XdZdvXdbdr j\9 324 Dekabr 2013

INGILIS MAARIFCI REALIST ODeBIYYATINDA SATIRA
Altuntac Mjmmadova,
AMEA Nizami adma Sddbiyyat institutu
•
Puritan movqebrindo duran ingilis maarifViKirindan
brqli olaraq ingiiis maarifViliyinin miitaraqqi coroyamni
tamsil edan yazitpilann yaradiciliginda satira Janri gcni§
inti^ar tapmi^di. Svift. Addison. Stil, Qey. Dcfo, Fildinq
V3 ba^qa yazi^ilann yaradiciliginda fardiyyat(;ilik ruhunun hcikm surduyii, alinib-satilmayan hei; bir §cyin oimadigi. qanunsuz sarvat toplamagin §araf hcsab edildiyi ingiltoracamiyyati vadovlotinincybacarlikbri biitiin
(;ilpaqligi i b a(;ilib gostorilirdi. Daniel Defo va-Henri
Fildinqin satirik asarbri ictimai kaskinliyi va darin ideya miindoricasi ila xiisusib forqbnirdi.
Defo adabi yaradiciliga satirik § e i r b r b ba^lami^di. "Xalis ingilis" (1701) adii satirik pocma-pamfleti
isa ona ilk dafo geni§ ^ohrat gatiran asari idi. Q'sa
miiddat arzinda
doqquz dafa na§r olunmu$ poema
konkret tarixi §araitla alaqadar yazilmi§di.
1688-89-cu ilbrda IngiliaradD ba§ vermi§, tarixpibrin "$anli inqiiab" adlandirdiqlan dovlat (;evrili§indan
sonra Hollandiya cani^ini Oranli III Viihelni Ingiltara
krali clan olunmu^du. K.ohna Stiiartlar siilalasinin tarafdari olan zadaganlar daim onun hakimiyyati oleyhina ^ixir. olkanin milli manat'eyinin laziminca miidafia olunmadigini iddia cdir, bunu kralin yadclli olmasi, xalis ingilis olmamast i b asaslandirirdilar. Defo III
Vilhclma, yadelli olmasina baxmayaraq. parasti§ edirdi. Dclbnun nazarinda o, konstitusiyali burjua qurulu§unun tacassiimij idi. Buna gora da, krala qar§i hiicumlara cavab olaraq, "Xalis ingilis"poemasini yazmi^di.(l, 15).
Pocmada Defonun nozordan kegirdiyi asas niasab
bu idi ki, iimumiyyatb. ingilis qaninin tamizliyindan daniijmaq olarmi? ingilis millati miixtalif xaiqlarin-anqlosakslarin. danimarkalilann, normanlann. fransizlann,
^otiandlann qan^igindan yaranmi§dir. Anstokratlardan
48
isa he? dani§maga daymaz. onlann e b adlari bar $eyi
deyir: Dyura, Sekvil, Dclamir. Sevil, Monteqyii, Sesil,
Moqun, Virvasair. Bunlann he? biri ingilis adideyildir,
ancaq bu adlari da^iyanlarin hamisi per kimi yiiksak
zadagan tiluluda^iyir. V a b u titul ingiltarada xalis ingilisliya dalalat etmodiyino gora zadagan sinfinin hakimiyyat iddiasi radd edilirdi.
ingilis maarifi^i adabiyyatinmgorkamli tadqiqati;ilarindan olanrus alimi E. Komilovayazir k i , " B u pamflet Defonun dcmokratik gorii^larinin casaratli bir ifadasi idi, zira, yazi(;i bu asarinda tasdiq edirdi k i .
adanilarin §axsi keyilyyot vo xidmotlari biitiin tituilardan vo "qan nocabatindon" daha gox homioto layiqdir." (2,394-395) Osar ingilis camiyyatinin aksar
hissosinin ahval-ruhiyyosini ifado etdiyino goro oxucular arasinda boyiik miivoffoqiyyat qazanmi^di.
Defo on il arzinda na^r etdirdiyi "Xiilasa" (17041714;"Xulasa"qazetin qisa adi idi, aslinda belo adlanirdi:
"Fransa va ba§qa Avropa olkabrindaki i^larin xulasasi".
