Raporu Oku - Ülke Masaları

NİSAN 2015
RAPOR
YEMEN
1
2
ÜLKE MASALARI
NİSAN 2015
YEMEN
İSMAİL HAKKI HİRA
ÖMER YAKUT
3
|
4
İÇİNDEKİLER
TAKDİM ...................................................................................................................................... 5
GİRİŞ ........................................................................................................................................... 6
ÜLKE PROFİLİ .............................................................................................................................. 7
TARİHİ YAPI .............................................................................................................................. 10
İslamiyet ve Sonrasında Yemen............................................................................................ 11
Yemen’in Son Yüzyılı ............................................................................................................. 13
TOPLUM VE KÜLTÜR ................................................................................................................ 15
Nüfus .................................................................................................................................... 15
Eğitim .................................................................................................................................... 17
Kültürel Hayat ....................................................................................................................... 18
Yemen’de Osmanlı ve Türkler .............................................................................................. 20
SİYASİ YAPI ............................................................................................................................... 21
Yemen’de Siyasi Partiler ....................................................................................................... 23
Yemen’de Siyasi Aktörler...................................................................................................... 23
Kabile Kültürü ....................................................................................................................... 24
Husi Hareketleri .................................................................................................................... 25
Yemen’de EL-Kaide ............................................................................................................... 26
EKONOMİK YAPI ....................................................................................................................... 28
Temel Ekonomik Göstergeleri .............................................................................................. 29
Ekonomik Gelişim ................................................................................................................. 34
ÜLKEDE İSLAMİYET ................................................................................................................... 41
KAYNAKÇA ................................................................................................................................ 44
5
TAKDİM
Tarihi refah ve saadet merkezi olan, “Mesut Arabistan” olarak adlandırılan Yemen
günümüzde altı parçaya bölünmüş, tüm enerjisini siyasi istikrarsızlıklarla, terörle, aşiretmezhepsel çatışmalarla tüketen, ekonomik buhran merkezi haline gelmiş bir ülke olarak
karşımıza çıkmaktadır. Çatışmaların merkezi haline gelen bir ülkenin tarihi dönüş
noktaları, temel taşları üzerinde tefekkür etmek gerekli. Batılı sömürgeci devletlerin
yemen üzerinde gerçekleştirmiş olduğu politikaların bedelini ödeyen Yemen halkı
gelecek perspektifinden değerlendirildiğinde, köklerine bağlı, bağımsız bir otoritenin
kurulması elzemdir. Fakat mezhepsel çatışmaları körükleyen yapıların, örgütlerin ve
bunları destekleyen ülkelerin önü kesilmediği müddetçe bu elzem şartların oluşması kısa
ve uzun vadede mümkün görünmemektedir.
Tarihi milattan önce 3.bin yılın ortalarına kadar dayanan Yemen’in, Ortadoğu
sahnesindeki rolü çok eskilere dayanmaktadır. Osmanlı’nın dört asır hüküm sürdüğü
Yemen’de Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı’nın Filistin cephesinden geri
çekilmesiyle 1918(1923) yılında bağımsızlığını ilan etmiştir. Osmanlı Devleti Yemen’den
çekilirken birçok tarihi yapıyla beraber gönüllerde inşa ettiği kadim medeniyeti miras
bırakmıştır. İngiltere’nin Hint deniz yollarını kontrol almaya yönelik politikası nedeniyle
20. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren ticari ve askeri açıdan önemli bir konuma sahip olan
Aden Körfezini işgal etmiş ve o tarihten itibaren Yemen, siyasi istikrasızlığı gün geçtikçe
arttığı bir ülke olarak bugüne gelmiştir.
Bu çerçevede Yemen’in tarihinden kültürüne ekonomik yapısından siyasetine,
sosyal yapısından dış politikasına kadar birçok alanda kaynak olması düşüncesiyle sizlerle
“Yemen Raporunu” buluşturuyoruz.
Yemen raporunda emeği geçen İsmail Hakkı Hıra ’ya ve Ömer Yakut’a
teşekkürlerimi borç bilirim.
