Tam Metin - Tasavvuf Akademi

TURKIYE DIYANET VAKFI
ISLA
AI{S1KLOPEDiSi
CILT 31
MUHAMMEDiYTE -
tvtr-r
ruRzn nn
-J:
t
I
,:
:
istanbul 2006
MUHASIBI
tanbul ve igkodra muhasaralarrnda ya-
siuLivocRA.F-\e
rarlanilmrgtr. La$rmlar surlann yarrm mil
Kalka5endi. Subtru'i -a'gd rgemseddrn
ilerisinden kaalmalGa. dugman la!rmcrla-
nnr 6ni basknla p0skUrt0p tehlike anrn-
da geri gekilme talctigi
uygulanmal<ta,
faaliyetler gizlilikle ytir0ttilmeKeydi. Ote
yandan lealan tUneller l<ale suru altrna
kadar getirilir, buraya barut ylrlarak patlahhr ve usttindeki surlar E6kertilirdi. E!ri kugatmasr bu tip bir ttinel m0cadelesine sahne olmug, agrlan kargrhldr t0neller birbirine rastlaynca yer altrnda k0E0k
gaph bir sava$ cereyan etmigti.
Muhasara hattrnrn kurulmasrnda ve
askeri yerlegimde ilk iglerden biri toprak
s0rme denilen siper kazma faaliyetidir.
Toplarrn isabetli gekilde .meuzilendirilmesi ve lerargdh tanzimi noKasrndan muhasaralarrn Onemli bir unsuru olan metrisler buytlk ve genig olarak tertip edil-
mekte. ancak bu siperler yalmurdan
olumsuz yonde etkilenmekteydi. Muhasara hattr umumiyetle uygulandrgr gibi
merkez. saQ ve sol olmak rizere 09, 1522
Rodos'ta gartlar gere$i beg, Lefkoge'de
ise yedi kol halinde dUzenlenmigtir.
Muhasaralann sonunda anlagma gartlarryla teslim olma (vire) durumunda kaledeki mudafilerin can ve mahna dokunulmaz. sivil halkn ltalmasr yahut gitmesi kendi tercihine brrakrhrdr. Kale muhafrzlanna istendi$inde -hatt-r emAn" verilmekte, kale halk bazan aileleri ve mallarryla birliKe istanbul'a naldedilmelcteydi.
Savagla ahnan gehirlerin stat0sU ve onlara nasrl dawanrlaca$r ise tamamen Osmanlr idarecilerinin tasarrufunda olurdu.
Bu dururnda bazan kale kumandanr ve
muhafrzlar idam edilebilir veya esir ahntr,
igerideki sivil halk da sUr0lebilirdi. Fetih
neticesinde yenigeriler ocaklarrnrn sanlr
krzrlh sancaklannr kaleye geker, surlar ust0nde ezanlar okunur. top genlilderiyapthr. mehter takrmr zafer havasr Ealardr. isldmi an'ane geregi fetihnimeler d0zenlenir, $ehrin b0y0k kilisesi camiye gevrilir,
0mer6 ve askere zafer mUk6fatr dafrblrr,
gehir ve kale hemen tamir ve tahkim edi-
lir, gerekti$inde fethedilen yer yeni bir
eyalet merkezi yaprlrrdr. Osmanhlar XVI
ve )0/ll. yuzyllarda muhasara usul ve istihkimrnr gok geligtirmigler ve bunda b0yuk bir tecrUbe sahibi olarak kugattrklarr
yerleri genellilde kolayca ele gegirmiglerdir. X/ll. yUzyrl sonundan itibaren Awupa'da geligen savag usulleri t<ale kugatmalan yerine agk alan muharebelerine odak-
lanm6, Osmanhlar bu yeni sisteme ayak
uydurmaKa zorluk gekmigtir.
bir aileden geldigini ortaya koymaktadrr.
,
r l. 488-
Bu srrada gocuk yaSta olan CUneyd-i Ba$-
l-18-154; Negri. Cihann0nri liJnatr. ll.
691 , 693. 721 ; ibn Kemal. Teudrih-i A/-i Osnran,
ll, tr.rr.yer.; Vll, t0r.yer.: Hadidi. Tettdrih-i Ai-i Osmin (1299-1523) 6,sr Necdet Ozturkr istanbul
d6di'nin. evlerine gelen Muhdsiblye yryecek verdigini belirten rivayeUer tEbO Nuaym. X, 7 t-7 5 t onun genglik yllannda fakir bir hayat yagadr$rnr gostermelrle birtr$gj-00_llen_za el-BaQdidi ile aralannda geEen konugmadan ileriyaglarda maIi durumunun iyi oldugu anlagrlmalctadrr
489;
ll,
1991, s.
Teuarlh-i
45,47-48,63, I12, 202,240: Anonint
Al-i Osman lngr F Grese. iroi Nihal
Azanratt, istanbul 1992, s- I I, 15,31;Ahrned Refik [Alunay], Deur-l 5u/egman-r Kanuni'de Birin-
ci Vigana iluhasarasr, istanbul 1288 h9.. s. 726; a.mlf.. I'lefdltir-i,{sA-engge Sahi/e/en, istanbul 1325, s. 70, 72. 229, 233, 293; Uzungargrh.
Kapukulu kaklan, ll, tur.yer.; a.mlf.. Osnranir
l-lllll,
Tarihi,
AIusfa lahA tu'
t0r.yer.; Mahm0d
I-' as
ke rig
ge
St
Haftab. ci.
li' l- Ku r' 6 ni' l- Keri tn,
Beyrut 1386/1966, l, 185-186; Danigmend. Kronoloj i:,
l-
lll.
tur.yer. ; Selahattin Tansel. Osman /r
Kagnaklanna Adre Fatih Sultan l'lehmed'in
Sigasi ue Asken Faaligeti. Ankara 1985, s. 34,
39, 43, 48, 50-51. 63-I I t; V. J. Parry. -Sava'stlrk" (trc. \'usuf Yazatl . istAm Tarihi Klkur ue l,ledenigeti, istanbul 1989, lV, 399-42?:a.mlf.. -Hi$ar",
E| ting t lll, 476-481; Feridun M. Emecen.