Qazct sonra "ingilis rnillalinin i^larinin xulasasi"". daha
sonra isa "Britaniya millatinin i^larinin xiilasasi" adlandirilmi^di) qazetinin sonuncu - dordiincii sahifasindaki
yumor gu^asinda yiiksak satirik ustahqla dovriin an
miixtalif qiisurlanna toxunurdu. Zadagan oxlaqtm mosxarayoqoyan adibyazirdi: "Zadoganin tahsilinaelmlardaxil edilmamalidir; o, ovguluq dilini oyranir-ona e b bu
yaraijir; asl centlmcni bundan tanunaq olar - o homi^o it
damindan dani^ir, atdan yax;ji ba§ gixanr"". Det"o zadoganin ba^qa bir xisbtini da onun 6z dili ibai^ib gostarirdi:"Biz ba§qalarma pul odayirik ki, onlar gcdib vuru§sunlar. bizim mtiharibada he? bir i§imiz yoxdur. Onlar
vuru§urlar ki. torpaq a b kc(;irsinbr - bizimsa torpagimizvar.Bsgarbrdoyiiijur. alimbrelmbmo^gulolur. ruhanilar moiza oxuyur - hamisi pu! almaqdan otrii, bizimsa pulumuz var. Bizim i^imizodurki. pullarunizi cidirda, kartoyununda, meyxanadaxorclayok." Yaxud, ingiltoronin sc(;ki sistemini yazi?i beb laga qoyurdu:
sei;icilorin sosini qazanmaga ?ali§an deputatliga namizad
- miilkadar 6z tasarriifat miidirina tap§irir ki, biitiin icaradartann arvadlanni opsiin. Miidironun tap^irigini yerino
yetimiaya ba^iayanda. kandii qadinlar etiraz edirlar. Onda miilkadar ozii kanda galir va "fermcr M.-in arvadini
oparak agzina iki ginoya qoyur ki, o sussun. ori iso mulkodarin Ichinosas versin."(3, 15-16).
"Kon soli da tor. yaxud Ayda muxtalif ahvalatlar
haqqmda qeydlor. Ay dilindon torcumo oUmmu^duf"
(I70'5) adiima§hur fantastik satirasinin ideyasmi Defo
X V I ! asrin fransiz yazi(;isi Sirano de Berjcrakdan axz
etsada. asardaingilissiyasihoyatinin orijinal tocvirivcrilirdi. Konsolidator-harqanadindabe§ yiizdan (;ox lab y i olan iki nahang qarlalin iistiinda duran minik ara-
XdZdvXdbdr
j\9 324
Dekabr
2013
basina bonzar bir maijindir. Hckayogi da Aya Ingiltoronin
icmalar palalasnimalleqorik tscossiimii olan bu ma$inla dii^iir. Osarin birinci hissosinda X V I ! asrin vatanda^ miiharibasindan \ burjua inqilablarmdan.
Ayinsakinlarindan bahs cdilir.
Ayda da ingiltarada oldugu kinii partiyaiarin miibarizasi ba§ vcrir. Anqlikan kilsasinin larafdarlan k i mi dujjuniibn giina^parastlarla Yerdaki puritanlara dissidcntlara banzar krolianlarin miibarizasini miiallir
biitiin tafsilati i b tas\r cdir. Satiranm maqsadini
Dcfo kilabm sonunda a?iqlayir: onun tlkrinca. miixtalif puritan scktalarmm niimayandalari qiidralli anqlikan kilsasina qar^i durniaq iqtidarinda olmaq ui;iinbirb§3rak vahid paniya ta^kil ctnialidirbr.
Satira janrmda Fildinq daha t;ox maijhurla^im^di. Odabi faaliyyata dramaturq kimi ba^layan Fildinq on'
il azinda bir-birindon janr miixtaliiliyi (axlaq komediyasi. ballada opcrasi. fars, "ma§q", satirik komediya)
ila farqianan iyimii alti sahna asari yazmi^dir. Dramaturji faaliyyatinin son ii? ilinda isa "Don Kixot Ingiltarada" ("Don Quixote in England", 1734 ). "Paskvin: dovrumiiza aid dramatik satira"(4) ("Pasquin: A
dramatick satire on the times", 1736) va "1736-ci ilin
tarix taqvimi" ("The Historical Register for 1736".
