Japonya`nın Azerbaycan`da yatırım siyaseti İsrail Emirov Doğunun

Japonya`nın Azerbaycan`da yatırım siyaseti İsrail Emirov Doğunun

Japonya¶nÕn Azerbaycan¶da yatÕrÕm siyaseti
øsrail Emirov
Do÷unun eski devletleri olan Azerbaycan ve Japonya arasÕndaki iliúkiler
geç bir dönemde, yani XX. yüzyÕlÕn sonlarÕnda baúlamÕútÕr. Buna ra÷men bu
iliúkiler ça÷daú dönemde siyasi ve ekonomik alanda özellikle daha geliúmiú
duruma çatmÕúdÕr.
Genellikle Japonya ve Azerbaycan arasÕndaki iliúkilerin böyle geç
kurulmasÕnÕ bir takÕm nedenlere irca etmek mümkündür. Bunlardan Japonya ve
Azerbaycan arasÕndaki mesafe açÕsÕndan uzaklÕk, Japonya¶nÕn yabancÕ ülkelere
iliúkin özel siyasetinin bulunmamasÕ ve s. gibi nedenler gösterile bilir. Fakat
aradaki iliúkilerin böyle geç baúlamasÕna bakarak bu iki halk arasÕnda iliúkilerin
bulunmadÕ÷Õ yargÕsÕna varmak do÷ru kabul edilemez. Buna iliúkin úu olguya
dikkat etmek gerekir: Japonya devleti hakkÕnda ilk bilgiyi XI. yüzyÕlda yaúamÕú
Türk düúünür ve seyyahÕ Mahmut KaúgarlÕ vermiú, JaponlarÕ ³deniz halkÕ´ ve
Do÷uyla ticaret iliúkilerine sahip olan bir devlet gibi göstermiútir.1 Belli
olmaktadÕr ki, her iki halkÕn tacirleri, seyyahlarÕ, denizcileri arasÕnda her zaman
irtibat olmuútur.
1603 yÕlÕndan, yani ³Edo döneminden´ baúlayarak Japonya devleti
yabancÕ ülkelerle irtibatta ³göreceli teklenme´ kapalÕ siyasetini izlemiútir.
Ancak Meidzi döneminde bu siyaseti askÕya alan (1868) Japonya hükumeti Çar
Rusya¶sÕnÕn terkibinde olan Azerbaycan¶la iliúkiler kuramamÕútÕr.2
1
³Atatürk merkezinin dergisi´ Sevim Tekeli, ³ølk Japon haritasÕnÕ çizen Türk Kaú÷arlÕ Mahmut ve Kristof
Kolomb¶un haritasÕna dayanarak en eski Amerika haritasÕnÕ çizen Türk AmiralÕ Piri Reis´, Atatürk Kültür, Dil
ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, sayÕ 6, sayfa 3.
2
Tetsuya Yabachi, Yeni Türk cümhuriyetlerinde Japon yatÕrÕmlarÕ, østanbul ³VarlÕq´2001, sayfa 2.
1
Buna ra÷men 1871 yÕlÕnda Meidzi hükumetinin büyükelçi sÕfatÕyla
gönderdi÷i Tomomi øvakura Avrupa ve Amerika¶ya seyahat etti÷i sÕrada bu
heyetten bir grup Çeniçiro Fukuúi¶nin baúkanlÕ÷Õnda OsmanlÕ devletinde
bulunmuútur. Onlar OsmanlÕ devleti hakkÕnda araútÕrmalarda bulunmuú, kendi
devletlerine bir mektup hazÕrlamÕúlar. Bu mektupta Japonya temsilcili÷i heyeti
uluslararasÕ fuarda sergilenen Kafkasya türk ürünlerinden de bilgi vermiútir.3
Belli olmaktadÕr ki JaponlarÕn Azerbaycan ürünleri hakkÕnda bilgileri
olmuútur. Ama çar Rusya¶sÕnÕn sömürgecilik siyaseti ekonomik iliúkilerin
kurulmasÕna imkan vermemiútir. Bu dönemde Azerbaycan¶Õn ekonomik ürünleri
imparatorlu÷un ticareti terkibinde dünya pazarlarÕna çÕkarÕlmÕú, bu arada petrol
dünya ülkelerinden birço÷una taúÕnmÕútÕr. Bu ölkelere örnek olarak Çin,
øndonezya, Avusturalya¶nÕn adlarÕ kaynaklarda zikredilmektedir.4
Bu devletlerle komúuluk iliúkisinde olan Japonya da muhtemelen petrol
ihtiyaçlarÕnÕ Azerbaycan petrolüyle karúÕlamÕútÕr.
1904-1905 yÕllarÕnda Rus-Japon savaúÕndan sonra ve ayrÕca Birinci Cihan
Harbinin sürdü÷ü dönemde Rusya ømparatorlu÷u ile Japonya¶nÕn ekonomik
iliúkileri zayÕf olmuútur. Bu durum XX. yüzyÕlÕn 20¶li yÕllarÕna dek sürmüútür.
Fakat Sovyetler Birli÷i kurulduktan sonra di÷er devletlerin yanÕsÕra Yaponya ile
de iliúkileri yeniden kurulmuútur.
