DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME TEKNİKLERİ

DAVRANIŞ
DEĞİŞTİRME
TEKNİKLERİ
Yararlanılan Kaynaklar:Makale: ERİPEP,Süleyman. Prof. Dr. ÖĞRENCİ
DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME
1
SOSYAL ÖĞRENMELER NEDEN
ÖNEMLİDİR?
Toplum yaşamına uyum sağlayabilme nihai amaç olan
mutluluğa ulaşmada son derece önemlidir.Akademik
başarılar ne kadar yüksek olursa olsun sosyal
uyum,kendini topluma ait hissedebilme,başkaları
tarafından
kabul
edilebilme,insanlarla
olumlu
etkileşime girebilme ve sosyal kurallara uyum
sağlayabilmede başarısız olan bireyin mutluluğundan
şüphe edilebilir.
Uyumlu sosyal davranışlar gösterebilmenin tek yönü
sosyal ve kişisel olarak uyumlu ve mutlu olmak
değildir.Ders başarısı da doğrudan doğruya sosyal
uyumla
ilişkilidir.Sınıf/Okul
kurallarına
uyum
sağlayamayan,derste
sürekli
konuşan
ve
arkadaşlarıyla kavga eden ya da sorumluluk
alamayan öğrencinin zeka derecesi ne kadar iyi
olursa olsun derslerinde başarılı olabilmesi zor
olacaktır.
Bu nedenlerle de davranış değiştirme,yeni davranışlar
kazandırabilme becerilerimiz ne kadar iyiyse
öğrencilerimizin sosyal uyumları ve ders başarıları
da o ölçüde iyi olacaktır.
2
Sorunlu Davranışları
Azaltmak…
/ELEŞTİRİ TUZAĞI
:
Olumsuz davranışları uyarmaktansa olumlu davranışları pekiştir!!!
Sınıf içinde öğretmen çoğu kez vaktini olumsuz davranışlara müdahale etmekle
geçirir.
Olumsuz davranışlarla uğraşmaktan ziyade OLUMLU DAVRANIŞLARI
ÖDÜLLENDİRMEK VE PEKİŞTİRMEK DAHA EKONOMİK GÖRÜLMEKTEDİR.
Bir ARAŞTIRMA örneği:
Öğretmen sınıfı 5 gruba böler ve tüm gurupların yerlerinde oturarak çalışmalarını
ders sonuna kadar yapmalarını isterken öğretmen bir gurupla çalışmaya başlar.20
dakikalık bir gözlemle 10 ar saniyelik periyotlarla öğrencilerin yerinden kalkma ve
öğretmenin “yerine otur!” yönergesinin sayısı iki gözlemci tarafından kaydedilir.
ANCAK;kısaca olan şudur: “Yerine Otur!” yönergesi ne kadar artırılırsa Yerinden
Kalkma davranışı o ölçüde artıyor.(yönerge sayısı defalarca artırılıp azaltılıyor)En
sonunda da “yerine otur!” yönergesi yerine “Oturma Davranışının Ödüllendirilmesi”
yoluna gidiliyor.SONUÇ olarak en az yerinden kalkma davranışı bu yaklaşımda ortaya
çıkıyor.
(Özyürek,M.Sınıfta Davranış Yönetimi.s.98)
Bu bize şunu gösteriyor:OLUMLU DAVRANIŞLARI ÖDÜLLENDİRMEK DAHA ETKİLİ
OLUYOR.MODEL OLMA ANLAMINDA VE ÖDÜLE ULAŞABİLME,İLGİ
GÖRME,ONURE OLMA,BEĞENİLME,FARK EDİLME,KABUL EDİLME GİBİ
İHTİYAÇLARINA DAHA FAZLA HİTAP ETMEKTEDİR.Bu yaklaşım sonucunda ödüle
ulaşan öğrenci MODEL alınıyor ve aynı zamanda ÖDÜLE ULAŞMA isteği sonucu olumlu
davranışları sergileme isteği artıyor.
Bu yöntemde öğretmen ve öğrencinin arası bozulmuyor.
Sinirler gerilmiyor,
3
ÖĞRETMENİN İLGİSİ
Öğretmenin ilgisi
kaynağıdır!
öğrenciler
için
çok
etkili
bir
motivasyon
Ancak,öğretmen öğrenciye uygun olmayan davranışı sonrasında bu
ilgisini gösterirse olumsuz davranışları pekiştirmiş olur.Öğretmen
artık olumsuz davranışla mücadele edemez hale gelir.
Uygun
davranışların
övülmesi,uygun
olmayan
davranışların
görmezden gelinmesi ve öğretmenin yakın ilgisini uygun davranış
gösteren
öğrencilere
yoğunlaştırması
ve
her
olumlu
davranışları(özellikle davranış sorunu olan öğrencilerin olumlu
davranışlarını) ödüllendirmesi olumlu davranışları artıracaktır.
4
ÖĞRETMENİN ENERJİSİ
VE
UYANIKLIĞI
Problem davranışları ÖNLEME konusunda öğretmenin
fiziksel ve zihinsel enerjisi ile birlikte
dikkat,uyanıklık ve derse motivasyon derecesinin çok
önemli olduğunu söyleyebiliriz.
Turgut ÖZAKMAN edebiyat öğretmeni Fevziye Hanım’ı anlatıyor:
“…ele avuca sığmaz sınıfımız yeniden bir arada.Daha ilk gün
elebaşlarından
biri,buluşmanın
sevincini
kursağımızda
bırakıyor:Edebiyata Fevziye Hanım giriyor!!!Sınıfa bir sessizlik
çöküyor.Öğretmenleri baştan çıkarmanın bir yolunu bulan
kodaman öğrencilerin bile başları öne düştü.Nasıl bir öğretmen
olmalı Fevziye Hanım?Bilenlere soruyoruz:saygıyla tanıyınca
anlarsınız! diyorlar.
Çok
geçmeden
hoca
geldi:Dal
gibi
zayıf,esmer,gösterişsiz,sakin,cid
di.Ne ağzından alev fışkırıyor,ne gözleri top namlusu gibi.Ders
başladı…Yavaş yavaş bir şey farkettik:Hepimiz her an görüş alanı
içerisindeyiz.Gözlerini fıldır fıldır döndürmüyor,sınıfta fırıldak
gibi gezinmiyor,ikide bir apansız arkasını dönmüyor;sınıfın
bütününe
bakıyor.Her
fotoğrafını çekiyor sanki…”
kımıldayışımızın
 Sınıfa hakimiyet sürekli etkileşim ve enerji
isteyen zor bir süreçtir.Sanırım Fevziye Hanım’ın
yapabildiği bu idi.