{Serrac.
s
398t
Genglik doneminde Bagdat'ta hadis
meclislerine devam eden MuhAsibi. Selef
akidesi ve ehl-i hadis anlaytgtntn altrltklt
olarak hissedildiQi en-Neso' ifi u' d - din iy yeyi bu srralarda yazmtg olmahdrr. Onun
bu devrede bir zdhid grubuyla karglagmasr hayabnrn dontrm nolctasrnr olugturrnug. bu tarihten sonra tasawufi kimligi
6n plana grkmaya baglamqtr. Ancak qserlerinde bu topluluga mensup olanlardan
/stanbul'un Fethi Otag ue f'leseleleri, istanbul
herhangi birinin ismini zikretmez.
2003, s. 37-38.
Muhisibinin halku'l- Kur'in konusunda
Mu'tezile gibi diigunmeyen, liderligini Ahmed b; Hanbel'in yaptQr ehl-i hadis zumresine kargr Halife Me'm0n'un emriyle uygulanan baskr donemindeki (bk M|HNE)
durumu hakkrnda yeterli bilgi bulunmamaktadrr. inzivdya gekildili igin bu devirde srkrnb gorrnedi$i yolundaki agrklamalar gerqe$i tam olarak yansrtmamaKadrr.
Ote yandan onun bu donemde bir ara
Mu'tezile'ye yakrnlagtrfrnr. fakat Hanbeli
ler'in basksr sonucunda bu tutumundan
T-1
.L)
n
NIru*rr'(-,rxeTen
MUH,ASEBE KALEMI
(bk. BA$MUIT.ASEBE KAI-EMI).
r-l
MUHnSlei
( .4.,tr"olt
EbO
)
AMillah HSris b.
Esed
el-MuhAsibi el-Anezi
(6.243/857J
LJ
ilk sufilerclen,
hadis. kelinr ve tefsir ilinri.
Muhtemelen 165 (781) veya 170 (786)
yrhnda Basra'da dunyaya geldi. Rebia l<abilesinin Aneze koluna mensuptur. Nefis
muhasebesi hususundaki tiUdif inden dolay -Muhisibf diye tantnmtgttr lSem'6-
ni, lX,70; lbnu'l-Esir, el-Ltlhib, lll, lTll
Mu'tezile'nin rnerkezi Basra'da dogup b0yumug ve babaslntn da bu mezhebi benimsemig olmast MuhAsibinin Mu'tezile'yi yakrndan tanrmasrna, hatta baglangrgta bu rJrezhepten etkilenmesine sebep ol-
tft#tt'riE ya$ta Ba{dat'a giderek
Ve}<l b.
Cerrih, S0leyman b. Davud. $0reyh b. YUnus. EbO Ubeyd KAsrm b. SellAm gibiilimlerden dini ilimleri tahsil etti. Aynr zamanda imam $ififnin dlrencisi oldu$u nak-
ledilmektedir. Muhdsibinin bu d<inemde
Mu'tezile mezhebine mensup olan babasryla anlagamadr!t, babastndan kalan mirasr bu sebeple reddettili kaydedilmektedir. Mirasrn 30.OOO veya 70.0OO dirhem
tuttu$u geklindeki kayttlar onun zengin
vazgegtigi ileri s0r0lmektedir (E/ ting 1,
ilt.699). FaI€t iUn Asekir'in, Muhisibi ve
arkadagr iOn XuttaO'rn Me'm0n'un f6srk
oldu$unu ileri surerek meclisinde bulunmayr ciiz gormedildenni ve Kur'an 0zerinde tartrgmay kabul etmediklerini kaydetmesi bu gorugun dogru olmadtllnl gdstermelGedir.
Bu srlcntrh devrede Mu'tezile'ye cevap
vermeye Eahgan Muhisibi'nin bu akma
sert elegtirileri. Horasan ValisiAbdullah b.
T6hir'e yaptrgr gdnderme sebebiyle 218230 (833-845) yrllarr arastnda yazrlmtg olmasr gereken Fehmil'l-$ur'an adh eserinde yer almaKadrr. Bask ddneminin nihayete erdigi 234'ten (849) sonra yaalan
er-Ri'dye'de de Mu'tezile yi tenkit etmektedir. Ancak bu eserlerde Mu'tezileyi kendi usulleriyle elegtirmesi Selef ilimleri taraftndan suqlanmasrna sebep oldu. 0zellikle Fehm ii'1-ryur'an'da yer alan gdruglerinin Ahmed b. Hanbel taraftarlartntn
tepkisini Eektlgi anlagrlmaktadrr. M u'tezile'ye reddiye yazarken onlartn g0rUglerini
uzun uzadrya anlatarak yaytlmalartna yol
agbSr, bu sebeple ibn Hanbel'in onu des-
teklemedi$i tZehebi, A' IAnA'n-nibeli',
13
Xll. ll l-l l2t re gninahmr iUraf etmedik-
toteinin
kabul edilmeyecelini s6yledigibelirtilmektedir tibn Eb0 Ya'15, l.68).
Alrrca ddnemin 0nl0 s0fisi Seri es-Sakatinin. Crjneyd-i Ba$didiye MuhSsibi'nin
ilminive edebini alrp kel6m gdr0glerinive
reddiyelerini brrakmasrnr soylemesi, onun
kelSma yonelmesinden dolay bazr s0filer
arasrnda da hog kargrlanmadr$tnl gostermeKedir (Eb0 Talib el-Mekki, ll. 95-96).
