Bu problemlär H.Cavìd, M.Hadì, A.Åaìq yaradícílíõínda daha konkret öyränìlìr. Bu da maraqlídír kì, dìssertant bäzän hämìn müällìflärìn äsärìnìn rus dìlìnä tärcümäsìnä dä toxunur, müqayìsä nätìcäsìndä
problemìn elmì tärìfìnì däqìqläådìrìr. Müällìfìn bu qänaätlärì doõrudur kì, romantìk qährämanín tänhalíõí onun öz mövqeyìnì güzäåtä getmäsìndän doõur, onlar özlärì täklìyä can atírlar, romantìk
qährämanlarín tänhalíõí üsyankar xarakter daåíyír vä bu åäxsìyyätìn nüfuzuna olan maraõín nätìcäsìdìr.
Dìssertasìyada canlí, elmì polemìka özünü göstärìr. Müällìf yerì gäldìkcä Ä.Sultanlí, M.Cäfär, M.Mämädov, Y.Qarayev, Z.Äkbärov, V.Osmanlí vä baåqa alìmlärlä cäsarätlä elmì mübahìsä
aparír, çox vaxt haqlí görünür. "Åeyx Sänan " haqqínda çox yazílíb, amma Kamran bu äsärä yenì gözlä baxír, onun äsas ìdeyasíní
täkcä eåqìn dìnì etìqada qalìb gälmäsì yox, romantìk qährämanín
yüksälìåä can atmasí ìlä baõlayír. Bu da ìnandírící görünür.
Ìkìncì fäsìldä romantìk qaråídurma mäsälälärì konkret olaraq
Qärb vä Åärq, yaxín vä uzaq, häyat vä ölüm kìmì üç äsas komponent üzrä öyränìlìr. Bunlara bìzdä ävvällär ötärì toxunulsa da,
elmì åäkìldä ìlk däfä bu äsärdä rast gälìrìk. Älbättä, burada xeyìr
vä åär, qaranlíq vä ìåíq, xäyal vä häqìqät, yer vä göy vä s. kìmì
qaråídurma problemlärìnì dä açmaq yerìnä düåärdì. Hìss olunur
113
kì, Kamran ümumìlìkdä XX äsr Azärbaycan ädäbìyyatíní yaxåí
bìlìr, yerì gäldìkcä romantìzm vä realìzm problemlärì ìlä, xüsusìlä
M.F.Axundov, C.Mämmädquluzadä, N.Väzìrov, H.Cavìd äsärlärì
arasínda da maraqlí paralellär aparír.
"Ìdeal häqìqät axtaríålarí"nín tädqìqìnä häsr olunmuå üçüncü
fäsìldä, äsasän, onun folklor, rämz mäkan vä zaman kìmì üç äsas
prìnsìpìnä dìqqät yetìrìlìr. Burada böyük åähär, känd, oda, zìndan,
saray, qäfäs, päncärä, meåä, yol, cíõír, eläcä dä zaman faktlarí
Azärbaycan romantìklärìnìn yaradícílíõíndan ìnandírící mìsallarla
åärh edìlìr. Peyzaj vä täbìät hadìsälärì kìmì rämzì obrazlar romantìk ädäbìyyatda qährämanín ìdeal häqìqätä can atma vasìtäsì kìmì
yozumu da mìsallarla täsdìqlänìr.
Burjua romantìzmì adlandírílan böyük bìr cäräyanín öyränìlmäsìnì, "Füyuzat"çílarí, Ä.Hüseynzadä, Ä.Aõaoõlu, Ä.Topçubaåov vä baåqalaríní aåkarlíq dövründä Kamran vä Välìnìn dìssertasìyasínda da görmäyändä bäs nä vaxt ìåläyäcäyìk?! Bu mäsäläyä
mövzu ìlä baõlí aydínlíq gätìrmäk lazím ìdì.
M.Hadìnìn "Åäklìndä" rädìflì åerì bìr yerdä "säcìyyävì poema"
adlandírílír. Romantìk Azärbaycan åaìrlärìnìn "åäklìndä" rädìflì
åerlärìnìn hamísí türk åaìrì A.Cövdätä näzìrädìr. Bu mäsäläyä dä
toxunmaq olardí. Müällìf Azärbaycan romantìklärìnìn äsärlärìnìn
ìlk çapína, romantìzm dövrünün mätbuatína, heç olmasa, romantìzmìn carçísí olan mätbuat orqanlarína ìstìnad etsä yaxåí olardí.
Dìssertant Gìrìådä elä bìl ya xäsìslìk, ya da tävazökarlíq edìb,
äsärìn yenìlìyìnì, däyärìnì, orìjìnallíõíní lazímì sävìyyädä täqdìm
edä bìlmäyìb. Härdän bìr "yenì" sözünü ìålätmäklä kìfayätlänìb.
Mäsälän, "yenì elmì nätìcäyä gälmäyä åäraìt yaradír", "yenì bädìì
keyfìyyätlärì üzä çíxarmaõa kömäk edìr" vä s. Bu yenìlìyì açíq,
konkret demäk gäräkdìr. Bu qeydlär heç dä äsärìn ähämìyyätìnì
azaltmír. Kamran onlarí müdafìäyä qädär düzäldä bìlär. Mäncä
dìssertasìyaní müdafìäyä buraxmaq olar.
1989.
114
ZAMAN ÄSGÄRLÌNÌN
"AZÄRBAYCAN FACÌÄSÌNÌN POETÌKASÍ"
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
70 ìldä bìzì kommunìst ìdeyasí ìlä elä zähärläyìblär kì, ädäbìyyatí da ìdeya ölçülärìndä ärìtmìåìk. Bu baxímdan da son ìllärdä
poetìka mäsälälärìnä maraõín artmasí täbììdìr. Bìr janrín, metodun, sänätkarín, hätta äsärìn poetìkasíndan da dìssertasìyalar yazílír. Bunlarín arasínda Zamanín äsärì seçìlìr.
Zaman XIX-XX yüzìllär Azärbaycan ädäbìyyatínín bìlìcìlärìndändìr, bìr alìm kìmì yaxåí tanínír. Bugünkü dìssertasìya da bunu
täsdìqläyìr. Dìssertasìyada Azärbaycan facìäsìnìn poetìkasí problemì dörd fäsìldä tam öyränìlìr. Elmì-näzärì-tìpolojì metodlar ìåíõínda yüksäk sävìyyädä araådírílír.
Bu da maraqlídír kì, Zaman belä näzärì problemìn hällìndä
mìllì ädäbìyyat çärçìväsìndä qapaníb qalmír, antìk dövrdän bärì
dünya ädäbìyyatíndan da ädäbì-bädìì vä elmì äsärlärä üz tutur,
paralellär aparír, daha tutarlí nätìcälär çíxarmaõa çalíåír. Bu, häm
dä onun näzärì hazírlíõíní, bìlìk daìräsìnìn genìålìyìnì göstärìr.
Dìssertasìyanín I-II fäsìllärìndä tragìk qähräman vä kollìzìya, tragìk qähräman vä mìllì xarakter problemlärìnìn qoyuluåu Yaåar
Qarayevìn äsärìnì yada salsa da, burada mäsälänìn ähatä daìräsì
daha genìå, tählìlä çäkìlän äsärlär daha çoxdur. Bu baxímdan "Fabula, süjet vä kompozìsìya" hìssäsì bìzä daha tutarlí vä elmì görünür. Ävvälkì ìkì fäsìldä facìälär qähräman vä xarakter fonunda
tählìlä çäkìlìrsä, burada facìänìn fabula, süjet vä kompozìsìya
komponentlärìnìn uyarlí cähätlärìndän daha konkret, yíõcam söhbät gedìr.
Dìssertasìya öz elmì-polemìk ruhu, hadìsä vä mäsälälärä yenì
yanaåma üsulu ìlä dä seçìlìr. Mäsälän, Feyzulla Qasímzadänìn
Rüstäm bäyì "yírtící, qudurõan" saymasína, Mehdì Mämmädovun
"Solõun çìçäklär"ì melodrama adlandírmasína münasìbätì doõrudur. Elä Näcäf bäyä, Ämìraslan aõaya vä baåqa obrazlara münasìbätdä dä belädìr.
115
Ümumìyyätlä, dìssertasìyada "Müsìbätì-Fäxräddìn", "Daõílan
tìfaq", "Pärì-Cadu", "Ana", "Solõun çìçäklär", "Aõa Mähämmäd
åah Qacar", "Nadìr åah" äsärlärìnìn tählìlìnä yenì yanaåma üsulu
var vä bunlar ìnandírící görünür. Bütövlükdä dìssertasìyanín quruluåu elmìdìr, sävìyyäsì bugünkü elmì täläblärä cavab verìr, elmì
apparaturasí zängìndìr, sälìqä-sähmaní yerìndädìr, doktorluq dìssertasìyasí kìmì bìzì razí salír. Belä keyfìyyätlärdän çox demäk
olar, sözüm odur kì, äsärì müdafìäyä buraxmaq olar.
Bäzì qeydlär dä demäk olar. Mäsälän, yaxåí haldír kì, Zaman
ìndìyä kìmì äsl tädqìqatdan uzaq düåän, ya da zärärlì äsärlär sayílan "Säd Väqqas", "Säyavuå", "Hörmüz åah", "Ìsmaìlìyyä otaõí",
"Ärmänusä", "Ädìrnä fäthì", "Bakí müharìbäsì", "Änvär bäy",
"Köhnä Türkìyä", "Xalìd ìbn Välìd" kìmì facìälärì dä yada salír.
Amma ötärìdìr, azdír, gäräklì qädär deyìl. Mälum äsärlärìn, däfälärlä tählìl edìlän facìälärìn arasínda sezìlmìr. Bìr az bu äsärlärä
ümumìläådìrìcì qìymät verìlsä yaxåí olardí. Belä qeydlär äsärìn elmì sävìyyäsìnì azaltmír, o, doktorluq kìmì müdafìäyä layìqdìr.
1992.
VÄLÌ NÄBÌYEVÌN
"AZÄRBAYCAN BÄDÌÌ NÄSRÌNÌN JANR-ÜSLUB
TÄKAMÜLÜ" DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Välì Azärbaycan näsrìnìn yaxåí bìlìcìlärìndän bìrì kìmì tanínír.
Onun bu äsärì dä baåqalaríndan öncä öz müasìrlìyì, mäsäläyä vä
olaylara yenì baxíåí ìlä seçìlìr. Dìssertasìyada maarìfçìlìklä bìrgä
yerìdìlän müstämläkäçìlìk sìyasätìnìn ìnkìåaf kìmì verìlmäsìnä
yenì münasìbät doõru vä elmì åäkìldä açílír. Ìlk ìkì fäsìldä Azärbaycan bädìì näsrìnìn üslub täkamülü, yolu, yönü, märhälä vä
mäzìyyätlärìnìn açíqlanmasí da bìzä yenì görünür. Bütün bunlar
Avropa-rus näzärìyyäçìlärìnìn janr-üslub qälìbìnä salínmír, sxem
axtarílmír, ädäbìyyatåünaslíõímízín öz axar-baxarínda, ölçülärì
ìåíõínda araådírílír, bädìì näsrìn özünün tählìlìndän näzärì fìkìr
yaranír.
116
Näsrìmìzìn öz qaynaqlaríní Orxon-Yenìsey abìdälärìndän götürmäsì vä "Dädä Qorqud" kìtabínín spesìfìk formanín yazílí vä
åìfahì varìantí olmasí fìkrì elmì häqìqätdìr. Välì dä bìr alìm kìmì
bu qaynaqlardan qìdalanmaqda haqlídír. Välì näsrìmìzì üç üslubì
baålanõícda (epìk, lìrìk, satìrìk) götürür vä bu yöndä, zaman ìåíõínda näsrìn mäxsusì keyfìyyätlärìnì, tämayül vä axarlaríní açíqlayír. Düzdür, baåqa üslublar da var, ancaq bunlar da mäqbuldur.
Bu da ìnandírícídír kì, lìrìk baålanõíc A.Bakíxanovdan, epìk Mìrzä
Fätälìdän, satìrìk Ä.Talíbov, Z.Maraõalí vä Mrzä Cälìldän bärì
täkamül yolu keçìb. Välì bunu säcìyyävì seçmä äsärlärìn tählìlì
ìlä täsdìqläyìr.
Välìnìn Azärbaycan näsrìnìn janr-üslub täkamülünü keçìd,
poetìk dönärgälìyìn täåäkkülü vä Åura dövrü kìmì üç märhälädä
öyränmäsì dä maraq doõurur vä näsrìn ümumì ìnkìåaf tarìxìnä
uyarlídír. Onun XIX-XX yüzìllär näsrìndä epìk-publìsìstìk, satìrìk-yumorìstìk, lìrìk-romantìk kìmì üç üslubun aparící olmasí fìkrì
dä mübahìsä doõurmur. Bu yönämdä deyìlän fìkìrlärä yaxíndír,
häqìqätdìr. Bütövlükdä dìssertasìya sävìyyäsì, elmì tutumu, mäzmunu vä yenìlìyì ìlä däyärlìdìr.
Dìssertasìyada ìlk ìkì fäsìldä XIX-XX yüzìldä Azärbaycan
näsrìnìn janr-üslub mäsälälärì araådírílír. Son fäsìl ìsä "Åura näsrìnìn janr-üslub sìstemì" adlanír. Lakìn elmì problem baxímíndan
ävvälkìnìn ardícílí kìmì säslänmìr, o xarakterdä deyìl. Bìz dä razíyíq kì, "Kìtabì-Äsgärìyyä", "Rìyazül-Qüds", "Räåìdbäy vä Säadät
xaním", "Hekayätì-Yusìf åah", "Kämalüddövlä mäktublarí" Avropa anlamínda roman, povest, hekayä deyìl. Välì bunu deyìr. Amma bäs nädìr? Bunu açíq demìr. "Hekayätì-Yusìf åah"ín elä hekayät olmasíní bìr növ qäbul edìr. Amma bununla da bu gäläcäk
tädqìqat ìåìdìr sözü ìlä söhbätì qurtarír. Halbukì elä bu tädqìqatín
ìåìdìr. Axí, fäslìn adí da, ìåìn adí da janr mäsäläsìdìr.
Klassìk näsrìn janrlaríndan daníåanda ìntonatìv çevìrmä vä
alínma janrlarí özälläådìrmä kìmì ìkì qolu göstärìr. Bìrìncìyä "Kìtab yüklü eååäk", "Ähvalatlar", ìkìncìyä XX yüzìl hekayälärìnì
mìsal çäkìr. Bìzcä bu Azärbaycan näsrìnìn janríní müäyyänläådìrän äsas älamät deyìl. Häm dä "Åura näsrìnìn janr-üslub sìstemì"
fäslì bìzä sürüågän göründü. Düzdür, fäslìn ävvälìndä 30-cu ìllär
117
ädäbì-bädìì prosesìn äsas cìzgìlärì vä säcìyyäsì ìlk däfä belä
doõru, düzgün araådírílír, xalqín mänävìyyatínín åìkästìnä yönäldìlän ädäbìyyatín facìäsì vä buradakí qíõílcímlar açíqlanír. Amma
elä bìl kì, fäsìl janr-üslub mäsäläsìnìn elmì açílíådan çox, dövrün
ìcmalíní xatírladír.
Bütövlükdä äsär çox layìqlì, samballí tädqìqatdír, doktorluq
dìssertasìyasí kìmì mäqbuldur.
1992.
AÌDA FEYZULLAYEVANÍN
"XIX-XX YÜZÌLÌN ÄVVÄLLÄRÌNDÄ AZÄRBAYCAN
YAZÍÇÍLARÍ VÄ RUS ÄDÄBÌ-ÌCTÌMAÌ MÜHÌTÌ" ADLÍ
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Aìda xanímí neçä ìllärdìr kì, çox tävazökar, çalíåqan, ämäksevär elm adamí kìmì tanímíåam. Onun Tìflìs-Azärbaycan ädäbì
mühìtì ìlä baõlí monoqrafìyasí mändä xoå täsìr oyatdí. Duyulur
kì, Aìda xaním keçmìå "ädäbì älaqälär" åöbäsìndä rus yox, Azärbaycan ädäbìyyatína baõlí yaxåí mütäxässìslärdändìr.
Bu gün müzakìrä etdìyìmìz dìssertasìya da ädäbìyyat-åünaslíõímízda ümdä, gäräklì mövzulardan bìrìnä yönälìb, bu yöndäkì
axtaríålarín nätìcäsìdìr. Mütäxässìslärìn fìkrìncä ädäbì ìlgìlär ìkì
yönämdä aparílír: I kontakt ìlgìlär, II tarìxì-tìpolojì oxåarlíq (täbdìl, ìqtìbas). Ìndìyä qädär ìsä bìzdä sünì kontrakt vä tìpolojì oxåarlíõa üstünlük verìlìb, hämìåä ädäbìyyatda rus täsìrì ìzlänìb.
Aìda xaním bu äsärdä mäsäläyä yenì baxíåla yanaåaraq, obyektìv
älaqälärì üzä çíxarmaõa çalíåír.
Dìssertasìyada Azärbaycan maarìfçìlärìnìn rus ädäbì mühìtì ìlä
ìlgìlärì ardícíl, än çox tarìxì-müqayìsälì åäkìldä, gah yazíçílar, gah
obraz, janr, mövzu, gah da mìllì oyaníå, ìntìbah, dìn, qadín azadlíõí kìmì problemlär üzrä araådírílír, çox vaxt da yenì elmì fìkìrlär
söyläyìr. Bütövlükdä bu äsärì sabìq ädäbì älaqälär åöbäsìnìn yaxåí elmì-tädqìqat ìålärìndän sayíram.
Dìssertasìyada gärgìn zähmät duyulur, elmì-bädìì materìallar
äsasínda yazílíb. Elmì-näzärì sävìyyäsì dä qaneedìcìdìr. Sälì-
118
qä-sähmaní yerìndädìr. Amma bäzì qeydlärìm dä var. Mäsälän,
M.Räfìlìnìn Çatskì-Bakíxanov dünyagörüåü arasínda yaxínlíq axtarmasí da, Aìda xanímín onu bäyänmäsì dä sähvdìr (s.29). "Rus
ädäbìyyatínda proletar ìnternasìonalìzmì ìdeyasí ìlä Azärbaycan
ädäbìyyatí zängìnläådì" ìfadäsì dä köhnä baxíådí (s.39).
säh. 43. Guya XIX yüzìldä Azärbaycan xanlarí sìyasì-ìctìmaì
ìqtìsadì baxímdan zäìflädì, yaåaya bìlmädì, ona görä Rusìya ìlä
bìrläådì. Köhnä ìmperìya sìyasätìdìr.
Aìda xaním Å.Qurbanova äsasän Azärbaycan-rus ädäbì älaqälärìnìn üç märhälädä öyränìlmäsìnì göstärìr: I Rus ädäbìyyatína
meyl, II ìdeya yaxínlíõí, III qaråílíqlí täsìr. Bu köhnä, sovet
bölgüsüdür. Burada här åeyìn rus ädäbìyyatíndan gälmäsì mäqsädì güdülür. Bìzcä belä olar: I ìstìla ìlä baõlí täsìr, mäcburì yaxínlíq, II ruslaådírma dövrü älaqälärì.
Qeydlärì düzältmäklä äsärì müdafìäyä buraxmaq olar.
10.06.1992.
AYDÍN ABÍYEVÌN
"TÜRK ÄDÄBÌYYATÍNDA SATÌRA VÄ ONUN
AZÄRBAYCAN ÄDÄBÌYYATÍ ÌLÄ ÄLAQÄSÌ"
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Müzakìrä vä müdafìä olunan dìssertasìya än zängìn vä müräkkäb bìr dövrün dìqqätì çäkän, ümdä problemìnä häsr olunub:
XIX-XX yüzìllärdä türk ädäbìyyatínda satìra vä onun Azärbaycan
ädäbìyyatí ìlä älaqäsìnä. Yadínízda varsa 6-7 ìl öncä bu Ìnstìtutun
elmì åurasínda Azärbaycan romantìklärìnìn türk ädäbìyyatí ìlä ìlgìlärìnä aìd bìr dìssertasìya müdafìä olunmuådu, özü dä bìzìm åöbänìn ämäkdaåí Cävahìr Yusìfova. Yaxåí da qaråílandí, amma, o
hara, bu hara. Bu gün bìz burada Türk ädäbìyyatínda satìranín
qaynaq vä yaraníåíndan täkamülünä qädär ìnkìåaf yolunun elmì
panoramasíní yaradan sävìyyälì, samballí bìr tädqìqat äsärì görürük. Aydín 30 ìldän çoxdur kì, türkologìya ìlä mäåõuldur. Ömrünün yarídan çoxunu bu yolda qoyub. Bu müddätdä bìz dost, hämkar vä qonåu olmuåuq, ìåìmìzlä baõlí därdläåmìåìk, mäslähätläåmìåìk. Bu dìssertasìya üçün Moskva, Peterburq, Bakí arxìvlärìndä
119
materìal toplayanda da bìr olmuåuq. Yänì, bu dìssertasìya vä onun
monoqrafìyasí gözlärìm qaråísínda yaraníb. Män onun haqqínda
yüksäk fìkìrdäyäm.
Äsärdä ìkì mäsälänì yada salmaq ìstäyìräm. Bìrìncìsì Füzulìnìn Türkìyä satìrìklärìnä täsìrì mäsäläsìdìr. Aydín burada 15-ä
qädär Türk sänätçìsìnìn Füzulìdän täsìrländìyìnì konkret bädìì örnäklärlä äsaslandírír, bu özü äsl elmì yenìlìkdìr. Ìkìncìsì ìsä Sabìr,
Ä.Näzmì, C.Cabbarlí, S.Mümtaz kìmì Azärbaycan åaìrlärìnìn
Türkìyä sänätçìlärìndän täsìrlänmäsì vä ya onlara näzìrälär yazmasídír. Belä äsärlärìn analojì, müqayìsälì tählìlì dä elmì maraq
doõurur.
Doõru olaraq Aydín türk ädäbìyyatínda satìraní janrlar üzrä
öyränmìådìr. Bu da ona Azärbaycan ädäbìyyatí ìlä ìlgìlärì daha
ähatälì araådírmaya ìmkan vermìådìr.
Axírda onu da deyìm kì, 70 ìldìr kì, Azärbaycan ädäbìyyatínín
yabançí ädäbìyyatlarla baõlílíõíní axtarmaõa çalíåmíåíq. Nä yaxåí
kì, doõmalar öz soyunu, kökünü, ädäbì-mädänì älaqälärìnì araådírmaõa baålayír. Müstäqìllìyä qädäm basdíõímíz türk dünyasínín
oyandíõí, bìrlìyä can atdíõí bìr dövrdä belä bìr dìssertasìyanín
meydana gälmäsì häm dä mänävì, sìyasì ähämìyyät daåíyír. Mìllì
ìdeologìyamíza xìdmät edìr.
Män yenä ìlk sözümä qayídíram. Bu dìssertasìya elmìmìzdä
bìr yenìlìkdìr, türkologìyaya yaxåí bìr hädìyyädìr. Elä bìlìräm kì,
bu hamínín üräyìncädìr vä ona mämnunìyyätlä säs veräcäyäm.
03.12.1997.
ELÇÌNÌN
"ÄDÄBÌYYATDA TARÌX VÄ MÜASÌRLÌK PROBLEMÌ"
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN MÜDAFÌÄSÌNDÄ
Män çox qayõílandím kì, Elçìnìn o cür genìå vä canlí müdafìäsì tam texnìkì säbäb üzündän täkrarlandí. Bìz onun Vìlayätlä hazírladíõí kìtabí oxumuåuq vä bunun dìssertasìyaya heç bìr däxlì
yoxdur. Vìlayät dä opponent kìmì uõurlu seçìlmìådì. Ancaq nä
120
edäsän, tälìmat tälìmatdír. Bìr dä bunun zìyaníndan çox xeyrì var,
bìr dä görüåürük, fìkìr mübadìläsì keçìrìrìk.
Män bu märuzä vä müdafìä ìlä baõlí keçän däfä daníåmaq ìstäyìrdìm. Daníåan çox oldu deyä daníåmadím. Yaxåí kì, ìndì fürsät düådü. Elçìn çaõdaå ädäbìyyatímízda sayílíb-seçìlän, öz orìjìnal yolu olan yazíçílardandír. Bu öz yerìndä. Ancaq bìz onu elä
älìnä qäläm alandan häm dä alìm kìmì tanímíåíq. O elä bu Ìnstìtutun yetìrmäsìdìr, burada aspìrant olub, namìzädlìk dìssertasìyasí
müdafìä edìb, elm alämìnä buradan pärvazlaníb.
Elçìnìn müdafìäyä täqdìm etdìyì kìtablarín, äsärlärìn här bìrì
ädäbìyyatåünaslíq elmìmìzìn aktual problemlärìnä häsr olunub.
Bunlarí çaõdaå elmìmìzìn bìr ümdä problemì bìrläådìrìr: tarìx vä
müasìrlìk. Müstäqìllìk dövründä bu mäsälä daha gäräklìdìr vä Elçìnìn belä bìr ìåì alqíålanmalídír. Äslìndä Elçìn 5-10 ìl bundan qabaq elmlär doktorudur, ìåìnä, ämälìnä görä. Ìndì sadäcä olaraq bu
sänädläåmälì, räsmìläåmälìdìr. Ìndì kì, yerì gäldì bìr söz demäk
ìstäyìräm. 60 ìllìyìmdä bìr täbrìk teleqramí mänì heyrätländìrdì.
Bu nä kìtablarímí, nä haqqímda çíxan kìtabçaní, nä dä davitnamänì çatdírmadíõím Elçìndän ìdì. O, "Ädäbìyyat qäzetì"ndän öyränìb teleqram vurmuådu. Bu böyük qayõí vä dìqqät ìdì.
Elçìn sözün äsl mänasínda åäxsìyyätdìr, yüksäk mädänìyyätlì
zìyalídír, vätändaå alìmdìr, ädäbìyyatín aktual mäsälälärì ìlä mäåõul olan mütäxässìsdìr. O, mäsul väzìfädä çalíåsa da, bu gün dä
ädäbì-elmì mühìtlä síx baõlídír.
Män Elçìnìn märuzäsìnì çeåìdlì elmì äsärlärìnìn yekunu kìmì
yüksäk qìymätländìrìräm. Bu märuzä fìlologìya elmlärì doktoru
alìmlìk däräcäsì almaõa tam layìqdìr.
1998
ALXAN MÄMMÄDOVUN
"ÅAMAXÍ ÄDÄBÌ MÜHÌTÌ
(XIX äsrìn ortalaríndan mart 1918-cì ìlä qädär)"
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN MÜDAFÌÄSÌNDÄ
Bu gün Bakí Dövlät Unìversìtetìnìn bu salonunda yadda qalan
bìr müdafìänìn åahìdì olduq. Häm äsärìn elmì sambalí, häm Al-
121
xan Mämmädovun bìr alìm kìmì yetìåmäsì, häm dä Kamal müällìmìn obyektìv qìymätì bunu täsdìq edìr.
Här bìr sänätkarín, åaìrìn mìkromühìtì var. Son vaxtlar ädäbìyyatåünaslíqda bu sahädä tädqìqatlar genìå åäkìl almíådír. Lakìn
ädäbìyyatåünaslíõímízda ädäbì mühìtìn Åamaxínín tìmsalínda öyränìlmäsì ümumìyyätlä ìlk täåäbbüsdür.
Alxan Mämmädov Åamaxí ädäbì mühìtìnì bütöv åäkìldä götürüb. Bu mühìtì ädäbìyyatla sänätçìlärìn bìrgä yaradícílíõí, bìrgä
fäalìyyätlärì ìstìqamätìndä öyränìb. Burada yetìåän sänätkarlar S.Ä.Åìrvanì, M.Ä.Sabìr, A.Sähhät, M.Hadì, S.M.Qänìzadä vä
baåqalarí bütün Azärbaycan arsenalínda öyränìlìb.
Doõru qeyd olunur kì, o alìm, o äsär yaåayír kì, qaynaqlardan,
arxìvlärdän, fondlardan, cünglärdän gälìr. Alxan da arxìvlärdän gälän alìmdìr. Ona görä dä qädämlärì möhkäm olacaq. Onun avtoreferatíndakí näårlärìn sayí 70-dän artíqdír. Bu faktín özü dä Alxanín gärgìn zähmätì haqqínda çox åey deyìr. O, 15 ìldän artíqdír
kì, bìzìm kollektìvdä - Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun "Yenì
dövr Azärbaycan ädäbìyyatí" åöbäsìndä çalíåír. Namìzädlìk dìssertasìyasíní da bu müddätdä müdafìä edìb. Qeyd edìm kì, onun uõuru
da, qüsuru da bìzìm adímízla, bìzìm Ìnstìtutun, bìzìm åöbänìn adí
ìlä baõlídír. Täbìì kì, Alxanín bugünkü uõuru da här käsdän artíq
bìzìm kollektìvì sevìndìrìr. Äsär bìzìm åöbädä çox cìddì müzakìrä
vä mübahìsälärdän keçìb, cìlalana-cìlalana bu märhäläyä çatíb.
Äsärìn bu gün belä bìr sävìyyädä müdafìäsìndän mämnunluq duyur vä åura üzvlärìnì ona säs vermäyä çaõíríram.
21 oktyabr 1998.
VAQÌF SULTANLÍNÍN
"M.Ä.RÄSULZADÄNÌN hÄYATÍ, ÄDÄBÌ-TÄNQÌDÌ
GÖRÜÅLÄRÌ" DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜDAFÌÄSÌNDÄ
Vaqìf bäy hazírlíqlí vä zìyalí alìmdìr. Çoxdandír bu mövzu
üzärìndä çalíåír. "M.Ä.Räsulzadänìn ädäbì dünyasí" kìtabíní da
bu mövzuya häsr edìb. Bu dìssertasìya M.Ä.Räsulzadä haqqínda
Avropa, Türkìyä, Ìran vä Azärbaycan qaynaqlarí äsasínda yazílan
122
ìlk elmì-tädqìqat äsärìdìr. Burada M.Ä.Räsulzadänìn häyat vä yaradícílíõínín bäzì qaranlíq vä bìlìnmäyän cähätlärìnä ìåíq salínír,
yenì faktlar üzä çíxarílír.
Äsär öz quruluåu, mäsälänìn qoyuluåu vä hällì ìlä dìqqätì çäkìr. Yerì gälmìåkän bunu da yada salaq kì, Vaqìf bäyìn "Aõír yolun yolçusu" (M.Ä.Räsulzadä) kìtabí da hämìn dìssertasìya ìlä
baõlí axtaríålarín sonucunda meydana gälìb.
Dìssertasìyada M.Ä.Räsulzadänìn häyatí, ädäbì-tänqìdì görüålärì, mìllì mädänìyyät konsepsìyasí, ädäbìyyat vä sänät mäsälälärìnä münasìbätì ìlk däfä belä härtäräflì vä tam halda araådírílír.
Müällìf düz deyìr kì, M.Ä.Räsulzadänìn ädäbìyyat tarìxì konsepsìyasí bu gün dä aktual görünür. Mäncä bu yöndä araådírmalar
aparan müällìflär, ädäbìyyat tarìxçìlärì bu mäsälälärä baxsalar
qazanarlar. Hämìn fìkìr bu baxímdan da özünü doõruldur kì,
M.Ä.Räsulzadänìn ädäbì-tänqìdì görüålärì, ädäbìyyat tarìxì ìlä
baõlí fìkìrlärì Ä.Hüseynzadä, Ä.Aõaoõlu. Ä.Cäfäroõlu, Y.Väzìr,
F.Köçärlì kìmì müällìflärìn bu yöndäkì fäalìyyätlärì vä fìkìrlärì
ìåíõínda öyränìlìr. Nä yazíq kì, uzun zaman ädäbìyyat tarìxì ìlä
mäåõul olan A.Åaìq burada dìqqätdän yayíníb.
Tädqìqatda doõru olaraq M.Ä.Räsulzadänìn ìrsì ìlk däfä aåaõídakí märhälälärä bölünür: 1900-1920, 1920-1980, 1980-dän sonra. Här märhälänìn öz xüsusìyyätlärì, öyränìlmäsìnìn ümumì
mänzäräsì aydínlaådírílír. Vaqìf bäyìn bu qänaätì dä ìnandírící
görünür kì, M.Ä.Räsulzadänìn bädìì yaradícílíõí ìdeya vä amalíní
yayma vasìtäsìdìr.
Älbättä, belä samballí tädqìqatda çatíåmazlíqlar da görünür. Bu
da mövzunun ìlk däfä öyränìlmäsì vä materìalín, problemlärìn çoxluõundan gälìr. Bìzcä mövzu ya konkret "M.Ä.Räsulzadänìn ädäbìtänqìdì görüålärì", ya da üstägäl bädìì yaradícílíõí da ola bìlärdì.
Zatän bu åäkìldä dä tädqìqat doktorluq äsärì kìmì keçärlìdìr.
1998.
123
ASÌF HACÍYEVÌN
"ÇAÕDAÅ BÄDÌÌ NÄSRDÄ MÌFOLOGÌZM VÄ
FOLKLORÌZM PROBLEMÌ (70-80-CÌ ÌLLÄR)"
DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN MÜDAFÌÄSÌNDÄ
Häqìqätän, bu gün maraqlí bìr dìssertasìya müdafìäsìnìn åahìdì
olduq. Opponentlärìn räyì vä çíxíålar da göstärìr kì, bu dìssertasìya çox aktual, çätìn vä gäräklì bìr problemä häsr olunub. Müällìf
mìfologìya-folklor änänälärìnì, çaõdaå näsrìn tähkìyä, kompozìsìya, süjet, obrazlar alämì vä baåqa komponentlärìnì elä çaõdaå elmì sävìyyädä dä araådírír, maraqlí elmì nätìcälärä gälìr. Burada
dìqqätì çäkän bìr mäsälä dä problemìn Azärbaycan, qonåu ölkälär vä türk xalqlarí ädäbìyyatí materìallarí, bädìì näsr örnäklärì
ìåíõínda öyränìlmäsìdìr. Xüsusìlä Çìngìz Aytmatov, Yusìf Sämädoõlu, Ìsì Mälìkzadä, V.Åukåìn, T.Pulatov, O.Çìladze vä b. yazíçílarín äsärlärì äsasíndag Daha bìr müsbät cähät dä elä dìssertasìyanín näzärì ìstìqamätì vä näzärì sävìyyäsìdìr. Eläcä dä müällìfìn
burada özünü bìr folklor bìlìcìsì kìmì göstärmäsìdìr. Äsärìn folkloråünaslíq vä ädäbìyyat näzärìyyäsì kìmì ìkì ìndekslä verìlmäsì
dä çox täbìì görünür.
Asìf öz åäxsìyyätì, xasìyyätì, ämäksevärlìyì, ìstedadí ìlä hämyaålarí arasínda seçìlìr. Hìss olunur kì, häm Azärbaycan, häm dä
dünya ädäbìyyatínín näzärì mäsälälärìnì yaxåí bìlìr. Asìfìn kìtabíní da oxumuåam, avtoreferatíní da. Mäncä bu äsär son zamanlarda näzärì säpgìdä yazílan yaxåí doktorluq dìssertasìyalardandír.
03.10. 1998.
TAHÌRÄ MÄMMÄDLÌNÌN
"XX ÄSR AZÄRBAYCAN DRAMATURGÌYASÍNÍN
POETÌKASÍ" DOKTORLUQ DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Dìssertasìyanín "XX äsr Azärbaycan dramaturgìyasínín ädäbìmädänì mühìtì vä änänälärì" adlí bìrìncì fäslìndä aåaõídakí maraqlí mäsälälär araådírílír:
1. Ädäbìyyatda Åärq-Qärb kontekstì;
2. Täsävvüf-neosufìzm märhäläsì;
124
3. Dramatìk növün täåäkkülü vä ìnkìåafí;
4. XX äsr dramaturgìyasínín Avropa, türk vä rus dramaturgìyasí ìlä tìpolojì älaqälärì
Göründüyü kìmì, ävvällär daníåílan problemlärä dä burada
yenì baxíå var vä tam mövzu ìlä baõlí cähätlär önä çäkìlìr. ÅärqQärb kontekstì, ädäbìyyatda neosufìzm märhäläsì, türk ädäbìyyatí ìlä tìpolojì älaqälär mäsälälärì tam åäkìldä vä yüksäk sävìyyädä öz hällìnì tapír. Elä bu problemlärì bìr az da çözäläsän häräsì bìr namìzädlìk dìssertasìyasídír.
Mìfolojì, folklor vä täsävvüf änänälärìnìn yenì strukturda täkmìlläåmäsì vä mìllìläåmäsì prosesìnìn faktìk materìallarla ìåíqlandírílmasí, elmì sävìyyäsì ìlä daha mänalí göründü. Müällìfìn
Avropa, rus, xüsusìlä, türk dramaturqlarínín äsärlärì ìlä Azärbaycan dramaturqlarínín (M.F.Axundov, N.Väzìrov, N.Närìmanov,
Ä.Haqverdìyev, H.Cavìd vä b.) äsärlärìnìn konkret müqayìsälärì
vä elmì qänaätlärì dä maraqlídír. N.Kamalín "Cälaläddìn Xoräzìmåah"la H.Cavìdìn "Åeyx Sänan" vä "Peyõämbär"ìnìn müqayìsäsì kìmì. Ancaq nädänsä Tahìrä xaním N.Kamalín "Vätän, yaxud Slìstre" dramí ìlä C.Cabbarlínín "Trablìs müharìbäsì" vä
"Ädìrnä fäthì" dramlarí arasíndakí síx yaxínlíõí ìzlämäyìb. C.Cabbarlí här ìkì äsärdä N.Kamalín hämìn dramíndan täsìrlänìb.
Dìssertasìyanín I fäslì ädäbìyyatåünaslíq ruhu, II fäslì ìsä näzärì ìstìqamätì ìlä yadda qalír. Burada "Dramatìk növün äsas komponentlärìnìn struktur täåkìlì" fäslìndä dramlar üçün säcìyyävì
olan müällìf konsepsìyasí vä obraz, süjet, eläcä dä konflìkt vä
janr münasìbätlärì vä s. näzärì mäsälälär gäräklì sävìyyädä araådírílír. Müällìf öz fìkìrlärìnì XX äsr Azärbaycan yazíçílarínín
dram äsärlärìnìn konkret tählìlì ìlä täsdìqläyìr, maraqlí elmì qänaätlärä gälìr. Ancaq dìssertasìyada struktual poetìkaya söykänìb,
mätnìn dìlìnìn rìyazì düsturlaådírma cähdì bìr az ìnandírící görünmür. Düzdür, burada rasìonallíq var, amma bu ötärì söhbät mätläbä o qädär dä uyuåmur, häm dä sadalanan 4 durum (sìtuasìya)
Avropa modelìdìr. Oradakí ädäbì mühìtlä, ìnkìåafla, ìntìbah dövrü
ìlä Azärbaycandakí bìr deyìl kì. Burada zaman, mäkan, ìnkìåaf,
surät vä s. amìllär näzärä alínmalídír.
125
Bütövlükdä, Tahìrä xanímín "XX äsr Azärbaycan dramaturgìyasínín poetìkasí" doktorluq dìssertasìyasí öz mövzusu, problemìn
ìålämä vä tählìl üsulu, elmì-näzärì sävìyyäsì ìlä elmìmìzdä yenì
hadìsädìr. Ondan yalníz belä äsär gözlämäk olar.
22.10.1999.
ASÌF RÜSTÄMLÌNÌN
"MOLLANÄSRÄDDÌNÇÌ ÅAÌR BAYRAMÄLÌ
ABBASZADÄNÌN hÄYAT VÄ YARADÍCÍLÍÕÍ"
NAMÌZÄDLÌK DÌSSERTASÌYASÍNÍN MÜDAFÌÄSÌNDÄ
Asìf neçä ìllärdì kì, bu mövzu üzärìndä ìåläyìr, åöbämìzìn dìssertantídír. Mövzu üç fäsìldä (häyatí, ìmzalarí vä äsärlärìnìn
näårì, yaradícílíõínín baålíca problemlärì) konkret ähatä olunur.
Asìf mövzunu yaxåí därk edìb, arxìv vä mätbuatdan xeylì materìallar toplayíb. Dìssertasìyanín I fäslìndä B.Abbaszadänìn häyatí
çox yíõcam, elmì fakt vä bìlgìlär äsasínda araådírílír. Åaìrìn doõum vä ölüm tarìxì, yerì vä s. däqìqläådìrìlìr. Tähsìlì, soykökü öyränìlìr, Bakída vä Täbrìzdä "Molla Näsräddìn" jurnalínda ìnqìlabì
häräkarlardakí fäalìyyätì, qísa vä elmì åäkìldä ìåíqlandírílír.
II fäsìldä Asìf özünü tädqìqatçí kìmì daha yaxåí göstärìr. Burada B.Abbaszadänìn bìr çox gìzlì ìmzalarí däqìqläådìrìlìr. Q.Mämmädlì, Ì.Rzayev, Nìqabì vä b. mütäxässìslärlä elmì polemìkaya
gìrìr. Åaìrä aìd edìlän ìmzalarín üzärìnä ìåíq salír, bìzì ìnandírír.
B.Abbaszadänìn kìtablarína salínan bìr síra åerlärìn ona aìd olmamasí fìkrì dä ìnandírícídír. Bununla yanaåí o, åaìrìn bìzä taníå olmayan åerlärìnì dä tädqìqä çäkìr.
"Äsärlärìnìn näårì haqqínda" bölmäsìndä Asìf 1948-1964-cü(?)
ìllärdä çíxan kìtablarín qüsurlarí üzärìndä dayanír, çoxlu tährìf,
ìxtìsar vä yanlíålíqlarí üzä çíxarír, däqìqläådìrìr. Bìr az uzun täfsìlatí näzärä almasaq bu hìssä dä qaneedìcìdìr.
Ìlk ìkì fäsìl sírf tädqìqat xarakterlìdìr vä Asìfìn bu yönümdä
ìåìnìn yaxåí bähräsìdìr. Son "B.Abbaszadänìn yaradícílíõínín baålíca problemlärì" fäslì ìsä tam baåqa yönümdädìr. Burada canlí
elmì tählìl vä däyärländìrmä, ümumìläåmä gäräkdìr. Bìzcä bu baxímdan fäsìl bìr az ätä-qana dolsa qazanar.
126
B.Abbaszadänìn mäårutä häräkatí mövzulu åerlärìndä bugünümüzlä säsläåän qaynaq vä motìvlär çoxdur (mäsälän, bìr cäbhänìn adamlarínín mäõlubìyyätìndän sonra qaråídurmalarí, åöhrät,
nüfuz düågünlüklärì, mänafe ayrílíõí, rus barmaõí vä s.). Belä
äsärlärìn tählìlìnä müasìr gözlä baxíb, bugünümüzlä, ìndìkì olaylarla baõlayíb, däyärländìrmäk olardí.
Bütövlükdä ìsä äsär namìzädlìk dìssertasìyasí ìstäklärìnä tam
uyõundur.
24.12. 1993.
SÄRXAN XAVÄRÌNÌN
"AZÄRBAYCAN TÄSÄVVÜF ÄDÄBÌYYATÍ
(XII-XVI ÄSRLÄR)"
NAMÌZÄDLÌK DÌSSERTASÌYASÍNÍN MÜDAFÌÄSÌNDÄ
Täqrìbän üç ìl öncä Ìnstìtuta aspìranturaya 8-9 gänc gälmìådì.
Ìlk ìmtahandan Särxan hamínín dìqqätìnì çäkdì, bìrìncì qäbul
olundu. Yaåar müällìm ona belä çätìn vä çox maraqlí bìr mövzu
verdì. Onun rähbärlìyì ìlä Särxan bu problemì elmì-näzärì säpgìdä ìålädì. Gözäl bìr äsär ortaya qoydu.
Haqlí olaraq XII-XVI yüzìllär Azärbaycan ädäbìyyatínda ayríca märhälä kìmì öyränìlìr. Bu mäsälä Särxanín dìssertasìyasínda
da elmì åäkìldä äsaslandírílír. Täsävvüf (sufìzm) bu dövrün äsas
ädäbì-fälsäfì fìkrì, ìdeolojì faktoru kìmì araådírílír. Särxan mövzu
ìlä baõlí äsas qaynaqlarí yaxåí öyränìb. Öncä türk vä fars qaynaqlarína üstünlük verìr. Bu dìllärdä yazan, sufì sänätçìlär kìmì tanínan Ì.Häsänoõlu, Q.Bürhanäddìn, M.Åäbüstärì, Ävhädì, Änvärì,
hätta Näsìmì, Xätaì, Füzulì yaradícílíõínda täsävvüf aåkarlayír,
äsas çalarlarí ümumìläådìrìr, onun Azärbaycan ädäbìyyatíndakí
mövqeyìnì müäyyänläådìrìr. Bütövlükdä, Särxan bädìì fìkrìn täsävvüf ìåíõínda fälsäfä ìlä poezìya qaråílíõínín elmì panoramasíní
yaradír. Täsävvüfün yayílmasínda poezìyanín rolu, poetìk fälsäfädän fälsäfì poezìyaya gedän yol, Füzulì fälsäfäsìndä poezìyanín
zìrväyä qalxmasí kìmì problemlär mähz çaõdaå elmì sävìyyädä
öyränìlìr.
127
Fälsäfì-ädäbì cäräyandan yazan müällìfìn elmì qänaätlärì dä
näzärì sävìyyäsì vä sìqlätì ìlä seçìlìr. Särxan häm dä çox cìddì,
sakìt, tävazökar vä zähmätkeå alìmdìr. Ädäbìyyat Ìnstìtutunun gäläcäyìnì tämsìl edänlärdändìr. Onun äsärì här baxímdan AAK-nín
bütün täläblärìnä uyõun gälìr vä ona alìmlìk däräcäsì yaraåír.
2000.
DÌLBÄR ZAMANLÍNÍN
"M.F.KÖPRÜLÜ VÄ AZÄRBAYCAN ÄDÄBÌYYATÍ"
NAMÌZÄDLÌK DÌSSERTASÌYASÍNÍN
MÜZAKÌRÄSÌNDÄ
Ädäbìyyatåünas, folkloråünas, etnoqraf, tarìxçì kìmì tanínan
F.Köprülünün ìndìyä kìmì bìzdä araådírílmamasí haqsízlíqdír. Bu
baxímdan Dìlbär xanímín hämìn dìssertasìyasí çox däyärlìdìr. Näzärä alsaq kì, F.Köprülü häm dä Azärbaycan ädäbìyyatínín sayímlí tädqìqatçísídír - onda bu ìåìn däyärì ìkì qat artír.