Safa BOLAT
Ülke Masaları Genel Koordinatörü
5
GİRİŞ
Coğrafi konumu itibariyle dünyanın en işlek ticaret yollarından biri olan Kızıldeniz
ile Bab’ül Mendep boğazının kıyısında yer alan Yemen, tarih boyunca bölgesel ve küresel
boyutta stratejik bir öneme sahiptir. Geçmişten günümüze birçok imparatorluğun
hakimiyetine girmiş, birçok medeniyete yön vermiştir.
Ünlü sosyolog ve devlet adamı İbn Haldun, ‘Mihmandar-ı Nebevi’ olarak anılan
Ebu Eyyûb el-Ensarî, Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretinin ardından Ensar’ın en önde
gelenlerinden Evs ve Hazrec kabileleri gibi tarihte öne çıkan Yemenli birçok insan ve
topluluk vardır. Kur’an-ı Kerim’de iki sureye birden konu olan Ad kavmi ve bu kavme
gönderilen Hud peygamber de Yemen’in Hadramevt bölgesindendir. Kabe’yi yıkmak için
filleriyle Mekke’ye yürüyen Ebrehe ise Habeşistan’ın Yemen valisidir. Ayrıca, Kur’an-ı
Kerim’de, Yemen’de hayat süren Sebe kavminin kıssasından bahsedilirken bölge
‘beldetun tayyibetun’ yani temiz, güzel belde olarak ifade edilmiştir.
24 yaş altı nüfusun ülkenin %62’sine tekabül ettiği Yemen’de insanların %40’ı
günlük 2 doların altında çalışmaktadır. Ülkede kadınların sosyal hayata ve topluma çok
karışmamasıyla beraber işsizlik oranı %45 dolaylarındadır. Genç nüfusun bu kadar yüksek
oranlı olmasıyla beraber ekonomik gelişmişliğin de düşüklüğü Yemen’in en büyük
çıkmazlarındandır.
Ülkenin pek çok bölgesinde on yıllardan beri devam eden çatışma ve huzursuzluk
ortamı 2011 yılında Arap Baharı’nın baş göstermesiyle şiddetini arttırmıştır. Toplumda
neredeyse herkesin kolaylıkla silaha ulaşabilmesiyle beraber el-Kaide, Güney’deki
ayrılıkçı hareketler, Husiler gibi yapılanmalar Yemen devletini tehdit eden en büyük
güvenlik unsurlarıdır. Bu unsurlar ile Yemen; Afganistan, Pakistan ve Irak’tan sonra
dünyanın dördüncü büyük terör yuvası konumundadır.
6
ÜLKE PROFİLİ
22 Arap ülkesinden biri olan Yemen, Arap yarımadasının güneyinde ve Kızıldeniz ile Hint
Okyanusu’nun birleşme noktasında yer almaktadır. Resmi adı el-Cumhuriyyetü’l Yemeniyye yani
Yemen Cumhuriyeti olmakla beraber bir dönem refah ve saadet merkezi olmasından ötürü
Yemen el- Meymun, Arabiyetüs’saide gibi isimlerle anılmıştır.
527,968 kilometkare yüzölçümüne sahip olan Yemen, kuzey komşusu Suudi Arabistan ile
1458 kilometre; güney komşusu Umman ile 288 kilometrelik bir sınır ortaklığı vardır. Ayrıca 1906
kilometre kıyı şeridi vardır.
2014 yılı itibariyle Yemen nüfusu 26 milyona ulaşmıştır. Dünyanın en fakir
ülkelerinden birisi olmasına rağmen %2,72 nüfus artış hızına sahiptir. Ülkenin %62’si 24
yaşın altındadır. Ayrıca ortalama yaşam süresi 63’tür. Genel işsizlik oranının %45 olduğu
ülkede, 15-24 yaş arası gençlerin işsizlik oranı da %75’tir. Gençlerdeki işsizliğin bu kadar
yüksek olmasının başlıca nedenleri ise bayanların eğitim ve sosyal hayattan uzak
tutularak topluma girmesinin önüne geçilmesi, erkeklerin özellikle üniversite eğitimine
önem vermeyerek kendilerini yetiştirmemeleri ve gat bitkisinin toplum üzerindeki
olumsuz etkisidir.