1737) kimi asl siyasi miindaricali satirik komcdiyalarini yaratmijjdir. Otan asrin ingilis adibi D. Lindsey yazirdi k i . "Fildinqin ideali yaijadigi camiyyatin maskasini yirtib, i? iiziinii gostamiak idi; yalan va firildaq^iliq bu camiyyat ii(;un lasadiifi hallar dcyldi. onun aasmi taijkil edirdi."(5).
Fildinqin yaradiciligmin avvalki illari bu /irvaya
qalxmasi iii;iin ahamiyyatii tramplin rolunu oynami^di."Qahvaxana siyasat(;isi.yaxud Hakim talada" ("The
Coffee-House Politician: Rape upon Rape: or. the Justice Caught in his Own Trap"). "Tcmpldan olan modabaz"("The Temple Beau"),"Kohna axlaqsizlar" ("The
Old Debauchees") va bir (;ox ba^qa asarlari o ilbrin
mahsuludur. Hamin dihr yaradiciligmin da. aslinda.
kaskin satiradan xali olmadigina inanmaq iiv'un an
yax^i asarbrindan biri olan "Qahvaxana siyasati;isi. yaxud Hakim tabdo" komediyasina nozar salmaq kifayatdir. Pyesa nazmla yazdigi proloqda Fildinq boyiik
yunan satiriki Aristofanin ananasini xatirlayir. liayan
edirki, oz asarinda adiiyya qihnci ila silahlanmi^ aclaflari.hakimiyyatlibasinabiiriinmii^ axlaqsizligi ifija edacakdir.
Mazhokanin asas qahramani rii§vatxor. finldaq^i
vaqorxaq hakim Skuizemdir (harfi manasi"zoria ba^qasindan pul qoparan" demakdir.) O, ma/lumlarin zalimi, varlilarin quludur. Hayati boyu rahbar tutdugu
prinsipbr bunlardir: "Ogarsiz giinahlarinizi tamiza
t;ixannaq iigiin kifayat qadar\arli deyilsinizsa va qiziiiniz yoxdursa. onlara gora aziyyatinizla haqq-hesab
venTialisiniz";"Qanun veranbrva icrasinanazarat edanbrqanunlara tabe olmaya bibrbr"; "Qanun cla bir
ke^id mantaqasidir k i . piyada oradan ke(;a bilmaz; kareta galanda isa-buyur. yollar a^iqdir." (6. X ) .
3sas manfi qahramanlardan biri da zangin va
nadan tacir, qazet miitaliasina va siyasi movzularda
XazarXdbor
M>324
Dekabr
2013
miilahizabr yiiriitmoya miibtala olmu^ Siyasatpidir.
Siyasaia qoijulmaq iigtin asas pe§asindan al i;akmi^
iddiali insanlarm manfi obrazlari ingilis adabiyyatinda
Fiidinqa qadar da yaradilmiijdi. Lakin Fildinq qahramanina bunu irad tutmur. O, Siyasatt;ini beynalxalq
masalalarin xayali ara^diniialanna qapilaraq Turkiyanin ingiltaraya hiicum edacayini iddia ctdiyina. lakin
Ingiilara iit^iin an boyiik diiijinanin Skuizembr oldugunu
gormadiyina gora masxaraya qoyur.
Skuizcm va Siyasat^i obrazlari vasitasila Fildinq
ingilis burjuaziyasinm insafsizligini. cqoizmini, razilliyini a(,'ib gtistarmaya muvaffaq olmuijdur. Hiiquq^iinas olan va dord il arzinda Vcstminstcr ^ahar mahkamasinda hakim vazifasinda i;ali$an Fildinq ingiltaranin
mahkama sistemini biiriiyan korrupsiyaya darindan balad idi va digar asarlarinda da ycri galdikca bu masabya toxunurdu. Vakillik tasisali haqqmda da onun
oz miilahizasi var idi. Santponun dili ila deyirdi: " B i r
diijiin vakilin arasindan het; bir nafar da \icdanhsmi
tapmaq oliTiaz."(7.133).