Bu dìssertasìyanín bìr ähämìyyätì dä 70 ìl Azärbaycan ädäbìyyatåünaslíõínda qaranlíq qalan, açílmasí yasaqlanmíå bäzì
mänbälärì Köprülünün vaxtínda aydínlaådírmasí vä dìssertantín
bunlarí layìqìncä qìymätländìrmäsìdìr. Äsär bu baxímdan da aktual vä däyärlìdìr. Dìssertasìyada dìqqätì çäkän bìr mäsälä dä
Köprülünün Azärbaycan ädäbìyyatí tarìxìnä yanaåma konsepsìyasínín, onun prìnsìp vä faktorlarínín Azärbaycandakí konsepsìyalarla müqayìsälì aydínlaådírmasídír. Äsärìn strukturu, quruluåu,
dìl vä üslubu sälìqä vä sähmaní da yaxåídír. Mähärrämìn qayõí
vä sayõísí duyulur. Åäxsän mänä bìrìncì fäsìl xoå täsìr baõíåladí.
Burada dìssertant Köprülünün "Oõuznamälär", "Kìtabì-Dädä Qorqud", ozan-aåíq anlayíåí, aåíq ädäbìyyatí vä s. haqda araådírmalaríní sìstemlì halda, dìqqätlä öyränìr. Yerì gäldìkcä Azärbaycan
alìmlärìnìn fìkìrlärì ìlä dä paralellär aparír. Düz deyìr kì, aåíq ädäbìyyatí haqqínda Mähärrämìn sìstemlì tädqìqatíní F.Köprününün
fìkìrlärìnìn täsdìqì vä ìnkìåafí da saymaq olar.
Dìssertasìyada elmì polemìkalar da yox deyìl. Müällìf Köprülü
äsärlärìnä çaõdaå gözlä baxír, yerì düådükcä münasìbät bìldìrìr,
däqìqläådìrmälär dä aparír. Bütövlüklä, ädäbìyyatímíza aìd Köp-
128
rülünün konsepsìyasína Dìlbär xanímín münasìbätì bìzì ìnandírír.
Düzdür, suallar da doõur. Mäsälän, II fäsìldä adla mäzmun tärs
mütänasìbdìr. Adda XIX-XX äsrlär önä çäkìlìr, ìçärìdä ìsä orta
äsrlär ädäbìyyatídír. XIX-XX äsrlärä cämì 4 sähìfä yer ayrílíb.
Halbukì Köprülünün bu mövzuda xeylì araådírmalarí var. Lap bìr
fäslä dä materìal verär. Mäncä bu fäslìn adí belä ola bìlär:
"F.Köprülü vä klassìk Azärbaycan ädäbìyyatí mäsälälärì".
Köprülü F.Köçärlìnìn vä Ì.Hìkmätìn ädäbìyyat tarìxìnä aìd
äsärlärìnì qìymätländìrìr. Y.Väzìrìn "Azärbaycan ädäbìyyatí tarìxìnä bìr näzär" kìtabíní ìsä ähämìyyätsìz sayír. Sän dä onunla razílaåírsan. Axí, bu belä deyìl, tamamìlä yanlíå münasìbätdìr. Elä
Y.Väzìr bu äsärì Köprülüdän çox ävväl 1919-cu ìldä AXC dönämìndä yazíb. Özü dä Ìstanbulda. Bütün Azärbaycan mütäxässìslärì ona yüksäk qìymät verìb, ondan ìstìfadä edìblär. Sän gäräk o
äsärä baxaydín, sonra hökm veräydìn.
Baåqa xätalar da göstärmäk olar. Bunlar asanlíqla düzälär.
Äsärì qäbul etmäk, müdafìäyä buraxmaq lazímdír.
11.01.2001.
129
YUBÌLEYLÄRDÄ
"XÄZÄR" UNÌVERSÌTETÌNÌN RÄÅÌD BEHBUDOV ADÍNA
DÖVLÄT MAHNÍ TEATRÍNDA KEÇÌRDÌYÌ SÄMÄD
VURÕUNUN 95 ÌLLÌK YUBÌLEY TÄNTÄNÄSÌNDÄ ÇÍXÍÅ
ÜÇÜN QEYDLÄR
Män söhbät açsam da yüz qärìnädän,
Bu gündän ayríla bìlmäyäcäyäm.
gEllär uzadacaq åaìr ömrünü,
Görmäsäm, yazmasam o böyük günü,
Yüz ìl yaåasam da ölmäyäcäyäm.
Bu åer parçasí üzärìndä düåünüb çox åeylär demäk olar. Bälì,
S.Vurõun "Böyük kommunìzmìn sabahína män, Adì xäyal kìmì
gälmäyäcäyäm" dä deyìrdì. Kìm deyä bìlär kì, burada o, Azärbaycanín da gäläcäk azad günlärìnì anmírdí? Näzärä alsaq kì,
S.Vurõun poezìyasí rämzlärlä, sìmvollarla, täåbìh, xäyal vä romantìk düåüncälärlä doludur, onda buna heç åübhä yerì qalmír.
Bìlìrsìnìz kì, rämz vä sìmvollar da romantìzm yaradícílíq metodunun äsas atrìbutlaríndandír. H.Cavìd, M.Hadì, A.Åaìq, hätta
gänc C.Cabbarlí kìmì romantìk åaìrlärìn poezìyasínda bu cür
rämz, sìmvolìka, xäyal äsas yer tutur. Bu da bìr növ azadlíõa, hürrìyyätä romantìk alämä qovuåmaq yoludur. Elä bìr dä bu keyfìyyätìnä görä Åura dönämìndä romantìzm qäbul edìlmìrdì. Äväzìndä sosìalìzm realìzmì deyìlän qurama bìr åey düzältmìådìlär. Ancaq S.Vurõun bu metod çärçìväsìnä síõmírdí. Onun çärçìvälärìnì,
sínírlaríní daõítdí. Dünya romantìzm ädäbìyyatí sävìyyäsìndä
ädäbì örnäklär yaratdí. Bu, böyük ìstedadlara näsìb olan hünärdìr.
Elä ona görä dä Yazíçílar qurultayínda poezìya üzrä märuzänì
S.Vurõuna tapåírmalí oldular. Elä ona görä dä K.Sìmonov, N.Tìxonov, A.Fadeyev kìmì böyük rus sänätkarlarí S.Vurõunla sämìmì dostluq edìrdìlär vä bu dostluqdan åäräf duyurdular. Elä ona
130
görä dä Åura aparatí S.Vurõun åöhrätìndän, ìstedadíndan vä nüfuzundan çäkìndì, onu mähv edä bìlmädì.
Sämäd Vurõun az yaåadí, amma, çox vä böyük äsärlär yaratdí.
Äslìndä mìllì poezìyamízda bìr mäktäb yaratdí. Bu, Füzulì, Vaqìf
märhäläsìndän sonra yenì özünämäxsus bìr mäktäbdìr. Neçä yaradící näslä örnäk oldu, olacaq da. Hämìåä åerìmìzìn bayraqdarí
kìmì åöhrätländì, yenä dä belä sevìnclä yad edìläcäk. O, bu gün
dä åerìmìzìn, ädäbìyyatímízín yoluna ìåíq salír. Sabahímíza yol bu
gün dä S.Vurõun yaradícílíõíndan keçìr. Torpaqlarímízín qaytarílmasí, qaçqín, köçkünlärìmìzìn öz yurd-yuvalarína dönmäsì, Qarabaõímízín kafìrlärdän tämìzlänmäsì uõrunda mübarìzälärdä
S.Vurõun da bìzìmlädìr.
Mänä elä gälìr kì, bìr dä ona görä S.Vurõunu yenìdän çap
etmäyä, haqqínda tädbìrlär keçìrmäyä böyük ehtìyac var. Åaìrìn
adína, ìstedadína layìq bu tädbìr kìmì. Ona görä dä män baåda
qeyrätlì yurdsevär dostum, Xäzär Unìversìtetìnìn rektoru, professor Hamlet Ìsaxanlí olmaqla bütün Unìversìtet kollektìvìnì täbrìk
edìräm. Hamlet bäy, Sìz ädäbìyyat vä mädänìyyätìmìzìn täblìõìndä böyük ìålär görürsünüz. Bu yolda Sìzä uõurlar dìläyìräm. Bütün zamanlarín böyük åaìrì S.Vurõuna ìsä, ruhun åad olsun, ustad,
mìn yaåa deyìräm. Saõ olun!...
2001
SUMQAYÍT UNÌVERSÌTETÌNÌN
BÌR ÌLLÌK YUBÌLEYÌNDÄ
Sumqayítda bu gün bìr bayram ovqatí gördüm. Bu, Sumqayít
Dövlät Unìversìtetìnìn yaranmasínín bìr ìllìk yubìley täntänäsìdìr.
Elm, maarìf, tähsìl, tädrìs bayramídír.Sumqayít zìyalílarínín, täläbä vä müällìmlärìnìn bayramídír. Düz demìålär kì, Unìversìtet äslìndä, åähärìn sìmasíní müäyyänläådìrìr. Bu baxímdan Unìversìtetìn yaranmasí böyük hadìsädìr vä sumqayítlílarín belä sevìnmäyä
haqlarí var.
Åura ìmperìyasí Sumqayítí dünyaya ìkì cähätdän tanítmíådí:
aõír sänaye åähärì olmasína görä vä ermänì hadìsälärìnä görä.
Halbukì Sumqayít gänclìk vä gözällìk åähärìdìr, qürub yaradanla-
131
rín, yaåamaõa haqqí olanlarín åähärìdìr. Onu häm dä elm, maarìf,
mädänìyyät, märkäzì kìmì tanítmaq lazím ìdì. Düzdür, müstäqìllìk yolundayíq. Amma çätìn zamanlar yaåayíríq. Torpaqlarímíz
tapdaq altíndadír. Qarabaõ dardadír, Åuåamíz üçün daríxmíåíq.
Cänub därdì, Därbänd därdì, Borçalí aõrílarímíz var. Män Sumqayít Dövlät Unìversìtetìnìn mähz belä çätìn zamanda yaranmasíní da xüsusì qeyd etmäk ìstäyìräm. Bu ìåì häyata keçìrmäk üçün
qeyrät vä hünär gäräk ìdì. Bunu da Unìversìtetìn rähbärlìyì göstärdì.
Dìqqätälayìq ìkìncì cähät bu Unìversìtetdä humanìtar fakültälärìn olmasídír. Täcrübä göstärìr kì, ölkämìzdä yaxåí åagìrdlär
Sumqayítdan daha çoxdur. Qoy Bakíya getmäkdänsä, öz åähärlärìndä oxusunlar. Häm dä bunu yada salmaq ìstäyìräm kì, dünyanín här yerìndä, eläcä dä Bakída neçä elm märkäzìndä, tähsìl
ocaõínda däqìq elmlär (fìzìka, rìyazìyyat, kìmya vä s.) öyränìlìr.
Älbättä, ìstäyìrìk kì, bìzìm säsìmìz dä dünyadan eåìdìlsìn. Axí,
Azärbaycan-türk dìlì, ädäbìyyatí tarìxì yalníz burada – Azärbaycanda öyränìlìr. Däqìq elmlärdä beyìn, humanìtar elmlärdä üstä
gäl üräk dä fäal olmalídír. Bìzì uzun zaman müstämläkä, mänävì
ìdeolojì síxíntí altínda saxlayíblar. Qanímízí, genìmìzì, tarìxìmìzì,
täfäkkürümüzü däyìådìrmäyä çalíåíblar. Bu gün dä çoxlarímíz tarìxìmìzì bìlmìr. Keçmìåìmìzì yaxåí, obyektìv öyränmäk, özümüzü
dünyaya layìqìncä tanítmaq ìåì ìndì, müstäqìllìk dönämìndä häyata keçmälìdìr. Bu ìådä bìr ìllìk yubìleyìnä yíõíådíõímíz Unìversìtet
täläbälärì dä ìåtìrak edäcäk. Bunu arzu edìräm.
Män Bakída Dövlät Unìversìtetìndä, Özäl unìversìtetlärdä oluram, därs dä aparírím. Çox müåahìdälärìm var. Rektorunuz Nadìr
müällìm dä genìå märuzä etdì, bìr ìldäkì uõurlarínízí gördüm.
Gerçäkdän, öyünmälìsìnìz. Bunu häm elmì ìålärdä, tälìm-tärbìyädä, tädrìsdä, häm dä abadlíq, mädänì quruculuq ìålärìndä görmäk
olar. Ìnaníríq kì, Sumqayít Dövlät Unìversìtetìnä dövlät qayõísí da
olsa, hälä çox bayramlar göräcäyìk.
Män bu Unìversìtetìn yaranmasínín bìr ìllìk yubìleyì münasìbätìlä müällìm-täläbä kollektìvìnì, Sumqayít zìyalílaríní, Unìversìtetìn rähbärlìyìnì üräkdän täbrìk edìr, böyük uõurlar dìläyìräm. Mä-
132
nì bura dävät etdìyìnä görä ìstedadlí alìm, pedaqoq, gözäl ìnsan,
dostum, hämyerlìm Yadìgar Hüseynova da saõ ol deyìräm.
13.04.2001.
"BORÇALÍ"
QÄZETÌNÌN 4 ÌLLÌYK YUBÌLEYÌNDÄ
Bu gün Borçalínín bìzlärìn bìrlìyìnä, onlara maddì dä olmasa,
mänävì yardímda bulunmaõímíza çox böyük ehtìyací var. Çox
qayõílaníram kì, "Borçalí" cämìyyätì bu väzìfänìn öhdäsìndän
gälä bìlmìr. Halbukì bu, xalq, torpaq, vätän, mìllì qeyrät mäsäläsìdìr. Ìqtìdaríndan, müxalìfätìndän, ìåìndän, väzìfäsìndän, böyüyündän, kìçìyìndän asílí olmayaraq hamímíz bìr mäqsädä xìdmät
etmälìyìk. Bu baxímdan "Borçalí" qäzetìnìn fäalìyyätìnì yüksäk
qìymätländìrìräm. Bu gün nä mädänì, nä dä sìyasì märkäzìmìz
var. Bìrcä bu qäzetìmìz var, gälìn onu ähatä edäk, ona yardímçí
olaq. Än tutarlí, kövräk yerìmìz mätbuat mäsäläsìdìr. On ìldìr çalíåíríq, bu ìåì yoluna qoya bìlmìrìk. Saõ olsun böyük üräklì bu kìçìk kollektìv, bìr cämìyyätìn ìåìnì görürlär. Bu dörd ìldä "Borçalí"
qäzetì yaåadí, özünü tanítdí, ìnaníram kì, gäläcäkdä daha yaxåí
olacaq. Çünkì qeyrätlì, qälämlì adamlarín ähatäsìndädìr. Afärìn
häkìm, jurnalìst, åaìr Azadä xanímín hünärìnä. Ondakí qeyrät,
Borçalí sevgìsì çoxuna örnäkdìr. Qäzetìn belä sävìyyälì çíxmasí,
Azärbaycanda vä Gürcüstanda sevìlmäsì onun hünärì ìlä baåa gälìr. "Borçalí" qäzetì öz mövzu daìräsì vä materìallarínín çeåìdlìyì
ìlä seçìlìr. Qäzet maraqlí vä mäzmunlu çíxír. Män maraq üçün öz
arxìvìmdän qäzetìn keçän ìlkì bìr neçä sayíní varaqladím. Häqìqätän, xoå täsìr baõíåladí, oxunaqlí, täbìì vä sämìmìdìr. Bütövlükdä, janr vä mövzularí görün necä çeåìdlìdìr:
1. Borçalí häyatí. 2. Borçalínín görkämlì adamlarí (åaìrlär,
alìmlär, müällìmlär, ìdmançílar, ämäk adamlarí vä b.). 3. Borçalí
aåíq sänätì vä xalq åerì. 4.Azärbaycan- Gürcüstan sìyasì, ädäbìmädänì älaqälärì. 5.Sìyasì mäsälälär, E.Åevardnadzenìn yubìleyì,
baåqa yubìleylär…
133
Qäzetìn 21 mart sayínda sìzä bìr neçä materìalín adíní xatírladím:
1. Borçalída Novruz-bahar bayramí.
2. Aåíq Pärì mäclìsì Gürcüstanda.
3. A.Åaìq adína orta mäktäbdä A.Åaìq abìdäsìnìn açílíåí märasìmì.
4. Qaraçöplü rässam Zahìd Hüseynovun beynälxalq sìmpozìumda qízíl medal almasí.
5. Sämäd Vurõun haqqínda yenì xatìrälär.
6. Yenì åerlär vä s.
Bunlar, eläcä dä adíní çäkmädìyìm baåqa maraqlí yazílar, åäkìllär, xäbärlär vä s. qäzetì bäzäyìr. Älìmdä olan saylar onun
ümumì sävìyyäsì haqqínda aydín täsävvür yaradír. Belä ola hämìåä. Ìndì kì, aìlävì söhbätdìr, bìr-ìkì arzumu da deyìm:
1."Borçalí" qäzetì get-gedä ädäbìyyat vä mädänìyyät mäsälälärìnä daha genìå yer verìr. Bu onun däyärìnì, oxucu vä müällìflärìnìn sayíní artírír. Odur kì, yaxåí olardí kì, täk "ìctìmaì-sìyasì,
hüquqì" yox, häm dä ädäbì qäzet kìmì täqdìm edìlsìn. Axí, Borçalí deyändä saz-söz, åer, sänät yada düåür.
2.Qäzet Azärbaycandakí borçalílardan çox Borçalídakí soydaålarímíza çox yer versä, häm öz amalína, ämälìnä uyõun häräkät
edär, häm dä daha cazìbälì olar. Axí, Borçalíní saxlayan bìz yox,
onlardír.
Bütövlükdä, "Borçalí" qäzetì Borçalí häyatíní daha genìå ìåíqlandírmaõa baålayír, get-gedä daha maraqlí vä oxunaqlí olur. Qäzetìn ärsäyä gälmäsìndän 4 ìl keçìr. Qäzetìn täsìsçìsì Kazím Qaçaõanlíní, onun meydana gälmäsì vä sevìlmäsì säbäbkarí Azadä
xanímí vä baåqa ämäkdaålaríní üräkdän täbrìkläyìr vä alqíålayíram. Daha böyük uõurlar dìläyìräm.
2000.
AÅÍQ HÜSEYN SARAÇLÍ - 85
ÅÄHRÌYAR SARAYÍNDA YUBÌLEY
MÄRASÌMÌNDÄ
Qazax åaìrlär, Qarabaõ xanändälär mäskänì sayíldíõí kìmì,
Göyçä vä Borçalí da aåíq sänätì ìlä tanínír. Aåíq Sadíq, Xíndí
134
Mämmäd, Aåíq Ämrah, Hüseyn Saraçlí, Kamandar kìmì sänätkarlar bu änänänì daha da åöhrätländìrdìlär. Borçalí aåíq mäktäbìnìn
bütün özällìklärì vä gözällìklärì Aåíq Hüseynìn sazínda, sözündä
cämläåìb.
XX äsrìn ävvällärìndän Borçalída, o síradan Saraçlída aåíq
mäclìslärì, yíõamatlar, naõíl, dastan gecälärì keçìrìlìrdì. Burada
Aåíq Äläsgär, Aåíq Åenlìk, Aåíq Hüseyn Bozalqanlí, åaìr Aõacan,
åaìr Näbì, Quåçu Ìbrahìm, aåíq Bayram vä b. da olub. Män ìsä
müharìbädän sonra belä mäclìslärìn åahìdì olmuåam. Evìmìzìn bìr
otaõí çayxana ìdì. Burada Aåíq Hüseynìn mäclìslärìndä bìr küncä
qísílíb sakìtcä qulaq asardím, hätta taxtadan saz da düzältmìådìm.
Aåíq Hüseynä bänzämäyä çalíåírdím. Gìzlìncä dínqíldadírdím.
Aåíq Hüseyn sänätìn zìrväsìndä ìdì, ustadlardan öyränmìådì,
görüb götürmüådü. 20-yä qädär yetìrmäsì var ìdì, neçä-neçä zìyalíya saz baõíålamíådí, çalmaõí öyrätmìådì. Elä bìzä dä. Här däfä
Bakíya gäländä evdä mäclìs düzäldìrdìm, dostlarí baåína yíõírdím. Bìr däfä belä mäclìslärìn bìrìndä dedì: - A åaìr, sazín haní?
Dedìm: yoxdu, Söyün ämì.
- Åaìr adamsan, sazín nìyä yoxdu? Bä mänìm sazímí neyä dínqíldadírsan? Dedìm, yadíndan çíxíbmí, texnìkumda bìzä tar öyrädìrdìlär. Dedì, bìldìm, onda saa saz gätìräjäm, yaxåí öyrän.
O saz ìndì dä dururg
Mänä elä gälìr kì, bu mäclìsìmìzdä dä ustadímízín saz baõíåladíõí adamlardan var. Aåíq Hüseyn mäclìs aparmaõí, qaravällì, naõíl söylämäyì, dastan daníåmaõí, sazí, sözü ìlä äväzsìz sänätkar
ìdì. Aåíq Hüseyn Cavan bu cähätì gözäl ìfadä edìb: "Dastan daníåmaq, mäclìs aparmaq elä bìl kì, Aåíq Hüseyn Saraçlínín boyuna
bìçìlìb". Koroõlu näräsì, Käräm naläsì, Åah Ìsmayíl harayí Aåíq
Hüseyn ìfasínda bänzärsìz ìdì.
Aåíq Hüseynlä bìz ämìuåaõí vä känddä yaxín qonåuyuq. O, sälìqä-sähmanda, ädäb-ärkanda, boy-buxunda, adamlarla ünsìyyätdä, söhbätdä örnäk ìdì. Qara, eåmä bíõlarí Koroõlunu xatírladírdí,
onun tütün qutusu gümüådän ìdì. Hämìåä Trabzon tänbäkìsì çäkärdì. Üç aydan bìr gedìb Batumdan alírdí. O, 75-ä qädär havacat
bìlìrdì, hamísíní da çalírdí, söz oxuyurdu. Kìm artíq deyìrsä, yalandí deyìrdì. Adíní däyìåìrlär. Aåíq Hüseyn klassìk havalarín
135
mahìr ìfaçísí ìdì. Özü dä "Baõdad dübeytì" adlí hava düzältmìådì.
Deyìrdì: bunu Gìrmanåahlí bìr ustaddan eåìtmìådìm. Sonra unutdum, yadda qalanlar äsasínda bunu düzältdìm. Kärämìnìn 7 havasíní mänìm ìåtìrakímla lentä yazdírdí.
1986-cí ìldä ustadín 70 ìllìk yubìleyì olmalí ìdì, härdän Bakíya
gälìrdì. Rähmätlìk Ì.Åíxlí vä H.Arìf MK-ya NK mäktub da yazdílar. Ancaq cavab gälmìrdì. O da çox nìgaran ìdì, nä yubìley düzälìr, nä dä näårìyyatdakí kìtabí çíxírdí. "Ölüm haq ìåìdìr - deyìrdì, ondan qorxmuram, amma bìrcä böyük toyum qaldí, onu da qurtarsam därdìm olmaz". 70 ìllìyìnì näzärdä tuturdu. Amma nä yazíq
kì, baå tutmadí. Artíq Aåíq Hüseynìn ölümü yaxínda ìdì, dost-taníålarí vìdalaåmaõa çaõírírdí. Mänì dä çaõírdí, özümü yetìrdìm,
qucaqlaådíq, öpüådük, aõladíq. O daníåa bìlmìrdì, bìr-bìrìmìzä baxa-baxa qaldíq. Baåí ìlä, gözü ìlä näsä ìåarä edìrdì. Anladím kì,
kìtabínín taleyìnì soruåur.
Aåíq Hüseyn dünyadan köçdü, kìtabí da ölümündän sonra çíxdí. O ömür boyu yubìley görmädì, özünä mäclìs qurmadí. Mänä
elä gälìr kì, bu gün Aåíq Hüseynìn doõum gününün 85 ìllìyì münasìbätìlä qurulan bu gözäl mäclìs bütün yubìleylärìnä äväzdìr.
Ìndì ustadín ruhu da baåímíz üstä gäzìr, bu tämtäraqdan åadlanír.
Ona görä dä åaìr qardaåím, mìllät väkìlì Zälìmxan bäyä üräkdän
täåäkkür edìräm. Bu ìåì bütövlükdä saza, sözä, sänätä, Borçalímíza sevgì vä mähäbbät kìmì qäbul edìräm.
23 may 2001,
Åährìyar sarayí.
KAMAL TALÍBZADÄ - 70
Elmìmìzìn aõsaqqalí, müdrìk alìmìmìz Kamal müällìmìn 70 ìllìk ömrünün 32 ìlì mänìm gözlärìm qabaõínda keçìb. Onun haqqínda mänìm dä çox deyìläsì sözüm var. Bu haqda mäclìslärdä,
görüålärdä daníåmíåam, mätbuatda yazmíåam.
Kamal müällìm çoxlarínín häsäd aparacaõí qädär sadä, müdrìk, böyük qälblì, humanìst, vätänsevär, yurdsevär, mìllätsevär,
öbyektìv vä tämìz ìnsandír. Bu onun äsl-näcabätìndän, yeddì qat
åäcäräsìndän gälìr. Borçalí obasíndan, Borçalí aõsaqqallaríndan,
136
Tìflìs mühìtìndän gälìr. Bu Abdulla Åaìqìn özündän vä evìndä nur
ìåíõína yíõílan H.Cavìd, M.Hadì, Y.Väzìr, S.Hüseyn, S.Vurõun kìmì yazíçí vä åaìrlärdän gälìr. Bu XX yüzìl Azärbaycan zìyalílarínín ìåíqlí änänälärìndän gälìr. Çoxuna näsìb olan åey deyìl.
Kamal müällìm Orta Asìya türk dövlätlärìndä, Tatarístanda,
Baåqírqístanda ädäbìyyatåünas-alìm kadrlarín yetìåmäsìndä böyük
ìå görüb, Azärbaycanda ädäbìyyatåünaslíq mäktäbì yaradíb, böyük alìmlär näslì yetìríb. Ìndì bu alìmlärìn hamísí ondan mähäbbätlä daníåír. Yenì dövr Azärbaycan ädäbìyyatí åöbäsì 42 ìldìr kì,
onun älì ìlä formalaåíb, bu gün dä Kamal müällìmìn kölgäsì üstümüzdädìr.
50 yaåínda cavan çox eåìtmìåìk, 70 yaålí yox. Bu gün 70 yaålí
cavanímíz da var. Kamal müällìmìn belä cavan qalmasínín säbäbìnì härä bìr cür yozur. Özü bunu gänclìkdä ìdmançí olmasí, yaxåí
qapíçí olmasí ìlä baõlayír. Amma mäncä bunun bìr sìrrì dä var, o,
gözällìk aåìqì, gözällìk vurõunudur. Bu da ömrünü uzadír. Mäclìslärdä xanímlar olmayanda elä bìl daríxír. Hämìåä åöbäyä gäländä
tez soruåur, "haní mänìm gözällärìm?"
Bu Ìnstìtutun formalaåmasínda, respublìkada müqäddäs ocaq
kìmì tanínmasínda onun böyük rolu olub. Çoxumuzun yetìåmäsìndä haqqí-sayí, qayõísí, sayõísí olub. Bunu hämìåä demìåìk, deyäcäyìk. Amma öz aramízdír, bäzän bunun zìyaníní da çäkmìåäm.
Hälä Tìflìsdä Ìnstìtutda oxuyarkän 1960-cí ìldä M.Hüseyn,
Ä.Kürçaylí, gürcü xalq åaìrì Georgì Leonìdzenìn 60 ìllìk yubìleyìnä gälmìådìlär. Män dä G.Leonìdzeyä häsr etdìyìm åerìmì oxudum. Åaìr mänì qucaqlayíb öpdü. Sevìmlì yazíçímíz M.Hüseyn dä
mehrìbancasína dedì:
- Bakíya gäländä yaníma gäl. Sän yaxåí åaìrsän, Yazíçílar Ìttìfaqína qäbul edäcäyìk.
Bìr gün dedìm: Kamal müällìm, Mehdì müällìm söz verìb kì,
mänì Yazíçílar Ìttìfaqína götürsün. Anket dä almíåam. Sänädlärì
hazírlayíb aparíb veräcäm, - nä deyìrsìnìz?
Kamal müällìm cìddìläådì. Äflatun, bu olmadí, - dedì - Kasíb
oõlansan, get dìssertasìyanla mäåõul ol, müdafìä et! Burax bu åerì-zadí.
Beläcä mänì çäkìndìrdì.
137
Bìr müddät keçdì. Åerlärìmì çapa hazírlayíb Kamal müällìmä
verdìm kì, bìr dänä räy yazsín, çap etdìrìm. Düz ìkì aydan sonra
ìstädìm. Çíxaríb özümä verdì, räy dä yazmamíådí. Yenä eynì
mäslähätlärì verdì. Åerlärdän dä bìr-ìkì söz dedì. Bìldìm kì, heç
oxumayíb.
Kamal müällìm ìkì däfä mänä yaradícílíq ìåìndä belä "mäslähät" verìb. Amma Ìnstìtutda mänä qayõí da göstärìb. Ona görä dä
bu söhbätì ìlk däfä Kamal müällìmìn öz yanínda daníåíram. Nä
ìsä, Kamal müällìmä can saõlíõí, salamatlíq dìläyìräm.
20.11.1993.
KAMAL TALÍBZADÄ – 75
Bu gün burada Sìzlärlä Ämäkdar Elm xadìmì, Dövlät mükafatí
laureatí, Åöhrät ordenlì akademìkìmìz, böyük xocamíz, ustadímíz
Kamal Abdulla Åaìq oõlu Talíbzadä ìlä yubìley günümüzdür, åänlìk mäclìsìmìzdìr. Bu gün burada Abdulla Åaìqìn ruhu da ìåtìrak
edìr. Bu gün häm dä Åaìq günüdür. Åaìq sevìncìdìr.
A.Åaìq xalqímíza böyük vä qìymätlì ìrs, särvät, yadìgar qoyub
gedìb. Än böyük yadìgarí ìsä sevìmlì övladí, bu gün baåína toplaådíõímíz, aõsaqqal ustadímíz, äzìzìmìz Kamal Talíbzadädìr. A.Åaìq
50-cì ìllärä qädär Azärbaycan zìyalílarínín bìr neçä näslìnì yetìådìrdì. 50-cì ìllärdän ìndìyä qädär bu åäräflì väzìfänì ädäbìyyatåünaslíq elmì sahäsìndä häyata keçìrmäk böyük zìyalí alìmìmìz,
xocamíz Kamal Talíbzadäyä näsìb oldu. Bu gün Azärbaycan ädäbìyyatåünas alìmlärìnìn üç näslì Kamal müällìmìn yetìrmälärìdìr.
Ona görä bìz näslìn adíndan Kamal müällìmì üräkdän alqíålayír,
täbrìk edìrìk.
Kamal müällìm häm ädäbìyyat tarìxçìsì, häm dä bìr näzärìyyäçì, mätnåünas kìmì ustadír. O, ädäbì-tänqìdì yönündä vä ädäbìyyatåünaslíqda sözün äsl mänasínda bìr mäktäb yaratmíådír.
Hälä bu mäktäbdän çoxlarí därs alacaq. O, bìr müällìm, ustad kìmì täk Azärbaycanda yox, bütün türk dünyasínda tanínír. Orta
Asìya dövlätlärìndä, Tatarístanda, Türkmänìstanda, Baåqírqístanda vä b. yerlärdä onun yetìrmälärì çoxdur. K.Talíbzadänìn "Abbas Sähhät", "XX äsr Azärbaycan ädäbì tänqìdì", "Ädäbì ìrs vä
varìslär", "Sänätkarín åäxsìyyätì", "Seçìlmìå äsärlär"ì, ìkìcìldlìyì
138
vä b. äsärlärì fundamental tädqìqatlardír, Azärbaycan elmìnìn gäläcäk ìnkìåafína ìåíq salír.
Kamal müällìm häm dä görkämlì elm, mädänìyyät täåkìlatçísí
kìmì fäalìyyät göstärìr. O, uzun zaman Ìnstìtuta rähbärlìk etmìå,
åöbä müdìrì, Yazíçílar Bìrlìyì Ìdarä Heyätìnìn üzvü, bìr çox elmì
müässìsä, redaksìya åuralarínín, tänqìd bölmäsìnìn rähbärì olmuådur. Bu gün dä Elmlär Akademìyasínín häqìqì üzvü kìmì mähsuldar çalíåír, A.Åaìqìn mänzìlìnì sahmana salír, elmìmìzìn ìnkìåafínda, dünyada tanínmasínda, gänc kadrlarín yetìådìrìlmäsìndä älìndän gälän yardímí äsìrgämìr.
20.09.1999.
CAMAL MUSTAFAYEV - 70
Göylärìn barí-varí, göy, günäå, ay, ulduzlar lap qar, yaõíå, torpaõín barí daõlar, därälär, çaylar, göllär, dänìzlär, baõlar, baxçalardírsa, xalqín, mìllätìn nemätì onun zìyalílarídír - alìmì, åaìrì,
müällìmì, rässamí vä b. elm, ädäbìyyat, mädänìyyät vä maarìf
xadìmlärìlìr. Mìllätì oyadan, bìrläådìrän, qabaõa aparan, dünyada
tanídan onun äsìl zìyalílarídír. O kìçìk xalqlar, ölkälär, lap bìzìm
Azärbaycan kìmì, nähäng äjdahalar arasínda elä-belä davam gätìrmädì ha, onun Babäklärì dä, Koroõlularí da oldu, farslar arasínda fars poezìyasínda åahlíq edän Nìzamìsì dä, därìsì soyulan Näsìmìsì dä Türk dünyasíní bìrläådìrän Füzulìsì dä, rusu belä böyük
ìstedadína pärästìåä mäcbur edän S.Vurõunu da, eläcä dä Bähmänyarí da, Näsräddìn Tusìsì dä, M.Ä.Räsulzadäsì dä, Ä.Hüseynzadäsì dä, Heydär Hüseynovu da. Bu xalqín yaåarí bayraõíní
onlar ìrälì apardí. Elä bìzìm balaca Borçalí da, qeyrätlì borçalílarímízla, onlarín yetìrdìyì öndärlärlä taníndí. Nä yazíq kì, bìz hälä
dä Borçalínín tarìxìnì öyränmämìåìk. Onun qädìm öndärlärìnì yaxíndan tanímíríq. Bìr onu bìlìrìk kì, Näsräddìn Tusìnìn räsädxanasínda ìåläyän alìmlärdän bìrì bìzlärdän olub. Heç onu da öyränmämìåìk. Vätän, yurd, xalq uõrunda vuruåan Borçalí ìgìdlärìmìzì,
äränlärìmìzì heç dä yaxåí tanímíríq. O síradan da elä Qarapapaq
Mehralí bäy, Ìsaxan bäy kìm qährämanlarí. Amma onu yaxåí bìlìrìk kì, Borçalíní ucaldan, tanídanlar arasínda A.Åaìq, N.Närìmanov kìmì böyük zìyalílarímíz da olub. Zahìd Xälìlov kìmì böyük
139
alìmlärìmìz dä. Belä qeyrätlì, hörmätlì, görkämlì alìmlärìmìzdän
bìrì dä Camal Mustafayevdìr. O, Borçalínín ìlk fìlosof alìmìdìr.
H.Hüseynovdan sonra ìkìncì häm fälsäfì, häm dä ädäbì fìkrìmìzì
sìntez åäkìldä dünya elmì ìnkìåafí sävìyyäsìndä araådíran alìmdìr.
Camal müällìm sözün häqìqì mänasínda ìnsandír, åäxsìyyätdìr.
Ìnsan, åäxsìyyät sözlärì fìlosoflarímízdan än çox ona yaraåír. Bunu hamí täsdìqläyär. Camal müällìm xeyìrxah, mäläk täbìätlì,
ìåíqlí bìr ìnsandír. Bakída oxuyan bütün gänclär, xüsusìlä Borçalí
gänclärì, nä ehtìyaclarí olsa onun üstünä gälìrdìlär. Heç vaxt da
boå qayítmírdílar. Neçä-neçä Borçalí gäncì Camal müällìmìn hìmayäsì ìlä oxuyub, yetìåìb. Bu gün hamísí ona mähäbbät vä ehtìram bìldìrìr.
Åäxsän män Camal müällìmlä 70-cì ìllärdän yaxín olmuåam.
Aramízda hämìåä ädäb-ärkan vä sämìmìyyät olub. Camal müällìmì xeyìrdä, åärdä müåahìdä etmìåäm. Ìsmayíl Hìkmät hälä 1923cü ìldä A.Åaìqìn ädäbì-pedaqojì fäalìyyätìnìn 20 ìllìyìndä demìådìr: "A.Åaìq nümunädìr bìr mäläyä". Bu gün bu sözü Camal
müällìm haqqínda da demäk olar. Män çoxdan ìstäyìrdìm kì, Camal müällìmìn haqqínda näsä yazím. Yubìleyì dä gäldì, åerdän
baåqa bìr åey yazmadím. Ancaq saõlíq olsun, onunla görüåümüz
elä bayram kìmìdìrg O, bu ìåì üräklä, böyük säxavätlä mänìm
üçün gördü. 1993-cü ìldä mänìm "Borçalí harayí" åerlär kìtabím
çíxírdí. Dedìlär buna bìr yaxåí "Ön söz" yazílsa yaxåídír. O saat
bìrcä Camal müällìmì yada saldím. Saõ olsun, yenä dä täåäkkürümü bìldìrìräm, mämunìyyätlä razí oldu, yazdí da. Özü dä çox
gözäl, ädäbì-elmì-fälsäfì ruhlu bìr "Ön söz"…
AFAT QURBANOV - 70
Borçalí da Qarabaõ kìmì ìkì bölgädän ìbarätdìr. Daõ Borçalí
(ona Loru da deyìrlär) vä Aran Borçalí. Qanlí bolåevìklär 1921-cì
ìldä Daõ Borçalíní ayíríb mänfur ermänìlärä baõíåladí. Sínírí elä
çäkmìådìlär kì, doqquz känd Gürcüstan täräfdä, bìrì ìsä Ermänìstan täräfdä qalmíådí. Kafìrlär täräfdä qalan qädìm Cücä kändì
(sonralar Qízíl Åäfäq) ìdì. Än qanlí-qadalí günlärdä belä bu känd
ermänìlärìn acíõína böyüyür, abadlaåírdí. Män o säfalí yerlärdä
140
çox olmuåam. Äzìzìmìz Afat müällìm mähz bu känddä dünyaya
gälìb, Daõ Borçalída da, Aran Borçalída da sevìlìb. Bakída ìsä
åöhrätlänìb. Bu günkü bayram täntänäsìndä Borçalí türklärì dä
öyünür, sevìnìrlär. Bäzän ìnsanín häyatínda elä anlar, olaylar olur
kì, elä adamlarín ìzì qalír kì, ömür boyu unudulmur. 70 ìllìk bayramína yíõíådíõímíz Afat müällìm dä belä adamlardandír. Burada
mütäxässìslär onun häyatíndan, elmì-pedaqojì fäalìyyätìndän xoå
söhbät açdílar, äsärlärìndän, yetìådìrmälärìndän sämìmìyyätlä
daníådílar. Bütün bunlar bìzìm dä üräyìmìzdändìr, hamímízín baåucalíõídír, ìbrätlìdìr.
Afat müällìmlä taníålíõímízín tarìxçäsì 1956-cí ìldändìr. O zaman Tìflìs Pedaqojì Ìnstìtutunda qäbul ìmtahanlarí verìrdìm. Dekanímíz yabançílardan olduõundan ìmtahanda ìåtìrak etmìrdì. Çox
särt tarìx müällìmì Mäcìd Seyìdov, ìpäk kìmì yumåaq täbìätlì Zìya Borçalí vä gänc Afat müällìm ìdì. 9 ìmtahan verìrdìk. Bunlar
hamísínda ìåtìrak edìrdìlär. Män hamísíndan 4-5 alírdím. Son tarìx
ìmtahanínda Mäcìd müällìm nädänsä mänì çox síxíådírdí. Suala
tutdu, özü dä proqramda olmayan partìya qurultayí materìallarína
aìd. 4 yazmaq ìstädì, razílaåmadím. Afat müällìm dözmädì: Mäcìd müällìm, bu uåaqdan nä ìstäyìrsìz, yazín beåìnì çíxíb getsìn
dä. O pärt oldu, dìllänmädì, beåìmì yazdí. Bu mänìm genìå audìtorìyada, özü dä tanímadíõím adam täräfìndän ìlk müdafìä olunmaõím ìdì. Elä bìl mänä qol-qanad verdìlär. Bu olay ömürlük yadímda qaldí. 60-70 yaålí aõsaqqal qaråísínda, özü dä qäbul ìmtahanínda här gänc müällìm belä häräkät edä bìlmäzdì. Bunu yalníz Afat müällìm bacarardí. Bälkä sonralar ädäbì-elmì yöndä azçox qazandíqlarím elä bu mäqamdan, bu andan baålayírdí.
Afat müällìmlä ìkìncì görüåümüz sentyabrín 1-dä (1956) oldu:
Çaõdaå Azärbaycan dìlìndän därs deyìrdì, ìlk därs ìdì. Yabançí
dekanímíz gäldì, ondan soruådu: "Bunlarín hansí yaxåí ìmtahan
verìb?". Afat müällìm mänì göstärdì. Dekan "Sìnfä cavabdehsän"- deyìb getdì, sonralar bunun nä demäk olduõunu bìldìm.
Män boynuma alíram kì, beå ìldä Ìnstìtutda ìmtahandan bìr
däfä dä olsa dörd almadímsa, burda Afat müällmìn dä xìdmätì
var. Çünkì män bütün ìmtahanlarda müällìmlä bìrlìkdä oturur-
141
dum. Qurtaranda da ya mändän soruåurdular, ya da yox. Yoldaålaríma da kömäklìk edìrdìm.
Afat müällìm bìzä bìr ìlä yaxín därs dedì. Açíõíní deyìm kì,
onun täsìrì ìlä män dä dìlçì ola bìlärdìm, ancaq åer, sänät üstälädì.
Afat müällìm täk cavan vaxtí yox, bu gün dä bìzlärä öz qayõí
vä sayõísíní äsìrgämìr. Bunu åäxsän män hämìåä duymuåam vä
öz täåäkkürümü bìldìrìräm.
YAÅAR QARAYEV - 65
Yaåar Qarayev 60-cí ìllär näslìnìn ädäbìyyatåünas, tänqìdçì vä
näzärìyyäçì kìmì sayílíb-seçìlän ünlü nümayändäsìdìr. Onun haqqínda söz demäk çoxäsrlìk ädäbìyyatímízí vä ädäbì-fälsäfì fìkrìmìzì varaqlamaq demäkdìr. Onu yaxíndan, uzaqdan öyrändìkcä
Yaåar gözümüzdä vätändaå alìm vä zìyalí kìmì daha da böyüyür.
Yaåar bäy fìlosof-näzärìyyäçì, uzaqgörän tänqìdçì, müdrìk
ädäbìyyatåünasdír. Onun tädqìqat sahäsì dä genìådìr: mìflärdän
folklora, ädäbìyyatímízín äskì dönämìndän çaõdaå zamanímíza
qädär zängìn märhälälärì çevräläyìr. Azärbaycan ìntìbahí, täsävvüf, hürufìlìk, maarìfçìlìk, romantìzm, realìzm, janr, metod, ädäbì
cäräyan vä ìstìqamätlärä aìd araådírmalarínda da müdrìk vä ìåíqlí
görünür. Alìmìn här kìtabí elmìmìzdä bìr hadìsä kìmì qaråílanír,
yenì araådírmalara ìåíq salír. Onunla söhbätläåändä, därdläåändä
adam mänän yüngülläåìr, belä hämkarí, dostu olduõuna åükranlíq
edìr.
Gerçäkdän, Yaåar bäy häm hamí täräfìndän däyärländìrìlän
alìm, häm dä åäxsìyyätdìr. Bu da çox täbììdìr. Çünkì o, Nìzamì,
Füzulì, Mìrzä Fätälì, Cavìd, Åaìq, Cabbarlí, S.Vurõun kìmì sänätkarlarín ìåíõíndan zìyalaníb. Düz deyìrlär kì, här käsìn sözü onun
özü, üslubu, åäxsìyyätìdìr. Yaåar bäyìn özü dedìyì kìmì, onun
üçün "Meyar - åäxsìyyätdìr". Onun özünün dä, sözünün dä xüsusì
çäkìsì, längärì var. Üslubu åaìranä, fìkrì fìlosofanädìr. O, häm dä
fädakarlíq nümunäsìdìr. Bunu Güneylì, Quzeylì Azärbaycanímíza, türk dünyasínín gäläcäyìnä xìdmätdä, ädäbìyyatåünaslíq elmìmìzìn dünya sìvìlìzasìyasína yönäldìlmäsìndä dä duyuruq.
142
Yaåar bäy genìå erudìsìyasí, täfäkkür därìnlìyì, fìkìr särrastlíõí,
düsturlaåmíå analìtìk düåüncä tärzì vä mìllì däyärlärìmìzì qìymätländìrmä hünärì ìlä bìr örnäkdìr. Sahaba baxíb dünänì, dünänä
baxíb sabahí görän zìyalídír. Ädäbì-tarìxì keçmìåìmìzì mìllì mentalìtet meyarlarí ìåíõínda araådírmaq, däyärländìrmäk üçün täfäkkürün Yaåar zìrväsìnä qalxmaq lazímdír. Bu da zor ìådìr. Bunun
üçün gäräk Yaåar ömrü yaåayíb, Yaåar zähmätìnä qatlaåíb, Yaåar
müdrìklìyìnä çatasan.