5
PEKİŞTİRECİN
PSİKOLOJİK
DİNAMİKLERİ-1Pekiştireç,gösterilmesini istediğimiz bir
davranışın sıklığını artırmak için bu
davranışı gösteren kişiye verilen bir
ödül(para-çikolata…vb),onun
davranışı
gösterirken işini yapmasını zorlaştıran
olumsuz
bir
faktörün
ortadan
kaldırılması(gürültüyü
kesme),bir
onay,takdir
sözcüğü(aferin-teşekkür
ederim-çok güzel yaptın…vb),verilen bir
simge
ödül(yıldız
takmak,”+”
vermek…vb.) veya bu davranışı yapanı
bir etkinlikle ödüllendirmek(tiyatroya
götürmek,okul
bahçesinde
maç
yapmasına
izin
vermek…vb.)
tarzı
yaklaşımların genel adıdır.
Burada amaçlardan biri:
 Pekiştireçler sayesinde istediğimiz bir
davranışın öğrenci için de istendik bir
davranış haline gelmesini sağlanmaya
çalışılır.
6
PEKİŞTİREÇİN PSİKOLOJİK
DİNAMİKLERİ-2Ancak bir davranışın öğrenci tarafından
istendik olabilmesi için öğrenciye bu
davranış
sonunda
verilecek
pekiştireçlerin
ÖĞRENCİNİN
BİR
İHTİYACINI
GİDERMESİ
ÇOK
ÖNEMLİDİR. Bu nedenle de öğrencilerin
yapmaktan
hoşlandıkları
işleri,sosyal,psikolojik ve maddi ihtiyaçlarını
bilmek
hangi
öğrenciyi
nasıl
motive
edebiliriz?Neler o öğrenciler için birer
pekiştireç olarak kullanılabilir? Sorularını
cevaplayabilmemizi sağlar.
Bu anlamda öğrencilerimizi çok yönlü
tanıyabilmek ve onu diğerlerinden ayıran
farklılıkları yakalayabilmek son derece
önemlidir.
Aynı üniforma altındaki renk cümbüşünü fark
edebilirsek ve ona göre davranabilirsek
öğrencilerimizin neye ihtiyacı olduğunu iyi
belirleyebiliriz ve dolayısıyla onları nasıl ve
neyle motive edebileceğimizi de iyi tayin
edebiliriz.
7
PEKİŞTİREÇİN PSİKOLOJİK
DİNAMİKLERİ-3Bu
gerçekçi
bir
motivasyon
aracı
kullanmamızı sağlayacaktır.
Öğrenci için de pekiştireç verdiğimiz
davranışlar(Ör:
“ödevini
yapma
davranışı”)öğrenci
için
gerçektende
istendik bir davranış olacaktır.Çünkü bu
davranışı yaptığında bir yönden bir
ihtiyacını giderebilecektir.
!!!
Bahsedilen
öğrencilerin
karşılayabilecekleri
süreç
aslında
ihtiyaçlarını
bir
ALIŞVERİŞ
MERKEZİNE
benzetilebilir.Satıcı
(Öğretmen) müşterisinin neye ihtiyaç
duyduğunu iyi tespit edebilmişse ona satış
yapabilecektir.Kullandığı
teknikler
ise
DAVRANIŞÇI
KURAMA
DAYALI
DAVRANIŞ
DEĞİŞTİRME
TEKNİKLERİNDEN BİRKAÇI OLACAKTIR
VE BUNUN ÖĞRETMENE BİR MALİYETİ
DE YOKTUR.
8
PEKİŞTİREÇİN PSİKOLOJİK
DİNAMİKLERİ-4Pekiştireçler olumlu davranışların sonunda verildiği için ve bir
ödül,övgü ve ilgi ifadesi olduğu için öğretmenle öğrenci arasında
yakınlaşmayı sağlar.
Öğrenci,öğretmeni tarafından kabul edildiğini,onaylandığını ve
sevildiğini hisseder.Bu duygularla öğrenci öğretmenine daha
itaatkar ve uyumlu davranışlar sergilemeye çalışır.
Olumlu davranışlara odaklanıldığı için öğrencilerde “BAŞARI
DUYGUSU
VE
BAŞARABİLECEĞİNE
DAİR
İNANÇ”
gelişir.(akademik konularda verilen pekiştireçler için bir
örnek:sınavdan 2 alan öğrencinin doğru cevapladığı sorular için övgü
alması ve gelecekte başarılı olabileceğine dair inancın kendisine
vurgulanması)Bu duygular öğrencinin daha başarılı olması için adım
atma/girişimde bulunmasını sağlar.
9
NELER PEKİŞTİREÇ
OLABİLİR?
Öğretmenin İlgisi (
)

bahsedilmişti
 Sosyal Pekiştireçler:
 Sözsüz İfadeler:gülümseme,alkışlama,baş ile onaylama,göz kırpma…vb
 Sosyal Yakınlık:Öğretmen masasının yakınına oturtmak,öğretmenle birlikte sınıf panosunu
yerleştirmek,yemekte öğretmenle yan yana oturmak…vb
 Ayrıcalık Tanımak:Bahçede oynamasına izin vermek,sınıf defterini okul idaresine
götürmek,Ödevini yapmış bir öğrenciye sınıf içinde serbest çalışma imkanı
vermek(diğerleri ödevini tamamlarken…vb)
 Övgü Sözleri:”Aferin,Ne kadar güzel!Bunu sen mi yaptın!Çok iyi bir iş…vb”
 Etkinlik Pekiştireçleri:
Şarkı söylemek,yap-boz oynamak,şiir okumak,bahçede top oynamasına izin vermek,tiyatroya
götürmek,bir sosyal etkinliğe katılmasına izin vermek…vb
 Nesne Pekiştireçleri:
Oyuncak ya da araç-gereç materyaller.
