osmanlı devletìnde ìnsan haklarını koruyucu müesseseler

OSMANLI DEVLETÌNDE ÌNSAN HAKLARINI KORUYUCU
MÜESSESELER
Reha YILMAZ
Azerbaycan Ìlimler Akademisi
Ìnsan Haklarí Enstitüsü
Bakü / AZERBAYCAN
[email protected]
ÖZET
Ìslam, adalet ve adalet anlayíåínín yaygínlaåmasí ve haksízlíklarín ortadan kaldírílmasí
için gereken tedbirleri almaktan çekinmemiåtir. Bu anlayíåín yerleåmesi için de birbirine baõlí üç
önemli müesseseyi harekete geçirmiåtir. Bunlar yargí, mezalim ve hisbe(muhtesib) kurumlarídír.
Böylece toplum bu kurumlar sayesinde her türlü haksízlík ve zulümden kurtulmuå oluyordu. Bu
kurumlar Ìslam toplumunun adlî ve kazaî ihtiyaçlaríní garanti altína almak için müåterek çalíåíp
ortak noktalarda birleåebilmektedir.
Osmanlí devletinde de özellikle insan haklarínín korunmasí çerçevesinde yargínín baåí
olarak kabul edilen Kazaskerlik teåkilatí, divan-í mezalim ve hisbe (muhtesib) teåkilâtlaríyla
birlikte çalíåarak yakínmalar kurulu niteliõinde faaliyet göstermiålerdir.
Bugün Ombudsmanlík olarak bilinen insan haklaríní koruma konusunda önemli görevler
üstlenmiå kurumun da bu sistemden alíndíõí konusunda iddialar bulunmaktadír. Gerçektende
Ìåveç kralí XII. Karl’ín Osmanlí Devletinde yaåadíõí yíllarda bu sistemi inceleyip ülkesine
transfer ettiõine iliåkin ciddi deliller vardír.
Anahtar kelimeler: Ìnsan haklarí, Ombudsman, Osmanlí Devleti, Kazaskerlik,
HUMAN RIGHT PROTECTION IN OTTOMAN STATE
ABSTRACT
Islam has been famous in spreading the notion of justice and eliminating in justices. Three
important institutions have been created with this purpose. These are court, Divani Mezalim and
Muhtesib. They operate together in order to restore and provide justice in the society.
In The Ottoman State too, for the extention of justice and the understanding of justice all
necessary measures were taken. Three important institutions having common ties activated in
order for this understanding to be settled. These are court, Mezalim and Hisbe (Muhtesib)
instutions. As a result of this, societies institutions provided a live free from injustices and
violence. These institutions may cooperate and unite in common points in order to quarantee legal
and trial needs of Islamic society.
In Ottoman State Kazaskerlik organization, which was accepted as a head of the court
within the framework of human rights, in collaboration with Divani Mezalim and Muhtesib
operated as board of petitions. It is posible that the basis of ombudsman organizations, which was
traansfered into Sweden by king Sharl XII, is not Kazaskerlik itself alone, but several
organizations together.
Key words: human rights, ombudsman, Ottoman State, Kazaskerlik,
GÌRÌÅ
Vatandaålarín, kendilerini yönetenlerin tasvip etmedikleri davraníåla-rína
karåí tepki vermeleri, yönetici hakkínda åikayetçi olmalarí ve bu åikayetlerin
Journal of Qafqaz University
Fall 2000, Number 6
51
Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler
R. Yílmaz
baõímsíz bir denetim organínca araåtírílmasí ve vatandaålarín isteklerinin yerine
getirilmesi tarihin hemen her çaõínda karåílaåílan durumdur.
Bu åikayetlerin hallinde bir çok kurum oluåturulmuåtur. Tarihi sürece
bakíldíõínda farklí adlarda ancak amací ve iålevi ayní olan bir çok kurumla
karåílaåílmaktadír. Bu kurumlar içerisinde bu sahada iz bírakmíå ve bugüne
kadar gelebilmiå önemli kurumlarín baåínda ombudsmanlík gelmektedir.