Yaåar bäyìn ìlk "Facìä vä qähräman" kìtabíndan "Tarìx: yaxíndan vä uzaqdan" kìtabína qädär bìr çox äsärì ädäbì-elmì fìkrìmìzì
ìstìqamätländìrìr. Son kìtabínda, gerçäkdän, tarìxìmìzä yaxíndan,
uzaqdan ayna tutur. "Ìkì äsr vä ìkì era astanasínda" tädqìqatí xalqímízín kökünü, soyunu, etnogenezìsìnì ìlkìn qaynaqlar äsasínda
obyektìv öyränmäk yönündä äsl hünär vä qeyrät ìåìdìr. Burada o,
sayímlí türkoloq kìmì dä özünü täsdìqläyìr.
Män ìkì müqäddäs yer taníyíram. Bìrì åähìdlär xìyabaní, bìrì
dä 70 ìl åura hökumätìnìn bata bìlmädìyì Nìzamì adína Ädäbìyyat
Ìnstìtutudur. 40 ìldìr kì, Yaåar bäylä bìrlìkdä bu ìnstìtutda çalíåmaõímdan qürur duyuram. On ìldìr kì, o, Ìnstìtuta rähbärlìk edìr.
Ìnaníram kì, uzun ìllär häm öz böyüklüyünü, häm dä Ìnstìtutumuzun müqäddäslìyìnì müdrìkcäsìnä qoruyub saxlayacaq.
07.02.2001.
ABDULLA MEHRABOV - 60
Görkämlì alìm, pedaqoq, maarìf xadìmì, maarìf täåkìlatçísí,
dostumuz, qardaåímíz Abdulla Oruc oõlunun doõum gününün 60cí ìlìnì tämtäraqla qeyd edìrìk, onu alqíålayíríq.
Abdulla Oruc oõlunun bu gözäl günü mänìm üçün ìkìqat xoådur. Män onu bìrìncì sìnìfdä oxuduõu vaxtdan taníyíram. Mändän
bìr sìnìf aåaõída ìdì. Här gün bìzìm qapídan gedìb-gälìrdì. O zamandan zehnì, färasätì ìlä hämyaåídlarí arasínda seçìlìrdì. Sonrakí
uõurlarí da hamíníza bällìdìr. Abdulla Borçalída Saraçlí kìmì mäåhur olan bìr känddä daõlar, meåälär qoynunda dünyaya gälìb, bìzlärdä deyìlän kìmì, "zoõal suyu ìçìb". Qälbì dä, zehnì dä, zövqü
dä täbìät qädär tämìzdìr. Täbìätì, xarakterì ìlä humanìstdìr, åän-
143
dìr, sazlí-sözlüdür. Bìr dä ona görä bu gün mäclìsä aåíq sazí, sözü
ìlä gälìb.
Abdulla Oruc oõlu da çoxumuz kìmì sadä aìlädändìr, mehrablílar näsìldändìr. Mehrab da kì, bìldìyìmìz kìmì dìndä, namazda üz
çevrìlän yer, qìblä täräf, ädäbìyyatda sevgìlìnìn qaåí-gözü anímíndadír. Åer, sänät aåìqì Abdulla özü dä halal zähmätlä, aõílla, kamalla åöhrätä çatíb. Män Abdulla Oruc oõlunu häm öz adímdan,
häm dä borçalílar adíndan täbrìk edìr, öpüräm, ömrün uzun olsun
deyìräm.
SÄADÄT BUTA - 50
Bu häftä Borçalí häftäsì oldu. Saz-söz bayramí oldu. Dünän,
sraõa gün Aåíq Hüseyn Saraçlínín 85 ìllìk bayramí, 3 gün ävväl
Ìsmayíl Välìyev, bu gün Säadät Buta günü, sabah Sumqayítda Åämìstan Älìzamanlí gecäsìg Allah var eläsìn. Borçalí elä åer, sänät
ocaõídír, åaìrlär, aåíqlar yurdudur. Burada gözäl qadín åaìrlärìmìz
dä olub, yenä dä var. Amma çaõdaå dönämdä Säadät Buta Borçalínín åer butasídír, Mähsätìsìdìr, Heyran xínímídír, Natävanídír,
Aåíq Pärìsìdìr. Onun odlu, alovlu åerlärì mähäbbätìn sämìmì tärännümü ìlä Mähsätì xanímín yaníqlí rübaìlärìnì, Natävanín häsrätlì åerlärìnì, lìrìk åerlärì ìlä Aåíq Pärìnìn qoåma vä gäraylílaríní
xatírladír. Yänì, ìrs-varìslìk änänäsì bu gün dä davam edìr. Bunu
Säadät xanímín åerlärìndä dä aydín görmäk olar:
Daõlar nä daníådí keçän dövrandan,
Mähsätìdän, Xan qízíndan, Heyrandang
Bäzän düåünüräm kì, Säadät Buta dä Qärbì Azärbaycandan,
Qarabaõdan qovulan soydaålarímíz kìmì qaçqín, köçkün åaìrädìr.
Onun nä Gürcüstanda, nä Azärbaycanda rahatlíõí olub. Ömür yoldaåíní vaxtsíz ìtìrìb, balalaríní götürüb Bakíya gälìb, burada síõínacaq tapíb. Dìåì-dírnaõí ìlä ev qurub, caní-qaní ìlä sänätä baõlaníb. Odur kì, åerlärìnä dä häsrät, hìcran, nìsgìl, ah-nalä çìlänìb.
Burada Azärbaycanín bu günkü qayõílarí, borçalílarín taleyì, türk
dünyasínín gäläcäyì dä öz äksìnì tapír. Säadät Buta åerì häsrät-
144
dän, därddän yoõrulsa da, äsl türk qízí kìmì hämìåä ìåíqlí vä nìkbìndìr.
Yerìdìr xatírladím kì, män Säadät xanímín åerlärìnì 80-cì ìllärdän oxuyuram. O zaman bu åerlär "Gürcüstan" qäzetìndä vä redaksìya näzdìndä yaradílan ädäbì därnäyìn "Çeåmä", "Dan ulduzu" toplularínda çíxírdí. Bu toplular haqqínda ìlk däfä "Ädäbìyyat
vä Ìncäsänät" vä "Gürcüstan" qäzetìndä sìlsìlä mäqalälär yazmíåam. "Dan ulduzu parlayír" adlí mäqalämdä Säadät Butanín åerlärìndä "sadälìyì, täbììlìyì" örnäk göstärmìå, "bu åerlär ìncä, kövräk
ruhu ìlä xoå täsìr baõíålayír" demìådìm. Bu sözlär 1988-dä deyìlìb. Åadam kì, Säadät xanímín sonrakí yaradícílíõí bu häqìqätì täsdìqlädì.
S.Buta åerì daõ havasí, bulaq åíríltísí, çay gurultusu, gül-çìçäk
ätrì, täbìät çätrì üstä köklänìb. Ona görä dä belä täbìì vä ìncä,
kövräkdìr. Kìtablarínín adí da beläcä romantìkdìr: "Daõlar mänì
çaõírír", "Häsrät çälängì". Bu åerlärdän elat, aran, daõ ätrì gälìr.
Ona görä dä yaåarídír. Säadät xanímín taleyì Borçalínín taleyìnä
dä bänzäyìr. Borçalí öz yarísíndan, Säadät xaním öz yaríndan ayrílíb, bìr-bìrìnä häsrät qalíb. Borçalímíz kìmì Säadät xaním da häyatda çox çätìn günlär, aõír sínaqlar gördü. Amma här gecänìn bìr
gündüzü var - deyìblär. Åaìränìn adí da täsadüfì Säadät deyìl.
Burada da bìr sìmvol var. Häyatda da, sänätdä dä üzün aõ olsun,
Säadät xaním, sänä adína uyarlí, baharlí säadät dìläyìräm.
S.Butanín deyìmlärìndän sìzlärä bìr-neçä örnäk:
Sìnämìn üstündä däyìrman daåí,
Älìmdä bìr sìlah tutdum qeyrätì.
Daõ qoynunda çíõírlar,
Kämärdìr, düåüb qalíb vä s.
25.05.2001.
NÌZAMÌ SARAÇLÍ - 50
(Yazíçílar Bìrlìyìndä yubìley ìclasínín sädrì kìmì gìrìå sözü)
Bu gün gözäl bìr åaìrìn - Nìzamì Saraçlínín åad günüdür, yubìleyìdìr. Bu yubìley ìclasíní aparmaq mänä qìsmät olub vä bundan
145
çox åadam. Gerçäkdän, bu xeyìrxah mìssìyadír. Bìz hälä ìnsana,
sänätkara, yaradícíya vaxtínda qìymät verä bìlmìrìk. Nìzamìyä bu
gün qìymät vermälìyìk, sabah bu qìymät ona yox, baåqalarína lazímdír. Nìzamìdän daníåmaq mänìm üçün häm çätìndìr, häm
asan, häm dä çox xoådur. Çünkì män onu lap 5-6 yaåíndan taníyíram. Bütün häyat tarìxçäsìnì bìlìräm. O, çox aõrílí-acílí, daålí –käsäklì günlär görüb, yollar keçìb. Lap qundaqdan, bäläkdän. atasíz
günlär onu kövräldìb, kìåì qeyrätlì, ana-nänä qayõísí qanadlandíríb, pärvazlandíríb. Nìzamì o aõír günlärìn äväzìnì bu gün yaradícílíq sevìncì ìlä çíxír. Onun buna daha çox haqqí var, o buna layìqdìr.
Saraçlí Borçalída böyük köylärdän sayílír. Daõlar, meåälär
qoynunda axarlí-baxarlí sehrlì bìr känddìr. Bu känd Azärbaycanda, Gürcüstanda, baåqa ölkälärdä amalí, ämälì, sänätì, qeyrätì ìlä
tanínan bìr çox zìyalí-åaìr, alìm, aåíq, dövlät xadìmì, hüquqåünas
vä baåqa sänät adamlarí yetìrìb. Åaìrlärìn yetìåmäsì çox täbììdìr.
Saraçlílar belä düåünür, bu kändì bìrcä däfä gälìb göränlär dä belä deyìr.
1986-cí ìldä Saraçlída mänìm 50 yaåím qeyd olunanda rähmätlìk Hüseyn Arìf dä gälmìådì. Zìyafätì meåädä, bulaq baåínda, yaåíllíqlar qoynunda keçìrdìk. H.Arìf kändìn mänzäräsìnä tamaåa
edìb dedì: "Äflatun, belä cännätmäkanda dünyaya gälän åaìr olar
da. Bu, täbìätìn möcüzäsìdìr". Ìndì män çox åadam kì, Nìzamì Saraçlí adíní doõruldur.
"Saraçlí" täxällüsü demìåkän, elä åaìr var kì, lap Dünya, Cahan
vä s. täxällüsünü götürür. Eläsì dä var kì, kìçìk bìr köyü, åähärì öz
böyük ìstedadí ìlä åöhrätländìrìr. Mäsälän, Nìzamì Gäncälì,
X.Åìrvanì, N.Tusì, lap O.Sarívällì kìmì. Nìzamìnì dä Saraçlí sevgìsì bu täxällüsä gätìrdì, özü dä åöhrätsìz, ìddìasíz: Saraçlí onu
åöhrätländìrdì, o da Saraçlíní.
70-cí ìllärìn baharí ìdì. O, Nìzamì Paåa kìmì tanínírdí. Bìr gün
V.Rüstämzadä yaníma gäldì. Yunus oõlu - dedì, - sänä bìr söz deyäcäyäm, xätrìnä däymäsìn. Dedìm, buyur. O dedì: Nìzamì dä
"Saraçlí" täxällüsü götürmäk ìstäyìr. Sändän ìcazä ìstäyìr. Dedìm,
bu nä sözdür, özü nìyä demìr. Alqíålayírím, xeyìr-dua verìräm.
Onun ìlk åerlärìnì dä evlärìndä çay ìçä-ìçä ìlk däfä redaktor gözü
146
ìlä män oxumuåam. Yänì, älìm yüngül, xeyìr-duam düåärlìdìr. Bu
da nätìcäsì. Tärbìk vä täåäkkürlärg
Nìzamì åerä sakìt gäldì, tez parladí. Yenìdänqurma vä qaríåíqlíq zamaní çoxlarí arí pätäyä dolan kìmì Bakíya axíådí. Amma Nìzamì Saraçlíya getdì, ata yurduna çäkìldì, qälämä saríldí. Onun
poezìyasí öz rìåäsìnì daõlardan, meåälärdän, bulaqlardan, yaylaqlardan, elat häyatíndan alír. Ona görä dä belä saf vä yaåarídír.
Åäxsän män Nìzamì qädär ämäkçì vä äzabkeå åaìr tanímíram. Zarafat deyìl, son ìllärdä ona qädär kìtab vä kìtabça buraxdíríb. Bunlar hamísí alín tärì, yuxusuz gecälär, üräk döyüntülärìnìn nätìcäsìdìr. Caní-qaní ìlä yazílan äsärlärdìr: "Ìlk sevgì däftärì", "Aramíza
düåän yaylíq", "Äyrìqara salam olsun", "Balaxaním nänämìn boyamalarí", "Yurdun säsì", "Sara xatín", "Dälì Därvìå" kìmì kìtablar Azärbaycan poezìyasínín örnäklärìdìr. Bu kìtablarda Oõuz
qeyrätì, Dädäm Qorqud väsìyyätì, Sara xatun näsìhätì, xalqímízí
bìrlìyä, vätänìn, torpaõín keåìyìnì çäkmäk çaõíríåí var. Bütöv
Azärbaycanín dünänì, bu günü, sabahí var. Qarabaõ därdì, Göyçä
häsrätì, Güney harayí, Borçalí aõrílarí var.
Nìzamì lìrìk åaìrdìr. Ancaq onun lìrìzmìndä bìr längär var. Bu
onun sözünün mäna tutumu ìlä baõlídír. Onun åerlärìnìn bìr mäzìyyätì dä dìl, üslub gözällìyìdìr. Burada Dädä Qorquddan gälän,
bu gün dä Borçalída ìålänän doõma türk sözlärìnä dä rast gälìrìk.
Belä gözäl xälqì deyìmlär kìmì: "Nìzamì Saraçlí, a baxtí yatmíå",
"Anamín baldírí çöpä dolaåír", "Ìçärìdä bìr äzgìl täkì äzìldì", "Deyäsän dìnìnìz dìrìlìr, qízlar" vä s.
Bìr daha Nìzamìnì 50 yaåínda yaradícílíq uõurlarí ìlä täbrìk
eläyìr, alqíålayíram, yubìley ìclasíní açíq elan edìräm.
2000.
PAÅA QÄLBÌNUR - 50
Paåa Qälbìnur - Azärbaycanín böyük åäcärälì zìyalí näslìnìn
sayímlí-seçìmlì nümayändäsì, "ìåíq tanrísí", "Azärbaycan Prometeyì"… Üstägäl alìm, åaìr, pedaqoqg haqqínda deyìlän bu sözlärìn
sayíní artírmaq da olar. Ancaq, elä bunlarín här bìrì bìr ìnsan öm-
147
rünü bäzäyä bìlär vä bìr yerdä Paåa bäyä çox yaraåír. Bìz Paåa
Qälbìnur dünyasíní ìndì-ìndì duyuruq. Ancaq här ìl saõalíb klìnìkadan çíxdíõí gün gätìrìb onun odasína bìr dästä gül qoyanlar,
ìstedadíní allah vergìsì sayanlar, ömür boyu dua edänlär, sevìnc
yaåí tökänlär bunu yaxåí bìlìr. Görün Paåa bäydän gözlärìnä nur
alan Dìlara adlí bìr xaním öz sevìncìnì nä gözäl bìldìrìr:
Bu dünyanín qäm, yasí var,
Bu dünyanín näåäsì var;
Türkün Mustafa Kamalí,
Türkün loõman Paåasí var.
Paåa Qälbìnur loõman kìmì åöhrätlänìb. Män ìlk däfä onu åaìr
kìmì tanídím. Öncä demäk ìstäyìräm kì, Paåa bäyìn sänätì vä åäxsìyyätì elä åaìranädìr. Onun "Ìtmìå häsrät kìmì" åerlär kìtabí bunu
aydínca göstärìr. Buradakí åerlär mövzu çeåìdlìyì, deyìm tärzì,
poetìk ìfadä üsulu ìlä yadda qalír. Onlarda vätändaålíq duyõusu,
yanvar facìäsì, Qarabaõ därdì, Åuåa häsrätì, Xocalí naläsì, eläcä
dä sabaha ümìd vä ìnam duyulur. Bu åerlär bìr dä öz lìrìk fälsäfì
üslubu vä sämìmìlìyì ìlä alímlídír. Budur, bìr neçä mìsraya baxín:
Hälä torpaq quluncunu qírmayíb, Görän gözlär üçündür qaranlíq, Käfänìm olmasa abríma bükün sìz mänì, Mänsìz günlärìnì
síxma gözünä, Sänìn päncärändän od-alov gecäm, Topxanada käsìlän çìnar mänìm dìzìmdìr.
Åerlärìndän görünür kì, Paåa bäy poetìk axtaríåda hämìåä özünä bänzämäyä çalíåír. Onun ìnancí, ìnamí, ìstedadí vä erìdusìyasí
da gäläcäkdä daha gözäl poezìya örnäklärì yaradacaõíndan xäbär
verìr. Bu yolda ona uõurlar vä saõlíq, salamatlíq dìläyìrìk.
Paåa Qälbìnuru härä bìr vasìtä ìlä taníyíb. Män onu eåìtdìklärìm vä Aybänìz xanímín onun haqqínda yazdíõí kìtab äsasínda tanímíåam. Saõ olsun Aybänìz xanímí, qädìrbìlänlìk edìb, loõmanímíz, åaìrìmìz, yurddaåímíz haqqínda belä gözäl kìtab yazíb.
Paåabäyìn häyat yolunu, åäxsìyyätìnì, amal vä ämällärìnì üräklä
ìåíqlandíríb.
Bu kìtabí maraqla oxudum. Burada vätänä, mìllätä, ìnsanlíõa
xìdmätìn parlaq nümunäsìnì gördüm.
148
Yaxåí olardí kì, bu kìtab rus, lap ìngìlìs dìlìndä dä çíxaydí. Elä
Paåa bäyìn sayíb seçdìyì M.Topçubaåov, Ì.Topçubaåov, Ümnìsä
xaním, Zähra xaním vä baåqa elm vä mädänìyyät xadìmlärìmìz
haqqínda da belä kìtablar yaranaydí. Yäqìn kì, Paåa Qälbìnurun
ayaõí sayalí olacaq.
ÌSMAYÍL ÖMÄROÕLU - 50
Ìsmayíl Ömäroõlu bìzdän sonra gälän näslìn arasínda sayílan,
seçìlän, sevìlän vä åäxsän mänìm zövqümä uyõun, üräyìmä yatan
ìnsandír. Bälkä elä ìnsan haqqínda uzun zaman sämärälì araådírmalar aparmasí bìr dä onun ìnsanlíõí, ìnsana sevgìsì, ìnamí ìlä
baõlídír. Çox åadam kì, alìm, åaìr dostum, kìçìk qardaåím Ìsmayíl
haqqínda üräk sözü demäyä ìmkan tapdím. Ancaq yerì düåmüåkän bunu da deyìm kì, heç ona ällì yaå vermäk olmaz. Özü dä,
sözü dä, qälbì dä gäncdìr, coåqundur, çaõdaådír.
Män Ìsmayílí 80-cì ìllärdän taníyíram. O, mätbuat komìtäsìndä
çalíåírdí. Män "Abdulla Åaìq" kìtabínín çapí ìlä baõlí oraya getmìådìm, özü mänä yaxínlaåíb taníålíq verdì. Oradaca bìldìm kì,
mändän xäbärsìz kìtabla baõlí sänädlärì hazírlayíb, näårìyyata
göndärìb. O zamandan aramízda dostluq ìlgìlärì yarandí.
Ìsmayíl Ömäroõlu öz täbìätì, sämìmìyyätì, tävazökarlíõí ìlä sevìlìr. O, kökä baõlí, xalqímízín sabahína, türk dünyasínín gäläcäyìnä ìnanan zìyalídír, mìllì däyärlärìmìzìn keåìyìndä duran vätändaå alìmdìr. Bunu onun häm bädìì, häm dä elmì äsärlärìndä duymaq olar. Onun bu äsärlärìnì män maraqla ìzläyìräm. Xüsusìlä elmì uõurlarína sevìnìräm. Son ìllärdä belä sürätlä ìnkìåafí, elmì,
ädäbì mühìtdä parlamasí gänclìyìmìzä örnäkdìr.
Ìsmayílín än fundamental äsärì dä bütün zamanlarín ümdä
problemì olan ìnsan vä ìnsan konsepsìyasídír. Onun ìnsanín ädäbìyyatda tarìxì täkamülünü mìfolojì, ädäbì-bädìì vä fälsäfì materìallar äsasínda, yenì baxíålar ìåíõínda, çaõdaå elmì uõurlar kontekstìndä ìncälämäsì häm dä hazírlíqlí bìr alìm kìmì yetìådìyìnì
göstärìr.
149
Ädäbìyyatda ìnsan konsepsìyasína, onun tarìxì täkamülünä,
ìnkìåaf märhäläsìnä häsr olunan bu äsär häm dä Ìsmayílín doktorluq dìssertasìyasídír. Äslìndä ìsä bìz onu çoxdan elä doktor sayíríq. Bu äsärì dä ìnsan problemì ìlä baõlí son ìllärdäkì araådírmalarínín zìrväsì olmaqla ädäbìyyatåünaslíq elmìmìzä hädìyyädìr. Vä
bu yöndä gäläcäk araådírmalara da yol açír.
Ìsmayílín bìr keyfìyyätì dä onun çox ìddìalílara näsìb olmayan
täåkìlatçílíq ìstedadídír. O, uzun zamandír kì, Azärbaycan Ensìklopedìyasína baåçílíq edìr. xalqímízín mänävì däyärlärìnì, uõurlaríní, say-seçmä adamlaríní tarìxläådìrìr.
Hämìåä Ìsmayíldan söz düåändä sevdìyìmìz, gäzdìyìmìz, suyunu ìçdìyìmìz, havasíní udduõumuz, häsrätìnì çäkdìyìmìz bütöv
Borçalíní yada salíríq. Çünkì Calaloõlu, Gümrü, Ìsmayílín doõulduõu, böyüdüyü Allahverdì vä Lorì nahìyyäsìnìn baåqa bölgälärì dä Borçalí torpaqlarí
olub. 1921-cì ìldä Åura hökumätì Gürcüstandan qoparíb, satqín ermänìlärä verìb.
Aran Borçalí Daõ Borçalísíz qalíb.
Ancaq düåmänlär torpaõímízí, yurddaålarímízí sínírca ayírsalar
da, mänävì baõlílíõímízí üzä bìlmädìlär. Män ìndì Qärbì Azärbaycana aìd edìlän Daõ Borçalídan qaçqín düåän yurddaålarímízí
ävvälkìndän dä özümä yaxín sayíram. Bälkä Ìsmayíla ayríca räõbätìmdä bunun da täsìrì var. Amma män onu taníyanda heç bunlarí bìlmìrdìm. Bunu bìlìräm kì, lìrìk åaìr, bacaríqlí täåkìlatçí, vätändaå zìyalídír. Ona uzun ìllìk ömür, mìn ìllìk sevgì dìläyìräm.
2001.
ZAHÌD XÖLÌLOV – 90
XALQÍMÍZÍN DÜNYA ÅÖHRÄTLI ALIM OÕLU
Här xalqín elmì-ìctìmaì fìkìr tarìxìndä elä åäxsìyyätlär olur kì,
yüzìllär keçsä dä anílír, sevìlìr. Dünya åöhrätlì alìm, ìctìmaì xadìm, böyük ìnsan, äsl åäxsìyyät olan Zahìd Xälìlov da belälärìndändìr. Onun kökü, soyu Borçalínín Saraçlí kändìndändìr. Atasí
Ìsmayíl kìåì XIX äsrìn sonlarínda Saraçlídan Tìflìsä köçüb,
åähärìn Azärbaycan türklärìnìn síx yaåadíõí Ortaçala mähälläsìndä yurd salíb. Zahìd Ìsmayíl oõlu Xälìlov 1911-cì ìldä burada
150
doõulub, orta mäktäbì vä Türk Pedaqojì Texnìkumunu, Bakída ìsä
Azärbaycan Pedaqojì Ìnstìtutunun rìyazìyyat fakültäsìnì bìtìrìb.
S.Berqman, N.Musxelìåvìlì kìmì mäåhur alìmlärìn rähbärlìyì ìlä
namìzädlìk, 1946-cí ìldä ìsä doktorluq dìssertasìyalarí müdafìä
edìb. Fìzìkì-rìyazìyyat üzrä elmlär doktoru olub. Zahìd Xälìlov
ävvälcä Tìflìsdä Rìyazìyyat Ìnstìtutunda, 1940-cì ìldän Bakí
Dövlät Unìversìtetìndä, 1942-cì ìldän ìsä Azärbaycan Elmlär
Akademìyasínda çalíåíb, akademìklìyä qädär yüksälìb. 1962-cì
ìlìn martíndan ìsä akademìyanín prezìdentì seçìlìb. Sovetlär Bìrlìyì vä dünya mìqyasínda elmì fäalìyyätì daha genìå vüsät alíb.
Azärbaycanda rìyazìyyat vä fìzìka elmlärìnìn, näzärì fìzìkanín,
funksìonal analìzìn ìnkìåafí Z.Xälìlovun adí ìlä baõlídír. O,
funksìonal analìzìn yaradícílaríndan sayílír. Xüsusì tänlìklärìn
analìzìnìn hällì yolunun ìlk elmì metodunu da Z.Xälìlov käåf edìb.
Hämìn metodu bu gün dä Zahìd Xälìlov näzärìyyäsì adlandírírlar.
Zahìd müällìm uzun zaman däqìq elmlärìn baåqa sahälärìnì dä
ìstìqamätländìrìb. O, qísa bìr zamanda Fìzìka, Rìyazìyyat vä Mexanìka Ìnstìtutlarínín, Åamaxí astrofìzìka räsädxanasí, Hesablama
märkäzì vä baåqa elm märkäzlärìnì dä täåkìl edìb. Azärbaycanda
sözün häqìqì mänasínda bìr mäktäb yaradílíb, kadrlar näslì
yetìådìrìlìb. Akademìyanín sabìq prezìdentì F.Maqsudov, görkämlì rìyazìyyatçí A.Babayev vä baåqalarí da bu mäktäbìn yetìrmälärì
olublar.
Azärbaycanda rìyazìyyat elmì N.Tusìdän Z.Xälìlova qädär
böyük bìr yol keçìb. Zahìd müällìm XX äsrdä N.Tusì yolunun
davamçísídír. Ìrs-varìslìk änänäsìnä sädaqät rämzì kìmì özü dä
N.Tusì haqqínda mäqalälär yazíb, onun 750 ìllìk yubìleyìndä
märuzä edìb, haqqínda çíxan «Xüsusì buraxílíå»a redaktor olub.
Zahìd müällìm soyuna, xalqína, vätänìnä, doõma Borçalímíza
åöhrät gätìrän vätändaå alìm ìdì. Mìllì, xälqì ruhlu adam ìdì.
Hälìm täbìätlì, xoå nìyyätlì, xeyìrxah ìnsan ìdì. Hamíya kömäk älì
uzadírdí. Saraçlídan neçä kasíb qohumunun övladíní evìndä saxlayíb, alì mäktäblärdä oxutdurmuå, arxa olmuådu. Çox alìmlär
onun hìmayäsì, rähbärlìyì ìlä ad-san qazandí. O, özü cämì 63 ìl
yaåadí. Amma, äsrlärä bärabär, mänalí bìr ömür yaåadí. Xìdmätlärì saõlíõínda yüksäk qìymätländìrìldì. Ona ämäkdar elm xadìmì
151
fäxrì adí, orden, medal, mükafatlar verìldì, alì orqanlara deputat
seçìldì. Zaman göstärdì kì, än böyük mükafat xalqímízín ona olan
sayqí vä sevgìlärìdìr.
Yerì gäldì, bìr mäsälänì dä burada demäsäm üzüläräm, Bu
mänìm mänävì borcumdur. Män dä Zahìd müällìm kìmì Gürcüstanda oxumuåam, Pedaqojì Texnìkumu vä Pedaqojì Ìnstìtutu bìtìrmìåäm. Ìlk däfä 1962-cì ìldä Bakíya gäländä heç käsì, heç yerì
tanímírdím. Rähmätlìk Osman Sarívällì vä Rza Åahväläd akademìyanín prezìdentì Zahìd müällìmìn yanína getmäyì, ondan ìå
ìstämäyì mäslähät gördülär, häm dä öz yerlìndìr dedìlär. Män dä
getdìm. Çox yaxåí qaråíladí. Atamí tanídí, qohumlarí soruådu, «åer
vä tärcümälärìnlä taníåam», haràda ìålämäk ìstäyìrsän? – dedì. Dedìm, – elä sìzdä, Dìl vä Ädäbìyyat Ìnstìtutunda. Oradaca Ìnstìtutun dìrektoru akademìk M.Åìrälìyevä telefon açdí. Tìflìsdän gänc,
ìstedadlí bìr oõlan gälìb dedì, gürcü dìlìnì dä bìlìr, sìzä çox lazímdír, onu ìåä alín, bunu da älavä etdì kì, åtatín yoõdursa, elä ìndì
mänìm adíma bìr mäktub yaz, kìçìk elmì ìåçì yerì ìstä. Beläcä,
noyabrín 15-dän Dìl vä Ädäbìyyat Ìnstìtutunun ämäkdaåí oldum.
Ìndì Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunda elmlär doktoru, professoram, åöbä müdìrìyäm. Buna säbäb Zahìd müällìmdìr. Onun
ruhu qaråísínda baå äyìräm.
Män nä fìzìkäm, nä dä rìyazìyyatçí, Zahìd Xälìlovla da yaxín
münasìbätlärdä olmamíåam. Bu mäqalänì da onun elmìnä, sänätìnä vurõunluõumdan, åäxsìyyätìnä sevgìlärìmdän, onu özümä
daha doõma sandíõímdan qälämä aldím. Bìr dä dedìm kì, bu böyük, xeyìrxah vätändaå alìmìn doõum gününün 90 ìllìyìnì bìr dä yada salím.
Xalqímízín layìqlì åäxsìyyätlärìnì läyaqätlä anaq, däyärländìräk, yaåadaq.
Akademìyanín Rìyazìyyat Ìnstìtutunu Zahìd Xälìlov yaradíb,
nädän bu ìnstìtut onun adíní daåímasín? Ìndì dä Moskvamí
qoymur? Bunun üçün sadäcä qeyrät, üräkdä täpär, qädìrbìlänlìk
vä Zahìd müällìmìn özü kìmì ìrs-varìslìk änänäsìnä sädaqät
gäräkdìr. Bìz ìnaníríq kì, Zahìd Xälìlov ìstìsìnä qízíníb, ìåíõíndan
nur alanlar vä yuxarída oturanlar bu haqda da düåünäcäklär.
2001.
152
ANÍM VÄ XATÌRÄ
GÜNLÄRÌNDÄ
AÅÍQ HÜSEYN HÄSRÄTÌ
(Aåíq Hüseynìn qäbrì üstä çíxíådan)
Aåíq Hüseyn Saraçlínín ölümünün bìr ìlìnì yola saldíq.
Bìr ìlg Gözlä ölçsäk - bu bìr ìl bìr göz qírpímínda gälìb keçdì.
Zamanla ölçsäk - bìr ìl bìr häyatdír, bìr ìgìdìn ömrüdür.
Ägär Aåíq Hüseyn häsrätì ìlä ölçsäk - aõír bìr därddì, sonsuz
ayrílíqdí. Elä bìlìrdìk kì, aylar, ìllär keçdìkcä bu därd dä yüngülläåäcäk, yara qaysaqlanacaq, yoxluõuna öyräåäcäyìk. Sän demä
get-gedä Aåíq Hüseyn Saraçlínín yoxluõu daha çox hìss olunur,
toylarda, mäclìslärdä, xeyìrdä, åärdä yerì daha çox görünür, häsrätìnì çäkìrìk. Ìndì baåa düåürük kì, necä böyük bìr sänätkar dünyadan gedìb.
Saraçlí qäbrìstanlíõí müqäddäs guåädìr. Burada täkcä Saraçlínín dünyadan köçmüå qeyrätlì adamlarí yatmír. Burada ustadlar
ustadí Aåíq Hüseyn vä onun sìmasínda, onun sänät ruhunda Koroõlular vä Åah Ìsmayíllar, Qurbanìlär vä Abbas Tufarqanlílar,
Aåíq Alílar vä Aåíq Äläsgärlär uyuyur.
Bìr dä ona görä Aåíq Hüseyn vä onun saz-söz dünyasí dünyamíz kìmì yaåayacaq. Saz-söz dünyasí büllur åah sarayí kìmìdìr. Bu
sarayín son hökmdarlarí Aåíq Hüseyn vä Aåíq Ämrah ìdì. Göräsän onlarín taxt-tacína çatan olacaqmí? Çätìn kì, dünyaya bìr dä
Ämrahla Hüseyn gälsìng Elä onlarín sänätì, ruhu bu sarayín
ömrünü uzadacaq.
Män buraya gälmäzdän ävväl radìo vä televìzìya ìdaräsìndä,
näårìyyatda, Yazíçílar Ìttìfaqínda vä Aåíqlar Bìrlìyìndä oldum.
Radìo vä televìzìya Aåíq Hüseynìn ìlì ìlä älaqädar verìlìålär verdì.
Kìtabínín çapínín tezläådìrìlmäsìnä söz verìblär. Mänìmlä bìrgä
Hüseyn Arìf, Mämmäd Ìsmayíl, Zälìmxan Yaqub vä baåqa åaìr
dostlarím, radìo, televìzìya ìåçìlärì dä gälmäk ìstäyìrdìlär. Mümkün olmadí. Saõlíq olsun. Aåíq ozanímíza da mìn rähmät.
1989.
153
***
Bu gün Borçalí ozaní Aåíq Hüseyn Saraçlíní zìyarät etmäyä
gälmìåìk. Çünkì onun mäzarí ìndì saz, söz bìlìcìlärìnìn zìyarätgahí, sänätì ìsä sönmäz bìr ocaqdír. Aåíq Hüseyn Dädä Qorqud,
Qurbanì, Tufarqanlí Abbas, Xästä Qasím, Dädä Äläsgär yolunun
yolçusu ìdì. Özü dä sänätdä bìr yol açmíådí. Bu yol hälä neçälärìnì sänätìn zìrväsìnä çatdíracaq. Amma hämìåä könlümdän bìr sízíltí keçìr, hämìåä düåünüräm kì,
Könül onsuz gülmäyäcäk,
Söz-söhbätì ölmäyäcäk,
Gälmäyìbdìr, gälmäyäcäk,
Borçalíya belä aåíq…
Bu gün Aåíq Hüseynìn zìyarätìnä gälmìåìk. Onu elä bìl bu gün
müqäddäs Borçalí torpaõína tapåíríríq. Bu gün täkcä xatìrä günü
deyìl, häm dä Borçalída saz-söz mäclìsdìr, saz-söz bayramídír.
Belä aõír vaxtda bu tädbìrì keçìrmäyì bacaran qädìrbìlän yurddaålaríma çox saõ olun deyìräm.
Bu gün Aåíq Hüseynìn xatìrä gününä xalqímízín sayímlí åaìr
oõullarí, hamímízín tanídíõí, sevdìyì Abbas Abdulla vä Zälìmxan
Yaqub da böyük üräklä gälìblär. Camal Mustafayev, Käräm Näbìyev, Abdulla Mehrabov vä çoxlarí da gälä bìlärdì. Amma elä bu
ìkì åaìr qardaålarímíz bütün Azärbaycan zìyalílarínín saz-söz qädrì
bìlänlärìnì tämsìl edìrlär. Onlara da täåäkkür edìräm.
Bu ìl Aåíq Hüseynìn häm dä 75 yaåí tamam olur. Amma bìz
onun xatìrä gününä yíõílmíåíq. Ìnåallah, yaxín vaxtlarda sevìmlì
aåíõímízín yubìleyìnä yíõíåaríq. Kìtabí da çíxdí, Aåíq Hüseynä
yaxåí abìdä olar bu kìtab. Amma än böyük abìdäsìnì o özü öz sänätì ìlä xalqímízín qälbìndä ucaltdí. Ona görä dä ulu ozanímízín
mäzarí önündä bìr dä baå äyìräm.
Ìnsan cìsmän ölsä dä, ruhu yaåayír, yüzìllär keçsä dä ölmür.
Aåíq Hüseynìn ruhu da ìndì baåímízín üstündä dolanír, öz yurddaålarínín qädìrbìlänlìyìnì duyub öyünür.
Aprel, 1992.
154
KAMRAN DADAÅOÕLU - 75
Kamran Dadaåoõlu görkämlì alìm, yazíçí kìmì xoå xatìrälärlä
anílan ustadlardandír.
Män Kamran müällìmì 1962-cì ìldän taníyíram. Ädäbìyyat Ìnstìtutuna öz åtatímla gälmìådìm. O zaman Ìnstìtut Nìzamì adína
Ädäbìyyat Muzeyìnìn bìnasínda ìdì. Kamal müällìm dìrektor müavìnì ìdì. Aåaõídakí bìnada mänì Kamran müällìmìn yanína apardí.
"Åöbänä yaxåí oõlan gätìrmìåäm" dedì. Özü dä åaìrdì, Borçalí balasídí. Kamran müällìm yer göstärìb sual-cavaba tutdu. "Razíyam"
dedì, qoy ämrìnì versìnlär. Elä hämìn ìlìn noyabríndan XIX-XX
äsrlär Azärbaycan Ädäbìyyatí åöbäsìnìn ìåçìsì oldum. Mänä mövzunu da özü verdì, rähbärìm dä özü oldu. Män onun ìlk dìssertantí
ìdìm. Hämìåä dä ondan qayõí vä hörmät gördüm. Mändän sonra
neçä-neçä elmlär namìzädì vä doktor yetìådìrdì, ìndì hamí onu
hörmätlä vä mähäbbätlä yad edìr.
Kamran müällìmìn uåaqlíõí da, gänclìyì dä çox çätìn keçmìådì.
Müharìbädä ön cähbä xättìndä olmuådu. Ädäbìyyatímízín än müräkkäb vä çätìn dövrünü araådírírdí. Fìrìdun bäy Köçärlì, Feyzulla
Qasímzadä, Mìr Cälal kìmì pak ustadlarí özünä müällìm sayírdí.
Bìzlärì dä çätìnä düåändä onlardan öyränmäyä çaõírírdí. Yänì
böyük häyat täcrübäsì keçmìådì.
Bäzän deyìrlär: Kamran müällìm än çox Qarabaõ sänätçìlärìndän yazíb. Qasímbäy Zakìr, Näcäfbäy Väzìrov, Äbdürrähìmbäy
Haqverdìyev, Yusìf Väzìr Çämänzämìnlì. Öncä deyìm kì, onlar
täkcä Qarabaõ yox, häm dä sayímlí Azärbaycan sänätçìlärìdìr.
Ìkìncìsì ìsä, bu, Kamran müällìmìn Qarabaõ yanõísíndan, onu ìtìrmäk qorxusundan gälìrdì. Bu, häm dä onun Qarabaõ därdì, Qarabaõ aõrísí, haray säsì ìdì. Nä yazíq kì, bìz bunu çox gec bìldìk,
Qarabaõ äldän gedändä…
Kamran müällìm vätändaå alìm ìdì, bütöv åäxsìyyät ìdì. Bu da
ona Åuåadan, araådírdíõí sänätçìlärdän gälìrdì. O, Ìnstìtutumuzun
canlí sütunlaríndan ìdì. Ìstedada, arxasíza qayõí göstärär, dayaq
olardí. Ìclaslarda hamí onun çíxíåíní gözläyärdì. Bìlìrdì kì, hamínín
därdìndän, çätìnlìklärìndän, ädäbìyyat tarìxìnìn gecìkdìrìlmäsìn-
155
dän, haqsízlíqdan daníåacaq, rähbärlìyì cäsarätä caõíracaq. Bu
därdlär yenä qalír, daha aõír åäkìldä, ancaq söz deyän tapílmír.
Kamran müällìm qayõíkeå olduõu qädär dä cìddì, täläbkar vä
prìnsìpìal ìdì, hätta bäzän särt dä olurdu, haqsízlíqla baríåmaz ìdì.
Bäzän dä uåaq kìmì üräyì yumåaq olardí. Elä "Dünyamíz uåaq gözündä" kìtabí da dünyamíza häm dä ayíq uåaq gözü ìlä baxmasíndan yaranmíådí. Bu Azärbaycan ädäbìyyatínda yenì janr formasínda yazílan örnäkdìr, nä yazíq kì, hälä öz qìymätìnì almayíb.
Kamran müällìm yazíçí kìmì az, åìrìn yazírdí. Onun "Ömrün ìzì"
kìtabínda toplanan 50-yä qädär hekayädä dä häqìqätän ömrünün
ìzlärìnì görürük. Buradakí "Telefon dolmasí", "Täsbeh ähvalatí",
"Mükafata layìq lätìfä" vä b. hekayälärì oxuduqca eåìtdìyìmìz,
gördüyümüz ähvalatlar, xäzìnädar Häsänaõa, hesabdar Mahmud
kìåì, Süleyman, Åämìsäddìn, Nadìr, Mövlud vä b. hämkarlarímíz
yada düåür. Yänì, Kamran müällìm hekayä xatìrìnä hekayä yazmírdí, gördüyü, yaåadíõí hadìsälärì qälämä alírdí. Bu baxímdan
savaå ìlìnìn aõrí-acílaríní täsvìr edän "Yuxusuz gecälär" xatìräpovestì daha ìbrätlìdìr vä müharìbä mövzusunda yazílan än obyektìv bädìì örnäklärdändìr.
Kamran müällìmìn adí çäkìlän elmì-bädìì äsärlärìnì bìr alìm,
yazíçí ömrünün salnamäsì kìmì dä däyärländìrmäk olar vä bu
belädìr. Kamran müällìmìn yaxåí yol yoldaålíõí var ìdì. Yolda,
säfärdä ìå, väzìfä unudulurdu. Hamí ìlä deyìb-gülür, zarafatlaåírdí.
Bìz bìrlìkdä Nabrana, çìmärlìyä - çox yerä getmìåìk, mäclìslärdä
olmuåuq, futbol oynamíåíq. Här yerdä onu åän, nìkbìn görmüåäm.
O, ömür boyu yollarda oldu: häyat yolu, säyahät, säfär yolug
Elä ömründä azar-bezar görmäyän bu adam son xästälìyì dä
yolda tapdí. Son säfärdäg
Kamran müällìmìn yaxåí närd oynamaõí var ìdì. Häväslä, åästlä zär atírdí. Aåaõí bìnada rähmätlìk Åíxälì Qurbanov, Abbas
müällìm, Häsänaõa kìåì vä Kamran müällìm. Bìr däfä Häsänaõadan bìr maåín qarpíz udmuådular. Bìzìm otaqda oynayírdílar,
hamídan kìçìk olduõum üçün udduqlarí mer-meyvälärì bazardan
män alíb gätìrìrdìm.
Evä gedändä yolumuz pasaj bazaríndan keçìrdì. Män kìçìk elmì ìåçì ìdìm, özü dä aìlälì. Väzìyyät o qädär dä yaxåí deyìldì.
156
Kamran müällìm evä meyvä alanda ìkì qabda çäkdìrärdì, bìrìnì
mänä, bìrìnì özünä, "apar uåaqlar yesìn" deyìrdì. Almaya bìlmäzdìm, xätrìnä däyärdì. Hätta pul dä täklìf edärdì. Haní ìndì belä elmì rähbär?!
Kamran müällìm xästälänändä åöbä müdìrlìyìndän çíxdí, mäslähätçì oldu. Ancaq duyulurdu kì, qaynar elmì-ädäbì mühìtdän
ayrí düåmäk ìstämìr, çox planlarí, ìålärì vardí. Ìnstìtutda ara-síra
görünürdü, evdä dä daríxírdí. Dost yolu gözläyìr, dost säsì eåìtmäk ìstäyìrdì.
Cäfakeå ömü-gün yoldaåí Dìlarä xaním ävvällär onu qolundan
tutub Ìnstìtuta gätìrärdì, son vaxtlarda Ìnstìtutdan ona soraq aparír,
mälumat verìrdì.
Bu gün, Åuåanín, bütöv Qarabaõín taleyì uõrunda mübarìzä
getdìyì bìr zamanda, elmdä, ädäbìyyatda süstlük yarandíõí vaxtda
Kamran müällìmìn yerì daha çox görünür. Bu da var kì, äsìl ìnsanlar elä yerì görünänlärdìr. Onun yerì hämìåä görünäcäk, adí
anílacaq. Bìz ömrünün yarídan çoxunu keçìrdìyì bu Ìnstìtutda
onun üçün nä etmìåìk, nä etmälìyìk, gälìn Mìrzä Cälìl demìåkän,
papaõímízí qabaõímíza qoyub fìkìrläåäk.
Bìldìyìmìzä görä özü saõlíõínda "Mäqalälär mäcmuäsì"nì
hazírlayíb. Hamísí da Feyzulla Qasímzadä, Mämmäd Arìf, Mämmäd Cäfär Cäfärov vä b. ustadlar haqqínda. Onu çap etdìrmäk
olar. Bìr dä "Bu gülüå o gülüådän deyìl" adlí hekayälär kìtabíní
hazírlayíb, o da qalíb. Bìz dä kömäk etmäsäk kìm edäcäk. Gälìn
düåünäk.
21.12.1997.
QASÍM QASÍMZADÄ - 70
Dostumuz vä hämkarímíz åaìr, professor Qasím Qasímzadänìn
70 yaåí tamam olur. Vä heç ìnana bìlmìrìk kì, o özü bu märasìmdä
ìåtìrak etmìr.
Män Qasím müällìmì 1962-cì ìldän taníyírdím. 30 ìldän çox
bìr yerdä, bìr Ìnstìtutda çalíåmíåíq, amal vä ämäl yoldaåí olmuåuq.
Onun xatìrì bìzìm üçün çox äzìzdìr. Qasím müällìm çox sadä, sä-
157
mìmì, kìåì adam ìdì. Partìya täåkìlatí katìbì ola-ola hämìåä adamlara arxa olmaq yolunu seçmìådì. Heç partkomluõunu bìldìrmäzdì.