 Sembol Pekiştireçler:
Kendi
başına
anlamı
olmayan
ama
başka
sembollerdir;Para,gazete kuponları,yıldızlar,jeton,boncuk vb.
pekiştireçlere
dönüştürülebilen
 Birincil Pekiştireçler:
Temel fizyolojik ihtiyaçları karşılamaya dönük pekiştireçlerdir (yiyecek,içecek,barınma,uyku
…vb)Ancak kısa süreli kullanılmalı ve aşırı doyurulmamalıdır.Ör:sürekli çikolata ödülü bir süre sonra
doygunluğa yol açar ve pekiştireç özelliğini kaybeder.Karnı aç olan küçük yaşta bir çocuk için
uygulanan eğitim bir işkenceye dönüşebilir(“eğer ödevini bitirirsen yemeğini yiyebilirsin” gibi bir
uygulamaya gidilmiş ise)
10
DAVRANIŞ KAZANDIRMADA
PEKİŞTİREÇ KULLANIMINDA DİKKAT EDİLMESİ
GEREKEN NOKTALAR(1) ! ! !
Pekiştirme sadece UYGUN davranışlar gösterildiğinde yapılmalıdır!
Uygun davranışın HEMEN ARDINDAN yapılmalıdır!
Uygun
davranışın
ilk
gerçekleştirildiği
ve
ya
istenilen
sıklıkta
gerçekleştirilmediği durumlarda SÜREKLİ PEKİŞTİRME YAPILMALIDIR.
(örneğin ilk kez ödevini yapan ya da ödevlerini bir yapıp bir yapmayan
öğrencilerin
ödev
yapma
davranışı
her
gerçekleştirildiğinde
ödüllendirilmelidir) Ancak düzenli ödev yapan bir öğrencinin ödev yapma
davranışının sürekli olarak ödüllendirilmesine
(ör:haftada-ayda bir pekiştirme)
gerek
yoktur.Daha
nadir
Sürekli olarak tek bir tür pekiştireç kullanmak etkisini kısa sürede
yitirir.Bu nedenle de ÇEŞİTLİ TÜRDE PEKİŞTİREÇLER kullanılmalıdır!
11
DAVRANIŞ KAZANDIRMADA
PEKİŞTİREÇ KULLANIMINDA DİKKAT EDİLMESİ
GEREKEN NOKTALAR(2) ! ! !
Pekiştireçler basmakalıp bir şekilde sürekli yapılmamalıdır.PEKİŞTİREÇ
TARİFELERİ kullanılmalıdır!(açıklanacak)
Kullanılacak pekiştireçler uygulayıcı tarafından KOLAY BULUNABİLİR
VE KULLANIMI KOLAY olmalıdır!
Pekiştireç öğrencinin YAŞINA-CİNSİNE-KİŞİLİK ÖZELLİKLERİNE-
İLGİLERİNE
VE
ÖZELLİKLE
DE
İHTİYAÇLARINA
OLMALIDIR. Aksi halde pekiştireç özelliği taşımaz!
UYGUN
Pekiştireç DOYGUNLUK SAĞLAMAMALIDIR. Aksi halde öğrenci için
pekiştireç özelliğini yitirir( sürekli olarak çikolata ile ödüllendirilen
öğrenci artık çikolataya doyabilir ve artık çikolata ulaşılmak istenen bir
ödül/ihtiyaç olamktan çıkar)
12
NEDEN PEKİŞTİREÇ TARİFELERİ
KULLANMAK GEREKİR?
Verilen
pekiştirecin
doyum
sağlayarak
ÖZELLİĞİNİ YİTİRMEMESİ İÇİN!
PEKİŞTİREÇ
Öğreniyi SÜREKLİ İSTEKLİ HALDE TUTMAK,HAZIR HALDE
TUTMAK (çalışır ilgili ve kurallara uygun davranan bir halde)!
ZAMANDAN TASARRUF YAPMAK İÇİN!
(Sürekli olarak her davranışı pekiştirmek yerine aynı davranışı
belirli zaman dilimlerinde ve/veya belirli sayıda istenilen
davranış öğrenci tarafından gerçekleştirildiğinde pekiştirmek
13
PEKİŞTİREÇ TARİFELERİ-1SÜREKLİ PEKİŞTİRME:
 Davranışın her oluşmasında pekiştirilmesi.Özellikle istenilen davranışı ilk
kez gerçekleştirmesinden itibaren davranışta istikrar oluşana kadar her
yapıldığında pekiştirilmesi.(ÖR;Ödevini şimdiye kadar hiç yapmamış bir
öğrenci ödevini düzenli yapar bir hale gelene kadar her ödev yapma
davranışı ödüllendirilebilir)
 Ya da istikrar gerektiren ancak öğrenci tarafından arada bir yapılan
davranışın her gerçekleştiğinde pekiştirilmesi.(ÖR; Eve bazen zamanında
gelen bir öğrenci eve düzenli olarak vaktinde gelme davranışı gösterene
kadar her erken geldiğinde ödüllendirilebilir)
 Not:Davranışı kazanmış olan öğrenciler için uygulanmamalıdır.
ARALIKLI PEKİŞTİRME

ORANLI PEKİŞTİRME:
1-SABİR ORANLI PEKİŞTİRME:
sonra bu davranış pekiştirilir.
Öğrenci her 5 ödev yapma davranışından
deme davranışı ilk 5
davranıştan her hangi birinde,sonraki 5 davranıştan herhangi birinde
pekiştirilebilir. Ya da ilk 5 davranıştan sonra pekiştirilir daha sonraki 3
davranıştan sonra,sonrasında 10 davranıştan sonra,yani kaç davranıştan
sonra ödüllendirileceği belli olmamaktadır.
AVANTAJLARI: Öğrenci ödülü/pekiştireci kaç davranış sonunda alıcağını
bilmemekte,ancak uygun davranışı gösterdiği sürece mutlaka ödülü
alacağını bilmekte ve ödüle ulaşabilmek için sürekli olarak istenilen
davranışı göstermeye çalışacaktır.Bu yönüyle çok etkilidir.
2-DEĞİŞKEN
ORANLI
PEKİŞTİRME;
“Lütfen”
14
PEKİŞTİREÇ TARİFELERİ-2-
 SÜRELİ (ZAMANA DAYALI) PEKİŞTİRME:
1-Sabit Zaman Aralıklı Pekiştirme:
ÖR; “Yerinde Oturma Davranışı” 5 dakika yerinde sessizce oturursa pekiştireç
kazanır.Sonrasında her 5 dakikalık yerinde sessizce oturma davranışına
pekiştireç verilir.ÖR,Öğrenci bir ay boyunca ödevlerini istendik yaparsa
pekiştireç alır.Ödevlerini yaparsa her ay sonunda pekiştireç verilir.
