Ünite 7 - Ekonomi

101
7
Fayda Maliyet Analizi
101
BLACK
320 C
Fayda maliyet analizi, kamu kesiminde kaynaklar›n etkin kullan›m›n› sa¤lamak
amac›yla baflvurulan yöntemlerden en önemlisidir. Fayda maliyet analizi devletçe gerçeklefltirilen yat›r›mlar›n ço¤unda yol gösterici bir rol oynamakta ve özellikle ulafl›m (yol, köprü, metro vb. gibi) ve baraj projelerinde yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Çünkü, fayda maliyet analizi piyasa de¤eri olan kamu projeleri için uygulanabilmekte, bölünemez özellikteki tam kamusal mallar için, tüketici tercihleri
aç›klanamad›¤› ya da tüketicilerin bedava yararlanma istekleri nedeniyle, uygulanamamaktad›r. Bu ünite, önemi nedeniyle bu konuya ayr›lm›flt›r. Bu amaçla
ünitede, fayda ve maliyetlerin kapsam›, uygulama alan›, ölçülmesi, projelere
iliflkin karar alma yöntemleri aç›klanacak ve ünite sonunda verilen örnekler ile
konunun daha iyi anlafl›lmas›na çal›fl›lacakt›r.
102
Kamu Ekonomisi
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda:
Ço¤u kamu yat›r›m›nda baflvurulan fayda maliyet analizinin temel mant›¤›n› ve bafll›ca özelliklerini belirleyebilecek, analizin hangi alanlarda yayg›n
biçimde uyguland›¤›n› saptayabilece¤iz.
Fayda ve maliyet kavram›n›n hangi anlamda kullan›ld›¤›n›, nas›l tan›mland›¤›n›, neleri kapsad›¤›n› ve nas›l ölçüldü¤ünü aç›klayabilece¤iz.
Fayda ve maliyetlerin para birimi ile ifade edilebildi¤i bir durumda, ne tür
karar kriterleri ile sonuca ulafl›ld›¤›n› aç›klayabilece¤iz.
Verilen örnekler ile de¤iflik projelerden hangisinin daha uygun oldu¤unu
saptayabilece¤iz.
Anahtar Kavramlar
• Fayda ve maliyet
• ‹skonto oran›
• Net bugünkü de¤er
• Fayda-maliyet oran›
• ‹ç verim oran›
• Duyarl›l›k analizi
‹çindekiler
• FAYDA MAL‹YET ANAL‹Z‹N‹N UYGULAMA ALANI
• FAYDA VE MAL‹YETLER‹N ÖLÇÜLMES‹
• Fayda Türleri ve Faydalar›n Hesaplanmas›
• Maliyet Türleri ve Maliyetlerin Hesaplanmas›
• Fayda ve Maliyet Tahminlerinde Piyasa Fiyatlar› ve Gölge Fiyatlar
• KARAR YÖNTEMLER‹
• FAYDA MAL‹YET ANAL‹Z‹NE ‹L‹fiK‹N ÖRNEKLER
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
FAYDA MAL‹YET ANAL‹Z‹N‹N UYGULAMA ALANI
AMAÇ
1
Ço¤u kamu yat›r›m›nda baflvurulan fayda maliyet analizinin temel mant›¤›n› ve bafll›ca özelliklerini belirlemek, analizin hangi
alanlarda yayg›n biçimde uyguland›¤›n› saptamak.
Fayda maliyet analizi, kamu kesiminde kaynaklar›n etkin kullan›m›n› sa¤lamak
amac›yla baflvurulan yöntemlerden en önemlisidir. Fayda maliyet analizi, devletçe
gerçeklefltirilen yat›r›mlar›n önemli bölümünde yol gösterici bir yol oynamaktad›r.
Ulafl›m projeleri (yol, metro, köprü v.b. gibi) ile baraj projeleri bu analizin yayg›n
olarak kullan›ld›¤› yat›r›m türleridir. Kamu kesiminde kaynaklar›n etkin kullan›m›n› sa¤lamak amac›yla yöneylem araflt›rmas›, program bütçe, maliyet-etkinlik analizi v.b. gibi yöntemler de kullan›lmaktad›r.
Kamu kesiminde yer alan ve piyasa için üretimde bulunan devlet iflletmeleri, yat›r›m kararlar›nda büyük ölçüde özel iflletmeler gibi davranmaktad›rlar. Örne¤in, fleker, kumafl, demir gibi mallar ya da otelcilik, kentiçi ulafl›m vb. gibi hizmetler üreten ve sunan devlet iflletmeleri büyük ölçüde piyasa ekonomisi kurallar›na göre hareket ederler. Bu iflletmelerin birincil amac› kâr maksimizasyonu olmayabilir. Ancak,
sunduklar› mal ve hizmetler temelde tipik özel mal niteli¤indedir. Bu mal ve hizmetler fiyat karfl›l›¤›nda pazarlanmakta, firmalar da büyük ölçüde piyasada yer alan özel
firmalara benzer hesaplama ve karar alma yöntemlerini uygulamaktad›rlar.
Fayda maliyet analizinin uygulama alan› ise daha farkl›d›r. Örne¤in, bir baraj
projesinin taflk›n önleme ifllevi tipik bölünemeyen bir hizmet niteli¤indedir. Bir baraj yap›m› ile bir bölgede geçmiflte karfl›lafl›lm›fl fliddette bir taflk›na u¤rama olas›l›¤› s›f›ra indirilmifl olabilir. Baraj yap›m›n›n sa¤lad›¤› taflk›ndan korunma hizmetini bireylere tek tek fiyat karfl›l›¤›nda sunmak ve fiyat ödemeyeni yararland›rmamak olanaks›zd›r. Benzer biçimde, bir batakl›¤›n kurutulmas› ile ortaya ç›kacak baz› faydalar da piyasa ifllemlerine konu olamamakta, örne¤in, belirli bir fiyat› ödemeyenler bu faydalardan mahrum edilememektedir.
Ulafl›m projelerinde de benzer bir durum söz konusudur. Köprüler, otoyollar
gibi altyap› yat›r›mlar›ndan yararlananlara bir fiyat uygulanabilir. Ancak, bu hizmetler tipik özel mal niteli¤inde de¤ildir. Bu hizmetlerde, hizmeti fiyat karfl›l›¤›nda sunmak, dolay›s›yla fiyat ödemeyeni d›fllamak mümkün olabilir. Ancak, burada, kapasite s›n›r›na kadar tüketiciler aras›nda rekabet yoktur. Baflka bir deyiflle,
ayn› altyap›dan yararlanan insan say›s›n›n artmas› kapasite s›n›r›na kadar ek bir
maliyete neden olmamakta, böylece, hizmetten yararlananlar›n artmas›n›n altyap›
aç›s›ndan marjinal maliyeti s›f›r olmaktad›r. Bu koflullarda kapasite s›n›r›na kadar
kullan›c› say›s›n›n artmas› ile toplam fayda da artaca¤›ndan, fiyatlama yoluna gidilememektedir. Baz› durumlarda da, fiyatlama teknik aç›dan zor, dolay›s›yla maliyetli olabilmektedir.
Anlafl›laca¤› gibi, hangi nedenle olursa olsun, fiyatlaman›n uygulanamad›¤› durumlarda, piyasa alan›nda kullan›lan hesaplama ve karar alma yöntemlerine baflvurmak olanaks›zd›r. Fayda maliyet analizine en çok bu durumda baflvurulmakta,
ancak, fiyatlaman›n mümkün oldu¤u ve uyguland›¤› baz› alanlarda da bu analizden yararlan›lmaktad›r. Örne¤in, bir metroda tafl›mac›l›k hizmeti fiyat karfl›l›¤›nda
sunulmakla birlikte, yat›r›m projesi fayda maliyet analizi ile de¤erlendirilmektedir.
Bunun nedeni, bu analizin bir mali analiz de¤il, projenin art› ve eksi tüm etkilerini kapsamay› amaçlayan bir ekonomik analiz olmas›d›r. Bir baflka deyiflle, fayda
maliyet analizinde konuya yaln›zca firma aç›s›ndan de¤il, tüm ekonomi aç›s›ndan
103
104
Kamu Ekonomisi
bak›lmaktad›r. Analizin kapsam› hizmet sunan firman›n ya da kuruluflun gelir ve
giderleri ile s›n›rl› de¤ildir. Bu analizde projenin firma d›fl›ndaki birimlere sa¤lad›¤› faydalar ile yükledi¤i maliyetler de gözönüne al›nmaktad›r. Fayda maliyet analizinin en önemli özelliklerinden biri, projenin art› ve eksi etkilerini (fayda ve maliyetlerini) tüm ekonomi aç›s›ndan tan›mlamay› ve ölçmeyi amaçlamas›d›r. Analiz,
sosyal fayday› ve sosyal maliyeti gözönüne almakta yani, özel fayda ve maliyetler
yan›nda pozitif ve negatif d›flsall›klar da hesaba kat›lmaktad›r.
Amerika Birleflik Devletleri’nde analizin uygulan›fl› 1930’larda taflk›n önleme
projeleri ile bafllam›fl, daha sonra karayolu projelerine de yay›lm›flt›r. Fayda maliyet analizi Avrupa ülkelerinde de önce baraj projelerinde, daha sonra karayolu
projelerinde uygulanm›flt›r. Örne¤in, ‹ngiltere’deki ilk önemli uygulamalar 1960’lar›n bafl›ndaki Londra-Birmingham karayolu projesi ile Londra Metrosu’na Victoria
Hatt›’n›n eklenmesi projesidir.
Türkiye’de katma bütçeli idarelerden Karayollar› Genel Müdürlü¤ü ile Devlet
Su ‹flleri Genel Müdürlü¤ü fayda maliyet analizini uzun süredir baflar›yla uygulayan kurulufllard›r.
