Prof. Dr. Ali AÇIKEL - Gaziosmanpaşa Üniversitesi

ÖZGEÇMİŞ VE ESERLER LİSTESİ
ÖZGEÇMİŞ
Adı Soyadı: Ali Açıkel
Doğum Tarihi: 01.03. 1966
Unvanı: Doç. Dr.
Öğrenim Durumu:
Derece
Lisans
Y. Lisans
Doktora
Doçent
Bölüm/Program
Tarih Bölümü
Middle Eastern Studies
Middle Eastern Studies
Yeniçağ ve Yakınçağ
Üniversite
Atatürk Üniversitesi
Manchester University (İngiltere)
Manchester University (İngiltere)
Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Yıl
1987
1995
1999
2005
Yüksek Lisans Tez Başlığı (özeti ekte) ve Tez Danışman(lar)ı : A Study of the
Regulations Concerning the Timar System in the General Law Codes (Kanunnâmes) of
Bayazid II and Selim I, (Bayezid II ve Selim I`in Umumi Kanunnamelerinde Tımar Sistemini
İlgilendiren Maddelerin İncelemesi). Dr. John Schmidt
Doktora Tezi/S.Yeterlik Çalışması/Tıpta Uzmanlık Tezi Başlığı (özeti ekte)
ve
Danışman(lar)ı : Changes in Settlement patterns, Population and Society in North-Central
Anatolia: A Case Study of the District (Kazâ) of Tokat (1574-1643), (Kuzey Orta Anadolu`da
Yerleşim Yapısı, Nüfus ve Toplum Yapısındaki Değişmeler: Tokat Kazası Özel Çalışması
1574-1643). Dr. Colin Imber.
Görevler:
Görev
Unvanı
Arşiv Elemanı
Arş.Gör.
Arş.Gör. Dr.
Yrd. Doç.
Doç. Dr.
Doç. Dr.
Görev Yeri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı
Fen-Edebiyat Fakültesi Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yıl
1987-1993
1993-1999
1999-2004
Ağustos 2004
11 Kasım 2005
08.12.2010
Yönetilen Yüksek Lisans Tezleri :
1. Demirtaş, H., “12 Numaralı Tokat Şer„iyye Sicili‟nin Transkripsiyonu ve
Değerlendirmesi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2007.
2. Gür, T., “1 Numaralı Nefy ve Kısas Defteri (1-35. Varaklar) Transkripsiyonu ve
Değerlendirmesi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2005.
3. Mertayak, A., “Nişli Mehmed Ağa‟nın Rusya Sefareti ve Sefaretnamesi (1722-1723)”,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2005.
4. Demirci, A., “3 Numaralı Tokat Şer„iyye Sicili‟nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi”,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2007.
5. Türkoğlu, Z., “55/1 nolu Lehistan Ahitnâmesi Defterinin Transkripsiyonu ve
Değerlendirilmesi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2007.
6. Demir, Ş., “10 Numaralı Tokat Şer„iyye Sicili‟nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi”,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ekim 2010.
7. Ekici, O., “33 Numaralı Tokat Şer„iyye Sicili‟nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi”,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Şubat 2010.
8. Satış, İhsan, “Osmanlı Devleti‟nde Kutsal Yerler Sorunu (1847-1853)”, Gaziosmanpaşa
Üniversitesi, Ağustos 2010.
9. Yazıcı, Emel., “47 Numaralı Tokat Şer„iyye Sicili‟nin Transkripsiyonu ve
Değerlendirmesi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2009 (devam ediyor).
10. Kaplan, Çetin, “55 Numaralı Tokat Şer„iyye Sicili‟nin Transkripsiyonu ve
Değerlendirmesi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2009 (devam ediyor).
11. Songül, Ünver, “1 Numaralı Sivas Ahkam Defterinin Transkripsiyonlu Metni ve
Değerlendirmesi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2010 (devam ediyor).
Projelerde Yaptığı Görevler :
1-“Şer‟iyye Sicilleri‟ne Göre Tokat‟ın Sosyal ve Ekonomik Tarihi”, Gaziosmanpaşa
Üniversitesi Araştırma Fon Saymanlığı‟nın desteklediği 99/47 numaralı projede Proje
Yardımcısı, (1999-2000).
2- "Osmanlı Döneminde Tokat Vakıfları Projesi" DPT destekli 2002K120270 numaralı İleri
Araştırma Projesinde, Proje Yöneticisi, (2002- 2005).