2-Değişken Zaman Aralıklı Pekiştirme:
ÖR,İki türlü uygulanabilir.15 dakikalık dilim içinde öğrenciye bazen 15
dakikanın 1. dakikasında bazen 7. dakikasında bazen ise 15. dakikada
pekiştireç verilir.Ör:9. dk-17.dk-35. dk.
Başka bir uygulaması ise şöyle olabilir.Öğrenci derse bir hafta devam
ettiğinde,daha sonra 3 gün daha sonra 2 hafra belki de ilerde 1 ay
devamlılık yaptığında davranış pekiştirilir.
AVANTAJLARI: Öğrenci ödülü/pekiştireci zaman alıcağını bilmemekte,ancak
uygun davranışı gösterdiği sürece mutlaka ödülü alacağını bilmekte ve ödüle
ulaşabilmek için sürekli olarak istenilen davranışı göstermeye
çalışacaktır.Bu yönüyle çok etkilidir.
***Ayrıca öğrencinin davranışı yapma süresi uzatılmak istendiğinde
çok etkili olmaktadır.Ör;sınıfta sessize oturma davranışı (hareketli veya
sürekli konuşan bir öğrenci için çok etkiki olabilir)
15
MODEL OLMAK -
ETKİLİ BİR DAVRANIŞ
KAZANDIRMA YÖNTEMİ
Model Olma Ve Motivasyon:
Sanırım
resimlerdeki
manzaralara
benzer
pek
çok
davranışa
şahit
olmuşuzdur. Tüm insanlar için geçerli
olmak üzere özellikle ilk çocukluk ve
ergenlik dönemlerinde model alma baskın
bir
davranıştır.Çocuklarımızın
ve
gençlerimizin
yapmalarını
istediğimiz
davranışları “sadece kendimizin yapması”
bile başlı başına bir motivasyon sağlayıcı
etken
olarak
karşımıza
çıkmaktadır.Derse-okula-ders
başarısıyla gelen kariyere olan doğal
kişisel tutumlarımız ve kitap okuma
alışkanlığımız,kibarlığımız,düzenli
oluşumuz…vs.kabaca bizim nasıl model
olduğumuzu göstermektedir.
16
PUANLAMA SİSTEMİ
ÖZELLİKLERİ:








Davranış problemi olan bir çocuğa problemli davranışını bırakıp,olumlu davranışlar
kazanmasını sağlamada çok etkilidir.
Çocuk parça başı ya da maaş karşılığı çalıştırılır.Yaptığı iş ise sadece olumsuz
davranış sergilememek ve/veya olumlu davranış sergilemektir.ÖR:bir hafta küfür
etmediğinde 50 Puan kazanır.
Çocuk olumlu davranışları ile belli bir sürede daha önce belirlenmiş bir puan alır.
Bu puanlar daha önceden belirlenmiş bir toplam puana ulaştığında çocuk ödülünü
alır.
Bu uygulama için basit bir olumlu/istenen ve olumsuz/istenmeyen davranışlar
tablosu hazırlanır.
İlk haftalarda olumlu davranış listesi ve çocuğun bu davranışları gösterdiğinde elde
edeceği puanlar listesi hazırlanır.Böylece çocuk bu faaliyette ilk etapta hep
kazanacaktır.Uygulama da öğrenci için zevkli ve istendik bir hale gelecektir.
Sonraki zamanlarda ise öğrenci için yapmaması gereken davranışlar listesi de
hazırlanır ve öğrenci bu davranışları gösterdiğinde kazandığı puanlar geri alınarak
öğrenci için olumsuz davranış sonrası yaptırım uygulanır.
Bu sistem en fazla 3-12 yaşlarda etkilidir.Sonraki yaşlar için biraz çocuksu
kaçabilir.
ÖRNEK PUANLAMA SİSTEMİ
DAVRANIŞ PROBLEMİ:”Sınıfta konuşarak,dersin akışını bozmak.İlgisiz konulardan
konuşarak arkadaşlarının
dikkatini
dağıtmak,hırçınlık
yapmak,arkadaşlarına
sataşmak,küfür etmek.”
Tabloya göstermesi beklenen olumlu davranışlar yazılabileceği gibi
göstermemesi gereken olumsuz davranışlar da yazılabilir.Sonuçta hepsi de olumlu
davranış niteliğindedir.(örneğin gürültü yapmamak ve kibar konuşmak gibi)
17
TOPLAM ÖDÜL PUANI: 500
ÖDÜL: (500 PUANA ULAŞTIĞINDA)
OKULUN ÇANAKKALE GEZİSİNE KATILMAK/BİR HEDİYE KAZANMAK ? /DAVRANIŞ NOTUNU
ARTIRMAK/OKUL İÇİ BİR ETKİNLİĞE KATILMAK İÇİN HAK KAZANMAK/…VS (okulda öğrencinin yapmaktan
hoşlandığı bir etkinliğe girmesini sağlamak ya da bunun dışında ailesi ile işbirliği yaparak maddi ödül almasını
sağlamak,SİNEMAYA GİTMEK…VS.)
Sınıfta sessizce 20 dakika oturmak
10 puan
Sınıfta bir ders boyunca(40 dk) sessizce oturmak.
20 puan
Bir hafta boyunca küfür etmemek,kaba söz söylememek
60 puan
Bir hafta boyunca arkadaşlarıyla sataşmamak/kavga
etmemek
60 puan
Bir ders boyunca öğretmenin sorularına cevap vermek ya da
konuyla ilgili soru sormak dışında sınıf içinde öğretmenin
konuştuğu konu dışında konuşmamak
10 puan
Bir gün boyunca arkadaşları ve öğretmeniyle selamlaşmak ve
onlarla güzel uygun ses tonu ile konuşmak/kibar konuşmak
(ölçütlerinin ne olduğu gerekirse örneklerle öğrenciye
açıklanmalıdır)
40 puan
BU TABLO BASİTÇE ÖRNEK OLARAK
HAZIRLANMIŞTIR
18
AÇIKLAMALAR
Not :
Bu davranışlar olumlu davranışlardır.1 AY süreyle bu
puanlama sistemi ile öğrenciye bu uygulama sevdirilir. Çünkü
öğrenci burada sürekli ödül kazanır ceza almaz sade olumsuz
davranışlar için uyarı ve açıklamalar yapılır.Kendisinden ne
beklendiği ne elde edeceği ne zaman hangi puana ulaşınca
elde edeceği öğrenciye iyi açıklanmalı ve bu tablonun aynısı
öğrenciye de verilmelidir.