Partìya ìclaslarína da hey gecìkärdì. Yerlì komìtänìn sädrì ondan
zìräk vä çevìk görünärdì. O, hämìåä yaxåí ìålärdä, bìr käsä lazím
olanda hazír olardí.
O zaman partìya üzvülük haqqíní vermäyänlärä aõír cäza verìlìrdì. Ancaq bìzlär kìtabdan, qonorardan belä haq vermìrdìk, hätta
öz aramízda dövlät äleyhìnä dä gìley-güzar edìrdìk. Bìlìrdìk kì,
Qasím Qasímzadä kìmì partkomumuz var.
20 yanvar olaylaríndan sonra onun xarakterìnìn yenì cähätì üzä
çíxdí. Özü partìya rähbärì ola-ola partbìletì bìrìncì atanlardan oldu. Elä o zamandan mìllì häräkatín, azadlíq mübarìzäsìnìn öncüllärìndän oldu. Ädäbìyyat Ìnstìtutu Akademìyada yeganä Ìnstìtutdur kì, müstäqìllìk yolunda D.Älìyeva, X.Rza kìmì ìkì åähìd verìb.
Onlarla hämìåä fäxr edäcäyìk. Allah onlara rähmät eläsìn. Qasím
müällìm häm dä vätändaå åaìr ìdì, 60 ìllìk yubìleyìndä oxuduõu
odlu åerlär ìndì dä yadímdadír. Äsas mövzusu vätän vä azadlíq
ìdì. Az yazar, düz yazardí. Son ìllärdä ìsä o ìstìqlal åaìrì kìmì dä
tanínírdí. Elä özü dä ìstìqlal åähìdì oldu, Qarabaõ, Göyçä, Zängäzur, Laçín, Qubadlí åähìdì oldu, vätän åähìdì oldu.
Qasím müällìm böyüklä böyük, kìçìklä kìçìk ìdì. 1982-cì ìldä
dìssertasìyasíní qurtarmíå, kìtabí çíxmíådí: "Mìllìlìk vä beynälmìlälçìlìk". O dövrdä belä äsär yazmaq cäsarät ìdì. Bu adì gördüyümüz, oxuduõumuz äsärdärdän deyìldì. Burada ìlk däfä mìllät,
mìllì xüsusìyyät, mìllì xarakter vä s. kìmì mäsälälär var ìdì. Kìtabí çíxanda özü mänä dä baõíåladí, dedì: Yadíndamí, Y.Smelyakovun S.Rüstämä häsr etdìyì "Dövlät körpüsü" åerìnì tärcümä edìbsän. Dedìm, hä, amma bìlmìräm hardadí. Dedì, bu kìtabda. O, tärcümä etdìyì åerì tapíb öz kìtabína salmíådí. Öz kìtabíní mänä uzatdí. Axåam Qasím müällìmìn hämìn kìtabíní yenä varaqladím, belä
zähmätìnä, sayõísína vä dìqqätìnä görä åad ol dedìm. O, hämìåä
hörmät-ìzzätä, mähäbbätä layìqdìr. Qäbrì nurla dolsun.
158
ÌSA ÌSMAYÍLZADÄ - 50
Hämìåä xoå täbìätì, hälìm xasìyyätì ìlä yadda qalan äzìzìmìz
Ìsa Ìsmayílzadänìn dünyasínín däyìåmäsìndän ìkì ìldän çox keçìr.
Amma zaman keçdìkcä o bìzä daha yaxín görünür. Çünkì Ìsa sänätì ìlä, hörmätì ìlä üräklärä gìrmìådì, sevìlmìådì. Bìz Yazíçílar
Bìrlìyìnìn Natävan klubunda Ìsanín yaradícílíq gecäsìnì keçìrmälì
ìdìk, xatìrä gecäsì keçìrmälì olduq. Bu da bìr tale, bu da bìr qìsmät ìmìå. Düz deyìrlär kì, Allah hämìåä öncä yaxåí adamlarí seçìb
aparír. Ìsa hälä yaåamalí ìdì, övlad toyu, nävä gülüåü, aìlä sevìncì
görmälì ìdì. Ìsanín belä qäfìl getmäyì haqsízlíqdír.
Ìsa mänìm altmíå ìllìk yubìleyìmdä ìåtìrak edä bìlmämìådì, här
görändä üzürxahlíq edìrdì. Elä üräyì böyük ìnsan ìdì, elä dost ìdì.
O, özünü borclu sanírdí. Amma onun qaråísínda män borclu qaldím. Türkìyädä olduõuma görä däfnìndä ìåtìrak edä bìlmädìm. Öz
üräk sözümü, münasìbätìmì mäclìslärdä, mätbuatda da bìldìrmämìådìm. Xäcalätlì qalmíådím. Saõ olsun qädìrbìlän zìyalílarímízí,
sänätsevär gänclärìmìzì. Ìsa haqqínda kìtab hazírladílar vä mänä
dä sözümü çatdírmaq üçün ìmkan yaratdílar. Yoxsa bu därd mänì
yandíracaqdí.
Ìsaní män çox sevìrdìm, bìr dost kìmì, åaìr kìmì, Borçalí balasí
ìdì. Särbäst åerlärìnä dä xalq åerì ruhu süslämìådì. Ìsa ìlä åerlärìmìz üslubca ayrí-ayrí yöndä ìdì. Amma xasìyyätìmìz çox tuturdu.
Ìsa çox hässas vä ìstedadlí åaìr ìdì, vätändaå åaìr ìdì. Böyük
Azärbaycanín därdìnì bìr quåun häsrätìndä elä åerä çäkìrdì kì,
üräklärì tärpädìrdì.
Ìsa bütün varlíõí ìlä Azärbaycana baõlí ìdì, onun ìstìqlalínín
carçílaríndan ìdì. 20 yanvar qírõíníndan, Qarabaõ facìäsìndän,
qaçqín därdìndän, Borçalí aõrílaríndan yana-yana daníåírdí, bacaríqsíz Azärbaycan rähbärlärìnì qínayírdí. Qarabaõ savaåína, analarín göz yaåína, torpaqlarímízín düåmän tapdaõínda qalmasína,
ìgìdlärìn hälak olmasína, elìn yasína dözmürdü. Üräyì aõríyírdí.
O, elä-belä xästälänìb ölmädì. O da älìndä qäläm åähìd oldu.
F.Kärìmzadä kìmì, Y.Sämädoõlu kìmìg
Nä qädär kì, düåmänlärlä savaåda qäläbä yoxdur, Qarabaõ yas
ìçìndädìr, Åuåa haray çäkìr, Üzeyìr bäylärìn, Bülbüllärìn ruhu
159
nìgarandír, dünyasíní däyìåän bütün åaìrlär åähìd kìmì köçäcäk bu
dünyadan.
Ìsa üzdän sakìt görünürdü. Amma ìçdän qaynayírdí, coåurdu,
haqsízlíqla baríåmaz ìdì. Haqq, ädalät adamí ìdì. Son ìllärdä doõma yurdumuz Borçalídakí aõír durum onu çox aõrídírdí. Yadímdadír, 1989-cu ìldä Gürcüstanda Qamsaxurdìya dövründä bìz türklärì oradan necä "qonaq" deyä çíxartmaq ìstäyìrdìlär. Ìsa, Abbas vä
Välì ìlä bìrlìkdä Azärbaycan KP MK-nín katìbì H.Häsänovla söhbätläådìkdän sonra Yazíçílar Ìttìfaqínín maåíní ìlä Borçalíya getdìk. Síníq körpüdän Baåkeçìd dolaylarína qädär on-on beå känddä
olduq. Hamí älìndä sìlah, bel, yaba gecä-gündüz kändì qoruyurdu.
Hamí sözbìr, canbìr ìdì. Son ìllärdä orada da xalqín ruhunu söndürdülär. Ìlahì, adamlarla görüålärdä, söhbätlärdä göräydìnìz Ìsa
necä odlu-alovlu vä qäzäblì ìdì, necä daníåírdí. Onu heç elä görmämìådìm. Bu, onun yurda, el-obaya, Borçalíya sevgìsì ìlä baõlí
ìdì. Borçalínín da Qärbì Azärbaycan torpaqlarímízín gününä düåmäsì qorxusundan qayõílanírdí. Hämìåä tämkìnì ìlä çoxuna örnäk
olan Ìsaní burada bìz sakìtläådìrmäyä çalíåírdíq. Amma Ìsa öz sözünü deyìrdì.
Hälä Qarabaõ vä Borçalí mövzusunda Ìsa nälär yazacaqdí. O,
bu äsärlärì yaza bìlmädì. Amma o, ìmkanlaríndan da çox çalíådí.
"Azärbaycan" jurnalí Ìsanín hünärì ìlä ädäbì ìctìmaìyyätdä taníndí. Ìsa åerlärì ìlä hämìåä örnäk oldu, radìo vä televìzìyada, mätbuatda çíxíå etdì. Xüsusìlä son ìllärdä maddì çätìnlìklä baõlí gecä-gündüz ìåläyìrdì. Bütün bunlar elä neçä ömrä bärabärdìr.
Ìsa ädäbìyyata bänzärsìz gäldì, bänzärsìz getdì. Åöhrät üçün
därìdän-qabíqdan çíxmadí, äyìlmädì, åäxsìyyätìnì, adíní, sänätìnì
tämìz saxladí. Odur kì, hämìåä tämìzlärìn az olduõu yerdä örnäk
kìmì Ìsa daha çox anílír.
Bäzän Ìsaní 60-cí ìllärdä R.Rzanín täsìrì ìlä yazan, hìmayä
edìlän gänc åaìrlär sírasína aìd edìrlär. Öncä onu deyìm kì, särbäst åer Azärbaycan ädäbìyyatínda heç dä R.Rzadan baålamamíådí. Onun yüz ìllärcä tarìxçäsì var. Üzü Dädä Qorquddan bärì
ädäbìyyatímízda särbäst åer örnäklärì az deyìl. Bütün bunlarí vä
Avropa poezìya änänälärìnì, eläcä dä N.Hìkmätì Ìsa yaxåí öyränmìådì. Yänì, ädäbìyyata elä-belä hìmayäçìlìklä gälmämìådì. Öz
160
säsì, näfäsì ìlä gälmìådì, R.Rza da elä belä gänclärì hìmayä etmäzdì. Täbìì kì, Ìsaya da bìr ustad qayõísí göstärmìådì. S.Vurõun
bütün çaõdaå Azärbaycan poezìyasínín bayraqdarí olduõu, üslubundan asílí olmayaraq bütün gänc ìstedadlara yol açdíõí kìmì.
Män ruhlara ìnaníram vä bu ìnamdayam kì, här Ìsadan söhbät
açanda ruhu gälìr baåímíz üstä gäzìr, bìzì dìnläyär, xoåhal olur,
ara bìr qímíåír, gözündän gülür dä.
2000.
DÌLARÄ XANÍM VÄ AYDÍN BÄYÌN
ANÍM GÜNÜNDÄ
Dìlarä xanímla Aydín bäyìn adí azadlíq mücahìdlärì, Azärbaycan ìstìqlal vä müstäqìllìk uõrunda mübarìzlärì kìmì hämìåä yaåayacaq. Onlar 1988-cì ìldän xalq häräkatína qoåulub, azadlíq yolunda åähìd olublar. Çoxlarí onlarí belä dä taníyír. Amma Dìlarä
xíním vä Aydín bäy ìctìmaì fìkìr tarìxìmìzdä bìr alìm kìmì dä sayílíb seçìlänlärdän olublar. Çoxlarí ìndì özünü türkoloq kìmì göstärìr. Amma Aydín elä 1980-cì ìldän, türkoloq kìmì bütün Åura
mäkanínda tanínírdí.
Dìlarä xaním Azärbaycan-gürcü ädäbì älaqälär yönündä yenì
bìr ìstìqamät açmíådí. Klassìk ädäbìyyatímízín Gürcüstanla älaqäsìnì, xüsusìlä Nìzamì vä Gürcüstan mövzusunu ìlk däfä elmì åäkìldä öyränìrdì. Mükafatí ìsä Gürcüstanín ämäkdar mädänìyyät
ìåçìsì oldu. Amma ìndì bu yöndä heç bìr ìå görmäyänlär dä orden,
medal alír.
Xoåbäxtlìkdän män onlarín här ìkìsì ìlä 30 ìlä qädär yaxín
olub, bìr yerdä çalíåmíåam. Dìlarä xanímla bìrgä gürcü ädäbìyyatíndan üç türkcä tärcümä kìtabímíz çíxíb. Tìflìsdä, Borçalída,
Baåkeçìddä, elmì-ädäbì mäclìslärdä olmuåuq.
Aydín bäyìn deputat seçìlmäsìndä ìsä müåahìdäçì olmuåam.
Aqìl bäyìn yadína düåär, "Gülnara" kafesìnä yíõíåíb mäslähätläåmälär aparírdíq.
Dìlarä xaním vä Aydín bäylä baõlí baåqa mäclìslär dä keçìrmäk gäräkdìr. Aydín bäyìn qízí Ädäbìyyat Ìnstìtutunda aspìrantdír. Atasí haqqínda elmì äsär yazír. Ancaq bu yöndä hälä az ìå görülüb. 3-4 ìl öncä tìflìslì jurnalìst dostum Ä.Ìsmayílbäylì Dìlarä
161
xaním haqqínda 5 m.v häcmìndä kìtabça yazíb. Ancaq ìndìyä qädär onu çap etdìrä bìlmìr.
Bunun üçün zìyalílarímízí vä ìmkanlarímízí qädìrbìlänlìk göstärmäyä çaõíríram.
Mart, 2001.
LEYLA ERADZENÌN XATÌRÄ GÜNÜNDÄ
1950-60-cí ìllärdä Gürcüstanín sänätdä öz Leylasí vardí, Azärbaycanín da öz Leylasí: Leyla Abaåìdze vä Leyla Bädìrbäylì. Bu
ìllärdä ädäbìyyatímízín da öz Leylasí parladí: Leyla Eradze vä
Dìlarä Älìyeva: ìkì ulduz, ìkì bací, ìkì dostluq rämzì, ìkì gözäl, ìkì
alìm, xaním. Män Leyla xanímí Tìflìsdä oxuduõum ìllärdän taníyíram. Yaradícílíq ìlgìlärìmìz dä bìzì dostlaådírdí.
Leyla xaním älìnä qäläm alandan Azärbaycan ädäbìyyatínín
tädqìqìnä, tärcümäsìnä vä täblìõìnä çalíåmíådí. S.Vurõun haqqíndakí namìzädlìk dìssertasìyasíní da, Azärbaycan-gürcü ädäbì ìlgìlärìnìn ìstìqamätlärì haqqínda doktorluq dìssertasìyasíní da Bakída
müdafìä etmìådì. Bu müdafìälär äsìl dostluq mäclìsì ìdì. Män här
ìkì äsärì oxumuåam, här ìkì müdafìädä çíxíå etmìåäm. Bu äsärlär
Azärbaycan-gürcü ädäbì älaqälärìnì zängìnläådìrän samballí tädqìqat äsärlärìdìr.
Leyla xaním Azärbaycan ädäbìyyatíní çox sevìrdì. Böyük åaìrìmìz S.Vurõuna ayríca sevgì bäsläyìrdì. Ìlk tärcümälärì dä
S.Vurõundandír. Häm çaõdaå, häm dä klassìk Azärbaycan åaìrlärìnìn äsärlärì gürcü dìlìndä än yaxåí Leyla xanímín tärcümäsìndä
säslänìr. Çünkì o, bu dìlì bìlìr, duyurdu.
Åura zamaní säfìrlìklärìmìz yox ìdì. Leyla xanímla Dìlarä xaním ölkälärìmìz arasínda häm dä ädäbì-mädänì yöndä bìr säfìrlìk
ìåìnì görürdülär, sìmvol ìdìlär. Leyla xaním Gürcüstan säfìrlìyìnìn
mäsul ìåçìsì kìmì son ìllärdä daha çox çalíåír, ìkì xalqín dostluõunun möhkämlänmäsìnä üräklä xìdmät edìrdì. Müstäqìllìk dövründä xalqlarímízín buna daha böyük ehtìyací var. Säfìrlìklärìmìz vä
Yazíçílar Bìrlìklärì bu yöndä daha çox ìå görmälìdìr.
162
Dìlarä xanímla bìrlìkdä gürcü ädäbìyyatíndan üç tärcümä kìtabí çap etdìrmìåìk: "M.Cavaxìåvìlìnìn äsärlärì", "Kür Xäzärä qovuåur" vä s. Bunlarín hamísíní Leyla xaním oxuyub, räy yazíb, däyärländìrìb.
90-cí ìllärdä Azärbaycanda, Gürcüstanda qärara alíndí kì, antologìya hazírlayaq, xeylì hìssäsìnì hazírladíq. Elä dä qaldíg Bu ìå
canlanmalídír. Leyla xanímín, Dìlarä xanímín da xeylì tärcümälärì qalíb. Bu häm dä onlarín xeyìrxah ìåìnìn davamí olardí. Azärbaycan-gürcü ädäbì-mädänì ìlìågìlärìnìn müstäqìllìk dövründä yenì ìstìqamätdä ìnkìåafí Leyla xanímín amalí ìdì. Bu gün bu amala
ämäl etsäk onun da ruhu åad olar.
Oktyabr, 1998.
VÄLÌ NÄBÌYEVÌN XATÌRÄ
GÜNÜNDÄ
Välì ìlä on ìldän çox EA Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun
Yenì dövr Azärbaycan ädäbìyyatí åöbäsìndä bìrlìkdä çalíåmíåíq.
Hämìåä bìr åöbä müdìrì kìmì onun ìstedadína ìnanmíå, uõuruna
sevìnmìåäm.
Yadímdadír, Välì Näbìyev, Kamran Älìyev, Muxtar Ìmanov,
Mähärräm Qasímlí, Nìzamäddìn Åämsìzadä, Alxan Mämmädov
kìmì gänclär elmä necä häväslä, ìnamla gälmìådìlär. Tezcä dä
ädäbì-elmì mühìtdä taníndílar. Bunlarín arasínda Välì özünämäxsusluõu, bäzän coåqunluõu, bäzän çílõínlíõí, mübarìzlìyì, elmì
mübahìsälärdä, häqìqät axtaríålarínda äzmkarlíõí ìlä seçìlìrdì. O,
elä bìl kì, qaynayírdí. Varlíõí ìlä elmä baõlanmíådí. Yadímdadír,
doktorluq dìssertasìyasíní yazanda gecälär dä ìåläyìrdì. Elä bìl kì,
ömrünün qísalíõíní özü duymuådu. Tez müdafìä etmäk ìstäyìrdì.
Belä dä oldu.
Välì hämìåä arayíb-axtaran, özü dä tapdanmíå yoldan çäkìnän,
yenìlìyä can atan gänc alìmlärdän ìdì. Onun äsärlärì dä, xüsusìlä
namìzädlìk vä doktorluq dìssertasìyalarí da ädäbìyyatåünaslíq
elmìmìzìn belä yenì vä öyränìlmämìå problemlärìnä häsr olunub.
Azärbaycan bädìì näsrì haqqínda, män dä daxìl olmaqla, çoxlarí
163
kìtab yazíb. Amma näsrìn janr vä üslub täkamülünü yüksäk åäkìldä Välì araådírdí. Çox ìstärdìm kì, bu äsär çap olunsun.
Välìnìn yenìlìkçì olmasí haqqínda bìr örnäk dä deyìm. Bìlìrsìnìz kì, A.Åaìqìn "Mäktub yetìåmädì" äsärìnì M.Ìbrahìmov, Mìr
Cälaldan üzü bärì çoxu realìst hekayä kìmì tählìlä çäkìb. Välì böyük cäsarätlä onu romantìk hekayä kìmì araådíríb, "Azärbaycan"
jurnalínda xüsusì mäqalä ìlä çíxíå etdì. Bìr däfä opponent olmaq
ìstädìyìnì dedì. Onu doktorluq, namìzädlìk dìssertasìyalarína opponent dä etdìmg Bìr sähär ìsä özü yox, qara xäbärì gäldì. Hamímíz sarsíldíq. Bu gün dä onun yoxluõuna ìnana bìlmìrìk.
Välì bìr alìm kìmì gözümüzün qabaõínda yetìåìb. Män onun
bütün äsärlärìnì oxumuåam, namìzädlìk vä doktorluq dìssertasìyalarínín müzakìräsìndä çíxíå etmìåäm, onlarí yüksäk qìymätländìrmìåäm. bu gün dä o fìkìrdäyäm. Välì åöbädä häm ìstedadí, häm
dä ìå yoldaålarína xoå münasìbätì ìlä seçìlìrdì. Hamí ìlä mehrìban
ìdì. Xüsusìlä son zamanlar. Bu gün onun yerì görünür. Välìnìn
ruhu bìzìmlädìr.
Välì ìlä elm, alìmlärìn durumu haqqínda söhbätlärìmìz olardí.
Yarí cìddì, yarí zarafat deyìrdì kì, Äflatun müällìm, bu Ìnstìtutu
mänä verälär, yaxåí da sponsor ola, 150 ìåçìdän 50-sìnì saxlayaram, ìndìkìndän dä çox keyfìyyätlì mähsul veräräm. Män dä gülä-gülä täsdìqläyärdìm, o da qímíåar, kefì açílardí. Åükranlíq
edìräm kì, bìrlìkdä ìålädìyìmìz dövrdä aramízda yaådan asílí olmayaraq dostluq olub, onun elä xahìåì olmayíb kì, yerìnä yetìrmäyìm. Çünkì o, çox hörmätlärä, sevgìlärä layìq ìdì. Välì arzu vä
planlarínín hamísíní yerìnä yetìrä bìlmädì, bìr cüt balasíní da boya-baåa çatdíra bìlmädì. Ömür väfa etmädì, üräk aõírlíõa tab gätìrmädì. Burada aõír häyat tärzì, mänävì-fìzìkì, zehnì gärgìnlìklä
bärabär vätänìn aõír günlärì, torpaqlarímízín düåmän tapdaõínda
qalmasí, Qarabaõ därdì, qaçqín harayí da öz ìåìnì gördü. Odur kì,
Välì dä dünyadan köçdü.
May, 1999.
164
NADÌR ÌBRAHÌMOÕLUNUN
DÄFNÌNDÄ
Amansíz ölüm síralarímízí bìr dä seyrältdì. Sayímlí-seçìmlì ìnsan, ämäksevär alìm Nadìr Ìbrahìmoõlu Välìxanovu aramízdan
apardí. Yüz ìl yaåamaõa layìq olan, 69 ìl ömür sürän Nadìrìmìz
(21.11.1926-24.06.1995) dünyasíní däyìådì.
Nadìr Azärbaycanín ìncìsì, bu gün kafìrlär älìndä ìnläyän gözäl Åuåada dünyaya gälmìådì. Süleyman Sanì ocaõíndan ìåíq almíådí. Bakí Dövlät Unìversìtetìnìn fìlologìya fakültäsìnì bìtìrmìådì.
Qälbì uåaq qälbì kìmì tämìz olan Nadìr öncä uåaq evìndä, fählä-kändlì mäktäbìndä vä uåaq mätbuatínda çalíåíb. 1961-cì ìldän
ìsä öz taleyìnì Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutu ìlä baõlayíb. Xoå
xasìyyätì, zähmätì vä gäräklì äsärlärì ìlä taníníb. Däfälärlä Elmì
Åuralarda, Akademìyanín Räyasät Heyätìndä färqländìrìlìb, mükafatlandírílíb.
Nadìr cäfakeå alìm ìdì. 1966-cí ìldä S.S.Axundov haqqínda namìzädlìk, 1994-cü ìldä Azärbaycan maarìfçì-realìst ädäbìyyatí haqqínda doktorluq dìssertasìyalaríní uõurla müdafìä edìb. "S.S.Axundov" (1968), "Azärbaycan maarìfçì-realìst ädäbìyyatí" (1983),
"S.S.Axundovun elmì tärcümeyì-halí" (1990) kìtablarínín XIX-XX
yüzìllär Azärbaycan ädäbìyyatína aìd yüzdän çox elmì-publìsìst
mäqalänìn müällìfìdìr. S.S.Axundovun "Seçìlmìå äsärlärì"nì dä ìkì
cìlddä oxuculara än etìbarlí åäkìldä Nadìr çatdíríb.
Nadìrìn äsärlärìnìn çoxu Azärbaycanín maarìfçì zìyalílarí haqqíndadír. Onun özü dä dövrümüzün örnäk sayílacaq maarìfçì zìyalílaríndan ìdì. O, çox zängìn, heyrät doõuracaq qädär az, amma
mänalí daníåan, hämìåä cìddì, bäzän hälìm yumorlu adam ìdì. Ìlk
baxíåda qapalí görünürdü, ünsìyyätdä olandan sonra adam ondan
ayrílmaq ìstämìrdì. Nadìrlä säfärlärdä, mäclìslärdä olanlar, yoldaålíq edänlär onun mänävì dünyasína heyran olurdu. Åäxsän
män onunla Moskva, Sank-Peterburq, Rìqa vä b. åähärlärdä, eläcä dä Åuåa, Gäncä, Göy-göl, Nabran vä baåqa yerlärdä olmuåam.
Onun zängìn dünyasíní unudan deyìläm.
165
Nadìr näcìb, böyük üräklì, kìçìk ìddìalí ìnsan ìdì. Yaxåílíq etmäk ona çox yaraåírdí. Üräyì çox yuxa vä kövräk ìdì. Anasínín
ölümündän sonra lap kövrälmìådì. Yatanda da onun paltarlaríní
baåínín altína qoyurdu. Ata yurdu Åuåanín düåmän tapdaõínda
qalmasí onu daha çox üzürdü, sarsídírdí. Gecälär dä kädärdän, ìntìzardan çírpínírdí. O, Åuåasíz, anasíz dözmädì, yavaå-yavaå åam
kìmì ärìyìb söndü.
Ìnstìtutun dählìzìndän keçdìkcä üz-gözündän näcìblìk gülabí
sezìlän Nadìr qardaåímízí da anín, rähmät oxuyun. Belä ìnsanlara
salam vä rähmät daha çox yaraåír.
24.06.1995.
TARÌYEL QÄRÌBLÌ HAQQÍNDA
VÌDA SÖZÜ
Borçalí zìyalílarínín ömür gülzaríndan bìr yarpaq da düådü.
Türksoylu, ìslam hoylu bìr yarpaqg
El üçün, yurd üçün döyünän, torpaq üçün, Vätän üçün yanan
bìr üräk dayandí. Kìçìk boylu Tarìyelìmìzìn böyük üräyì uyudu.
Bu üräk Saraçlínín daõlarí qädär uca, bulaqlarí qädär tämìz, meåälärì qädär yaåarídír. Tarìyelìn ruhu hämìåä Sìmruq quåu kìmì
Borçalí üzärìndä gäzäcäk. Çünkì o, pärvanä kìmì yanan qeyrätlì
zìyalílarímízdan ìdì.
Çox qayõílaníram kì, üzürlü säbäbdän belä bìr qädìrbìlän aním
märasìmìnä gälä bìlmädìm. Amma qälbän sìzìnläyäm.
Tarìyel Qärìblì bìzlärì Borçalíya çäkän, baõlayan ìåíqlí, nurlu
zìyalílardan ìdì, äsìl ìnsan, åäxsìyyät ìdì. O, Tarìyel Qärìblì kìmì
tanínírdí. Elä Tanrí yelì kìmì dä tez dä getdì dünyadan. Amma
özü soyadí kìmì qärìb olmadí. Hämìåä qol-qanadlí, hörmät-ìzzätlì
oldu.
Tarìyel öz arzu, dìläklärì ìlä bu dünyaya síõmadí, haq dünyasína köçdü. Amma bu dünya da, o dünya da bìzìmdìr. Tarìyel dä bìzìmlädìr.
Allah ona rähmät eläsìn, ruhu åad olsun! Onu sayíb seçänlärä,
ananlara sayõí vä sevgìlärìmì bìldìrìräm.
166
III
БЮЛЦМ
Ä.SARAÇLÍNÍN
EV ARXÌVÌNDÄN
167
NÄRÌMAN NÄRÌMANOV HAQQÍNDA
BÌR-ÌKÌ SÖZ
Män Närìman Närìmanovun vä närìmanåünaslíõín çätìn vaxtínda öz düåüncälärìmì söylämäk ìstäyìräm.
Onun taleyì elä gätìrìb kì, häm ìnandíõí, üräyìncä xìdmät etdìyì bolåevìklär, häm dä müstäqìllìk mübarìzlärì täräfìndän qínaníb.
Nä yazíq kì, ìndìyä qädär bunun obyektìv vä subyektìv säbäblärì olduõu kìmì açíqlanmayíb, ört-basdír edìlìb, yan keçìlìb. Bundan da häm N.Närìmanov, häm dä elmìmìz zìyan çäkìb.
Män son ìllärdä N.Närìmanov haqqíndakí fìkìr dolaåíqlíõíní,
sükutu vä onun äqìdäsì ìlä, ìdeyalarí ìlä baõlí yazílarí zìyanlí vä
äsassíz sayíram.
N.Närìmanov da M.Ä.Räsulzadä kìmì Azärbaycanín, mìllätìn
gäläcäyìnä çalíåírdí. Märam bìr ìdì, yol ayrí. Bu zamanín, mühìtìn,
sìyasì çäkìåmälärìn bälasídír. Här vätändaå zìyalí xalq, vätän yolunda bìldìyì kìmì çalíåírdí. N.Närìmanov da bu yola ìnanmíådí.
"Lenìn qvardìyasínín görkämlì ìnqìlabçísí", "marksìzm-lenìnìzm
ìdeyalarínín alovlu täblìõatçísí" demäklä onu alçaltmaõa çalíåanlar
yanílír. Bu yoldakí sähvlärìnì N.Närìmanov özü oõluna mäktubunda sämìmìyyätlä boynuna almíådí. Daha bundan sonra N.Närìmanovu täftìå edìb, onda sähv axtarmaq Amerìkaní yenìdän käåf etmäyä çalíåmaqdír.
Vä yaxud N.Närìmanovun sìyasì äqìdäsì, sìyasì fäalìyyätì ìlä
razílaåmíríq, bu baåqa mäsälä. Bäs onun mäktäb, maarìf, ädäbìyyat, mädänìyyät, mätbuat, tìbb vä s. yönümündäkì fädakarlíõína nä
söz ola bìlär? Ona daå atanlar keçmìåìmìzä, gäläcäyìmìzä daå atír.
N.Närìmanov köklü-kömäçlì, äsìl-näcabätlì bìr aìlädä, o zaman Qafqazín ìnzìbatì märkäzì, Azärbaycan türklärìnìn mädänì
märkäzlärìndän bìrì olan Tìflìs kìmì bìr åähärdä dünyaya gälìb.
A.Åaìqìn, Axund Yusìf Talíbzadänìn oxuduõu, atalarínín därs dedìyì, Tìflìsdä Åeyxülìslamín näzarätì ìlä açílan 6 sìnìflì åähär
mäktäbìndä, Azärbaycan zìyalílarínín böyük bìr näslìnì, özü dä
saõlam näslìnì yetìrän Qorì Müällìmlär Semìnarìyasínda oxuyub.
168
Onun xìslätìndä, täbìätìndä naqìslìk yox ìdì. Amalí da, åäxsìyyätì
dä açíq-aydín ìdì. Yollarí ìsä dumanlí, daålí, käsäklì…
N.Närìmanov semìnarìyaní bìtìrän kìmì maarìf vä mätbuat
meydanína atílmíådí. "Sovqat" (S.M.Qänìzadä ìlä),"Fìkìr", "Dan
ulduzu" (A.Åaìqlä) kìmì jurnallar çíxarmaq ìstäyìrdì. Xorasanda
oxuyub Bakíya gälän A.Åaìq vä Yusìf Talíbzadä qardaålarína
müällìmlìk hüququ almaq, ìåä düzälmäk üçün yardímçí olmuådu.
Bakída ìlk kütlävì kìtabxana açmíådí. Güneylì Azärbaycan ìnqìlabçílarína kömäk edìrdì. Ädäbì mühìtdä dä tanínírdí. Mìllì romanín yaradícílaríndan ìdì. Öndär, sayímlí-seçìmlì zìyalílarímízdan ìdì. Odur kì, onun I, II müällìmlär qurultayínda H.Z.Taõíyevä
aõ olmasí haqqíndakí åìåìrtmä ähvalat bìzì heç cür ìnandírmír. Elä
Qízíl Hacílída müällìm ìåläyärkän guya yerlì bäylärìn onu ìncìtmäsì, mäktäbì baõlamaq ìstämälärì dä uydurmadír. Hämìn mäktäbì elä yerlì bäylär açmíådí. Ìndì dä Qízíl Hacílílar belä fìkìrlärì
rädd edìrlär.
N.Yusìfbäylìyä mäktubunda "Musavat"ín "xäyanät vä cìnayätlärìnì ìfåa etmäsì" dä böhtandír. Onun mäktubunda belä åey yoxdur. Orada deyìlìr: "Bìz ìnqìlabí yaxåí öyränmìåìk, ìmperìalìst müharìbäsìnì pìsläyìrìk, qoy Azärbaycanda sovet hakìmìyyätì olsun!"
N.Närìmanovun xìdmätlärìndän bìrì dä Azärbaycanda sovet
hakìmìyyätì qurulduqdan sonra bìr çox zìyalíní ölümdän qurtarmasídír. Elä qírhaqír vaxtínda åükür etmälìyìk kì, N.Närìmanov
hakìmìyyätdä olub, zìyalílarí qoruyub. Nä yazíq kì, onun göstärìåì
çatana qädär Fìrìdunbäy Köçärlìnì öldürmüådülär.
Hälä 1918-cì ìldä komìssarlarín vaxtínda A.Y.Talíbzadänì tutmuådular. N.Närìmanov buraxdírmíådí. 1920-cì ìldä yenìdän tutulduqda azad etdìrìb, Naxçívana härbì komìssar göndärmìådì. Orada
ìnqìlab komìtäsìnìn üzvü kìmì xeylì çalíådíqdan sonra N.Närìmanova üz tutur kì, män belä hökumätä xìdmät etmäk ìstämìräm, ìcazä
ver xarìcä gedìm. N.Närìmanov xüsusì ìcazä kaõízí verìr kì, xarìcä
gedä bìlär. O, Orta Asìyaya gedìb basmaçílarla bìrgä Åura hökumätìnä qaråí vuruåur, döyüådä hälak olur.
N.Närìmanovun Mìrzä Cälìlä yardímçí olmasíní da unutmaq
olmaz. Bolåevìklär Azärbaycanda hakìmìyyätì zorla älä keçìrändä
Mìrzä Cälìl Täbrìzä köçmüådü. Åura hakìmìyyätì onu bähanälärlä
169
Bakíya çaõírírdí. Çünkì o, Täbrìzdä bu hökumätìn sìyasätìnì altüst edä bìlärdì. Burda ìsä ya onu älä alar, ya da boõa bìlärdìlär.
Bu mäqsädlä Mìrzä Cälìlì Maarìf nazìrì qoymaq adí ìlä Bakíya
gätìrdìlär. Bu ìå üçün därìdänqabíqdan çíxan D.Bünyadzadä onu
Ä.Qarayevä tapåírílmíådí. Ancaq Mìrzä Cälìl gäländän sonra onu
tam unutdular. Aylarla on-on beå adam küräkänlärìnìn bìr otaqlí
mänzìlìndä qaldílar. Axírí, äsäbläåän Mìrzä Cälìl N.Närìmanovun qäbuluna getdì, beå otaqlí mänzìl aldí. "Molla Näsräddìn" jurnalíní näårä baåladí. Bu cür faktlar çoxdur. Ona görä dä här åeyì
ölçübbìçìb däyärländìrmälìyìk.
Män belä düåünüräm kì, N.Närìmanov Azärbaycanda Åura hökumätìnìn baåçísí olmasaydí, näìnkì yüzlärlä elm, ädäbìyyat vä
mädänìyyät xadìmlärì mähv edìlmìådì, bälkä Azärbaycan xrìstìan
dövlätlärì arasínda parçalanmíådí. Soyuq baåla, ìstì üräklä bunlarí
götür-qoy edìb, sonra N.Närìmanova qìymät vermäk olar. Män
tam bu fìkìrdäyäm kì, o, hämìåä ìctìmaì fìkìr tarìxìmìzdä, ädäbìyyatímízda necä var, elä dä qalacaq.
1995.
MÄHÄRRÄM QASÍMLÍNÍN
"AÅÍQ SÄNÄTÌ: QAYNAQLARÍ, TARÌXÌ TÄÅÄKKÜLÜ
VÄ MÜHÌTLÄRÌ" ÄSÄRÌ ÄTRAFÍNDA DÜÅÜNCÄLÄR
Türk xalqlarínín mädänì-mänävì varlíõínín än öncül vä orìjìnal
mìllì seçìm göstärìcìlärìndän olan ozan-aåíq sänätì haqqínda
Azärbaycan vä Türkìyä tädqìqatçílarí xeylì araådírmalar aparmíå,
äsärlär yazmíålar. Ancaq ìndìyä qädär bu zängìn vä ulu sänätìn
bütün türk dünyasí üzrä qaynaqlarí, yaraníå vä bìçìmlänmäsì,
ayrí-ayrí bölgälär üzrä mühìtlärì ayríca bìr tädqìqat mövzusu olmamíådír. Nä yaxåí kì, bu problem Azärbaycanín müstäqìllìk qazandíõí bìr zamanda bìzdä, Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunda
häll olundu. Onun müällìfì türk xalqlarí mìfologìyasínín vä folklorunun gözäl bìlìcìsì, son ìllärdä Azärbaycan folklorunun öyränìlmäsìnìn täåkìlatçísí, sayímlí mütäxässìs Mähärräm Qasímlídír.
M.Qasímlí Azärbaycan folkloråünaslíõínín yenì näslìnì tämsìl
edìr. Onun aåíq sänätì ìlä baõlí doktorluq dìssertasìyasí kìmì ha-
170
zírladíõí tädqìqat ìåì elmìmìzdä yenì hadìsädìr vä mìllì folklorumuzun, xüsusän dä aåíq yaradícílíõínín yenì säpgìdä öyränìlmäsì mäsälälärìnä ìåíq salír, yol açír.
Bu araådírmada ìlk däfä olaraq türk folklor sänätìnìn söz, musìqì vä räqs üçlüyündän, qam-åaman ìcraçílaríndan, ozançílíqdan
aåíqlíõa qädärkì yaranma vä ìnkìåaf yolu, gälänäk vä göränäklärì,
özällìklärì, poetìk keyfìyyätlärì bìrlìkdä araådírílír. Müällìf aåíq
sänätìnìn märhälälärìnì vä mühìtlärìnì dä ìlk däfä elmì åäkìldä
müäyyänläådìrìr, onlarín özünämäxsusluqlaríní açíqlayír. Ozanqopuz änänäsì, sufìlìkdän keçän, täkkädän çíxan därvìå aåíõínín
vä säfävìlär dövründän aåíõín sänätkar statusuna qalxmasí yolunun elmì säcìyyäsìnì verìr. Üç märhälädän keçän aåíq sänätìnìn
täåäkkül baxímíndan täkkä soylu aåíqlar, aåíqlaåmíå ozanlar kìmì
ìkì növü Azärbaycan vä Anadolu aåíq sänätì müstävìsìndä däyärländìrìlìr. Müällìfìn Azärbaycanín on altí tarìxì aåíq mühìtìnì
müäyyänläådìrmäsì vä här bìrìnì ayríca araådírmasí da dìssertasìyanín üstünlüklärìndändìr.
Bìrcä qeyd göstärmäk ìstärdìk: Müällìf aåíq mühìtlärìnì ayríca
säcìyyäländìrmäkdä haqlídír. Ancaq Borçalí aåíq mühìtì än zängìn vä orìjìnal olduõu halda onun özünämäxsusluqlarí, öncä dä
burada aåíqlarla el åaìrlärìnìn qaynayíb qaríåmasí, bìr-bìrìnì tamamlamasí, çox vaxt aåíõín el åaìrì yanínda ona saz tutmasí kìmì
mäsälälär genìå açíqlanmír.
Tädqìqat ìåìnìn elmì sìqlätì, konseptual mahìyyätì, näzärì sävìyyäsì, tutumu göstärìr kì, fìlologìya elmlärì doktoru Mähärräm
Qasímlí görkämlì folkloråünas alìmdìr.
1999.
ÅÜRÄDDÌN MÄMMÄDLÌNÌN
"BORÇALÍ ÄDÄBÌ MÜHÌTÌ"
KÌTABÍ HAQQÍNDA
Çaõdaå zamanda ädäbìyyatímízí mìllì ìdeologìyamízín ìåíõínda
tam halda tädqìq etmäk üçün öncä onu regìonal elmì prìnsìplär
äsasínda öyränmäk gäräkdìr vä dünya täcrübäsìndä dä belädìr.
Näzärä alsaq kì, Cänubì vä Qärbì Azärbaycan, Borçalí, Därbänd
171
kìmì doõma bölgälärìmìz yadlar älìndädìr, onlarda sìyasì-sosìal
vä mänävì repressìyalar davam etmäkdädìr, onda hämìn regìonlardakí ädäbì-mädänì särvätlärìmìzì ümumazärbaycan ädäbìyyatínín vä mädänìyyätìnìn ayrílmaz hìssäsì kìmì araådírmaõín däyärì ìkì qat artír vä bu, häm dä här käsìn vätändaålíq borcudur, qeyrät mäsäläsìdìr. Å.Mämmädlì dä qeyrät göstärìb, belä aktual vä
gäräklì problemìn hällìnä gìrìåìb.
Bu mövzuya qädär Åuräddìn yaxåí hazírlíq yolu keçìb. Gürcü
mänbälärìndä Azärbaycan ädäbìyyatí mövzusunda namìzädlìk
dìssertasìyasí müdafìä edìb, Azärbaycan vä gürcü ädäbìyyatína,
ädäbì älaqälärìnä, Borçalí ädäbì mühìtìnä aìd kìtablar, bìr çox elmì, publìsìst mäqalälär çap etdìrìb. Hazírda Tìflìsdä çíxan "Gürcüstan" qäzetìndä åöbä müdìrìdìr. S.S.Orbelìanì adína Gürcüstan
Dövlät Pedaqojì Unìversìtetìnìn müällìmìdìr. Häm Azärbaycan,
häm dä Gürcüstan ädäbì, elmì mühìtìndä ìstedadlí qäläm ählì kìmì tanínír.
Bu kìtab hämìn mövzuda ìlk elmì-tädqìqat, zängìn arxìv materìallarí vä mätbuatí, ädäbì-bädìì, elmì qaynaqlar äsasínda yazílmíå
sìstemlì äsärdìr. Burada Gürcüstandakí, Türkìyädäkì tädqìqatlardan, mänbälärdän dä ìstìfadä olunmuådur. Ìådä müällìfìn bìr üstün cähätì dä elä gürcü dìlìnì yaxåí bìlmäsì vä Gürcüstan arxìvlärìndä saxlanílan Borçalí ädäbì mühìtì ìlä baõlí bìr çox materìallarí,
eläcä dä gürcü mütäxässìslärìnìn bu bölgänìn folkloru, yazílí
ädäbìyyatí haqqíndakí mülahìzälärìnì dä tädqìqata cälb etmäsìdìr.
Äsärìn zängìn vä sanballí fäslìndän bìrì "Borçalí ädäbì mühìtìnìn qaynaqlarí"dír.
Burada Borçalídakí mìfolojì folklor örnäklärì, ìslam-türk mädänìyyätì täsìrì, klassìk
dastanlarda Borçalí-Tìflìs motìvlärì araådírílír, bu mühìtdäkì xalq ädäbìyyatí
örnäklärì vä onun täsìrì ìlä yaranan äsärlärìn özünämäxsusluõu ümumìläådìrìlìr.
Tädqìqatda orta äsrlär Borçalí ädäbì mühìtìnìn täåäkkül dövrü
kìmì däyärländìrìlìr. Burada lìrìk poezìyada klassìk vä xalq åerì
änänälärì, Vaqìf ädäbì mäktäbìnìn täsìrì vä baåqa problemlär öz
hällìnì tapír. "Åährìyar" äsärì Borçalí ädäbì mühìtìndä bädìì näsrìn orìjìnal örnäklärìndän bìrì kìmì tählìlä çäkìlìr. Onun Borçalí
vä Tìflìslä baõlílíõíní täsdìqläyän yenì faktlar aåkarlanír vä bu
yöndäkì fìkìr ayrílíqlarína bìr aydínlíq gätìrìlìr.
172
Tädqìqatda bìr maraqlí cähät dä Borçalí ädäbì mühìtìnìn vä
burada yetìåän müällìflärìn baåqa regìonlarla, oradakí sänätkarlarla elmì-müqayìsälì öyränìlmäsìdìr. Ìådä yerì gäldìkcä Cänubì
Azärbaycan, Göyçä, Gäncä, Åamaxí regìonlarínda yaranan äsärlärlä müqayìsälär dä dìqqätì çäkìr. Ümumìyyätlä, Å.Mämmädlìnìn "Borçalí ädäbì mühìtì" kìtabí sìstemlì, bìtgìn bìr elmì-tädqìqat
äsärìdìr.
2000.
NÌKPUR CABBARLÍNÍN
"MÜHACÌRÄT ÄDÄBÌYYATÅÜNASLÍÕÍNDA
KLASSÌK ÌRS PROBLEMÌ"
ÄSÄRÌ HAQQÍNDA
Mövzu ìlk däfädìr kì, belä ayríca vä sìstemlì åäkìldä öyränìlìr,
Azärbaycan ädäbìyyatåünaslíq elmìnìn tärkìb hìssäsì kìmì qìymätländìrìlìr. Önä gälän cähät burada ädäbìyyat tarìxì mäsälälärìnìn ayríca öyränìlmäsì vä hällìdìr. Ìndìyä kìmì Azärbaycanda bìr
neçä säpgìlì ädäbìyyat tarìxì yazílsa da, hälä dä ädäbìyyat tarìxì
konsepsìyasí tam aydínlaådírílmayíb. Bu haqda K.Talíbzadä, Äzìz
Mähärrämov, Y.Qarayevìn araådírmalarí olsa da, Nazìf Qährämanlí "Azärbaycan ädäbìyyatí tarìxì konsepsìyasí" mövzusunda
ayríca doktorluq dìssertasìyasí yazsa da, bu mäsälänìn ìndìkì
dövrdä nä qädär gäräklì olduõu göstärìlìr. Nìkpur mühacìrät ädäbìyyatåünaslíõínda üç ìstìqamätì doõru müäyyänläådìrìb:
1.Azärbaycan ädäbìyyatí vä tarìxì, mädänìyyätìnì araådírmaqla tährìf vä yanlíålíqlarí aradan qaldírmaq, böhtan vä dolaåíqlara
bìr aydínlíq gätìrmäk; 2.Mìllì ädäbìyyat vä mädänìyyätìmìzì dünyada tämsìl etmäklä Azärbaycan haqqínda obyektìv täsävvür yaratmaq; 3.Bunlarla bìrgä Azärbaycan ìstìqlalína xìdmät etmäk.