Yuxarida qeyd olundugu kimi,
tit; asar "Don
Kixot ingiltarada"(1734), "Paskvin"(1936) va "1736ci ilin tarix taqvimi" (I 737) Fildinqin an kaskin satirik asarlaridir va bu kaskiiiliyi ingiltaranin hamin diWrdaki ictimai-siyasi ^araiti ijartlandirirdi. 1733-cu ilda
ba§ n a z i r R U o l p o l sort maliyya siyasatini daha da faallaijdiraraq, vergibrin xeyli artirilmasini nazarda tutan
"Aksiz haqqmda qanun"u parlamentin miizakirasina
vcrandan sonra kiitlavi etirazlar baijlanmiij. kralit;a K a rolina Uolpoiu silahli qiivvalari xalqin iistiina gondarmaya tahrik etsa da. o buna amal etmami^. qanun layihasini gcri (;agirmiijdi.(8.14). Ancaq buna baxmayaraq, siyasi qar^idurma aradan qalxmami^di. Maliyya(;ibrin va iri torpaq sahiblarinin manafeyini tamsil
edan "kandii partiyasi" (country party) yaranmi^ va
hokumatin, hampinin istehza i b "saray partiyasi"
(courtparty) adlandinlan hiikumat partiyasinin aleyhina faaliyyata ba^lami^di.
Yu.xaridaadi gakilanhoriK; pycsinda Fildinq "kandii partiyasi"nin movqeyindan qwi^ edirdi. Onun yaradiciligmi yiiksak qiymatbndiran Bernard $ounun soybdiyi kimi, "Fildinq 6z diihasini o dovrda oz apogeyina (;atmi§ parlament korrupsiyasnin if^asinava mohv
olunmasina hasr etmi^di."(9.17). Parlament set;kibrini.
ingilis dovlat»;iliyinin zahiri demokrati/mini. ictimai
quruluiju masxaraya qoyduguna gora Fildinqin komediyalan bu giin yalniz tarixi maraq yox, ham da aktual siyasi maraq dogurur. Rus alimI S. Mokulski yazir
ki, "ingilis sahnasinda hci; bir zaman na Fildinqdan
avval, na da sonra ingiltaranin ictimai-siyasi qurulu§u. biitiin hakimiyyat sistcmi onun son iii; pycsinda
oldugu kimi bela qazabb. zaharii sozlarla. amansizeasina masxaraya qoyulmami!;idir."( H). X V ) .
Har iii; asar janr inteqrasiyasinin yaradici naticasi
idi: onlarda an miixtalif dramatik formalar (mai§ataxlaq komcdiyasi va fars. burlesk va ballada operasi)
iizvi suratda vahdat ta^kil edir. lakin dominant janr.
§ubhasiz k i , siyasi satiradir. Bu dramatik pamfletbrin
sinkretik xaraketri onlann problematikasmdan dogur-
49
du: Fildinqin satirik hiicumunun ictniiai diapozonu
xeyli geni^bnmi^di.
"Don Kixot ingiltarada" pyesindo parlament sc^kilari zamani hokm suran korrupsiya if§a obyekti kimi
goturiilmij^dur. 1734-cu ilda bu masob olduqca aktual idi; biitun ingilis qazetlari sc^ieibrin pulia o b
ahnmasi, sasbrin saxtala^dinlmasi, parlamenta sei^kiiar dovriinda ba§ veran har ciir sui-istifada hallari haqqmda malumatlarladolu idi. Mahz e b bu se9kiqabagi
hadisalar Fildinqi t;oxdan yazib kanara qoydugu pyesi
alavabr etmakla tamamlamagasiivq ctmi^di.Ki^ik ayabt ^aharinda sei^kiqabagi ehtirasi tasvir edan sahnalar
asarinankoloritii vatasirii sahifalaridir va eyni zamanda daeb bu sahnalarda Fildinq satirasinin if^aedici giicii an gargin noqtasina gatir. Bhatadairasi va tasir gucii tukanmaz olan bu satira camiyyatin ba§qa balalarini da qam^ilamaqda davam cdir. Gsarin ithaf hissasinda Fildinq sanki pyesinin darin siyasi manasmi
nazara
^atdirmaq iit^un yazir: "OIkani biirumu^
korrup'siyanin xalqagatirdiyi falakatlarin canli tasviri
tama§a(;ilarda olduqea giiclii va tasirii toassiirat oyada '
bilar."(ll.I23).
