karçılaçtırmalı anayasa hukuku ve ortadogu

Akademik Araçtirmalar Dergisi 2011,
Sayi 50,
Sayfalar 75-93
KARÇILAÇTIRMALI ANAYASA HUKUKU
VE ORTADOGU ÜLKELERÍNDE
ANAYASAYA UYGUNLUK D E N E T Í M Í
Serdar GÜLENER*
Özet
Anayasaya uygunluk denetimi ortaya çiktigi politik iklim itibariyle Batí
kaynaklidir. Ancak günümüzde birçok ülke tarafindan kullanilmaktadir.
Ortadogu cografyasmda yer alan devletlerin de önemli bir kismi bu denetimi
benimsemiçtir. Bu makalede anayasallik denetiminin Ortadogu ülkelerindeki
uygulamalari Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku çerçevesinde ele almacaktir. Bu
noktadan hareketle öncelikle Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku'nun ortaya
çikiçi, geliçimi ve yöntem(ler)i açiklanacak, ardindan anayasaciligm Ortadogu
cografyasi açismdan ne aniam ifade ettigi analiz edilerek, anayasaciligm
önemli bir araci olan anayasaya uygunluk denetimi Ortadogu açisindan
incelenecektir.
Anahtar kelimeler: Karçilaçtirmali anayasa hukuku, anayasa,
anayasacilik, anayasaya uygunluk denetimi, Ortadogu.
Constitutional Review in Comparative Constitutional Law:
Samples From Middle Eastern Conturies
Abstract
Constitutional review which refiects the constitutionality was orginated
from Westem political climate. But today. Many countries as well as Middle
Eastem countries have adopted this mechanism. In this article, constitutional
review within the framework of comparative constitutional law will be
analyzed. Firstly, emergence, development and methods of comparative
constitutional review will be established, then constitutional review as an
important mechanism of constitutionalism and its aplications in the Middle
East will be taken into consideration.
Keywords:
Comparative
constitutional
law,
constitution,
constitutionalism constitutional review. Middle East.
* Yrd. Doc. Dr., Sakarya Oniversitesi Kamu Yönetimi BölümO, Hukuk Bilimleri Anabilim Dalí [eposta: [email protected]].
75
Akademik
Airaçtimialar
Dergisi
Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortado^u Ülkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetinni
Giriç: Karçilaçtirmali Anayasa Hukukunun Ortaya
Geliçimi, Kapsami ve Yöntem(ler)i
Günümüz anayasa hukukunun odaklandigi önemli alanlardan biri olan
kar^ilafttrmali anayasa hukuku (KAH), modem anlamiyla kar^tla^tirmali
hukukun hukuk sistemi, tarih ve kültür arasmdaki iliçkiden hareketle
biçimlendirdigi eklektik yapiyi' konu edinen bir disiplindir. Anayasa
hukukunu ulus-ötesi bir konuma kavuçturan bu disiplinin karçilaçtirmali bir
yöntem benimsenin birçok nedeni bulunmaktadir. Her çeyden Once
karçilaçtirmali bir yöntem kullanarak sahip oldu|umuz hukuk sisteminin daha
kaliteli bir haie getirilmesi imkânina sahip olabiliriz. ikinci olarak, akademik
bir meraktan dolayi da karçilaçtirmali bir yöntem kullanabiliriz. Böylece merak
ettigimiz konular hakkinda fikir sahibi olabiliriz. Ücüncü olarak, uluslarin
birbirilerini daha yakindan tanimalanna yardimci olur ve böylece uluslararasi
bançin yerleçmesine etki eder. Dördüncü olarak, bilinmeyenlerin anlaçilmasini
saglayarak egitsel bir içlev görebilir. Böylece bilmedigimiz bir çeyi ögrenmeye
çaliçiriz.^ KAH'i ortaya çikaran da bu bilinmeyeni ögrenme çabasidir.
Anayasal sistemleri oluçumuna etki eden tarihsel, politik ve kültürel arka
planinin anlaçilmasmi saglayan da bu çabadir. Bu noktada sorulmasi gereken
bir diger som bu ögrenme çabasini gündeme getiren motivasyon ne
oldugudur?
Bu motivasyonu saglayan ana saiklerin baçinda kureselleçme olgusu
geimektedir. Siyasal ve ekonomik alanda etkisi yadsmamayacak olan bu
olgunun etkiledigi bir diger alan da hukuk olmuçtur. Artik sadece kureselleçen
ekonomilerden, kureselleçen siyasetlerden degil, ayni zamanda kureselleçen bir
hukuktan da bahsedilmektedir. Anayasal düzenler arasindaki benzerlikler ya da
farkliliklan ögrenme çabasi ise hukukun bir ait dah olan anayasa hukukunun
karçilaçtirmali bir yöntem ile incelenmesine önemli bir katki saglamiçtir. Bu
çerçevede KAH, klasik anayasa hukukunun ulus-devlet odakii yaklaçimini bir
adim öteye taçiyarak, devletlerin anayasal yapilanni ve bu yapilann birbiri ile
olan etkileçimlerini karçilaçtirmali bir biçimde incelemektedir.
Kureselleçmenin hizlandirdigi bu sürecin temel dinamigini ise insan
haklari kavraminm artan vurgusu oluçturmaktadir. Dolayisiyla karçilaçtirmali
anayasa hukukunun da odaklandigi temel alan, bir devletin anayasal yapismi
betimlemekten ote, bu yapmm insan haklari kavramini ne derecede önceledigi
ilé ilgilidir. özellikle Nazi Almanya'si sonrasi çekillenen Avrupa'nin anayasal
sistemleri, karçilaçtirmali anayasa hukukunun da ortaya çikiçini saglayan temel
referans kaynaklarim oluçturmuçtur. Bu dönemin bir diger özelligi anayasal
sistemlerin "uluslararasi insan haklari hukuku" nun artan etkisi altinda
inceleme konusu haline gelmesini saglayan küresel anayasal bir akimin
' Bk. Peter De Cruz, Comparative Law in A Changing World, Sydney and London 1999, s. 6.
' Tim Koopmans, Courts and Political Institutions: A Comparative View, Cambridge 2002, s. 4-6.
76
' Joumal
of Academic
Studies
Serdar Gülener
Yil: 13, Sayi: 50
Adustos 2011 - Ekim 2011
oluçtumlmasidir.' Bununla beraber, bu küresel akimi besleyen bir diger süreci
ise Sovyetler Birligi'nin yikilmasi ve ardindan Dogu Avrupa'da ortaya çikan
yeni demokrasiler ile Latin Amerika'da totaliter yönetimlerden demokrasiye
geçi; çabalart olu$turmu$tur.
KAH'm ana temasini meydana getiren insan haklari vurgusu ayni
zamanda onun kapsamini da belirlemekte ve merkezine demokrasi ve özellikle
yargisal denetim (anayasaya uygunluk denetimi) gibi unsurlari yerleçmesine
yol açmaktadir."* Bu baglam içinde KAH'in cevabini aradigi somlar çunlardir:
Anayasalar birer temel hak ve özgürlük bildirileri olmali midir? Temel hak ve
özgürlüklerin korunabilmesi için hangi yapilar oluçturulmahdir? Temel hak ve
özgürlük belgelerinin kapsami ve içerigi ne olmalidir? Ve temel hak ve
özgürlükler nasil yommlanmalidir?' Bu somlardan hareketle Tushnet KAH'in
kuUandigi yöntemleri siniflandirmaktadir:* Evrenselcilik (universalism) ve
iflevselcilik (functionalism) bu yöntemlerin ilk kategorisini oluçturmaktadir.
Bunlardan evrenselcilik bir anayasal sistemin ula$mak istedigi idealleri ba$ka
bir anayasal sistemde var olmasmdan yola çikmakta anayasaciligin evrensel
anlamda birtakim deger ve kummlarinm oldugunu ileri sürmektedir. içlevselci
yakiaçim ise evrenselciler gibi anayasaciligin genel-geçer deger ve
kurumlannin oldugunu kabul etmekle birlikte, daha ziyade bu deger ve
kurumlann çaliçma çekillerine ve içlevlerine odaklanan bir anlayiç ortaya
koymaktadirlar.