26 milyon Yemen nüfusunun %99,1’i İslamiyet, %0,9’u ise Hıristiyanlık, Yahudilik
ve Hinduizm’e tabidir. Resmi dil olarak Arapça kullanıldığı gibi, ilköğretim ve lise
eğitiminde zorunlu İngilizce dersleri de verilmektedir.
Yemen’de şehirleşme oranı 2011 verilerine göre %32,3’tür ve %4,78 oranında
yıllık artış göstermektedir. Şehirleşme oranının da en yüksek olduğu şehir, başkent
San’a’dır. San’a 2.300.000 nüfusu ile en kalabalık şehir iken onu 738.000 ile Aden,
592.000 ile Taiz, 495.000 ile de Hudeyde takip etmektedir. Ayrıca çalışma ve eğitim için
yaklaşık 1 milyon Yemenli, Suudi Arabistan ve diğer komşu ülkeler başta olmak üzere
yurtdışına çıkmıştır.1 Dolayısıyla yurtdışı kaynaklı gelirler, işsizlik ve fakirliğin çok ileri
seviyelere yükseldiği ülkede pek çok ailenin geçim kaynağı olmuştur.
1
İslam Ansiklopedisi; 43. Cilt ‘Yemen ( Fizikî ve Beşerî Coğrafya )’ maddesi.
7
Enlemin etkisiyle Yemen’e kurak çöl iklimi hâkimdir ve 2200 metre yükseklikteki
başkent San’a’da sıcaklıklar en düşük 24 C° iken en yüksek sıcaklık 31 C° olarak
gözlemlenmiştir.2 Ayrıca dünyanın en kurak ilk on ülkesinden birisidir. Kızıldeniz
üzerinden gelen hava akımı ile musonların da etkisiyle San’a’da yıllık ortalama yağış
miktarı 200 mm. civarındadır. Akasya, ardıç, hurma, incir, şişe ağacı ve baobap ağacı gibi
türlerden oluşan Yemen ormanları ülke genelinin ancak %4’üne karşılık gelmektedir.
Daimi akarsuların bulunmamasının da etkisiyle bölgede büyük çöller ve kurak araziler
bulunmaktadır.
Yemen topraklarının sadece %3’ü tarıma elverişlidir ve tarım ekonominin temel
taşlarından biri olmakla beraber milli gelirin de %15’ini sağlamaktadır. Dünyada susuzluk
konusunda ilk on arasında sayılan Yemen, mevcut suların da yarısının gat sulamasında
kullanılması tarımsal üretimin önüne geçmektedir.3
Başlıca tarım ürünleri ise hurma, pamuk ve gattır.Yemen’de sanayi faaliyetleri
petrol ve doğal gaz üretim ve dağıtım üzerine inşa edilmiş olup diğer alanlarda büyük bir
gelişme gösterememiştir. Petrol rafinerileri ve sıvılaştırılmış doğal gaz işletimi yanında
küçük ölçekli gıda, alüminyum ve tekstil imalâtı ve gemi onarımı faaliyetleri de
yapılmaktadır. Ülkenin uzun süredir çıkarılan petrol kaynakları bitmek üzeredir ancak
1993 yılında bulunan doğal gaz rezervleri Yemen’in geleceği için bir umut kaynağıdır.
Ayrıca kömür, kaya tuzu, mermer, altın, nikel ve bakır Yemen’in başlıca yer altı
kaynaklarındandır.
2
3
İslam Ansiklopedisi; 43. Cilt ‘Yemen ( Fizikî ve Beşerî Coğrafya )’ maddesi
.
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh. 49.
8
Yemen Devleti’nin bayrağı üç renkten oluşmaktadır. Kırmızı, beyaz ve siyah
renklerinin her biri farklı bir imgeyi temsil etmektedir. Kırmızı, ülkenin uğruna dökülmüş
kanı; beyaz, parlak geleceği; siyah ise geçmişte ki zulümleri temsil etmektedir. Ülkenin
milli sembolünü ise altın kartal temsil etmektedir.