“Ombudsman” terimi, çeåitli bürokratik yapílarca kendi iålerine iliåkin
olarak yapílan iålemler hakkínda halkín yakínmalaríní götürdüõü özel bir büro
ya da memuru anlatmaktadír.1 Tarihi sürece bakíldíõínda Çin’deki Han
Hanedanlíõí döneminde (MÖ. 206-220) Yuan Kontrol Kurumu olarak ortaya
çíkan kurumun, Roma medeniyetinde Halk Tribünleri, 17. yüzyíla gelindiõinde
Amerikan kolonilerinde Censors
olarak adlandírílan kurumun Ìslam
Medeniyeti'nde de önemli bir yeri bulunmaktadír.2
Geçen yüzyílda, devlet siyasal ve kültürel yaåamí olduõu kadar ekonomik
ve toplumsal yaåamí da her yönüyle kapsamína almíåtír. Devletin
sorumluluklarínda aåírí büyümeye taník olunmuåtur. Bu durum gücün, halkín
günlük yaåantísíní derinden etkileyen bir çok problemle, büyüyen bir kamu
görevlisi ordusuna geçmesi sonucunu doõurmuåtur. Halkín arazi, konut, iå,
saõlík ve güvenlik ile diõer toplumsal hizmetlerden yararlanmaya hak
kazanmasí, vergi ödeme ve toplumsal katkída bulunma yükümlülükleri ve
pekçok baåka konular kamu bürokrasisinin eline geçmiåtir. Bununla birlikte,
adaletsizlik hissi uyandíran makul olmayan kararlar da alínmíåtír. Bu kararlar;
önyargílar yakíåíksíz etkiler, rüåvet, gücün kötüye kullanílmasí ya da yalnízca
yeteneksizlik, savsaklama gibi kötü yönetim sonucu olabilmektedir. Bu
durumlarda vatandaålarí koruyucu kurumlara her zaman ihtiyaç duyulmuåtur.
Ombudsmanlík da onlardan biri olmuåtur.
Bu gün, dünyaca ilk ombudsmanlíõín 1809’da Ìsveç’te kurulduõu
biliniyor.3 Osya bu kurumun tarihi köklerine inildiõinde Ìslam medeniyetinden
etkilendiõi söylenebilir.4 Ombudsmanlík düåüncesinin Ìsveç kralí XII. Åarl’ín
dönemine kadar geriye götürülebileceõi ileri sürülmektedir. Kral, Osmanlí
Devleti’nde zorunlu olarak ikamet ettiõi dönemde, Ìsveç'te baågösteren
huzursuzluk ve kargaåanín önlenmesi için bir buyruk çíkartarak ombudsmanlík
bürosu açílmasíní emretmiåtir. Bu büronun ana iålevi yasalara uyulmasíní ve
kamu görevlilerinin yükümlülüklerini yerine getirmesini güvence altína almaktí.
Baåka bir deyiåle ombudsman, yargíçlarín ve öteki memurlarín toprak yasasínín
uygulanmasíndaki etkinliklerini gözetlemeyle yetkili kílínmíåtír.5 O dönemki
ombudsmanlík Osmanlí idari sisteminde önemli bir yeri olan kadílarín baåí
Kazaskerlik kurumuyla örtüåmekte büyük bir benzerlik göstermektedir. Bu
benzerliõe dikkat çeken Paris Yerel Yönetim Ombudsmaní hazírladíõí yíllík
1
2
3
4
5
52
Viktor J. Píckl, “Ombudsman ve Yönetimde Reform, AÌD, C.19, sayí 4. Aralík 1986, s. 37.
B. Zakir Avåar, Ombudsman (Kamu Hakemi),Ankara: Hak-Iå Konfederasyonu Yayíní , s. 41.
Bernard Frank, “The World- Wide Growth of The Ombudsman, Prof Dr. Bülent N. Esen’e
Armaõan, Ankara: AÜHFY 1977, s. 159.