øúaret etmek gerekir ki 1920 yÕlÕnda Azerbaycan¶da Sovyet hakimiyeti
kurulduktan sonra yeni hükumete karúÕ çÕkan aydÕnlar ve politikacÕlar
vatanlarÕnÕ terk etmiú, onlardan bir grubu da Japonya¶ya göç etmiúler. Onlar
Orta Asya ve Volga kÕyÕlarÕndan göç eden temsilcilerle birleúerek Tokyo¶da
kendi derneklerini kurmuú, sivil etkinliklerde bulunmuú, ticaretle iúti÷al etmiú
ve birtakÕm yatÕrÕmlarda bulunmuúlar. Daha sonra devamlÕ olarak Japonya¶da
kendilerine ait birtakÕm müesseseler de kurmuúlardÕr.
3
4
Naito, Chisu: Nitto Kosho-shi (Japon-Türk iliúkileri tarihi), Tokyo, 1931, sayfa 34.
Ziya Bünyadov, Azerbaycan Tarihi, Bakü, Bakü Devlet Universiteti yayÕnevi. 1994, sayfa 606.
2
Azerbaycan¶da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra bahis konusu iki
ülke arasÕndaki ekonomik iliúkiler imparatorluk iliúkileri çerçevesinde cereyan
etti÷inden dolayÕ bu iliúkiler oldukça zayÕf olmuútur. ùöyle ki 1965 yÕlÕnda
SSCB¶ye seyahat eden yabancÕ ülkenin (7 devlet) temsilcileri içerisinde Japon
úirketlerinin de resmileri bulunmuú, onlardan bir grubu Azerbaycan¶a gelerek
burada gendi ilgi alanlarÕ çerçevesinde ekonomik incelemelerde bulunmuúlar.5
Bundan sonra 1967 yÕlÕnda Japon úirketlerinin iúbirli÷iyle kÕsmen yerli kÕsmen
de Japon teknolojisi esasÕnda kurulan ve dünya standartlarÕna uydurulan integral
mikroúemalarÕn üretilmesi alanÕnda uzmanlaúan Azon fabrikasÕ faaliyete
baúlamÕútÕr.6
Bundan sonra 1973-1975 yÕllarÕnda Japon úirketi Toúiba¶nÕn lisansÕ ile
Bakü Maiúet Kondisionerleri fabrikasÕ inúa edilmiú ve üretime baúlamÕútÕr.7
Belli oldu÷u üzere bu iúbirli÷i imparatorluk kurallÕk çerçevesinde kurulmuú,
yÕllar geçtikçe bu iúbirli÷i daha da geliúmiútir. Bununla ba÷lantÕlÕ olarak yapon
teknolojisi esasÕnda kurulmuú ve 1973 yÕlÕndan üretime baúlamÕú SumkayÕt
Kompressor fabrikasÕ da karúÕlÕklÕ iúbirli÷inin örneklerinden biri oldu÷u olgusu
da gözardÕ edilememelidir. Bundan baúka Japon úirketlerinin yardÕmÕyla 1992
yÕlÕnda aynÕ fabrikada motorlarÕn tamiri için yeni teknolojiler de kullanÕma
açÕlmÕútÕr.8
YukarÕdaki örneklerden de belli olmaktadÕr ki hatta ba÷ÕmsÕz olmadÕ÷Õ bir
dönemde bile Japonya ve Azerbnaycan arasÕnda ekonomik iliúkiler zayÕf
düzeyde olmasÕna ra÷men mevcut olmuútur. Bu durum SSCB da÷Õlana kadar
devam etmiú, ancak bundan sonra Avrasya kÕtasÕnda ciddi arazi de÷iúikleri
ortaya çÕkmÕú, parçalanan imparatorluktan yeni 15 devlet do÷muútur. Bu
devletlerden
biri
de
Azerbaycan
Cümhuriyeti
olmuútur.
Azerbaycan
5
øsrail Amirov ³Japonya-Azerbaycan iliúkileri1990-2000´Tarih ve Onun Problemleri (Nazari, ilmi, metodik
dergi), No: 4, Bakü, 2002, sayfa 123.
6
Hironao Matsutani, Japonya¶nÕn dÕú politikasÕ ve Türkiye, Ankara: Ba÷lam, yayÕnevi 1995, sayfa 163.
7
Vaqif A÷ayev ³Japonyaya bir bakÕú´ Ayna gazetesi, 17 AralÕk.
8
Stratejik Analiz, s. 27, c. III (2002), sayfa 51.