Yemen ordusu kara, hava, deniz kuvvetlerinden oluşmaktadır. Askeriyenin aktif
personel sayısı 66.700 iken askeri harcamaların gayri safi milli hasılaya oranı ise %6’dır.
Yemen, Arap yarımadasında Suudi Arabistan’dan sonra ikinci en büyük orduya sahiptir.
Doğal güzellikleri, tarihi ve kültürel mekânları ile başta San’a olmak üzere Yemen,
bir açık hava müzesini andırırken; uzun süre devam eden iç savaş, el Kaide terör
örgütünün faaliyetleri, kabileler arası çatışmalar gibi nedenler turizmin önündeki en
büyük engellerden bazılarıdır. Artık Yemen, özellikle Batılıların gözünde, eski otantikliğini
kaybederek Afganistan, Pakistan ve Irak’tan sonra dördüncü terör üreten bölge olarak
karşılığını bulmaktadır.4
Yemen’de ayın hareketlerine göre oluşturulan hicri takvim kullanılmaktadır.
Kurban Bayramı, Ramazan Bayramı ile Mevlid Kandili resmi dini bayramlar; 1 Ocak Yeni
Yıl, 1 Mayıs İşçi Bayramı, 22 Mayıs Milli Birlik Bayramı, 26 Eylül Kuzey Yemen Devrim
Günü, 14 Ekim Güney Yemen Milli Bayramı, 30 Kasım Bağımsızlık Bayramı da ülkenin
resmi milli bayramları olarak kutlanılmaktadır.
4
Kılınç, Taha. ‘Yemen’de Neler Oluyor?’. Ortadoğu’dan Notlar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011. Sh.107.
9
TARİHİ YAPI
Antik Yunan ve Romalı coğrafyacılarca Arabia Felix, I’Arabie heureuse (mesut
Arabistan) olarak adlandırılan Yemen, Mekke’yi Dünya’nın merkezi olarak kabul eden
Müslüman coğrafyacılar tarafından Kâbe’nin güneyinde/sağında(yemîn) kalmasından
ötürü bu ismi almıştır. Ayrıca Yemen isminin Arapların efsanevi kahramanı Yemen b.
Kahtan’dan geldiği de rivayetler arasındadır.5
Yemen’in ilk sakinleri, Hz. Nuh’un üç oğlundan birisi olan ve Arapların da atası
olarak bilinen Sâm ve nesli olarak tahmin edilmektedir. Yemen’in bilinen en eski devleti
ise tarihi milattan önce 3.bin yılın ortalarına dayanan Maîn Krallığı’dır. Başkenti San’a’nın
doğusundaki Maîn şehri olan krallığın ekonomisi ise Arap toplumları ile Güneydoğu Asya
ülkeleri arasında kurulan ticarete dayanıyordu. Milattan bin yıl önce kurulduğu tahmin
edilen Katabân Krallığı ise kurulan barajlar ve açılan kanallarla ileri seviyede bir tarım
sistemi oluşturarak bölgenin zengin topraklarından istifade etmiştir.
Kendilerinden Ahd-i Atik’te ve Kur’an-ı Kerim’de bahsedilen ayrıca İslam öncesi
Yemen’in en önemli devleti olarak karşımıza çıkan Sebe Devleti, gelişmiş tarım ve ticaret
ağları ile Yemen’in tamamına hükmetmiştir. Başkent Me'rib ve Necran, Gurâb,
Nakbulhucre gibi diğer önemli şehirlerde kalıntıları bulunan pek çok saray, köşk, mabed
gibi yapıları ile bölgenin en zengin medeniyetlerinden birisini oluşturmuştur. Kur’an-ı
Kerim’de kendilerine peygamber olarak gönderilen Hz. Süleyman ve Sebe melikesi
Belkıs’tan bahsedilmekte, devamında ise Allah’a kulluktan yüz çevirmelerinden ve
güneşe tapmalarından ötürü büyük bir sel felaketi ile cezalandırıldıkları ifade
edilmektedir.6
Sebeliler’in akrabalarından olan Himyeri kabilesinin lideri Yeşerha b. Yahdud’un
MÖ 115 yılında Reydan şehrinde Himyeri Devleti’ni kurmasıyla, kısa sürede büyüyerek
döneminde Arap yarımadasının en güçlü devleti haline gelmiştir.