Ad›ndan da anlafl›ld›¤› gibi, fayda maliyet analizi belirli bir projenin faydalar›n›n ve maliyetlerinin belirlenmesine ve hesaplanmas›na dayanmaktad›r. Bu analizin ana koflulu, fayda ve maliyetlerin para birimiyle ifade edilebilmesidir. Bu koflul
gerçekleflti¤i takdirde, fayda maliyet analizinin yat›r›m projeleri d›fl›nda belirli ekonomik programlar›n de¤erlendirilmesinde kullan›m› da mümkün olacakt›r. Örne¤in, bir özellefltirme ya da devletlefltirme paketi, bir toprak reformu projesi, bir
kentin yerleflim ve alan kullan›m› projeleri, e¤itim sektöründe bir mesleki e¤itim
program› gibi. Ancak Türkiye’de de, di¤er ülkelerde de fayda maliyet analizinin
yayg›n ve baflar›l› bir biçimde uyguland›¤› alanlar ulafl›m ve baraj projeleridir.
SIRA S‹ZDE
Baflka hangi durumlarda fayda maliyet analizinin uygulanabilece¤ini düflününüz.
FAYDA VE MAL‹YETLER‹N ÖLÇÜLMES‹
AMAÇ
2
Fayda ve maliyet kavram›n›n hangi alanlarda kullan›ld›¤›n›, nas›l
tan›mland›¤›n›, neleri kapsad›¤›n› ve nas›l ölçüldü¤ünü aç›klamak.
Fayda maliyet analizinin en önemli aflamalar›, faydalar›n ve maliyetlerin tan›mlanmas›, ölçülmesi ve para birimiyle ifade edilmesidir. Faydalar pozitif, maliyetler de
negatif etkiler olarak düflünülebilir. Birinci aflama, fayda ve maliyetlerin tan›mlanmas›d›r. ‹kinci aflama, fayda ve maliyetlerle ilgili temel say›sal tahminlerin yap›lmas›, üçüncü aflama ise, ilk iki aflamadan hareketle fayda ve maliyetlerin para birimiyle ifade edilmesidir. Afla¤›da önce faydalar, daha sonra da maliyetler ayr› ayr› ele
al›nmaktad›r.
Fayda Türleri ve Faydalar›n Hesaplanmas›
Projenin faydas›n› tam olarak tahmin edebilmek için, projenin varoldu¤u durum
ile olmad›¤› durumu karfl›laflt›rmak, yaln›zca projeden kaynaklanan etkileri gözönüne almak, proje d›fl› etkilerin rolünü ise d›flta tutmak gerekmektedir.
Proje faydalar›n›n tahmininde piyasa mekanizmas›n›n dayand›¤› temelden yola
ç›k›lmakta ve bir mal ya da hizmetin bir birey için faydas›n›, o bireyin ödemeyi kabul etti¤i en yüksek tutar›n gösterdi¤i kabul edilmektedir. 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda tüketici rant›n› aç›klayan Jules Dupuit (1804-1866), bay›nd›rl›k projelerinde fay-
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
dan›n ölçülmesini incelemifl ve kamu hizmetlerinin faydas›n›n, bireylerin bunlar
için ödemeyi kabul edecekleri en yüksek tutara (yani ödenen tutar + tüketici rant›) eflit oldu¤unu ortaya koymufltur.
Projenin toplam faydas› da, projeden yararlanacak olan bireylerin tümünün
proje ile elde edecekleri hizmet karfl›l›¤›nda ödemeyi kabul edecekleri en yüksek
fiyatlar›n toplam› olmaktad›r. Bu durumda, talep e¤risinin alt›nda kalan alan toplam fayday› göstermekte, böylece, belirli bir kamu yat›r›m›n›n faydas› hesaplan›rken tüketici rant› da hesaba kat›lm›fl olmaktad›r.
Bu yaklafl›m›n uygulanabilmesi için fiilen bir fiyat›n uygulan›yor olmas› gerekmemektedir. Burada önemli olan, bir fiyat uygulan›yor olsayd›, kullan›c›lar›n ödemeyi kabul edecekleri, baflka bir deyiflle, ödemeye haz›r olacaklar› en yüksek fiyat›n tahmin edilebilmesidir. E¤er, somut olarak bir fiyat ödenmesi söz konusu de¤ilse, o zaman, projenin faydas›, bireye sa¤lad›¤› gelir art›fl› ya da maliyet azalmas›d›r. Örne¤in, sulama projesi sayesinde toprak sahipleri üretim art›fl› ve dolay›s›yla gelir art›fl› sa¤lamaktad›rlar. ‹flte bireylerin bu projeden sa¤lad›klar› fayda bu gelir art›fl›d›r. E¤er, bu bireylerden projenin katk›s› karfl›l›¤›nda bir bedel istenecek
olsa, bu bedelin söz konusu gelir art›fl›n› aflmas› beklenemez. Taflk›n önleme projelerinde ise, bireyler aç›s›ndan bir maliyet azal›fl› söz konusu olmaktad›r. Çünkü,
proje sayesinde taflk›nlar›n neden oldu¤u zararlar önlenmektedir. Bu durumda da
bireylerin ödemeyi kabul edecekleri bedel, sa¤lad›klar› maliyet azal›fl›n› aflamayacakt›r. Karayolu yat›r›mlar›nda faydan›n hesaplanmas› da ayn› mant›¤a dayan›r.
Faydan›n türleri incelendi¤inde, en önemli ay›r›m gerçek ve itibari fayda ay›r›m›d›r. Teknolojik fayda olarak da adland›r›lan gerçek fayda, üretim olanaklar›n›
ve tüketicilerin toplam refah›n› gelifltirmektedir. Burada, daha önce de belirtildi¤i
gibi, bir üretim ve gelir art›fl› ya da bir maliyet azal›fl› söz konusu olmaktad›r.
‹tibari (görünür) fayda ise, nisbi fiyatlardaki de¤iflme kanal›yla ortaya ç›kmakta ve temel olarak gelir da¤›l›m›n› etkilemektedir. ‹tibari faydada toplam üretim ve tüketicilerin toplam refah› etkilenmez. Burada, belirli bireyler ya da gruplar
için ortaya ç›kan fayda art›fl› baflka bireyler yada gruplar için do¤an bir fayda kayb›na eflit olmaktad›r. Örne¤in, A ile B kentlerini birbirine ba¤layan eski bir yola ek
olarak biraz farkl› bir rota izleyen yeni bir yol aç›l›rsa ve toplam trafik hacmi de¤iflmeksizin, eski yoldaki trafi¤in bir bölümü yeni yola kayarsa, yeni yola yak›n
dükkanlar›n geliri artacak, buna karfl›l›k eski yola yak›n dükkanlar›n gelirinde bir
düflme meydana gelecektir. Burada, gelir da¤›l›m›nda bir de¤iflim söz konusu olmakta, ancak, toplam gelirde bir art›fl söz konusu olmamaktad›r. Bu nedenle yeni
yol çevresinde görülen gelir art›fl› gerçek fayda niteli¤inde olmay›p itibari faydad›r.
Toplam fayda hesaplan›rken yaln›zca gerçek fayda göz önüne al›nmal›, itibari fayda hesaba kat›lmamal›d›r.
Faydalar›n hesaplanmas›nda dikkat edilmesi gereken noktalardan biri de, ayn›
faydan›n birden çok hesaba kat›lmamas›d›r. Örne¤in, bir sulama projesi sonucunda üretkenli¤i artan bir arazinin piyasa de¤eri de yükseldi¤inden bu de¤er art›fl›n›
da faydalar aras›na katmak gerekir mi? Bu sorunun yan›t› olumsuzdur. Arazi de¤erindeki art›fl, o araziden elde edilen ürünün ve gelirin artmas›n›n bir sonucudur,
yans›mas›d›r. Bu nedenle, üretim art›fl› ile do¤an gelir art›fl› gerçek fayda, gelir art›fl›n›n bir yans›mas› olan arazi de¤eri art›fl› ise itibari fayda niteli¤indedir. Burada
hem üretim art›fl›n›n sa¤lad›¤› gelir art›fl›n›, hem de arazi de¤erindeki art›fl› fayda
hesab›na katmak, ayn› faydan›n iki kez say›lmas› anlam›n› tafl›r. Daha önce belirtildi¤i gibi, fayda maliyet analizinde yaln›zca gerçek fayda hesaba kat›lmal›d›r.
105
Gerçek fayda: Üretim ve
gelirde art›fl ya da
maliyetlerde azal›fl
anlam›ndaki fayda türüdür.
‹tibari fayda: Yanl›z gelir
da¤›l›m›nda de¤iflmeye
neden olan fayda türüdür.
106
Do¤rudan fayda: Proje ile
güdülen amaçlara uygun
olarak bireylerin do¤rudan
do¤ruya sa¤lad›klar› fayda
türüdür.
Dolayl› fayda: Proje ile ilgili
olmayan bireylerin ayn›
projeden dolayl› bir biçimde
sa¤lad›klar› fayda türüdür.
Kamu Ekonomisi
Faydalar›n tan›m›nda ve gruplanmas›nda önemli ayr›mlardan biri de do¤rudan
ve dolayl› fayda ayr›m›d›r. Do¤rudan fayda, proje ürününü ilk elde kullanan
bireylere sa¤lanan faydad›r. Bu faydaya asli ya da birincil fayda da denilmektedir.
Örne¤in, bir sulama projesinde sudan yararlanan çiftçinin elde etti¤i üretim ve gelir
art›fl› do¤rudan faydad›r. Dolayl› fayda ise, proje ürününü ilk elde kullananlar›n d›fl›ndakilerin elde etti¤i faydad›r. Bu faydaya ikincil yada tali fayda da denilmektedir.
Dolayl› fayda iki kanaldan ortaya ç›kabilir. Bunlardan birincisi, projenin etkisiyle üretiminde art›fl sa¤lanan ürünün ulaflt›rma ve da¤›t›m sürecindeki aflamalarda
do¤an gelir art›fl›d›r. Örne¤in, sulama projesi sonucunda ortaya ç›kan üretim art›fl›
ile tafl›ma ve ticaret faaliyetlerinde de bir art›fl ve gelir yükselifli do¤acakt›r.