Uygulama eğer öngörülen sürede istendik düzeyde başarılı
olamaz ve öğrenci olumsuz davranışları tam olarak terk
etmez ya da olumlu davranışları yeterince göstermez ise bu
sefer
OLUMSUZ
DAVRANIŞLARDAN
PUANLARIN
KESİLDİĞİ YAPTIRIM SÜRECİNE GEÇİLEBİLİR. Bu süreç
de öğrenci iyi davranışları için ödül kötü davranışlar için
ödülün geri alınmasını yaşar.Böylece bir tercih yapmak
zorunda kalacak ve çoğu kez olduğu gibi ÖDÜLÜ seçecektir.
19
OLUMLU & OLUMSUZ
PEKİŞTİREÇ
 OLUMLU PEKİŞTİREÇ
Pekiştireç davranışın sıklığını artırmak için davranışı
gösteren için hoş olan bir uyarıcıdır.Basitçe sınıfta derste
anlatılanları dikkatle not alan öğrenciye öğretmeninin dediği
“aferin” çocuğun not alma davranışını pekiştirir.Çünkü aferin
kelimesi gurur okşayıcıdır.Çocuk bu tip sözleri duyabilmek ve
sosyal ortamda onure edilebilmek için ders aktiviteleri ve
gereklerini yerine getirmek için daha istekli ve motive olur.
HOŞA GİDEN BİR UYARICI
KOYARAK DAVRANIŞIN PEKİŞMESİNİ SAĞLAMAKTIR” işte
Burada
yapılan
“ORTAMA
buna OLUMLU PEKİŞTİRME ,söylenen aferin sözüne de OLUMLU
PEKİŞTİREÇ DİYORUZ.
20
OLUMSUZ PEKİŞTİREÇ
 Bir davranışın pekişmesi için ortama her zaman hoşa giden bir uyarıcı koymak gerekmez,bazen de istenilen
davranışın gösterildiği sırada bu davranışın yapılmasını olumsuz yönde etkileyen “NAHOŞ” bir uyarıcının da
ORTAMDAN KALDIRILMASI “HOŞA GİDEN BİR DURUM OLUŞTURUR VE DAVRANIŞIN
YAPILMASINI KOLAYLAŞTIRIR” Örneğin evde ders çalışma davranışı düzenli olmayan Ayşe ders çalışmaya
başladığında babasının şöyle söylemesi ve davranması “OLUMSUZ PEKİŞTİREÇTİR.” :-”Ayşe ders mi
çalışıyordun? Fark etmemişim.Seni rahatsız etmesin televizyonu kapatayım.” demesi ve televizyonu
kapatarak sessizce başka işlerle uğraşması.
Seni
önemsiyoruz,sana ve yaptığın işe önem veriyor,saygı duyuyoruz.Bu iş
gerçektende senin için çok önemli bu nedenle senin işini kolaylaştıracak şeyleri
yapmaya hazırız…vs.
Davranışın yapılmasını kolaylaştıran bu tür davranışlar ve söylemler kişiye şu mesajları da verir :
NAHOŞ UYARICILARIN ORTADAN KALDIRILMASI KİŞİNİN DAVRANIŞI
DAHA RAHAT YAPABİLMESİNİ SAĞLAR,AYRICA DUYGUSAL OLARAK
BELİRTİLEN MESAJLARI VERMESİ NEDENİYLE DE GÖSTERİLEN
DAVRANIŞIN SIKLIĞININ ARTMASINI SAĞLAR YANİ PEKİŞTİREÇ GÖREVİ
GÖRÜR.
ÖR:Bahçeden meyve çalarkan yakalanan bir çocuk için ortamdaki nahoş uyarıcılar
şunlar olabilir:-Polise götürülmek-Anne-Babasına söylenmesi-Dayak yemesi…Ancak
Çocuğu yakalayan kişi bu nahoş durumları(riskleri ortadan kaldırarak) çocuğa iyi
davranır ve İZİN İSTEME davranışının önemiyle ilgili bir konuşma yaparak çocuğa:”Eğer benden meyve istersen,ağaçta olduğu sürece sana meyve veririm.Ancak böyle
gizlice almaya çalışırsan seni polise vermek zorunda kalırım.”
Bu örnekte adamın yaptığı çocuk için nahoş olan polise götürülmesi-anne-babasına
söylenmesi-dayak yeme uyarıcılarını ortadan kaldırmaktır.Bu davranış iyi bir
psikolojik etki yaratır.Aynı zamanda adam izin isteyerek meyve yiyebileceğini de
söyleyerek çocuk için çalma davranışı yerine alternatif davranış da
oluşturmuştur.Böylece OLUMSUZ PEKİŞTİREÇ ve OLUMLU PEKİŞTİREÇ süreçleri
birlikte kullanılmıştır.
21
DEVAMI…
ÖR:Bahçeden meyve çalarkan yakalanan bir çocuk için ortamdaki
nahoş uyarıcılar şunlar olabilir:-Polise götürülmek-Anne-Babasına
söylenmesi-Dayak yemesi…Ancak Çocuğu yakalayan kişi bu nahoş
durumları(riskleri ortadan kaldırarak) çocuğa iyi davranır ve İZİN
İSTEME davranışının önemiyle ilgili bir konuşma yaparak çocuğa:”Eğer benden meyve istersen,ağaçta olduğu sürece sana meyve
veririm.Ancak böyle gizlice almaya çalışırsan seni polise vermek
zorunda kalırım.”
Bu örnekte adamın yaptığı çocuk için nahoş olan polise götürülmesianne-babasına söylenmesi-dayak
yeme uyarıcılarını ortadan
kaldırmaktır.Bu davranış iyi bir psikolojik etki yaratır.Aynı
zamanda adam izin isteyerek meyve yiyebileceğini de söyleyerek
çocuk için çalma davranışı yerine alternatif davranış da
oluşturmuştur.Böylece OLUMSUZ PEKİŞTİREÇ ve OLUMLU
PEKİŞTİREÇ süreçleri birlikte kullanılmıştır.