Tushnet'in yönteme iliçkin smiflandirmasinda ikinci kategoriyi
baglamcihk (contextualism) ve baglamciligin bir alt kategorisi olarak
difarivurumculuk (expressivism) meydana getirmektedir. Baglamciliga göre,
her ülkenin anayasa hukuku, o ülkede var olan kummsal, doktrinel, sosyal ve
kültürel baglam içinde ele alinmalidir. Böylesi bir yaklaçim bir anayasal
sistemin ortaya çikiçini ve içleyiçini yainizca kendi çartlari içinde
degerlendirilmesi sonucunu doguracaktir. Tushnet, baglamciligin bir alt dali
olarak diçavummculugun ise bir ulusun kendini algilayiç çeklinin ayni
zamanda anayasal sistemini de çekillendirdigini ifade etmektedir. ömegin
bunun en açik biçimde görülecegi yerler anayasalarin baçlangiç (preamble)
kisimlandir. Burada anayasayi meydana getiren zihin dünyasi kendini diça
vurmakta ve anayasaya yol göstericilik yapmaktadir.
' Vicki C. Jackson, "Constitutional Comparisons: Covergence, Resistance, Engagement", Harvard
Lmv Review, Vol. 11, No. 1,2005, s. 111.
'* Sujit Choudhry, "Rethinking Comparative Constitutional Law: Multinational Democracies,
Constitutional Amendment, and Secession", s. 1, [http://www.enelsyn.gr/... (05.02.2011)].
' A.g.e., s. 2-3.
' Mark Tushnet , Weak Courts, Strong Rights: Judicial Review and Social Welfare Rights in
Comparative Constitutional Law, Princeton 2008, s. 5-15.
77
Akademik
Araçtirmalar
Dergisi
Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortado^u Ülkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi
Bugün KAH'i tanimlamaya çaliçan oldukça geniç bir akademik ilgi
olmakla beraber, bu çahçmalann büyük bölümü kar^ila?ttrmali anayasa
yargisi kapsaminda gerçekleçmektedir.* Ülkemizde de karçilaçtirmali anayasa
hukukuna iliçkin son dönemde artan bir akademik ilgi' söz konusudur. Yapilan
bu çahçmalarda dikkat çeken en önemli nokta Turk Anayasa Mahkemesi eksen
alinarak, karçilaçtirmalann daha ziyade Batili anayasal sistemler esas alinarak
gerçekleçtirilmiç olmasidir. Bu çerçevede gerek cografl gerek kültürel gerekse
kültürel anlamda önemli ortakliklar yaçadigimiz Ortadogu cografyasinda yer
alan devletlerin anayasal düzenleri ihmal edilmiç gözükmektedir. Bu ülkelere
dair yapilan çaliçmalar büyük ölcüde uluslararasi iliçkiler disiplini tarafindan
gerçekleçtirilmektedir. Oysa bu ülkelerde son dönemde KAH'm da ilgi alanini
oluçturan insan haklan noktasinda önemli dönücümler yaçanmakta, büyük bir
kismi bu çerçevede çeçitli normatif ve kurumsal düzenlemeler yapmaktadir.
Bu makalede yukanda bahsi geçen akademik eksiklikler ve Ortadogu
ülkelerinin son dönemde yaçadigi "hak" merkezli dönücümler dikkate alinarak
anayasaya uygunluk denetiminde benimsemiç olduklari
sistemler
incelenecektir. Bu incelemede ise yöntem baglamci bir yaklaçimdan hareket
edilecektir. Bununla birlikte burada belirtilmesini uygun buldugumuz önemli
bir kisiti dile getirmek gerekmektedir. Ulke ömekleri incelenirken büyük
' Bu konuya iliçkin olarak bk. [Ed. Vicki C. Jackson - Mark Tushnet), Defining The Field of
Comparative Constitutional Law, Greenwood Press, Westport, Connecticut 2002; Mark Tushnet,
"The Possibilities of Comparative Constitutional Law", The Yale Law Journal, Vol. 108:6, 1999,
1225; Vikram David Amar and Mark V. Tushnet, Global Perspectives on Constitutional Law,
Oxford University Press, Oxford 2009; Jeffrey Goldsworthy, Interpreting Constitutions A
Comparative Study (Ed. Jeffrey Goldsworthy), Oxford 2007; Sujit Choudhry, The Migration of
Constitutional Ideas (Ed. Sujit Choudhry), Cambridge 2006, s. 1-35.
" Bu konuya iliçkin olarak bk. [Ed. Neal C. Täte - Torbjöm Vallinder], The Global Expansion of
Judicial Power, New York University Press, New York 1995; Donald W Jackson - C. Neal Täte,
Comparative Judicial Review and Public Policy, London 1992; Ran Hirschl, Towards
Juristocracy The Origins and Consequences of the New Constitutionalism, Cambridge 2004;,
Tom Ginsburg, Judicial Review in New Democrasies Constitutional Courts in Asian Cases,
Cambridge 2003; Tom Ginsburg, "The Global Spread of Constitutional Review", The Oxford
Handbook of Law and Politics [Ed. Whittington, Keith E. - Daniel R. Kelemen - Gregory A.
Calderia], Oxford 2008, s. 81-98.
' Ülkemizde bu alanda yapilan ilk çahçma Turan Feyzioglu'na aittir. Bk. Turan Feyzioglu,
Kanunlarm Anayasaya Uygunluéunun Kazaî Murakabesi, Ankara 1951. Bununla birlikte özellikle
2000'li yillardan itibaren karçilaçtimiali anayasa yargisina dair çahçmalarda gözle görülür bir artiç
söz konusu olmuçtur. Bu çaliçmalar için bk. Bakir Çaglar, "Anayasa Yargismda Yorum Problemi
Karçilaîtirmali Analizin Katkilari", Anayasa Yargisi, Anayasa Mahkemesi Yaymlari C.2, Ankara
1985, s. 163-195; Ibrahim Ö. Kaboglu, Anayasa Yargisi, Ankara 2000; Hasan Tunç,
Karí'ilaítirmah Anayasa Yargisi, Ankara 1997; tlyas Dogan, Alman ve Turk Anayasa Yargismda
Yürürlüeü Durdurma, Istanbul 1997; Mehmet Merdan Hekimoglu, Alman Hukuku Ifiêmda Turk
Anayasa Yargisinm Hukuki Boyutlari, Ankara 2004; Kemal Baçlar, "Anayasa Yargismda Yeniden
Yapilanma", Demokrasi Platformu, Yil: 1, Sayi: 2, Ankara 2005, s. 87-112; ömer Anayurt,
"Avrupa Birligi Ülkelerinde Anayasa Mahkemelerinin Kompozisyonuna Iliçkin Tartiçmalar", Gai/
Oniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C: Xlll, Sayi: 1-2, Ankara 2010, s. 117-160.
78
Journal
of Academic
Studies
Serdar Güiener
Y.I: 13, Say.: 50
Adustos 2011 - Ekim 2011
ölcüde birincil kaynak olarak ilgili ülkelerin anayasalarindan ve anayasaya
uygunluk denetimini gerçekleçtiren organlarm kuruluç kanunlanndan
faydalanilmiçtir. Ancak bu kaynaklann çok büyük bir kismi web sayfalarindan
elde edilebildigi için bazi ülkeler açisindan yapilan incelemeler oldukça kisitli
bir kapsamda gerçekleçtirilmiçtir.
Ortadogu'da Anayasacilik: Evrensel olan ile Yerel Olan Arasina
Sikiçmak'"
Sinirli iktidarin saglanmasi ya da baçka bir ifade ile anayasacilik
dücüncesinin beslendigi en önemli kaynak batí siyasal dücüncesidir. Batí diçi
toplumlarda, iktidarin sinirlandinlmasi cabalan, Bati'nm öncülük ettigi
degerler ve kurumlann evrensellik iddiasi. Batí diçi toplumlardaki anayasacihk
hareketlerinin de ana referans kaynagini meydana getirmektedir.