Dolayl› faydalar›n do¤uflunda ikinci kanal ise, proje sonucunda geliri yükselenlerin belirli mal ve hizmetlere yönelik taleplerinin artmas› ve bu mal ve hizmetleri
üreten ve satanlar›n gelirlerindeki art›flt›r. Örne¤in, sulama projesi ile geliri yükselen çiftçilerin buzdolab›ndan traktöre kadar bir çok mala yönelik talepleri artabilir
ve bunlar› üreten ve satanlar›n gelirinde de art›fla yol açabilir.
Dolayl› faydalar›n hesaplanabilmesi önemli zorluklar göstermektedir. Bu nedenle uygulamada ço¤u kez do¤rudan faydalar›n hesaplanmas› ile yetinilir ve dolayl› faydalar›n tahminine giriflilmez. Seçenek bir yöntem ise, dolayl› faydalar›n
tahmininde bir katsay›dan yararlanarak götürü bir hesaba baflvurulmas›d›r. Örne¤in, dolayl› faydalar için do¤rudan faydalar›n belirli bir yüzdesi kadar ekleme yap›labilir. Ancak, bu yüzde, projeler için ayr› ayr› hesaplanmamakta, belirli sektörler ya da proje alanlar› için belirlenmektedir.
Faydalarla ilgili önemli bir ay›r›m da para birimiyle ifade edilebilen ve ifade edilemeyen fayda ay›r›m›d›r. Kültürel de¤erlerin ve do¤al güzelliklerin korunmas› ve
gelifltirilmesi, ülke güvenli¤inin güçlendirilmesi para birimiyle ifadesi çok zor, hatta olanaks›z faydalara örnektir. Bu gibi durumlarda e¤er söz konusu faydalar›n para birimiyle olmasa da, belirli say›sal büyüklükler ile ortaya konmas› olanakl› ise,
bu yola baflvurulur. Böylece, projenin art› ve eksileri olabildi¤ince saydam bir biçimde ortaya konulmufl olacakt›r. Ancak, baz› durumlarda para birimiyle ölçülemeyen faydalar›n herhangi bir say›sal birimle ifadesi de olanaks›z olup, yaln›zca
sözel bir ifade ile yetinmek zorunlu olabilir.
Afla¤›daki faydalar›n hesaplanmas› konusu ulaflt›rma ve baraj projelerinde ortaya ç›kan bafll›ca fayda türlerine iliflkin somut örnekler verilerek aç›klanmaktad›r.
Ulaflt›rma projelerinde ortaya ç›kan fayda türleri:
• Tafl›t iflletme giderlerinde tasarruf: Belirli bir yat›r›m sonucunda iki nokta
aras›ndaki ulafl›m›n maliyeti birçok nedenle düflebilir. Örne¤in, yat›r›m ile
ortaya ç›kan yeni yolda da, varolan eski yolda da trafik ak›fl› geçmifle göre
daha rahat olacak, ulafl›m süresi düflecek, yak›t ve ya¤ tüketimi, lastik ve
parça afl›nmas› azalacakt›r. Ayr›ca, yeni yolun uzunlu¤u daha az ve/veya yolun yüzeyi daha üstün nitelikli ise, dönemeç say›s› ve derecesi ile inifl ç›k›fllar daha az ise, bunlar da iflletme giderlerini azalt›c› etkide bulunacakt›r.
• Yol bak›m-onar›m giderlerinde tasarruf: Yeni yol nedeniyle eski yol üzerindeki trafik yükü hafifleyece¤inden en az›ndan belirli bir süre için yol bak›monar›m giderinde bir azalma do¤acakt›r.
• Zaman tasarrufu: ‹ster yeni yolun daha k›sa olmas›, ister kullan›labilir flerit
say›s›n›n artm›fl olmas› gibi nedenlerle olsun, ortaya ç›kan zaman tasarrufunun bir fayda oluflturdu¤u kesindir. Zaman tasarrufu faydas›n›n parasal birimle ifadesi kuflkusuz kolay de¤ildir. Ayr›ca ifl zaman›ndan tasarruf ile bofl
zamandan tasarrufun ay›rdedilmesi ve farkl› de¤erlendirilmesi gerekir.
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
107
• Kazalarda azalma: Kazalar›n altyap›yla ve trafik hacmiyle iliflkili bir yönü
vard›r. Yat›r›mla birlikte iki nokta aras›ndaki ulafl›mda kaza riski de azalacakt›r. Kazalar sonucunda do¤an can kayb›, mal kayb›, iflgünü kayb›, ek
sa¤l›k harcamas› ve ek idari harcama gibi kalemlerde yat›r›m sonucunda
sa¤lanacak azalmalar fayda niteli¤indedir. Bu tür faydalar›n ölçülmesi ve para birimiyle ifade edilmesi kolay de¤ildir. Ancak, uygulamada farkl› yöntemlerden yararlan›larak baz› tahminler yap›labilmektedir. fiunu da belirtelim ki,
say›lan fayda türleriyle ilgili olarak çok genifl bir literatür bulundu¤u gibi Bat› ülkelerinde de, Türkiye’de de zengin bir deneyim birikimi vard›r.
Baraj projelerinde ortaya ç›kan bafll›ca fayda türleri:
• Sulama olanaklar›n›n artmas› ile sa¤lanan üretim ve gelir art›fl›: Sulama
olanaklar›n›n artmas›yla topraktan daha fazla verim al›nmas› mümkün olacak, bu da üretimi ve geliri artt›racakt›r.
• Taflk›nlar›n önlenmesi ile sa¤lanan faydalar (maliyet azal›fllar›): Taflk›nlar›n yol açt›¤› maliyetler can kayb›, mal kayb›, iflgünü kayb›, idari harcamalarda art›fl vb. gibidir. Akarsulara iliflkin olarak y›llar boyunca toplanan verilere dayanarak, farkl› fliddetteki taflk›n olas›l›klar›n› ve farkl› fliddetlerde do¤abilecek zararlar› tahmin etmek mümkün olmaktad›r. Belirli bir ölçekteki
bir baraj, öncelikle, belirli bir fliddete kadar olan taflk›nlar› ve bunlar›n yol
açaca¤› zararlar› önlemifl olacakt›r. ‹flte bu önlenen zarar projenin faydas›n›
oluflturmaktad›r.
• Barajla birlikte santral yap›m›n›n söz konusu olmas›: Üretilecek elektrik
enerjisi de projenin faydalar›ndan biri olarak hesaba kat›lmaktad›r.
Bunlar›n d›fl›nda ikinci derecede önem tafl›makla birlikte, suyolu ulafl›m olanaklar›n›n artmas›, içme suyu sa¤lanmas›, su kirlenmesinin önlenmesi, bal›k avlama olanaklar›n›n artmas›, dinlenme-e¤lenme olanaklar›n›n oluflturulmas› gibi geliflmeler de projenin faydalar› aras›nda yer almaktad›r.
Baraj projelerinin faydalar›n›n ölçülmesi ile ilgili olarak gerek teorik, gerek uygulamaya dönük birikim çok zengindir. Türkiye’de Devlet Su ‹flleri Genel Müdürlü¤ü’nün deneyimi uzun bir geçmifle dayanmaktad›r.
Maliyet Türleri ve Maliyetlerin Hesaplanmas›
Fayda maliyet analizinde maliyet kavram›, yaln›zca harcama olarak katlan›lan maliyetleri ya da yat›r›m› yapan kuruluflun katland›¤› maliyetleri kapsamamakta, maliyet
kavram› (faydalarda oldu¤u gibi), tüm ekonomi aç›s›ndan tan›mlanmaktad›r. Projeyi gerçeklefltiren kurumun ya da kurumlar›n katland›¤› maliyetlere do¤rudan maliyet, baflka birey ve kurumlar›n katland›¤› maliyetlere de dolayl› maliyet denilmekte, maliyet hesab›nda her iki tür maliyetin de hesaba kat›lmas› gerekmektedir.
Projeyle ilgili do¤rudan maliyetler ifllevleri ve nitelikleri aç›s›ndan ikiye ayr›labilir. Projenin yap›m aflamas›ndaki giderler yat›r›m giderleridir. Daha sonraki dönemlerde yap›lan giderler ise, iflletme giderleri ile bak›m-onar›m giderleridir. Projenin yat›r›m maliyetleri bafllang›ç y›llar›nda toplanmakta, iflletme giderleri ile bak›m-onar›m giderleri ise, projenin tamamlanmas› ile bafllamakta ve zaman içinde
ayn› kalmakta ya da yükselmektedir.
Maliyetler de, faydalar gibi, gerçek ve itibari maliyet olarak ayr›labilir. Gerçek
maliyetde bir kaynak kullan›m› ve katlan›lan bir alternatif maliyet (f›rsat maliyeti) söz konusudur. ‹tibari maliyetde ise, esas olarak, bir gelir da¤›l›m› etkisi söz
konusu olmaktad›r. E¤er, bir yanda maliyet olarak gözüken bir büyüklük eflanl›
olarak baflka bir alandaki bir fayda art›fl› ile birlikte do¤uyorsa, burada, gerçek bir
Do¤rudan maliyet: Projede
kullan›lan girdilerin
de¤erlerinin toplam›d›r.
Dolayl› maliyet: Proje
nedeniyle baflka bireylere
yüklenilen zararlard›r.
Gerçek maliyet: Kaynaklar›n
alternatif kullan›m›ndan
çekilmesinin bedelidir.
‹tibari maliyet: Esas olarak
gelir da¤›l›m› etkisinin söz
konusu oldu¤u maliyet
türüdür.
108
Kamu Ekonomisi
maliyet söz konusu de¤ildir. Daha önce itibari faydayla iliflkili olarak verilen örnekte oldu¤u gibi, örne¤in, yeni yap›lan bir yol nedeniyle eski yol üzerindeki baz› lokanta ve dükkanlar›n ifl hacmi ve geliri düflüp, yeni yoldaki benzerlerinin geliri art›yorsa, yeni yoldaki gelir art›fl› bir fayda say›lmayaca¤› gibi, eski yoldaki gelir kayb› da maliyet say›lmayacakt›r.