Don Kixotun dili ila Fildinq ingiltara ictimai-siyasi
hayatmin konkret, saciyyavi cahatlari, o eiimtadon sosial
barabarsizlik. qanunvericiliyin qeyri-sosial istiqamatbri,
camiyyatin yuxari labaqabrinin tiifeyli hayat formasi,
yoxsullarin qaddarcasina istismar edilmasi haqqmda
fikirbrini bildirir: " B i r atrafina bax! Hayat insanlarm
aksariyyatina dibngilikdan va badbaxt(;ilikdan ba^qa
na verir? Yiiksabn va parasti^ obyekti olan har bir
§axs buna yalniz ba^qa insanlari tapdalamaqla nail
olur"; "Biitiin oikabrda hobsxana varhlarin yox, yoxsullann maskanidir. Yoxsul varlidan be^
ijiliinq
ogurlasa, onu darhal habsxanaya gdndararbr, varli
adam isa m i n b r b yoxsulu soysa da, oz evinda rahat
oturacaqdir." ispaniyada oldugu kimi, ingiltarada da
Don Kixotun goziindan "hei; na qa(;mir..."
Fildinqin "Paskvin" pyesi da, har §eydan avval, siyasi satiradir; ancaq burada ingilis comiyyati biitiinliikda, hatta teatr da, tama§ai;ilar da gulii§ obyektidir.
Dovriin adabi qaydaiarma gora asarin uzun adi da
?ox §eyi izah edir: "Paskvin. iki pycsin ma^qindan
ibarat olan dovriimuza aid dramatik satira-"Set;kilar'"
sarlovhali komediya va "Saglam dii^iincanin hayati
va oliimii" adii facio"; sc^kilarin komediya olmasi va
saglam dii^iineanin faeiaya gatirib 9ixamiasi...
Ggar "Don Kixot Ingiltarada" pyesindaki se^kiqabagi sahnalarda daha gox rii^vatxorluqdan sohbat a<;ilirdisa, "Paskvin"in birinci hissasinda biitiin sc^kiqabagi ta§viqatm mexanizmi va onun biitiin sonraki naticalari tam (^ilpaqhgi ila gostarilmi^dir. Komediyanm
ma^qinda i^tirak edan dramaturq miiallifdon-oz roqibindan soru^ur: "Magar sizin pycsinizda rti^votdan
ba^qa bir §ey yoxdur?" Miiallif cavab verir k i , "pyes
daqiqiikb hayati aks ctdirir." (12, 162). Hoqiqatan.
oxucu pyesda sei;icibrin sasbrinin neca pulla alindiginin, vazifa bazarinda neca biabir»;i alver getdiyinin, sei^ki proscdurlan "tcxnologiya"sinm, hatta arvadinin tahriki ila^ahar babdiyyasinin sadri tarafindon
50
"diizgiin kc(;irilmayan" se^kilarin lagv edilmasinin §ahidi olur.
"Paskvin"in ikinci pyesi - nazmla yazilmiij '"Saglam dii^iincanin hayati va dliimii" facia janrinin biitiin
talablarina cavab verir. Pyesda kralu;alann, saray ayanlannin obrazlari yaradilmi^dir, alleqorik fiqurlar. kabuslar i^tirak cdir. Ycni formanin arxasinda yena da
hamin siyasi mazmun dururdu, hamin ictimai balalar,
qiisurlu hakimiyyat sistemi if^aolunurdu. Bxlaqsiz nazirbrin, pozgun ruhanilarin. cahil qanunvericilarin,
§arlatan hakimbrin, miikafatlara layiq gorulan ablah
^airlarin, camiyyati tarbiyasizla^diran, simasizla^diran
London oybncabrinin casaratli. kaskin sahna tacassiimii
tama§a(;ilarda e b darin qazab va nifrat oyadirdi ki, onlar
asari va aktyorlari alqi^lamagi bela unudurdular. (13,
112). Fildinqin qanaatinca, ingiltarada qanunt^uluq,
din, incasanat - bunlann hamisi saglam dii^iinca i b
ziddiyyat ta§kil edirdi. Lakin boyiik maarifiji nikbin
idi: saglam dii^iincani miivaqqati oldiirmak olar, ancaq son maqamda onun ruhu cahabt iizarinda qabba
^alacaqdir.