Bunun nätìcäsìnì mähz bìzlär gördük. Dìssertant doõru olaraq
Azärbaycan mühacìrät ädäbìyyatåünaslíõíní åärtì olaraq mövzu vä
problematìkasí ìlä bu åäkìldä qruplaådírír:
1. ümumì ädäbì-kulturolojì problem haqqínda äsärlär;
2. Azärbaycan türklärìnìn folkloru haqqínda;
3. klassìk ädäbì ìrs haqqínda araådírmalar;
173
4. çaõdaå ädäbìyyat mäsäläsìnä aìd äsärlär.
Müällìf doõru deyìr kì, Ä.Cäfäroõlunu "Azärbaycan mühacìrät
folkloråünaslíõínín banìsì" adlandírmaq olar.
Burada Åura dövrü ädäbìyyatí haqqínda mühacìrät ädäbìyyatåünaslíõínín uõurlarína da toxunulur. Än çox M.Ä.Räsulzadä,
M.B.Mämmädzadä vä Täkìnärìn mäqalälärì araådírílír. Azärbaycan ädäbìyyatínín bu dövrü, ayrí-ayrí åaìrlärìn yaradícílíõí haqqínda maraqlí fìkìrlär ìncälänìr.
Azärbaycan ädäbìyyatí tarìxì konsepsìyasí mäqaläsìndä Qafqazda türklärìn eramízdan ävvällärdä yaåamasí, dìl, qan, dìn baxímíndan türk mämläkätì qurulmasí prosesì, Azärbaycan ädäbìyyatínín ümumtürk qaynaqlarí, Åärq-ìslam mädänìyyätìndä türk
mädänìyyätìnìn rolu, ädäbìyyat tarìxìmìzìn fars dìllì poezìya ìlä
baålamasí vä s. haqqínda mühacìrät ädäbìyyatínín qänaätlärì önä
çäkìlìr vä ìncälänìr. M.Ä.Räsulzadänìn, Ä.Cäfäroõlunun, H.Baykara vä baåqalarínín Azärbaycan ädäbìyyatí tarìxì konsepsìyasí ìlä
baõlí fìkìrlärì dä däyärländìrìlìr.
Müällìf M.Ä.Räsulzadänìn "Böyük Azärbaycan åaìrì Nìzamì"
kìtabínín äsas mäzìyyätlärìnì zängìn mänbälär äsasínda, yüksäk
peåäkarlíq sävìyyäsì ìlä yazílmasínda, Nìzamìnìn ümumåärq vä
ümümtürk kontekstìndä däyärländìrìlmäsìndä, åaìr, fìlosof kìmì
özünämäxsus cähätlärìnìn aåkarlanmasínda görür. Onu "türk sänätçìsì kìmì, mìllì ädäbìyyatímízín faktí kìmì" täqdìm edìr (s.36).
Åah Ìsmayíl Xätaì haqqínda fìkìrlärìn çözülmäsì dä maraqlídír.
M.Ä.Räsulzadä, Ä.Yurdsevär, Ä.Cäfäroõlu Xätaìnìn xalq dìlìnä
yaxín äsärlär yazmasíní, sarayda buna ìmkan yaratmasíní, aåíq
ädäbìyyatína rävac vermäsìnì täqdìr edìrlär. Ancaq onun "Ìran
Azärì türkcäsì dìalektìnä yaxín üslubda yazmasíní göstärìrlär.
Yerì gälmìåkän, Åah Ìsmayíl vä Türkäyä, Åah Ìsmayíl vä åìälìk
mäsälälärì hälä dä gäräyìncä açíqlanmayíb.
Ä.Cäfäroõlunun "Azärbaycan ädäbìyyatí" oçerkìndä orta äsrlärdä Åahì, Xälìlì, Gülåänì, Xäzanì kìmì ona qädär bìzdä hälä öyränìlmämìå Azärbaycan åaìrlärì haqqínda da Osmanlí täzkìrälärì
üzrä bìlgì verìlìr. Füzulì haqqínda än çox M.Ä.Räsulzadä söz
açíb. Ä.Qaraxan, S.Täkìnär vä Ä.Cäfäroõlunun Füzulì haqqíndakí
fìkìrlärì genìå araådírílír. Näzär çatdírílír kì, onlarín fìkrìncä "Fü-
174
zulìnìn türklüyü deyìl, türkçülüyü, mìllätì deyìl, mìllätçìlìyì" önä
çäkìlmìådìr (Ä.Qaraxan).
Düzdür kì, Ä.Cäfäroõlu Azärbaycan-türkcäsìnìn "mìllì ädäbì dìl
sävìyyäsìnä çatmasíní", "ädäbìyyatímízín realìst åüurun ìlk örnäklärìnì" vermäsìnì, häyatìlìk, dünyävìlìk, nìkbìnlìyìn güclänmäsìnì,
dìlìn, üslubun, tarìxìn demokratìkläåmäsìnì, xalq åerì änänälärìnìn
güclänmäsìnì äsas xüsusìyyät sayír. Bu da yaxåídír kì, dìssertant
yerì gäldìkcä modern ädäbìyyatí (XVIII-XX) mäsälälärì haqqínda
mühacìr fìkìrlärlä Azärbaycandakí alìmlärìn fìkìrlärìnì müqayìsälì
åäkìldä açír, häqìqätì üzä çíxarír. Mäsälän, elä Vaqìfìn realìzmì
haqqínda Ä.Cäfäroõlu kìmì Y.Qarayev, A.Dadaåzadä dä bunu tam
yetgìn realìzm saymír. Ancaq Y.Qarayevìn bunu "erkän realìzm",
"ìlkìn realìzm", A.Dadaåzadänìn "realìzmìn äräfäsì" kìmì adlandírmalaríní qeyrì-åärtsìz qäbul etmäsì o qädär dä elmì prìnsìpä síõmír.
Axí, öncä "realìzmìn äräfäsì" dövrä aìddìr vä burada Vaqìfìn realìzmìn yaranmasí äräfäsìndä tanínmasí anílír. "Ìlkìn realìzm", "erkän realìzm" ìsä sírf yaradícílíq metodunun öz märhäläsìdìr.
Mühacìrät ädäbìyyatåünaslíq ädäbì prosesìnìn xarakterìk xüsusìyyätì olan realìzmìn täåäkkül tapmasíní yüksäk qìymätländìrìr,
radìkal däyìåìklärì, maarìfläåmäyì önä çäkìrdì. Bunu M.Ä.Räsulzadä, M.Ä.Mämmädzadä, Ä.Cäfäroõlu, S.Täkìnär vä b. äsärlärìndä
görä bìlärìk. Onlara görä bu dövr realìzmìnìn bìr xüsusìyyätì dä
Avropa fìkrìnìn modern ädäbì janrlaríní Azärbaycan ädäbìyyatína
gätìrmäsìdìr. Onlar da ìlk realìst maarìfçìlär kìmì, A.Bakíxanov,
M.Å.Vazeh, Ì.Qutqaåínlí, Q.Zakìrdän daníåírdílar. Adí çäkìlän mühacìrlärìn XIX äsr Azärbaycan ädäbìyyatíndan elmì-metodolojì vä
faktolojì baxímdan än zängìn vä aktual äsärlärì M.Fätälì haqqíndadír. Yenä Nìkpur M.Ä.Räsulzadänìn "klassìk ädäbìyyatímíz üçün
Füzulì nä ìsä çaõdaå ädäbìyyatímíz üçün Mìrzä Fätälì dä odur", sözünü täsdìqläyìr. "Azärbaycan cümhurìyyätì", "Qafqaz türklärì",
"Azärbaycan kultur kälänäklärì", "M.F.Axundzadä" kìmì äsärlärì
üzrä Axundov haqqíndakí fakirlärìnì doõru açíqlayír. Onun "realìst
ädäbìyyatín än qüdrätlì nümayändäsì", "Mìllì dramaturgìyanín banìsì" kìmì täqdìmatína haqq qazandírír.
M.Ä.Räsulzadänìn boynuna qoyur kì, onun täqdìmìndä Mìrzä
Fätälìnìn yaradícílíq metodu maarìfçì realìzmdìr, halbukì o, belä
175
termìn ìålätmäyìb. Räsulzadä Mìrzä Fätälìnìn ädäbìyyatímízda ìstìqlal mäfkuräsìnìn yaradílmasínda rolunu da andírír. Nìkpur bu
mäsälänì yaxåí tutub. Räsulzadä düz deyìr kì, M.F.Axundovu rus
mädänìyyätì täsìrì ìlä baõlayíb, onu az qala Rusìya bolåevìklärìnìn
dostu sayanlar yanílír. O, hürìyyät, ìstìqlal arzulayan, ìslahatçí sänätçìdìr.
Mühacìrät ädäbìyyatåünaslíõínda ìrs vä varìslìk mäsäläsì, yenì
dövr Azärbaycan ädäbìyyatínín ìnkìåaf märhälälärì haqqíndakí fìkìrlär, äsasän, Azärbaycandakí araådírmalarla düz gälìr. Onlar da
"XIX äsr dramaturgìyasína M.F.Axundov äsrì, XX äsr C.Mämmädquluzadä äsrìdìr" deyìrdìlär. Hätta bäzän onlar ìrälì gedìrdì.
Mäsälän, M.Ä.Räsulzadä C.Mämmädquluzadä, Sabìr vä "Molla
Näsräddìn" realìzmì haqqínda mühacìrätdä fìkìr 1928-cì ìldä, Azärbaycanda ìsä xeylì sonra formalaåíb.
Mühacìrät ädäbìyyatåünaslíõínda "Füyuzat" jurnalí, füyuzat
ädäbì mäktäbì, Ä.Hüseynzadänìn fäalìyyätì haqqínda daha obyektìv fìkìr söylänìr. Mìllì ìstìqlal poezìyasínín, Hadì kìmì åaìrlärìn yetìåmäsìndä, Azärbaycanda türklüyün vä ìslamçílíõín yayílmasínda
rolu doõru açílír. Yenì dövr ädäbìyyatínda, äsasän, ìstìqlal mövzusu, "rus ìmperìyasína qaråí ìstìqlal mücadìläsì önä çäkìlìr. Gäncä
üsyaní dövrü, son ìstìqlal åerlärì üzärìndä dayanílar.
Bu täqdìmatí kìtab åäklìndä görmäk ìstärdìk.
08.04.1998.
ELXAN QÌYASBÄYLÌNÌN
"Ä.HAQVERDÌYEV VÄ MOLLA NÄSRÄDDÌN"
JURNALÍ" KÌTABÍNA UÕURLAR
XIX yüzìlìn sonu, XX yüzìlìn ävvällärìndä, ädäbì-ìctìmaì fìkrìn, mätbuatín güclü olduõu bìr zamanda H.Zärdabì, C.Mämmädquluzadä, Ä.Haqverdìyev, Ä.Hüseynzadä, Ö.Faìq vä baåqa görkämlì Azärbaycan zìyalílarí yaradícílíõí, fäalìyyätì boyu mätbuatla baõlí olmuålar. Bu baxímdan Azärbaycan yazíçílarínín mätbuatla baõlílíõíní araådírmaq ädäbìyyatåünaslíq elmìmìzìn gäräklì
problemlärìndändìr. Xüsusìlä Yaxín Åärqä säs salan, uzun müddät ädäbì-ìctìmaì mühìtä ìstìqamät verän, böyük bìr ädäbì mäktäb
176
yaradan "Molla Näsräddìn"lä onun än yaxín vä sädaqätlì ämäkdaålaríndan olan Ä.Haqverdìyevìn älaqälärìnì öyränmäk daha
önämlìdìr. Bu baxímdan E.Qìyasbäylìnìn "Ä.Haqverdìyev vä
"Molla Näsräddìn jurnalí" kìtabí dìqqätì çäkìr.
Äsär zängìn arxìv sänädlärì vä elmì mänbälär äsasínda yazílmíådír. Buradan Ä.Haqverdìyevìn "Molla Näsräddìn"lä ìlgìlärìnìn
ìyìrmì beå ìllìk bìr tarìxì ìåíqlandírílír. Problemìn üç fäsìldä öyränìlmäsì, yänì äsärìn elmì strukturu ìåìn xarakterìndän gälìr. Öncä
müällìf Ä.Haqverdìyevìn "Molla Näsräddìn" vä mollanäsräddìnçìlär haqqíndakí düåüncälärìnì araådírír, jurnalín näårì tarìxì, ìdeya-bädìì ìstìqamätì, mövzu daìräsì, ädäbì mühìtlä baõlílíõí, müällìflärì vä baåqa mäsälälärì ìåíqlandírír. Son fäsìllärdä Ä.Haqverdìyevìn "Molla Näsräddìn"ä gälìåì, burada çíxan äsärlärìnìn ìdeya-bädìì xüsusìyyätlärì mäsälälärì tädqìqä çäkìlìr. Burada bäzì
äsärlärìn älyazmalarí ìlk däfä jurnal nüsxälärì ìlä müqayìsä edìlìr,
mätn täshìhlärì dä aparílír. Müällìfìn Ä.Haqverdìyev yaradícílíõínín
näårì, tädqìqì tarìxìnì üç dövrä bölmäsì, onun jurnal varìantlarí ìlä paralellär
aparmasí, "Molla Näsräddìn"lä baõlí mäsälälärì ümumìläådìrmäsì dä elmì
häqìqätä söykänìr. Müällìfìn Ä.Haqverdìyevìn sänätkarlíõínín formalaåmasínda
"Molla Näsräddìn"ìn rolu, mollanäsräddìnçì yazíçílarla ìlgìlärì, bädìì näsrìn, satìra
vä yumorun ìnkìåafíndakí xìdmätlärì, süjet, obraz vä xarakter yaratmaq ustalíõí
jurnalín ìdeya-bädìì ìstìqamätì ìåíõínda, elmì tählìllär äsasínda öyränìlìr.
"Molla Näsräddìn" jurnalínín yaranmasínda ädäbì mühìtdä däyärländìrìlmäsìndä, ìdeya-bädìì mäzmunun sävìyyäsìnìn yüksälmäsìndä Ä.Haqverdìyevìn rolu mäsäläsìnìn araådírílmasí tädqìqatín yenì keyfìyyätlärìndändìr. Äsär çaõdaå elmì ìstäklär sävìyyäsìndä yazílmíådír. Mäsälälärä yanaåmaq, tählìl vä däyärländìrmä
üsulu, fìkrìn sänäd vä faktlarla täsdìqì, elmì qänaätlärì vä elmì
ümumìläådìrmälärì ìlä dìqqätì çäkìr.
Bunu da demäyì özümä borc bìlìräm kì, Elxanín mäslähätçìsì, yol göstäränì vä
elmì rähbärì elmì obyektìvlìyì, prìnsìpìallíõí vä qeyrätì ìlä seçìlän professor Kamran
Dadaå oõlu Mämmädov ìdì. O, dünyasíní däyìådìyìndän bu ìå mänìm
rähbärlìyìmlä tamamlandí.
Kìtab åäklìndä síxan bu dìssertasìya öz elmì-näzärì sävìyyäsì
ìlä Kamran müällìmìn adína layìqdìr.
1999.
177
LEYLA MÄMMÄDOVANÍN
"Y.V.ÇÄMÄNZÄMÌNLÌ YARADÍCÍLÍÕÍNDA MEMUAR VÄ
AVTOBÌOQRAFÌZM"
ÄSÄRÌ HAQQÍNDA SÖZ
Zängìn vä çoxyönlü yaradícílíq yolu keçän, sìyasì-ìctìmaì
häyatla, ädäbì mühìtlä, çeåìdlì sänät adamlarí ìlä, Azärbaycan
Xalq Cümhurìyyätì ìlä daha síx baõlí olan, Cümhurìyyätìn carçísí,
Ukrayna nümayändäsì, Türkìyädä elçìsì kìmì tanínan, Fransada
síxíntílí mühacìr häyatí yaåayan, 30-cu ìllärdä vätänä dönüb,
1938-cì ìldä represìya qurbaní olan Y.V.Çämänzämìnlìnìn maraqlí memuarlaríní vä avtobìoqrafìk äsärlärìnì elmì tädqìqat mövzusuna çevìrmäk vä sìstemìlì åäkìldä öyränmäk elmì väzìfädìr.
Ädalät namìnä deyäk kì, bu äsärdä hämìn väzìfä gäräyìncä yerìnä yetìrìlìb.
Azärbaycan ädäbìyyatåünaslíõínda memuar ädäbìyyatínín öyränìlmädìyìnì näzärä alsaq müällìfìn öncä dünya ädäbìyyatínda
vä Azärbaycanda bu janrín vä bu tìplì äsärlärìn, öyränìlmäsì tarìxçäsìnì ìzlämäsì çox täbìì görünür. Memuar vä avtobìoqrafìk
äsärlärìn ädäbìyyatímízda ìlk örnäklärì XIX yüzìldän baålayaraq
M.F.Axundov, A.Bakíxanov, C.Mämmädquluzadä, Ö.Faìq,
S.M.Qänìzadä, M.Hadì kìmì sänätkarlarín yaradícílíõínda görünmäsì dä elmì häqìqätdìr. Y.V.Çämänzämìnlìnìn ädäbìyyatímízda
kamìl memuar ustasí olmasí ìsä dìsertasìyada ädìbìn özünün bu
janrlarda olan çeåìdlì äsärlärìnìn, "Studentlär" romanínín konkret
elmì tählìlì ìlä täsdìqlänìr vä bu yöndä müällìfìn elmì mülahìzälärìnìn doõruluõuna åübhä yerì qalmír. Bu cähät yazíçínín avtobìoqrafìk hekayälärìnìn tählìllärìndän dä aydín olur.
Müällìf doõru nätìcäyä gälìr kì, Y.Väzìr öz hämkarlarí arasínda yeganä sänätkardír kì, Qarabaõ tarìxì, Åuåa mühìtì, häyatínín
Ukrayna, Türkìyä, Fransa dövrü, Azärbaycan Xalq Cümhurìyyätì,
onun lìderlärì, Azärbaycan mühacìrlärì vä baåqa gäräklì, az öyränìlmìå mäsälälärì faktlarla bädìì äsärlärìnä gätìrmìådìr. Häqìqätän, hämìn mäsälälärìn äsärdä bu åäkìldä, obyektìvcäsìnä araådírílmasí ädäbìyyatímízín, ädäbì mühìtìn o dövrkü bäzì qaranlíq
178
mäsälälärìnìn aydínlaådírílmasína, ädìbìn özünün yaradícílíq sìrlärìnìn özällìklärìnìn üzä çíxarílmasína da kömäk edä bìlär.
Y.Väzìr hekayälärìndä onun häyat yolu, aìläsì, äslì-näslì, näcabätì, qonåularí, eläcä dä Ä.Aõaoõlu, H.Väzìrov, M.H.Väzìrov vä
baåqa elm, ädäbìyyat, mädänìyyät vä mätbuat xadìmlärì haqqínda
maraqlí, yenì bìlgìlär vä faktlar da tädqìqatda gäräyìncä qìymätìnì
alír. Müällìfìn Y.Väzìrìn "Äsärlärì"nä, cìldlärìnä salínmayan,
arxìvlärdä saxlanílan hekayälärìnìn ("Kamal" vä "Yazíçí bäraät
qazandí") ìlk däfä tädqìqata çäkìlmäsì dä äsärìn däyärìnì artírír.
Y.Väzìrìn memuar vä avtobìoqrafìk äsärlärìndä ädäbì-tarìxì,
sosìal-sìyasì olaylara münasìbät, görkämlì åäxsìyyätlär haqqíndakí fakt, bìlgì vä fìkìrlär alìm qälämì ìlä ìncälänìr, däyärländìrìlìr,
hämìn äsärlärìn prototìp vä proobrazlarí açíqlanír, sänätçìlìk keyfìyyätlärì aydínlaådírílír. Canlí müåahìdälär, tählìllär äsasínda bu
qänaätä gälìnìr kì, "Studentlär" romaníndakí Rüstämbäy obrazínín prototìpì elä Y.Väzìr özüdür. Öz xarakterìnìn bìr çox müsbät
keyfìyyätlärìnì, sìyasì häyata, Rusìyada Azärbaycanín muxtarìyyätìnä vä müstäqìllìyìnä münasìbätìnì, täläbälärlä ìlgìlärìnì, xeyrìyyä ìålärìndäkì, sìyasì häyatdakí, tätìllärdäkì, cämìyyätlärdäkì
ìåtìrakíní Rüstämbäy obrazína köçürmüådür. Müällìfìn bu yöndäkì tählìllärì vä ümumìläådìrmälärì elmì häqìqätdìr vä ìnandírícídír. Ona uõurlar dìläyìrìk.
2000.
179
BÄZÌ MÄQALÄ, MÄKTUB, MÜSAHÌBÄ VÄ
DÄVÄTNAMÄLÄR
AZÄRBAYCAN DÌLÌ YOX, TÜRK DÌLÌ
Bìr mìllät kìmì taleyìmìzì düåünändä dähåätä gälìräm. Xarìcì
düåmänlär bìr yandan, baåabäla sìyasätçìlärìmìz, väzìfä düågünlärìmìz, "bälkä dä qaytardílar" äqìdälìlärìmìz dä bìr yandan bu mìllätìn taleyì ìlä nä qädär oynayacaqlar! Balaca Azärbaycan yeddì
ìldìr qaynayír, ìnqìlab da edìrìk, çevrìlìå dä, üsyan da, mìtìnq dä,
suì-qäsd däg Kökümüzü, dìlìmìzìn adíní da dana bìlìrìk. Täkì kìmäsä yarayaq, bìr väzìfä, ad-san alaq.
Guya här åeyì düzältdìk; savaåí qäläbä ìlä bìtìrdìk, Qarabaõí
kafìrlärdän tämìzlädìk, rayon vä kändlärìmìzì düåmän tapdaõíndan qurtardíq, qaçqínlarímíz vä köçkünlärìmìz yurd-yuvasína qayítdí, ölkä dìrçäldì, ìqtìsadìyyat yüksäldì, åähìdlärìmìzìn ruhunu
åad elädìk. Baåqa ìåìmìz qalmadí, ìndì keçmìåìmìzì täftìåä baålayíríq.
Aydíndír kì, bu ölkänìn, yerìn adí Azärbaycandír, ähalìsìnìn
çoxu türkdür, dövlät dìlì dä türk dìlìdìr. Buna åübhä edänlär varlíõímíza åübhä edìr. Qädìm abìdälärdän, oõuznamälärdän, kìtabälärdän keçìb gälän bu dìl Sìbìryadan, Türküstandan, Volqaboyundan Kìçìk Asìyaya, Çìnä qädär böyük bölgälärdä yüzìllärlä dìllänìb, küllänìb, türk dìlì kìmì åöhrätlänìb. Än böyük elmì qaynaq
ìsä M.Qaåqarlínín lüõätìdìr. Ona qädär bìrcä mänbädä türk dìlì
yerìnä "Azärbaycan dìlì" ìålänsäydì bìlìnärdì. X.Täbrìzìyä üz tutanlar ìsä çox yanílírlar. Çünkì sayímlí alìm dostumuz Kamìl bäy
dedìyì kìmì, "Azärbaycan dìlì" vä "Azärbaycan ählìnìn dìlì" deyìmlärìnì düzgün tärcümä etmädìklärìndän buradakí xalqín dìlìnì
andíran bu sözlärì "Azärbaycan dìlì" kìmì yozmuålar. Elä M.Naxçívanìnìn "Sìyah-äl fars" lüõätìndäkì "zäban-e Azärbaycanì" deyìmì dä Azärbaycanda yaåayan ähalìnìn dìlì anímíndadír.
Dìlìmìzìn adína åübhä edänlär baåqa dìllärdä täsadüfì, uyarsíz
qaynaq axtarmaqdansa, doõma qaynaqlarímíza üz tutsunlar. Füzulì, Näsìmì, Vaqìf, Mìrzä Cälìl, O.Faìq, N.Närìmanov, Ä.Haqverdìyev, Y.Väzìr, A.Åaìqg bütün klassìklärìmìz dìlìmìzì olduõu
180
kìmì türk dìlì adlandíríblar. Mìrzä Cälìl deyìrdì: "Män sìzlä türkün
açíq ana dìlì ìlä daníåíramg ananíz sìzì beåìkdä yírõalaya-yírõalaya sìzä türk dìlìndä lay-lay deyìrdì". Y.Väzìr bìldìrìrdì kì, Mìrzä
Fätälì öz komedìyalaríní Azärbaycan türkcäsìndä yazíb. N.Närìmanov hälä 1906-cí ìldä yazírdí: "Däbìstan" türk dìlìndä uåaq
jurnalídír". Yola saldíõíníz yüzìlìn baålanõícíndaca N.Närìmanovun "Azärbaycan-türk müxtäsär särv-nähvì", Ü.Hacíbäyovun
"Lüõätì-türkì", A.Åaìqìn "Türk çälängì", "Türk ädäbìyyatí" kìmì
bìr çox lüõät vä därslìklärì çíxmíådí. Sabìr Ä.Qämküsarí haqsíz
qínamírdí kì, "Osmanlícadan tärcümä türkä nä demäk?". Ä.Haqverdìyev 1933-cü ìldä dìl haqdakí müzakìrälärä cavab kìmì yazdíõí mäqalädä qätì bìldìrìrdì kì, dìlìmìz türk dìlìdìr. Hämìn mäqaläsìndä bìr yerdä "Azärbaycan-türk dìlì" dä ìålädìr. Bu cür qaynaqlarín sayíní nä qädär desäk artírmaq olar. Onda belä çíxír kì,
ya onlar Azärbaycan sänätçìlärì yox, Türkìyä sänätçìlärìdìr, dìllärì dä türk dìlìdìr, bìzìm dìlìmìz ìsä Azärbaycan dìlìdìr. Ya da
"Göydä günäåì danmaq" olarmíå. Opponentlärìmìz ìsä bäzän
ìnandírící elmì qaynaq tapa bìlmäyändä dövlät baåçílarína söykänmäklä özlärìnä bäraät qazandírmaq, opponentlärìn dìåìnì qamaådírmaq ìstäyìrlär.
Bäzìlärì Türkìyänì tutalõac gätìrìrlär kì, guya "türk dìlì" adíní
onlar götürüb, bìzìmkì dä "Azärbaycan dìlì" olsun. Yänì bìz bìr
xalq deyìlìk? Äräbìstanda nä qädär äräb dövlätì var. Onlar ìraq
dìlì, Mìsìr dìlì, Älcäzaìr dìlì vä s. demìrlär kì, hamísínín dìlì äräb
dìlìdìr. Ìngìlìs, ìspan, portuqalìya dìlì dä beläcä bìr neçä ölkädä
dövlät dìlìdìr. Yänì onlara adätdìr, bìzä bedät? Bu qanunauyõun
haldír, buna qaråí çíxmaq elmì häqìqätlärdän, dünyadan xäbärsìzlìkdìr.
Hämìåä deyìrìk kì, bìz 1918-cì ìldä yaranan AXC-nìn varìsìyìk.
Ägär doõrudan da belädìrsä AXC-nìn gerbìnì, bayraõíní, hìmnìnì
qäbul etmìåìksä, bunu da sözsüz qäbul etmälìyìk, heç olmasa
1920-cì ìlì, Azärbaycanda Sovet hakìmìyyätì yaradílmasíní yada
salaq. N.Närìmanov özü dövlät dìlìnìn türk dìlì olmasí haqda dekret vermìådì. 1936-cí ìldän türk dünyasíní parçalamaq, bìzlärì ärìtmäk mäqsädì ìlä dìlìmìzì "Azärbaycan dìlì" adlandírdílar. Ancaq
181
o dövrün bütün represìya qurbanlarí bäraät qazandí. Bäs dìlìmìz
nìyä öz adíní bärpa etmäsìn? Yenä ìmperìya, yenä Stalìn qoymur?
1992-cì ìldä ìl boyu dìlìmìzìn adí haqqínda müzakìrä getdì.
Mìllì Mäclìs dekabrín 23-dä qärar çíxartdí. Bu alìmlär nìyä mätbuatda öz fìkìrlärìnì demädìlär. Hakìmìyyät däyìåän kìmì baå qaldírdílar. Demälì här däfä hakìmìyyät däyìåändä dìlìmìz haqda
mäsälä qaldíracaõíq, özümüzä problem yaradacaõíq. Bu da Azärbaycanín müstäqìllìyìnì ìstäyänlärä yox, onun düåmänlärìnä särfälìdìr.
Cänubì Azärbaycanda Åìmaldakíndan az qala dörd däfä çox
Azärbaycan türkü yaåayír, dìlìmìzì dä türk dìlì kìmì bìlìr, bütün
dünya da belä taníyír. Ìndì mat qalíblar kì, bìz belä aõír vaxtímízda näylä mäåquluq. Dünyada säpälänmìå soydaålarímízí bìrläådìrmäkdänsä parçalamaõa, ayírmaõa çalíåíríq. Bälkä bu da bìr sìyasätdìr, xüsusì mäqsädlä aparílír?!
Hätta bu gün türkçülüklä azärbaycançílíõí qaråí-qaråíya qoyanlar var. Özü dä qärìbädìr kì, türkçülükdän söz düåändä russevärlär, farssevärlär, ìmperìya xìdmätçìlärì vä bäzì etnìklär qícíqlanír,
aõíz bururlar. Özlärì ìsä rus täblìõatí aparír, ya da ìslam, ìrfan pärdäsì altínda Ìran ìdeologìyasíní yayírlar. Azärbaycançílíq mäsäläsìndä ölkämìzdäkì bütün xalqlarín hüququnu gözlämäklä mìllì
ìdeologìyamízí yaratmalíyíq. Ìndìyä qädär bu ìå düzgün qurulsaydí dövlät dìlì mäsäläsì öz-özünä häll olunardí.
Äslìndä bu gün mäsälänì dolaådíran on-on beå deputatdír. Onlar äsìl xalq elçìlärì olsaydílar, Azärbaycanín müstäqìllìyìnì, çìçäklänmäsìnì ìstäsäydìlär belä durum yaranmazdí.
Ìmperìya täfäkkürü, kölä psìxologìyasí bìzlärì kökümüzdän
qoparíb, yadlaådíríb. Här åeyì alt-üst edìb, bu mäsälänì gäläcäk
näslìn öhdäsìnä buraxíríq. Bìzì söyä-söyä düzältsìnlär. Yäqìn kì,
öz kökünü baltayanlarí da, bu fìkìr döyüålärìnì dä öyränäcäklär.
Sonda bu günlärdä elmì ìctìmaìyyätä bällì olmayan bìr-ìkì
qaynaõí da oxuculara xatírlatmaq ìstäyìräm: "Günay" qäzetìnìn 23
may nömräsìndä Täbrìzdä çíxan "Varlíq" jurnalínín verdìyì bìr
mäqalädän öyrändìk kì, Avropadakí Cänubì Azärbaycan täläbälärì Ìsveçränìn Upsala Unìversìtetì kìtabxanasínda XII yüzìlä aìd
dörd älyazmasí äldä edìb, fotosunu doktor Cavad Heyätä göndä-
182
rìblär. O da bu älyazmalarí haqqínda "Varlíq"da mäqalä yazíb,
Bakíya da göndärìb kì, dìlìmìzìn adína qaråí çíxanlar da agah
olsun. Bu älyazmalarínín bìrìncìsì "Türk dìlìnìn qrammatìkasí"dír.
Onu yazan dìlìmìzä "Türk-äcämì" vä ya "Ìran türkcäsì" deyìr,
"Azärbaycan dìlì" yox. Ìkìncì älyazmasí "Türkcä-gürcücä sözlük"dür. Üçüncüsü "Ìncìl"ìn türkcäyä tärcümäsìdìr. Bu älyazmaní
Unìversìtet kìtabxanasína verän Sparvändal özü "türk dìlìndä" sözü yazír. Dördüncü älyazmasí ìsä "türkì-äcämìyä" çevrìlän "Häzrät Ìsanín cäfasí"dír. Säfävìlär sarayínda dìlmanc ìåläyän fransíz
Rafael Dì Mans da "türkì-äcämì qrammatìkasí" yazíb. Doõma dìlìmìzdä XII yüzìlä aìd bu qädìm qaynaqda da "dìlìmìz Azärbaycan dìlì" yox, "türk dìlì", "türkì-äcämì" "Ìran türkcäsì" adlanír.
Daha nä söz ola bìlär. Gälìn bìz sìyasì oyunlara qoåulmayaq, elm
adamlaríyíq, elmì fìkìr söyläyäk.
Gälìn düåünäk, daníåaq, haqqa gäläk, häqìqätì söyläyäk, kìmläräsä yox, ölkämìzä, xalqímíza yarínaq. Onda göräcäyìk kì, bu
ölkänìn adí Azärbaycandír, özümüz türkük, dìlìmìz dä türk dìlìdì.
Baåqa yol yoxdur, olmayacaq da.
1997.
BÌR DAHA HÌMNÌMÌZÌN MÜÄLLÌFÌ
HAQQÍNDA
Dövlät hìmnìmìz, xüsusìlä onun sözlärìnìn müällìfì haqqínda
söhbätlär ara vermìr. Hätta Ü.Hacíbäylì "sovet hìmnìnì (Azärbaycan SSR anílír - Ä.S.) mövcud hìmndän güclü yazmíådír" deyänlär dä tapíldí. Allah bìlìr bu fìkìrlärìn arxasínda nä durur. Hìmnìn
sözlärìnìn müällìfì mäsäläsìnìn arxasínda da onu däyìådìrmäk, ya
da yenìdän yazmaq häväsì var. Axí, ìndìkìlär ìstìqlal öndärlärìmìzìn adí ìlä baõlí olan åeylärì däyìådìrmäkdä ustadírlar. Dìlìmìzìn, xalqímízín adíní, tarìxìmìzì däyìåändä - baxmazlar konstìtusìyaya-zada - bunu da däyìåä bìlärlär. Professor Åìrmämmäd Hüseynov belälärìnì bìr az da särt åäkìldä belä cavablandírír: "Bu
adamlarín son on ìldä tarìxä düåmäk üçün çox åanslarí olsa da,
hämìn fürsätì däyìådìrä bìlmädìlär. Baålarí qaríådí orden-medal
183
almaõa. Ona görä dä ällärìnä düåän bu ìmkandan ìstìfadä etmäyä
çalíåírlar". Onlarín küyünä düåän bäzì gänc alìmlär hìmnìn sözlärìnìn Ä.Cavada yox, Cämo Cäbrayílbäylìyä aìd olduõu mäsäläsìnì qaldírdílar. Qäzetlär dä bunu sensasìya mövzusuna çevìrdì.
Unudurlar kì, körpälärìmìzdän aõbìrçäklärìmìzä, aõsaqqallarímíza qädär hamínín ruhuna mänävìyyatína hopan, hamínín qürurla,
sevgìlärlä öyrändìyì, oxuduõu hìmnìn sözlärìnìn müällìflìyì mäsäläsìnì bu åäkìldä müzakìrä mövzusuna çevìrmäk xalqí ondan
soyutmaq, daha bìr mänävì boåluq yaratmaq demäkdìr. Axí, hìmn
vä onun sözlärì räsmìläåändän sonra xalqín mänävì särvätìnä
çevrìlìr. O, artíq xalqíndír, dövlätìndìr, üräyìndä vätän sevgìsì
olanlaríndír.
Bu mäsälä o däräcädä müzakìrä mövzusuna çevrìlìb kì, hätta
dövlät dä ìåä qaríåíb, Elmlär Akademìyasína tapåíríb kì, bu mäsäläyä aydínlíq gätìrsìnlär. Bu münasìbätlä yaradílan komìssìyada
män dä varam. Ìkì däfä toplantímíz olub. Ìkìsìndä dä qärara gälmìåìk kì, bu araådírmalar davam etdìrìlmälìdìr.
Hälälìk hämìn sözlärìn Ä.Cavadín olmamasíní söylämäk tezdìr. Çünkì Ähmäd Üncär 80-cì ìllärdä Türkìyädä buraxdírdíõí kìtabda bu sözlärì Ä.Cavadín adína elä-belä vermäzdì. Näyäsä
äsaslaníb, o qaynaq tapílmalídír. Åerìn Ä.Cavadín kìtablarína düåmämäsì arxìvlärdä, xatìrälärdä onun ìzì, ìåartísí olmamasí fìkrì dä
doõru deyìl. Çünkì öncä hälä cäsarät edìb Ä.Cavadín tam küllìyyatíní vä akademìk näårìnì buraxmamíåíq kì, göräk åer orada var,
yoxsa yox. Häm dä hansí repressìya qurbanínín arxìvìndä, xatìrälärdä AXC ìlä baõlí mäsälälärìn ìzì, ìåartísí qala bìlär. Hälä bunu
demìrìk kì, Ä.Cavadín "Säfa" adlí romaní olduõu, Ü.Hacíbäylì ìlä
yaxínlíõí da söylänìlìr. N.Yaqublu Ä.Cavadín "Azärbaycan bayraõí" åerì ìlä hìmnìn sözlärì arasíndakí oxåarlíõí da yada salír.
Hìmnìn sözlärìnìn 1919-cu ìldä çíxan "Näõmälì marålar" kìtabínda "Cämo bäy" ìmzasí ìlä verìlmäsìnì äsas götürür, onun
müällìfìnìn C.Cäbrayílbäylì olduõunu demäk häqìqätdän uzaqdír.
Çünkì C.Cäbrayílbäylì AXC ìlä, sìyasì häyatla baõlí olmayíb, bìrcä sìyasì åerì dä yoxdur. O zaman gänc pedaqoq kìmì uåaq åerlärì
vä tämsìllär yazíb. Åerì ona aìd edänlär dä hälälìk "Näõmälì
marålar"dan baåqa elmì mänbä göstärä bìlmìrlär. Maraqlí cähät
184
budur kì, C.Cäbrayílbäylì adätän, öz ìmzasínín qaråísínda "Acìz"
täxällüsünü dä ìålädìb. Bu åerìn altínda ìsä sadäcä "Cämo bäy"
ìmzasí var. Än tutarlí fakt ìsä hämìn ìllärdä bìr neçä "Cämo bäy"ìn olmasídír. Bunlardan än mäåhuru Cämo bäy Hacínskìdìr. Bìz
hìmnìn sözlärìnì C.Hacínskìyä aìd olmasíní da ìstìsna etmìrìk. Bu
fìkìr komìssìya üzvlärìnì dä maraqlandírdí vä hämìn mäsälänì
aydínlaådírmaq qärara alíndí. Bu haqda bìzìm arqumentìmìz
belädìr kì, C.Hacínskì sayímlí ädäbìyyat vä mädänìyyät adamí,
sìyasì xadìm, AXC dövründä parlamentìn deputatí, katìbì, dövlät
müfättìåì, poçt vä teleqraf nazìrì kìmì taníníb. Sosìalìstlärdän olsa
da taleyüklü mäsälälärdä Musavatí dästäkläyìb. 1938-cì ìldä
repressìya qurbaní olub, 1942-cì ìldä Sìbìrdä dünyasíní däyìåìb.
O, åerlär dä yazíb, ancaq äsärlärìndän heç nä qalmayíb. Qardaåí
Mehdì bäy Hacínskì dä deputat, musavatçí, ädäbìyyat xadìmì ìdì.
Qardaålar Hacíbäylìlärlä aìlävì yaxín ìdìlär. Göründüyü kìmì,
åerìn müällìfì olmasí ehtìmalínda da häqìqät var, bu yöndä dä düåünmälìyìk.
Hìmnìn sözlärìnìn Ü.Hacíbäylìnìn olmasí fìkrì bìzì daha çox
düåündürmälìdìr. Buna äsaslí arqumentlärìmìz dä var. Öncä yada
salaq kì, sayímlí yazíçí Y.V.Çämänzämìnlì "Açíq söz" qäzetìnìn
1917-cì ìlìn dekabr saylarínín bìrìndä mìllì marå vä åärqìlärìn
ähämìyyätìndän daníåír vä bu yöndä "Åaìrlärìmìz vä musìqìåünasímíz, Üzeyìr bäy canablarí çalíåmalídírlar" deyìrdì. Üzeyìr bäy
elä hämìn qäzetdä cavab kìmì buraxdírdíõí "Mìllì marå" mäqaläsìndä bìldìrìrdì kì, "Qädìm Yevropada vä bu gün bìzlärdä musìqìnìn väznì åerìn väznìnä tabe olur. Halbukì bu gün Yevropada musìqìyä xüsusì bìr väzn verìlìb. Åerì ona tabe edìrlär. Bunun ìzaha
ehtìyací vardír, ìndì mäqamí deyìldìr. Demäk ìstäyìräm kì, hämìn
sözlärìn väznì musìqìyä tabedìr". Bìzä elä gälìr kì, Üzeyìr bäy
bununla häm sözlärì özü yazdíõína ìåarä etmìå, häm dä onu zäìf
åer adlandíranlara tutarlí cavab vermìådìr. O, åerdä heç dä Cämo
bäylärdän särìåtäsìz deyìl. Yada salsaq kì, "Aråín mal alan" da
daxìl olmaqla operettalardakí åer parçalaríní da özü yazmíådír onda bu fìkrä ìnam daha da artír. Häm dä Üzeyìr bäy dä sadìq
musavatçí ìdì, "Azärbaycan" qäzetìnìn baå redaktoru olmuådu,
qäzetdä sìyasì materìallarí, parlamentdä müzakìrä olunan mäsälä-
185
lärìn ìcmalíní özü yazírdí. Yänì, mìllì dövlätìn ìdeologìyasínín
fäal täblìõatçísí, "Yaåíl qälämlär" adlí yenì görünåü yazarlar cämìyyätìnìn üzvü ìdì. Hìmnìn özünü, sözünü yazmaõa da än çox
mänävì hüququ çatírdí. Çox güman kì, Ä.Cavad, C.Hacínskì,
Ü.Hacíbäylì vä C.Cäbrayílbäylì ìlä baõlí deyìlänlär hälä hìmnìn
sözlärìnìn kìmä aìd olmasíní täsdìqlämäyä tam äsas vermìr. Dövlät bu mäsälänìn araådírílmasí maraõíndadírsa, komìssìyaya ämälì
yardím etmälìdìr. Här käs vätändaålíq qeyrätìnä, öz ìstäyìnä, åerì
kìmä aìd etmäk maraõína uyõun arqumentlär axtarsa, o dövrün
mätbuatína, arxìvlärä baå vurmasa häqìqät üzä çíxmayacaq. Gälìn
elä edäk kì, nä ona yenì söz yazmaq eåqìnä düåän, nä dä onu täftìå edän olsun.
2000.
"AYDÍN" TAMAÅASÍ HAQQÍNDA
Mìllì teatrímízín sayímlí sänätçìsì, görkämlì sänätkarímíz Mìkayíl bäy çox saõ olsun kì, bìzì "Aydín" tamaåasína dävät etdì,
mämunìyyätlä baxdíq, heyran olduq. Belä mäharätì, uõuru Mìkayíl Mìrzädä görmüåük, yenä dä gözläyìrdìk. Açíõíní deyìm kì,
åäxsän män M.Mìrzä haqqínda yüksäk fìkìrdäyäm. O, mänìm
gürcücädän tärcümä etdìyìm "Günahsíz Abdulla" tamaåasínda da
äla oynayír. Sonralar sìyasì oyunlara qoåulmaõína görä ondan üräyìmdä ìncìmìådìm. Ävvälkì räõbätìm azalmíådí. Ancaq bu tamaåaya baxandan sonra onunla üräkdän baríådím, alqíåladím. Çünkì
belä böyük sänätkarín elä ämällärä qoåulmasíní ìstämìrdìm. Nä
yaxåí kì, sevìmlì sänätçìmìz teatr häyatíní üstün tutdu, belä äväzsìz tamaåa yaratdí. Bu hünärdìr, xalqa xìdmätdìr, böyük Cäfär
Cabbarlíya hörmätdìr, mähäbbätdìr.
Män M.Mìrzänì bìr çox tamaåalarda böyük sähnälärdä görmüåäm. "Günahsíz Abdulla"da äväzsìzdìr. Ona görä yox kì, o äsärì
män tärcümä etmìåäm. Ona görä kì, M.Mìrzä o rolda öz ìmkanlaríní bìr daha göstärdì. "Aydín" tamaåasí ìsä onun qüdrätìnì üzä çíxírtdí. Bu tamaåaya baxdíqca A.Ìskändärov, M.Mämmädov,
186
T.Kazímov, Ä.Äläkbärov kìmì dahìlärì xatírladíq. Gördük kì, teatrímíz doõru yoldadír, sadäcä ona dövlät vä xalq qayõísí gäräkdìr.
"Aydín" C.Cabbarlínín bu günümüzlä än çox baõlí, än çaõdaå
bìr äsärìdìr. Müällìf dramí özü dä gänc vaxtí, AXC zamaní qälämä almíådír. O zamanda, ìndì dä neft mìlyonlaríndan harínlayanlarla yoxsullar arasíndakí äkslìyìn facìäsì zìyalíní düåündürür. Bu
tamaåaya baxdíqca bìr tìkä çöräk hayínda olanlarín harayíní eåìdìr,
kazìno ähvalatlaríní, qumarxanalarí, neft alverlärìnì, mìllätìn taleyìnì düåünürük. Bälì, dähåätlì, düåündürücü tamaåadír, ìbrätamìz
tamaåadír.