Maliyetler, yine faydalar gibi, para birimiyle ifade edilebilen ve edilemeyen
maliyetler olarak da ayr›labilir. Maliyetlerin büyük bölümü para birimiyle ifade
edilebilir. Buradaki sorun, faydalara göre daha hafiftir. Ancak, baz› projelerde
kültürel varl›klar›n yok olmas›, su alt›nda kalmas› ve zedelenmesi ya da baflka yere tafl›nmas› gibi maliyetleri para birimiyle ifade etmek çok zor ya da olanaks›zd›r. Bu durumlarda sorunun hiç olmazsa say›sal olmayan ifadelerle ortaya konulmas› gerekmektedir.
Fayda maliyet analizine konu olan projelerde maliyetler konusunda s›k s›k
karfl›lafl›lan sorunlardan birisi, öngörülen maliyetlerin afl›lmas›d›r. Burada üzerinde durulan, projenin cari fiyatlarla de¤il, sabit fiyatlarla ifade edilen maliyetinde
karfl›lafl›lan art›flt›r. Bu art›fl çeflitli nedenlerden kaynaklanabilir. En yayg›n nedenlerden biri, projenin öngörülen tarihte bitirilememesidir. ‹kinci neden, maliyet
tahmininde kullan›lan yöntemin ve verilerin yetersizli¤idir. Son olarak, ilgili kurulufllar›n projeyi uygun gösterebilmek için maliyetleri düflük tutma e¤ilimleri de etkili olabilmektedir.
Fayda ve Maliyet Tahminlerinde Piyasa Fiyatlar› ve Gölge
Fiyatlar
Gölge fiyat: Piyasa
fiyatlar›n›n marjinal fayda
ve maliyetlerinden ciddi
biçimde uzaklaflmas›
durumunda kullan›lan
fiyatt›r.
Bilindi¤i gibi, fayda ve maliyetlerin hesaplan›fl›nda piyasa fiyatlar›n›n kullan›lmas›,
bu fiyatlar›n marjinal fayday› ve marjinal maliyeti yans›tmas› kofluluna ba¤l›d›r. Bu
ise ancak, tam rekabetin bulundu¤u, kaynaklar›n tam kullan›m›n›n gerçekleflti¤i, d›fl
fayda ve d›fl maliyetin bulunmad›¤› bir durumda mümkün olmakta, e¤er bu koflullar yoksa, fiyatlar marjinal fayda ve marjinal maliyetten uzaklaflmaktad›r. Bu gibi durumlarda uygulamada herfleye karfl›n, kolayl›¤› nedeniyle, yayg›n olarak piyasa fiyatlar›n›n kullan›ld›¤› görülmektedir. Daha do¤ru bir yaklafl›m ise, piyasada görülen
fiyatlar yerine gölge fiyatlar›n (shadow prices) tahmin edilmesi ve kullan›lmas›d›r.
Gölge fiyat kullan›m› çeflitli durumlarda söz konusu olabilir. Örne¤in, emekgücü piyasas›nda gizli ya da aç›k iflsizlik varsa, gerçek maliyet nedir? Aç›k iflsizlik durumunda, proje olmasayd›, bofl duracak bir bireyin projede istihdam›n›n alternatif
maliyeti s›f›r olmaz m›? Benzer biçimde, gizli iflsiz olan di¤er bir deyiflle, çal›fl›r gözüktü¤ü ve ücret ald›¤› halde marjinal üretkenli¤i s›f›r olan bir bireyin projede istihdam›n›n alternatif maliyeti s›f›r olmaz m›? E¤er, alternatif maliyet s›f›r ise, emekgücünün gölge fiyat›n›n da s›f›r kabul edilmesi gerekmez mi? Bu sorular›n yan›t›
olumsuzdur. Söz konusu emekgücü aç›k iflsizlikten kayd›r›lsa bile, projedeki iflte
çal›flmak için en az›ndan bofl zamandan vazgeçmektedir ve bu vazgeçmenin asgari bir karfl›l›¤› olacakt›r. Bir baflka deyiflle, ister aç›k, ister gizli iflsizlikten kayd›r›ls›n, emekgücünün projedeki istihdam› kabul etmesini sa¤layacak bir asgari ödeme
söz konusu olacakt›r. ‹flte, emekgücünün gölge fiyat› bu tutardan düflük olamaz.
Gölge fiyat kullan›lmas›n› gerektirebilecek baflka örnekler de verilebilir. Örne¤in, döviz kuru ya da faiz oran› piyasa koflullar›nda belirlenmiyor ve devlet taraf›ndan saptan›yorsa, ortaya ç›kan fiyatlar rekabet koflullar› fiyatlar›ndan farkl› olacakt›r. Benzer bir sorunla, ithalatta kota uygulamas› durumunda da karfl›lafl›lmaktad›r. Bilindi¤i gibi, kota uygulamas›, rekabet koflullar›nda ortaya ç›kacak fiyattan
farkl› bir fiyat›n oluflmas›na neden olmaktad›r. Bu durumda, kota sonucu oluflan fi-
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
109
yat yerine gölge fiyat›n hesaplanmas› ve kullan›lmas› daha uygun olacakt›r. Gölge
fiyatlara baflvurma gere¤i, fiili fiyat ile gölge fiyat aras›ndaki fark büyüdükçe ve ilgili de¤iflkenin fayda ya da maliyetlerdeki pay› büyüdükçe, artmakta, söz konusu
farkl›l›k ve pay ne kadar küçükse, o kadar azalmaktad›r. Uygulamada, fiyatlar›n
büyük ölçüde rekabet koflullar›nda olufltu¤u durumlarda ço¤unlukla gölge fiyat
hesaplamas›na baflvurulmamaktad›r.
Örne¤in, çelik üretimi, araba emniyetini gelifltirme projesi, hidroelektrik santrali v.b gibi
projelerde özel fayda ve maliyetlerde kapsanmayan hangi sosyal fayda ve maliyetlerin hesaba kat›lmas› gerekmektedir?
KARAR YÖNTEMLER‹
AMAÇ
3
Fayda ve maliyetlerin para birimi ile ifade edilebildi¤i bir durumda,
ne tür karar kriterleri ile sonuca ulafl›ld›¤›n› aç›klamak.
Projelerle ilgili iki tür karar söz konusu olabilir. Bunlardan birincisi, bir projenin
tek bafl›na elveriflli olup olmad›¤› karar›, ikincisi de birden çok projeyi karfl›laflt›rma ve s›ralama karar›d›r. Uygulamada, s›n›rl› fonlar karfl›s›nda birbirine rakip olan
birçok proje söz konusu olabilir. Bir baflka deyiflle, elveriflli ya da uygun olan projelerin tümünü gerçeklefltirmeye fonlar yetmeyece¤inden projeler aras›nda bir tercih, bir s›ralama kaç›n›lmaz olacakt›r.
Yukar›daki aç›klamalarda, herhangi bir projenin uygun olup olmad›¤›n› saptayabilmek için fayda ve maliyetlerin tahmin edilmesi gerekti¤i hususu belirtilmiflti.
Ancak, bu tahminin yap›labilmesi için öncelikle proje ömrünün belirlenmesi gerekmektedir. Yat›r›m süresinin tahmini, ço¤unlukla sorun oluflturmamakta, ancak yat›r›m›n tamamlanmas›ndan sonraki proje ömrünü tahmin etmek daha zor olmaktad›r. Örne¤in, tünelin, köprünün, karayolunun ya da baraj›n ömrünü, kesinlikle tahmin etmek çok güçtür. Proje ömrünün do¤ru tahmin edilip edilmemesi ise özellikle faydalar› etkilemektedir. Maliyetlerin a¤›rl›kl› bölümü yat›r›m maliyetleridir ve ilk
y›llarda toplanm›flt›r. Faydalar ise yat›r›m›n tamamlanmas›ndan sonra oluflmaya
bafllamakta ve zaman içinde büyük olas›l›kla artmaktad›r. Proje ömrünün gere¤inden k›sa tutulmas›, faydalar› gerçekte oldu¤undan küçük göstermekte, proje ömrünün gere¤inden uzun tutulmas› ise, faydalar›n abart›lmas› sonucunu yaratmaktad›r.
Projeyle ilgili bir karar verebilmek için, proje ömrü boyunca her y›la ait fayda
ve maliyet düzeylerini bilmek gerekmektedir. Projenin y›llara göre fayda düzeyleri F1, F2, F3 ... Fn ile, y›llara göre maliyet düzeyleri de M1, M2, M3 ... Mn ile gösterilmektedir. Her y›la ait fayda ve maliyetler belirlendikten sonra yap›lmas› gereken,
faydalar›n bugünkü de¤eri ile maliyetlerin bugünkü de¤erini bulmakt›r.
Faydalar›n ve maliyetlerin bugünkü karfl›l›¤›n› bulman›n gerekçesi aç›kt›r.Örne¤in, bugün 1 milyar TL ile befl y›l sonraki 1 milyar TL ayn› de¤eri ifade etmez. Burada üstünde durulan gerekçe, enflasyondan ba¤›ms›z bir gerekçedir. Kuflkusuz
enflasyon nedeniyle de, bugünkü ve befl y›l sonraki 1 milyar TL ayn› de¤er de¤ildir. Ancak bu sorunun afl›lmas› kolayd›r. Fayda maliyet analizinde enflasyonun hesaplar üzerinde çarp›t›c› bir etki yapmamas› için, sabit fiyatlarla, yani tek bir y›l›n
fiyatlar›yla çal›fl›lmas› gerekmektedir. Ancak, tek bir y›l›n fiyatlar›yla çal›fl›ld›¤›nda
bile, bugünkü ve n y›l sonraki 1 milyar TL ayn› de¤eri tafl›maz. Bunun bafll›ca nedeni, bugün ele geçecek 1 milyar TL’yi befl y›ll›k süre içinde de¤erlendirip büyütme olana¤›n›n söz konusu olmas›d›r. Örne¤in, y›ll›k faiz oran› % 10 ise, bugünkü
SIRA S‹ZDE
110
Kamu Ekonomisi
1 milyar TL, 1 y›l sonra 1,1 milyar TL, iki y›l sonra 1,21 milyar TL, befl y›l sonra da
1,61 milyar TL olacakt›r. Bu iliflkinin genel formülü bileflik faiz formülüdür. Bafllang›çtaki tutara B, faiz oran›na i, y›l say›s›na n ve sonraki tutara da S dersek, iliflki:
S=B 1+i
n
fleklinde ifade edilebilir. Bu denklem biraz de¤ifltirilerek flöyle de yaz›labilir:
B=S
Faydalar›n bugünkü de¤eri:
Proje ömrü boyunca do¤acak
y›ll›k fayda tutarlar›n›n
belirli bir iskonto oran› ile
bugünkü de¤ere
dönüfltürülmesidir.