Olumsuz durumları ortadan kaldırmak bazen ödül bazen de
kolaylaştırıcı niteliktedir ve davranışın sıklığını artırır.Ama ne
olursa olsun güven duygusu verdiği ve kişilerarası ilişkileri
güçlendirdiği de unutulmamalıdır.
22
AYRIMLI PEKİŞTİRME
 Pek çok olumsu davranış olumlu davranışla birlikte
gösterilebilmektedir.
Ör: Öğretmenden söz isterken sadece parmak kaldırması
istenen öğrenciler bağırarak ve aynı zamanda parmak kaldırarak söz
isterlerse öğretmenin sadece sessizce parmak kaldıran öğrenciye
söz vermesi ayrımlı pekiştirmedir.Ancak bu davranışın öğretmen
tarafından tutarlı ve kararlı bir biçimde uygulanması gerekir.Bir kez
kural ihlal edildiğinde diğer öğrenciler için adaletsizlik ve eşitsizlik
anlamı oluşabilir.
 Kısacası öğrencilerden istediğimiz olumlu davranışlar eğer olumsuz
davranışlarla birlikte aynı anda gösteriliyorsa olumlu davranışları
pekiştirmememiz,olumsuz davranışı ortadan kaldırmak amacıyla iyi bir
yöntemdir.Ancak bu davranışımızın gerekçesini iyi açıklamazsak olumlu
davranışları da baltalamış oluruz.
23
PREMACK İLKESİ/BÜYÜKANNE
KURALI
 Çok etkili bir anlaşma-uzlaşma mekanizmasıdır.
ÖR:Anne çocuğunun ders çalışmasını,çocuk ise dışarıda arkadaşlarıyla
top oynamayı istemektedir.Anne çocuğa şöyle der:-”Dersini bitirirsen
dışarıda oynayabilirsin.”
X’i
yaparsan Y’yi de yapabilirsin(yapmana izin veririm.
İyi bir psikolojik anlaşma sürecidir.Ancak bu yöntemin
çok sık
kullanıldığı görülmektedir.Çok sık kullanıldığında çocuk tarafından
“koşullu sevgi ve ilgi mesajı verebilir ve çocuk kendi isteklerinin
sürekli ikinci plana atıldığını düşünerek otoriteye antipatik tutum
sergileyebilir.”Bu
durum
inatçılık
da
doğurabilir.Çok
sık
kullanıldığında ilişkilerin mekanikleşmesine yol açar.
Bu nedenlerle diğer yöntemlerle birlikte dengeli kullanılmalı ve çok uzun
süre aynı davranış için kullanılmamalıdır..
24
OLUMSUZ DAVRANIŞLARIN
AZALTILMASI
 Olumlu davranışları artması ve süreklilik kazanması için
pekiştirirken olumsuz davranışları azaltmak ve ortadan
kaldırmak için bazı yaklaşımlar sergileyebiliriz.Bu kapsamda
bazı süreçlerden bahsetmek yararlı olabilir:
-MOLA
-SÖNME
-TEPKİNİN BEDELİ
-DÜZELTME/ONARMA
-CEZA
25
MOLA
Davranış problemi gösteren öğrencinin pekiştireç ortamından
uzaklaştırmak,ya
da
pekiştireçlerin
öğrenciden
uzaklaştırılmasıdır.Çocuk yaptığı davranış sonucunda kendisi için
cazip olan ortamdan geçici olarak uzaklaştırdığında psikolojik bir
ceza almış olacaktır.
 Ör;bir tiyatro çalışmasında kuralsız davranan ve çalışmanın akışını bozan
bir öğrencinin kenarda bir süreliğine bekletilmesi…Çocuk için kenarda
beklemek can sıkıcıdır.Ayrıca bir tür ceza da almıştır.Kendisini belirli
oranda kötü hissedecektir.
Uygulamada Dikkat Edilecek Noktalar:
 Öğrenci için etkinlik alanının mola alanından daha cazip olması
gerekir.Aksi halde mola verilen alan öğrenci için bir ödül haline bile
gelebilir.Örneğin bir etkinlik/ders çalışmasında gurup/sınıf dışına
çıkarılan(kanunen yasaktır,ancak anlatılmak isteneni örneklemek
amacıyla verilmiştir) içedönük,yalnızlıktan ve sessizlikten hoşlanan
bir çocuk için bu uygulama bir ödül olabilir.Yine mola alanında başka
çocuklar veya eğlenceli olabilecek uğraşlar,materyaller var ise
çocuk için yine bir ödül haline dönüşebilmektedir.
26
Devam…
Uygulamada Dikkat Edilecek Noktalar:
 Uygulama,etkisiz olmuş ise terk edilmelidir.(Israrcı olmak öğrenciyi
zedeleyebilir ve öğretmen hakkında güçlü olumsuz düşünceler
oluşturabileceği gibi öğrencinin örselenmesine de yol açabilir.Bu
durum ciddi psikolojik gerilimler ve çatışmalar doğurabilir.)
 Uygunsuz davranan öğrenci etkinlik alanından uzaklaştırıldığında
eğer öğretmen psikolojik bir rahatlama hissediyorsa veya çocuktan
kurtulma aracı olarak mola tekniği kullanılıyorsa bu durum öğretmen
tarafından suiistimal ediliyor demektir.Yani öğretmen için
ortamdaki nahoş bir uyarıcı olan öğrenci ortamdan alınıyor ve
öğretmenin ders anlatma davranışı pekişiyorsa durum öğretmen için
olumsuz bir pekiştireç olacaktır.Bu durumda öğrenci öğretmen için
nahoş bir uyarıcı olmuştur.Bu nedenle de öğretmen kendi
duygularını dikkatli gözlemlemelidir ki bu durum pek pedagojik
değildir.