3
Cümhuriyeti¶nin ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ kazandÕktan sonra dünya devletleriyle çeúitli
alanlarda iliúkiler kurmuútur ki bunlardan birisi de Japonya olmuútur. Ama bu
iliúkiler yarandÕ÷Õ andan lazÕmi biçimde geliúememiútir. Bunun nedeni
AzerbaycanÕn
kendi
egemenli÷ine
kavuútuktan
sonra
birtakÕm
ciddi
problemlerle yüzleúmesidir. BunlarÕn arasÕnda ermenilerin toprak iddialarÕ, dÕú
baskÕnÕn artmasÕ, hükumet krizi, enfilasyon, iç çatÕúma korkusu, ve s. gibi
olaylar vuku bulmuú, böyle bir dönemde Azerbaycan Cumhuriyetinin varlÕ÷Õ
bile tehlikeye girmiútir. Bu gibi sebeplerden birtakÕm devletlerin yanÕsÕra
Japonya¶yla da iliúkiler evrak üzerinde kalmanÕn ötesine geçememiútir. Do÷al
olarak bu ve benzeri olaylarÕn daha da a÷ÕrlaúmasÕ yüzünden hükumet
yönetiminde çeúitli makamlarda bulunan üyeler Haydar Aliyev¶i devletin
yönetimine davet etmiúler. Bundan sonra ülkedeki ciddi kriz kÕsmen ortadan
kalkmÕú, halk içerisinde nüfuzunun artmasÕ 1993 yÕlÕ Ekim ayÕ seçimlerinde
vurucu büyüklükte halkÕn oylarÕnÕ almasÕna zemin yaratmÕú ve Haydar Aliyev
CumhurbaúkanÕ seçilmiútir. Bundan sonra H. Aliyev ilk baúta geçici ateúkes
anlaúmasÕ yaparak ekonomik geliúme siyasetini takip etmeye baúlamÕútÕr.
H.Aliyev bu siyasetle ba÷lantÕlÕ olarak ilk baúa petrol stratejisi planÕnÕ ileri
sürmüútür. Bu planÕn esas mahiyeti ülkede yabancÕ úirketlerin yatÕrÕmlarÕnÕ
temin etmek, onlara ticaret yapmalarÕ için ³açÕk kapÕlar´ siyasetini yürütmekten
ibaretti. PlanÕn asÕl unsuÕrlarÕndan olarak dünya ülkelerinin petrol úirketlerine
duyuru kabul edilmiútir. Bu prosesin dir ö÷esi olarak da Japonya petrol úirketleri
Azerbaycan¶a davet edilmiútir. Bu zaman Japonya ülkenin petrol ihtiyaçlarÕnÕn
%98-i Orta Do÷u ülkelerinden karúÕlamaktaydÕ.9
Ancak 1990¶lardan baúlayarak Japonya kendi enerji planÕnda de÷iúimler
yapmayÕ kendisi için bir hedef haline getirmiútir. Bu olgu, Japonya bir tek
kaynaktan petrol almanÕn ne kadar riskli oldu÷unu anlamasÕ faktöründen
kaynaklanÕyordu. Buna iliúkin baúka bir olgu da 70¶li yÕllarda Arap devletleri
9
Azerbaycan Cumhuriyeti DÕú øúleri BakanlÕ÷Õ Arúivi, 2000 yÕlÕ, sayfa 18.
4
øsrail-Filistin çatÕúmalarÕnda do÷ru tarafta yer almadÕ÷Õna göre Japonya¶ya
petrol satÕúÕnÕ ambargo altÕna almasÕ, Japonya Filistin lehine tüm kararlarÕ
uluslararasÕ organizasyonlarda destekledikten sonra bu ambargo kalkmÕú
olmasÕdÕr.10 BunlarÕ dikkate alan Japonya enerji kaynaklarÕnÕ arttÕrmak
düúüncesinden olmuútur. Ba÷lantÕlÕ olarak ciddi araútÕrmalar yapan Japonya
úirketleri, Merkezi Asya, Kafkasya ve bunun içerisinde Azerbaycan¶da
yatÕrÕmlar yaratmayÕ hedeflemiútir. Bu faaliyet Japonya hükumetinin direkt
deste÷iyle gerçekleúmiútir. ùöyle ki Japonya hükumetinin yardÕmlarÕ ile Japon
úirketleri BatÕ ve Do÷u Avrupa da dahil olmak üzere di÷er ülkelerde de
yatÕrÕmlar yapmÕúlar. Ama bu yatÕrÕmlarÕn sonucu bahsedilen úirketlerin daha
çok Asya¶daki ülkelerle yatÕrÕm yapma meylinde oldu÷unu söylemeye imkan
vermektedir. øúaret edilmelidir ki bu úirketlere Japonya bankalarÕ destek
olmaktalar.
Bunun yanÕsÕra úuna da iúaret etmek gerekmektedir ki 1990¶lÕ yÕllarda
Japonya bankalarÕ Asya ülkelerinde 6 milyar ABD dolarÕ de÷erinde yatÕrÕmda
bulunmuúlar. Bunun nedeni bu topraklarda boú topraklarÕn çok ve fÕyatÕn ucuz
olmasÕ, burada ihraç operasyonlarÕnÕn daha uygun olmasÕ, düúük fiyata ameleler
bulunmasÕ ve benzeri faktörlerdir. Belli olmaktadÕr ki Japon úirketleri
üretimlerini bu faktörleri dikkate alarak dÕúarÕda kurmuúlar.