1
1+i
n
Yukar›daki formül, ilerideki belirli bir y›ldaki de¤erin S, belirli bir faiz oran›na
göre bugünkü karfl›l›¤›n› göstermektedir. Örne¤imize göre, befl y›l sonraki 1,61’in
bugünkü karfl›l›¤› 1’dir. Bileflik faiz formülündeki i faiz oran›n› göstermektedir. Gelecek y›llardaki de¤erlerin (faydalar›n ve maliyetlerin) bugünkü de¤erlere dönüfltürülmesinde ise, i, bir iskonto oran› ya da indirgeme oran›d›r. 1/(1+i)n ise, iskonto faktörü ya da indirgeme faktörü ad›n› almaktad›r. ‹skonto faktörü yard›m›yla n
y›l sonraki fayda ve maliyetlerin bugünkü karfl›l›¤› bulunabilir. Böylece, proje ömrü boyunca her y›l faydalar›n bugünkü karfl›l›klar› bulunur ve bunlar toplan›rsa,
faydalar›n bugünkü de¤erine (FBD) ulafl›labilecektir.
FBD =
F1
F2
F3
Fn
+
+
+ ... +
2
3
1+i
1+in
1+i
1+i
n
FBD =
∑
t=1
Maliyetlerin bugünkü
de¤eri: Projenin ömrü
boyunca her y›l gerçekleflen
maliyet tutarlar›n›n belirli
bir iskonto oran› ile bugünkü
de¤ere dönüfltürülmesidir.
Benzer biçimde, projenin ömrü boyunca her y›l gerçekleflen maliyetlerin de
bugünkü karfl›l›klar› bulunur ve bunlar toplan›rsa, maliyetlerin bugünkü de¤erine (MBD) ulafl›l›r.
MBD =
M1
M2
M3
Mn
+
+
+ ... +
2
3
1+i
1+in
1+i
1+i
n
MBD =
∑
t=1
Net bugünkü de¤er:
Faydalar›n bugünkü
de¤erinden maliyetlerin
bugünkü de¤erinin
ç›kart›lmas›d›r.
Ft
1+it
Mt
1+it
Aç›klanan flekilde faydalar›n ve maliyetlerin bugünkü de¤erleri bulunduktan
sonra, s›ra karar vermeye gelmifltir.
En yayg›n olarak kullan›lan karar yöntemi Net bugünkü de¤er yöntemidir. Bu
yöntemde, projenin net bugünkü de¤eri bulunmakta ve bu de¤er e¤er, pozitif ç›karsa (NBD>O) proje elveriflli olarak kabul edilmektedir.
NBD = FBD – MBD
Fayda maliyet oran›:
Faydalar›n bugünkü
de¤erinin maliyetinin
bugünkü de¤erine oran›d›r.
Net bugünkü de¤erin negatif ç›kmas› (NBD < O) durumunda ise, proje elveriflsiz olarak kabul edilmektedir. Net bugünkü de¤erin pozitif olmas›, ancak FBD >
MBD koflulunda gerçekleflece¤inden, bir projenin elveriflli say›lmas›, faydalar›n
bugünkü de¤erinin maliyetlerin bugünkü de¤erini aflmas›yla mümkün olacakt›r.
Yayg›n olarak kullan›lan karar yöntemlerinden biri de, fayda maliyet oran›d›r
(FMO). Fayda-maliyet oran›nda faydalar›n bugünkü de¤eri maliyetlerin bugünkü
de¤erine oranlanmaktad›r.
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
111
FMO = FBD
MBD
Bu oran 1’den büyükse (FMO > 1), proje elveriflli kabul edilmekte, oran 1’den
küçükse (FMO < 1), proje elveriflsiz say›lmaktad›r.
Tek bafl›na bir projenin elveriflli say›l›p say›lmamas› konusunda NBD ve FMO
yöntemlerinin her ikisi de ayn› sonucu vermektedir. fiöyle ki,
NBD > 0 koflulu, ancak
FBD > MBD durumunda gerçekleflmektedir. Bu ise FMO (=FBD/MBD) > 1 demektir.
Birden çok projenin elveriflli olmas› durumunda projeler aras›nda s›ralama yapma gere¤i do¤acakt›r. E¤er, söz konusu projelerin ölçekleri belirgin farklar gösteriyorsa, iki yöntem farkl› sonuçlara yol açacakt›r. Örne¤in, A projesi için FBD=10,
MBD=5, B projesi için de FBD=120, MBD=100 olarak kabul edilsin. Bu durumda
NBD yöntemine göre A projesi için 5, B projesi için de 20 de¤eri bulunmakta ve
ilk bak›flta B projesi üstün gözükmektedir. Ancak, FMO yöntemine göre ise, A projesi için 2, B projesi için de 1,2 de¤eri bulunmakta, bu durumda A projesi üstün
gözükmektedir. Burada çeliflkili gibi görünen durumun nedeni, projelerin ölçeklerinin farkl› olufludur. Çözüm olarak, küçük projeyi büyük proje ölçe¤ine (büyük
projenin ifade etti¤i yat›r›m tutar›na) eflitlemek üzere, bir ya da birden fazla projeyi küçük projenin yan›na ekleyerek bir küme oluflturmak yoluna gidilebilir. Bu durumda, bir küme büyük proje ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, NBD yöntemi ile FMO yöntemi uyumlu sonuç verecektir.
Üçüncü karar yöntemi de iç verim oran›d›r (iç getiri oran›). Burada, söz konusu projenin NBD’ni s›f›ra eflitleyen bir iskonto oran› hesaplanmakta ve bu oran, tüm
projeler için kullan›lmakta olan bir genel iskonto oran› ile karfl›laflt›r›lmaktad›r.
NBD’nin s›f›ra eflitlenmesi ise ancak, belirli bir iskonto oran›nda gerçekleflmektedir.
NBD = 0
FBD = MBD
n
∑
t=1
Ft
=
1+rt
n
∑
t=1
Mt
1+rt
Burada r, NBD’yi s›f›ra eflitleyen iskonto oran›d›r. r, genel iskonto oran› i ile
karfl›laflt›r›l›r. E¤er r > i ise, proje elverifllidir, r < i ise, proje elveriflsizdir.
Tek bir projenin elveriflli olup olmad›¤› karar›nda iç verim oran›, NBD ve FMO
yöntemleri ile uyumlu sonuç vermektedir. Çok say›da proje aras›nda bir s›ralama
yap›lacaksa, iç verim oran› yüksek projeler öncelik almaktad›r. Ancak, ölçekleri
çok farkl› projeler karfl›laflt›r›l›yorsa, iç verim oran› yöntemi ile NBD farkl› sonuçlar verebilir. Bu durumda, yukar›da önerildi¤i gibi, büyük projenin kullan›ld›¤› yat›r›m fonuna eflit bir proje kümesi oluflturarak yap›lacak bir karfl›laflt›rmada yöntemler uyumlu sonuç verecektir.
Ancak, iç verim oran› ile di¤er yöntemlerin farkl› sonuçlar vermesinin bir baflka nedeni daha vard›r. O da, iskonto oran›n›n ifllevi ve etkisine iliflkindir. Kullan›lan iskonto oran›, faydalar› maliyetlere göre daha fazla etkilemektedir. Çünkü, maliyetler daha çok bafllang›ç y›llar›nda toplanm›flt›r. ‹skonto oran› ne kadar yüksek
olursa, belirli bir tarihteki fayda ya da maliyetin bugünkü karfl›l›¤› o ölçüde küçülmekte, söz konusu tarih ne kadar ilerde ise, iskonto oran›n›n etkisi de o ölçüde
‹ç verim oran›: Projenin net
bugünkü de¤erini s›f›ra
eflitleyen iskonto oran›d›r.
112
Kamu Ekonomisi
artmaktad›r. Bu iliflkilerin do¤al sonucu olarak, belirli bir iskonto oran›nda, NBD’i
pozitif olan projede, kullan›lan iskonto oran› yükseltildikçe NBD küçülmekte,
iskonto oran› daha da yükseldi¤inde ise, NBD negatif olmaktad›r. Projenin faydalar›n›n zaman içindeki da¤›l›m› farkl› oldu¤u için, iskonto oran›n›n de¤ifltirilmesi
farkl› projeleri farkl› ölçülerde etkilemekte ve bunlar aras›ndaki s›ralamay› da de¤ifltirmektedir. Bu iliflki fiekil 7.1’de gösterilmektedir.
fiekil 7.1
‹skonto Oran›n›n Etkisi
‹skonto oran›n›n
de¤ifltirilmesi farkl›
projeleri farkl› ölçülerde
etkilemekte ve bunlar
aras›ndaki s›ralamay›
de¤ifltirmektedir.
Fayda
Maliyet
Oran›
y
B
2
A
1
0
5
10
15
20 ‹skonto
Oran›
x
Görüldü¤ü gibi, % 5’lik bir iskonto oran›nda iki proje de elverifllidir ve A projesi üstündür. % 10 ile % 15 aras›nda bir iskonto oran› kullan›l›rsa, B projesi elveriflli, A ise elveriflsizdir. ‹ç verim oran› A için % 10, B için de % 15’tir (çünkü bu
oranlarda bu projeler için FMO=1, yani NBD=0 olmaktad›r). ‹ç verim oran›n›n karfl›laflt›r›ld›¤› iskonto oran› % 10’un alt›nda ise, iki proje de uygundur. ‹skonto oran› % 15’in üzerinde ise, iki proje de elveriflsizdir. ‹skonto oran› % 10 ile % 15 aras›nda ise yaln›zca B elverifllidir. Bu örnekte görüldü¤ü gibi, FMO yönteminin %
5’lik iskonto oran›nda verdi¤i s›ralama ile iç verim oran› yöntemin verdi¤i sonuç
farkl› olmaktad›r.