 Mola süresi çok uzatılmamalıdır.(engelli bireyler için 1-3 dk. Normal
bireyler için belki 5-10 dk)
 Mola uygulaması özellikle saldırgan,hareketli veya dışa dönük sosyal
çocuklar için daha etkilidir.İçedönük,sessizliği ve yalnız kalmaktan
hoşlanan hatta asosyal çocuklar için kullanılmamalıdır.Çünkü bu
çocuklar ortamdan uzaklaştırılıp geçicide olsa yalnız bırakıldığında
bu uygulama hoşlarına bile gidebilir ve bu nedenle de mola
uygulamasına neden olan olumsuz davranışı öğretmen kendi eliyle 27
pekiştirmiş bile olabilir.
Devamı…
 Öğrenci eğitim ortamından uzaklaştırılmadan da mola uygulaması yapılabilir!
Burada çocuk etkinliğe dahil edilmez ya da pekiştireç ya da diğer tepkiler
kısa süreliğine çocuğa verilmez.Bu daha az gerilim yaratan bir uygulama
olacaktır.
 Olumlu pekiştirme ile bir arada kullanılmalıdır.(Olumlu davranış
ödüllendirilmeli ve böylece neyin beklendiği öğrenciler tarafından
anlaşılmalıdır.)




MOLANIN DEZAVANTAJLARI
Çocuğun eğitim ortamından uzaklaştırması seçildiğinde
akademik performansa olumsuz etki edecektir.
Öğretmenin suiistimaline açıktır.
Mola süresi uzatıldığında zedeleyici ve akademik olarak da
geriletici olacaktır.
Olumlu pekiştireçlerle (yani olumsuz davranışın tersi olan
olumlu davranışlar pekiştirilmez ise anlamsız olabilir)
28
SÖNME
Davranış görmezden gelinir,böylece davranışın ilgi çekiciliği öğrenci
için ortadan kalkar yani öğrenci gösterdiği olumsuz davranışa
herhangi bir tepki alamaz.Böylece davranışı işlevselliğini yitirir.
Öğrenciyle ilgilenilmemesi öğrenci için bir nevi ceza mahiyeti de
içerir.Kendisiyle ilgilenilmediğini gördüğünde ve bu ilgisizliğin
sadece olumsuz davranışı sonrasında olduğunu gördüğünde,öğrenci
davranışı nedeniyle bir antipati topladığını ve bir nevi kısa bir süre
de olsa dışlandığını anlayacak ve güçlü bir psikolojik baskı görmüş
de olacaktır.Bu uygulama gerektiğinde tutarlı bir biçimde
uygulanırsa olumsuz davranışı gösteren öğrenci için son derece
caydırıcı olacaktır.
29
SÖNME UYGULAMASIBDA
DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR!
 Olumsuz davranışı izleyen tüm pekiştireçler geri çekilir(Ör;öğretmenin
sınıfta konuşan öğrenciyi sözlü olarak uyarması öğrenci tarafından ilgi
çekme
aracı
olarak
görülebilir.Öğretmen
bu
öğrenciye
tepki
vermez,ilgilenmez.Diğer öğrencilerin de bu konuda desteğinin alınması çok
önemlidir.Diğer öğrenciler de bu öğrenciye olumsuz davranış dönemlerinde
tepkisiz ve ilgisiz davranmalıdır.Bunun için öğretmenin diğer öğrencileri
yanına çekmesi son derece önemlidir.
Tutarlılık:
 Davranış her yapıldığında davranışla birlikte öğrencinin “kendi varlığı” da
görmezden gelinir.(zaten burada sönmeyi caydırıcı yapan durum öğrencinin
“varlığının” yok sayılmasıdır.Bu güçlü bir psikolojik cezadır.)
 Sönme uygulaması sırasında öğrencinin gösterdiği tüm olumlu davranışlardan
sonra öğrenciyle diyalog kurulur ve pekiştireçler verilerek kendisine sadece
olumlu davranışları sonrasında ilgi gösterileceği gösterilir.
Eğitimci tüm ilgi ve dikkatinin olumlu davranışlar üzerinde olduğunu göstermelidir.
30
TEPKİNİN BEDELİ
Olumsuz davranışın ardından daha öne öğrencinin elde etmiş
olduğu ödüllerin geri alınmasıdır.
Örnekler:





Yıldızın geri alınması
Bahçede oynama izninin kaldırılması
Oyuncakların geri alınması
Sınıf başkanlığının elinden alınması
Sınıf defterini imzalatmaya göndermeme.
 Etkili
bir yöntemdir.Etki süresi genellikle uzundur.Olumsuz
davranışın hemen ardından “açıklamalı ve gerekçeli” olarak daha
önce öğrenciye verilen ödüller geri alınır.
31
DÜZELTME/ONARMA
Öğrenciye yaptığı hata düzelttirilir.Ör;Yere çöp atan öğrenciye
attığı çöp aldırılarak çöp kutusuna attırılır.Bu uygulama öğrenci için
caydırıcı niteliktedir.Aynı zamanda da adaletli bir uygulama olduğu
için kullanışlıdır.
İki Çeşit Uygulama Yapılabilir:
1-Öğrenciye yaptığı hata düzelttirilir;Öğrencinin sadece attığı çöp çöp
tenekesine attırılır.
2-Öğrenciye yaptığı hatayla ilgili olan başka hatalar da düzelttirilir.ÖR;Bahçede
yere çöp atan bir öğrenciye attığı çöple birlikte başkalarının daha önceden
atmış olduğu diğer çöple de çöp tenekesine attırılır.(ancak bu uygulama
yapılırken aynı ortamda başka çocuklar da bulunuyorsa öğrencimiz neden
diğer çocukların attığı çöpler de bana toplattırılıyor diye düşünebilir ve
rencide olabilir. Bu doğal olarak adaletsiz bir görünüm verir.
Not:Düzeltme yaklaşımında başka türlü bir uygulama ise örneğin duvarı çizen
bir çocuğa boya ve kağıt vererek çizme davranışının uygun olan şekli
yaptırılarak bu davranış güdüsü düzgün ve kabul edilebilir şekliyle tatmin
edilebilir.Böylece çocuk bu davranışı uygun platformlarda yapmayı da
öğrenebilir.
32
CEZA
! ! ! Ceza uygulamalarında kişilerarası ilişkiler olumsuz yönde
etkilenir.Ayrıca öğrencinin duygusal durumu örselendiği ve sosyal
ortamda rencide olduğu için öğretmenine karşı olumsuz duygular
besleyecek,öğretmen ve öğrenci arasında uçurumlar oluşmasına
neden olabilecektir.