Ote yandan ibn Hanbel'in bir gun gizlice
Muhisibi'nin sohbetine katrldr$r. sohbet
sonunda aQlayarak onu takdir ettiQi, fakat
bu tUr sohbefleri kenditaraftan igin uygun
gOrmedili rivayet edilmeKedir I Ebij' l-Fiqe
dA ibn Kesir. el-Bidage,X.344l: ancakZe-
hebi bu rivayeti gtivenilir bulmaz {Taribu'llslam, s 208; f,llzanl'Lf ildat,ll. 165)
Mu'tezile konusundaki tawr sebebiyle
Hanbeliler'in basklarrna dayanamayarak
evinde inzivaya gekilen Muhdsibi, bir sUre
sonra Ba$dat'tan aynlmak zorunda kaldr. $ehre ancak ibn Hanbel'in vefatlndan
sonra donebildi. Vefat etti$inde cenazesinde sadece d6rt kiginin bulunmasr. Ahmed b. Hanbel Onderlilindeki hadisgilerin onun hakkndaki olumsuz tawryla ilgili g6rulmeKedir (Stjlemi, s. 56; Sem'5ni,
V, 208; Zehebi, MizanA'l-fUdaL ll, 165).
Muhasibi'nin M0stansrriyye K0lliyesi'ne
defnedildigi kaydedilirse de buradaki me-
zann ona ait olmadr$r tesbit edilmigtir
(Nici
lv'la r0f .
t. 2l 7-2 l8).
MuhSsibi'yi bir hadis rivisi olarak ele
alan Zehebi onu. hocalan arasrnda hadis
rivayetiyle tanrn mayan kigiler bulunduf unu ifade eden "sad0k fi nefsih' tabiriyle
nitelendirmig I MzAnill-tUdat. ll, | 65), ibn
Hacer el-Askalani ise 'makbul' terimini
kullanmrgtrr lTakribLTEhzib. s. 145). Muhisiblnin gengliQinde hadis gewelerinde
bulundulu. bu geweden uzaklagrp tasavwfa yaklagrnca kullandrlr hadislerin deSerinin d0gtu!0 tarzrndaki gdrrigler gerqeli
yansrtmamaktadrr. Fehmil' I- Kur' dn, e rRi'dye gibi eserleri ve ibn Mesr0k'tan rivayet edilen
Kiftbti'l-Grybe si senedli ha-
dis rivayetleriyle doludur. Bu sebeple Muhisibi'nin tasawufa ydnelmesinden sonra da hadis konusundaki hassasiyefinin
devam ettigini kabul etmek daha do$ru
rihiyde ilgili
bilgibr ihtiva ettigi belirtilrnek-
tedir.
Muhisibinin Muhammed b. Nasr gibi
bazr kigilere frkrh dersi verdi$i kaydedilmeKedir (ibnti'l-Esir, el-Kdmil, Vll, 282).
Ozellikle er-Ri'dye'sinde frkhla ilgili konularda zaman zaman Hanefi ve $5fiiler'-
ce dolru saylan g6r0gleri zikretti$i ve
rey. h0ccet, kyas, istinbat. hukum gibi
frkrh usul0 terimlerini kullandrlr g6rUlmeKedir. Mekdsib adh eseri kitibri'l-haric ve kitSbrl'l-emv5l turu eserlerin k0g0k bir Orne$i g6rirnUm0ndedir.
iOn XultaO ve Eb0'l-Abbas el-Kalinisi ile
birlikte Ehl-i s0nnet kelSmrnrn kuruculanndan saylan Muhisibi tAbdiilkahir elBa{d5di. Usalu'd-din, s. 308: $ehrist6ni,
l. 80-81 ), gahgmalarrnda Ehl-i s0nnet al<idesine kargr zararh kabul etti$i b0tUn
akrmlarrn bid'at oldufunu ortaya koymug, gegitli vesilelerle JVlu'tezili, B8fizi,
Mirrcii ve Hiriciler'i elegtirmig. Ozellikle
Mu'tezile ile olan tartrgmalannda onlann
aklcr metodunu kullanmrgtrr. Ahmed b.
Hanbel. Kur'an lafrzlannrn mahl0k. fakat
bunlann Allah ltafinda tagrdr{r minalarrn
(muhteva) l<adim oldu$unu soyleyen MuhS-
sibinin bu fikrine kargr grkarak halk uyaracalrnr s6ylemigtir {ibn Eb0 Ya'15, l, 6263; Zehebi, Tirifu'l-lstim. s 209-210). Muhdsibinin kelima dair g6r0gleri ve bid'at
mezheplerine y6nelttiSi elegtirilerin bir
krsmt $ehristdni'nin e/-Milel ve'n-nilralinde yer almal<tadrr. Bazr ga$dag m0ellifler Eb['l-Hasan Eg'ari'nin Muhisib?'den etkilendilini ileri s0rmuglerdir 1D/A,
x1.446).
Muhisibinin asrl 6nemli yanr s0fililidir.
Ahmed Emin onun tasawufu felsefeye
yaklaghran ilk sOfi oldulunu s6yler lZuhrt'l-lslam,l,2271 Geng yagta zShidler top
lululuna katrlan Muhisibi'nin, itikad ve
tasawuf drig0ncesi y6n0yle Hasan-r Basri
geleneline ba$h oldulu hem kaynaklardan hem eserlerinden anlagrlmaKadrr. Fe'
rid0ddin Att8r'rn kendisine nisbet ettili
bir s6zden hareketle I Tez k ire to' I -eo lig a, s. *
298) tasawufi hayata otuz yaglannda girdifisdylenmekle beraber bu tarihten da-
de ibn Abbas, ibn Mes'0d. M0cihid b.
Cebr. Ati b. EbO RebSh gibi m0fessirlerden nakiller yapmrg ve yer yer baz iyetleri tefsir etmigtir. Onun er-Ri'dye'den
sonra en hacimli eseri olan Fehmil'l-Kur-
ha 6nce tasanrufa yonelmig olmalrdrr. EbO
S0leyman ed-Dir3ni. Z0nn0n el-Mrsri ve
Bigr el- Hifi gibi s0fileri n etkileri ni tagryan
Muhisibinin Ahmed b. Asrm el-Antiki ile
m0nasebetleri hakknda farkh g6r0gler
mevcuthrr. itX t<aynaXtar AntiKyi Muh6sibi'nin yagrtr, sonraki kaynaklar m0ridi
olarak g6sterirken ga$dag aragtrmaolar
'dn tefsir usul0ne dairdir. G0n0m0ze ulagmayan Fehrnd'.s-srinen'in de Kur'an ta-
Ant8ki yi Muhisib?'nin geyhi diye kabul
eder (E/ tine l. lll, 69e)
olur.