Japon úirketleri Azerbaycan devletine Asya kÕtasÕ terkibinde yatÕrÕmlarda
bulunmayÕ planlaútÕrmÕúlar. Bunun yanÕ sÕra úunu da dikkate almak
gerekmektedir ki 1990 yÕllarÕnda Japon úirketler Azerbaycan da dahil kendi
üretimlerinin %65-ni Asya devletlerinde yapmÕúlardÕr.11 Japonya DÕú øúleri
BakanlÕ÷Õ ise Azerbaycan da dahil eski SSCB devletlerinin tamamÕnÕ Avrupa
devletleri olarak kabul etmektedir. Fakat bunun yanÕ sÕra Azerbaycan¶la
Japonuya arasÕnda tarihi dostluk iliúkilerinin bulunmasÕ aynÕ zamanda her iki
10
Heydԥr Ԥliyev vԥ Azԥrbaycan-Yaponiya münasibԥtlԥri AsrÕn Mukavelesi-10. Azerbaycan böyük geliúme
yollarÕnda (tarihi-siyasi tahlil), Bakü, 2004, sayfa 30.
11
Prezident aparatÕ AsrÕn Mukavelesi, Bakü, 2004, sayfa 12.
5
halkÕn aynÕ dil ailesine mensup olmasÕ, bundan baúka ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ kazanmÕú
devletlerin yeniden Rusya¶nÕn ekonomik nüfuz alanÕna düúme korkusu da
JaponlarÕn burada yatÕrÕmlarda bulunmasÕna zemin hazÕrlayan faktörlerden
olmuútur. Sonuncu faktörün bukadar ciddiye alÕnmasÕnÕn nedenlerinden birisi de
Japona ile Rusya arasÕnda økinci Cihan Harbinin sonucuna ait barÕú
anlaúmasÕnÕn henüz dahi imzalanmamÕú olmasÕdÕr. Japonya hükumeti henüz
dahi Kuril adalarÕnÕ Rusya¶dan talep etmektedir. øúaret edildi÷i üzere
Japonya¶nÕn Azerbaycan¶a yönelik politik ilgisinin çok zayÕf oldu÷u
söylenebilir.
Japonya
hükumeti
úirketlerinin
iúine
destek
olmak
için
Azerbaycan¶da maliye ve yönetim programlarÕ hazÕrlamakta, teknolojik alanda
bu ülkeye yardÕm etmektedir. AynÕ zamanda Japonya úirketlerinin bu bölgede
yatÕrÕm yapmalarÕnÕn sebeplerine Azerbaycan¶Õn Büyük øpek Yolu üzerinde,
Asya ile Avrupa¶yÕ birleútiren bir mevkide bulunmasÕ da zemin hazÕrlamÕútÕr.
Bu bakÕmdan Japonya hükumeti Azerbaycan¶da Japon úirketlerinin garantörü
rolünü oynamaktadÕr. Bu nedenledir ki Japon úirketler Japon hükumetinin
teminatÕnÕ aldÕktan ve bununla ba÷lantÕlÕ olarak kredi ayÕrmalarÕndan sonra
yatÕrÕmlarda bulunmaktalar.
Azerbaycan ile Japonya arasÕndaki iliúkiler bu ve benzeri faktörlerin
etkisi altÕnda baúlamÕú, petrol sektoründe daha da geliúmiútir. Bununla ba÷lantÕlÕ
olarak iúaret etmek gerekir ki, Japonya úirketleri bu ülkede yatÕrÕmlarda
bulunmak planlarÕnÕ gerçekleútirmek amacÕyla keúfiyat karakterli temsiciler
göndermiútir.
Bundan sonra Japonya hükumeti petrolden daha fazla pay almak için
kendi siyasetini ortaya koymuútur. Bu siyasetin de esas hedefi olarak Japonya
petrol úirketlerine destek olmak için Azerbaycan cumhuriyetinin çeúitli
müesseselerine destek olmaktan ibaret olmuútur. ùöyle ki Japonya petrol
úirketleri daha çok hükumetlerinin O.D.A. (Official Development AssistanceResmi Geliúme YardÕmÕ) çerçevesinde yardÕm etti÷i ülkelerde yatÕrÕmlarda
6
bulunuyorlar. E÷er Japonya hükumeti bir ülkeye O.D.A. yardÕmÕnda
bulunmamÕúsa Japon úirketlerinin bu ülkede yatÕrÕmda bulunma meyilleri
neredeyse yoktur. Ama Japon petrol úirketleri Azerbaycan¶da 1993 yÕlÕndan
faaliyette bulunmalarÕna ra÷men Japonya¶dan O.D.A. yardÕmÕ 1996¶dan itibaren
baúlamÕútÕr. Bunu, Japonya¶nÕn burada ticaret riskinin düzeyini de belirledikten
sonra O.D.A. yardÕmÕ ayÕrmaya baúlamÕútÕr úeklinde de de÷erlendirmek
mümkündür. Japonya hükumetinin Azerbaycan¶a O.D.A. yardÕmÕ temel olarak
üç yönde gerçekleúmektedir. Bunlar ekonomik alan, toplumda ihtiyaç duyulan
alanlar (tÕp, e÷itim ve s.) ve nihayet uzmanlarÕn yetiútirilmesi alanlarÕndan
ibarettir. Japonya hükumeti bu do÷rultuda Azerbaycan¶a 700 milyon dolardan
fazla yardÕmda bulunmuútur. Bu yardÕmlar Azerbaycan¶da e÷itim, tÕp ve sosyal
alanlarÕn geliútirilmesi için harcanmÕútÕr. Japonya hükumeti Azerbaycan¶a
ayÕrdÕ÷Õ mezkur O.D.A. yardÕmlarÕnÕ demokrasi ve serbest ekonomiye destek
olmak hedefiyle ayÕrdÕ÷ÕnÕ belirtmiútir.