Dikkat!...
Otoritenin hakareti,fiziksel şiddet uygulaması pek çok durumda
kabul edilmekte ve sineye çekilmekte hatta insanlar bunu hak
ettiklerini bile(eğer hatalıysa) düşünebilmektedirler.(Aslında
içten içe yaşanan şey kızgınlık ve öfkedir.)Bu davranışların
sonrasında otorite yine kendi inisiyatifine almış olduğu kabul
edici yaklaşımını gösterdiğinde maalesef bir gün önce hakarete
uğramış kişi sanki hiçbir şey olmamış gibi çaresizlikle bu
yaklaşıma
son
derece
olumlu
yaklaşımla
karşılık
vermektedirler.Özellikle
çocuklar
ve
gençler
gerçeği
değerlendirmede güçlük yaşadıkları ve kendilerini ve değerlerini
iyi tanımadıkları ve yine karşı koyma gücünü ve cesaretini
kendilerinde bulamadıkları için şiddet ve hakarete büyüklerden
daha fazla çaresizce katlanmaktadırlar.
33
Devamı…
ÖRNEK; Öğretmen öğrencisine “aptal !” der.Öğrenci bu söz karşısında
kızgınlık ve öfke,aşağılanmışlık..gibi olumsuz duygular hisseder.Ertesi
gün öğretmen aynı öğrenciyi yanına çağırır ve öğrenciye olumlu bir
yaklaşım sergiler ve öğrenci de olumlu bir şekilde onunla diyaloga
girer.Ancak öğretmen aynı sözü bir öğretmen arkadaşına söylemiş olsa
yetişkin olan arkadaşı bu sözü asla kabul etmeyecektir ve hatta belki
karşılık verecek belki de bir daha onunla konuşmayacaktır.Burada
öğrenci ile yetişkin öğretmen “aptal” sözü karşısında aynı duyguları
hissederler
fakat
tepki
konusunda
öğrenci
çaresiz
ve
güçsüzdür.Çoğunlukla inisiyatif kullanamaz ve kişisel tercih ve tepki
oluşturamaz.
Bu nedenle de fiziksel şiddet içeren davranışlar ve sözel
şiddet içeren aşağılamaya dönük incitmeye dönük gurur kırıcı
davranışlarımız
karşısında
öğrencilerimizin
tepkisizliğini
(GÜÇSÜZLÜĞÜNÜ)
yanlış
değerlendirmemeliyiz.Hatta
yetişkinlerin bu durumu suiistimal etmemesi daha İNSANCIL VE
ADALETLİ olacaktır.
34
CEZA UYGULAMASININ
DEZAVANTAJLARI
Ceza olumlu iletişim kurma fırsatlarını engeller.
Ceza güçlünün haklı olduğu imajını verir.
Ceza çocukta öğretmene karşı olumsuz duygular oluşturarak
öğretmenin “Sözü dinlenilebilirliğini” azaltır.
Ceza DAVRANIŞI AZALTMAZ sadece geçici bir süreliğine(çoğu
zaman olayın olduğu birkaç saat ya da birkaç günlüğüne) olumsuz
davranışın sergilenmesini zorunlu olarak engeller.
!
Ceza uygulamasından sonra öğrenci neyi niçin yapmaması ya da
yapması gerektiğini tam olarak anlayamaz.Çünkü bu açıklamalar
kendisine ya yapılmaz (otoritenin kızgınlığı nedeniyle) ya da
yapılsa bile ceza gördüğü anda bu nasihatleri içinde bulunduğu
durumda iyi değerlendiremez.Çünkü mevcut durumda egemen
olan ve odaklanılan şey cezanın kendisi ve hissedilen ise utançkızgınlık ve öfkedir.
35
Devamı…
Ceza uygulamasında öğrenci fazlaca olumsuz duygular yaşar ve bu tip
durumlarda insan beyni öğrenme faaliyetlerine büyük oranda
kapalıdır.Yani kısaca öğrenme süreçleri işlemez.Böylece çok önemli
amaçlarımızdan biri olan öğrenmenin gerçekleşmesi de güçleşmektedir.
Ceza
öğrencinin
öğretmene
yönelik
bakış
açısını
olumsuza
çevirir.Öğretmen o öğrenci için artık dinlenir ve sevilir bir kişi
değildir.Bu yönüyle de öğrenme-öğretme faaliyetleri daha az amacına
ulaşacaktır.
Ceza uygulaması öğrencinin korku be zorlamayla olumsuz davranışı
göstermesini engeller ya da olumlu davranışı zorla yapmasını sağlar
ancak bu kalıcı bir davranış değişikliği olmamaktadır.Çünkü kişinin
isteyerek yaptığı bir davranış değildir.Dolayısıyla da bu davranış
kalıcılık kazanmaz ve içselleştirilmez.
Ceza eğer haksız yere verilmişse “adaletsizlik ve haksızlığa uğramışlık”
duygusu uyandırır.Bu son derece güçlü bir duygudur ve öğretmenle
iletişimi kökten sarsar.Eğer öğrenci hata yapmış ve ceza görmüş ise
onca hata yapan öğrenci arasından cezalandırılmak için kendisi
seçilmiştir yani “öğretmen ona takmıştır.”
SON SÖZ:-”ÖĞRETMENİN
VURDUĞU YER MORARIR.”
:-”ETİ DE KEMİĞİ DE ÖĞRENCİYE AİTTİR.”(onlara
birey olmak için bir şans verelim)
36
UNUTMAYALIM Kİ YETİŞKİNLER OLARAK BİZLER
DE KENDİMİZE İYİ DAVRANAN,OLUMLU
ÖZELLİKLERİMİZİ GÖREN VE ÖVEN,YAPTIĞIMIZ
ÇALIŞMALARI ÖDÜLLENDİREN YA DA EN
AZINDAN TEŞEKKÜR VE TEBRİK EDEN
İNSANLARA DAHA FAZLA YAKLAŞIR VE
ONALARIN SÖZLERİNİ DAHA FAZLA DİKKATE
ALIRIZ VE BİZLERİ YÖNLENDİRMELERİNE DAHA
FAZLA İZİN VERİRİZ.
ÖĞRENCİLERİN DE DURUMU BİZDEN FARKLI
DEĞİLDİR
TEŞEKKÜRLER !
37