Ayn› iliflkiyi basit bir say›sal örnekle de gösterebiliriz. Bafllang›ç yat›r›mlar› 100
olan iki proje varsayal›m. Bunlardan A, bir y›l sonra 110 büyüklü¤ünde, B de, iki
y›l sonra 121 büyüklü¤ünde bir fayda sa¤las›n. Hem bir y›l sonraki 110’u, hem de
iki y›l sonraki 121’i bugünkü 100’e eflitleyen iskonto oran› % 10’dur. Yani A ve B
projelerinin ikisinde de iç verim oran› % 10 olarak bulunmaktad›r. Halbuki % 1’lik
bir iskonto oran› kullan›larak F/M oran›n› bulursak, bu de¤er A projesinde 1.09, B
projesinde de 1.19 olacakt›r. ‹ç verim oran› iki proje aras›nda tercih yapmazken, %
1’lik bir iskonto oran›yla FMO yönteminde B öncelik kazanmaktad›r.
Kullan›lacak iskonto oran›n›n nas›l belirlenmesi gerekti¤i fayda maliyet analizinin tart›flmal› ve sorunlu konular›ndan birisidir. ‹skonto oran›n›n belirlenmesinde
kimi ekonomistler özel yat›r›mlar›n marjinal kârl›l›k oran›n›n, kimi ekonomistler
devlet tahvillerinin reel faiz oran›n›n temel al›nmas›n› savunmakta, di¤erleri ise,
daha çok say›da de¤iflkene ba¤l› olarak saptanacak sosyal zaman tercihi oran›n›n
kullan›lmas›n› ileri sürmektedirler.
‹skonto oran›na iliflkin olarak, özellikle, dikkat edilmesi gereken iki nokta söz
konusudur. Birinci olarak, bir kamu kuruluflunun tüm projelerinde, hatta mümkünse, fayda maliyet analizine konu olan tüm kamu projelerinde ayn› iskonto ora
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
113
n› kullan›lmal›d›r. ‹kinci olarak, iskonto oran›n›n sonuçlar› nas›l etkileyece¤ini görebilmek amac›yla duyarl›l›k analizine baflvurulmal› ve proje hesaplar› alternatif
birkaç iskonto oran› ile tekrarlanmal›d›r.
Fayda maliyet analizi kamu yat›r›m projelerinde yayg›n olarak kullan›lan bir
tekniktir. Ancak verilerin yetersiz oldu¤u ya da para birimiyle ifade edilemeyen
fayda ya da maliyetlerin önemli oldu¤u durumlarda, analizin sonuçlar› yeterli olmayabilir. Ayr›ca, kamu yat›r›mlar› siyasal karar ve tercihlere ba¤l› oldu¤undan, siyasal otoritenin bu analiz sonuçlar›na ne ölçüye kadar uyaca¤› ayr› bir konudur.
Elveriflli koflullarda baflar›yla haz›rlanm›fl bir fayda maliyet analizi sonuçlar›na uyulmamas› ise kamu kesiminde etkin kaynak kullan›m› yerine baflka amaçlar›n ön
plana geçti¤ini göstermektedir.
Net bugünkü de¤er, fayda maliyet oran› ve iç verim oran› yöntemlerini teknik aç›dan
karfl›laflt›r›n›z.
FAYDA MAL‹YET ANAL‹Z‹NE ‹L‹fiK‹N ÖRNEKLER
AMAÇ
4
Verilen örnekler ile de¤iflik projelerden hangisinin daha uygun oldu¤unu saptamak.
Afla¤›da, fayda maliyet analizinden yararlan›larak, de¤iflik projelerden hangisinin
daha elveriflli olaca¤›n›n saptanmas› konusu iki örnek yard›m›yla aç›klanmaktad›r.
• Yat›r›m maliyetleri eflit ve 500 milyar T.L olan 3 alternatif projenin y›ll›k net faydalar› afla¤›da gösterilmifltir. ‹skonto oran› % 10 ise bu projelerden en uygun
olan› hangisidir?
YILLAR
Proje
A
B
C
1
200
-
2
200
300
-
3
300
400
500
4
300
400
500
Çözüm: ‹skonto oran› % 10 oldu¤una göre, y›llara göre iskonto faktörü de¤erini bulal›m.
1
= 1 = 0.9090
1 + 0.1
1,1
1
1 + 0.1
2
1
1 + 0.1
3
1
1 + 0.1
4
= 1 = 0.8264
1,21
=
1 = 0.7513
1,331
=
1 = 0.6830
1,461
‹skonto faktörü de¤erlerinden yararlanarak ilerki y›llardaki net faydalar›n bugünkü karfl›l›klar› bulunmakta ve projelerin net bugünkü de¤erleri hesaplanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
114
Kamu Ekonomisi
NBDA = - 500 + 181.8 + 165.28 + 225.39 + 204.9 = 277.37
NBDB = - 500 + 247.9 + 300.5 + 273.2 = 321.64
NBDC = - 500 + 375.65 + 341.5 = 217.15
Yan›t: En uygun proje B’dir.
• ‹ki alternatif projenin y›llara göre fayda ve maliyetleri afla¤›daki gibidir. ‹skonto oran› % 10 ise, bu yat›r›mlardan daha uygun olan› hangisidir?
Proje
Fayda
Maliyet
0
60
1
30
20
YILLAR
2
40
20
3
40
20
4
60
20
Proje
Fayda
Maliyet
0
60
1
30
10
YILLAR
2
30
10
3
30
10
4
30
10
Çözüm: Önce projelerin y›ll›k net ak›mlar›n› (F-M tutarlar›n›) bulal›m.
Proje
A
B
0
-60
-60
1
10
20
YILLAR
2
20
20
3
20
20
4
40
20
‹skonto oran› % 10 oldu¤una göre, y›llara göre iskonto faktörü de¤erleri soru
1’deki gibidir. Dolay›s›yla iki fl›kk›n net bugünkü de¤erleri flöyledir.
NBDA = - 60 + 9.0909 + 16.529 + 15.026 + 27.32 = 7.97
NBDB = - 60 + 18.1818 + 16.529 + 15.026 + 13.66 = 3.4
Yan›t: A projesi daha elverifllidir.
SIRA S‹ZDE
Bir kamu yat›r›m bankas›nda çal›fl›yor olsayd›n›z; net bugünkü de¤er, fayda maliyet oran›
ve iç verim oran› yöntemlerine göre afla¤›daki projeler aras›ndan hangisini seçerdiniz?
‹skonto oran›n›n %10 oldu¤u varsay›lmaktad›r.
YILLAR
Proje
Fayda A
Maliyet
Fayda B
Maliyet
0
100
100
1
50
40
60
30
2
100
40
60
30
3
100
40
60
30
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
115
Özet
A M A Ç
1
A M A Ç
2
Ço¤u kamu yat›r›m›nda baflvurulan fayda maliyet
analizinin temel mant›¤›n› ve bafll›ca özelliklerini
belirlemek, analizin hangi alanlarda yayg›n biçimde uyguland›¤›n› saptamak.
Fayda maliyet analizi kamu kesiminde kaynaklar›n etkin kullan›m›n› sa¤lamak amac›yla baflvurulan önemli bir yöntemdir ve özellikle ulafl›m (yol,
köprü, metro gibi) ve baraj projelerinde yayg›n
olarak kullan›lmaktad›r. Çünkü, fayda maliyet analizi piyasa de¤eri olan kamu projeleri için uygulanabilmekte, bölünmez nitelikteki tam kamusal
mallar için tüketici tercihleri aç›klanamad›¤› ya da
tüketicilerin bedava yararlanma istekleri nedeniyle uygulanamamaktad›r.
Fayda ve maliyet kavram›n›n hangi anlamda kullan›ld›¤›n›, nas›l tan›mland›¤›n›, neleri kapsad›¤›n› ve nas›l ölçüldü¤ünü aç›klamak.
Fayda maliyet analizi belirli bir projenin faydalar›n›n ve maliyetlerinin belirlenmesine ve hesaplanmas›na dayanmaktad›r. Fayda ve maliyet tahmininde önce fayda ve maliyetin kapsam›n›n belirlenmesi, yani hangi fayda ve maliyetlerin hesaba kat›laca¤›n›n kararlaflt›r›lmas›, daha sonra ise bu fayda ve
maliyetlerin ölçülmesi gerekmektedir. Elde edilen
fayda ya üretim ve gelir art›fl› ya da bir maliyet azal›fl› fleklinde olabilir. Maliyet ise, yaln›zca harcama
olarak katlan›lan maliyetleri kapsamamakta, alternatif maliyetleri de içermektedir.
Projelerin gelecekteki fayda ve maliyet ak›mlar›n›n
homojenlefltirilmesi için bugünkü de¤erlerinin bulunmas› gerekmektedir. Bu da gelecekteki de¤er
ak›mlar›n›n bir iskonto oran› kullan›larak bugünkü
de¤erlere dönüfltürülmesi demektir.
A M A Ç
3
A M A Ç
4
Fayda ve maliyetlerin para birikimi ile ifade
edilebildi¤i bir durumda, ne tür karar kriterleri ile
sonuca ulafl›ld›¤›n› aç›klamak.
Fayda maliyet analizinde projelere iliflkin iki tür karar söz konusu olabilmektedir. Bunlardan birincisi,
bir projenin tek bafl›na elveriflli olmad›¤› karar›,
ikincisi ise, birden çok projeyi karfl›laflt›rma ve s›ralama karar›d›r. Bu kararlar için kullan›lan yöntemler ise net bugünkü de¤er, fayda maliyet oran› ve iç
verim oran› yöntemleridir.
Net bugünkü de¤er yönteminde, faydalar ak›m›n›n
bugünkü de¤erinden, maliyetler ak›m›n›n bugünkü
de¤eri ç›kar›lmakta ve net bugünkü de¤er bulunmaktad›r. Ancak bu yöntemle farkl› ölçeklerdeki
çeflitli projeleri karfl›laflt›rmak mümkün de¤ildir.