Sabìr Rüstämxanlí çox doõru deyìr kì, Mìkayíl bäy mìllät väkìlì kìmì deyä bìlmädìklärìnì, sänätkar kìmì güzäåtä gedä bìlmäyìb,
deyìb, özü dä yanõí ìlä, harayla. Bìr dä ona görä çox saõ ol deyìrìk ustad sänätkara. Bu tamaåa häm dä ìnsanlarí ayíldír, mänävì
azadlíqla sosìal azadlíõín qädrìnì bìlmäyä, "Qärb fìkrì ìlä Åärq
qälbì"nìn tänasübünü pozmamaõa çaõírír. Bu tänasüb pozulanda,
öz dünyasíndan qopub baåqa dünyaya düåändä facìälär baå verìr.
Bunun qaråísíní almaõa çaõírír. Burada sìyasì notlar da yox deyìl.
Bu da gänc Cabbarlínín yenì görüålärì ìlä baõlídír.
Tamaåa üçün çox gözäl sänätkar ansamblí seçìlìb. Nä yazíq kì,
bìz M.Mìrzänì Aydín rolunda görmädìk. Aydín deyändä, öncä
göz önünä o gälìr, amma Nuräddìn bäy dä bu rolu mäharätlä oynadí. Düzdür, tamaåanín ävvälìndä elä bìl dostu Surxayla çox píçíltí ìlä daníåírdí. Heç nä eåìdìlmìrdì, bütövlükdä ìsä mükämmäl
obraz yaratdí.
Mäleykä xaním haqqínda yalníz xoå sözlär demäk olar. Düåünüräm kì, än uõurlu seçìmdìr. Susanna obrazínín ìfaçísí Dìlarä xaním da mäharätlä oynayír, ìlk baxíådan adama elä gälìr kì, çox
åìtlìk edìr, amma obrazín ruhuna uyõundur. Rasìm bäyì bìz hämìåä monumental obrazlarda görmüåük: Babäk, Näsìmì kìmì. Bìrdän onu Dövlät bäy kìmì bu obrazda - subyektìv fìkrìmdìr – sìnìrmädìm.
Nä ìsäg Hämìåä olduõu kìmì, Cavanåìr bäy öz gözäl musìqìsì
ìlä tamaåaya ruh verìr, onu gözällìådìrìr, mäna açímína kömäk
edìr.
187
Tamaåanín gözäl tärtìbatí var: Köhnä Bakí, yenì Bakí, köhnä
häyat. Aydíngìlìn zìrzämì evì, Dövlät bäylärìn ìmarätlärì…, Neft
buruqlarí, Xäzär, zavod, kübar häyatí, ac fählälär…, Kontrast
güclüdür. Bütövlükdä, "Aydín" Mìkayíl Mìrzänìn vä Azärbaycan
Dram Teatrínín uõurlaríndandír. Mìkayíl Mìrzä burada daha böyük, daha mìllì görünür.
2000.
"GÜRCÜSTAN" QÄZETÌNÌN ÄMÄKDAÅÍ
SÜRÄDDÌN MÄMMÄDLÌNÌN Ä.SARACLÍ ÌLÄ
MÜSAHÌBÄSÌ.
(Ìxtìsarla)
- Äflatun müällìm, bìrìncì sualímízí bälkä dä ävvälcädän duymusunuz. Axí, väzìfäsìndän, peåäsìndän, maraq daìräsìndän asílí
olmayaraq hamímízín üräyìndä bìr därd qövr eyläyìr, xalq åaìrì
Sämäd Vurõun demìåkän, "Bakínín därdì var..." Bakí facìäsì ìlä
baõlí nä demäk ìstärdìnìz?
- Azärbaycan xalqí çox aõír vä matämlì günlär keçìrìr. Åähär
vä kändlärìmìz qara geyìnìb. Bu matämì Azärbaycana xarìcì ìåõalçílar yox, sülh ordusu kìmì qälämä verìlän Sovet Ordusu gätìrdì. Dìnc ähalì aõír tanklarla äzìlìb töküldü, avtomat atäåìnä tutuldu. Yanvarín 20-dä Bakí bütün gecänì atäå säsì ìlä keçìrdì. Yüzlärlä günahsíz adam mähv edìldì. Daõüstü parkda täzä qäbrìstanlíq yarandí - Åähìdlär baõíndakí Åähìdlär qäbìrstanlíõí. Yaralananlarín, tutulanlarín da sayí-hesabí bìlìnmìr. Bìr çox aìlä hälä
dä övladíndan xäbärsìz qalíb, namälum äsgär kìmì bìlìnmädì öldümü, qaldímí. Düz on gün Åähìdlär baõína cänazä getdì. Azärbaycanín här guåäsìndän adamlar gälìb åähìdlärì zìyarät edìr, bu
qírõíní törädänlärì länätläyìrlär.
Ulu åaìrìmìz Åährìyar demìåkän, "Yaxåí bìzì yaman günä saldílar" - Ìndì märkäzdä bu cìnayyätì ört-bastír etmäyä, dünya
ìctmaìyyätìnìn dìqqätìnì häqìqätdän yayíndírmaõa çalíåírlar. Häqìqätsä näzìlär, amma üzülmäz.
Partìyanín Märkäzì Komìtäsìnìn son plenumunda da, sessìyada da bìzìm bu därdìmìzä - mìllì facìämìzä laqeyìdlìk, bìganälìk,
188
hìss etdìk.
- O kì, söz partìyadan, onun nüfuzundan, yenìdänqurmanín taleyìndän düådü, bu sualíma cavab vermäyìnìzì xahìå edìräm:
Yenìdnqurma bìzì hara aparír?
- Doõürdan da, düåünüläsì sualdír kì, bìz hara gedìrìk?
Son vaxtlar, xüsusän Bakí facìäsìndän sonra yenìdänqurmaya
da, aåkarlíõa da ümìdlärìmìz azaldí.
Bìr åeyì dana bìlmärìk kì, bu aåkarlíq çox bälalarín üstünü açdí, därdlärìmìzì demäyä ìmkan verdì.
Elä götüräk 37-cì ìl hadìsälärìnì: azärbaycanlílarín bìr hìssäsìnìn Qafqazdan köçrülmäsì, ekolojì problemlär - havanín, suyun,
torpaõín zähärlänmäsì, respublìkalarín vä xalqlarín hüququnun,
mìllì mänlìyìnìn tapdalanmasí, mìllì münasìbätlärìn käskìnläådìrìlmäsì vä s.
- Bìr fìloloq alìm kìmì, Azärbaycan Elmlär Akademìyasí Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun elmì ìåçìsì kìmì ädäbìyyat sahäsìndä görüläcäk ìålärdän hansílarí bìrìncì däräcälì hesab edìrsìnìz?
- Yenìdänqurma ìåíõínda baxanda hälä ädäbìyyat tarìxìmìzdä
aõ läkälär, açílmamíå sähìfälär, öyränìlmämìå mäsälälär vä åäxsìyyätlär çoxdur. Onlarín ìåì, ämälì, danílíb, damõalaníb. Bunlar
bärpa olunmalí, haqq, ädalät yerìnì almalídír.
- Yenìdänqurma dövründä mìllì mäsälänìn käskìnläåmäsì, sìzcä
nä ìlä älaqädardír?
- Bìlìrsìz, mìllì mäsälälär problem åäkìldä ävvällär dä var ìdì.
Camaat arasínda, mäclìslärdä, yolda-ìzdä, tramvayda, trolleybusda bu barädä azmí eåìdìrìk? Ìntähasí, camaat üräyìnì deåän fìkìrlärì açíq deyä bìlmìrdì. Ìndì ìsä, bälkä dä äksìnä olub...
Ancaq tässüf kì, ìndìkì aåkarlíqdan suì-ìstìfadä edänlär täxrìbatçílíq, åovìnìzm mövqeyì tutur, hätta torpaq ìddìasína düåürlär.
Elä Azärbaycanín durduõu yerdäcä baåíbälalí "Qarabaõ problemì" deyìlän qondarma problemä mübtäla olmasí belä münasìbätìn
nätìcäsì deyìlmì?
Däfälärlä åahìdì olmuåam, neçä däfä dä özüm ìåtìrak etmìåäm, ayrí-ayrí elm sahälärì üzrä gürcü mütäxässìslärìnì tez-tez
Qaxa dävät edìrlär, görüåürlär, söhbätlär aparírlar. Amma ìndìyä
189
kìmì bìzì, yänì, Bakídakí Azärbaycanlí zìyallílarí Gürcüstana,
azärbaycanlílar yaåayan rayonlara çaõíran olmayíb. Özümüzdä dä
täåäbbüs qtlíõí var. Ìmìrlä müsahìbäsìndä Cansuõ Çarkvìanì dä
azarbaycanlí åaìr dostlarína üz tutub demìådìr kì, Gürcüstanda sìzìn yolunuzu gözläyänlär çoxdur.
- Sözünüzdän belä baåa düådüm kì,ötän hadìsälärì mìllì özünüdärkìn yüksälìåì kìmì qìymätländìräk. Elämì?..
- Åäksìz. Mìllì özünüdärk gäräk baåqa mìllätlärìn özünüdärkìnì dä qulaqardína vurmasín. Yänì özün xoåbäxtlìk ìstäyìrsänsä
fìkìrläå kì, baåqasí da bu arzudadír. Elä män bìldìyìmä görä Gürcüstanda da söhbät respublìkanín müstäqìllìyìndän, suverenlìyìndän gedìr. Ona görä dä respublìkada mäskunlaåan bütün mìllätlärìn nümayändälärì yekdìl olmalídírlar, çäkìcì bìr yerä vurmalídírlar. Bax, elä respublìkanín mälum bölgälärìndä baå verän mìllätlärarasí münaqìåälär, mäncä, mähz belä yekdìllìyìn olmamasínín
nätìcäsìdìr.
- Bu dedìyìnìzì Marneulì-Bolnìsì-Dmanìsì bölgäsìndäkì hadìsälärä dä åamìl edä bìlärìkmì?
- Älbättä. O rayonlarda hadìsä baå verän günün sähärìsì män
oralarda oldum. Rayon vä kändlärì gäzdìk, camaatí sakìtläådìrmäyä çalíådík. Amma Bolnìsìdän azärbaycanlí aìlälärìnìn köçmäsì
xäbärì üräyìmì aõrídír. Burada ìåìn kökünü qurdalamaq lazímdar.
Mäncä, bu ìådä xalq yox, bìr qrup araqaríådíran günahgardír. Gäräk onlar da öz cäzasína çatsín vä Bolnìsìdä ävvälkì mehrìbanlíq
bärpa olunsun.
- Äflatun müällìm, sìzì häm ädäbìyyat tarìxìnìn gözäl bìlìcìsì
olan bìr alìm, häm dä gürcü ädäbìyyatíndan mähsuldar tärcümäçì
kìmì taníyíríq. Bunlar bìr-bìrì ìlä haradasa síx baõlí olsalar da,
här halda yaradícílíõín ayrí-ayrí sahälärìdìr. Bìzì maraqlandíran
da elä budur kì, onlara ümumì fäalìyyätìnmìzdä doõma-ögey münasìbät varmí, belä çoxåaxälìlìk ümumì ìåìnìzä mane olurmu, yoxsa?..
- Täkcä bìr yaradícílíq sahäsì ìlä mäåõul olanlara häsäd aparíram. Hämìåä eynì sahädä külüng çalírlar. O külüngün zärbäsì ìsä
özündän yox, ìstedaddan asílídír. Mänìm väzìyyätìm ìkìqat aõírdír. Özünüz baxín, elmì yaradícílíq, bädìì yaradícílíq, tärcümäçì-
190
lìk. Bäzän elä olur kì, vaxt vä fìzìkì ìmkan tapa bìlmìrsän. Özü dä
gäräk elä edäsän kì, nä ondan gerì qalasan, nä bundan, här sahädä özünämäxsus näfäsìnì, üslubunu saxlayasan. Män buna çalíåíram. Nä däräcädä naìl oluram, bunu oxucular daha yaxåí bìlìrlär.
-Baõíålayín, sìzìn åerlärìnìzdän yadímda qalan deyìmlär çoxdur; ancaq elä bìlìräm, bu deyìmlär ìçìndä än kolorìtlìsì
Bura mehrìbandí, xoådu här käsä,
Can qurban eyläyär bìrì can desä.
Kìm kì, Äflatunu görmäk ìstäsä,
Elì Saraçlídí, yurdu Borçalí
kälamídír. Bu sìzìn özünütäqdìmìnìzdìr, yoxsa elä, yurda baõlílíõínízín ìfadäsìdìr?
- Äslìnä qalsa, män özümütäqdìm mäqsädì güdmämìåäm.
Burada ata yurda mähbbätdän baåqa, härgah, özümütäqdìm dä
näzärä çarpírsa, nolar, çarpsín da. Yalan ha demìräm.
Mänìm “Üräyìmìn baåíndadí Borçalí” mìsram da var. Bu da
mähäbbätdän, övlad sevgìsìndän doõmayíbmí? O yurd mänìm ata
yurdumdur. Ata yurdundan müqäddäs nä var?! Bu yurda vurõunluõumun kökü dä, säbäbì dä därìndìr. Bunu män gözümü açandan, özümü bìländän duymuåam. Amma bìlmìräm, bu hardan baålanír. Soy kökümüzün bu torpaqda mìnìllìklärlä boy atmasíndanmí, nakam bìr eåqìn sízíltísíndanmí, elìmìzìn, obamízín bìn-bäräkätìndänmì, qeyrätìndänmì, ülfätìndänmì?.. Bìlmìräm...
Bu mövzuda sìlsìlä åer dä yazmíåam, yenä üräyìm doludur.
Män belä fìkìrdäyäm kì, oradakí el-obamízín tarìxì, mädänìyyätì,
ädäbìyyatí, bìr sözlä, dünänì, bu günü haqqínda xüsusì kìtab yazílmalídír. Onda bu mövzuda yalan-yanlíå söhbätlärä dä son qoyular, özümüzü dä tanída bìlärìk.
Bìz gäräk öz el-obamízín soy kökünü qoruyub saxlayaq, onlarín adínín däyìådìrmäsìnä yol vermäyäk. Zìylílarímíz aõílla-kamalla häräkät etmälìdìrlär. Üräkdä täpär gäräkdìr. Gürcüstanda
azärbaycanlílara mäxsus qädìm abìdälär, mäscìdlär bärpa olunmalí, täzälärì tìkìlmälìdìr.
- Belä hìss edìrìk kì, bu dedìklärìnìz bayaq sualímíza tutalõac
seçdìyìmìz mìsralarínízín "yurdu Borçalí" hìssäsìnä cavabdír. Bäs,
"elì Saraçlídír," hìssäsì?..
191
- Hä, demäk, belä. Saraçlí haqqínda nä deyä bìläräm? Yenä
bìr åerìm yadíma düådü:
Häm yaåayír üräyìmìn baåínda,
Häm yaåadír öz adímí Saraçlí.
O, ata-ana obamdír, babalarímín, yeddì arxa dolananímín qäbìrlärì ordadír. Saraçlanín tarìxì qädìm, täbìätì gözäl, adamlarí
qeyrätlìdìr. Bu känddän åaìr dä çíxíb,alìm dä, häkìm dä, hakìm
dä, aåíq da, partìya ìåçìsì dä. Görüläsì ìålär dä çoxdur. Känd yollarí yaxåí deyìl, su çatíåmír, gänc aìlälär torpaqla ìstänìlän kìmì
tämìn olunmurlar. Hätta buna yuxarídan åüurlu maneälär dä var.
Mäscìd adí ìlä tìkìlän bìnadan 70 ìldìr kì, kulub kìmì ìstìfadä edìlìr. Än äväzsìz täbìì särvät olan meåäyä baxímsízlíõí, laqeydlìyì
onun ìnsafsízcasína qírílmasíní eåìdändä sarsílíram.
- Bayaq bìr söz dedìnìz:
"Män gürcüstanlí olmaõímla här yerdä vä hämìåä fäxr edìräm". Bìzcä bu ìftìxar hìssìmìzìn bìr ucu da gedìb çíxír gürcü torpaõína, gürcü xalqína, gürcü mädänìyyätìnä, ädäbìyyatína mähäbbätä. Ìlya Çavçavadzedän Akakì Seretelìdän, Vaja Påavelidan, Mìxaìl Cavaxiåìvìlìdän, Karlo Kaladzedän, Sìmon Çìkovanìdän, Ìraklì Abaåìdzedän, Nodar Dumbadzedän, Åota Niånìanìdzedän vä baåqalaríndan tärcümälärìnìz yaxåí bädììdìr. Bu yöndä planlaríníz?
-Gürcüstanlí olasan gürcü dìlìnì, gürcü ädäbìyyatíní, bìlmäyäsän vä qäläm-ählì ola-ola o xalqín mänävì ìncìlärìnì täblìõ etmäyäsän-bu adama ar gälìr. Bakíya köçändän bärì ìkì qonåu xalq
arasínda mänävì körpünün möhkämlänmäsìnä säy göstärmìåäm.
Nahaqdan deyìl kì, tärcümänì mänävì körpü adlandíríríq.
Qaldí planlarím.-15 cìlddän ìbarät "Zaqafqazìya xalqlarí ädäbìyyatlarí" antologìyasí hazírlanír. Bu näårìn redaksìya heyätìnä
män dä daxìläm, gürcü ädäbìyyatí hìssäsìnìn tärtìbçìsìyäm. Bu
yöndä sìz dä (Gürcüstanda yaåayan azärbaycanlí ädäbì qüvvälärì
näzärdä tuturam) çox ìå görä bìlärsìnìz. Çünkì sìz gürcü ädäbì ìctìmayyätì, ädäbì prosesì ìlä bìrbaåa tämasdasíníz, gürcü ädäbìyyatínda hansí äsärlärìn ìncì kìmì qäbul edìldìyìnä bälädsìnìz. Sìzìn
tärcümälärìnìz, åübhäsìz, daha kalorìtlì alína bìlär. Bu baxímdan
Ìmìrìn, Süleymanín, Hämìdìn, Näsìbìn, Älìxanín, Valehìn, Emìnìn, sänìn vä baåqalarínín fäalìyyätìnä ümìd bäsläyìrìk. Orada sì-
192
zìn aranízdan yaxåí jurnalìstlär, ädäbìyyatåünaslar, tänqìdçìlär,
åaìrlär, nasìrlär yetìåä bìlär, yetìåìr dä, nolar yaxåí tärcümäçìlär dä
yetìåsìn.
- Yadímdadír, Azärbaycan Elmlär Akademìyasínín häqìqì üzvü
Kamal Talíbzadä vä hämkaríníz Arìf Mämmäd bìzìm qäzetdä Sìzìn
haqqínízda çap etdìrdìklärì mäqalädä Sìzdän Gürcüstan azärbaycanlílarínín - öz hämellìlärìnìzìn son däräcä qayõíkeåì, dìqqätlì vä
xeyrxah adam kìmì aõízdolusu daníåíblar. Bu cähätì özünüz dä
hìss edìrsìnìzmì?
- Män bunu kor-koranä, gözüyumulu etmìräm ha. Älbättä
hìss edìräm. Baåqa cür ola bìlärmì kì? Bìr dä görürsän, kìmsä bìr
cavan gäldì Ìnstìtutumuza. Heç kìmì dä tanímír. Bìlmìr kìmä yaxínlaåsín, kìmìnlä mäslähätläåsìn. Bìländä kì, o gürcüstanlídír,
onunla ünsìyyätä gìrmämäk ìnsafsízlíq olar. Ondan yerìnì-yurdunu, ìå-gücünü näyä, hansí sahäyä, hansí mövzuya maraõí olduõunu soruåuram.
Beläcä dä aramízda sämìmìyyät yaranír. Vallah bu mänìm
yerlìçìlìyìm-zadím deyìl, bu hämellìlärìmä kömäk etmäk, äl tutmaq ìstädìyìmdän ìrälì gälìr. Elä sänì götüräk. Elmì rähbärìn
olanda sänä kömäk etmäyìm yerlìçìlìk ìdìmì?
- Ìndìcä dä dedìk, Sìzìn, necä deyärlär, ahíl mäslähätìnìzä ehtìyac duyulur. Bìzä - gürcüstanlí azärbaycanlílara sözünüz, tapåíríõíníz?
- Bu gün Gürcüstanda ìstedadlí åaìrlär çoxdur. Räåìd Hacallí,
Älì Sängärlì, Älìxan Bìnnätoõlu, Älì Abbas, Älìxan Düågün, Arìf
Mustafazadä, Osman Ähmädoõlu, Nìzamì Saraçlí, Sämäd Qaraçöp, Allahverdì Tählälì, Eyvaz Älläzoõlu, Rafìq Hümmät vä baåqalarí yaxåí axtaríå yollaríndadírlar. Onlara uõur dìläyìräm, qoy
torpaõín o elìn ulusun, oradakí zängìn el sänätìnìn adína layìq
äsärlär yaratsínlar.
Hämyerlìlärìmä bu günkü müräkkäb väzìyyätdän här åeyì
ayíq baåla qìymätländìrmäyì tövsìyä edìräm. Bìr dä saõ-salamatlíq, ämìn-amanlíq dìläyìräm.
20.II.1990.
193
"ÄLÌ VÄ NÌNO" ROMANÍNÍN MÜÄLLÌFÌ
MÄSÄLÄSÌ ÌLÄ BAÕLÍ TOPLANTÍDA
Gìrìå sözü
Öncä hamínízí salamlayíram. Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutuna xoå gälìbsìnìz. Hämìåä çätìn zamanda, problem yarananda,
zìyalí, mütäxässìs sözünä ehtìyac duyulur.
Ädäbìyyat Ìnstìtutu Nìzamì, Füzulì, Mìrzä Fätälì, Mìrzä Cälìl,
H.Cavìd, A.Åaìq, S.Vurõun kìmì böyük sänätkarlarín ruhunu yaåadír, yaåayír. Belä åäxsìyyätlärdän bìrì dä Yusìf Väzìr Çämänzämìnlìdìr. Vä onun adí ìlä baõlí bìr problemì aydínlaådírmaõa
toplanmíåíq.
Bìlìrsìnìz kì, "Älì vä Nìno" romaní meydana çíxandan bärì
onun müällìflìyì mäsäläsì ätrafínda söz-söhbätlär käsìlmìr. P.Xälìlov, Q.Ìlkìn, B.Mämmädov, A.Abdulla vä baåqalarí romanín
Y.Väzìr qälämìndän çíxdíõíní bìldìrìrlär. K.Mämmädov, A.Zamanov, T.Hüseynov vä baåqalarí ìsä onun Y.Väzìrlä heç bìr baõlílíõí olmadíõíní söyläyìrlär.
Bìz "Älì vä Nìno" romaníní zorla Y.Väzìrä aìd etmäk firkindän uzaõíq. Äsaslí dälìl-sübutsuz bu fìkrì ìnkar etmäk dä doõru
deyìl. Äslìndä bu romanín Y.Väzìrä aìd olub-olmamasí onu åöhrätìnì nä artírír, nä dä azaldír. O, ädäbìyyat tarìxìmìzdä layìqlì yerìnì alíb. Yada salsaq kì, äsär var müällìfä görä yaåayír, müällìf
var äsärä görä - åäxsän män dä doõma Qarabaõímízla, ìstìqlal tarìxìmìzlä baõlí olan bu romanín Y.Väzìrìn olmasíní çox ìstärdìm.
Ancaq gälìn arzu vä ìstäklärìmìzdän yox, faktlarímízdan daníåaq,
häqìqätì söyläyäk, fìkìr mübadìläsì aparaq.
Belä düåünüräm kì, hamímíz romaní oxumuåuq, onun haqqínda änänälì formada märuzäyä ehtìyac yoxdur. Gälìn öncä romaní
atalarína aìd edän vä buna hamínín ìnanmasíní ìstäyän Fìkrät
bäyä vä Orxan bäyä söz veräk. Onlar öz düåüncälärìnì desìnlär,
sonra müzakìräyä keçäk.
Çíxíå vä son söz
Çox saõ olun kì, problemìn aydínlaådírílmasínda belä fäal ìåtìrak etdìnìz. Xüsusìlä qonaqlarímízdan yazíçí Qílman Ìlkìn, Manaf
194
Süleymanov, Sabìr Ähmädov, eläcä dä Ìsfändìyar Vahabzadä,
Bäylär Mämmädov vä baåqalarína ayríca täåäkkür edìräm.
Müzakìrä göstärdì kì, bu problemì ìclas vä qärarlarla häll etmäk olmaz, äsìl ädäbì, elmì fakt vä sübutlar gäräkdìr. Än baålícasí ìsä nä qädär kì, romanín älyazmasí Vyanada çap edìlän näårìyyatín arxìvìndän äldä edìlmäyìb, heç bìr qärar tarìxì häqìqätä
uyõun ola bìlmäz. Bìz dä onu dolaådírmamalíyíq. Sìzlär kìmì mänìm dä xeylì faktlarím var. Ancaq män bu romaní Y.Väzìrìn sayanlarí, nä dä onu ìnkar edänlärì haqlí bìlìräm. Mänìm fakt vä
dälìllärìm dä ìkì yöndädìr.
1."Älì vä Nìno"nun Y.Väzìrìn olmasí ìnamí.
1.Romanín mövzusu Xalq Cümhurìyyätì dönämìndändìr, burada ìstìqlal vä müstäqìllìk uõrunda mübarìzälär kädärlì, sevìnclì
günlär, müräkkäb ädäbì-sìyasì-sosìal häyat olduõu kìmì täsvìr
olunur. Bütün bunlarí Cümhurìyyät hökumätìnìn dìplomatí Y.Väzìr daha yaxåí bìlìrdì.
2.Romanda vätän, yurd sevgìsì, Azärbaycana mähäbbät qírmízí xätlä keçìr. Äsärìn baå qährämaní Älì xan rus-alman savaåína
getmìr, deyìr: "Çarín heç bìr çaõíríåí mänì vätän torpaõíndan ayíra
bìlmäz. Bìzìm vätänìmìzìn mänìm qílíncíma hälä ehtìyací olacaq". Bununla o, ìstìqlal uõrunda savaåí deyìrdì. Özü dä Gäncädä
rus ìåõalçílarí ìlä savaåda olur. Belä obrazí Y.Väzìr daha üräklä
yaradardí.
3.Älì xan vä Y.Väzìrìn "Studentlär" romanínín qährämaní
Rüstäm bäyìn görüålärì, sìyasì häyata maraqlarí, mähäbbät macäralarí, partìya vä qurumlara münasìbätlärì ìlä bìr-bìrìnä bänzäyìrdìlär.
4.Älì xan Azärbaycanín müstäqìllìyìnìn äldän getmäsìnìn günahíní Rusìyada görür. Dar ayaqda yardímí Rusìyadan, Ìrandan
yox, Türkìyädän, Qärbdän umurdu. Bu, elä Y.Väzìrìn düåüncälärì ìlä säsläåìr.
Romanda Älì xan täläbä dostu Seyìd Mustafaní Rusìya, Ìran
täblìõatíndan çäkìndìrmäyä çalíåír. Rusìya mìllätlär, Ìran sünnì åìyälär arasínda dava salír, - deyìr. Baåa salír kì, "Türkìyä bìzìm
tayfadír, eynì dìldä daníåíríq, damarlarímízdan turan qaní axír".
Bu fìkìr AXC-nìn Türkìyä säfìrì Y.Väzìrä çox aìddìr.
195
5.Romanín müällìfì türkçüdür, tarìxì yaxåí bìlìr. Qädìm türk
tayfalaríndan, sìbìr türklärìndän, bozqurddan, sälcuqlardan mähäbbätlä söhbät açír. Y.Väzìrìn bu ìllärdä qädìm türklär, Prìbaltìkada belä türk ìzlärì haqqínda äsär yazmasí da onun bu äsärìn
müällìfì olmasí fìkrìnì yaradír.
6.Romanda AXC uõrunda çalíåanlar, onun bäzì xadìmlärì fäxrlä qälämä alínír. Xüsusìlä AXC hökumätìnìn baå nazìrì Fätälì
Xan Xoyskì, härbì nazìr Mehmandarov, mìlyonçu, xeyrìyyäçì
Musa Naõíyev, Åämsì Äsädullayevìn oõlanlarí Mìrzä Äsädulla,
Älì vä baåqalarí tarìxì åäxsìyyät kìmì verìlìr. Bunlarí yalníz Y.Väzìr belä yerlì-yataqlí äsärä gätìrä bìlärdì.
7.Älì xan AXC dönämìndä XÌN-dä Avropa dövlätlärì üzrä
Ataåe vä Parìsdä konsul olur. Bu fakt Y.Väzìrìn özünün Ukraynada räsmì nümayändä, Türkìyädä säfìr olmasíní yada salír.
8.Romanda Qarabaõ, xüsusìlä Åuåa häyatí, onun tarìxì, gözällìyì, Qarabaõ atlarí, musìqìçìlärì, adamlarí sevgìlärlä täsvìr olunur. Älì xan hämìåä deyìr: "Yayda Åuåaya gedäcäyìk". Bunlarí
yalníz åuåalí ädìb qälämä ala bìlärdì, Y.Väzìr kìmì.
9.Äsärdä türk-ermänì toqquåmasína ayríca toxunulur. 1918-cì
ìldä Azärbaycanda fìtnä-fäsad törädän Åaumyan, Andranìk, Lalayan kìmì daånak-bolåevìk tör-töküntülärì länätlänìr. Hätta Lalayan Musa Naõíyevì öldürür, Naxararyan Älì xanín nìåanlísíní qaçírdír vä s. Seyìd Mustafa deyìr: "Ermänìdän bìzä dost olmaz. Onlar ruslarla olacaq". Älì xan qatìl ermänìnì öldürändä dostu Mähämmäd deyìr: "Nä yaxåí ìå gördün, sänä ömrüm boyu hörmät
edäcäm". Belä motìvlär romanda çoxdur vä bunlarí Y.Väzìr daha
yaxåí bìlìrdì.
10.Romanda dìqqätì çäkän bìr cähät dä azadlíq mücahìdì Åeyx
Åamìlä sevgìlärdìr. Bu hìssälär Y.Väzìrìn "Gündälìy"ìndä Åeyx
Åamìl haqda yazdíõí fìkìrlärlä síx säsläåìr. Bu da äsärìn Y.Väzìrìn
ola bìläcäyìnä bìr gümandír.
11.Älì xanín "Ordumuz Ermänìstanla särhäddä getmälìdìr",
"Yalamada 30 mìn rus äsgärì var" kìmì sözlärì elä bìl gänc dìplomat Y.Väzìr deyìr. Qarabaõ, bähaìlär, Qacarlar vä s. haqqíndakí
söhbätlärì ìsä Y.Väzìrìn "Ìkì od arasínda" romaníndakí eynì mäzmunlu fìkìrlärì yada salír.
196
12.Y.Väzìrìn dä, Älì xanín da bìoqrafìyasínda oxåar faktlar var.
Här ìkìsìnìn atasí üç däfä evlänìb, här ìkìsì üçüncü arvaddandír.
13.Y.Väzìr sürgündän göndärdìyì bìr neçä açíqlamada Älì ìmzasí qoyub, onun ìmzalaríndan bìrì dä Älìqulu xandír.
14.1935-cì ìldä Bakí Unìversìtetìndä Y.Väzìrìn täläbäsì olan
Mustafa Türkäqul bìldìrìb kì, bu romanín Y.Väzìrìn olduõunu
Ü.Hacíbäylìnìn qardaåí Ceyhunbäy Hacíbäylì deyìb. M.Türkäqul
qätì bìldìrìr kì, Y.Väzìr bu äsärì ìlk olaraq Azärì türkcäsìndä yazíb. Buna da ämìndìr kì, "bu äsär haqda bäzì notlar bulunacaq".
15.1937-cì ìldä "Älì vä Nìno" romaníní alman dìlìndä buraxan
näårìyyatín dìrektorunun ömür-gün yoldaåí xaním Tollun 1920-cì
ìldä näårìyyata gälän adamín Y.Väzìr olmasí fìkrì dä qeyrì-cìddì
olsa da maraqlídír.
16. Y.Väzìrìn oõlanlarí Fìkrät bäyìn vä Orxan bäìyìn bu sözlärìnì dä yada salaq: "Atamíz 1937-cì ìldä qalín bìr qovluq alíb ìçärìsìndäkì äsärìnì gözümüzün qaråísínda dìvar sobasínda yandírdí.
Anamízín dedìyì sözlär ìndì dä qulaqlarímízdan getmäyìb: "Vaxt
gäläcäk bü yanan äsärìn här sähìfäsì qízíl qìymätìnä aranacaq".
Vaxt gäldì, ancaq, nä yazíq kì, arayíb bulmamíå fìkìr yürüdürük.
II. Äks fakt vä dälìllär:
1.Romandakí hadìsälärìn çoxu Bakída cäräyan edìr. Burada
Ìçärì åähär, Nargìn adasí, Qíz qalasí, Bìbì-heybät, Bayíl, mäscìdlär vä s. haqqínda genìå söhbät gedìr, Bakínín tarìxçäsìnä näzär
salínír. Bunlarí Y.Väzìr çätìn kì, yaza bìläydì. Çünkì o, Bakída
çox az olmuådu, buraní elä yaxåí tanímírdí.
2.Romanda ävväldän axíra mähäbbät xättì üstündür. Baåqa
olaylar da bu fonda verìlìr. Y.Väzìrìn heç bìr äsärìndä belä romantìk mähäbbät macärasí yoxdur. Yänì, bu o qädär dä Y.Väzìr
yaradícílíõína xas olan cähät deyìl.
3.Çoxsaylí hadìsä vä ähvalatlarín äsärä doldurulmasí, bäzän
sünì åäkìldä täsvìrì (mäs: gìmnazìyada täläbälärìn, Qarabaõda
aåíq mäclìslärìnìn, Tìflìsdä qonaqlíqlarín, hamamlarín, Daõístanda
aul häyatínín, Ìranda mätläbdän uzaq ähvalatlarín) Y.Väzìr qälämìnä uyõun deyìl. O, hämìåä bìldìyì, müåahìdä etdìyì konkret hadìsälärì täbìì åäkìldä ustalíqla qälämä alírdí. Artíq täfsìlatlara,
macäralíõa uymurdu.
197
4.Älì xan Azärbaycan türkcäsìnä tatar dìlì deyìr. Y.Väzìr bütün
bädìì äsärlärìndä vä mäqalälärìndä türk dìlì deyìb.
5.Äsärdä Mìrzä Äsädulla AXC-nìn xarìcì ìålär nazìrì kìmì verìlìr. Ancaq o zaman xarìcì ìålär nazìrì Ä.Topçubaåov, F.Xoyskì,
M.Hacínskì, M.Y.Cäfärov olublar, Mìrzä Äsädulla yox. AXC-nìn
tarìxçäsìnì bìlän, ìstìqlalçí Y.Väzìr belä xäta etmäzdì.
6.Romanda F.Xoyskì, Mìrzä Äsädulla, Älì xan vä baåqalarínín
AXC ìlä baõlí fäalìyyätì dä verìlìr. Ancaq onu yaradan M.Ä.Räsulzadä, Ä.Topçubaåov, N.Yusìfbäylì kìmì öndärlär heç anílmír.
Y.Väzìr mäsäläyä tarìxìlìk prìnsìpì ìlä yanaåardí.
7.Älì xanín ermänì düåmänìnì öldürdükdän sonra anaåa, sulu
qälyana quråanmasí çox sünìdìr. Y.Väzìr qälämìnä yaddír.
8.Bìr mäclìsdä muõamatí täsvìr edän müällìf deyìr: "Xanändä
çox bärk, tükürpärdìcì bìr nìfrätlä dedì:
Sän, ey nazänìn, bìr sìçan kìmì,
Keçärdìn meydandan qonåu evìnä;
Vä yaxud:
O bìr çaqqaldír, bìr allahsízdír,
Ah fälakät, ah müsìbät, ah rüsvayçílíq".
Açíqca duyulur kì, bu müsälman, türk äxlaqí deyìmlärì deyìl. Bu
türk, müsälman yox, yabançí müällìfìn qälämìndän çíxíb, sonra
türkcäyä çevrìlìb.
Äsärdä elä hämìn muõamatí eåìdän gìmnazìya müdìrì deyìr:
"Nä çìrkìn musìqìdìr, elä bìl Qafqaz eååäyìnìn anqírtísína qulaq
asírsan". Ävväla, Y.Väzìr heç vaxt belä ìfadälär ìålätmäzdì, här
hansí bìr türk dä, müsälman da. Ìkìncìsì, Y.Väzìr belä muõamat
mäclìsìnì Bakída yox, Qarabaõda täsvìr edärdì. Üçüncüsü dä kì,
açíqca görünür kì, bu äsärì yazan ya muõamatí bìlmìr, ya da ondan
zähläsì gedìr kì, belä ìyränc sözlär ìålädìb.
9.Romanda, qärìbädìr kì, Qarabaõ aåíq mäclìslärìndän söhbät
gedìr kì, bunun özü dä müällìfìn Qarabaõín ìncäsänätìndä özünämäxsusluõunu, burada aåíq sänätìnìn yox, muõamatín daha säcìyyävì olduõunu bìlmädìyìnì göstärìr.
10.Älì xanín gürcü qízí Nìnonu sevmäsìnä A.S.Qrìboyedovun
Nìna Çavçavadze ìlä ìzdìvací örnäk göstärìlìr. Elä Älì xanín sevgìlìsìnìn Nìno adlanmasí da onunla baõlídír. Bìzcä ävväla, bu faktí
198
heç Y.Väzìr bìlmìrdì. Ìnkìncìsì dä, o heç vaxt sünì örnäk götürmäzdì.
11.Bu yaxínlarda Qurban Säìd ìmzasí ìlä daha bìr kìtab çíxíb.
Onun baåqa äsärlärì dä var. Yänì bu romanín Qurban Säìdä aìd
edìlmäsìnìn dä müäyyän säbäblärì var. Burda Ìsfändìyar Vahabzadä däqìq faktlar gätìrdì. Bunlara elä-belä yanaåmaq olmaz. Mänä
elä gälìr kì, bu bìr neçä saatda sämärälì fìkìr mübadìläsì etdìk,
düåündük, daåíndíq. Düzdür, qätì qärara gälä bìlmädìk, gälä dä bìlmärìk. Yenä deyìräm, bu mäsälä ìclaslarla häll olan deyìl. Nä qädär kì, äsärìn älyazmasíní äldä etmämìåìk, roman kìmìn adína olurolsun müällìflìyì mäsäläsì mübahìsälì qalacaq. Gälìn äsärìn
älyazmasíní äldä etmäk barädä düåünäk, älbättä araådírmalarímízí
da davam etdìräk. Bìr daha hamíníza täåäkkür edìräm, saõ olun!..
AZÄRBAYCAN RADÌOSUNUN ÅÖBÄ MÜDÌRÌ,
ÅAÌR ÌBRAHÌM GÖYÇAYLÍNÍN
Ä.SARAÇLÍ ÌLÄ MÜSAHÌBÄSÌ
1.Äflatun müällìm, Azärbaycanín ìndìkì väzìyyätìnì, sìyasì durumunu necä qìymätländìrìrsìnìz?
- Azärbaycanín ìndìkì sìyasì durumu çox da üräk açan deyìl.
Qarabaõ, baåqa rayonlarímíz düåmän tapdíõí altíndadírsa, 1 mìlyon qaçqínímíz varsa, xalqín maddì häyat sävìyyäsì aåaõídírsa sìyasì durum necä yaxåí ola bìlär? Åuåaní, Laçíní azad etmädän nä
sìyasì, nä dä sosìal durumun yaxåílíõíndan daníåa bìlmärìk.
Ìqtìdar-müxalìfät münasìbätlärì dä sìyasì häyatí gärgìnläådìrìr.
Här ìkì täräf dìaloq vä güzäåtdän çox zora arxalanír. Olaylarín
küçä vä meydanlara keçmäsì daha qorxuludur. Ölkädä demokratìk ab-hava, mìllì baríåíq, sìyasì anlaåma, ìqtìsadì ìslahatlar olmadan sìyasì durumun düzälmäsìnä ìnanmíram.
2.Belä fìkìr var kì, här bìr sänät adamí öz sahäsì ìlä mäåõul olmalídír, sìyasätä qoåulmamalídír. Bununla razísínízmí?
- Xeyr. Ägär bayaq dedìyìmìz kìmì, vätänìn, mìllätìn belä aõír
vaxtídírsa, torpaq äldän gedìbsä, Güneydän, Quzeydän tarìxän
bìzì parçalayan dövlätlär bu gün dä sövdäläåìb, bìzä dìå qícíyírlarsa, sänätkar necä bìganä, bìtäräf qala bìlär? Sänätkar vätänä, mìl-
199
lätä xìdmät edìr, vätän, mìllät tählükädädìrsä, sänätkar bu cäbhädä dä xalqín önündä olmalídír. Bäs rus-alman savaåínda nìyä
Azärbaycan åaìrlärì qälämì süngüyä çevìrmìådì. Tarìxän ìnqìlablarín, sìyasì häräkatlarín, ìstìqlal vä azadlíõín ìdeoloqlarínín çoxu
elä sänätkar olub. Adìcä bìzdä 1918-1920-cì ìllärì yada salaq.
M.Hadì, Ü.Hacíbäylì, Ä.Cavad, C.Cabbarlí, M.B.Mämmädzadä,
S.Hüseyn vä baåqa sänätkarlar Azärbaycan Cümhurìyyätìnìn
ìdeoloqlaríndan, tärännümçülärìndän ìdìlär .
Amma bu gün näyìnkì ìstìqlal, müstäqìllìk, heç savaå, Qarabaõ
mövzusunda layìqlì sänät äsärlärì dä yaranmír. Sänätkarlarímíz
sìyasì häyatda passìv ìåtìrak edìr. Ona ìstìqamät vermìr. Bäzìlärì
ìsä özünü tämìn etmäk, väzìfä almaq mäqsädì ìlä yersìz tärìfä,
mäddahlíõa keçìr. Bu da ìctìmaì fìkrì çaådírmaq, naåílarín säsìnä
säs vermäk kìmì bìr åeydìr.
3.Qäm, kädär ìnsaní düåünmäyä mäcbur edän, dünyaní därk
elämäyä yönäldän güclü vasìtädìr. Kädärdän öyrändìyìmìz anlarí
necä düåünürsünüz?
- Kädärdän öyrändìyìm anlarí täkcä düåünmüräm, onlarla
yaåayíram. Bìr åerìmdä deyìräm:
Mänìm uåaqlíqdan qäm karvaním var,
Üräklär tìträdän bìr dastaním var.
Belä bìr aní deyìm: Atam vaxtsíz dünyasíní däyìåmìådì. Anam
beå uåaqla qalmíådí. Dolanmaq çox aõír ìdì, 1945-50-cì ìllärdän
deyìräm. Zämìlärdän gìzlìncä baåaq yíõír, tämìzläyìr, bìr kìsä dolanda qonåu kändä däyìrmana aparírdíq. Bìr gün mänì dä göndärdìlär. Ìkì gün növbä (nobat) gözlädìm. Elä orada da dän kìsälärìnìn üstündä yatírdím. Bìr gecä yarída növbäm çatdí. Däyìrmançí
mänì ìçärìdän qovdu kì, dänìn üyündü, çíx get. O känddän Saraçlíya (kändìmìzä) gedän yol da tärs kìmì düz qäbìrìstanlíõín ortasíndan keçìrdì. Än çox ölüdän, qäbrìstandan qorxurdum, lap
gündüz dä. Ìndì ìåä bax kì, gecä yarí qaranlíqda buradan keçmälì
ìdìm. Qäbrìstanlíõín ortasínda ulaq qäfìl dayandí, getmädì, neylädìm tärpänmädì. Qorxudan säsìm dä çíxmírdí. Özümdä deyìldìm.
Qabaqda bìr ìrì qaraltí görünürdü. bìrdän göyärçìn kìmì bìr quå
düz gälìb ulaõín qabaõína qondu, ävvälkì qaraltí yox oldu, bundan
200
sonra ulaq tärpändì. Quå dedìyìm o sìrlì åey mänì qäbìrìstanlíqdan
gätìrìb kändä yaxín yerä çatdírdí vä qäfìldän yox oldu. Män sonralar anladím kì, bu 3-4 ìl ävväl dünyasíní däyìåmìå atamín ruhu
ìdì. Mänì o dähåätlì gecädä, bälkä dä ölümdän qurtarmíådí. Bu
aní ömür boyu xatírlayíram. Vä män bundan sonra häyatda qaranlíqdan sonra ìåíq, zülmdän sonra azadlíq olacaõína ìnandím,
özümdä cäsarät tapdím. Bunu mänä atamín ruhu öyrätdì.
4.Därdì özü kìmì yaåayan vä bu keyfìyyätdä tayí-bärabärì olmayan Füzulì heç bìr ìdeologìyaya xìdmät etmäyìb, buna necä baxírsíníz?
- Doõrudan da, heç käs eåqì, därdì Füzulì qädär, sarsíntílí, göz
yaåí ìlä tärännüm etmäyìb. Füzulì qäzällärì ayrílíq, häsrät, därd,
ämäl hìmnì kìmì säslänìr. Füzulì sevgìnì, häsrätì elä belä yox,
ona därd, bäla verdìyì üçün sevìrdì. Çünkì onu häyata baõlayan da
"bälayì-eåqdìr". A.Åaìq demìåkän, o "ruhì vä hìssì bìr åaìrdìr".
Ancaq män ìnanmíram kì, Füzulì heç bìr ìdeologìyaya baõlí olmayíb. Onun ìnsaní mänävì, maddì azadlíõa çaõíríåí da dolayísí ìlä
ìdeologìya ìlä baõlídír. O, zalím hökmdarlara, ìstìsmarçí hakìm
sìnfä qaråí çíxíb, sadä xalq kütläsìnì qälämä almíåsa, "därd çox,
hämdäm yox", "Bìr yerdäyäm äsìr kì, torpaõí qan ìçär", "Göstärä
dövranì-fäläk bìr ìnqìlab" deyìbsä, Åah Ìsmayíl Xätaì kìmì hökmdara, Türkìyä sultanína, Baõdad hakìmlärìnä qäsìdälär yazíbsa,
demäk olmaz kì, o, sìyasì häyatdan uzaq olub. Täkì ìndì dä åaìrlärìmìz Füzulì kìmì mövqe bìldìräydìlär. Füzulì kìmì romantìk eåq
åaìrìnìn "Åìkayätnamä" hekayäsìnä bänzär sarkazm, satìra ruhda
bìr äsär göstärìn bu gün. Åahí, sultaní tänqìd sìyasì, ìdeolojì mövqe deyìlmì?!