Tefsirle de u$ragan Muhisibi eserlerin-
14
Muhisibi sirfihrin gaUtiJE ttir0ndeki ifadelerinden uzak durmay tercih etmig ve
Eb0 Hamza el-Ba$didi gibi gathi5rySta
meyilli talebelerine sert uyanlarda bulunmugtur (Serr6c, s. 398: HUcviri, s. 291).
iOn naRf geriatta tasawufu bir:legtiren beg
geyh arasrnda Muh6sibi'nin adrnl da sa-
yar lKugeyrt, s. 122). Muhisibi'nin tasav-
wfi
dug0ncesinin temel kawamlan zrihd,
nefis muhasebesi ve havf ile reci geklinde Ozetlenebilir. Nefsin s0rekli muhasebe
athnda tutulmasr gerekH$lni s6yleyen Mu-
hisibi nefsin kendisinden gok nitelikleri
Uzerinde durmay tercih etmigtir. O nefsi
insanrn hata yapan, gaflete dugen olumsuz melekesi olarak gorur. Ona gdre nefsin bu yanhghklarr bilingli bir tercihe dayanmaz: nefis kendisi igin iyi olanrn nerede bulundulunu bilmedilinden hataya duger. Nefsin tabiatnr de$igtirmek mUmkun
olmadrlr gibi onu old0rmek de milmkun
de$ildir. insanrn yapsr ve temel Ozelllkleri
kisrye gore deligiklik arzetmez. Nefis. akla kargr bir g0g geklinde insanrn i9 dUnyasrnda sUrekli bir mticadele ortamrnrn tegekk0l0ne sebep olur. Akrl insanrn karar
mekanizmasrnr. kalp bu kararlan uygulama gayretini temsil eder. Kalpteki belli
bir niyete ddn0gmemig ga$nlar kulu iyiye
veya kotilye yOnelten hissi yahut fikri bir
nitelik tagrr. Daha 6nce Mu'tezile tarafrndan kullanrlan ve -havdbr' denen bu on
d0g0ncelerin kayna$r Muhdsiblye gdre
Allah. geytan ya da nefistir. Onun bu konuyla ilgili Mu'tezile kaynakh kawamlarr
kullanmasr. ibn Hanbel'in talebelerinden
EbO Z0r'a er-Rizi gibi Selef ulemSsr tarafrndan bid'at olarak de$erlendirilmigtir
{Hatib, Vlll, 213). Nefis muhasebesinin temelini mirifet. havf ve reciya dayandrran
ve Allah'r, geytanr.
nefs-iemmireyi, Allah
igin yaprlan ameli bilmek geklinde d6rt
tUr mdrifetten bahseden Muhdsibi'nin
kawama ahliki bir anlam yukledi$ive daha gok taklide dayalr bilingsiz s0fi hayatrna kargr ihlAsr hedef alan bir yagantry ve
bilinci mirifet olarak kabul ettili gdrtilmeKedir. Muhisibi. nefis muhasebesinde bagan sallayabilmek igin bu tUr bir
mirifetin eglik etmesi garttyla niyet, irade. gehvetleriterk. t6vbe, halvet. riyAzet,
zikir. tefekkrir. takv3, murakabe ve vera'
gibi unsurlan gereklig6rur. Onun mirifete dair d6rtlfi tasnifi ve muhasebe ehlinin
sahip oldu$u on Ozellikle ilgili tesbitleri
AMulkadir-i GeylSni tarafindan tekrar edil-
migtir (el-Gunge, ll, I 84- I 87).
Riyi konqsunda ilk sOfiler 0zerinde de-
rin etkiler-brrakan yaklagrmlan
MuhAsi-
bi'de melAmeti damann varhlrna igaret
MUHAS|Bi
etmeKedir. Onun genglik gaglannda oldukga kail bir zuhd anlayrgrna sahip bulundufu belirtilmektedir. Bu d6nemde
yazdrf r en -Ne,gd' ih u' d - diniy),e'de mal
edinmeyi buyUk bir fitne olarak gdrerek
mala kargr agrk tavrr almrg, daha sonra
yazdrlr KilAbii'J-Meso'j/ li'z-ziihd
ve
Kift b ti' I- Meltosib'de ise mahn kendisinin
delil kalpteki mal sevgisinin insan iEin
tehlikeli saylaca$rnr soylemig, bu hataya
drigulmemesi gartryla mal sahibi olmakta
bir saknca gdrmemigtir.
Tasawufta hal kavramr uzerinde duran.
kanaat, zrihd. 0ns, yakin. havf, muhabbet. hayi, srdk ve ihlas gibi kavramlan hal
diye ortaya koyan. hallerin kontrol altrnda tutulmasr ve Kitap ve Sunnet'e dayandrnlmasr gereKilini soyleyen ilk s0filerden biri de Muhisibi'dir. Ebu Said el-Harr1z'n Kildbri'S-.Srdk adh eserinde onun
unsle ilgili gdrtiglerinin etkisi hissedilir.
Kendisine Muh6sibiyye adh bir tarikat nisbet eden H0cviri, Muhisibi'nin rrzayr makam delil hal saydrfrnl ve nza mezhebinin kurucusu oldu$unu sOyler ve rrza ile
ilgili gdruglerini ayrrntrh bigimde anlabr
(Ke;fu'l-mafic?b, s. 283-2871. 0nun tasavvuftaki makam kavramrnrn terimlegmesinde de etkisinin bulunduSu soylenebilir.