Dramaturqun sonraki pycsinda "I736-ci ilin tarix
taqvimi"nda da satira daha kaskin va giiclii idi. S. M o kiilskinin rayinca, bu asar Fildinqin sosial-siyasi dramaturgiyasmin va biitiinliikda ingilis maarifi^i adabiyyatmin zirvasini ta§kil cdir.(l4, X V l i ) . Hamin dovrda
ingiltarada har i l ictimai va §axsi hayatda ba§ veran
maraqli hadisabrdan ibarat illik taqvim na§r olunurdu.
Bu toplular mozmunsuzlugu va siyasi prinsipsizliyi
i b farqlanirdi. Fildinq da onlara ri^xandla pyesini beb
adlandirmi^di.Pycsguya 1736-ci ilin alamatdar hadisabrini xronoloji qaydada aks etdirir, bc§ hissadan ibaratdir: siyasati^ibr sahnasi; kiibar qadinlar sahnasi;
harrac sahnasi; tcatr sahnasi va "vatanparvarlar" sahnasi.
Siyasatgibr sahnasi birba^a Uolpol hokumatinin
aleyhina gevrilmi^di. Sahnada bc^ nafar siyasati^i A v ropada vaziyyati miizakira etmaya ba^layir, lakin
tezlikla
malum
olur
ki,
onlar
beynalxalq
mosoblardan
qatiyyan ba^ (^ixarmir va yalniz
varlanmaq haqqmda
du^iiniirlar. Kiibar qadinlar
sahnasinda London qadinlarinin yiingiilbeyinliyi va
italiya operalarma aludai^iliyi masxaraya
qoyulur.
Qrotesk
formasinda
yazilmi§ harrac sahnasinda
"siyasi vicdanin qaligi", "tavazokarhgin iii; cahati",
"casurluq
butulkasi", "tamiz viedan" va digar
"maP'lar saliva qoyulur. Lakin onlann hci; birisina
mii^tari tapilmir. Ostiinda dava-qirgin gcdan ycgana
"mal" - "sarayda vazifa" olur. Komediya "vatanparvarlar" sahnasi ila bitir. Cir-cindir ilinda olan dord
nafar §arab it;o-i(;a iilkanin agir voziyyotindan dardlidardli dani^ir va miixalifata sadaqatli olduqlarina and
i(;irbr. Fildinq ozbrini vatanparvaradlandiran
siyasi
hamfikirlarinin
xirdat^iligini vo
tamahkarligim
goriirdii. "Kandii partiyasf'ndan olan "vatanparvar"lara
agdigi satira ato^i gcni^bnarak, iimumiyyatb, saxta
burjua vatanparvorliyino qar§i y6nolmi§di.
^^i-^^
"1736-ci ilin tarix taqvimi" sahna ugurlarina gora
"Paskvin"i iislolomi^di. Fildinq artiq ingiltaranin an
XdZ3rX3b3r
j\9 324
Dekabr
2013
ma^hur dramaturquna <;evrilmi:jdi. Umumiyyatb. dramaturqun son lit; pyesi ingiltaranin ictimai tlkrindo
darin tabaddiilat dogunnu^du. Olkanin rasmi dairolarinin va rasmi matbuatin Fildinqin siyasi zarbalarina
rcaksiyasi onun bu asorlorla hadafa neca sarrast vurduguna dalalat edirdi. "Siyasatda macara axtaran" taxalliisii altinda gizlanmi;? bir miiallir hokumatyonlii
"Daily Qazette" ("Giindalik qazet") qazetinda dramaturqu va teatri hodalayirdi k i , agar bela ruhda davam
etsalar, onlan boyiik tahltika gozlayir. O yazirdi: taassiif k i , "Paskvin" va "Tarix taqvimi" asarlarinin
muallifi Fransada ya^amir k i , onu tutub Bastiliyaya
salasan.(i5, .31).