Ortadogu'da sinirli iktidar arayiçlanm Batili ölcütlerie ele almak,
konunun dar bir bakiç ile degerlendirilmesine neden olacaktir. Kaldi ki bugün
Ortadogu anayasaciliginin gündemi sekülerlik ile islamiyet arasmdaki karçitlik
iliçkisinden ziyade islamî esaslara göre yönetilen bir deviette demokrasinin
geiiçip geliçmeyecegi meselesi üzerinden hareket etmektedir." Böylesi bir
bakiç da bizi mevcut durumu baglami içinde degerlendirmeye itmektedir ki, bu
da bizi ister istemez yukarida ifade edilen baglamci bir yakiaçim çerçevesinde
hareket etmeye zorlamaktadir. Bu noktadan hareketle Ortadogu için batili
anlamiyla anayasacihk özellikle son dönemde gündeme gelen bir talep olmakla
birlikte, temelde (israil ve Lübnan hariç) "Kur'an" ve "Sünnet" kaynakli islam
hukukunun üstünlügünü esas alan bir devamlilik gösterdigi söylenebilir.
islamiyet'in deviet tasavvurunun Ortadogu anayasaciliginin da temel
karakteristiklerini belirledigi söylenebilir. Bati'dakinden farkli olarak dindevlet iliçkilerinin birbirinden ayrilmadigi bu anlayiçta, devletin
sinirlandirilmasmin da esaslarim din belirlemektedir. Bunun bir sonucu da
islami esaslarin üstünlügünü ele alan bir anayasa anlayiçidir.
Ortadogu ülkelerinde anayasacihk anlayiçi ile birlikte dücünülmesi
gereken önemli bir nokta mevcut siyasi yapidir. Bu ülkelerin hemen hemen
hepsinde egemen olan yönetim çekli monarçi baçka bir ifadeyle tek adam
yönetimleri olmasidir. Yasama, yürütme ve yarginin tek bir kiçide birleçtigi bu
sistemde anayasaya aktarilan degerlerin de belirleyicisi "emir" ya da "kral"
olmaktadir.
'" Bu makalenin dUzeltmelerinin yapildig. sirada birçok Ortadogu Ulkesi artan toplumsal
muhalefetin de etkisiyle anayasal kurumiar.nda Onemli degi$iklikler yapmaya ba$lami;t.r. Ancak
henUz bu degi;ikliklerin net sonuçlar. ortaya ç.kmadigi için çal.;manin bundan sonraki
kisimlarinda yalnizca bugOn yQrUrlOkte olan kural ve kurumlar üzerinden bir degerlendirme
yapilmasi uygun görtllmü;ttlr.
" Azizah Y. al-Hibri, "Islamic Constitutionalism and the Concept of Democracy", Ca.se Westem
Reserve Joumal of International Law, Winter 1992, Vol. 24, No. I, s. 1.
79
Akademik
Ara$t.rmalar
Dergisi
Karçilaçtinnali Anayasa Hukuku ve Ortado^u ÜIkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi
Gerek çeriat üstünlügünün gerekse monarçilerin hâkimiyetinin yer
aldigi bu anayasal sistemlerde, dikkat çeken önemli bir nokta, çok büyük bir
kisminin anayasaya uygunluk denetimini benimsemiç olmasidir. Özellikle
2000'li yillardan itibaren artan bir oranda birçok Ortadogu ülkesinin anayasaya
uygunluk denetimini kabul ettikleri söylenebilir. Ortadogu'da anayasaya
uygunluk denetiminin oldukça uzun bir sürecin ardindan kullanilmaya
baçlamasinin temel nedeninin, uzun sure íngiliz ve Fransiz etkisinde kalmiç
olmalan gösterilebilir. Ne íngiltere ne de Beçinci Cumhuriyet'in ilanina kadar
Fransa'da parlamentonun denetimi söz konusu degildi. Dolayisiyla bu
kapsamda ABD merkezli bir olgu olan anayasaya uygunlugun yargisal
denetimi, Ortadogu'ya oldukça uzak ve yabanci bir kavramdi.'^
Anayasaya uygunluk denetiminin artiçmda bir diger etkenin hem
dünyada hem de Ortadogu'da (özellikle ABD'nin Irak müdahalesi ardindan)
artan demokrasi talepleri karçisinda rejimlerin kendi meçruiyetlerini saglama
çabasinin oldugu da görülebilir. Bununla beraber Irak ve Filistin gibi ülkelerde
anayasa yapim sureçlerinde etkili olan Batili gelenegin de bu ülkelerde
anayasaya uygunluk denetiminin kabul edilmesine katkisi da yadsinmamalidir.
Ortadogu'daki anayasacilik hareketlerini karçilaçtirmali bir biçimde
inceleyen akademik çaliçmalann sayisi oldukça az olmakla birlikte'^ Özellikle
TUrkçe literatürde bu tür bir çaliçma yer almamaktadir. Bu eksiklikten
hareketle, çahçmanin bundan sonraki bölümünde Ortadogu ülkelerindeki
anayasaya uygunluk denetimini gerçekleçtiren organlar karçilaçtirmali bir
bakiç açisiyla ele alinacaktir. Bu kapsam içinde Ortadogu'da anayasaya
uygunluk denetimini benimsemiç olan Irak, Îran, Filistin, Lübnan, ísrail, Misir,
Suriye, Ürdün, Yemen, BAE, Kuveyt, Katar, Bahreyn incelenerek, bu
ülkelerde yer alan sistemler ortaya konulacaktir. Înceleme yapilirken,
anayasallik denetiminin siyasal sistem ile olan iliçkisi betimleyici bir biçimde
ele alinacak, denetimi gerçekleçtiren organlann siyasal sistem üzerindeki
etkileri (olumlu-olumsuz) dikkate alinmadan, yalnizca kummsal özellikler
üzerinden degerlendirilecektir.
Irak: Federal Yüksek Mahkeme
ilk kez 2004 tarihii "Irak Geçici Anayasasf'nda"' (Law of
Administration for he State of Iraq for the Transitional Period) sözü edilen irak
Federal Yüksek Mahkemesi, daha sonra 2005 Anayasasi ile de düzenlenmictir.
" Chibli Mallat, "On the Specifity of The Middle Eastem Constitutionalism", Case Westem
Reserve Journal of International Lmv, Vol. 38, No. 1,2006, s. 14.
" Ortadogu anayasaciligini KAH kapsammda ele alan çaliçmalar için bk. [Ed. Said Amir
Arjomand], Constitutional Politics in the Middle East, Hart Publishing, Oxford and Portland
Oregon 2008; Günec Murat TezcUr, "Constitutionalism, Judiciary, and Democracy in Islamic
Societies", Polity, Vol. 39, No. 4, October 2007, s. 479-501.
" Bu anayasa Irak Sava?i sonrasi "Koalisyon Gücleri" tarafindan oluçturulmuç olan "Geçici
Yönetimin" içbaçinda oldugu dönemde yUrürlükte kalmiçtir. Anayasa için bk. "Iraq Interim
Constitution", [http://www.servat.unibe.ch/icl/ izOOOOO_.html (27.0L2011)].
80
Joumal
of Academic
Studies
Serdar Gülener
YII: 13, Sayí: 50
Adustos 2011 - Ekim 2011
Geçiç döneminde "anayasa" henüz olmadigí için bu Mahkeme bir
anayasa mahkemesi biçiminde nitelendirilmemektedir.'' Dolayisiyla Mahkeme
anayasal dayanagma 2005 Anayasasi döneminde kavuçmuçtur Bununla
birlikte Mahkeme'ye dair bir diger hukuki düzenleme geçici Anayasa'nin 44
maddesme göre hazirlanmiç olan 30 savili kanun da 2005 tarihlidir.'*
2005 tarihli Irak Anayasasi'nin^' 92. maddesine göre Irak'ta anayasaya
uygunluk denetimini yapmak üzere özel olarak kurulmuç bir yargi organi olan
''Federal Yüksek Mahkeme" gerçekleçtimiektedir. Mahkeme'nin idari ve mali
bagimsizhgi söz konusudur. Yine ayni madde Mahkeme'de görev alacak olan
yargiçlann taçimasi gereken nitelikleri düzenlemektedir. Buna göre islam
hukuku yargilamasi alanmda uzman hukukçulardan oluçmasi öngörülürken
yargiç sayisi, seçim usuUeri ve çaliçma çekilleri Millet Meclisi'nin 2/3
çogunluk ile çikaracagi bir yasa ile düzenlenmesi hükme baglanmaktadir
Federal kanunlarin ve düzenlemelerin denetlenmesi; anayasanin
yorumlanmasi; kanunlarin uygulanmasindan dogan uyuçmazliklan çozmekfedere yönetimler, yerel yönetimler ve il yönetimleri ile federal devlet arasinda
ortaya çikan uyuçmazliklan çozmek; Devlet Baçkam'na, Baçbakan'a ve
Bakanlar'a yöneltilen suçlamalan cözüme kavuçttmnak ve seçim sonuçlarini
onaylamak Mahkeme'nin temel görevleridir. Yine Anayasa'nin 94. maddesine
göre Federal Mahkeme'nin verdigi kararlar her kumm ve kiçfyi baglamaktadir.