Fayda maliyet oran› yönteminde, bugüne indirgenen faydalar bugüne indirgenen maliyetlere oranlanmakta ve bu oran›n en yüksek oldu¤u proje seçilmektedir. ‹ç verim oran› ise, gelecekteki faydalar
ak›m› ile maliyetler ak›m› fark›n›n de¤erini s›f›ra
eflitleyen faiz oran›d›r. Bu oran tüm projeler için
kullan›lan ve önceden belirlenmifl bir oran ile karfl›laflt›r›l›r. ‹ç verim oran› daha yüksek ise, proje elveriflli kabul edilir.
Verilen örnekler ile de¤iflik projelerden hangisinin
daha uygun oldu¤unu saptamak.
Net bugünkü de¤er yöntemine göre, verilen projelerden net bugünkü de¤eri pozitif olan proje, fayda
maliyet oran› yöntemine göre verilen projelerden
fayda maliyet oran› birden büyük olan proje, iç verim oran› yöntemine göre ise, verilen projelerden
net bugünkü de¤eri s›f›ra eflitleyen iskonto oran›n›n genel iskonto oran›ndan büyük oldu¤u projeler
seçilmektedir.
116
Kamu Ekonomisi
1. Afla¤›dakilerden hangisi fayda maliyet analizinin uygulama alan›na giren projelerden biri de¤ildir?
a. Taflk›ndan korunma
b. Metro
c. Karayollar›
d. Köprü
e. Askeri harcama
6. ‹leriki y›llarda gerçekleflecek fayda ve maliyetlerin bugünkü de¤erlere dönüfltürülmesinde kullan›lan orana ne
ad verilir?
a. Fayda maliyet oran›
b. Faiz oran›
c. Bileflik faiz oran›
d. ‹skonto oran›
e. Yat›r›m oran›
2. Fayda maliyet analizine ilk katk›y› tüketici rant› kavram›n› aç›klayarak yapan ekonomist afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Marshall
b. Dupuit
c. Hicks
d. Kaldor
e. Pareto
7. Bir
y›s›yla
a.
b.
c.
d.
e.
3. Belirli bireyler ya da gruplar için ortaya ç›kan fayda
art›fl›n›n baflka bireyler ya da gruplar için do¤an bir fayda
kayb›na eflit oldu¤u durum hangi fayda kavram› ile ifade
edilmektedir?
a. Do¤rudan fayda
b. Gerçek Fayda
c. D›flsal fayda
d. ‹tibari fayda
e. Dolayl› fayda
8. Projede kullan›lan girdilerin de¤erlerinin toplam› ne
tür bir maliyettir?
a. Dolayl› maliyet
b. Reel maliyet
c. Maddi maliyet
d. Maddi olmayan maliyet
e. Do¤rudan maliyet
Kendimizi S›nayal›m
4. Fayda maliyet analizinde net bugünkü de¤er formülü
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. NBD =
(F-M)1 (F-M)2 (F-M) 3
+
+
+
1+i
(1+i)2
(1+i)3
b. NBD =
(F+M) 1 (F+M)2 (F+M) 3
+
+
+
1+i
(1+i)2
(1+i)3
c. NBD =
(FM)1 (FM)2 (FM) 3
+
+
+
1+i
(1+i)2 (1+i)3
(F-M) n
+
+
(1+i)n
+
(F+M) n
(1+i)n
sulama projesi sonucunda verimlilik art›fl› ve dolagelir art›fl› sa¤lan›rsa, bu ne tür bir faydad›r?
Gerçek fayda
‹tibari fayda
Dolayl› fayda
D›flsal fayda
Maddi olmayan fayda
9. Fayda maliyet oran› neyi gösterir?
a. Her y›la ait fayda maliyet oranlar›n›n ortalamas›n›
b. Projenin faaliyete geçti¤i y›ldaki fayda maliyet
oran›n›
c. Proje ömrünün tam ortas›na isabet eden fayda maliyet oran›n›
d. Projenin faydalar›n›n bugünkü de¤erinin maliyetlerin bugünkü de¤erine oran›
e. Projenin fayda ve maliyetinin bugünkü de¤erini
(FM) n
(1+S)n
d. NBD =
(F-M) 1 (F-M)2 (F-M)3
+
+
+
1+i
1+i
1+i
+
e. NBD =
(F-M)1 (F-M) 2 (F-M) 3
+
+
+
1-i
(1-i)2
(1-i)3
+
(F-M) n
1+i
(F-M) n
(1-i)n
5. Afla¤›dakilerden hangisi fayda maliyet analizinin piyasa kârl›l›k analizlerine karfl› ifade edilen üstünlüklerinden
biri de¤ildir?
a. Sosyal maliyet ve fayday› dikkate almas›
b. D›flsal ekonomileri kapsamas›
c. Kamusal mallara uygulanabilmesi
d. Siyasal karar ve tercihlerden etkilenmesi
e. Kamu kesiminde kaynaklar›n etkin kullan›m›n›
gerçeklefltirmesi
10. Fayda maliyet analizi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden
hangisi yanl›flt›r?
a. ‹skonto oran› büyüdükçe, faydalar›n bugünkü de¤eri maliyetlere göre daha çok etkilenir.
b. ‹skonto oran›n›n de¤iflmesi, projeler aras› s›ralamay› de¤ifltirebilir.
c. ‹skonto oran›n›n yükseltilmesi, elveriflli proje say›s›n› azalt›r.
d. Küçük iskonto oran›nda elveriflli görülen bir proje,
yüksek iskonto oran›nda elveriflsiz olabilir.
e. Fayda maliyet analizine konu olan tüm kamu projelerinde farkl› iskonto oranlar› kullan›lmal›d›r.
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
117
Yaflam›n ‹çinden
Bo¤az’a üç köprü daha!
‹stanbul’da üçüncü köprüye ihtiyaç var m›? Karayollar› Müdürlü¤ü’nün yan›t› ‘Evet, derhal.’
Müdürlü¤e göre e¤er metroya yönelinmezse, dördüncü, beflinci köprüye de ihtiyaç olacak
SEL‹M EFE ERDEM
‹STANBUL - Bo¤az’›n gündeminde bahar, ad›m ad›m
bo¤aziçi Köprüsü’ne ulaflmaya çal›flanlar›n gündeminde
tatil, Karayollar› 17. Bölge Müdürü Cahit Turan’›n masas›ndaysa üçüncü, dördüncü ve beflinci köprüye dair
planlar var.
‹stanbul’un iki yakas› aras›nda trafi¤in alarm verdi¤ini söyleyen Karayollar› 17. Bölge Müdürü Turan’a göre
üçüncü köprü zaten ‘flart’. Turan, “E¤er metro sistemini yaymaz ve bütün ‹stanbul ulafl›m›n› karayolu üzerinden yaparsan›z 2015 y›l›nda Bo¤az’a dördüncü, beflinci
köprü de gelir” diyor.
Çevreyolu cadde oldu
17. Bölge Müdürü Turan, ‹stanbul’da mevcut iki bo¤az köprüsünün 1998 y›l›nda kapasitelerini doldurdu¤unu söylüyor.
Turan’a göre en büyük sorun, ‹stanbul’da flehiriçi
yollar›n ve rayl› sistemin yetersiz kalmas›. Buna ba¤l›
olarak çevreyollar›n›n flehiriçi caddeye dönmesi.
Günde 500 bin araç
Toplam kapasiteleri 250 bin araç olan iki köprüde flu
anda 360 bin araçl›k trafik oldu¤unu söyleyen Turan,
1998 y›l›ndan bu yana köprülerde günde 18 saat bir sa¤a
bir sola ilave flerit koymak zorunda kald›klar›n› anlat›yor.
“Bu yollarda alarm zillerinin çald›¤›n›n göstergesi.
2015 y›l›nda 15 milyon insan yaflayacak. E¤er metro sistemini yaymaz ve tüm ‹stanbul ulafl›m›n›karayolundan
yaparsan›z 2015 y›l›nda Bo¤az’a dördüncü, beflinci köprü de gelir.”
‘500 milyon Dolar kay›p’
Turan’›n flikayeti, afl›r› yüklenme’den dolay›, çevre
yollar›nda trafik iflkencesinin yan› s›ra zaman ve para
kayb› yaflanmas›:
“fiehiriçi yoldan gitmek ayr› bir ›st›rap oldu¤undan, ‹stanbullular yak›n mesafedeki bir yere gitmek için bile çevre yolunu kullan›yor. Bir kavflaktan çevre yoluna giriliyor,
di¤erinden ç›k›yor. Ortalama seyehat süresi bir saat ama
bunun 45 dakikas› trafik s›k›fl›kl›¤›ndan kaynaklanan bekleme süresi. 120 kilometre ortalama h›z ve A s›n›f›nda
hizmet seviyesi olmas› gereken çevre yolunda mesai saatlerinde ortalama 20 km h›zla ve F seviyesinde yolculuk
yap›l›yor. ‹ki çevre yolundaki trafik s›k›fl›kl›¤›n›n sadece
yak›t ziyan› y›ll›k 500 milyon Dolar (750 trilyon lira).”
Köprüden ray geçecek
Turan’a göre ‹stanbul’da trafik sorununun çözümünde ‘duygusal’ davran›l›yor. Turan, ‹stanbul’un trafik
çilesine çözüm yolu olarak nüfus ve istihdam yo¤unlu¤unun merkezi say›lan Bayrampafla, Gaziosmanpafla,
Ümraniye, Sar›gazi gibi iç bölgelerden geçecek metro
hatt›n› ve üçüncü köprüyü gösteriyor: “insanlar duygusal düflünüp hissiatlar›yla hareket ettikleri zaman ülkelerimizin menfeatlerini yere çalar. Her projenin bir bedeli vard›r ama önemli olan toplum ve ülkeye faydas›d›r.
Köprü yan›nda tünel, viyadük...
Bo¤az’a olas› yeni köprüler için befl koridor tespit edildi.