5
6
İslam Ansiklopedisi; 43. Cilt. ‘Yemen ( Tarih )’ maddesi.
Kur’an-ı Kerim. Sebe 34. 15-16.
10
Merkezi konumu dolayısıyla hareketli bir ekonomik yapıya sahip olmuşlar ve Arap
dünyası ile Asya ülkeleri için bölge ticari bir merkez olmuştur. Yemenli kabileler ay, güneş
ve yıldızlardan oluşan çok tanrılı bir dine inanıyorlardı. Ancak daha sonraları gerek
Filistin’den göç eden Yahudiler gerekse de Bizans’tan gelen misyonerler yoluyla
Yemen’de Hıristiyanlık ve Yahudilik arasında şiddetli mücadeleler yaşanmış ve bu
mücadeleler
dolayısıyla
Habeşliler
Himyeriler’i
mağlup
ederek
Yemen’i
ele
geçirmişlerdir(525). Yarım asır sonrasında Habeşistan’ın Yemen valisi Ebrehe, Hz.
Muhammed’in doğduğu yıl Kâbe’yi yıkmak için Mekke üzerine sefer düzenlemiş ancak
kalabalık ordusu ilahi bir cezaya uğratılmıştır.7 Habeşliler’in kötü idaresi saltanatı
Sasaniler’e bıraktırmış ve İslamiyet’in Yemen’e gelişine kadar devam etmiştir.
İslamiyet ve Sonrasında Yemen
Hazreti Peygamber’in 629 yılından itibaren Yemen meliklerine gönderdiği İslam’a
davet mektupları ile bölgede hızlı bir İslamlaşma süreci yaşanmış ve ilerleyen yıllarda
Muaz b. Cebel ile Ebu Musa el-Eş’ari kuzey ve güneye vali ve kadı olarak
gönderilmişlerdir. 631 yılında Hz. Ali’nin Yemen’e sefere çıkmasıyla ve Necranlı
Hristiyanların da İslamiyet’e dâhil olmasıyla bölge genelinde İslamiyet hâkimiyeti ele
geçirdi. Yemen’de Resul-i Ekrem’in sağlığında peygamberlik iddiasıyla ortaya çıkanlar
olsalar da kısa bir süre içinde bastırılmıştır.
Emeviler döneminde Emeviler’in bölgeye kendi ailelerinden atadığı valilerin halka
zulmetmesiyle birtakım isyanlar baş göstermiş; Talibü’l Hak lakaplı Hadramut kadısı
Abdullah b. Yahya el-Hadrami San’a dahil Yemen’in büyük şehirlerini ele geçirerek
halifeliğini ilan etmesinin ardından Mekke ve Medine’yi zaptetmesi üzerine son Emevi
halifesi II.Mervan tarafından isyan bastırılarak öldürülür. Abbasiler döneminde de Abbasi
ailesinden valilerin atanması ve valilerin yanlış uygulamalarından ötürü çeşitli isyanlar
çıkmış, ancak başarıya ulaşılamamıştır. Mekke-Medine-Yemen posta teşkilatı kurulması
ve Yemen’in önemli şehirlerinin birer ilim merkezi olması da Abbasiler döneminin en
önemli gelişmelerindendir.
Bazı inkıtalar olmakla beraber 1962 yılına kadar Yemen’e tamamıyla hükmeden
Zeydi hâkimiyeti, İmam Hadi-İlelhak Yahya b. Hüseyin’in 897 yılında Sa‘de’de imametini
ilan etmesiyle başlamıştır.
7
Kur’an-ı Kerim. Fil 105. 1-5.