3- Rusya Federasyonu Derbent Bölgesindeki Türk-İslam Eserleri / Gaziosmanpaşa
Üniversitesi Araştırma Fon Saymanlığı, Proje Yardımcısı, (2010-2011).
Dergilerde Hakemlik ve Kurul Üyeliği :
1. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, hakemlik (2008-…)
2. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, hakemlik (2008-…)
3. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, hakemlik (2009-…)
4. History Studies International Journal Of History Academic Journal (2009- …)
İdari Görevler :
1. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Bilimsel Araştırma ve Değerlendirme
Komisyonu üyeliği, 2004-2005.
2. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü AKTS ve Erasmus
Koordinatörü, 2006-…
3. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fakülte Kurulu Doçent Temsilcisi,
19.09.20084. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Farabi Programı
Koordinatörü, 2009-…
4. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü, 08.12.2010Uluslararası Sempozyum Ve Kongrelerde Düzenleme Kurulu Üyeliği:
I. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ve Dönemi (1833-1900) Sempozyumu
(Tokat, 05-07.04.2000)
Uluslararası Sempozyum Ve Kongrelerde Oturum Başkanlığı Veya Panelist:
1- Erciyes Üniversitesi Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (EUSAS –I) Osmanlı
Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı: Türk-Ermeni İlişkileri Örneği (Kayseri, 20-22 Nisan
2006)
2- 17. CIEPO (Comite International d‟Etudes Pre-Ottomanes et Ottomanes / International
Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006,Trabzon)
3- 1. Uluslararası Ahilik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu, 15-17 Ekim 2008 (the 1th
International Symposium on Culture of Akhism and Kırşehir, 15-17 October 2008)
Ulusal Sempozyum Ve Kongrelerde Bilim Kurulu Üyeliği:
Milli Mücadele‟de İstiklal Yolu ve Çankırı Sempozyumu (21-23 Ekim 2010,Çankırı)
ESERLER
A. Uluslararası hakemli dergilerde yayımlanan makaleler :
A1. Açıkel, A., “Tokat Şer„iyye Sicillerine Göre Beylerbeyi Buyurulduları”, Türk Kültürü
İncelemeleri Dergisi”, 5, s. 13-40 (İstanbul 2001). ISSN 1302-47-87.
B. Uluslararası bilimsel toplantılarda sunulan ve bildiri kitabında (Proceedings) basılan
bildiriler :
B1. Açıkel, A., “1864-1901 Arasında Tokat”, I. Uluslararası Plevne Kahramanı Gazi Osman
Paşa ve Dönemi (1833-1900) Sempozyumu (05-07.04.2000), Tokat 2004, s. 284-296. ISSN
975.7328.38.3.
B2. Açıkel, A., “Tokat‟ta Hukuk Alanında Türk-Ermeni İlişkileri”, Erciyes Üniversitesi
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (EUSAS –I) Osmanlı Toplumunda Birlikte
Yaşama Sanatı: Türk-Ermeni İlişkileri Örneği (20-22 Nisan 2006), Hoşgörü Toplumunda
Ermeniler Cilt 1, Kayseri 2007, s. 291-322.
B3. Açıkel, A., “Turkish-Armenian Relations in Ottoman Legal System of Tokat”, Armenians
in the Ottoman Society (Erciyes University 1th International Social Studies Symposium, April
20–22, 2006), V. I, Kayseri 2008, s. 111-142.
B4. Açıkel, A., “Osmanlı Maliyesinde Bazı Hizmetlerin Finansmanı İçin Avarız
Vergilerinden Ocaklık Olarak Yapılan Tahsisler (1650-1750)”, XV. Türk Tarih Kongresi (1115 Eylül 2006, Ankara). Basımı kararlaştırılmış bildiri.
B5. Açıkel, A., “1 Numaralı Nefy Ve Kısas Defterine (1256-1260 / 1840-1844) Göre Orta
Karadeniz Bölgesinde Sürgün Ve Kısas Cezaları”, 17. CIEPO (Comite International d’Etudes
Pre-Ottomanes et Ottomanes / International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman
Studies) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006,Trabzon). Basımı kararlaştırılmış bildiri.