5.Söhbät Füzulìdän düådü. Füzulìnìn dahìlìk zìrväsì alìmlärìmìz täräfìndän käåf olunubmu? Onu layìqìncä dünya ädäbìyyatína, ädäbìyyatsevänlärä tanída bìlmìåìkmì?
- Füzulì kìmì sänätçìlärìn böyüklüyü orasíndadír kì, här dövrdä
alìmlär ona üz tutur, araådírír, här däfä dä yenì aläm, yenì ìncìlär
üzä çíxarírlar. Bu baxímdan Füzulì bìr daõdír, hälä çoxlarí o daõa
üz tutacaq, öyränäcäklär. O kì, qaldí onu dünyada tanítmaõímíza,
bu bìzìm yaralí yerìmìzdìr. Elä Nìzamìnì dä ìndìyä kìmì dünyada
201
Azärbaycan åaìrì kìmì tanída bìlmämìåìk. Fars åaìrì kìmì qäbul
edìrlär.
Ìåä bax kì, bìz dä farslar kìmì, Nìzamì Gäncävì, Mähsätì Gäncävì deyìrìk, Türkìyädä, Gürcüstanda ìsä Nìzamì Gäncälìg Bìz än
çox Nìzamì, Füzulì kìmì böyük sänätkarlar haqqínda fundamental
äsärlär yazmaqla, onu baåqa dìllärdä dä çap etdìrmäklä tanída bìlärìk. Bu yöndäkì ìåìmìzlä öyünä bìlmärìk. Yoxsa elä-belä çätìn
mäsälädìr.
Türkìyädä klassìk åaìrlärìn äsärlärìnì yenì näslä çaõdaå üslubda sadäläådìrìb çatdírírlar kì, asan oxusun, qavrasín, Füzulìnì çaõdaå ädäbìyyatsevärlärìmìzä bu åäkìldä dä çatdírmaq olar. Onu
yaxåí öyränärlär. Mütäxässìslär ìsä elä orìjìnaldan oxuyar. Bu da
bìr üsuldur.
6.Äflatun müällìm, ìnsan häyatíní, onun gün-güzäraníní ìlahì
söz vä sözlärìn möcüzäsìndän hörülän åersìz täsävvür edä bìlärsìnìzsì?
- Mäncä, ìnsan dìl açanda, yänì yer üzündä ìnsanlar toplum
åäklìndä yaåadíõí dövrdän, söz yaranan zamandan åer dä yaraníb.
Elä götüräk laylalarí, äkìn näõmälärìnì, alqíå vä qarõíålarí. Åer
öncä fìkìrdän çox hìssìn, duyõunun, häsrätìn, vüsalín sözlä gözäl
ìfadäsìdìr. Ìnsan da, täbìì, belä gözällìyä can atíb. Get-gedä hìssìn
tärännümü ìlä yanaåí aõlín, fìkrìn tärännümü da baålayíb. Beläcä
mähäbbät vä häyat åerìn mayasína çevrìlìb. Ìnsan kamìlläådìkcä
aõíl hìssì, sosìal problemlär mähäbbätì üstäläyìb. Amma necä olsa da sosìal problemlär däyìåä bìlìr, mähäbbät ìsä åerìn äbädì,
äzälì mövzusudur. Åer gözällìk vä sevgì demäkdìr, häyatda qazanílan deyìl, Allah vergìsìdìr, coåan, aåíb-daåan üräklärìn nìdasídír,
bìr möcüzädìr. Ona görä dä yaåardír, bäåärìdìr.
7.Xalq üçün yazmaq nä demäkdìr?
- Xalq üçün yazmaq elä xalqín därdì-särìndän, ovqatíndan, arzularíndan, häyatíndan yazmaq, xalq dìlìndä, xalq ruhunda yazmaq demäkdìr. Hälä yüzìllìyìmìzìn ävvällärìndä bìr qrup romantìk yazíçílarla mollanäsräddìnçìlär arasínda "sänät sänät üçündür"mü, "sänät xalq üçündür"mü sualí ätrafínda mübahìsälär gedìrdì. "Sänät xalq üçündür" deyän Mìrzä Cälìl amallílar daha haqlí görünürdülär. Ä.Hüseynzadä ìdeyalaríní därìndän saf-çürük
202
edìb, bu ìkì åüarí bìrläådìrändä daha doõru olar. Yänì sänätkaranä
yazílan äsärlär xalqín ìntìbahína, ìnkìåafína xìdmät edändä gözäldìr. Mìrzä Cälìl, H.Cavìd, Ä.Cavad, S.Vurõunun äsärlärì kìmì.
8.Bu gün ädäbì äsärlär çap olunur. Bunu saf-çürük edän ädäbì
tänqìd yoxdur. Åerlär var, ädäbì tänqìd yox. Ädäbì tänqìd susmalídírmí?
- Bu ädäbì mühìtì düåündürän önämlì mäsälädìr. Ìndì här sahädä olduõu kìmì, ädäbìyyatda, ädäbì tänqìddä dä bìr pärakändälìk,
deyärdìm özbaåínalaq var. Härä bìr näårìyyat açír, här käs aõlína
gälänì yazír, sakìtcä çap etdìrìr, hätta täntänälì täqdìmatíní, qonaqlíõíní da keçìrìr. Nä özü ädäbì mühìtdän, sänätkarlardan, tänqìddän
çäkìnìr, nä dä ona baxan var. Yazíçílar Bìrlìyìnìn dä yalníz adí
qalíb, hätta bìr näårìyyat da onlar açíblar. Bu, äslìndä zamanín bälasídír. Deyìrìk demokratìyadír, nä ìstäyìrsän de, nä ìstäyìrsän yaz.
Amma belä yox da. M.Müåvìq demìåkän "Åaìräm söyläyìr yerìndän duran". Bìzìm M.Arìf, M.Cäfär, Ä.Aõayev, Q.Xälìlov kìmì
tänqìdçìlärìmìz olub. Akademìk B.Näbìyev S.Rähìmov kìmì nähängìn äsärlärìnìn nöqsanlaríní göstärìrdì. Ìndì o änänä yoxdur.
Baõlar üzüldü. Yazíçílar Bìrlìyìndä ädäbì tänqìd bölmäsì sönüb. Bu
ìå täåkìl olunmalídír, canlanmalídír. Düzdür, Ädäbìyyat Ìnstìtutunda
ädäbì proses åöbäsì var. Ancaq onun da ìåì görünmür. Halbukì ìndìkì dövrdä ädäbì tänqìd daha fäal olmalídír.
9.M.Qorkì deyìr: Tänqìdçì yazíçínín dìqqätìnì çäkmäk üçün
ondan ìstedadlí olmalídír. Bälkä bìzìm tänqìdçìlär yazíçílarímízdan ìstedadsízdílar, onlarí heç eynìnä almaq ìstämìrlär?
- M.Qorkì deyändä nä olar. Mäncä doõru fìkìr deyìl. Yazíçí
yazíçídír, tänqìdçì tänqìdçì. Tänqìdçì här hansí bìr janrín bädìì
texnìkasíní, strukturunu, özällìklärìnì vä s. yaxåí bìlär. Amma yazíçídan ìstedadlí olmasína ìnanmíram. Ìstedadí olsa özü dä yazar,
örnäk göstärär dä, gedìb yazílanlarí nìyä tänqìd edìr, bäzän dä
düåmän qazanír. Sadäcä zamanla, åäraìtlä, lap maddì durumla
baõlí tänqìd dä, elä ädäbìyyat da ävvälkì sävìyyädän düåüb.
10.Sìz tädqìqatçí alìmsìnìz. Kìtablaríníz çíxír. Bunlarín hansínda sözünüzü daha yaxåí deyä bìlìrsìnìz?
- Vallah, äslìndä män üç sahä üzrä çalíåíram, här sahädä bìr
neçä kìtabím çíxíb: åer, gürcü ädäbìyyatíndan tärcümä vä elmì
203
ìålär. Här sahänìn öz üstünlüyü, öz çätìnlìyì var. Amma täbìì, åer
mänä doõma, Allah vergìsì olduõuna görä åerlä üräyìmì daha
asan boåalda bìlìräm.
11.Äflatun müällìm, bìr çox monoqrafìya müällìfìsìnìz, ìndì nä
üzärìndä çalíåírsíníz?
- Män Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunda Yenì dövr (XIXXX äsrlär) åöbäsìnìn müdìrì kìmì son beå ìldä Azärbaycan ädäbìyyatínda türkçülük, turançílíq, M.Ä.Räsulzadä, Ä.Hüseynzadä
kìmì ìndìyä qädär yasaq edìlmìå, öyränìlmämìå problemlärì öyränmäyì qaråíya mäqsäd qoymuåam. Ämäkdaålar bu yöndä çalíåír. Män özüm ìsä "Azärbaycan yazíçílarí Cümhurìyyät (19181920) dövründä" adlí elmì äsärìmì tamamlamaq üzräyìm. Bu da
hämìn mövzuda ìlk araådírmadír, ìnaníram kì, yaxåí qaråílanacaq.
12.Monoqrafìyalarínízín ìçìndä än xoåunuza gälänì hansídír?
- Ävvällär "Abdulla Åaìq" kìtabímí sayírdím. Ancaq müstäqìllìk ìåíõínda baxanda gördüm kì, bìr çox mäsälälär yenìdän aydínlaådírílmalídír. "Azärbaycan bädìì näsrì" kìtabímí samballí äsär
sayíram. Bìr neçä ìl ävväl çíxan "Zeynalabdìn Maraõalí" monoqrafìyam üräyìmä daha çox yatír. Bìr dä ona görä kì, bu äsär Yaxín
Åärqdä tanínan, ìlk Azärbaycan romanínín ("Ìbrahìmbäyìn säyahätnamäsì") müällìfì olan Z.Maraõalí haqqínda Azärbaycan elmìndä vä åärqåünaslíõínda ìlk monoqrafìyadír.
2000.
XXI ÄSR: QLOBAL SÌVÌLÌZASÌYA
VÄ ÅÄRQ DÄYÄRLÄRÌ
(Eynì adlí forumdakí suallara cavablar)
1.Ìnsanín, bäåärìn maddì-mänävì täkamülünä, cämìyyätìn ìnkìåafína, ìrfana xìdmät edän här cür ìlk ädäbì-tarìxì, elmì, ìdeolojì
olay, yenìlìk sìvìlìzasìyaya xìdmätdìr, onun qaynaqlarídír. Lap
Åärq vä Avropa täqvìmlärì dä, "Ìncìl", "Quran" vä baåqa dìnì kìtablar da. Yänì, dünya sìvìlìzasìyasí elä o zamanlardan baålayír.
Ìnsan hälä dä mänävì kamìllìyä çatmayíb. Mänävì saflaåma ìlä
ìblìsläåmä, xeyìrlä åär, ìåíqla qaranlíq hämìåä yanaåídír. Yoxsa
täk ìnsanlar arasínda demìräm, yüzìllär boyu dìnì, ìdeolojì, sìyasì,
204
härbì üstünlüyünü göstärmäk ìddìasí ìlä Åärqlä Qärb arasínda
qaråídurma da olmazdí. Bäläkdän fäläyä qädär Åärqdän öyränän
Qärb yetgìnläådìkcä ona dìå qícmazdí. Savaålar, härblär qírõínlar
olmazdí, qanlar tökülmäzdì.
Bäåär sìvìl häyat üçün yaratdíõí särvätlärì häm dä özünün güclänmäsìnä, baåqalarínín mähvìnä yönäldìr. Elä "Mänsän", "bìzsìz" münasìbätlärì dä axírda xrìstìan-müsälman qaråídurmasína
gätìrìb çíxarír. Elä beå dìnì kìtabín yaranmasínda, bìr neçä täqvìmìn, tärìqätlärìn, ìdeya vä cäräyanlarín ämälä gälmäsìndä dä belä ìddìa yox deyìl. Yoxsa bäåär bìr qanun kìtabí, bìr täqvìm, bìr
dövlät sìstemì, cämìyyät quruluåu ìlä dä kìfayätlänärdì. Yer küräsìndä mänfì-müsbät qüvvälär olduõu kìmì, münasìbätlär dä qalacaq. Täkamül, sìvìl dünya, ìrfan, mänävì saflíq, yaåamaq eåqì vä
baåqa amìllär yalníz bunun fälakät vä facìälärlä sonuclanmasíní
ängälläyä bìlär.
Ìbtìdaì cämìyyätdä ìnsanlar bìr-bìrìnä daha çox güvänìr, yaxínlaåírdí. Sìvìlìzasìya daìräsì genìåländìkcä daxìldäkì "Män" dä böyüyür. Toplum, xalq, dövlätlär ämälä gälìr, ìddìalar da böyüyürdü. täbìì bu da qan-qadalarla sonuclanírdí. Sufìlär äbäs demìrdì kì,
öncä mänävì täkamül gäräkdìr. Sìvìlìzasìya mänävì täkamüldän
vä ìåíqlí düåüncädän keçìb gälìr.
"Ìncìl" dä, "Quran" da bu yolda äväzsìz xìdmät göstärìb vä
göstärìr. Ancaq nä qädär kì, onlarín vä onlara ìman gätìränlärìn
öz aralarínda keçìlmäz sínír var, dünya sìvìlìzasìyasínda qovuåmur, çox zaman yalançí, yarímçíq dìncìlärìn älìndä vasìtäyä çevrìlìr. Hätta bäzì ölkälärdä dövlätìn ìdeologìyasíní äväz etdìkcä belä äkslìklär dä qalacaq. Mäqsäd ancaq onlarín sìvìl dünyaya
verdìyì däyärlärì bäåärìn mänävì-sosìal täkamülünä yönältmäyìn
yenì yollaríní aramaqdír. Bälkä bu ìådä xrìstìan vä müsälman dìn
baåçílarí özlärì ìrälì düåä, onda sìvìl yollar bulmaq daha asan olar.
Åärq ya Avropa täqvìmì mäsäläsì dä hämìn qlobal mäsälälärlä
baõlídír. Bìzä elä gälìr kì, belä qaråílaådírmaq, müqayìsälär aparmaq, hansí daha üstündür demäk mäsälänìn hällì üsulu deyìl. Bäåär här ìkì täqvìmdän sämärälì yarínma yollaríní özü tapír.
Era vä äsr äslìndä sìvìl, mental, mänävì, äxlaqì däyärlärìn
äbädì dövrìyyäsìndä häräkät yoludur. Bu yolla axíra qädär düz
205
getmäk ìsä dünya sìvìlìzasìyasínín ìnkìåaf sävìyyäsì, ähatä daìräsì
vä bäåärì mänävì täkamülü nätìcäsìndä mümkündür. Bu era vä
äsrdä ìrälìlämälärlä bìrgä gerìlämälär dä çox olub. Bunlarí ìndì
saymaq ìmkansízdír. Häm dä bunu här käs öz anlama, bìlmä qabìlìyyätìnä, özünün, xalqínín mänafeyìnä uyarlí åäkìldä däyärländìrìr. Bütövlükdä, era vä äsr dìnì - äxlaqì däyärlärìn äbädì dövrìyyäsìndä ìrälìyä häräkät vahìdì kìmì aníla bìlär.
2.Çaõdaå dönämdä dünya sìvìlìzasìyasínín obyektìv ìåíõínda
Qärb-Åärq däyärlärìnìn sìntezì çox önämlìdìr. Nä yazíq kì, bäåärìn ìndìkì ìnkìåaf märhäläsìndä dä bu proses ya läng gedìr ya da
äksìnä ìåläyìr. Än bäåärì Åärq däyärlärìnì mänìmsäyän, daha sürätlì ìnkìåaf yoluna düåän Qärb az qala bu däyärlärì özününküläådìrmäklä varìslìk ìlgìlärìnì dä üzmäyä çalíåíb. Bu da zaman-zaman här yöndä qaråídurmalarla sonuclaníb. Elä xaç vä sälìb yürüålärìnìn bìr säbäbìnì dä burada aramaq olar.
Dünya sìvìlìzasìyasínda Åärqlä Qärbìn sìyasì, ìdeolojì vä härbì
qaråídurmasí da täsdìqläyìr kì, bäåär hälä maddì-mänävì takamülün zìrväsìnä qädär çox çätìn yollar keçmälìdìr. Bunun üçün här
baxímdan bìrlìyä vä sìntezä gedän yolu genìåländìrmäk gäräk.
Yoxsa yüzìllärlä azalmayan mänävì, äxlaqì, sìyasì-ìqtìsadì, sosìal
aåínmalar, qaråídurmalar tarazlíõa yox, täzadlara aparacaq.
3.Mìn ìldä äräb, fars, rus ìåõalí ìlä baõlí mìllì tarìxìmìz dä yabançí qaynaqlar äsasínda yazílíb, dolaådírílíb. Xalqí soyundan, boyundan, kökündän, köksündän uzaqlaådírmaõa, yadlaådírmaõa
çalíåíblar. Bìz türklärìn tarìxìnì bäzän bìzìmkìlär yox, yadlar öz
mänafeyìnä, yad täsìrlärä uyõun åäkìldä yazíblar. Tarìxìmìzì åumerlärdän, hunlardan oõuzlardan vä baåqa qädìm türk topluluqlaríndan yox, Ìran, fars mänåälì xalqlardan baålayíblar. Türk dastanlaríní, oõuznamälärì yox, Atìllaní, Metenì yox, "Avesta"ní, Rüstäm Zallarí tälqìn edìblär.
Yüzìllär boyu bìzì türklükdän ayírmaõa çalíåan yabançí alìmlärìn bu tendensìyasí son yüz ìldä dä davam edìb. Düåmän däyìrmanína su töküblär. Bu saxtakarlíqlarín elmì-fälsäfì därkì, 19181920-cì vä 60-cí ìllärdän, yenì görnüålü elmì vä sänät adamlarínín
yetìåmäsìndän, bärpasí ìsä müstäqìllìyìmìzìn ìlk ìllärìndän baåla-
206
yíb. Ancaq bu ìå hälä dä yarítmaz gedìr. Äskì, änänä, äskì tendensìya vä åüur yenä dä qalmaqdadír. Bìr åerìmdä deyìldìyì kìmì:
Azadlíq olarmí düåüncä darsa,
Bìrì rusa çäkìr, bìrì dä farsa.
Bu gün dä tarìxìmìz tährìf olunur. Häqìqì tarìxìmìzì yazanlarín
qaråísí alínír. Çox qayõílaníríq kì, tarìxìmìzì saxtalaådíranlar bu
äsrdä dä at oynatdí, äsl tarìxìmìz yaramadí. Mìllì tarìxìmìzìn genìå
elmì-fälsäfì därkì, xalqa çatdírílmasí bu äsrdä dä baåa çatmadí.
Dövlät sävìyyäsìndä dìqqät yetìrìlmädì, xalq kütläsì bìr mìllät kìmì özünü tam tanítdíqdan, etnìk, mental, mìllì åüur hämìåä dìqqät
märkäzìnä çäkìldìkdän sonra bu mäsälä mìllì hällìnì tapacaq. O
gün dä çox uzaq deyìl.
Belä düåünürük kì, bunlarí böhran kìmì anlamaq doõru olmaz.
Çünkì bu, sìyasì-tarìxì olaylarín zìqzaqlí ìnkìåafí ìlä baõlí mäsälädìr. Özümüzü müäyyän dövrdä gäräyìncä täsdìqläyä bìlmämäyìmìz hälä böhran deyìl, ìnkìåaf sävìyyäsìnìn sonucudur. Mìllì ìntìbah ìsä yüzìllìyìn ìlk ìllärìndän baålayíb. O zaman baålayan mìllì
oyaníå, canlanma vä ìstìqlal düåüncäsì, müstäqìl, mìllì dövlätçìlìk
70 ìl yasaqdan sonra davamlandí. Bu ìllärdä müäyyän böhran sezänlär dä onun düåmän täsìrì ìlä yaradíldíõína, mìllì ìnkìåafdan
doõmadíõína ämìndìrlär. Etnìk mentalítet yetìåmäyì, mìllì åüurun,
täkamülün yad qaynaqdan täsìrlänmäsì Åärq-Qärb arasínda yerläåän Azärbaycanda hälä yenì yüzìldä dä davam edäcäk. XX äsrìn
ävvällärìndän baålanan mìllì ìntìbah uzun fasìlädän sonra XXI
yüzìlìn ìlk onìllìklärìndä ìstänìlän bähränì veräcäk.
5.Tamamlanan mìn ìldä tamamlanmayan, hälä dä zìyalíya ünvanlanan än qlobal, ümummìllì amal vä mìssìya Güneylì, Quzeylì
Azärbaycanín bütövlüyü mäsäläsìdìr. Nä qädär kì, Güney, Quzey,
Qärbì Azärbaycan, Qarabaõ, Borçalí, Därbänd bìrläåmäyìb, äsl
zìyalí xalq qaråísínda mäsulìyyätìndä bìr çox sìyasì-tarìxì, etnìk,
mänävì änänälär var. Ancaq bu problemìn hällìnä zaman-zaman
xalqí hazírlamaq gäräk.
Ìkìncì mìssìya türk bìrlìyìnìn tämìn edìlmäsìdìr. Yüz ìllärlä bìzì
ayrí salmaõa çalíåíblar. Elä Rusìyanín Türkìyä, Azärbaycan vä
Orta Asìya türk dövlätlärì arasínda bädnam Ermänìstan dövlätì
207
yaratmasí da bu amacladír. Bu ayírma, parçalama sìyasätì o qädär
kök salíb kì, bu gün dä müstäqìl türk dövlätlärì düåmänlärìnì
taníya - taníya bìrläåä bìlmìrlär. Nä qädär kì, bu dövlätlär bìrläåmäyäcäk nä müstäqìllìklärì möhkämlänäcäk, nä sìyasì nüfuz olacaq, nä dä ìqtìsadìyyatí yüksäläcäk. Qarabaõín düåmän tapdaõíndan tämìzlänmäsì, Azärbaycan rayonlarínín azad edìlmäsì, qaçqínlarímízín yurd-yuvasína qayítmasí vä baåqa taleyüklü problemlär dä ìstädìyìmìz åäkìldä bu bìrlìkdän sonra mümkün olacaq. Bu
ìådä sìyasätçìlärä bel baõlamaq olmaz. Mähz ìndì bu yöndä zìyalí
fäallíõí gäräkdìr. Ì.Qaspíralí, Z.Gökalp, Ä.Hüseynzadä kìmì böyük türkçü öndärlärìn ìdeyalaríní yenìdän canlandírmaq, bu mövzuda elmì, bädìì, publìsìst äsärlär yazmaq zamanídír.
Üçüncü ümdä mìssìya äsrìmìzìn ävvällärìndä olduõu kìmì,
axírínda da mìllì, müstäqìl dövlätìmìzì xarìcì täsìr vä täzyìqlärdän
qurtarmaq, daxìlì çäkìåmälärä, hakìmìyyät davalarína son qoymaqdír. Düzdür, 1920-cì ìldä qanlí rus ordusu Azärbaycanín müstäqìllìyìnä qäsd etdì. Ìndì bunu bacarmír. Ancaq tählükä sovuåmayíb. O zamanlar sayca az olan mìllì zìyalílarímízín äl-älä verän
daxìlì, xarìcì düåmänlärä gücü çatmadí. Bu gün ìsä böyük zìyalí
ordumuz var. Azärbaycan öz mìllì ordusuna, zìyalílarína, xalqímízín bìrlìyìnä güvänìb düåmänìn cavabíní verä bìlär. Ìnaníríq kì, bu
ìå dä yenì äsrìn ìlk ìllärìndä häyata keçìrìläcäk. Bunun üçün zìyalí
sìyasätìn önündä getmälì, öz sözünü vaxtínda demälìdìr. Nä qädär kì, zìyalí väzìfä vä deputatlíq dalínca qaçír, Mìllì Mäclìsdä
xalqín därdìnä çarä bulmur, "ya åähìd, ya qazì" deyìb, Qarabaõ
uõrunda fädakarlíq göstärmìr, örnäk olmur, qälämìnä síõíníb, arxalara çäkìlìb - o bìzdän deyìl. Bu mäsälä dä öz hällìnì yenì yüzìlìn ävvällärìndä tapacaq.
6.Mänä elä gälìr kì, Azärbaycanda nä mìllì kültürda, nä dä
onun tarìxì därkìndä mächul mäqamlar, "müämmalar" var. Azärbaycan yurdumuzun, vätänìmìzìn, türk mìllätìmìzìn, dìlìmìzìn adídír. Kültürümüzün qaynaqlarí da qädìm türklärdän, oõuzlardan,
ìlk türk abìdälärìndän, daå kìtabälärdän, yazílardan gälìr. Bunu
därk etmäk problem deyìl. Problem onu därk etmäk ìstämäyänlärìn mächul vä müämmalar yaratmalarídír. Mìn ìllärlä mìllätìmìzä,
dìlìmìzä Azärbaycan demäk, onun kökünü azdírmaq, kìçìltmäk,
208
täklämäk, ärìtmäk sìyasätìnä xìdmät edìr. Bìzì qayõílandíran ìsä
bu gün dä bìr çox zìyalínín bu yabançí sìyasätä ìnanmasídír. Ädäbìyyatímízda da belä mächul mäqamlar, müämmalar yaratmaõa
çalíåíblar. Onu fars qaynaqlarína baõlayíblar. Ìåõallarla, yad täsìrlärlä baõlí bìr çox sänätkarlarímíz äräb, fars dìllärìndä dä yazíb
yaradíblar. Ancaq burada da elä müämma yoxdur. Çünkì bu, tarìxì, sìyasì zärurätdän doõan olaylar ìdì. Müäyyän dönämlärdä kültürümüzün yabançí donda görünmäsì hälä dä onun yadlaåmasí,
mächullaåmasí deyìldì. Täfäkkür, mänävìyyat, ruh, åüur, mental
türkçülük ìdì. Bu baxímdan müäyyän mächul mäqam ola bìlär kì,
ìåõalçílar kökümüzü, soyumuzu öyränmäyì yasaqlayíb, dolaådírmaõa çalíåíblar. Belälärì ìndì dä var. Ancaq bunlar türk kültürümüzü öz mìllì yolundan döndärä bìlmäz.
7.Azärbaycan ädäbìyyatínda tarìxì dövrläåmänìn täsnìf vä modelì hämìåä yarímçíq olub. Äskì dövrlär, ortaq qaynaqlar ìsä unudulub. Bìzcä bu täsnìf ädäbìyyatín özünün tarìxì ìnkìåaf märhälä
vä prìnsìplärìnä äsaslanmalídír. Bìz bunu belä täsävvür edìrìk:
Ortaq qädìm türk ädäbìyyatí, Qädìm Azärbaycan-türk ädäbìyyatí,
Orta çaõ Azärbaycan-türk ädäbìyyatí, Yenì dövr Azärbaycan-türk
ädäbìyyatí vä çaõdaå Azärbaycan-türk ädäbìyyatíg Yenì dövr
XIX-XX äsrlärì, çaõdaå dövr ìsä 60-70-cì ìllärdän sonrakí märhälänì çevrälänmälìdìr.
Sosìalìzm realìzm, vulqar sosìologìzm vä baåqa Åura stereotìplärì, metodolojì ehkam vä täzyìqlär ädäbìyyatímízín, xüsusìlä
onun baåqa türk xalqlarí ìlä ortaq qaynaqlarínín öyränìlmäsìnä bìläräkdän ängäl törädìb, bu cähdìn qaråísí alínmayíb. Son yüz ìlìn
ädäbìyyatí da täzyìq vä täqìblär altínda ìnkìåaf edìb, öyränìlìb.
Ädäbìyyat tarìxìmìzìn öyränìlmäsì mäsäläsì F.Köçärlìdän üzü bärì çätìn bìr yol keçìb, ancaq bu gün dä täkmìlläådìrìlmäyä ehtìyac
duyulur.
8.Ädäbìyyatímízín äsas zaman vä mäkan sínírlaríní bìldìrän
meyar vä prìnsìplär tarìxì taleyìmìzì, ümumì türk xalqlarí ìlä ortaq
däyärlärìmìzì dä göz önünä gätìrändä belä müäyyänläådìrmäk
olar: Öncä etnos, sonra dìl vä mìllì mänsubìyyät. Ìndì dünyaya yayílan xalqlar da öz ädäbìyyatlaríní, äsasän, bu meyar vä prìnsìplärä görä öyränìrlär. Ädäbìyyatímíz zamanca ortaq ümümtürk qay-
209
naqlaríndan qädìm aõíz vä äzäl örnäklärìndän gälìr. Mäkanca
Qafqazda da, Ìranda da, Turanda da, Ìraqda da olsa bìzìm ädäbìyyatdír. Füzulì Baõdadda ädäbìyyatímízín ìncìlärìn yaradíb, Qazì
Bürhanäddìn Türkìyädä, hätta Qayserìdä hakìmì olub. Ädäbìyyatímízín äsas zaman, mäkan prìnsìpì vä meyarínda, åäksìz, baåqa
amìllär dä ola bìlär, ancaq onlar hälledìcì deyìl.
10.Azärbaycan ädäbìyyatíní öyränän tädqìqatçí alìmìn özü ìlä
yenì yüzìlä, mìnìlä apardíõí problemlär çoxdur. Mäncä bìrìncì Åura zamaní danílmíå, läkälänmìå, öyränìlmäsì yasaqlanmíå Azärbaycan Xalq Cümhurìyyätì dönämìndäkì ädäbìyyatímízín, sayímlí
yazíçí vä åaìrlärìmìzìn fäalìyyätì gäräyìncä araådírílmamíådír.
Halbukì o dönäm ädäbìyyatímízda yenì ädäbì mübarìzälärlä, mìllätçì, türkçü, ìstìqlalçí ruhla, yenì mövzularla, ìdeyalarla, janrlarla
zängìn bìr märhälädìr.
Ìkìncì problem son 30 ìldä çoxcìldlìk ädäbìyyat tarìxìnì baålayíb, üzä çíxara bìlmämäyìmìzdìr. Keçmìå Åura mäkanínda olan
äksär ölkälärdä bu ìå görülüb. Bìzdä ìsä ìkìncì näsìl dä qocaldí,
ädäbìyyat tarìxì gälän äsrä qaldí.
Üçüncü äsas problem äsrìmìzìn 60-cí ìllärìndän gözdän salínan
Elmlär Akademìyasínín böhran durumudur. Åura dönämìndä ölkädä yeganä mìllì uõurlarímízdan olan Akademìyaya belä ögey
münasìbät xalqa, elmìmìzä, gäläcäyìmìzä bìganälìkdìr. Ìllärlä
gözläyìrìk kì, ìndì yuxarídakílar anlayar, bìr äncam çäkärlär.
Ümìdlär doõrulmadí. Än yaxåí alìmlärìmìzìn çoxu xarìcì ölkälärä
getdì. 15 mìn elmì ìåçìdän 5 mìndän dä az qaldí. Bunlar da daõílmaqdadír. Belä getsä, bìzì fälakät gözläyìr.
Akademìyaya dövlät sävìyyäsìndä qayõí göstärìlmälìdìr. Alìm
nä qädär maddì-mänävì síxíntí çäkär, "mükafatíní vìcdaníndan
alar". Bäs dövlät näyä lazímdír? Kìmä xìdmät edìr? Alìmlär xalqín qabaqcíl zìyalílarídír. Zìyalínín mähvì xalqín mähvìdìr. Akademìyanín, alìmìn problemì ölkänìn, xalqín problemìdìr. Yuxarída
dedìyìmìz bìr çox aõrílarímíz son mäqamda bununla baõlídír.
Ümìdlär gälän äsärìdìr. Göräk.
12.Ädäbìyyat Azärbaycanda hämìåä, bälkä baåqa xalqlarínkíndan daha çox mìllì mentalìtetä xìdmät edìb. Xüsusìlä mìllì ìntìbahdan, maarìfçìlìkdän, ìstìqlaldan sonra. Dövlätçìlìk täfäkkürü
210
qädìm türk babalarímízdan baålasa da, XV äsrdä Åah Ìsmayíl Xätaì zamanínda güclänsä dä, än çox Xalq Cümhurìyyätì (19181920) dönämìndä çaõdaå mìllì säcìyyä alíb, ädäbìyyatín da äsas
obyektìnä çevrìlìb. Bu yöndä M.Ä.Räsulzadä, Ä.Topçubaåov,
Ü.Hacíbäylì, M.Hadì, A.Åaìq, M.B.Mämmädzadä, C.Cabbarlí vä
baåqa ìdeoloqlarímíz, sänät adamlarímíz äzmlä çalíåíblar. Nä yazíq kì, 70 ìldä Rusìya müstämläkäçìlìyì xalqímízín dövlätçìlìk täfäkkürünün formalaåmasínín da qaråísíní aldí. Bu gün Azärbaycan
ädäbìyyatínda mìllì mentalìtetìn, dövlätçìlìk täfäkkürünün ìnkìåafína böyük ehtìyac olsa da, elä bìl ämälì ìå görülmür. Ädäbìyyata,
ädäbìyyat vä sänät adamlarína dövlät qayõísí olmadíõíndan bu
yöndä dä canlanma duyulmurdu. Älì qäläm, dìlì kälam tutan yaradící adamlarín çöräk qayõísí mìllì mentalìtetä vä dövlätçìlìk täfäkkürünä mänfì täsìr göstärìr, zìyalí, alìm mänän aåínír. Odur kì,
heç savaå, Qarabaõ, torpaqlarímízín alínmasí, qaçqínlarímízín
yurdlarína qayítmasí, vätänsevärlìk, mìllì ordu, mìllì bìrlìk mövzularínda layìqlì äsärlär dä yaranmír. Halbukì 1918-1920-cì ìllärdä bu mövzular ädäbìyyatín äsas problemlärì ìdì.
Demokratìyanín aåílanmasínda ädäbìyyatín mìssìyasína gäldìkdä ìsä bu baåqa mäsälädìr. Yüz ìllärlä demokratìya änänälärì olan
ölkälärdä belä ädäbìyyat onun aåílanmasína vä yayílmasína xìdmät etmìr. Bu sírf ìdeolojì, sìyasì mäsälädìr. Bìz ìndì demokratìya
sözünü çox säsländìrsäk dä bu hay-küydür, özünü, baåqalaríní aldatmaqdír. Bìz heç demokratìyanín astanasína da çatmamíåíq. Cämìyyätdä demokratìya olanda ìstär-ìstämäz özü ädäbìyyata gäläcäk. Bunun üçün ìsä demokratìk täfäkkür, yenì görüå, münasìbät
vä ìå üsulu, än baålícasí dövlät sìstemì gäräkdìr. Yenì baxíålí demokratìk ovqatlí gänc kadrlar väzìfälärä gäldìkdän sonra demokratìyadan vä ädäbìyyatín ona münasìbätìndän daníåmaq olar.*
2000.
*
Bütövlükdä "XXI äsr: qlobal sìvìlìzasìya vä Åärq däyärlärì" forumu keçìrmäk
çox yaxåí täåäbbüsdür. Burada qaldírílan suallara cavablarímíz da subyektìv fakirlärìmìzdìr. Hämkarlarímízla därdläåmäk amací ìlä çap olunmasíní ìstädìm.
211
GÜRCÜSTAN RESPUBLÌKASÍ ALÌ SOVETÌNÌN SÄDRÌ
CÄNAB Z.K.QAMSAXURDÌYAYA
AÇÍQ MÄKTUB
Cänab Z.Qamsarurdìya, Gürcüstan respublìkasí Alì Sovetìnìn
sädrì seçìlmäyìnìz münasìbätìlä Sìzì tärbìk edìräm. Azärbaycanda
yaåayan yarím mìlyonluq gürcüstanlílar, eläcä dä respublìkamízín
yeddì mìlyonluq ähalìsì Gürcüstanda gedän sìyasì-ìctìmaì däyìåìklìklärì dìqqätlä ìzläyìr.
Män özüm Bolnìsì rayonunun Saraçlí kändìndänäm. Marneulìdä pedmäktäbì, Tbìlìsìdä S.S.Orbelìanì adína Pedaqojì ìnstìtutunun Azärbaycan åöbäsìnìn tarìx-fìlologìya fakültäsìnì färqlänmä
dìplomu ìlä bìtìrmìåäm. Hazírda Azärbaycan respublìkasí Elmlär
Akademìyasínda çalíåíram. Gürcü xalqína räõbätìm var. Gürcü
dìlìnì bìlìräm. Bìr åaìr-tärcümäçì kìmì Azärbaycanda gürcü ädäbìyyatínín araådírícísí, tärcümäçìsì vä täblìõatçísí kìmì taníníram.
Azärbaycan ädäbìyyatína vä mädänìyyätìnä maraq göstärän doqquz näfär gürcü hämkaríma Azärbaycan respublìkasínín fäxrì adlarí verìldìyì halda, Sìzìn keçmìå partokratìyanín mänìm haqqímda
hazírladíõí sänädlär qovluqlarda yatír. Män bundan ìncìmìräm.
Çünkì ìndì umu-küsü vaxtí deyìl. Arada mehrìban qonåuluq, dostluq, sämìmìyyät, qaråílíqlí münasìbät olmasa, ìmperìya buxovundan qurtara bìlmärìk.
Ancaq täässüf kì, gah xarìcdän, gah da daxìldän tarìxì dostluõumuzu pozmaõa cähd edìlìr. Bäzì gürcü zìyalílarí mätbuatda vä
radìo-televìzìyada äsassíz, qízíådírící çíxíålarla araní qatír, suyu
bulandírírlar. Män gürcü mätbuatíní ìzläyìräm vä vaxtínda bunlarín cavabíní verä bìlärdìm. Ancaq düåündüm kì, onsuz da müräkkäb åäraìtdä äsäblärì taríma çäkìlmìå adamlarín hìsslärìnì qízíådírmaq här ìkì xalqín zärärìnädìr. Ümdä problemlärì qoyub, qeyrì-real mätläblär üstündä çäkìåmäyä gìrìåmäk bìzä yaraåmaz.
Cänab Qamsaxurdìya, äslìndä Sìzìn Amerìka jurnalìstì Edmund Stìvensìn suallarína cavabíníz mänì bu mäktubu yazmaõa
vadar etdì, mìllì mäsälä ìlä baõlí bäzì fìkìrlärìnìzä münasìbätìmì
bìldìrmäk qärarína gäldìm. Jurnalìstìn dedìyì kìmì, Sìz hälä
1988-cì ìlìn noyabrínda Yazíçílar Ìttìfaqíndakí yíõíncaqda azärbaycanlílarín "qanunsuz olaraq tutduqlarí" torpaqlardan köçürül-
212
mäsìnìn vacìblìyì barädä mäsälä qaldírmíådíníz. Ävväla, özünüz
bìlìrsìnìz kì, azärbaycanlílar Gürcüstanda qanunsuz heç bìr yer tutmayíblar. Äksìnä, onlar ìmperìya dövründä märhälä-märhälä tarìxì yurdlaríndan köçürülüb. Ìkìncìsì, hamíya bällìdìr kì, ìndì Åärqì
Gürcüstan adlandírílan Borçalí mahalínda ta qädìmlärdän azärbaycanlílar yaåayíb, Borçalí çox vaxt da öz müstäqìllìyìnì saxlayíb, ayríca sultanlíq vä qäza kìmì dä taníníb. 1736-cí ìldä Gäncä
Bäylärbäyì Zìyadoõlu Nadìr åahín Ìranda taxta çíxmasína etìrazíní
bìldìrdìyì üçün åah Borçalíní Gäncädän ayíríb Kartlì-Kaxetì çarlíõína verìb. Lakìn ìndìyä kìmì Azärbaycanda dostluq, mehrìban
qonåuluq namìnä Borçalí ìlä baõlí söhbät qalxmayíb. Onsuz da bìzìm 25 mìlyonluq ähalìsì olan Cänubì Azärbaycanímíz Ìrana,
Göycä, Zängäzur vä baåqa vìlayätlärìmìz Ermänìstana, qädìm
Därbändìmìz Rusìyaya qatílíb. O qädär därdìmìz var kìg Yarím
mìlyondan artíq azärbaycanlí Qardabanì, Marneulì, Bolnìsì vä
Dmanìsì rayonlarínda gürcülärlä mehrìban dolanír. Gürcüstanín
känd täsärrüfatí mähsullarínín xeylì hìssäsìnì onlar becärìr. Belä
väzìyyätdä qonåu ìlä torpaq davasí aparmaq, mìllì konflìkt salmaq, älbättä, uzaqgörmäzlìkdìr. Bìz dostluqda här ìkì täräfdän
sämìmìyyät gözläyìrìk. Ona görä dä Sìzìn aåaõídakí fìkrìnìz bìzä
tääccüblü göründü: "Azärbaycandan vä Osetìyadan gälmälärìn
müäyyän hìssäsì (?) vä dìgär yadellìlär (?) özlärìnì täcavüzkar kìmì apardíqlarí, yerlì gürcü ähalìsìnìn hüquqlaríní tapdaladíqlarí,
onlarí ìrqì ayrí-seçkìlìyä märuz qoyduqlarí halda, habelä Gürcüstan respublìkasínín ärazì bütövlüyünä, onun vätändaålarínín häyatína qäsd etmäyä çalíådíqlarí halda bütün bunlar täcavüzkarlíq vä
ìrqì ayrí-seçkìlìk kìmì qìymätländìrìläcäk".
Hörmätlì sädr, "Azärbaycandan gälmälär" deyändä kìmlärì
näzärdä tutursunuz? Axí, Gürcüstandan Azärbaycana köçänlär
var, Azärbaycandan Gürcüstana "gälänlär" ìsä heç vaxt olmayíb.
Cavabínízdan belä çíxír kì, Gürcüstanda yalníz gürcülärìn müstäsna hüququ var. Guya gürcülär baåqa etnìk qruplarín hüququnu
tapdaya bìlär, ìrqì ayrí-seçkìlìyä märuz qoya bìlär, häyatína qäsd
edä bìlär. Elä götüräk Åärqì Gürcüstandakí gözlänìlmäz hadìsänì.
Bolnìsì vä Dmanìsì rayon märkäzìndän azärbaycanlílar kütlävì
åäkìldä ìådän çíxaríldí, qovuldu, evlärì alíníb-satíldí, daõídíldí,
213
yandíríldí, yüzlärlä adam Azärbaycana köçdü. Bìr näfär gürcü
evìnä zärär däymädì. Ìndì deyìn göräk häyatína qäsd olunan, hüququ tapdanan kìmlärdìr? Nä üçün Gürcüstan vätändaålaríní bìr
amal uõrunda bìrlìådärmäkdänsä, belä bìrtäräflì bäyanatlarla
xalqlarí çaxnaåmaya salírsíníz? Nä üçün onlarín hamísínín hüquqlarí haqqínda ümumì qanundan daníåmírsíníz? Gün kìmì aydíndír
kì, hämìn hadìsädä üçüncü qonåunun barmaõí var ìdì. Azärbaycanlílar heç vaxt gürcü qardaålarí ìlä baåqa dìldä daníåmayíb,
dostluq, ämìn-amanlíq arzulayíb, yenä bu nìyyätdädìr. Belä olduõu halda Sìzìn Amerìka jurnalìstlärìnä cavabínízda onlara soyuq,
ögey münasìbätìnìz bìzì narahat edìr. Doõrudanmí Sìz bìr dövlät
baåçísí kìmì Gürcüstanda, ägär belä demäk mümkün olsa, "tämìzlämä ämälìyyatí" aparmaq ìstäyìrsìnìz? Heç bìr hüquqì, demokratìk ölkädä belä häräkät özünü doõrultmadíõíní bìlä-bìlä Sìz bunun nätìcäsìnì düåünürsünüzmü?
"Qanun qäbul edìlänädäk bìz bu qädär böyük mìqdarda yadellìlärì özümüzün kìçìk, aztorpaqlí ölkämìzä buraxa bìlmärìk" sözlärìmìz açíqca növbätì toqquåmalara çaõíríå deyìlmì? Kìmdìr "böyük mìqdarda yadellìlär?" Bunun yüzìllärlä bu torpaqda yaåayan,
onun qanunì sahìbì olan azärbaycanlílara nä däxlì var?
Mìllì mäsälä sìyasätìn än ìncä vä müräkkäb sahäsìdìr. Demokratìk vä humanìst dövlät qurmaq ìstäyän xadìmlär hämìåä mìllì
mäsälädä sähv edändä uduzublar. Bìz tam suverenlìyä doõru ìrälìläyän Gürcüstan respublìkasínín yenì rähbärlìyìndän, Helsìnkì
Ìttìfaqí üzvü, "Azad Gürcüstan" blokunun lìderì olan Sìz cänablaríndan Qafqazda müstäqìl, azad, dost dövlätlär yaratmaõa çaõíríå
eåìtmäk ìstäyìrìk. Nä üçün Ümumavropa evì, Ümumavropa härbì
tählükäsìzlìyì vä b. yaradírlar, bìz "dìnc Qafqaz evì" yarada bìlmìrìk, ìmperìyanín "parçala, hökr sür!" sìyasätìnä uyur? Yüzìllìklärìn tarìxìnì väräqläyìb, konflìktlär axtarmaqla haraya gedär, näyä
naìl ola bìlärìk?
Cänab Z.Qamsaxurdìya, bìz belä hesab edìrìk kì, ärazì vä mìllät mäsäläsìndä, etnìk qruplara münasìbätdä belä sähvlär nä Sìzìn, nä dä bìzìm xeyrìmìzädìr, - arada yalníz düåmänlär qazanar.
Azadlíq mübarìzäsì yolunda yalníz tarìxìmìzìn än ìåíqlí sähìfälärìnì xatírlayíb, dostluq åäraìtìndä, älbìr häräkät etmäklä mäqsä-
214
dìmìzä çata bìlärìk. Taleyìmìz elä gätìrìb kì, bìz tarìx boyu bìr-bìrìmìzä baõlíyíq, ayrí yolumuz yoxdur, baåqa yol bìzì azadlíõa yox,
tählükäyä aparar.
Bu yaxínlarda Azärbaycan Nazìrlär Sovetìnìn sädrì cänab
H.Häsänov vä Gürcüstan Nazìrlär Sovetìnìn sädrì cänab T.Sìquanín ìkì qonåu dövlät arasínda müstäqìl, bìrbaåa açíq daníåíqlarí,
baõladíqlarí müqavìlä dä bu yolda yenì addímdír. Ìmperìya buxovundan yalníz bu yolla qurtara bìlärìk, tam suverenlìk vä azadlíq
äldä edä bìlärìk. Sìzä bu yolda uõurlar dìläyìräm.