Japonya
hükumeti
aynÕ
zamanda
O.D.A.
yardÕmÕ
çerçevesinde
uzmanlarÕn yetiútirilmesi meselesiyle de yakÕndan ilgilenmektedir. 12
Bu uzmanlar senede bir veya iki kiúiden fazla de÷ildir. Bunun nedeni de
Japonya úirketleri kendi müesseselerinde çalÕúmaya yetecek sayÕda uzman
hazÕrlÕyorlar.13
Belli olmaktadÕr ki 1996 yÕlÕna dek bu yardÕmlar yavaú artÕmlarla devam
etmiú,
ama
Haúimoto¶nun
1997
yÕlÕnda
gerçekleútirdi÷i
³Avrasya
PolitikasÕ¶ndan´ sonra Japonya¶nÕn Kafkasya regionuna O.D.A. yardÕmlarÕ
artmÕútÕr.14 Bu da Japonya úirketlerinin Azerbaycan¶da yatÕrÕmlarÕnÕ artÕrmasÕyla
ba÷lantÕlÕydÕ.
12
AynÕ yer.
Ayna Gazetesi, 26 KasÕm, 1995. ønformasiyadÕr
14
Azerbaycan-1994: Milli Devletçilik SÕnak karúÕsÕnda I-II, Bakü, 2002, sayfa 53. (Prezident aparatÕ)
13
7
AynÕ zamanda Japonya úirketleri esasen istikrarÕn bulundu÷u ülkelerde
yatÕrÕmlarda bulunurlar. Azerbaycan cumhuriyeti de Japonya úirketleri için
mahza böyle devletlerdendir.
Azerbaycan¶a gelen ilk Japon petrol úirketi øtoçu 1993¶te gelmiútir. Bu
úirket düyna devletlerinin en etkin petrol úirketleri ile birlikte 1994 yÕlÕ 20
Eylül¶ünde yapÕlan AsrÕn AnlaúmasÕ çerçevesinde Azeri, ÇÕrak, Eúrefi,
ùahdeniz, Dan Ulduzu ve s. petrol madenlerinin beraber çalÕútÕrÕlmasÕ ve
üretimin paylaútÕrÕlmasÕ hakkÕnda anlaúma imzalamÕútÕr.15 Böylece AsrÕn
AnlaúmasÕ olarak bilinen üretimin paylaútÕrÕlmasÕ mukavelesinin imzalanmasÕ
(HPBS) sonucunda devlet tarafÕndan çalÕútÕrÕlan milli petrol sratejisinin temeli
atÕlmÕútÕr. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol ùirketi (orijinal adÕ
A.R.D.N.ù.) ile uluslararasÕ peyrol úirketlerini birli÷ini bir araya getiren bu
anlaúma Azeri ve ÇÕrak madenlerini, ayrÕca Güneúli madeninin derinde kalan
kÕsmÕnÕ içermektedir. Mezkur anlaúma 30 yÕl süreli÷ine yapÕlmÕútÕr ve
Azerbaycan¶Õn deniz madenlerine iliúkin imzaladÕ÷Õ ilk üretim paylaúÕmÕ
anlaúmasÕdÕr.16
Bundan sonra 1994 yÕlÕnÕn Eylül¶ünden itibaren Azerbaycan devleti
dünyanÕn
petrol
úirketleriyle
petrol
ve
gaz
madenlerinin
bulunmasÕ,
çalÕútÕrÕlmasÕ ve üretimin paylaútÕrÕlmasÕ hakkÕnda 21 anlaúma yapmÕútÕr. AsrÕn
AnlaúmasÕndan sonra yapÕlmÕú 14 anlaúma, Hazar denizinin Azerbaycan¶a ait
kÕsmÕndaki 30 gelecek vadeden yapÕyÕ kapsamÕútÕr. Bu anlaúma 14 ülkenin 30
büyük petrol úirketi ile toplam 60 milyar ABD dolarÕÕndan fazla miktarda
yatÕrÕmlarÕn celbedilmesi nazarda tutulmuútur. Bu anlaúmayÕ imzalayanlar
arasÕnda Japonya¶nÕn øtoçu úirketi de bulunmaktadÕr.17
15
Masayuki Yamauchi, ³Japonya-Rusya øliúkisi ve øpek Yolu Bölgesi´, Stratejik Analiz, s. 15 (Temmuz, 2001),
Ankara, sayfa 119.
16
Azerbaycan Gazetesi, 12 Mart, 1996. ønformasiya
17
AynÕ yer, sayfa 54.