Victor Pickl, “Ombudsmanlík Sisteminin Ìslami Temelleri, (Çev. Taykan Ataman), Yeni Türkiye
Sayí 14, Ankara, s. 803.
Pickl, “Ombudsman ve…., s. 39.
Journal of Qafqaz University
Fall 2000, Number 6
R. Yílmaz
Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler
Osmanlí
raporunda kurumun Osmanlí menåeli olduõuna dikkat çekmektedir.6 Ayní
åekilde Avusturya ombudsmaní Victor Pickl’da ayní iddiayí ileri sürmektedir.
Bu çerçevede Ombudsmanlík kurumunun tarihi süreçte sahip olduõu
yerin tesbiti ve bugünkü uygulamayla kíyaslandíõínda ortaya çíkabilecek
faklílíklarín tesbiti gerekmektedir. Özellikle Ìslam ülkelerinde bu kurumun
sahip olacaõí iålevin tespiti için tarihi uygulamaya baåvurmak da önemli bir
zorunluluk haline gelmiåtir.
OSMANLIDA ÌNSAN HAKLARININ KORUNMASI KAZASKERLÌK
KURUMU VE ÌNSAN HAKLARININ KORUNMASINDAKÌ ROLÜ
Osmanlí Devleti devlet teåkilatí yönüyle Ìslam medeniyetinden çok
etkilenmiåtir. Bu çerçevede insan haklaríní koruyucu kurumlarín devlet yapísí
içerisindeki yerine bakíldíõínda hakimler hakimi manasína gelen Kadíl Kudatlík
kurumunun en önemli görevi üstlendiõi görülmektedir. Zira Ìsveç kralí XII. Åarl’ín
Osmanlí Devletinde iken incelediõi ve kendilerine göre deõiåtirerek Ìsveç’te
kurulmasíní emrettiõi iddia edilen kurum, Kadíl Kudatlíõín devamí olan
Kazaskerlik kurumudur. Görevleri ve çalíåma åekliyle ombudsmanlíõín ilk yapísí
bu kuruma oldukça benzerlik göstermektedir.7
Osmanlí Devletinde Kadíl Kudatlík yapísal ve åekli bir deõiåikliõe girmiå ve
Kazaskerlik adí altínda yeniden düzenlenmiåtir. Osmanlílar Kazaskerlik makamíní
kurduktan sonra Anadolu Selçuklularíndaki Kadíl Kudatlík mües-sesesine gerek
duymamíålardír ve onlarín görevlerini de Kazaskerlik çerçevesinde
düzenlemiålerdir.
Kazaskerlik makamínín doõuåu, Osmanlí ordusunun kurulup geliåme ve
askeri örgütün devlet içinde çok önemli bir yer tutmaya baåladíõí döneme
rastgelmiåtir. Bu dönemde askerlerin problemlerine bakmaya baålayan
kazaskerler, zamanla yargí gücünün en yetkili kiåisi olmuålar ve muhakemenin
denetlemesini yapmíålardír. Bu süreç içerisinde kurum, yöneticilerden yana
olan åikayetleri Padiåah adína hízlí bir åekilde incelemekte, süratle karar
almakta ve resmi görevlilerin hatalí, kasítlí uygulamalarína karåí kiåileri
korumakta, zararlarín telafi edilmesi için çalíåmaktadír.8
Kurum bu konularda Divaní Hümayun, Divan-í Mezalim, Kadí, muhtesibin
ve diõer ihtisas divanlaríndan da gerektiõinde yardím alabilmektedir.9 Bu husus
kurumun çalíåmalarínda tek baåína hareket etmediõini göstermektedir.10
Avusturya ombudsmaní olan Pickl, bu kurumu Kadíl Kudat olarak
deõerlendirmekte ve bu kurumu Ìslam Adalet Sisteminin önemli bir parçasí
olarak adlandírmaktadír. Ona göre; kadíl kudat o dönemde Türk Baåyargíç
Bürosu olarak çalíåmakta idi. Onun görevleri arasínda; Ìslam Hukukunun,
6
7
8
9
10
Zekeriya Temizel, Yurttaåín Yönetime Karåí Korunmasínda Baõímsíz Bir Denetim Organí
Ombudsman, Ìstanbul: IULA 1997, s. 35.