B6. Açıkel, A., “Çorum Kazasında Müslim-Gayrimüslim İlişkileri (1839-1874)”, Osmanlıdan
Cumhuriyete Uluslararası Çorum Sempozyumu 23-25 Kasım 2007 (International Symposium
of Çorum: From the Ottoman Empire to the Republic of Turkey, 23-25 November 2007),
Çorum 2008, C. III, s. 1429-1450.
B7. Açıkel, A., “Sivas Vilayetinde Sağlık Örgütü‟nün Teşkili ve Sağlık Kurumları (18671920) / The Establishment of Health Organisation in the Province of Sivas and Health
Institutions (1867-1920)”, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp
Tarihi Bildiri Kitabı / 1st International Congress on the Turkish History of Medicine 10th
National Congress on the Turkish History of Medicine Proceedings Book, Cilt-2 / Vol. 2, 2024 Mayıs 2008 / 20-24 May, 2008, (Edit.: Ayşegül Demirhan Erdemir, Özkan Öncel, Yusuf
Küçükdağ, ve diğerleri), İstanbul 2008, s. 1391-1405.
B8. Açıkel, A., “Trabzon Sancağı Avarız Vergileri (1650-1750) / Avariz Levies in the Subprovince of Trabzon (1650-1750)”, 1. Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal
Bilimler Sempozyumu, (9-11 Ekim 2008, Giresun), Ankara 2009, C. I, s. 179-192.
B9. Açıkel, A., “Osmanlı Döneminde Tokat Kazası‟nda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri / Akhis and
Akhi‟s Lodges in the District of Tokat during the Ottoman period”, 1. Uluslararası Ahilik
Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu, 15-17 Ekim 2008 (the 1th International Symposium on
Culture of Akhism and Kırşehir, 15-17 October 2008), Kırşehir. Basımı kararlaştırılmış
bildiri.
B10. Açıkel, A., “Tokat Sancağı Vakıf Muhasebe Defterleri (1880-1920”, 19. CIEPO (Comite
International d’Etudes Pre-Ottomanes et Ottomanes / International Committee of PreOttoman and Ottoman Studies) Sempozyumu (26-30 Temmuz 2010,Van). Basımı
kararlaştırılmış bildiri.
B11. Açıkel, A., “Osmanlı Maliyesinde Bazı Avarız Vergilerinin Tahsilinde Maktu Yöntemin
Kullanılması (1711/1712 Yılı Avarız Ve Bedel-i Nüzul Maktu،Ât Defterine Göre)”, XVI.
Türk Tarih Kongresi (20-24 Eylül 2010, Ankara). Basımı kararlaştırılmış bildiri.
C. Yazılan uluslararası kitaplar veya kitaplarda bölümler :
C1. Açıkel, A., “XIV. – XVI. Yüzyıllarda Tokat Zaviyeleri”, Pax Ottomana Studies in
Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç (Edit. Kemal Çiçek), s. 229-264 (Haarlem-Ankara
2001). ISBN 90-804409-6-5 (Netherlands); 975-6782-32-3 (Turkey).
D. Ulusal hakemli dergilerde yayımlanan makaleler :
D1. Açıkel, A. ve M. Mercan, “Niksar Kazasının İdari Durumu ve Nüfus Yapısının Dinî ve
Etnik Açıdan Analizi (1880–1916)”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 19/2,
s. 235-257 (Ankara 2002). ISSN 1301-5745.
D2. Açıkel, A., “Artukabad (Artova) Kazası Türk Kişi Adları (1445-1520)”, Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13/2, s. 305-335 (Elazığ 2003). ISSN 1012-0165.
D3. Açıkel, A., “Artukabad (Artova) Kazası Yer Adları (1455-1600)” Hacettepe Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20 /2, s. 181-202 (Ankara 2003). ISSN 1301-5745.
D4. Açıkel, A., “Tanzimat Döneminde Tokat Kazasının İdari Durumu ve Nüfus Yapısındaki
Değişiklikler (1839-1880)” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27/2, s. 299-331
(Sivas 2003). ISSN 1303-0329.
D5. Açıkel, A. ve T. Susam, “Artukabad (Artova) Kazasında Yerleşim ve Nüfus Yapısı
(1455-1600)” Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, XVIII/2, s. 123 (İzmir 2003). ISSN 0257-4152.
D6. Açıkel, A., “Şer„iyye Sicillerine Göre Tokat‟ta İhtida Hareketleri (1772-1897)” Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11/23, 171-194 (Erzurum 2004). ISSN 13009052.