8
Mezkur anlaúmaya binaen øtoçu úirketi Azeri-ÇÕrak-Güneúli projesinde
%3.9¶a sahip olup Azerbaycan uluslararasÕ operasyon úirketinin üyeli÷ine
girmiútir. øtoçu úirketi hem de Bakü-Tiflis-Ceyhan projesinin teknik ekonomik
temellendirme iúleri üzerinde de çalÕúmaktadÕr. Bu anlaúmadan sonra
Azerbaycan hükumeti petrol ihracÕ için iki boru hattÕ kullanÕlmasÕ hakkÕnda
karara varmÕútÕr. Bu boru hatlarÕndan birisi kuzeye do÷ru Rusya¶dan geçerek
Kara deniz kÕyÕsÕndaki Novorossiysk limanÕna, ikincisi ise batÕya do÷ru
Gürcistan¶dan geçerek Kara denizin Supsa limanÕna giden hattÕr. Böylece 1994
yÕlÕnda yapÕlmÕú petrol anlaúmasÕna binaen üretilen petrolün ihraç edilme
meselesi çözümünü bulmuútur. AynÕ zamanda 1996 yÕlÕnda øtoçu úirketi
Hazar¶Õn Azerbaycan kÕsmÕndaki Dan Ulduzu ve Eúrefi madenlerinin
çalÕútÕrÕlmasÕ hakkÕnda yabancÕ úirketlerin daha bir birli÷ine dahil olmuú ve %20
miktarÕnda üyelik payÕ almÕútÕr.
Genellikle Japonya Milli Petrol Kurumu dünyanÕn 30 ülkesinde, 130¶dan
fazla projeye petrol madenlerinin bulunmasÕ ve çalÕútÕrÕlmasÕ için maliye ve
teknolojik açÕdan katkÕda bulunmuútur. Bu projelere Japonya úirketlerinin
Azerbaycan¶da gerçekleútirdikleri 4 proje de dahildir ki bunlar arasÕnda øtoçu
úirketinin da bulundu÷u ABEù¶in projeleri de bunlar arasÕndadÕr.
øtoçu petrol úirketi 1994 yÕlÕnÕn Eylül ayÕnda yapÕlmÕú AsrÕn
AnlaúmasÕ¶nda Mak-Dermot ve Penzoyl úirketlerinin paylarÕnÕ onlardan
almÕútÕr.18
øtoçu úirketinin Azerbaycan¶da enerji alanÕna yatÕrÕmlarda bulunmasÕ
di÷er úirketleri de etkilemiú, sÕrf bu ve benzeri faktörlerin sonucunda 1994 yÕlÕ
16 Eylül¶de ümummilli lider Haydar Aliyev Japonya¶lÕ iú adamlarÕyla
görüúmüútür.19
18
19
Azerbaycan Cümhuriyeti DÕú øúleri BakanlÕ÷Õ Arúivi, Belge 2000, sayfa 6-7.
Stratejik Analiz, c. 3, s. 27 (Temmuz, 2002), sayfa 52.
9
Burada Japonya úirketlerinin temsilcileri ile Azerbaycan cumhurbaúkanÕ
arasÕnda çeúitli konular tartÕúÕlmÕútÕr. Bu tartÕúmalarÕn sonunda Japonya iú
adamlarÕnÕn adÕndan konuúan Tokyo Bank¶Õn temsilcisi Azerbaycan¶Õ arazi
bakÕmÕndan küçük ama imkanlarÕ bakÕmÕndan büyük olan bir yer olarak
nitelemiú, konuúmasÕnÕn sonunda ³Bakü rüzgarlÕ úehir. Fakat burada iú yapmak
için bir iú adamÕ olarak bilelim ki rüzgarlar nereye esiyor.´ demiú, Haydar
Aliyev de cevaben ³Rüzgarlar Pazar ekonomisi, özgür iú kurumlarÕ, ticari
iúbirli÷i do÷rultusunda esiyor.´ demiútir.20
AynÕ zamanda Azerbaycan ve Japonya devletleri arasÕnda yatÕrÕmlarÕn
artÕrÕlmasÕnda bir grup Azerbaycan¶lÕ iú adamÕnÕn 1995 yÕlÕnÕn KasÕm ayÕnda
Japonya¶ya seyahatlarÕ önemli rol oynamÕútÕr. Seyahat zamanÕ birtakÕm
úirketlerin yöneticileriyle görüúülmüú ve anlaúmalar imzalanmÕútÕr.21 Bu
úirketler Azerbaycan¶daki øtoçu úirketini örnek almÕú, bu faktör onlarÕn
Japonya¶da yatirim yapmalarÕ için belirleyici olmuútur. Bu zaman iki ülke
arasÕndaki
diplomatik
iliúkilerin
kurulmasÕna
ra÷men
Japonya¶nÕn
Moskova¶daki sefiri K. Vatanabe oradan Azerbaycan¶daki sefirli÷i de
yürütmüútür. Bizzat onun yönetiminde Azerbaycan¶a yapÕlan seyahatler zamanÕ
iú adamlarÕ arasÕnda görüúler düzenlenmiú, Japonya¶nÕn Azerbaycan¶a yatÕrÕmlar
yapma imkanlarÕ enine boyuna konuúulmuútur.22 Bu alanda 1996 yÕlÕnÕn Mart
ayÕnda Japonya DÕúiúleri BakanlÕ÷Õ ³Geliúim Stratejisi´ konusunda uluslar arasÕ
konferans düzenlemiútir. Bu konferansta Avrupa, Asya, Afrika ve Büyük
Okyanus ülkelerinden 56¶sÕ hazÕr bulunmuú ve bunlara BM¶den temsilciler
katÕlmÕútÕr. Mart görüúünün ülkeler arasÕndaki ekonomik ve medeni iúbirli÷inin
geliútirilmesinde büyük önemi olmuútur.23 Bundan sonra 1996¶dan baúlayarak
20
Davos: Global IktÕsadiyatÕn UfuklarÕ, Bakü, 2000, sayfa 140. prezident aparatÕ
Haydar Aliyev¶in Petrol Stratejisi, Azerbaycan¶Õn ba÷ÕmsÕzlÕ÷Õ refahÕ namÕna, Bakü, 2001, c. I, sayfa 89.