Mahkeme'nin içleyiçini düzenleyen 30 sayili kanunun 3. maddesine
göre Mahkeme bir baçkan sekiz üyeden oluçmaktadir. Bu durum Geçici
Anayasa'nin 44. maddesindeki düzenleme ile de örtücmektedir.
30 sayih kuruluç kanununa 3. maddesine göre yargiçlar, Yüksek Yargi
Konseyi'nin bölgesel yargi konseyierine daniçarak aday gösterdigi kiçiler
arasmdan Baçkanlik Konseyi'* tarafindan seçilmektedir. Yine Kanun'un 4
maddesinde Mahkeme'ye baçvuracak organlar: ilk derece mahkemeleri, resmi
kurumlar ve ilgili siyasi partiler biçiminde düzenlenmektedir. Mahkeme'nin
çahçma usulü ise Kanun'un 5. maddesinde hükme baglanmaktadir. Buna göre
Mahkeme'nin oturumlannin baçlamasi için tüm üyelerin hazir bulunmalari
gerekmekte, karar almak için ise basit çogunlugu yeterli görmektedir. Ancak
karara baglanacak olan uyuçmazlik Federal Devlet ile bölgesel yönetimler ya
da yerel yönetimler arasinda ise bu durumda karar yeter sayisi olarak üye tam
sayismin 2/3 'ünü öngörmektedir.
" Vijaya Samaraweera, "Identifying The Federal Supreme Court of Iraq", Legat Policy Briefing
Paper 15, ((November 1,2007),
.^
J s
, ) , s. 5.
"I
'' Bk. "Iraq
Federal Supreme Court Law, Law No. 30 of the year 2005"
[http://www.mpil.de/...(27.01.2011)].
^
'
(27 01^2*011)1 "''^^'''
*^°"^'''"''°""'
th"P://www.uniraq.org/doeuments/iraqi_constitution.pdf
'" Geçiei Anayasa'nin 36. maddesinde düzenlenen "Baçkanlik Konseyi" geçi? döneminde Millet
Mechsi tarafindan seçilen bir devlet ba^kani ve iki milletvekilinden oluçan ve yürütme vetkisini
Bakanlar Konseyi le payla^an bir organdf.
81
Akademik
Araçtinnalar
Dergisi
Karçilaçtimnali Anayasa Hukuku ve Ortadogu ÜIkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi
30 sayili kanunun 6. Maddesi üyelerin görev süresi olarak herhangi bir
ya§ siniri ya da sûre belirlememekte, üyelerin görevlerini yapabildikleri sürece
görevde kalmalarini hükme baglamaktadir.
irán: Koruyucular (Muhafiziar) Konseyi
Çii esaslara bagli bir islam Cumhuriyeti olan iran'da anayasanin da
kaynagini bu esaslar oluçturmaktadir. Bu çerçevede anayasaya uygunluk
denetimini yapmak üzere kurulan Koruyucular Konseyi (Showra-ye
Neghaban) ayni zamanda kanunlann îslami düzene uygun olup olmadigini da
denetlemektedir. Bu yönüyle Konsey anayasal duzen içinde ruhani lider ile
birlikte önemli bir roi üstlenmekte, yasama organinin islam hukuku
çerçevesinde hareket etmesini saglamaktadir."
Komyucular Konseyi 1979 tarihli Iran Anayasasi'nin 91. ile 99.
maddeleri arasinda düzenlenmektedir.^" 91. maddeye göre Koruyucular
Konseyi'nin temel görevinin îslami düzeni ve Anayasayi korumak, islami
Daniçma Meclisi (Islamic Consultative Assembly) tarafindan çikarilan yasalan
islami esaslara uygunlugunu denetlemek çeklinde ifade edilmektedir. Bununla
beraber Anayasa'nin 99. maddesine göre seçimlerin denetimi de Koruyucular
Konseyi'ne aittir.
Koruyucular Konseyi'nin oniki üyeden oluçmasi öngörülmüctür.
Bunlardan alti tanesi, din adamlari içinden günün ihtiyaçlan dogrultusunda
meselelere yaklaçabilen kiçiler arasindan ülkenin mhani (dini) lideri tarafmdan
seçilirken, diger alti tanesi ise hukukun çeçitli dallannda uzmanlaçmiç ve
Yüksek Yargi Konseyi'nin aday gösterdigi kiçiler arasindan Parlamento
tarafindan seçilmektedir.
Anayasa'nin 92. Maddesi Koruyucular Konseyi üyelerinin görev süresi
alti yildir. Ancak üc yilda bir üyelerin yarisi degiçebilir.
islami Daniçma Meclisi'nin çikardigi tüm hukuki düzenlemelerin
Koruyucular Konseyi'nin onaymdan geçmesi zorunludur. Konsey kendisine
gönderilen düzenlemelerin islami kriterlere ve anayasaya uygun olup
olmadigmi gerekçesiyle en geç on gün içinde karar baglamak zomndadir. Eger
bir aykinlik durumu söz konusu olursa, ilgili düzenlemeyi yeniden görücülmek
üzere islamî Daniçma Konseyi'ne geri gönderir. Aksi takdirde düzenleme
uygulamaya geçemez.
Anayasa'nin 96. maddesine göre islami Daniçma Konseyi'nin islam
Hukuku'na iliçkin yaptigi düzenlemelerin kabul edilebilmesi için Koruyucular
Konseyi'ndeki din adamlannin oy çogunluguna ihtiyaç duyulurken, diger
düzenlemelerin kabul edilebilmesi için Konsey'deki tüm üyelerin oy
çogunlugu gerekmektedir. Böylece anayasaya uygunluk denetimi açismdan
Konsey içinde din adami kökenli üyeler belirleyici bir roi üstlenmektedir.
" Sami Zubaida, Law and Power in the Islamic World,: I. B. Tauris & Co Ltd, New York 2003,
s. 198.
"'Bkz. "Iranian Constitution", [http://www.iranonline.com/...(28.02.2011)].
82
Joumal
of Academic
Studies
Serdar Gülener
Yil: 13, Sayí: 50
Aöustos 2011 - Ekim 2011
Komyucular Konseyi içlemlerini hizlandirabilmek için Meclis
çahçmalanna dinleyici olarak katilabilir. Konsey acil görücülmesi gereken
yasa tekliflerini ya da tasarilarini öncelikli olarak gündemine alabilir.
LUbnan: Anayasa Konseyi
Lübnan Anayasasi'nin^' 19. maddesinde düzenlenen Anayasa
Konseyi'nin temel görevleri kanunlann anayasaya uygunlugunu denetlemek ve
parlamento ile baçkanlik seçimlerinde ortaya çikabilecek uyuçmazliklan
çozmektir. Devlet baçkani, Meclis Baçkani, Baçbakan veya Parlamento
üyelerinden (milletvekilleri) biri kanunlann anayasaya uygunluguna iliçkin bir
konuda K.onseye baçvurma hakkma sahiptir. Konseye dini topluluklann
liderlerinin de daniçma hakki mevcuttur. Ancak baçvurabilecekleri konular
sinirlidir. Buna göre, personel dummlan, inanç ve ibadet özgürlügüne iliçkin
konular ve din egitimi gibi konulara iliçkin olarak baçvuruda bulunabilirler.