Halil Cin-Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, Cilt 1, Ìstanbul: Timaå 1990, s.272-273.
Taykan Ataman, “Ombudsman ve Temiz Toplum, Yeni Türkiye Dergisi, Mart-Nisan 1997, S. 14, s.
779.
Ìbrahim Al-Vahab, The Swedish Institution of Ombudsman, Liber Porlaag, Stocholm; Pickl,
“Ombudsman ve ….
Reha Yílmaz, “Osmanli Dövletinde insan hüquqlarini Müdafie eden qurumlar ve Azerbaycan
Tetbiqinin mümkün yollarí, Dirçeliå Jurnali, 11-12, 2000.s. 192.
Journal of Qafqaz University
Fall 2000, Number 6
53
Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler
R. Yílmaz
Padiåah(Sultan) dahil memurlarca, halkín birbiriyle ve devletle olan iliåkilerini
düzenlerken uygulamasíní güvenceye almaktí. Bunu yaparken baåyargíç, halkín
haklaríní memurlarín adaletsizliõine ve güçlerin kötüye kullanílmasína karåí
korumuå oluyordu.
Baåyargícín yetki alaní içerisinde ayríca Divan-Mezalim ya da Muhtesib
adíyla ve åimdi bile bazí Ìslam ülkelerinde varolan Yakínmalar Kurulu
denebilecek geleneksel bir kurum da bulunmaktadír.11
Gerçekten de bir yíllíõína yargí erkinin en kídemli kadílarí arasíndan
padiåahín onayíyla vezir-i azam tarafíndan seçilen Kazasker bu iki kurumun
yardímíyla bugünkü Bakanlar Kurulu toplantílaríní andíran divanlarí iåleterek
hak ve özgürlüklerin ihlallerini engellemeye ve zarara uõrayanlarín zararlaríní
tazmin etmeye çalíåmaktadír.
Kazaskerler, divan üyesi olduklaríndan buradaki davalarí dinlerlerdi.
Ayríca salí ve çaråamba günleri hariç olmak üzere her gün kendi konaklarínda
divan akdedip kendilerine havale olunan åer'i ve hukuki iålere bakarlardí.12
Bunlarín bu iåleri yürütmeleri için çeåitli adlarda yardímcílarí da bulunmakta
idi.13
ÌNSAN HAKLARININ KORUNMASINDA YARDIMCI KURUMLAR
DÌVAN-I MEZALÌM
Müslüman devletlerin ortak adli müesseselerinden biri olan mezalim, bu
devletlerde adaletli bir toplum düzeni kurmak gayesiyle ortaya çíkmíåtír. Bu
bakímdan genel idarenin merkez ve taåra teåkilatlarínda yer alan, hem siyasi,
hukuki ve iktisadi alanlarda, hem de idari ve adli yargí alanlarínda devletin
yüksek memurlarínín katíldíõí bir kurum olarak görev yapan bir devlet
organídír.
Günümüzün hukuk anlayíåína göre mezalim'i, istinaf mahkemesi,
fevkalade mahkeme ya da temyiz mahkemesi olarak adlandírmak mümkündür.