prezident aparatÕ
21
22
23
Yeni Türkiye,dergisi c. 3, 16, sayfa 216, 1997.
Ömer SÕddÕk, Japon DÕú PolitikasÕnda Yeni Keúfedilen Bir Bölge Avrasya, 2001, sayfa 69. Dergah yayÕnevi´
10
aralÕksÕz olarak Japonya úirketleri Azerbaycan petrol üretimiyle ilgili
anlaúmalarÕn iútirakçÕsÕna dönüúmeye baúlamÕútÕr.24 Bunun devamÕ olarak 1996
yÕlÕnÕn Eylül ayÕnda Komatsi petrol grubunun baúkanÕ Azerbaycan¶a davet
edilmiú ve görüúülmüútür.25
Bu iliúkileri daha da geliútirmek için 1996 MayÕs ayÕnda Azerbaycan
Devlet Petrol ùirketinin baúkanÕ N. Aliyev ve yardÕmcÕsÕ ø. Aliyev Tokyo¶ya
resmi sefere gitmiúler. Seferden temel hedef Japon bankalarÕ ve petrol
úirketleriyle
buluúmak
olmuútur.
Bundan
sonra
Japonya
úirketlerinin
Azerbaycan¶a yatÕrÕmlarÕ daha da artmÕútÕr. Buna göre iúbirli÷i daha da
geniúlemiú, H. Aliyev¶in seferiyle bu iliúkiler yeni bir döneme baúlamÕútÕr.
1998¶de Tokyo seferinde H. Aliyev Japon petrol úirketlerinin temsilcileriyle ve
Japonya Milli Petrol Kurumunun baúkanÕ Kunio Komatsu, úirketin yöneticileri
Kumon Niroúi ve Handa Akira, Japonya Petrol ùirketinin baúkanÕ Kazuo
Vasuki, øndonezya petrol úirketinin baúkanÕ Matsuo Kunixiko, Tekoyku-Oil
úirketinin baúkanÕ Okada Xiúasi ile görüúmüútür. Görüúler sÕrasÕnda H. Aliyev
Japon úirket yöneticilerine Azerbaycan¶da yatÕrÕmlarda bulunmayÕ teklif
etmiútir. Görüúlerden sonra Japonya petrol úirketlerinden Mitsui ile A.R.D.N.ù.
arasÕnda anlaúma imzalanmÕútÕr. Bu anlaúmaya binaen Dan Ulduzu madeninin
%15¶i bu úirkete verilmiútir. (Burada daha önce øtalya¶nÕn Eni-Acip úirketi
çalÕúÕyordu.)
AyrÕca 1998 ùubat ayÕnda umummilli lider H. Aliyev¶in Japonya¶ya
seferi zamanÕ yediden çok hükümetler arasÕ evraklar, dostluk ve iúbirli÷i
hakkÕnda, ekonomik konulara yönelik deklarasyonlar imzalanmÕú, Japeks,
ønpeks, øtoçu ve Teykoku gibi úirketlerin baúkanlarÕyla konuúmalar yapÕlmÕú,
bunlarÕn sonucunda Hazar¶Õn Azerbaycan kÕsmÕnda Yanantava, Ateúgah ve
24
25
Kompac, dergisi No 67, øtar-Tass, 07.04.92, sayfa 27.
www. Klavus kapitanlar. Sayt
11
Mu÷andeniz blokunun birlikte çalÕútÕrÕlmasÕ hakkÕnda anlaúmaya varÕlmÕútÕr.
Bu petrol madenleri 510
alanÕ tutmaktadÕr.26
Azerbaycan¶Õn bu dört úirketle yapdÕ÷Õ anlaúma baúarÕlÕ olabilir, çinki
birlik üyelerinin tamamÕ Japonya úirkeleridir. Bu anlaúma ayrÕca A.R.D.N.ù. ile
Japonya birli÷i arasÕnda D blokunun bir kÕsmÕ üzerine yapÕlmÕúÕr.