Anayasa Konseyi'ne iliçkin baçka bir düzenleme, Konsey'in kuruluç
kanunudur. Kanuna göre Konsey on üyeden oluçmaktadir. Bunlardan beç
tanesini Meclis, beç tanesini ise Bakanlar Kurulu atamaktadir. Konseyin
koinpozisyonunda Müslümanlar ile Hiristiyanlarm dengeli biçimde temsil
edilmesi saglanmaya çaliçmaktadir. Kanuna göre üyelerde aranacak diger
niteliklere bakildiginda Konseye atanacak olan üyelerin en az elli en fazla
yetmiç yaçinda olmasi, en az yinnibeç yil yargiçlik, avukatlik ya da hukuk
alaninda akademisyenlik yapmiç olmasi gerekmektedir. Üyeler alti yillik bir
sûre için göreve getirilirken, bunlardan yarisi uç yilda bir (kur'a usulü ile)
yenilenmektedir.
Katar: Yöksek Anayasa Mahkemesi
Katar'da anayasaya uygunluk denetimini özel olarak kumlmuç bir
mahkeme olan Yüksek Anayasa Mahkemesi yerine getirmektedir.
Anayasa'da adi geçmemekle birlikte 140. madede anayasaya uygunluk
denetimini denetimini yapmak üzere özel bir organ oluçtumlabilecegi hükme
baglanmiçtir. Bu çerçevede 2008 yilinda §eyh Hamid taraflndan onaylanan 18
sayili bir kanunla^'* kurulan Mahkeme, ayni yil Ekim ayinda faaiiyete
geçmiçtir. Mahkeme yedi üyeden oluçmakta ve bunlarin hepsi Emir'in
karariyla atanmaktadir. Mahkeme'nin temel görevi kanunlann ve diger
düzenlemelerin Anayasaya uygunlugunu denetlemektir. Bununla birlikte çeçitli
yargi organlan taraflndan verilen kararlara dair yapilan itirazlari karar baglar.
Vermiç oldugu kararlar tüm kiçi ve organlan baglamaktadir.
^'Bkz. "The Lebanese Constitution", [http://www.elections.gov.lb/...(28.01.2011)].
1993 yilinda çikarilan bu kanunda 2008 yilinda çeçitli degiçiklikler yapilmiç ve böylece son
çekline kavuçmuçtur. Kanun metni için bk. "Ubanon's Constitutional Council"
[http://issuu.com/...(28.01.2011)].
^'Katar Anayasasi için bk. [http://english.mofa.gov.qa/details.cfhi?id=80 (31.01.2011)].
Bk. "Constitutional Court",
[http://www.pogar.org/countries/ theme.aspx?cid=15&t=8
(28.11.2011)].
83
Akademik
Araçtirmalar
Dergisi
Kar$ila$t.nnal. Anayasa Hukuku ve Ortadogu Oikelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi
Suriye: Yttksek Anayasa Mahkemesi
Suriye'de anayasaya uygunluk denetimini yapmak üzere kurulmuç özel
bir mahkeme söz konusudur. Suriye Anayasasi'nin^' 145. Maddesine göre
Yüksek Anayasa Mahkemesi adi verilen bu organin temel görevi, kanunlann
anayasaya uygunlugunu denetlemektedir.
Yüksek Anayasa Mahkemesi, biri baçkan toplam 5 üyeden
oluçmaktadir. Üyelerin tamami deviet baçkani tarafindan atanmaktadir.
Üyelerin görev süresi dort yildir ve yeniden üye seçilebilirler ve kanunun
gerektirdigi haller diçinda görevden alinamazlar.
Anayasa'ya göre Mahkeme'ye anayasaya uygunluk denetimi için
Deviet baçkani ya da Millet Meclisi en az dörtte biri kadar üyenin
baçvurabilecegi öngörülmektedir. Yapilacak olan baçvum, ilgili kanun
yayimlanmadan önce gerçekleçtirilmektedir ve Mahkeme onbeç gün içinde
kararini açiklamalidir. Eger acil olarak karar verilmesi gereken bir durum varsa
bu sure yedi günü geçmemelidir.
Suriye'de deviet baçkani tarafindan halkoyuna sunulmuç bir kanun
üzerinde Anayasa Konseyi'nin denetim yetkisi bulunmamaktadir.
Birleçik Arap Emirlikleri (BAE): YQksek Mahkeme
BAE'nde anayasaya uygunluk denetimini gerçekleçtirmek üzere özel
olarak kurulmuç bir Mahkeme olan Yüksek Mahkeme görev yapmaktadir.
BAE Anayasasi'nin^* 96. maddesine göre Yüksek Mahkeme biri baçkan
olmak üzere yeteri sayida üyeden oluçmaktadir ancak üye sayisi beçten fazla
olamaz. Üyeler Yüksek Yargi Konseyi'nin onayinin ardindan Deviet Baçkani
tarafindan atanmaktadir. Anayasa'nin 97. maddesinde Mahkeme'nin baçkan ve
üyelerinin görev süreleri dolmadan emekliye ayrilamayacagi ifade
edilmektedir. ölüm, istifa, görev süresinin dolmasi, görevini yerine
getiremeyecek çekilde sagligini kaybetmiç olmak, kendi rizasi ile baçka bir
deviet görevine atanmiç olmak ve disiplin suçu içlemek ise görevin sona
ermesini gerektiren haller olarak sayilmiçtir.
BAE Anayasasi'nin 99. maddesinde Mahkeme'nin görevleri
sayilmaktadir. Buna göre, Birlige bagli emirliklerin aralannda ya da merkezi
hükümete iiiçkin ortaya çikan uyuçmazliklari cözmek; Biriik kanunlannin
anayasaya uygunlugunu denetlemek ya da bu çerçevede bagli emirliklerden
gelen baçvurulari karar baglamak; görülmekte olan bir davada uygulanan
kanunlann yasama organi kararlarmin ya da düzenlemelerinin mahkeme
tarafindan ileri sürülen anayasaya aykiriligi iddiasini karara baglamak;
herhangi bir deviet organmdan, emirliklerden ya da hükümetten gelen talepler
dogrultusunda anayasa hükümlerinin yorumlanmasi, bakanlar ve üst düzey
deviet yöneticilerini görevleriyle ilgili suçlardan yargilamak, Birligin iç ve diç
"Suriye Anayasas. için bk.[http://www.servat.unibe.ch/icl/syOOOOO_.html (29.01.2011)].
" BAE Anayasas. bk. [www.worldstatesmen.org/uae_const.doc (29.01.2011)].
84
Journal
of Academic
Studies
Serdar Gülener
Yil: 13, Sayí: 50
Agustos 2011 - Ekim 2011
güvenligine iliçkin suçlara bakmak, Birligin ya da Birlige bagli emirliklerin
yargi otoriteleri arasmda çikan uyuçmazliklan çozmek ve kanunlarla verilen
diger görevleri yerine getirmektir.
Bahreyn:Anayasa Mahkemesi
Bahreyn'de kanunlann anayasaya uygunlugunu denetlemek üzere özel
olarak kurulmuç olan Anayasa Mahkemesi 2003 yilinda faaliyete geçmiçtir.^'
Mahkeme'nin görev ve yetkileri ile üyelerin hukuki statüleri Mahkeme'nin
kuruluç kanunu ile düzenlenmictir.^'
Mahkeme biri baçkan olmak üzere toplam yedi üyeden oluçmaktadir.
Üyeler dokuz yillik bir sure için Hanedan tarafindan atanmakta ve tekrar
atanma imkâniari bulunmamaktadir. Kanunun 3. maddesine göre istifa, ölüm,
görevin yerine getirilmesini engelleyebilecek saglik sorunlari gibi dummlar,
üyeligi sona erdiren nedenler olarak sayilmaktadir.
Anayasa Mahkemesi Kanunu'nun 4. maddesi, Mahkeme üyeligi için
gerekli olan çartlan saymaktadir. Buna göre Mahkeme'ye üye olarak atanmak
için, Bahreyn vatandaçi olmak (ancak diger Arap ülkelerinin vatandaçlan bu
dummdan muaf tutulmakta), hukuk alaninda uzman olmak, kirk yaçindan
kücük olmamak, hukuk fakültesi mezunu olmak ve alaninda on beç yil
deneyim sahibi olmak gerekmektedir.