Qagdaglanndan C0neyd-i Bagdddi, Ebri'lHuseyin en-N0ri. ion Rta, ibn tvtesr0k. iun
Hafif, EbO Hamza el-Bagdadi, sonrakid6-
nemden Sehl et-Tusteri, Hakim et-Trrmi-
zi, Eb0 TAlib el-Mekki, EbO Nasr es-Serric, Muhammed b. HUseyin es-Sulemi,
Abd0lkerim el-Kugeyri ve Gazz6li. Muhisibi'nin etkisinde l<alan s0filer arasrnda sa-
ylabilir. Kizer0nilrye tarikatrnrn piri Eb0
ishak Kizer0ni'nin (o. 426/1035) bir ara
iOn Hafit, EbO Amr ed-Drmagki ve
Muhi-
sibi'nin tasawufi yollarr arasrnda kararsrz
kalmasr, Muhdsibiyye yolunun V. (Xl.)yUz-
ylda varh$rnr s[irdUrdtigUnti gdstermektedir. $izeliyye tarikatrnda er-Ri'<iye oku-
ma gelenelinin Muhisibi'nin bu tariliat
0zerindeki uzak etkilerine ornek tegkil etbelirtilmektedir (Smith, s.266-267: El
tili
line l, lll, 699).
Eserleri. Qok sayda Ealrgmasr bulundu-
gu belirtilen Muhisibinin tesbit edilebilen yirmi altr eserinden yirmi ikisi gUn0muze ulagmrgtrr. l. er-Ri'oye /i-lrultrikilhAh ve'l-kryanr bihri. Riy6. nefsin tanrnmasr, kibir. aldanma ve haset gibi konulardan ayrrntrh bigimde sOz eden eser
Muhasiblnin en tanrnmrg gahgmasrdrr. Th-
sawuf ahlikna dair kitaplara lcaynaldrk
etmig olan er-Ri'dye'nin son b6lumu son-
raki donemlerde tasawuf
gewelerinde
-Adab0'l-m0rid- diye tanrnan eserlerin ilk
Orneklerindendir lngr Margaret Smith,
London 1935; ngr. AbdUlhalim MahmOd AbdulbdkiSiir0r, Kahire 1958: ngr. AbdulkAdir Ahnred Ati, Kahire 1970). Kitabrn
T0rkEe iki terctimesi vardrr ltrc. Abdrilhakim Ytjce, Kalb Hagatt, izmtr 1997; trc.
$ahin Filiz - Hrilya KtiEirk, er-Ri;ige: Ne/is
Muhasebeinin Tentellen, istanbul I 998t.
er-Ri'aye, izzeddin iOn AUOUsselAm tarafrndan rr1 a{to.:rd ri' r - R i' ay e adryla ihtisar edilmigtir lBeyrut I 995l. ?. Adabii'nrrri/us (Risale fi'l-ablak) 1ngr. Abdutkadir
Ahnred AtA. Beyrut 1988; n5r Muhamnred Abdi.rlaziz Ahmed, Kahire 1992, ngr
Mecdi Fethi es-Seyl,id, Bedr: nten enSbe
ilallah ile birlikte, Kahire 1992). 3. KilAb il' t-Tev e hhum b i- ke gii' l-a\v al v e $e r t.ti')-af;lak.OtUm sekerdb. kabir azabr ve
Shiret halleri gibi hususlann goz 6n0ne
geUrilerek hayata yOn verilmesi gereKigine dair olan eser lngr Arberry, Kahire
1937; ngr lvluhamrned Osnran el-Hugt,
Kahire 1984, ngr. Abdulkadir Ahrned At6,
Beyrut 1986) Fransrzca'ya (trc. Andrd Roman, "Etude st1'listique du Kitab at-Tbs'ahhunr le livre de la vision des firu dernidres d'al-Muhasibi", Bulletin d'dtudes
orientales, XXXI lDamas 19801. s. 167266)ve TUrkgeye (trc. Abdiilaziz Hatip. istanbul 1995t gevrilmigtir. 4. en-Nega'lfi u' d-diniyy e v e' n - ne i el1atil' l- 15 u dsiy ye Li-nef i cemi'i'I-be riyye, 0mmetin ihtilAflan, zAhidler toplulugunun iist0nl0kleri. mahn en briyuk fesat sebebi olmasr.
lcnaat, tevazu. akln gerefi gibi konulann
ele ahndr$r eserin mukaddimesi ksmen
de olsa tasawuf gewelerinde yaalan ilk
otobiyografi sayrhr. Gazzili'nin el-lvTtinkr4'rna 6inek olugturan qserin zenginli$in lclp
0zerindeki olumsuz etkileriyle ilgili bdliim0 CauAli tarafrndan aynen iKibas edilmigtir 1ngr. Abdijlkadir Ahmed
Are, Kahrre 1965; ngr. Muhammed Abdu-
laziz Ahnred, Kahtre 19921.
ve'
5. el-{o.:d
r-rLrcu' ilallah. A.llah'a y6nelig. tovbe,
nefis muhasebesi, vera'. z0hd, tal$ia, hik-
met. muhabbet. hayi gibi konulan ihtjva
eder (n$r. Htisey'in Kuvvetli, el-TaSaouufti't-'akli fi'l-ishmadryla, Beyrut I 97E, ngr
AbdUlkadir Ahnred At6, Ve.$aga iqinde,
Beyrut 1986). Eser son tarafrnda eksiklik
bulunan AtA negri esas ahnarak Turlqe'ye Eevrilmigtir ttrc. Osman Arpaqukuru,
Atlah't Arag6. Ma.neui Qel$menin Agmalarr, istanbul 2001t 6. 8ed'ri menenabe
ilallah. Nefis terbiyesi ve t6vbe edenlerin malemlan gibi konularla ilgilidir 1n9r.
Hellnrut Ritter, Cliickstadt 1935; ngr. Ab-
dirlkidrr Ahnred Ata. ye$;igd iqinde, Beyrut l9Eo. ngr. Mecdi I-ethi cs-Seyyrd. AdAbi'n-n1fus ile birlikte. Kahire i'9921. 7.