Bu teåkilat idari, dini, mali vd. konularda bir takím görevleri de yürütmesi
nedeniyle; sírf yargí iålevi olan bir kurum olarak görmemizi engellemektedir.14
Müslüman hükümdarlar, halk tarafíndan kendilerine ulaåtírílan åikayetleri
dinleyip görerek, gerek kendilerinin gerekse çocuklarínín aleyhinde bile olsa
haksízlíõí ortadan kaldírmaya çalíåírlardí. Halk belli günlerde åikayetlerini ve
uõradíklarí haksízlíklarí hükümdara götürmeyi adet haline getirmiåti. Hatta
bunu önemli bir vazife olarak kabul etmekteydi. Bu åikayetler askerlerden,
valilerden ve diõer memurlardan olmak üzere tasnife tabi tutulur ve ona göre
iålem yapílírdí. 15
Diõer Ìslam Devletleri gibi Müslüman Türk Devletlerinde de Divan-í
Mezalim önemli iåleve sahipti. Hatta Sultanlar bizzat kendileri bu divanlara
baåkanlík yaparlar ve karar verirlerdi. Osmanlí divan teåkilatí bu uygulamanín
en güzel örneklerini vermiåtir.16
11
12
13
14
15
16
54
Pickl, “Ombudsman ve …,s. 39.
Ziya Kazící, Ìslam Müesseseleri Tarihi, Ìstanbul: Kayíhan Yayínlarí 1996, s. 134
Tezkireci, Ruznamçeçi, Matlabcí, Tatbikçi, Mektubcu ve Ketkuda.
Kazící, a.g.e, s. 135-136.
Corci Zeydan, Medeniyet-i Ìslamiye Tarihi, (ter. Zeki Megamiz), Ìstanbul 1328, s. 224-225.
Ìlber Ortaylí, Türk Ìdare Tarihi, Ìstanbul,
Journal of Qafqaz University
Fall 2000, Number 6
R. Yílmaz
Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler
Osmanlí
HÌSBE (MUHTESÌP)
Ìslam Hukuku kurallarínín ihlalinin engellenmesi çerçevesinde faaliyet
gösteren kurumun asíl vazifesi “iyilikleri emretmek, kötülüklerden menetmektir”. Muhtesib, ihtisab emini ya da aõasí olarak anílan görevli dinin hoå
karåílamadíõí her türlü kötülüõü ortadan kaldírmaya çalíåmakta, bir bakíma
müfettiålik yapmaktaydí ve halife veya vezir tarafíndan atanan bir memurdu.
Müfettiålik sífatí ile zarara uõrayan tarafín talebi olmaksízín da kanuni
muameleye baåvurma yetkisine sahipti.17
Ìslamín ilk devirlerinden itibaren, geniå yetkilerle donatílan muhtesibin,
bu yetki ve vazifelerinin tamamíní, bugün için tek bir müessesede toplamak
mümkün deõildir. Bu müessese hem adli hem de idari vazifeleri yerine
getirmektedir. Muhtesibler, okullarí teftiå etmekte, öõrencileri döven
öõretmenleri, çocuõunu acímasízca döven ana babayí cezalandírmakta,
pazarlarín düzen ve intizamíní saõlamakta, ölçü ve tartílarí kontrol etmekte,
komåu haklarínín ihlallerinin engellenmesi vb. bir çok konuda tek yetkili olarak
kabul edilmektedir.
Osmanlílarda kadílarín yardímcísí olarak vazife gören muhtesibler de
aåaõí yukarí ayní vazifeleri görmüå ve özellikle tüketici haklaríyla, çocuk ve
komåu haklarínín ihlallerinin engellenmesi ve Allah hakkí olarak kabul edilen
dine karåí sataåmalarín önünü alabilmek için toplum içerisinde faaliyet
göstermektedir. XV. ve XVI. asírlarda çíkartílan kanunnameler ile birlikte yetki
sahasí daha da geniåletilmiå ve Allah'ín yarattíõí heråeyi muhtesibin koruyup
kollamasínín gerektiõi üzerinde durulmuåtur.