Kanun'un 18. maddesi Mahkeme'ye baçvurmaya yetkili olan organlan
düzenlemektedir. Baçbakan, Daniçma Meclisi (Majlis al-shura/" Baçkani ve
Millet Meclisi Baçkani bu yetkiye sahip olan organlardir. Bununla birlikte bir
mahkemede görülmekte olan davada uygulanan kanunun ya da düzenlemenin
anayasaya aykin oldugu kanaatine varirsa Anayasa Mahkemesine baçvurabilir.
Kuveyt: Anayasa Mahkemesi
Anayasaya uygunluk denetimi özel olarak kurulmuç bir mahkeme
araciligiyla yapildigi Ortadogu ülkelerinden bir digeri Kuveyt'tir. Kuveyt'te bu
görevi 1973 yilinda kumlmuç olan Anayasa Mahkemesi yerine getirmektedir.'"
Mahkeme'nin temel görevleri, yasama içlemlerinin anayasaya
uygunlugunu denetlemek ve seçimlere iliçkin oluçan uyuçmazliklan çozmektir.
Üyeler Kuveyt vatandaçi olmak çartiyla ülkenin Yargi Konseyi tarafindan
(gizli oy ile) seçilmektedir. Seçilecek olan üyelerde arañan en önemli özelik
kidem sahibi olmalaridir. Yargiçlar, diger mahkemelerin en kidemli üyeleri
arasindan seçilir.
" Bahreyn Anayasa Mahkemesi 2002 yilmda 27 sayili kanun ile kumimuçtur. llk oturumunu 24
§ubat 2004 tarihinde gerçekleçtirmiçtir Bk. "About the Court", [http://www.constitutionalcourt.org.bh ...(31.01.2011)].
^""The Law Establishing the Court", [http://www.constitutional-court.org.bh/...(31.0L2011)].
^'Bahreyn'de Parlamento Daniçma Meclisi ve Millet Meclisi olmak Ozere iki meclisten
oluçmaktadir. Yasarha içlemlerinden son sOz sahibi Daniçma Meclisidir. Bk. "National Assembly",
[http://www.mofa.gov.bh/... .(31.0 L2011 )].
'"Kuveyt Anayasa Mahkemesi'ne iliçkin bilgiler için bkz. "Constitutionality of laws",
[http://www.kuwaitinfo.com/... (31.0 L2011 )].
85
Akademik
Araçtinnalar
Dergisi
Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortadoöu Ülkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi
Filistin: Anayasa Mahkemesi
Filistin'de anayasaya uygunluk denetimi 2003 tarihli (ücüncü taslak)
Filistin Anayasasi^' ve 2006 tarihli Anayasa Mahkemesi Kanunu" ile
düzenlenmic bagimsiz bir yargi organi olan Anayasa Mahkemesi tarafindan
gerçekieçtirilmektedir.
Filistin Anayasa Mahkemesi'nin görevlerini düzenleyen 182.
maddesine göre Mahkeme, kanunlarin ve hukuki düzenlemelerin anayasaya
uygunlugunu denetlemenin yani sira yasama, yürütme ve yargi arasinda hak ve
ödevlere iliçkin olarak ortaya çikabilecek uyuçmazliklan çozmek, siyasi
partilerin programlannin anayasaya uygunlugunu denetlemek ve uluslararasi
antlaçmalarin anayasaya uygunluklanni denetlemek gibi görevlerle
donatilmiçtir.
Mahkeme'nin dokuz üyeden oluçmasi öngörülmüctür. Bu üyeler,
Bakanlar Kumlu'nun önerisi. Millet Meclisi'nin onayi ile Devlet Baçkani
tarafindan dokuz yil için seçilirler ve bu sûre içinde yenilenme gerçekleçmez.
Bunlar içinden uç yillik sürelerle görev yapmak üzere bir baçkan seçilir.
Dolayisiyla üyelerin atanmasinda hem yasama hem de yürütme organina yetki
veren "karma" bir sitem benimsendigi söylenebilir.
Üyelerde arañan nitelikler Mahkeme'nin
kumiuç
kanunda
düzenlenmektedir. Kanunun 4. maddesine göre, en az kirk yaçinda olmak
kaydiyla Filistin üniversitelerinin birinde beç yildir hukuk profesörlügü olan ya
"Filistin de yeni bir anayasaya ili;kin ilk çaliçmalar 1988 yilinda Filistin Ulusal Kongresi
(dünyanm her yerindeki Filistinlileri temsilen) tarafindan ba$latilmi$tir. Bu çerçevede I997'de
geçici bir anayasa (Basic Law) hazirlanmi; ancak 2002 yilma kadar Devlet Baçkani Yaser Arafat
tarafmdan onaylanmami; ve tam anlamiyla uygulanmamiçtir. 2001 ytlinda Yaser Arafat'in
görevlendirdigi bir komite tekrar yeni bir anayasa çaliçmasina baçlamiç ve anayasanin birinei
tasiagi hazirlanmiçtir. 2002 yilmdan itibaren yeni anayasa talepleri Özellikle Amerika Birleçik
Devietleri'nin Filistin üzerine artan ilgisine paralel olarak tekrar alevlenmiç ve 20Órdeki tasiagin
revizyonu gündeme gelmiçtir. Ardindan 2002 yilinin ikinci çeyreginden taslak halindeki anayasa
gerek Filistin'de gerekse uluslararasi camiada yeniden ilgi odagi haline gelmiç ve 2003 yilinin
Çubat ve Mart aylarinda geçici anayasada yeni düzenlemeler yapilarak ücüncü bir anayasa tasIagi
hazirlanmiçtir. Anayasa çaliçmalari Amerika Birleçik Devletleri, Birleçmiç Muletier, Rusya ve
Avrupa Biriigi'nin de müdahil oldugu bir yol haritasi etrafinda halen devam etmektedir (Bu
konuda daha ayrintih bilgi için bkz. Nathan J. Brown, The Third Draft Constitution for a
Palestinian State, Palestian Center for Policy and Survey Researeh). Bu makalede Filistin Geçiei
Anayasasi'nm ücüneü taslak metni esas alinmiçtir.
" Bk. Eva Maria Belser and Peter Hanni , "Legal Opinion Regarding The Law On a High
Constitutional Court of Palestine" , 2009, [http://www.federalism.ch/...(01.02.20l 1)].
86
Joumal
of Academic
Studies
Serdar Gülener
Yil: 13, Sayi: 50
Adustos 2011 - Ékim 2011
da on yildir hukuk doçenti oían ve ya onbeç yildir avukatlik yapan kiçiler
arasindan seçilirler.
Mahkeme üyeligi ile milletvekilligi görevi bagdaçmamaktadir. Bunun
yanmda Mahkeme'ye üye olan bir kimsenin kamu görevlisi ise bu görevinden
ayrilmak zomndadir ve herhangi bir ticari, politik ya da partizan faaliyetlerde
bulunamazlar.
Anayasa'nin 181. maddesi üyeligi sona erdiren halleri saymaktadir.
Buna göre, görev süresinin dolmasi, istifa ve ya herhangi bir suçtan hüküm
giyme görevi sona erdiren hallerdir ve böylesi bir dummda boçalan üyelik için
bir ay içinde yeni bir atama yapilir.
Anayasa'nin 185. maddesinde Mahkeme'ye yapilacak olan anayasaya
aykinlik baçvurusunun Devlet Baçkani, Millet Meclisi Baçkani ve ya en az on
milletvekili ile mahkemeler, savci ya da temel hak ve özgürlüklerinin ihlal
edildigi dücünen kiçiler (bireysel baçvuni) tarafindan yapilabilecegi hükme
baglanmiçtir. Filistin'de anayasaya uygunluk denetiminde diger ülkelerden
farkli biçimde bireysel baçvumnun taninmiç olmasi dikkat çekicidir.
Anayasaya uygunluk denetiminin ilgili düzenleme devlet baçkani
tarafindan onaylandiktan itibaren otuz gün içinde Mahkeme'ye götürülmesi
gerekmektedir. Mahkeme'nin verdigi kararlar tüm devlet organlarmi baglayici
niteliktedir.
Ürdün: Yüksek Mahkeme
Hukuk düzeninin islam hukuku ve Avmpa hukuk sisteminden oluçtugu
bu ülkede anayasaya uygunluk denetimi Anayasa" tarafindan oluçturulmuç
özel mahkemelerden^"* biri olan "Yüksek Mahkeme" tarafindan yerine
getirilmektedir.