Muf la;ar min kitabi iehmi'g-;a/oir.
Eserde namaTa dair konular ele alrnmqtr 1ngr. Muhanrnred Osnran el-Hugt, Riyad 1984; ngr. Abdr.ilkadir Ahmed Ati, VeSdgd iqrnde. Beyrut l9E6). 8. Fehmti'l{ur'on ve ma'nahu. Muhisibi'nin erRi'oye'den sonraki en hacimli eseridir.
Kitapta Kur'an'rn anlagrlmasr, [ist[inl iikleri, Allah'rn srfaUan. isimleri. ilAhi irade, ne-
sih. Kur'an'rn mahlik olup olmadrgr, de$igik frrkalann goruigleri ve bunlann yanhglrklan gibi konular 0zerinde durulmugtur lngr l-lriseyrn Kuvvetli, Beyrut l97ll.
Mohiyy eti'lJakl ve ntu'nahil ve il_tUlalt'n-ngs /ih lngr AbdulkAdir Ahmed
9.
Ii'z- zit h d v e K i ta b i' l NI esa' i I fi a' mA Ii' l- k ulub ile birlikte. Kahire l9o9; ngr l-l0seyin
Kuvvetli, Fehnttt'l- uf itn ile birlikte, Bey-
rut l97l; ngr
lr4ustafa AbdLilkAdir At8,
Beyrut 1986) lO. Kitabii'l-Mekasib ve'lvera' ve'g-gribrihot. Eserde nak. tevekktil. Ealqma, vera' ve Selef in yeme igme
konusundaki tavnyta ilgili ilimlerin gdr0gleri nakledilip yorumlanmqtr {nSr. Abdtil-
k6dir Ahmed At6. Mahiggefi'l:akl, Kitab ti' I
l'1 esl' i I fi' z- z ah d v e Ki b b A' I-M esit' i I ft
a'mAli'l-S.u/0b ile birlikte. Kahire 1969;
ngr. N'luhamrned Osman el-Hugt, Kahire
1984). 11. Kitobii'l-Mesa'il [i a'mali'lItuirib ve'I-cevarjh. Eserde nifile ibadetler. evrid, kalbin amellerigibi konular ele
alrnmrgtu lngr Abdiilkadrr Ahmed At6.
Kitabu'l-MekAsib, l'lAltig geti'l-' aNI ve KiLibA'[NIesA'il fi'z-z1hd rle birlrkte, Kahire
1969, nyr. Mu>t,rfa Abdull:iidir Ata, XitabA'l-l"lesa'il fr'z-zahd ile brrlikte. Kahire
l960l
12. Kitabi'l-&1eso'i,l li'z-ziihd
1rryr. AbdUlkAdir Ahmed At6.
Kilj,bn'Llvlekisib, l'laltiggetil'l: akl ve KilAbU'l-blesa'il li a'mdli'l-kulub tle birlikte, Kahrre 1969, ngr. Mu>tafa Abdrilkadir
Ate, KitAbu'l-itesd'i/ fi a'rnAli'l-kulub ile
birlrkte, Kahrre l9E6) 13. .p^erhu'l-ma'riIe ve beglil'n-nasilto (Kahire I969; Beyrut 1987. ngr SAlih Ahmed eg-$Ami, Drrnagk 1993; n{ Mehdi Fethi es-Seyyid.
Tanta 19931. 14. Risaletil'l-Milstergidin.
Sunnete uymanrn gerekliligi, niyet. takva,
nefis muhasebesi, l€lbi bozan geyler.
srdk, sabrr, ltanaat, zUhd. uns. nza gibi
konularm agrldandr$r eser birgok defa
basrlmrg. Turkge'ye de gevrilmigtir 1trc.
Ali Arslan, Hak Rehberi Risileti'LMAslrrgidin TercAmesi, istanbul 1966; trc. Faruk
Beler, Se/eli Tasauuuf, istanbul 19901
ve gayrihi
15. Kilabu'l-tJalve ve't-lenalSlsul Ii'l15
MUHASIBi
'ibAdil ve deracdti'l:Abidin. zrihd.
halvet, riyizet. nefis muhasebesi, mUcahede yollarr gibi konularr ihtiva eder (nsr.
Abduh tlalife el-Yes0i. MeSrik, sy 48
IBeyrut 19541, s l82.l9l; s!.49ll lBeyrut
I 955I, s. 43-54, sy 49/4-5 , s 45 I -490) 16.
Fasl min kitdbi'l:azome. Yerin, gog0n
ve iqindekilerin yaratrhgr, Allah'rn varhfr
ve birlifinin delilleri. Allah'rn sfatlan ve
gonderdili kitaplar gibi konulara dairdir
(ngr. AbdUlkidir Ahmed AtA. $e/a5ti res;i'i/ li' akideti' l-milslim li-HAriE el-Mtth6sib[ ue'l-Qazzdli adh eser iginde Va\detti'n-nizAm ue t'ahdAniggeililldh adryla,
Kahire l()771 17. Kifthti'g-.sobr ve't-rr2d (n5r Otto SJlies. lslamica. Vl lLeipzig
s. 283-289). 18. Ankomil't-tevbe
redcli mezdlimi'l-'ibAd ve'l-balds
19341,
ve
minhd kable'l-me'dd
1n9r. Abdtilkadir
bakdl. s. 56-60: Abcl0lkihir el-Bafdidi. U5rili'd-clirt, Beyrtrt l40l/1981, s. 308, 341; a.mlf..
l'lezhepler Ara.srnd.rki Farklar ttrc. Ethem Ruhi
Frllalr). Ankara 1991, s. 283; EbO Nuaym. Hil
ge.X.73- l l0: Hatib. Idnf u AaQclAcl, Vlll, 2l l216: Kugeyri. Risdle ttlludapl. s. 120, 122, 137,
249, 255-257; Hlcviri. Ke5[A'l-mahcDb (Uluda!1. s. 228.283-287 . 291; CazzAli. /hgA', istanbul 1968. lll,245-251; iOn eUo Ya'12. labak6fi l- Hanabile, l, 62- 63, 68, 233 -235; $ehristdni.