D7. Açıkel, A., “Osmanlı Ulak-menzilhane Sistemi Çerçevesinde Tokat Menzilhanesi (16901840)” Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV/2, s. 1-33 (İzmir
2004). ISSN 0257-4152.
D8. Açıkel, A., “Tokat Sancağının İdari Durumu ve Nüfus Yapısı (1880-1907)” Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14/2, s. 331-359 (Elazığ, Temmuz 2004). ISSN 10120165.
D9. Açıkel, A., “XV-XVI. Yüzyıllarda Artukabad (Artova) Kazasının Sosyal Yapısı” Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 12/25, s. 181-220 (Erzurum, 2004). ISSN 13009052.
D10. Açıkel, A. ve A. Sağırlı, “Tokat Şer„iyye Sicillerine Göre Salyâne Defterleri (17711840)” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 41 (İstanbul, 2005), s. 95-146.
ISSN 1300-9052.
E. Ulusal bilimsel toplantılarda sunulan ve bildiri kitaplarında basılan bildiriler:
E1. Açıkel, A., “Dulkadiroğulları Hanedanının Osmanlı Mülkü Artukabad Kazasından Aldığı
Vergi Gelirleri”, 1.Kahramanmaraş Sempozyumu (Kahramanmaraş, 6-8 Mayıs 2004),
İstanbul 2005, I, s. 527-539.
E2. Açıkel, A., “17. Yüzyılda Canik Sancağı Avarız Vergileri”, Karadeniz Tarihi
Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Trabzon 2007, I, s. 215-232.
E3. Açıkel, A., “15-17. Yüzyıllarda Orta Karadeniz Bölgesi‟nin Sosyo-Ekonomik Tarihi
Hakkında Yapılan İncelemelere Genel Bir Bakış”, Orta Karadeniz Kültürü, Ankara 20005, s.
129-150.
E4. Açıkel, A., “Rize Kazasında Müslim-Gayrimüslim İlişkileri”, I. Rize Sempozyumu (16-18
Kasım 2006), Rize, 2006, s. 601-606.
E5. Açıkel, A., “Büyük Celali İsyanları Sonrasında Sivas Eyaletinde Görülen Asayiş
Problemleri (1610-1660)”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (20-25
Mayıs 2007), Sivas 2007, C. 1, s. 123-140.
E6. Açıkel, A., “Osmanlı İktisat Tarihi İncelemeleri İçin Temel Bir Kaynak Olarak Maliye
Ahkâm Defterleri”, Birinci İktisat Tarihi Kongresi (7-8 Eylül 2007), İstanbul, 2007. (Basımı
kararlaştırılmış)
E7. Açıkel, A., “17. Yüzyılda Amasya Sancağı Avarız Vergileri”, Geçmişten Günümüze
Merzifon Sempozyumu (16-18 Ekim 2009, Merzifon/Amasya),
Geçmişten Günümüze
Merzifon, (Edit. Hasan Babacan), Ankara 2010, s. 19-40.
E8. Açıkel, A., “18. Yüzyılda Gümüşhane Kazası Avarız Vergileri”, 85. Yılında Gümüşhane
Tarihi ve Ekonomisi Sempozyumu (25-28 Mayıs 2010,Gümüşhane ).
(Basımı
kararlaştırılmış).
E9. Açıkel, A., “19. Yüzyıl Ortalarında Çankırı Kazasında Giyim ve Kuşam”, Milli
Mücadele’de İstiklal Yolu ve Çankırı Sempozyumu (21-23 Ekim 2010,Çankırı). (Basımı
kararlaştırılmış).
F. Yazılan ulusal kitaplar veya kitaplarda bölümler :
F1. Açıkel, A., “Rum Eyâleti”, Diyanet İslam Ansiklopedisi(DİA), C. 35, İstanbul 2009, s.
225-226.
F2. Açıkel, A., “Tokat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi’nin müteakip ciltlerinde basılacak
madde.
F3. Açıkel, A. ve Abdurrahman Sağırlı, Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları Vakfiyeler I. Cilt, Tokat 2005.
G. Diğer yayınlar :
G1. Açıkel, A., “1574-1642 Tarihleri Arasında Tokat Şehrinin Nüfusu”, Tokat Kümbet
Dergisi, 2/5(Tokat, 2000), s. 27-30.
G2. Açıkel, A., “Tokat Örneğinde XVII. Asrın İlk Yarısında Osmanlı Sosyal Yapısındaki
Buhran”, Türkler (editörler: Hasan Celal Güzel, Kemâl Çiçek, Salim Koca), C. 10, s. 348-358
(Ankara 2002). ISBN 975-6782-33-1.