Anayasa'nin 57. maddesine göre Yüksek Mahkeme dokuz üyeden
oluçmaktadir. Mahkeme'nin baçkani ayni zamanda Senato'nun da baçkanidir.
Bu üyelerden üc tanesi kendi üyeleri içinden gizli oyla Senato tarafmdan
seçilirken, geriye kalan beç tanesi ülkedeki Yargitay yargiçlari arasindan
seçilirken, gerekli durumlarda ise diger mahkemelerinin baçkanlan arasindan
kidem esasina göre seçilebilmektedir. Mahkeme kararlanni (en az) alti üye ile
almaktadir.
" Ordtrn Anayasasi için bk. [http://www.kinghussein.gov.jo/constitutionjo.html (01.02.2011)].
" Ürdün yargi sistemi için bk. [http://www.undp-pogar.org/...(01.02.201 ])].
87
Akademik
Araçtirmalar
Dergisi
Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortadogu Ülkelerinde Anayasaya uygunluk Denetimi
Mahkeme'nin temel görevlerinden biri Bakanlar Kumlu'ndan ya da
Parlamento'dan gelen bir baçvumda anayasayi yommlamaktadir. Bunun
diçinda bakanlari ve milletvekillerini cezai olarak yargilama yetkisi de vardir.
Yemen: Yüksek Mahkeme
Yemen'de anayasaya uygunluk denetimini yapmak üzere özel olarak
kurulmuç herhangi bir yargi organi bulunmamaktadir. Buna karçin ayni
zamanda ülkenin en üst yargisal otoritesi olan "Yüksek Mahkeme"nin
Anayasada^' sayilan görevlerinden biri, kanunlann, düzenlemelerin,
yönetmeliklerin ve mahkeme kararlarinin anayasaya uygun olup olmadigini
denetlemektir.
Misir: Yüksek Anayasa Mahkemesi
Misir, Müslüman olan diger Ortadogu ülkelerinden farkli olarak
anayasaya uygunluk denetimini oldukça erken bir tarihte kabul etmiçtir. Bu
özelligi nedeniyle Mallat'in da ifadesiyle ilk ve en baçanli uygulamadir.'*
1971 Anayasasi ile getirilen anayasaya uygunluk denetimi 1980 yilindan
itibaren kurumsallaçtinlarak kullanilmaya baçlanmiçtir.
Misir Anayasasi'nin" 174. maddesine göre anayasaya uygunluk
denetimi özel olarak kurulmuç Yüksek Anayasa Mahkemesi (al-mahkama aldustariyya al-'ulya) tarafindan yerine getirilecegi belirtilmektedir.
Anayasa'nin 175. maddesi, Mahkeme'nin temel görevlerinin kanunlann
anayasaya uygunlugunu denetlemek ve hukuki düzenlemeleri yorumlamak
oldugunu hükme baglamaktadir.
Mahkeme'ye seçilecek olan üyelerde hem Mahkeme'nin kendisinin
hem de Devlet Baçkani'nin önemli etkisi söz konusudur. Buna göre
Mahkeme'nin genel kurulu ve Baçkani iki aday önermekte, bunlar içinden de
Devlet Baçkani birisini atamaktadir. Genelde hem baçkan hem de genel kurul
ayni kiçi üzerinde uzlaçabilmektedir.^*
" Yemen Anayasasi için bk. [http://www.servat.unibe.ch/icl/ymOOOOO_.html (02.02.2011)].
" Chibli Mallat, "Three Recent Decisions of the Yemeni Supreme Court", Islamic Law and
Society, (January 1995), 91, s. 71.
"Misir Anayasasi için bk. [http://www.egypt.gov.eg/english/laws/constitution/default.aspx
(28.01.2011)].
" Moustafa Tamir, "Law versus the State: The Judicialization of Politics in Egypt", Law & Social
Inquiry, Vol. 28, No. 4, (Autumn 2003), s. 893-894.
88
Journal
of Academic
Studies
Serdar Güiener
Y.I: 13, Say.: 50
Adustos 2011 - Ekim 2011
Anayasa'ya göre Mahkeme üyeligi geri ahnamaz bir statüdür ve üyeler
kanunda belirtilen hallerde Mahkeme'ye hesap vermekle yükümlüdür.
Mahkeme kararlari resmi gazetede yayimlanir.
Anayasa'nin 176. maddesine göre Mahkeme'nin kuruluçu ve üyelerin
hukuki statüsü çikanlacak olan bir kanunla düzenlenir.
israil: Yüksek Mahkeme
israil, tek metin halinde bir anayasaya sahip olmamakla beraber, çeçitli
temel kanunlann" bir araya getirildigi ve temelinde israil Devleti'nin
Bagimsizhk Biidirgesi'nin yer aldigí anayasal metinlere dayali bir sisteme
sahiptir."" Bu nedenle israil anayasal sistemi kendine özgü bir nitelik
göstermektedir. Buna ragmen israil'de kanunlann formel anlamiyla bir
anayasaya uygunlugunun denetlenmesinden ote, kanunlann temel kanun lara
uygun lugunun denetlenmesi söz konusu olmaktadir.
israil'de anayasaya uygunluk denetimi israil Yüksek Mahkemesi"'
tarafindan yerine getirilmektedir. Yüksek Mahkeme, israil yargi sisteminin en
üstünde yer alan mahkemedir. Mahkeme anayasaya uygunluk denetiminin yani
sira, yerel mahkemelerin cezai, medeni ve idari konularda verdikleri kararlarin
da temyiz merciidir."^
Mahkeme üyelerinin atanmasinda en önemli yetki israil
Parlamentosu'na (Knesset) aittir. Oniki yargiçtan oluçan mahkemede, bir
yargiç yetmiç yaçina kadar görevde kalabilir."'
Yargiçlar, "Yargiç Atama Komitesi" tarafindan önerilen adaylar
arasindan Deviet Baçkani tarafindan atanmaktadir. Dokuz üyeden oluçan
komitenin uç tanesi yargiç (bunlarin bir tanesi Yüksek Mahkeme Baçkani
olmak çartiyla uç adet Yüksek Mahkeme yargici oluçturmaktadir), iki bakan
(biri Adalet Bakani), iki adet milletvekili, iki adet Barolar biriigi
temsilcisinden oluçmaktadir. Bu çekilde hem yasama, hem yürütme, hem yargi
hem de israil Barolar Biriigi'nin yargiçlann atanmasinda etkili oldugu
söylenebilir.""
^' Bk. "The Existing Basic Laws: Fuil Texts", [http.7/www.knesset.gov.ii/... (14.02.2011)].
*'Elyakim Rubenstein, "Judiciai Review, A Comparative Perspective: Israel, Canada, and the
United States", Cordoza Law Review, Vol. 31, June 2010, s. 2397.
^' Bk. Courts Law [Consolidated Version], 5744-1984, Sections 25-32.
^^ Bk. "The Supreme Court", [http.7/elyonl.court.gov.il/eng/systeni/index.html (13.02.2011)].
^^ Bk. "The Supreme Court", [http://elyonl.court.gov.il/eng/system/index.htmi (13.02.2011)].
Bk. Basic Law: The Judicature. Courts Law [Consoiidated Version], 5744-1984, Sections 1-24.
89
Akademik
Ara$t.mrialar
Dergisi
Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortadogu ÜIkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi
Yüksek Mahkeme yargici olabilmek için yargiç adaylarinda çeçitli
nitelikler aranmaktadir. Her çeyden once yargiç olabilmek için ísrail vatandaçi
olmak gerekmektedir. Bunun diçinda en az beç yil süreyle yerel mahkemelerde
(district courts) yargiçlik yapmiç olmak ya da en az on yil avukatlik yapmiç
olmak (bunun en az beç yili lsrail'de yapilmiç olacak) gerekmektedir.
Îsrail'de de Yüksek Mahkeme yargiçligi görevi için yetmiç yaç siniri
getirilmiçtir. Diger Ortadogu ülkeleri ile karçilaçtirildigmda bu sinir oldukça
yüksek gözükmektedir. Yargiçlarin görevi, emeklilik, ölüm ya da yargiçlik
görevi ile bagdaçmayacak baçka bir göreve seçilmeleri veya atanmalan
dummunda sona erer.