el-Milel ue'n-nihal lnqr Ahmed Fehmi Muhammed). Beyrut 1990, I, B0-81; Sem'ani, el-Enslb
tBSr0di), V, 208; lX. 76-78; Abdtilkidir-iCeyl2ni.
el-Ounge li-Flibi larikl'l-fiaft, Kahire 1375/
1956, ll, 184-187; iOn Asa*ir, Tebgin1 kqibi'l
mlften, s. I l9- 120; lbn0'l-Cerrzi. Srfatd $-$a[re
lngr AbdUsselAm Ir4uhammed tJAr0n). Beyrr.rt
1992, ll, 207; a.mlf., Tetbisil /b/is (nsr ls.lm F5ris el-HerlstArri), Beyrut 1994, s. 180, 198-199;
Ferid0ddin Att5r. Iezkiretti'l-etrliga (trc SUleyman Uluda€). istanbul 1982. s. 297-302; ibnu'lEsir, elKamil, Vll, 84, 282; a.mlf.. eLLAbab,lll.
'
171
; lUn0l-Arabi. el-Fafihafi'l-Mekkigge
Ahmed Atd, Kahire 1977). 19. Vegdyd
Osman Yahy6
{nSr. AbdUlk5dir Ahmed Ata, Kahire 1986).
1992,
Kitdbfi n-Nasiho I{t-tdlibin ve'I-torIy beyne ehli't-tahkik ve'I-mtidde'in.
Tek ntrshasr bilinmeKedir lTDCF Ktp.. isZO.
mail Saib, nr. l/3319). 21 . Kitdbti'l-Gtybe. Tek yazma nushasr Princeton Universitesi Kut0phanesi'nde olup 1nr. 2053/31
S0leymaniye Kut0phanesi'nde mikrofi lmi
bulunmaKadrr ( Mikrofilm Argivi, nr. 25251.
22. el- M u rdkobe v e' I- mu hdsebe (Chester Beatty l-ibrary, nr 4893: Berlin Staatsbibliothek, Oct nr. la35; S0h6c Ktp., Ta-
sawuf,
nr
1361.
Muhisibi'nin Feftmri's-slinen, Kiftbi'd-Dimd' ve Al:lA\u'I-hakim adh
eserleri gfinUm0ze ulagmamtgbr. Qahgmalan arasrnda saylan Kitdbti't-Tenbih
'ald a'mdli'l-kulib, Fo$l min KitAbi'l'azeme adh eserinin sonunda yer alan
yanm sayfahk bir metinden ibarettir. Aynca eserlerinde yer alan tarifler Mulrtosoril'l-me'dni adryla bir araya toplanmrg-
trr lBengal Ktp , nr I167/6. Princeton Universitesi Ktp., nr 2053/4. Princeton nUshasrnrn mikrofilmi Stileymaniye KtitUphanesi'nrledir. Mikrofilm Argivi, nr. 25251.
Muhisibi'ye nisbet edilen et-Telekkiir
ve'l-i'tibdr (ibnu'n-ttedim.
s
230)
Ca-
hiz'e. DevA' ii dA' i' l-kuftb ( tr,lassignon,
Essai, s.226-227t Ahmed b. Asrm el-Ant5Kye aittir. e/-Ba's ve'n-ndgrir adlt eser
de lMu'atebetI'n-nefs ile birlikte, Kahire
1969) ona ait de(ildir.
slsrjvocRAne
:
Ef ari. Makdlaf (Ritterl s. 627'. Serrdc. el-Lrjma': lsldm Tasattuufu ltrc H Kemil Yrlmazl istanbul 1996, s. 44, 398; Kel€b5zi, Taamtf (Jluda€}. s. 147, 155.273; ibnLr'n-Nedim, el-Fihrist
(n5r lbrShim Ramazant. Beyrut 1993, s. 230;
EbO Telib el-Mekki. Kiltil'l-kulAb {trc N'luharrem
Tanl. istanbul 1999. ll, 95-96, 127: Sulemi. Ia16
-
(ngr
Tahe AbdtilbSki Stir0r), Kahire
lV 260; Vlll, 482; lbnus-Salah, Iabakd-
fi'l-fukaha'i'9-$aFigrge (nSr. Muhyiddin Ali
Necib). Beyrut 1413/1992, 1, 438-441; Nevevi,
M u fi taqaru Tabak ati' I- fuf;a h6' ( n qr. Ad I I Abd ri mevc0d - Ali Muawaz), Beyrut 1416/1995, s.
390-392; iOn HattiXen. Vefeg|t,l, 157-t58; Mizzi, Teh{bl'l-Kemdl, Y, 208-212; Zehebi. A'15m1'n-nrDbeld'. V, 208: Xll, I I l - l l2: a.mlf.. Iari
fiu'l-lsbm: sene 24t-250, s. 205-210: a.mlf.. elI
'iber,l.346: a.mlf.. lrlizanl'l-i'tir/iil lngr Ali M
lr4uawaz v dBr ), Beyrut I 4 I 6/ 1995, ll. 164- I 66:
ibnu'l-verd?. Tlri\u ibni't-l/erdi, Beyrut l4l7l
1996, l,219: Safedi. el-Vafi. Xl,257-258; EbU'lFidi ibn Kesir. el-Bidiige tte'n-nih6.ge (nir Ali
ir4uhammed lvluawaz vd$r ). Beyrut, ts. (DdrU'lkUtilbi'l-ilmiyye). X, 297, 331, 344; a.mlf .. Taba19 a tA' I- fu l.<ahii' i g-$a/i' rgg in
n g r. Ah med Omer
H6gim - M. ZeynUhi.im M. Azeb), Kahire 1413/
1993, I, 126; Ydfii. Mir'Et1'l<iniin, Kahire 1413/
1993, ll, 142-143: S0bl,j, ?'abakat (Tanehi). ll,
27 5 -284 ; Zerkegi, el-Burhdn fi ' ulAmi'l-1.(ur' 6n
(nqr. Y0suf Abdurrahman el-Mar'agli). Beyrut
1994, l, 332; ibn Hald0n, $ifdu's-sail: Tasauuufun Mahigeti {trc. Srileyman Uluda€). istanbul
1984, s. l5l-153, 245-251,276-277; a.mlf.,
f'lukaddime (trc. SUleyman Uluda€). istanbul
1988, ll, 1115-'l118; ibn Hacer el-Askal€ni, Iaftribd'lTehZib (n9r. Muhammed AwSme), Halep
1992, s. 145; a.mlf., Teh{btt't-Tehzib (ngr. Mustafa Abdi.ilkddir At6). Beyrut 1994, ll. 123-125:
Makl€ri, Nefhu't-tib, V, 288, 302; ibn0'l-im3d.