Hörmätlä: åaìr-tärcümäçì, professor Äflatun Saraçlí.
20.12.1990.
TÜRKÌYÄ AÕ DÄNÌZ BOYU
Bu ìl ìyulda dünyanín åöhrätlì kurort åähärlärìndän bìrì sayílan
Antalyada oldum.
Azärbaycanda Türkìyänìn Aõ dänìz boyu kurort åähärlärì haqqínda bìlgìlärìn az olduõundan öz düåüncälärìmì oxucularla bölüådürmäk qärarína gäldìm. Naxçívandan mersedes avtobusla
Türkìyänìn sínír åähärì olan Ìqdíra, oradan da Antalìyaya yola
düådük. Ìkì mìn kìlometrlìk yol boyu Ärzurum. Ärgzìncan, Sìvas,
Kayserì, Aõsu, Konya, Därbänd, eläcä dä qayídanda gördüyümüz
Amasya kìmì obalar bìzä necä dä doõma görünürdü. Buralarda
adam hamí ìlä öz evìndä olduõu kìmì aydínca anlaåír, qaynayíb
qaríåír. Här yerdä qurub-yaratmaq äzmì, ìnam vä mìllì ruh görür.
Här yerdä mìllì memarlíq üslubunda evlär tìkìlìr, yollar, körpülär
salínír, tunellär çäkìlìr. Tarlalar adamín üzünä gülür. Duyulur kì,
ona ìnsan älì síõal çäkìr. Çöllärdä boå yer yoxdur, daõlarín döåündä, qayalarín arasínda da mähsul äkìlìr. Bìzìm kändlärdä häyätlärì daå dìvarla hörür, mäftìl, çäpär çäkìrlärsä, orada häyätlär särv
kìmì çìnara bürünüb. Çìnarlar häm çäpär, hasar äväzìdìr, häm dä
särìnlìk vä gözällìklìr. Gördükcä üräyìmdän belä mìsralar åerä
düzüldü:
Vuruldum bu yerìn baõça-baõína,
Çìnar çox yaraåír türk torpaõína.
215
Türkìyädä Aralíq dänìzìnä Aõ dänìz deyìrlär. Buralar subtropìk bölgä olduõundan portaõal, mandarìn, lìmon, banan kìmì meyvälär daha çox becärìlìr. Bu meyvälärì Türkìyänìn baåqa åähärlärìnä, hätta Bakíya da göndärìrlär. Buralarda kändlär daha abaddír.
Bäzän qírx-qírx beå däräcä ìstì olmasína baxmayaraq ìldä üç däfä
mähsul götürülär. Bìzdä soyuqdan, burada ìstìdän qorunmaq üçün
tìkìlìlär düzäldìrlär.
Aõ dänìz boyu Alanìya, Sìde, Manavqat, Kemer vä baåqa åähär vä qäsäbälär olsa da, bu bölgä bütövlükdä Antalya ìlä tanínír.
Ìstanbuldakí beynälxalq "Kasìo" åìrkätìnìn Antalìyadakí nümayändälìyì bìzì bu yerlärä apardí, oranín tarìxì, görkämlì yerlärì,
ädäbì-mädänì häyatí ìlä taníå etdì. Älbättä, bunlarín arasínda Antalya baåqa bìr alämdìr. Åähär e.ä. 159-cu ìldä Attalìus täräfìndän
Aõ dänìz sahìlì boyu salíníb. Tarìxì abìdälärlä çox zängìndìr. Än
maraqlí, görkämlì yerlärì on üçüncü äsrdä tìkìlän böyük mìnarä,
nähäng Adrìan qapísí, köhnä qala dìvarlarídír.
Antalya ìkì hìssädän ìbarätdìr. Köhnä vä täzä åähär. Åähärìn
täzä salínan hìssäsì hündür, yaraåíqlí bìnalarí, tìcarät märkäzlärì,
otellärì ìlä göz oxåayír.
Antalìyaní Bosfor vä Dardanel boõazlarí, Märmärä dänìzì
Arvropadan ayírsa da, öz häyat tärzì ìlä Avropaní xatírladír.
Alanìya bölgädä ìkìncì qaynar turìst åähärìdìr. Odur kì, bu ätrafda almanlar ìkì yüzä yaxín ev tìkdìrìblär. Här ìl yayda gälìb burada dìncälìrlär. Äslìndä Antalìya kìmì, buranín da ähalìsìnìn, çoxu elä turìstlär, bìnalarí otellär vä ìdarälärdìr. Hätta bìzä dedìlär
kì, Alanìyada qíåda yetmìå mìn, yayda ìkì yüz mìn ähalì olur. Yerlì camaat än çox åähär känarínda yaåayír, häm åähärdä çalíåír,
häm dä äkìb becärìrlär. E.ä. IV yüzìldä vìzantìyalílar täräfìndän
salínan Alanìya XII yüzìldä Sälcuqlarín älìnä keçìb. Sälcuq xaqaní Keyqubad åähärì böyüdäräk adíní Alanìya qoyub. Åähärì o zamandan belä adlandírírlar.
Åähär son ìyìrmì ìldä böyüyüb, gözälläåìb. Än görkämlì yerlärì
Aõ dänìz qíraõínda mäåhur Qírmízí qala, dänìzdäkì qayalíq daõín
altí ìlä keçän tunel vä Kleopatranín qaldíõí yerlärdìr. Här ìl yüzlärlä dünya turìstlärì bu abìdälärìn seyrìnä gälìr, sehrlänìr.
216
Qírmízí qala åähärì düåmänlärdän, tacìrlärì dänìz quldurlaríndan qoruyurmuå. Mersìn yaxínlíõíndakí Qíz qalasí öz adí vä tarìxçäsì ìlä Bakídakí adaåíní yada salír. Belä söyläyìrlär kì, Åah bu
qalaní qízíní sevgìlìsìndän ayírmaq üçün tìkdìrìb. Qíz qalada täktänha bu därdä dözmäyìb, özünü dänìzä atíb. Baåqa bìr rävayätdä
ìsä deyìlìr: Åah öyränìr kì, qízíní qara ìlan çalacaq, Aõ dänìzìn qíraõínda hündür qala tìkdìrìb, qízíní orada saxladír. Ancaq xìdmätçìlärìn gätìrdìyì yemäyìn ìçìnä gìrän ìlan qízí qalanín ìçìndä öldürür. Türklärìn tarìxì, mäìåätì vä mähäbbätì ìlä baõlí belä rävayätlär hälä dä yaddaålarda yaåayír.
Qädìm vä kìçìk turìzm åähärì olan Sìdedä enlì vä uzun qala
dìvarlarí, hamar daå kìtabälärlä yanaåí çaõdaå hündür bìnalar bìrbìrìnì tamamlayír. Abìdälär olan yerlär qayõí ìlä qorunur. Oraya
ìrì maåínlar buraxílmír, xüsusì lafetlär ìåläyìr. Bìz dä onunla getdìk.
Bu bölgädä än qädìm åähär ìzlärì Perqe vä Aspenddädìr. E.ä.
1000-cì ìldä salínan qädìm Perqe åähärìnìn xarabalíqlarí adamí
heyrätä gätìrìr. Perqe Apallonun vätänì olub. O, öz mäåhur "händäsä" äsärìnì burada yazíb. Müqäddäs Pavel öz etìrafíní bu åähärdä oxuyub.
Strabonun "Dänìz åähärì" adlandírdíõí Aspend Perqe ìlä yaåíddí. Ìndì adí Bekìz olsa da, här yerdä Aspendos kìmì hallanír. Burada dìqqätì çäkän abìdälärdän bìrì mäåhur teatr, bìrì dä su kämärìdìr. Otuz doqquz cärgälì, ìkì mìn adamlíq teatr böyük vä gözäldìr.
Bu gün dä orada mädänì tädbìrlär keçìrìlìr. Bìz orada olanda türk
xalqlarínín Bursada keçìrìlän folklor festìvalí ìåtìrakçílarí burada
böyük konsert verdì. Sälcuqlar dövründä bu teatra äl gäzdìrìb, ondan saray kìmì ìstìfadä etsälär dä, yenä öz sìmasíní saxlayír.
Bu teatr vä su kämärì haqqínda maraqlí bìr rävayät dä var. Deyìlänä görä åahín qízína ìkì sayímlí memar aåìq olur. Åah åärt käsìr kì, kìm åähärdä tez vä gözäl bìr abìdä tìkdìrsä qízímí ona veräcäm. Här ìkì memar ìåì bìr vaxtda baålayír, bìr dä qurtarírlar.
Bìrìsì åähärä böyük su kämärì çäkìr, o bìrìsì ìsä bu teatrí tìkìr. Åah
bunlarín ìkìsìnì dä bäyänìr. Qízí ìkìnìzä dä verìräm deyìr, özünüz
bölüåün. Su çäkän memar razílaåír. Teatr tìkän deyìr: "Åah saõ
217
olsun, qoy qíz onun olsun, ancaq ìkìyä bölünmäsìn". Bu söz åahín
çox xoåuna gälìr. Görür kì, qízíní bu xoåbäxt edä bìlär, ona verìr.
Äsl möcüzä ìsä täbìätìn özü yaratdíõí daõlar, meåälär qoynundakí Quråunlu åälalä, gömgöy göl vä Damladaå deyìlän yeraltí
maõaradír. Hamí burada åäkìl çäkdìrmäk ìstäyìr. Damladaåín mìn
beå yüz ìl yaåí var. Ìçì märmärä, duz qayalíõína, sucuq kìmì qranìt
daåa bänzädìlän bu maõara astma vä bronxìt xästälìyì üçün täbìì
müalìcä yerìdìr. Ancaq hämìåä turìstlärlä dolu olur.
Ävvällär karvanlarín, sarvanlarín síõínacaõí olmuå nähäng karvansaray da ìndì restoran kìmì turìstlärìn maraqlí äyläncä yerìnä
çevrìlìb. Bìr axåam bìzì dä avtobusla Alanìya yaxínlíõíndakí bu
karvansaraya apardílar. Yeyìb-ìçmäk, çalíb-oynamaq, äyläncälär
saat doqquzdan on ìkìyä qädär çäkdì. Bìzì än çox sevìndìrän bìr
dä türkìyälì sänätçìlärìn bìr neçä Azärbaycan räqslärìnì ìfa etmälärì oldu. Ìkì yüz ällì dünya turìstlärì arasínda öyündük, yanímízdakílara qürurla Azärbaycan musìqìsìdìr, bìzìm musìqìdìr deyìrdìk. Onlar da bìzä qoåulub üräklä äl çalírdílar.
Fasìlädä bayírda pal-paltar, oyuncaq, dondurma satanlarla söhbät etdìk. Ìkì gänc oõlan, ìkì dä düåkün duruålu qadín ìdì. Köhnä
bìr daxmanín qaråísínda oturmuådular. Oõlandan: "Bu qadínlar
buradamí gecäläyìr", deyä soruådum. "Ävät" dedì. Dedìm: "Nädän?" "Evlärì yox, paralarí yox - dedì. Här gün burada alver edìr,
burada da yatírlar". Dedìm neçä yaåín var? Ìyìrmì yeddì dedì. Evlìmìsän? - Hälä param yox, olanda evlänäcäm - dedì.. Häyat
kontrastí här yerdä olduõu kìmì burada da özünü açíqca göstärìrdì. Ìçärìdä däm-dästgah, bayírda kasíbçílíqg
Ìstanbuldakí "Kasìo" åìrkätìnìn Antalìyadakí "Bella" otelìndä
ìyìrmì gün qaldíq. Bu günlär bìzìm üçün bìr yuxu kìmì keçdì. Elä
bìl kì, cännätì gördük dä gäldìk. Här yerdä sälìqä-sähman, hörmät-ìzzät, qayõí, xìdmät gördük. Antalìyaya gälän turìstlärìn çoxu Almanìyadandír. Ona görä dä otellärdä xìdmät edänlärìn çoxu
almanca bìlìr. Rusca bìlänlär dä var. Bìzìm ìsä heç bìr dìlä ehtìyacímíz yox ìdì.
Aõ dänìzìn qíraõíndakí çìmärlìklärdä här otelìn öz sahäsì var.
Oteldän oraya ìkì däqìqälìk yoldur. Hamí sähär yemäyìndän sonra
hovuza vä dänìzä gedìr. Burada här käs üçün böyük günlük, taxt vä
218
döåäk verìlìr. Otaqlarda soyuducu, kondìsìoner, telefon vä s. var.
Bütün günü ìstì, soyuq su gälìr. Här gün tämìzlìk aparílír. Yemäyä
ìsä söz ola bìlmäz. Ìyìrmì-otuz çeåìddä yemäklär, meyvälär keyfìyyätlì vä dadlí..
Bunu da deyäk kì, Türkìyänìn bu bölgäsì Anadoluya görä beynälmìlälçìdìr. Yayda ähalìsìnìn çoxu turìstlär olduõu kìmì, yer adlarínín çoxu da yabançí adlardír. Bax belä: Antalìya, Alanìya, Sìde, Afìyon, Ìsparta, Perqe, Efes, Manavqat vä s. Ancaq bu var kì,
här yerdä türk ruhu, türk ovqatí, türk däyärlärì görürsän. Duyursan kì, türk torpaõínda, türk evìndäsän. Buradakí ìqtìsadì, ädäbì,
mädänì yüksälìå dä bìzì sevìndìrdì. Bu bölgä hökumätìn hämìåä
dìqqät märkäzìndädìr. Axí, büdcänìn az qala yarísí buradakí bol
mähsulla vä beynälxalq turìzmlä dolur. Bìr dä ona görä bìz Antalìyadan çíxanda yenì baå nazìr Mäsud Yílmaz oraya gälmìådì. Bu
günlärdä ìsä baåbakan Süleyman Dämìrälìn orada olduõunu eåìtdìk. Bu düåüncälärì qälämä alanda ìsä antalìyalí aåíq Xaläddìn
Çelìk öz sazí, sözü ìlä bìzlärì bìr dä o yerlärä apardí.
Ìgìd kölgäsìnä ìgìd síõínar,
Düåmänìn kölgäsì ay olmaz, olmaz.
Kändìsìndän sarínar bìzìm yaramíz,
Ata bìlsäm - atmaq olmur,
Sata bìlsäm - satmaq olmur;
Gecälärì yatmaq olmur,
Gözäl, bu nasíl sevgìdìr?!
Antalìyada çox ölkälärdän turìstlär gördük, Azärbaycandan
baåqa, Keçmìå SSRÌ-dän yalníz Rusìya vä Qazaxístandan gälìrlär.
Musìqìmìz ìsä burada hämìåä säslänìr, bìzì tanítdírír. Burada Alma-Atada yaåayan Rìzvan adlí bìr soydaåímízla rastlaådíq. Gürcüstanín Laqodexì rayonunun Qabal kändìndän ìdì. Häyat yoldaåí
vä qízí ìlä on günlüyä gälmìådì. Xeylì därdläådìk. On altí yaåíndan Alma-Atada yaåayír. Fählä ìåläyä-ìåläyä oxuyub, maåallah,
ìndì ìå adamídír. Bìngöllü bìr türk qardaåla orada çöräkxana açíb,
neçä soydaåímízí da ìåä götürüb.
219
Antalìyadakí otelìmìzìn häyätìndä "Göyçä" adlí qízíl maõazasí
var ìdì. "Göyçä" sözünü oxuyub sevìndìm, gedìb satícídan bu sözün haradan olduõunu soruådum. "Patronumuzun qízínín adídír", dedì. Dedìm, patronun neredä? "Kayserìdä oturur" - dedì. Dedìm,
o Qafqazdanmí? "Bìlmäm" - dedì. Xahìå etdìm kì, ona telefon
açíb öyränsìn. Nä yazíq kì, bìz gälänä qädär öyränä bìlmädì.
Çìmärlìkdä dörd näfär naxçívanlí gänc oõlan da gördük. Häräkät vä daníåíqlaríndan tanídíq. Yaxínlaåab soruåanda, "dayí, bìz
buralíyíq" - dedìlär. Bìz dä üstünü vurmadíq. Gördük kì, taníålíõa
däymäz. Säs-küy salan bu gänclärì polìs saxlayíb sorõu-suala tutanda da yaxín getmädìk. Ancaq Perqedä yemäkxanada bìr gänc
oõlan daníåíõímízdan bìlìb sevìnä-sevìnä yanímíza gäldì, "Azärbaycandansínízmí? - dedì. Män dä Azärbaycan türküyäm. Babam
Borçalídan Qarsa köçüb. oradan da atam bìzì buraya gätìrìb. Evìmìz odur bax, Bìlkek köyündädìr, burada torpaq sahämìz var,
pambíq becärìb, åìrkätlärä satíríq. Özüm dä burada çalíåíram. Nä
ìstäyìrsìnìz deyìn gätìrìm, para almayacam". Saõ ol dedìk, bìz dä
åìrkätìn hesabína yeyìrìk, bìr åey gäräk deyìl. Elä sänìnlä taníålíõímíz bäsdìr. Allah amanínda. Ayrílanda çox kövräldì, "yenä gälìn" -dedì, -müsafìrìm olun".
Bìzì hämìåä säfärlärdä Bolqarístandan Türkìyäyä köçmüå Günay adlí gänc, mädänì bìr oõlan müåaìyät edìrdì. Axíríncí däfä
Karvansaraya gedändä nädänsä Lìlya adlí rusìyalí bìr qíz gäldì.
Eåìtdìm kì, Günay bu qízí sevìr, o, razílíq vermìr. Günaya dedìm,
yetär xrìstìan qízlarí, türk oõlanlaríní ovladí, türk qízí al. Dedì, xocam, Lìlya da türkdür, baåqírdístanlí tatardír. Onda "Allah xeyìr
versìn, get evlän dedìm, heç olmasa bìr ruslaåan tatarí özünä qaytar, bu da savabdír". Säfärdä Lìlya bìzä sämìmì münasìbät göstärdì. Qayídanda da "Bäyändìnìzmì? - dedì. Bäyändìm" - dedìm. –
Üstälìk Günayí da, sänì dä. Xoåhal oldu, gülümsündü. Duydum
kì, ulduzlarí baríåacaq.
Aõ dänìz boyu säfärìmìz beläcä baåa çatdí. Ìyulun ävvällärìndä Ìstanbula, bìr häftä sonra ìsä oradan Naxçívan yolu ìlä Bakíya
qayítdíq. Ìstanbul düåüncälärì ayríca bìr söhbätdìr.
Ìyul, 1999.
220
IV
БЮЛЦМ
ÖMRÜN ANLARÍ
ÅÄKÌLLÄRDÄ
221
Äflatun Saraçlí
Qorìdä Stalìnìn ev muzeyìndä.
1983.
Äflatun Saraçlí gänclìk
dostlarí, rìyazìyyat müällìmì Osman Osmanov(solda) vä coõrafìya müällìmì
Nìyaz
Daådämìrovla
(saõda) bìrlìkdä.
1986
Aåíq Hüseyn Saraçlínín däfn märasìmìndä. Soldan: Zälìmxan Yaqub,
Äyyub Mämmädov, Aåíq Ähmäd, Aåíq Mähämmäd, Hüseyn Arìf,
Äflatun Saraçlí vä Molla Mähämmäd. 1987.
Akademìk Kamal Talíbzadänìn doõum gününün 75 ìllìyì münasìbätìlä Yenì
dövr ädäbìyyatí åöbäsìndä åänlìk märasìmìndä. Saõdan: Aybänìz Älìyeva,
Äflatun Saraçlí, Kamal Talíbzadä vä Salìdä Åärìfova.1992.
Äflatun Saraçlínín qízlarí Asudä vä Afìna. 1984.
Äflatun Saraçlínín Saraçlída 50 ìllìk yubìleyìndä çäkìlän åäkìl. Hüseyn Arìf
vä Äflatun Saraçlí (ortada) känd zìyalílarí vä orta mäktäb müällìmlärì
arasínda. 1986.
1
Äflatun Saraçlí doõma kändìndä yerlì rähbärlìklä abadlíq ìålärìndän
daníåarkän. Solda: sovxoz direktoru Rövåän Babayev. 1986.
Äflatun Saraçlí Borçalí åaìrlärì arasínda. Soldan: Dünyamalí Käräm,
Bähram Mehdì vä professor Valeh Hacílar. 1986.
2
Ä.Saraçlí görkämlì fìlosof, professor Camal Mustafayev (solda) vä åaìr, professor Arìf Abdullazadä (saõda) ìlä bìrlìkdä toy mäclìsìndä. 1979
XIX-XX äsrlär Azärbaycan ädäbìyyatí åöbäsìnìn ämäkdaålarí. Saõdan
oturanlar: Ädäbìyyatåünas Märyäm xaním Axundova, professor Kamran
Mämmädov, f.e.d. Kamran Älìyev. Soldan ayaq üstä dayananlar: f.e.d. Hüseyn Ìsrafìlov, Ä.Saraçlí, f.e.n. Äskär Älìyev, f.e.d. Aõaräfì Zeynalov vä
f.e.d. Ìslam Aõayev. 1979
XIX-XX äsrlär ädäbìyyatí åöbäsìnìn ämäkdaålarí. Soldan: Äbülfäz
Ìbadoõlu, H.Qasímov, K.Mämmädov, H.Ìsrafìlov, N.Välìxanov, Ä.Saraçlí
vä R. Sadíqov. 1981.
Äflatun Saraçlí qonåu müällìm dostlarí ìlä toyda. Solda: Qärib Mämmädov,
Ä.Saraçlí, Ramiz Kärämälìyev vä Pünhan Äfändiyev. 1981.
Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun sayímlí alìmlärìnìn xatìrä åäklì:
Soldan bìrìncì sírada: Hüseyn Ìsrafìlov, Teymur Ähmädov vä Nadir
Välìxanov; ayaq üstä: Äflatun Saraçlí vä Ìsmayíl Cäfärpur. 1976.
Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutun XIX-XX äsrlär Azärbaycan ädäbìyyatí
åöbäsìnìn ämäkdaålarí illik planlara baxarkän. Saõdan Ä.Saraçlí,
H.Ìsrafìlov, N.Välìxanov, Häsän Qasímoa, åöbä müdiri
Kamran.Mämmädov vä Ìslam Aõayev. 1979.
Äflatun Saraçlí 1979-cì ìldä.
Azärbaycan vä Özbäkìstan alìmlärì Nìzamì adína Ädäbìyyat Muzeyìndä.
Solda akademìk H.Araslí, saõda Azärbaycan EA-nín müxtìr üzvü
A.Zamanov. Saõda ayaq üstä Ä.Saraçlí. 1969.
Äflatun Saraçlí aìläsì ìlä. Soldan: Ä.Saraçlí, oõlu Azär, qucaõínda kìçìk qízí
Afìna, anasí Güläbatín, qízí Asudä, ömür-gün yoldaåí Amalya xaním. 1974.
Äflatun Saraçlí 1976-cí ìldä.
Borçalí pedtexnìkumunun III kursunda.
Bìrìncì sírada soldan -5ci Äflatun Saraçlí. 1955.
Saraçlí känd kulubunda Hüseyn Arìf vä Äflatun Saraçlí ìlä görüådän sonra.
Saõdan: kolxoz sädrì Näbì Hüseynov, mäktäb dìrektoru Mämmäd Näbìzadä, Hüseyn Arìf, rayon rähbärlìyìnìn nümayändäsì Mahmud Näbìzadä,
Äflatun Saraçlí vä Faxralí orta mäktäbìnìn dìrektoru Hüseynqulu Mämmädov. 1958
Tbìlìsìdä "Sovet Gürcüstaní" qäzetìnìn redaksìyasínda. Soldan bìrìncì sírada: M.H.Bäxtìyarlí, H.Arìf, Rizvan Älìyev, Tahir Hüseynov; ìkìncì sírada:
Süleyman äfändì, Ä.Saraçlí, Mädäd.Cobanov vä b. 1959.
Azärbaycan Yazíçílarínín nümayändälärì Tbìlìsìdä, "Sovet Gürcüstaní"
qäzetìnìn redaksìyasínda. Soldan: Zìya Borçalí, Davud Dämìrlì, Äzìz Mursaqulov, Mìrzä Ìbrahìmov, Väzifä xaním, Älaõa Kürçaylí. Ayaq üstä soldan
ìkìncì Äflatun Saraçlí, Änvär Sadíqov, Adìl Mìåìyev vä b. 1960.
ÖMRÜN ANLARÍ ÅÄKÌLLÄRDÄ
Äflatun Saraçlínín doõulduõu Saraçlí kändìnìn görünüåü.
Äflatun Saraçlínín atasí
"Doxdur Unus" - Yunus
Mämmädoõlu. 1930.
Äflatun Saraçlí Borçalí Pedoqojì Texnìkumunun son kursunda. Åer oxuyarkän.
1956
Äflatun Saraçlí känddä evlärì qaråísínda, aìlä üzvlärì ìlä. Saõdan oturanlar:
Böyük qardaåí Åämìstan, anasí Gülabatín xaním (qucaõínda kìçìk oõlu),
ämìsì Yaqub, bacísí Ceyran. Ayaq üstä saõdan: gälìnlärì Sìmnaz xaním vä
Äflatun Saraçlí. 1955
Äflatun Saraçlí Borçalí Pedoqojì Texnìkumunun IV kursunda. Soldan
oturanlar: Nurähmäd, Qasím, Qäzänfär, Ä.Saraçlí, Åämsi, Ìsa. Ìkìncì sírada
soldan: Xaním... Gülåän, sìnìf rähbärì vä rus dìlì müällìmì Marklen Kuzmìç,
Safurä, Ayät, Bästì vä b. 1956
KÌTABDAKÍ YAZÍLARÍN ADLARÍ
Ön söz äväzì ya da Özüm özüm haqqínda ……………………………...
3
I БЮЛЦМ. BU DA BÌR HÄYAT
Ömür vä ämäl faktlarí
Ä. Saraçlínín häyat vä yaradícílíõínín äsas tarìxlärì ………………………
Elmì kìtablarí……………………………………………………………...
Bädìì kìtablarí ……………………………………………………………
Özü vä äsärlärì, tärcümälärì haqqínda qaynaqlar …………………………
Ä. Saraçlínín doktorluq dìssertasìyasí müdafìäsìndä räy vä çíxíålardan
parçalar ………………………………………………………………
Ä. Saraçlí vä äsärlärì, tärcümälärì haqqínda fìkìrlärdän
Kamal Talíbzadä. Äflatun Saraçlí haqqínda bìr-ìkì söz ……………………
Camal Mustafayev. Äflatun Saraçlínín "Borçalí harayí" åerlär kìtabínín ön
sözündän ……………………………………………………………...
Arìf Ämrahoõlu. “Eli Saraçlídí, yurdu Borçalí" ……………………………
Abdulla Mehrabov. Ìntellektlä qovuåan poezìya …………………………..
Dìlarä Älìyeva, XVII äsr gürcü åaìrì Nodar Sìsìåvìlìnìn Nìzamì süjetlärì
äsasínda yazdíõí "Yeddì säyyarä" poemasí Ä.Saraçlínín tärcümäsìndä ..
Åüräddìn Mämmädlì. “Äflatun Saraçlí eldän ayrílmaz" ……………………
Hüsyen Ìsrafìlbäylì. "Инди гоъалыгла барышмаг олмур” ……………………...
Шамил Кюрпцлц. Вятяндаш алим, милли шаир …………………………………
Mähärräm Qasímlí. Müdrìk vä nuranì adam ……………………………..
M. N. Çobanov. Åaìr, tärcümäçì vä alìm ………………………………….
Åämìstan Älìzamanlí. Åaìr, alìm, el aõsaqqalí ……………………………..
Nìzamì Saraçlí. Ä.Saraçlínín "Borçalí" åerì haqqínda ……………………..
Teymur Emìnbäylì. Keåkä bütün zìyalílarímíz… …………………………
Telman Näzärlì. Åaìr, alìm Äflatun Saraçlí haqqínda üräk sözlärìm ……….
Çìçäk Veysälova. Ìåíqlí adam ……………………………………………..
13
16
16
17
21
28
29
31
32
34
35
37
37
38
39
41
41
42
42
44
Avtoqraflardan ………………………………………………………….
45
Äflatun Saraçlínín 60 ìllìk yubìleyìndä täbrìklärdän
Azärbaycan EA-nín Räyasät Heyyätindän ………………………………..
Azärbaycan Yazíçílar Bìrlìyìndän ………………………………………...
Gürcüstan Yazíçílar Ìttìfaqí Ìdarä heyätìndän ……………………………..
Azärbaycanínín Gürcüstan Respublìkasíndakí säfìrlìyindän ………………
"Müsavat" Partìyasínín baåqaní Ìsa Qämbärdän…………………………...
“Borçalí" qäzetìnìn baå redaktoru Azadä-Taleh Abbas qízíndan ………….
50
50
51
52
53
53
Teleqramlardan
Azärbaycan Respublìkasínín Baå Nazìrìnìn müavìnì, yazíçí Elçìndän……...
Naxçívan Dövlät Unìversìtetìnìn rektoru, professor Ìsa Häbìbbäylìdän…….
55
55
APDU Åamaxí fìlìalínín müällìmi, fìlologìya elmlärì namìzädì, dosent
Abasxan Allahverdìyevdän………………………………………….
APDU Åamaxí fìlìalínín müällìmlärì, Eyvaz Emìnalíyev vä Åahsäddìn
Mìkayílovdan ..............................................................................................
Ä.Saraçlíya ìthaf olunmuå åerlärdän
Dünyamalí Käräm. Var …………………………………………………
Aåíq Mähämmäd Sadaxlí. Åaìr Äflatun Saraçlínín 60 ìllìk yubìleyìnä ……
Hüseyn Kürdoõlu. Dädä Borçalí ………………………………………...
Nìzamì Saraçlí. Bìz sonu bìlìnmäz bìr säfärdäyìk ……………………….
Qasím Qaçaõanlí. Äflatun Saraçlíya ……………………………………
Qasím Qaçaõanlí. Fìlologìya elmlärì doktoru, pofessor, Borçalí elìnìn åaìr
oõlu Äflatun Saraclíya ………………………………………………
Säadät Buta. Åaìr Äflatun Saraçlíya ……………………………………..
Ä. Saraçlíya gälän dävätnamälärdän …………………………………
55
56
57
57
58
60
62
63
64
65
II БЮЛЦМ. Ä. SARAÇLÍNÍN ÇÍXÍÅLARÍ
Elmì sessìya, görüå, toplantí vä kìtab täqdìmatí märasìmlärìndä
Mìllì Elmlär Akademìyasínín Räyasät Heyyätìndä Gürcüstan
Cümhürriyyätinìn 80 ìllìyìnä häsr olunmuå elmì sessìyada ………….
70
Cämaläddìn Äfqanì – 160. Ìnstìtutun elmì sessìyasínda …………………
72
Ä. Haqverdìyev – 125. Elmì sessìyasínín sädrì kìmì gìrìå sözü …………..
74
"Füyuzat" - 90 elmì sessìyasínda ………………………………………..
78
Türkìyä säfìrì Qädrì Ecvet Tezcanla görüådä …………………………… 80
"Qafqaz" Unìversìtetìnìn eyìtìmlä (tähsìllä) baõlí keçìrdìyì konfransda …
82
20 yanvar facìäsì haqqínda tädbìrdä …………………………………….
83
Azärbaycan-Türk Araådírmalar Märkäzìnìn yaradílmasí toplantísínda ….
84
Abdulla Åaìqìn abìdäsìnìn açílíåínda …………………………………….. 85
Borçalí zìyalílarínín toplantísínda ……………………………………….
86
Borçalí folklor mühìtìnä baxíå (Länkäranda folklor konfransí
münasìbätìlä) ……………………………………………………….
88
"Xäzär" Unìversìtetìnìn keçìrdìyì "Ulu Borçalí" kìtabínín täqdìmatínda
90
"Qaraçöp" kìtabínín täqdìmatínda
91
Ä. Hüseynzadänìn äsärlärìnìn täqdìmatínda
92
Sämäd Vurõunun ev muzeyìndä Åamil Väliyevin "Füyuzat" ädäbì
mäktäbì" monoqrafìyasínín täqdìmatínda …………………………...
94
V. Osmanlínín "Türk xalqlarí ädäbìyyatínín ortaq baålanõící" kìtabínín
täqdìmatínda ………………………………………………………
97
X. Ìbrahìmìn "Azärbaycan sìyasì mühacìrätì" kìtabínín täqdìmatínda …... 100
Hamlet Ìsaxanlínín “Täzadlar” åer kìtabínín täqdìmat märasìmìndä çíxíå
üçün qeydlär ……………………………………………………….. 101
Doktorluq vä namìzädlìk dìssertasìyalarínín müzakìrä vä müdafìälärìndä
Leyla Eradzenìn "Gürcü-Azärbaycan qaråílíqlí ädäbì älaqälärì (19201956)" doktorluq dìssertasìyasínín müzakìräsìndä ………………….. 104
Vìlayät Qulìyevìn "Azärbaycan fìlolojì fìkrì vä rus ädäbì-ìctìmaì mühìtì
(XIX yüzìlìn I yarísí)" doktorluq dìssertasìyasínín müzakìräsìndä …..
Samìr Taõízadänìn "M. F. Axundov vä Avropa ädäbìyyatí" doktorluq
dìssertasìyasínín müzakìräsìndä ……………………………………..
Kamran Älìyevìn "XX äsr Azärbaycan romantìzmìnìn poetìkasí"
doktorluq dìssertasìyasínín müzakìräsìndä …………………………..
Zaman Äsgärlìnìn "Azärbaycan facìäsìnìn poetìkasí" doktorluq
dìssertasìyasínín müzakìräsìndä ……………………………………..
Välì Näbìyevìn "Azärbaycan bädìì näsrìnìn janr-üslub täkamülü"
doktorluq dìssertasìyasínín müzakìräsìndä …………………………..
Aìda Feyzullayevanín "XIX-XX yüzìlìn ävvällärìndä Azärbaycan
yazíçílarí vä rus ädäbì-ìctìmaì mühìtì" adlí doktorluq dìssertasìyasínín
müzakìräsìndä ………………………………………………………
Aydín Abíyevìn "Türk ädäbìyyatínda satìra vä onun Azärbaycan
ädäbìyyatí ìlä älaqäsì" doktorluq dìssertasìyasínín müzakìräsìndä …..
Elçìnìn "Ädäbìyyatda tarìx vä müasìrlìk problemì" doktorluq dìssertasìyasínín müdafìäsìndä ………………………………………………….
Alxan Mämmädovun "Åamaxí ädäbì mühìtì (XIX äsrìn ortalaríndan mart
1918-cì ìlä qädär)" doktorluq dìssertasìyasínín müdafìäsìndä ………..
Vaqìf Sultanlínín "M.Ä.Räsulzadänìn häyatí, ädäbì-tänqìdì görüålärì"
doktorluq dìssertasìyasínín müdafìäsìndä ……………………………
Asìf Hacíyevìn "Çaõdaå bädìì näsrdä mìfologìzm vä folklorìzm problemì
(70-80-cì ìllär)" doktorluq dìssertasìyasínín müdafìäsìndä …………...
Tahìrä Mämmädlìnìn "XX äsr Azärbaycan dramaturgìyasínín poetìkasí"
doktorluq dìssertasìyasínín müzakìräsìndä …………………………..
Asìf Rüstämlìnìn "Mollanäsräddìnçì åaìr Bayramälì Abbaszadänìn häyat
vä yaradícílíõí" namìzädlìk dìssertasìyasínín müdafìäsìndä ………….
Särxan Xavärìnìn "Azärbaycan täsävvüf ädäbìyyatí (XII-XVI äsrlär)"
namìzädlìk dìssertasìyasínín müdafìäsìndä ………………………….
Dìlbär Zamanlínín "M.F.Köprülü vä Azärbaycan ädäbìyyatí" namìzädlìk
dìssertasìyasínín müzakìräsìndä ……………………………………..
Yubìleylärdä
"Xäzär" Unìversìtetìnìn Räåìd Behbudov adína Dövlät Mahní Teatrínda
keçìrdìyì Sämäd Vurõunun 95 ìllìk yubìley täntänäsìndä çíxíå üçün
qeydlär ……………………………………………………………...
Sumqayít Unìversìtetìnìn bìr ìllìk yubìleyìndä …………………………...
"Borçalí" qäzetìnìn 4 ìllìyk yubìleyìndä …………………………………
Aåíq Hüseyn Saraçlí – 85 ………………………………………………..
Kamal Talíbzadä – 70 …………………………………………………...
Kamal Talíbzadä – 75 …………………………………………………...
Camal Mustafayev – 70 …………………………………………………
Afat Qurbanov – 70 ……………………………………………………..
Yaåar Qarayev – 65 ……………………………………………………..
Abdulla Mehrabov – 60 …………………………………………………
Säadät Buta – 50 …………………………………………………...........
105
109
111
114
115
117
118
119
120
121
123
123
125
126
127
129
130
132
133
135
137
138
139
141
142
143
Nìzamì Saraçlí – 50 ……………………………………………………..
Paåa Qälbìnur – 50 ……………………………………………………...
Ìsmayíl Ömäroõlu – 50 ………………………………………………….
Zahìd Xälìlov – 90 ………………………………………………………
144
146
148
149
Aním vä xatìrä günlärìndä
Aåíq Hüseyn häsrätì ……………………………………………………..
Kamran Dadaåoõlu – 75 ………………………………………………..
Qasím Qasímzadä – 70 ………………………………………………….
Ìsa Ìsmayílzadä – 50 …………………………………………………….
Dìlarä xaním vä Aydín bäyìn aním günündä ……………………………
Leyla Eradzenìn xatìrä günündä ………………………………………...
Välì Näbìyevìn xatìrä günündä …………………………………………..
Nadìr Ìbrahìmoõlunun däfnìndä ………………………………………...
Tarìyel Qärìblì haqqínda vìda sözü ……………………………………..
152
154
156
158
160
161
162
164
165
III БЮЛЦМ. Ä.SARAÇLÍNÍN EV ARXÌVÌNDÄN
Närìman Närìmanov haqqínda bìr-ìkì söz ……………………………….
Mähärräm Qasímlínín "Aåíq sänätì: qaynaqlarí, tarìxì täåäkkülü vä
mühìtlärì" äsärì ätrafínda düåüncälär ……………………………….
Åüräddìn Mämmädlìnìn "Borçalí ädäbì mühìtì" kìtabí haqqínda …………
Nìkpur Cabbarlínín "Mühacìrät ädäbìyyatåünaslíõínda klassìk ìrs
problemì" äsärì haqqínda ……………………………………………
Elxan Qìyasbäylìnìn "Ä.Haqverdìyev vä Molla Näsräddìn" jurnalí"
kìtabína uõurlar ……………………………………………………..
Leyla Mämmädovanín "Y.V.Çämänzämìnlì yaradícílíõínda memuar vä
avtobìoqrafìzm" äsärì haqqínda söz …………………………………
Bäzì mäqalä, mäktub, müsahìbä vä dävätnamälär
Azärbaycan dìlì yox, türk dìlì …………………………………………...
Bìr daha hìmnìmìzìn müällìfì haqqínda …………………………………
"Aydín" tamaåasí haqqínda ……………………………………………...
"Gürcüstan" qäzetìnìn ämäkdaåí Süräddìn Mämmädlìnìn Ä.Saraclí ìlä
müsahìbäsì. …………………………………………………………
"Älì vä Nìno" romanínín müällìfì mäsäläsì ìlä baõlí toplantída gìrìå vä
son söz ……………………………………………………………...
Azärbaycan radìosunun åöbä müdìrì, åaìr Ìbrahìm Göyçaylínín Ä.Saraçlí
ìlä müsahìbäsì ………………………………………………………
XXI äsr: qlobal sìvìlìzasìya vä Åärq däyärlärì (eynì adlí forumdakí
suallara cavablar) ……………………………………………………
Gürcüstan respublìkasí Alì sovetìnìn sädrì cänab Z.K.Qamsaxurdìyaya
açíq mäktub …………………………………………………………
Türkìyä Aõ Dänìz boyu ………………………………………………...
Юмрцн анлары шякиллярдя
167
169
170
172
175
177
179
182
185
187
193
198
203
211
214
220
Ä. Saraclí, “Borçalí” Assosiasiyasínín prezidenti Novruz Ismayílov vä bitse
prezidenti Möhväddin Mikili ilä toy åänliyindä. 1999.
Ä. Saraclí vä Xäzär Universitäsinin rektoru, professor Hamlet Ìsaxanlí ilä
yaradícílíq planlaríndan daníåarkän. 2002
Ä. Saraclí S. Vurõunun ev muzeyindä Åamil Väliyevin “Füyuzat” ädäbi
mäktäbi” kitabínín täqdimatínda çíxíå edärkän. 2000.
Görkämlì saz ustasí Aåíq Gülabínín doõum gününün 50 ìllìk yubìley
mäclìsìndä. Soldan: Aåíq Murad, Aåíq Mähämmäd, Ä.Saraçlí, Nìzam Paåa
(Saraçlí) Mutlutürk vä ayaq üstä Aåíq Gülabí. 2002
Äflatun Saraçlí nävälärì Aysu, Atìlla vä oõlu Azärlä. Atìllanín kìçìk toyu.
Solda: kìrväsì Mähärräm Qasímlí. 3 mart 2001
Ä.Saraçlínín qízí Asudä (saõdan) vä gälìnì Esmìra uåaqlari
Aysu vä Atìlla ilä. 2001.
Ä.Saraçlínín oõlan nävälärì. Atìlla vä qucaõínda körpä Altay. 2002.
Ä.Saraçlí rähbärlìk etdìyì Yenì dövr Azärbaycan ädäbìyyatí åöbäsìnìn
alìmlärì ìlä. Saõdan: K.A.Talíbzadä, Ä.Saraçlí, Ì.Aõayev, R.Sadíqov, H.Ìsrafìlov, S.Åärìfova. Saõdan: A.Mämmädov, G. Qocayeva, Å. Väliyev, Ì.
Äsädova, A.Kängärlì, D. Mämmädova, L.Kamran qízí, N.Qafqazlí, S.Färzälìyeva. 2001
Yenì dövr Azärbaycan Ädäbìyyatí Åöbäsìnìn müdìrì Ä.Saraçlí åöbänìn
elmlär doktorlarí ìlä. Soldan: Hüseyn Ìsrafìlov, Äflatun Saraçlí, Ìslam Aõayev vä Alxan Mämmädov. 2001
Ä.Saraçlí åöbänìn xaním alìmlärì ìlä. Soldan: Dìlarä Mämmädova, Solmaz Färzälìyeva, Leyla Kamran qízí, Näzakät Qafqazlí, Aybänìz Kängärlì,
Ìradä Äsädova vä Güldänìz Qocayeva. 2001
Üç Borçalí, üç Saraçlí, üç dost tädbìrdän sonra. Saõdan: Åaìr Nìzam Paåa (Saraçlí) Mutlutürk, Ä.Saraçlí vä Dünya Azärbaycanlílarí Konqresìnìn
sädr müavìnì Teymur Emìnbäylì. 2001
Äflatun Saraçlí görkämli Azärbaycan ziyalílarí ilä Bakída Borçalí
toyunda. Saõdan aturanlar: Häsän Seyìdov, Zälìmxan Yaqub,
Häsän Häsänov vä Äflatun Saraçlí . 2000
Ä.Saraçlí ömür gün yoldaåí Amalya xanímla Ìstambulda Sultan Ähmäd
camisi qaråísínda. 1998.
Görkämlì cärrah, ädäbìyyatçí, Täbrìzdä "Varlíq" jurnalínín naåìrì,
doktor Cavad Heyät vä soldan: Ìmamverdì Hämìdov, Yaåar Qarayev,
Äflatun Saraçlí, Arìf Säfìyev. 2001.
Saõdan: Akademìk Kamal Talíbzadä, Ä.Saraçlí vä Nìzamì adína Ädäbìyyat Ìnstìtutunun dìrektoru. AMEA-nín müxbìr üzvì, professor Yaåar Qarayev dìrektorun ìå otaõínda mäslähätläåmä zamaní. 2001
Äflatun Saraçlí N.Cabbarlínín mühacìrät ädäbìyyatína aìd dìssertasìya
müdafìäsìndä räsmì opponent kìmì çíxíå edärkän. 1998.
Akademìk Kamal Talíbzadänìn 75 ìllìk yubìley åänlìyìndän sonra. Saõdan:
"Borçalí" qäzetìnìn baå redaktoru, häkìm, jurnalìst Azadä Taleh, Ä.Saraçlí,
professor Färìdä xaním Välìxanova vä f.e.n. Näzakät Qafqazlí.
1998
Äflatun Saraçlí N.Qährämanlínín ädäbìyyat tarìxçìlìyìnä aìd doktorluq
dìssertasìyasí müdafìäsìndä çíxíå edärkän. 1999.
Akademìk Bäkìr Näbìyevìn 70 ìllìk yubìley ziyafätindä. Gülustan sarayí.
Soldan (ayaq üstä): Bäkìr Näbìyev vä ömür-gün yoldaåí Ädalät xaním,
ortada Äflatun Saraçlí. 2000.
Qaxda Azärbaycan-gürcü yazíçílarínín dostluq görüåünä gedän nümayändä
heyätì. Soldan: Äflatun Saraçlí, Dìlarä Älìyeva vä Närìman Häsänzadä.
Onlarí müåaìyät edän: rayon KP MK-nín bìrìncì katìbì
Maksìm Musayev.1987.
Yenì dövr ädäbìyyatí åöbäsìndä åöbä müdìrì Ä.Saraçlínín 60 ìllìk yubìley
åänlìyìndän sonra. Soldan oturanlar: A.Älìyeva (Kängärlì) vä S.Åärìfova;
ayaq üstä: D.Mämmädova, N.Qafqazlí, Ä.Saraçlí, S.Färzälìyeva vä
H.Ìsrafìlov. 1996.
Ìstanbul. Äflatun Saraçlí ömür-gün yoldaåí Amalya xanímla Sultan Ähmäd
camesì yanínda. 1998.
Äflatun Saraçlí, aõsaqqal alim, akademìk Kamal Talíbzadä vä gänc
alim, f.e.n. Salìdä Åärìfova (saõda) ilä.
1993