90
Journal
of Academic
Studies
Serdar Gülener
Yil: 13, Sayí: 50
Aâustos 2011 - Ekim 2011
Ortadogu Ülkeleri ve Anayasaya Uygunluk Denetiminde
Iran
Filistin
Organ
Üye
Sayisi
Federal Yüksek
Mahkeme
Koruyucular
(Muhafizlar)
Konseyi
Anayasa
Mahkemesi
9
Üyelerin Görev
SUresi
Omür Boyu
Geldikleri Kaynak
12
6 yil (3 yilda bir
yarisi yenilenir)
ÜIkenin ruhani lideri
ve Parlamento (6+6)
9
9 yil
Bakanlar Kurulunun
önerisi. Millet Meclisi
onayí ile Devlet
Baçkani atar.
Lübnan
Anayasa Konseyi
10
tsrail
Yüksek Mahkeme
12
6 yil (3 yilda bir
yarisi yenilenir)
70 yaçina kadar
Misir
Yüksek Anayasa
Mahkemesi
-
-
Suriye
5
4 yil (yenilenebilir)
Ürdün
Yüksek Anayasa
Mahkemesi
Yüksek Mahkeme
9
Yemen
Yüksek Mahkeme
.
BAE
Yüksek Mahkeme
Yeteri
kadar
Yargiç Atama
Komitesi'nin önerisi
üzerine Devlet
Baçkani tarafindan
Mahkeme'nin baçkani
ve genel kurulu
tarafindan önerilen iki
kiçi arasmdan Devlet
Baçkani tarafindan
atanir
Devlet Baçkani
tarafmdan atanir
Senato ve Yargitay
tarafmdan seçilir
üye
(5'den
fazla
olamaz)
Kuveyt
Katar
Bahreyn
Anayasa
Mahkemesi
Yüksek Anayasa
Mahkemesi
Anayasa
Mahkemesi
5
-
Yargí Konseyi
7
-
Emir tarafmdan atanir
7
9 yil
Hanedan tarafmdan
atanir
91
Akademik
Araçtinnalar
Dergisi
Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortadoâu ÜIkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi
Sonuç ve Degerlendirme
Ortadogu ülkelerinin son dönemde yaçamakta oldugu degiçim
taleplerinin gündemini hak ve özgürlüklerin geniçletilmesi ve korunmasi
oluçturmaktadir. Ortadogu'da hâkim olan siyasi rejimlerin monokratik yapisi
dikkate almdigmda bu taleplerin ortaya çikiç süreci daha da anlam
kazanmaktadir. Bu dogrultuda Ortadogu'daki rejimlerin niteliklerinin ortaya
konulmasi özellikle günümüz dünyasinin hâkim degerleri olan hukuk devleti,
insan haklari ve demokrasi gibi kavramlar etrafinda incelenmesini gerekli
kilmaktadir. Böylesi bir ilgiden hareket edildiginde Ortadogu açismdan bugüne
kadar üzerinde fazlaca dumlmamiç bir konu olan anayasaya uygunluk denetimi
dikkat çekici bir özellik göstermektedir.
Asien Batí siyasi dücüncesinin bir ürünü olan "anayasaya uygunluk
denetimi", Ortadogu ülkeleri açismdan özellikle son yillarda benimsenen
önemli kurumlardan biridir. Ísrail, Misir ve iran gibi ülkeler tarafindan çok
daha önce benimsenmiç olan bu yapinin diger Ortadogu ülkeleri tarafindan da
anayasal sistemlerine dâhil edildigi görülmektedir. Kurumsal olarak anayasaya
uygunluk denetiminin oluçtumlmasinda Bati'da var olan ömeklerden
yararlanildigi söylenebilir. Ancak içlevsel anlamiyla bu ülkeler için anayasaya
uygunluk denetiminin üstlendigi rol Batili ömekleri ile karçilaçtinldiginda
önemli farkhhklar arz etmektedir. Zaten bu ülkelerin büyük kisminda
anayasacilik felsefesi açismdan gerçek anlamiyla bir anayasanin var oldugu,
birey hak ve özgürlüklerinin korundugunu söylemek oldukça iyimser bir tespit
olacaktir Dolayisiyla bu tip bir sistemde anayasaya uygunluk denetiminin
oynadigi rolün de temel hak ve özgürlüklerin korunmasi oldugu
söylenemeyecektir. Anayasaya uygunluk denetimini benimseyen ülkelerin
ortak noktasi, anayasalann birer program niteligi göstermesidir. Ísrail, Lübnan,
Irak ve Filistin diçmdaki birçok Ortadogu ülkesinde tek adam yönetimlerinm
kurumsallaçtinlmasinda noktasinda bu anayasalar önemli bir rol oynamaktadir.
Devlet organlan her ne kadar anayasal bir témele sahip olsalar da bunlarin
oluçtumlmasmda tek yetkili kral ya da emir olmaktadir. Bu acidan
degerlendirildiginde bir çok kumm rejimin devamliligina hizmet edecek
biçimde kurgulanmaktadir. Bunlardan biri de anayasaya uygunluk denetimini
gerçekleçtiren organlardir.
Ortadogu'da anayasaya uygunluk denetiminin, Irak, Filistin, Lübnan,
Misir, Suriye, Kuveyt, Katar, Bahreyn, gibi ülkelerde özel olarak kumlmuç
Mahkemeler ya da Konseyler tarafindan yapildigi görülmektedir. Buna
karçihk, Ísrail, BAE, Yemen, Ürdün gibi ülkelerde ise Yargitay gibi, yargisal
hiyerarçi içinde en üstte yer alan Mahkemelerin görevlerinden birinin
anayasaya uygunluk denetimi oldugu görülmektedir. Bununla birlikte
anayasaya uygunluk denetimi gerçekleçtiren ülkelerde dikkati çeken bir diger
nokta bu mahkemelerin sahip oldugu diger görev ve yetkilere iliçkindir.
Özellikle Irak ve BAE gibi federal yapili devletlerde anayasaya uygunluk
92
Journal
of Academic
Studies
Serdar Gülener
Yil: 13, Sayí: 50
Agustos 2011 - Ekim 2011
denetimini gerçekleçtiren organlann görevlerinden biri federe birimler ile
federal devlet arasinda ortaya çikacak uyuçmazliklan çozmektir. Anayasaya
uygunluk denetimi noktasinda Iran için aynca bir parantez açmak
gerekmektedir. Bu ülkede Komyucular Konseyi taraflndan gerçekleçtirilen
denetimin niteliginde belirleyici olan temel faktör, devletin teokratik
niteligidir. Konseyin gerek yaptigi denetimde gerekse Konsey üyelerinin
belirlenmesinde din kurallannin ve din adamiarinin belirleyici oldugu
söylenebilir.
Anayasaya uygunluk denetimini yapan organlann göreve geliç
usullerine bakildiginda yine bir çok ülkede üye yargiçlann belirlenmesinde
yürütme kanadini temsil eden devlet baçkani önemli rol oynamaktadir. Bu
noktada yine Filistin, israil ve Lübnan ayri tutulmalidir. Cünkü bu ülkelerde
yargiçlann göreve geliçlerinde hem yasama, hem yürütme hem de yargi
organlannin etkili oldugu ifade edilebilir.
Açik biçimde görülmektedir ki Ortadogu ülkelerinin benimsedikleri
anayasaya uygunluk denetimi sistemleri ortaya çiktiklari siyasal ve kültürel
ortamdan etkilenmiçtir. Aslinda anayasal demokrasilerin vazgeçilmez bir
kurumu olan anayasaya uygunluk denetimi, demokrasi konusunda katetmeleri
gereken ciddi mesafeler olan bu ülkeler açisindan önemli bir adim olarak
degerlendirilebilmekle beraber, bunlarin siyasi rejimlerin meçruiyetlerini
saglama araci biçiminde kuUanilabildikleri de gözden kaçirilmamalidir.
93
Akademik
Araçtinnaiar
Dergisi
Copyright of Journal of Academic Studies is the property of Journal of Academic Studies and its content may
not be copied or emailed to multiple sites or posted to a listserv without the copyright holder's express written
permission. However, users may print, download, or email articles for individual use.