G3. Şentürk, M. Hüdai, “An Overview of Ottoman Transportation and the Road Systems until
the Tanzimat Period” (İngilizce tercüme: Ali Açıkel), The Turks, Ankara: Yeni Türkiye
Yayınları, 3, s. 731-740 (Ankara 2002).
Konferans:
1. “Cumhuriyet Bayramı”, 28 Ekim 1999 tarihinde Tokat Kapalı Ceza ve Tutukevi‟nde
verilen konferans.
2. “Vakıfların Tarihimizdeki Yeri ve Önemi”, 15. 05. 2003 tarihinde XX. Vakıf Haftası
nedeniyle Gaziosmanpaşa Lisesi‟nde verilen konferans.
3. “Vakıf Medeniyeti ve Tokat‟taki Vakıf Eserleri”, 10. 05. 2005 tarihinde XXII. Vakıf
Haftası nedeniyle Gaziosmanpaşa Lisesi‟nde verilen konferans.
Paneller:
1. “XV ve XVI. Yüzyıllarda Tokat Vakıflarına Genel Bir Bakış”, 06. 11. 1999 tarihinde
XVII. Vakıf Haftası nedeniyle tertip edilen panelde yapılan konuşma.
2. “Osmanlı Döneminde Tokat Kazası Vakıfları”, 04.11. 2000 tarihinde XVIII. Vakıf Haftası
nedeniyle tertip edilen panelde yapılan konuşma.
3. “Osmanlı Döneminde Tokat Vakıfları”, 13. 05. 2003 tarihinde XX. Vakıf Haftası
nedeniyle tertip edilen panelde yapılan konuşma.
4. “İstanbul‟un Fethinin Sebepleri ve Fetih Hazırlıkları”, 29 Mayıs 2003 tarihinde GOP
Meslek Yüksek Okulu‟nda İstanbul‟un fethinin 550. yılı münasebetiyle tertip edilen
panelde yapılan konuşma.
Seminerler:
1. “Osmanlı Döneminde Tokat Kazasının İdari Yapısı (1398-1908)”, Mart 2001‟de GOP
Sosyal Bilimler Enstitüsü semineri.
2. “Başçiftlik İlçesi Tarihi Üzerine Bir Deneme”, Mayıs 2002'de GOP Tarih Bölümü'nde
verilen seminer.
3. "16. Asrın Sonunda Anadolu'nun Ekonomik Durumunun Bozulması ve Celâlî İsyanları",
GOP Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde 20.03.2002 tarihinde verilen seminer.
4. "Coğrafi Keşifler ve Sonuçlarının Osmanlı Devleti Üzerine Etkileri", 12 Mart 2002
tarihinde GOP Tarih Bölümü'nde verilen seminer.
5. "Büyük Coğrafi Keşiflerin Osmanlı Devleti Üzerine Etkileri", 03 Mart 2007 tarihinde
Tokat Türk Ocağı Şubesinde verilen seminer.
6. "Oryantalizm ve Hedefleri", 26 Nisan 2008 tarihinde Tokat Türk Ocağı Şubesinde verilen
seminer.
Ek 1. YÜKSEK LİSANS TEZ ÖZETİ
Bu tez Bayezid II ve Selim I‟in umumî kanunnâmelerinde (Kitab-i Kavanîn-i Örfiyye-i
Osmanî ve Kanunnâme-i Sultan Selim Han) timar sistemi ile ilgili maddeleri inceler. Timar
düzenlemeleri esas olarak timar sahiplerinin yükümlülükleri, hakları ve sorumlulukları;
vergileme; ve re„âyâ sınıfının hakları ve yükümlülükleri ile alakalıdır. Bu düzenlemeler yardımı
ile II Bayezid (1481-1512) ve I. Selim (1512-1520)‟in saltanatları döneminde sadece timar
sistemin değil aynı zamanda Osmanlı hukukunun gelişimini görebiliriz. Tez adı geçen
gelişmeleri öne çıkarmak için iki genel kanunnâmedeki timar maddelerinin mukayesesi üzerinde
yoğunlaşmaktadır. Çalışma on altıncı yüzyılın ilk çeyreğinde timar sisteminin oturmuş olduğunu
da göstermektedir.