Fildinqin satirik asarlari arasinda "Miiasir liigat"
("A Modem Dictionary") pamtletindan bahs cdilmasa,
boyiik
yazi(;imn
satirik
diihasi
haqqindaki
miilahizalar natamam qalmi^ olar. Liigatda verilmi^
alii
be§ sozdan
har birinin
"izah"i
ingilis
camiyyatinin
(balka,
iimumiyyatla,
insan
camiyyatinin) bu va ya digar naqisliyina ai;ilan sarrast
ata§ idi. B i r nega soziin "izah"ina
nazar
yctirak:
" B O Y U K L U K - cansiz a§ya haqqmda i^ladilanda
onun boyukliiyiinii, insan haqqmda i^ladilanda i;ox vaxt
onun algaqligini va hct;liyini bildirir"; " L O Y A Q O T hakimiyyat,
riitba, sarvat"; " S 3 F E H - yoxsullugu,
vicdanliligi, tamizliyi va sadaliyi ozunda birla^diran
murakkab anlayi?"; " K A P i T A N , P O L K O V N I K - uzarina qara lcntli(16) ba§ qoyulmu^ kotiik"; " G O Z O L L i K - qadmi, adatan, ma^uqa cdon keyiiyyat"; " A L C A Q , Y A R A M A Z - roqib partiyanin uzvu"; " H E Y V A N
- bu soz ilo insanda duzluyiin va vicdanm olmasi
nazarda tutulur; daha dar manada "filosot" demakdir";
" M i S K i N - 1200 nafari gixmaq ^artila Boyiik Britaniyanin biitun ohalisi" va sair.(17, 262-264). "Miiasir
liigat"i oxuyan oxucu onun bu giin da na daracada
miiasir oldugu iizarinda dii^iina hilar.
Xattrladilan tahliikani (;ox gozbmok lazim galmami§di. 1737-ci il iyunun 21-da kral "Senzura haqqmda akt"i imzaladi. Bu qanuna gora, teatrlar bundan
sonra yalmz kral tarafindan verilmi^ lisenziyaya malik olduqlan halda faaliyyat gostara bilardilar. Biitiin
pyeslar
qabaqcadan lord-kamergerin
senzurasindan
ke^mali idi. Dramaturqiara bundan sonra siyasi mosalabra toxunmaq va sahnada diivlat xadimbrinin obrazim yaratmaq qadagan olunurdu. (18, 317). B u qanundan sonra iki icairdan savayi Londonun biitun tcatrlan baglandi. ingilis dramaturgiyasi vo tcatn sonraki
bir net;a i l arzinda darin bohran kc^irdi.
Satirik Janrlarm qar^tsina sadd i;akilsa da, bu
sahodoki zongin tacriiba ingilis teatrma va odobiyyatma giiclii parodik-satirik bir corayan galirdi va bu
tacriibadan X l X a s r d a siyasiqrotesk ustalari olan Bayron, Dikkens, Tckkerey va $ou geni§ istifada etdibr.
Gn asasi, hayat haqiqatbrinin inikasina osaslanan va
dovriin ger^aklikbrini biitiin rcalligi i b aks etdiran
bu asarlar formalaijmaqda olan ingilis realist maarift;i
adabiyyatimn ahamiyyatii bir qolunu ta^kil edirdi vo
ingilis maarifgi realizminin bir adobi metod kimi
ta^akkiilundo muhuni rol oynami§di.
X3Z3rX3b3r
J\l>324 Dekabr 2013
GDOBIYYAT V O QEYDLOR
.
1 .Daniel Defoe. "The True-Bom Englishman".
www.googlc.com
2. Komilova E . Daniel Defo va onun "Robinzon
Kmzonun macaralan" romani. - Daniel Defo, "Robinzon
Kruzonun hayati" kitabinda. B., 1958.