Bu iúbirli÷i ølham Aliyev döneminde de devam etmiú, o da bu iki ülke
arasÕndaki iúbirli÷ine yüksek de÷er atfederek karúÕlÕklÕ ekonomik iliúkilerin
geliúmesine destek vermiútir.
2004 yÕlÕnÕn 22 Mart tarihinde Azerbaycan CumhurbaúkanÕ ølham Aliyev
Japonya¶nÕn ønpex úirketinin baúkanÕ Kunuxiko Matsuo yöneticili÷inde úirketin
temsilcilerini kabul etmiútir. ølham Aliyev úunu ifade etmiútir ki ønpeksin,
Azeri-ÇÕrak-Güneúli projesinde iútirakçÕ hissesi almasÕ, muhtemelen, yabancÕ
petrol úirketlerinin Azerbaycan¶da gerçekleútirdikleri en büyük ticaret
anlaúmasÕdÕr. Belli oldu÷u üzere Japonya úirketleri Azerbaycan¶da temel olarak
petrolla ba÷lantÕlÕ alanlarda yatÕrÕmlarda bulunmaktadÕr. Di÷er alanlara yapÕlan
yatÕrÕmlar da petrole ba÷lÕ olarak gerçekleútiriliyorlar ki, bu onlarÕn temel
özelliklerinden addedilmelidir.27
AynÕ zamanda Japonya úirketlerin yatÕrÕmda bulunma özellikleri
içerisinde baúka bir ülkenin úirketiyle ortaklÕk kurarak yatÕrÕmda bulunmasÕ
olgularÕ da mevcuttur. Örnek göstermek gerekirse 1993 yÕlÕndan baúlayarak
Japon úirketler türk úirketler ile ortaklÕkla Azerbaycan¶da ve Orta Asya¶da
çeúitli projeler gerçekleútirmiúler. Bunun yanÕ sÕra Azerbaycan¶daki Japon
petrol úirketleri A.R.D.N.ù. ile de bu tür projeleri gerçekleútiriyorlar. Belli
olmaktadÕr ki, Azerbaycan Japonya úirketleri için ekonomik bir ortak, ayrÕca
yatÕrÕmlar için önemli bir ülkedir. Bu úirketlerin Azerbaycan aracÕlÕ÷Õyla Güney
Kafkasya ve Orta Asya¶da çeúitli yatÕrÕmlarda bulunma imkanÕ mevcuttur. Bu iú
26
27
AynÕ yerde.
Matsumoto Yamauchi, ³Orta Asya¶ya Yeniden Kavuúma´, Tokyo-Kobunsa yayÕnevi 1998, sayfa 193.
12
kurumlarÕ Azerbaycan¶Õn kültürel ve etnik yakÕnlÕ÷Õndan faydalanrak JaponlarÕn
yatÕrÕm ve teknik imkanlarÕyla mezkur arazilerde müúterek iúler yapabilirler. Bu
maksala
Türkiye-Azerbaycan-Japonya
iúbirli÷i
de
kurulabilir.
Bu
iúte
Japonya¶nÕn KEøDANREN ekonomi kurumu ve Türkiye¶nin TøKA kurumu
temel rol üstlenebilir. Bu faktör Japonya úirketlerinin yatÕrÕm özelliklerinde
kendisini belli etmektedir.
Buna zemin hazÕrlayan faktörlerden birisi de Japon úirketlerinin
Azerbaycan¶Õ øpek Yolu üzerinde yerleúen devlet olarak görmesindedir.
Bunun yanÕ sÕra Japonya úirketlerinin Azerbaycan¶a yatÕrÕmlarda
bulunmasÕnÕ koúullandÕran úu noktalar da mevcuttur:
Azerbaycan Avrasya¶nÕn, dünya medeniyetinin ve dünya siyasetinin
kesiúti÷i yerde, Avrasya uluslararasÕ ticaret yolunun üzerinde yerleúmektedir.
Do÷u devletleri için Japonya Uzak Do÷unun kapÕsÕ, Azerbaycan da
Avrupa¶nÕn ve Orta Asya¶nÕn kapÕsÕdÕr. Japonya ve Azerbaycan stratejik
partnördür. Bu partnörlük, devletler arasÕndaki iiúkilerin tüm alanlarÕnÕ
kapsamaktadÕr. Bu alanlara örnek olarak úunlar gösterilebilir:
1-Japonya
uluslar
arasÕ
arenada
Azerbaycan¶Õn
ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ
desteklemektedir.
2-Bilgi paylaúÕmÕ, aúÕmacÕlÕk, telekomunikasyon, bank, ticaret alanlarÕnda
iúbirli÷i yapmaktadÕr.
3-E÷itim, ilmi araútÕrma ve kültür alanÕnda iúbirli÷i yapmaktadÕr.
4-Ekonomik, para yatÕrÕmcÕ÷Õ alanÕnda iúbirli÷i yapmaktadÕr.
5-Tehlikesizlik alanÕnda iúbirli÷i yapmaktadÕr.
6-Uluslar
arasÕ
ve
bölgesel
teúkilatlarda
devlet
faaliyetinin
uygunlaútÕrÕlmasÕ. vԥ s.
13