Karayollar› 17. Bölge Müdürü Cahit Turan, do¤al dokuya en
az zarar verme, yap›m ve iflletim maliyetleri aç›s›ndan en
ekonomik olma ve trafik sorununa çözüm kriterleri aç›s›ndan ‘Vaniköy Arnavutköy’ güzergâh›n›n ön plana ç›kt›¤›n› söyledi. imar plana ifllenmesi istenen üçüncü köprü mevcut iki
köprü aras›nda, Vaniköy-arnavutköy güzergâh›nda olacak,
dört fleritte rayl› sistem bulunacak. Köprüye ait çevreyolu
‘Göztepe-Hasdal’ ve ‘HasdalHaramidere’ aras›nda 62 kilometre uzunlu¤unda iki etaptan oluflacak.
Projede 4.7 kilometre uzunlu¤unda sekiz tünel, 11.6 kilometrelik 25 viyadük, befl ba¤lant› yolu, 23 köprülü kavflak
bulunacak.
Karayollar›’n›n üçüncü köprü seçenekleri ve 20 y›ll›k iflletme plan›na göre maliyetleri
Nakkafltepe-Ortaköy (1170 m.): 3 milyar 156 milyon Dolar 1. köprü güneyi
Vaniköy (1100m.): 2 milyar 51 milyon Dolar ‹ki köprü aras›
Çubuklu-Yeniköy (1600 m.): 3 milyar 159 milyon Dolar 2. köprünün kuzeyi
Beykoz Keçiburnu (1450 m.): 5 milyar 9 milyon Dolar 2. köprünün kuzeyi
A.Kava¤›-Sar›yer (950 m.): 7 milyar Dolar 2. köprünün kuzeyi
Arnavutköy’de bu projeyle ilgili toplam 16 adet
bina y›k›lacak. ‹stanbul’da her gün milyonlarca insan
trafikte iflkence çekiyor.
Önemli olan böyle bir ulafl›m altyap›s›na ihtiyaç
olup olmad›¤›d›r. Üçüncü köprüye ihtiyaç vard›r.
Üçüncü geçifli yapt›¤›m›z zaman, bugün 250 bin araç
olan kapasite 370 bine ç›kacak ve bugünkü iflkence
de yaflanmayacak. ‹stanbul’u boydan boya kat edecek
metro sistemi için üçüncü köprünün orta rüfüjü rayl› sisteme ayr›lacak. Böylece 4’üncü Levent ve Anadolu Otogar› aras›nda metro ba¤lant›s› kurulacak.”
Bakanl›k ne derse ‘olur’
Karayollar› 17. Bölge Müdürü Cahit Turan, üçüncü köprü projesinin flehir imar plan›na ifllenmesinin
hemen ard›ndan hayata geçebilece¤ini belirtiyor.
“fiehir içinde yap›lmas› düflünülen bir projenin
hayata geçmesi için önce o flehrin imar planlar›na
projenin ifllenmesi gerekiyor. Belediye ifllenmezse
bunu aflma imkân› vard›r. Bay›nd›rl›k Bakanl›¤› projeyi plana resen iflleyebilir ama bu flimdiye kadar kullan›lmam›fl bir yöntem de¤il. Tüm flehir planlar›n›n
onay merci; Bay›nd›rl›k Bakanl›¤›’ndad›r. Belediye
imar planlar›n› yapar ve Teknik Araflt›rma ve Uygulama Genel Müdürlü¤ü’ne gönderir. O planlar orada
nihai olarak onan›r. en yüksek merci oldu¤undan,
bakanl›k gerek görürse bunu plana iflleyebilir.
Kaynak: RAD‹KAL, 10 May›s 2003.
118
“
Kamu Ekonomisi
Okuma Parças›
YAfiAMA DE⁄ER B‹ÇMEK
Yaflama de¤er biçmek maliyet-fayda analizinin en zor
konular›ndan biridir, ancak bu sorun, bir yolun ya da bir
köprünün ne kadar güvenli olmas› gerekti¤i gibi sorunlar›n da merkezinde yer almaktad›r. Bu sorular› yan›tlamal›y›z. Çünkü, seçilen projeler sayesinde kaybedilen veya
korunan yaflamlara de¤er biçmemiz gerekmektedir. Yaflama parasal bir de¤er biçmek zannedilece¤i gibi ac›mas›z bir düflünce de¤ildir. Yüzdü¤ümüzde, otomobil ve
uçak kulland›¤›m›zda veya sigara içti¤imizde karfl›laflt›r›labilir hesaplamalar yapar›z. Bütün bu faaliyetler do¤al
riskler tafl›makta ve bunlar›n beklenen maliyetleri ve faydalar›n›n hesaplanmas›, bizim bu riskli faaliyetlere devam edip etmeyece¤imizi ya da ne ölçüde devam edece¤imizi belirlemektedir.
Yaflam›n de¤erini hesaplamada yayg›n olan yöntem befleni sermaye yaklafl›m› olarak adland›r›lmaktad›r. Bu yöntemde de¤er, kaybedilen potansiyel gelire göre hesaplanmaktad›r. Mevcut iflgücü içinde yer alanlar için hesaplama
yapmak oldukça kolay oldu¤u halde, ev d›fl›nda hiç çal›flmam›fl olanlar için bunun hesaplanmas› son derece zordur. Di¤er yandan, bu hesaplamalara a¤r›, üzüntü ve ac›
dahil edilmedi¤inden befleri sermaye yaklafl›m›n›n yaflam›n de¤erini esas de¤erinin çok alt›nda tahmin etti¤i yönünde elefltiriler de söz konusudur. Alman hükümeti, yaflam›n de¤erini, basitce, kazançlar›n iskonto edilmemifl
de¤erini alarak hesaplamaktad›r. Bu, aç›kça yaflam›n tahmin edilen de¤erini yükseltmektedir. Ancak di¤er hükümetlerce bu yöntem kullan›lmam›flt›r.
‹flveç, Britanya, Birleflik Devletler ve Yeni Zelanda art›k
befleri sermaye yaklafl›m›n› kullanmamaktad›rlar. Bu ülkeler yaflam›n de¤erini, daha güvenli otomobiller veya
daha zor tutuflan giyecek gibi ilave güvenlik önlemleri
için para verme isteklili¤i ile ölçmektedirler ve bunu genellikle iki yaklafl›m› kullanarak yapmaktad›rlar. Yakla-
fl›mlar›n birinde, bireylere ilave güvenlik önlemleri için
ne kadar ödemeye istekli olduklar› sorulur. Bununla birlikte bu yaklafl›m bafllang›çta risklerin oldukça küçük oldu¤u birçok durumda bireylerin riskleri kolayca hesaplayabilece¤ini varsayar. Di¤er yaklafl›m, farkl›l›klar› piyasa
verilerinden hareketle hesaplamaktad›r. Örne¤in, e¤er bireyler otomobillerinde daha iyi bir fren sistemi için 500$
daha fazla ödemeye istekliyseler, bu, bireylerin daha çok
güvenlik için ne kadar para ödemeye istekli olduklar› aç›s›ndan de¤erlendirilir. Yüksek riskli ifller (örne¤in, kömür
iflçili¤i) ile düflük riskli ifller (örne¤in, ö¤retim üyeli¤i)
aras›ndaki ücret farkl›l›klar› da bireylerin daha çok güvenlik için ödemeye istekli olduklar› fiyatlar›n hesaplanmas›nda kullan›labilir.
Burada, korunan yaflamlara biçilen de¤erlerin riskin türüne göre de¤iflip de¤iflmedi¤i gibi ilginç bir konu ortaya
ç›kmaktad›r. Söz gelifli, araba kazas›ndan korunulan bir
yaflam ile tren kazas›ndan korunulan bir yaflam›n de¤eri
ayn› m› olmal›d›r? ABD hükümeti bu ikisi aras›nda bir
fark görmezken, iki Britanyal› ekonomist ölüm biçiminin
bireyler aç›s›ndan önemli oldu¤unu ileri sürmektedir. Bu
ekonomistler, bireylerin metro gibi toplu tafl›ma kazalar›ndan korunmaya otomobil kazalar›na göre daha fazla
para ödemeye istekli olduklar›n› ifade etmektedir. Bu
ekonomistlere göre bu durum, bireylerin kendi otomobillerini kullan›rken kazalardan kaç›nmaktaki flanslar›n›n,
kamu tafl›mac›l›¤›nda oldu¤undan daha çok oldu¤u inanc›n› yans›tmaktad›r.
Ödemeye isteklilik yönteminin ilginç bir sonucu, de¤iflik
hükümetlerin yaflam›n tahmin edilen de¤erine iliflkin
önemli farkl›l›klar ortaya koymas›d›r. Birleflik Devletler
örne¤inde en yüksek de¤er 2.6 milyon $ d›r. Bununla birlikte ‹sveç ve Britanya’da yap›lan benzer hesaplamalarda
kurtar›lan her yaflam için tahmin edilen de¤er 1.2 milyon
$ ve 1.1 milyon $’d›r.
Kaynak: Michael L. Marlow, Public Finance, Theory
and Practice, The Dryden Press, New York, 1995, s. 400.
”
Ünite 7 - Fayda Maliyet Analizi
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Brent, R. J. (1996). Applied Cost - Benefit Analysis.
Edward Elgar, Cheltenham.
Buluto¤lu, K. (2003). Kamu Ekonomisine Girifl. Yap›
Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul.
Connolly, S. ve Munro, A. (1999). Economics of the
Public Sector. Prentice Hall, Essex.
Rosen, H. (2002). Public Finance. Sixth Edition. McGrawHill, New York.
119
Yan›t Anahtar›
1
e
2
b
3
d
4
b
5
c
6
d
7
a
8
e
9
d
10 e
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Fayda Maliyet Analizinin
Uygulama Alan›” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Fayda Türleri ve
Faydalar›n Hesaplanmas›” bölümünü gözden
geçirniniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Fayda Türleri ve
Faydalar›n Hesaplanmas›” bölümünü gözden
geçirniniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Karar Yöntemleri”
bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Fayda Maliyet Analizinin
Uygulama Alan›” bölümünü gözden geçirniniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Karar Yöntemleri”
bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Fayda Türleri ve
Faydalar›n Hesaplanmas›” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Maliyet Türleri ve
Maliyetlerin Hesaplanmas›” bölümünü gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Karar Yöntemleri”
bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Karar Yöntemleri”
bölümünü gözden geçiriniz.
120
Kamu Ekonomisi