3. HepcecoBaM. /],aHHejib/],e4)o. M . , 1960.
4. Fildinqin diivriinda "paskvin" i^oxi^lanan soz
idi. Son renessans d o v r i i n d a papa Romasinda i^lanon
"Paskvino" s o z i i n d a n alinmi^di. X V i osr italyan
emditi Kastelvetronun dani^digi ravayata gora, Roma
k i i t j a l a r i n i n b i r i n d o korpiiniin altindan tapilmi^ smiq
antlk hcykali Paskvin adlandirmi^dilar, ona gora k i ,
b u r a d a ma§hur darzi, mozhokatpi va h a z i r e a v a b bir
$axs olan Paskvinonun e m a l a t x a n a s i yerb^irdi. E b o
zamandan d a m e y d a n d a q o y u l m u § heykal part^asma
§aharlibri
aylandimiak
ii^iin
satirik
§eirbr,
e p i q r a i n l a r yapi^dirmaq
a d o t hahni almi§di.
Hatta,
Paskvin ilo y a x m l i q d a yerla^an Marforio a d l i heykal
arasinda "mazhaka yari^i" k c i ^ l r i l i r d i ; Marforioya
giiniin vacib masolalarina aid yazili s u a l l a r vcrilir.
Paskvin isa onlara a d l a r i m gizli s a x l a y a n miiolliflor
vasitasila
giilmali. kaskin cpiqramlarla cavab verirdi.
Belalikb d a , " p a s k v i n " sozii i n g i l t a r a d a "kaskin
satirik".
"pamflett;i" m a n a s i n d a i ^ l a n i r d i . "Paskvil"
(hacv) sozii da " p a s k v i n " d a n loramadir.
5. JlHHjcen
Fcupu OnjibjiHHr. Hep. c anr. «H3BecTMa», 12/X 1954.
6. M o K y j i c K H H
C. C.
FeiipH
OHJib/inur -
BejiHKHii
- B KH: FenpH Onjib/iHHr,
«Mi6paMHbie i i p o H 3 B e f l e H H a » . T I . M . , 1954.
aHrjiHncKim npocBCTmcjib.
7.
OHjibztHHr r.
H 3 5 p a n H b i e npOH3BC;tCHUH. B ;tByx
T O M a x . T . l . M . , 1954.
8. Fienry Fielding,
9. r o ; i o B H a
ryrnaHHCT
H.
B.
www.mthnestvold.com/fielding
BejiHKuii
npocBCTHTe.iib H
FeiipH OnjibAnm. M . , 1954.
10. M o K y j i C K H H
C . C . TenpH
<3>HJib^HHr - B e j i H K H i i
aHIJIHHCKHH npOCBCTHTeJIb. - B KIi: F C H p H
«H35paHHbie
OuJlb/tHHr,
n p o H 3 B e ; i e H u a » . T. l . M . , 1954.
11. Owjib/tHHr T. H36paHHbie n p o H 3 B e 4 e H H ) i . B ^ s y x
l.M.,1954.
12. AjicKceeB M . H . A H r j u i i i c K a « jmrepaxypa.
TOMax.T
OnepKH H HCCJic/iOBaHMH. M . , 1991.
13. Po,T*cpcIl. reHpnOMJib/iHHr. M . , 1984.
14. M o K y n c K H H
C . C . TenpH OujibAUHr-BCJIHKHII
a u r j i H i i c K H i i n p o c B C T u r c j i b . - B KH: Tenpn
OHJib/mnr,
« H 3 o p a u i i i . i c r i p o H 3 B e ; i e H H } i » . T. l . M . , 1954.
15.
CoKOJiJiHCKHH
M . T.
( K i i n r a OMCpKOB).
KHCB,
1975.
16. Qara lent zabiti forqiondiron alamot idi.
17. OujibxtHHr F. H 3 6 p a H H b i e n p o H 3 B e ; t e H H f l . B A B y x
T O M a x . T . l . M . , 1954.
18. M o K y j l C K H H
C . C . fCHpH
anrjiHiicKHii n p o c B c r m e j i b . -
OnjTb/lHHr-BeJlHKHH
B KH: C .
MoKyjibCKHH,
«OTeaTpe». M . , 1963.
51