Ek 2. DOKTORA TEZ ÖZETİ
Bu çalışma 1574-1643 arasında Kuzey Orta Anadolu‟da Tokat kazası özel çalışması
ile geç onaltıncı ve erken on yedinci yüzyıl Osmanlı sosyal tarihinin kompleks gelişmelerini
anlamamıza katkı yapmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın asıl konusu genel olarak Celâlî
isyanları devri olarak bilinen çalkantılı dönemde özelde Tokat bölgesi ve genelde
Anadolu‟nun kentsel ve kırsal yapılarındaki değişmeleri ilgilendirir. İnceleme temel olarak on
altıncı ve erken on yedinci yüzyıllardan gelen değişik tiplerden oluşan mevcut vergi
defterlerindeki (tahrir, avarız, cizye ve mukâta„a defterleri) sayısal verilere dayanmaktadır.
Çalışma birbiri ile ilişkili üç konudaki, yani yerleşim şekilleri, nüfus ve toplum,
durumu inceler. Tahrir defterlerinin mukayeseli analizi ile, inceleme ilk olarak 1455 ve 1574
arasında bölgede bu üç konudaki gelişmeleri ana hatları ile ele alır. Ardından erken on yedinci
yüzyıldan gelen bir dizi avarız, cizye ve mukâta„a defterleri ile 1574 tahrir defterinin
mukayeseli analizi yoluyla 1574-1643 döneminde adı geçen hususlardaki değişmeleri
vurgular. Tahrir verileri analizi evvela 1455 ve 1520 arasında kazânın kırsal alanları, nüfuslu
yerleşim yerlerinin sayısında hafif bir gerileme ile birlikte (248‟den 241 köye), önemli bir
nüfus artışı yaşarken Tokat şehir nüfusunun mahalle sayısında hafif artışla birlikte (54‟ten 58
mahalleye) önemli ölçüde düştüğünü (% 38,76) gösterir. İkinci olarak, sonraki dönem (15201574) kazânın hem kentsel hem kırsal nüfusunda büyük bir yükseliş (hemen hemen iki kat)
gördü. Nüfustaki büyüme aynı dönemde hem kentsel hem de kırsal yerleşim yerlerinin
sayıları ve nüfus büyüklüklerindeki kayda değer artışla paralel gelişti. Son olarak, kır toplumu
büyük ölçüde çiftçi köylülerden oluşurken kent toplumu ekseriyetle el sanatları, ticaret ve
sanayi dallarında faaliyet gösteren şehirli halktan meydana gelmişti. Kır toplumunun diğer
önemli kesimleri, yani mâlikâne sahipleri ve timarlılar, birlikte köylü sınıfı üzerinden vergi
toplama haklarını kullandılar.
1574-1643 döneminde, bu manzara önemli değişmelere maruz kalmış görünmektedir.
Tokat şehri 1574 ve 1601 arasında mahalle sayısında hafif bir artışla birlikte nüfusunda biraz
düşüş (% 10,19) yaşadı fakat daha sonraki dönemde kendisini toparladı ve % 18,24‟lük bir
artış kaydetti. Kazânın kırsal alanlarında hem meskun köylerin sayısı hem de vergi nüfusları
oldukça geriledi (sırasıyla % 17,30 ve % 67.98). Aynı zamanda, kent ve kır toplumlarının
yapısında en önemli gelişme kapıkullarının (yeniçeriler ve sipahiler) ortaya çıkmasıydı. Onlar
bölgede yerleştiler ve tarımla meşgul oldular. Bölgenin vergi gelirinden istifade eden
mâlikâne sahipleri ve timarlı sipahileri bu dönemde ciddi ölçüde azalmış görünmektedir.
Tokat kazâsının kentsel ve kırsal yapısındaki bu önemli değişmeler birinci derecede
Celâli devri insan unsuru olan sayısız felaketlerin, birazda az sıklıkla vuku bulan tabii
afetlerin sonucuydu. Bu kargaşa döneminde, değişmeler evvela kırsal alanların harabiyetinin
büyüklüğünü ve, ikinci olarak, bölgede Osmanlı hükümetinin vergi tabanındaki erozyonun
kapsamını gösterirler. Tokat şehrinde, büyük Celâlî isyanları sırasında (1596-1609) tahrip
daha az şiddetli idi. Daha sonraki dönemde, şehir toparlandı ve 1574 öncesinde olduğu gibi
tekrar mamur oldu.