Bu baõlamda hisbe faaliyetlerinin kamu hukuku çerçevesine giren iåleri
yaptíõí ve bu özelliõiyle de idari bir sífata sahip olduõu söylenebilecektir.18
Osmanlí Devletinde muhtesibin görevlerini üç grupta toplamak
mümkündür.
a) ekonomik ve sosyal hayatla ilgili olanlar
b) dini hayatla ilgili olanlar
c) adli hayatla ilgili olanlar19
Osmanlí Devletinde kadísí bulunan her yerleåim merkezinin bir
muhtesibi de olmuåtur. Bunlar resmi statü itibariyle vali ve kadílardan sonra
gelirlerdi.20
Diõer Ìslam ülkelerinde olduõu gibi Osmanlílarda da kadílar cezai, ticari
ve hukuki davalarín tamamína bakma yetkisine sahiptirler. Ancak kaza
fonksiyonunu fiilen kadílar yerine getirmemekte idiler. Bu yüzden hisbe
teåkilatínín baåínda bulunan muhtesib bazen bunu kendisi yerine getirmekteydi.
O yargícín adaleti yerine getirmesine yardímcí olurken sínírlí da olsa yargí
yetkisine sahipti. Hatta iki konuda kadídan üstün olarak kabul edilebilir.
a) Dini konular haricindeki konularda da araåtírma yapabilmektedirler.
17
18
19
20
MEB Ìslam Ansiklopedisi, Cilt 8, Ìstanbul 1979, s. 532.
Ìslam Ansiklopedisi, (Hisbe maddesi), Cilt 18, Ìstanbul: TDVY, s. 133.
Kazící, Ìhtisab, s. 68-231.
Ìslam Ansiklopedisi, s. 137.
Journal of Qafqaz University
Fall 2000, Number 6
55
Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler
R. Yílmaz
b) Muhtesib, gücünü devletten aldíõíndan dolayí yetkilerini rahatça
kullanabilir, yardímcílardan istifade edebilir, korkutabilir ya da güce
baåvurabilirken, Kadílar adaleti gerçekleåtirmek zorunda olduõundan
korkutmada bulunamamaktadír.21
YAKINMALAR KURULU
Ötelerden beri bilinegelen, Ìslam Devletlerinin karakteristik bir
örgütlenme (biçimi) olan “yakínma üzerine yargílama hakkí” bu kurulun
temelini oluåturmaktadír.
Emeviler döneminde “yakínmalar evi” olarak bilenen kurula Abbasiler
döneminde Halifenin katílímíyla yakínmalarín dinlendiõi özel bir statü
verilirken, Ìslam Devletinin büyümesiyle valiler yargíçlara yakínmalarí dinleme
yetkisi vermiåtir.
Böylece haklarí ihlal edilen vatandaålar, yargíçlarín huzurunda haklaríní
ihlal eden memurlarí hatta valileri åikayet edebilmekte idi. Bu konuda
uzmanlaåmíå yargíçlarda özellikle valilerle ilgili yakínmalarí karara baõlamakta
idiler.22
Osmanlí Devletinde de benzer bir uygulama Vezir-i azam, Kazasker ve
diõer ihtisas kadílarínín katílímlaríyla kurulan divanlarda görülmektedir. Bu
divanlarda kendi yörelerindeki mahkemelerde haklaríní alamayan ya da
alamadíõíní düåünen vatandaålarín åikayetleri dinlenir ve karara baõlanírdí.
21
22
56
Kazící, Ìslam ……., s. 153.
Pickl, “Ombudsman ve ….., s. 40.
Journal of Qafqaz University
Fall 2000, Number 6
R. Yílmaz
Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler
Osmanlí
SONUÇ
Ìslam, adalet ve adalet anlayíåínín yaygínlaåmasí ve haksízlíklarín
ortadan kaldírílmasí için gereken tedbirleri almaktan çekinmemiåtir. Bu
anlayíåín yerleåmesi için de birbirine baõlí üç önemli müesseseyi harekete
geçirmiåtir. Bunlar yargí, mezalim ve hisbe (muhtesib) kurumlarídír. Böylece
toplum bu kurumlar sayesinde her türlü haksízlík ve zulümden kurtulmuå
oluyorlardí. Bu kurumlar Ìslam toplumunun adli ve kazai ihtiyaçlaríní garanti
altína almak için müåterek çalíåíp ortak noktalarda birleåebilmektedir.