$eZerat (Arna0t). lll, 197-l98; L. Massignon, Recueil de lextes in€dits. Paris 1929, s. l7; a.mlf..
Essai sur les ongines du lexique technique de
la mgstique musulmane, Paris 1954, s. 226227: a.mlf ..'Muhdsibi", E/ (lng.), lll, 699-700;
M. Smith. An Earlg Mgstic of Baghdad: A Sluclg
of the Life and Teaching of Hanth b. Asad alMuhdsibl, London 1935; Ahmed Emin. Zuhr0'l/sldnr, Kahire 1945, t,227-228; J. van Ess. Die
AMullah Aydrnh, Dodrrs Deufinde Tasauuuf ue
Hadis, istanbul 1986, s. 20l-224t Emrullah lgler.
Muhisibi tte Fehntil'l-l(ur'dn'r (yUksek lisans te:
zl, I989). AU Sosyal Bilimler Enstit[sil; Berek3t
M. Mur3d. flag6'f,sr'i'z-zr'i hd ue't-taga uuuf incle' l.
HddE b. Esect el-Muhiisibi, Cezayir 1992; Aldit
Ghazali. "Economic Thc'rrrght of 'Abd Allah Harith al-Muhasibi", Readings in Islamic Economlc Thougltt (ed. Abu l-Hasan M. Sadeq - Aidit
Chazali), Kuala Lumpur 1992, s. 59-65; E. Griffini. "Lista dei Manoscritti Arabi Nuovo Fondo
della Biblioteca Ambrosiana di Milano", RSO,
Vlll (1919-20), s.241-367: A. J. Arberry. "Notes
on Islamic Manr$cripts Recently Acquired b;'
the India Ofllce Litrrary", /C, Vlll/1 (1939), s.
440-458; K. Schoonover. "al-Mrrhasibl and His
Rook Ri'il-r'a*, MW, XXXIX/l ( le4e), s. 26-35 (aynr makalenin tercUmesi igin
Ri;i_r,c Aclh Eseri"
Ankara 2003. s 291-l0l); $evkiye lnalcrk. "al-Hiris b. Asad al-l\ittrhisibi ve KitAb al-Kasd", DDl.,
llll {la7l). s.49-76; M. Allard. "Commentcomprendre le Coran selon Muhdsibi", BEO, XXIX
{ 1977). s. 5- 16; A. Roman. "Elude slylistique du
Kitib at-Thrvahhum le livre de la vision des fins
demidres d'al-Muhrsibi", a.e., XXXI (1980), s.
167 -266: Huseyin el-Kuwetli. "el-Muqtalahu'ssOfi lede'l- tr{uhisibi". H au ltg g 6tO fer' i' l- adabi' I'Arabigge,l, Beyrut 1981, s. 197-202: a.mlf..
"el-Mustalaltu'l-Muhisibi fi siyikr'agrih", a.e.,
s. 279-287 : R. Arnaldez. "al-Muhasibl", E/' (lng. t.
Vll, 466-467; R. L. Nettler. "al-Muhesibr", Encgclopedia of Arabic Literature (ed. l. S. Meisami
P Starkey), London 1998. ll, 545; irfan Abdillha-
-
mid. "Eg'ari, Ebir'l-Hasan", DlA, Xl, 446.
hJ
r-1
196 I :
a.mlf..'i\luhisit'i",
/rq, Vttt, 507-510: Ab-
d0lhalim Mahm0d. Osha1's-s€'irin el-HAriS b.
Esed e|Muhiisibi, Kahire 1973; H0seyin Aydrn.
f,l u hdsi bi' ni n Tasa u u u I Fe Ise fes[, Ank a ra I 97 6 :
Nici Ma'r0f. Tdrifiu' ulema'i'lMristangrngge,
Kahire 1396/1976, 1.217-218: W. Montgomery
Watt, /slam Ddgtincesinin i'e,sekk&l Det'n (trc
Ethem Ruhi Frllalrl Ankara 1981. s. 350-351:
Znrr.aEnctNri
MUHASIBIYYE
(q-h^Jl
1
Cedankenwelt des fldrith atFfuhasibi, Bonn
bk "MuhAsibi ve cr-
ltrc i\ll Bolatl, Iasauuuf, Xll.
)
HAris el-Mtrh6sibi'ye
(6.243/857|
nisbet edilen bir tarikat
,
LJ
r
,LJ
7_l
(bk. MUHASIBD.
_1
TvflJHASSAB
(bk. EBTAH).
el-MUHASSAL
('[i:*all
)
Fahreddin er-Rizi'nirr
(6.606/1210)
L)
kelAma dair eseri.
Muellif kitabrnrn mul€ddimesinde. Slim
ve hakimlerden olugan bir grubun kendi-
sinden kelim ilminin temel ilkelerini igeren muhtasar bir eser yazmastnt talep ettilderini belirtmeKedir. Bazt yazma n0shalarrnda (meselS bk. KoprUlU Ktp., nr.
851 ; Stileymaniye Ktp., LAleli, nr. 2l 52;
Konya Y0suf ASa Ktp., nr. 5082/l) kitabrna el-Muhogqol adrnt verdifi kaydedil-