Osmanlí devletinde de özellikle insan haklarínín korunmasí çerçeve-sinde
yargínín baåí olarak kabul edilen Kazaskerlik teåkilatí, divan-í mezalim ve
hisbe (muhtesib) teåkilatlaríyla birlikte çalíåarak yakínmalar kurulu niteliõinde
faaliyet göstermiålerdir.
Ìsveç kralí XII. Åarl’ín Osmanlí ülkesinde iken inceleyip ülkesine transfer
ettiõi Ombudsmanlík kurumuna esas teåkil edebilecek kurum tek baåína
Kazaskerlik deõil, birlikte çalíåan bir kaç kurumun bileåkesi olabilecektir.
Bu da hiç åüphesiz Kazaskerlik kurumu baåkanlíõínda Divan-í Mezalim
ve Muhtesibin birlikte çalíåmasíní ifade eden ve divanlarín iåletilmesiyle hayata
geçen bir sistemdir.
Journal of Qafqaz University
Fall 2000, Number 6
57
Osmanlí Devletinde Ìnsan Haklaríní Koruyucu Müesseseler
R. Yílmaz
KAYNAKÇA
−
Azerbaycan Respublikasí Ìnsan Hüguglarínín Müdafiyecisi (Ombudsman) Tesisatínín
Yaradílma Lahiyesi: Halk Müdafiyecisi, Dirçeliå 21 (9), 2000.
−
Al-Vahab, Ìbrahim, The Swedish Institution of Ombudsman, Liber Porlag, Stocholm
−
Ataman, Taykan, “Ombudsman ve Temiz Toplum”, Yeni Türkiye Dergisi, Mart - Nisan
1997.
−
Avåar, Zakir, Ombudsman (Kamu Hakemi), Ankara: Hak-Iå Konfederasyonu Yayímí
(Basím tarihi belli deõil).
−
Bernard Frank, “The World- Wide Growth of The Ombudsman”, Prof Dr. Bülent N. Esen’e
Armaõan, Ankara: AÜHFY 1977.
−
Cin, Halil - Akgündüz Ahmet, Türk Hukuk Tarihi, Cilt 1, Ìstanbul: Timaå 1990.
−
Ìnsan Hüquqlarína Dair Milli Te'sisatlar, Bakí 2000.
−
Ìslam Ansiklopedisi, (Hisbe maddesi), Cilt 18, Ìstanbul: TDVY.
−
Kazící, Ziya, Ìslam Müesseseleri Tarihi, Ìstanbul: Kayíhan Yayínlarí 1996.
−
Kazící, Ziya, Osmanlílarda Ìhtisab Müessesi, Ìstanbul 1987.
−
MEB Ìslam Ansiklopedisi, Cilt 8, Ìstanbul 1979.
−
Osmanlí Ansiklopedisi, Cilt 1, Ìstanbul.
−
Pickl, Victor, “Ombudsmanlík Sisteminin Ìslami Temelleri”, (Çev. Taykan Ataman), Yeni
Türkiye Sayí 14, Ankara.
−
Pickl,Viktor J., “Ombudsman ve Yönetimde Reform”, AÌD, C.19, sayí 4. Aralík 1986.
−
Temizel, Zekeriya, Yurttaåín Yönetime Karåí Korunmasínda Baõímsíz Bir Denetim Organí
Ombudsman, Ìstanbul: IULA 1997.
−
Uslu, Hüseyin, Baålangíçtan Günümüze Ìslam Müesseseleri Tarihi, Ìstanbul: Gonca
Yayínevi 1985.
−
Yílmaz, Reha, “Osmanli Dövletinde insan hüquqlaríní Müdafie eden qurumlar ve
Azerbaycan Tetbiqinin mümkün yollarí”, Dirçeliå Jurnalí, 11-12, 2000.
−
Zeydan, Corci, Medeniyet-i Ìslamiye Tarihi, (ter. Zeki Megamiz), Ìstanbul.
58
Journal of Qafqaz University
Fall 2000, Number 6