11
Eyyubiler’in bölgeye gelişine(1174) dek, gerek mezhepsel oluşumlar gerekse de
bölgesel aşiretler San’a, Aden, Hadramut gibi önemli şehirlerde hâkimiyet mücadelesine
girişseler de Yemen -birkaç istisna dışında- hiçbir zaman tam olarak hâkimiyet altına
alınamamıştır.
Selahaddin-i Eyyubi Mısır, Suriye ve Hicaz’ın fethinden sonra stratejik
konumundan dolayı önemli olarak gördüğü Yemen’e ağabeyi Turan Şah’ı göndermiş ve
bölge kısa süre içinde ele geçirilmiştir. Merkezden gönderilen valilerin bir türlü istikrarı
sağlayamaması ve Yemenli aşiretlerin de çıkardığı karışıklıklar ile bölgenin hâkimiyeti
Eyyubi ailesinin hizmetinde bulunan ve orduda çeşitli görevler üstlenen Resuliler’e
geçmiştir. Dönemin Mekke Valisi Nureddin Ömer b. Ali er-Resuli’nin 1235’de saltanatını
ilan etmesiyle başlayan Resuliler hâkimiyeti, 1454 yılına kadar sık sık Zeydi imamlar ile
mücadeleler ile devam etmiştir. Doğu-Batı yönünde yapılan deniz ticareti ile günümüze
de kalan pek çok cami, medrese, han, hamam gibi yapılar inşa etmişler ve Yemen tarihine
müferreh bir dönem olarak yazılmıştır.
Resuliler’in dağılmasından sonra Yemen’in karakteristik özelliği ile küçük şehir
devletçikleri kurulmuş ancak bunlardan birisi olan Tahiriler kısa bir süreliğine Yemen’de
hâkimiyetini ilan etmiş olsa da 1517’de ilk olarak Memlukler daha sonra Memlukler’i
Osmanlı Devleti’nin yıkmasıyla Osmanlılar bölgede hâkimiyeti sağlamıştır.
Osmanlılar’ın bölgeye ilk gelişi, Portekizliler’in Kızıldeniz ve Hint Okyanusu’nda
beliren hareketliliğine dayanır. Tahiriler’in daveti üzerine Portekizliler’e karşı, Memlukler
ile işbirliği yaptıkları sırada Tahiriler’in yardımı kesmesi üzerine Zebid bölgesine
yönelmişler ve neticesinde Türkler’in bölgedeki ilk hâkimiyeti başlamıştır. Bölgenin son
Memluk ve ilk Osmanlı idarecisi olan Emir İskender’in valiliği döneminde Yemen’de Yavuz
Sultan Selim adına ilk hutbe okunmuş, Osmanlı kanunları yürürlüğe girmiştir. Osmanlı
donanma kaptanlarından Selman Reis’in Veziriazam İbrahim Paşa’ya Yemen ve Uzakdoğu
hakkında sunduğu rapor ile Yemen’in ekonomik ve stratejik önemi artmış, Veziriazam’ın
Selman Reis’i bölgeye göndermesine sebep olmuştur. Ancak, Yemen’in karakteristik
özelliğinin bir sonucu olarak, Osmanlılar hem aşiretler hem de Zeydiler ile yoğun
mücadelelere girişmiş hâkimiyetini tam olarak bina edememiştir. Yemen’de devam eden
bu siyasi mücadeleleri II.Abdülhamid döneminde de tam olarak çözülememiş, 1911’de
Zeydi aşiret lideri İmam Yahya ile yapılan antlaşma ile Osmanlı bölgeden çekilmiştir.
Yapılan Da’an Antlaşması’na göre San’a dâhil Zeydi şehirleri İmam Yahya’ya bırakılmış,
kendisi ‘Emirü’l-mü’minin’ iddiasından vazgeçmesi şartıyla Osmanlı’dan yıllık 20000 altın
12
lira alacak ancak hiçbir yabancı devlet ile antlaşma yapamayacaktır.8 İmam Yahya yapılan
antlaşmaya sadık kalmış, Osmanlı’nın bölgedeki askerleri ile de iyi ilişkiler kurmuştur.
1917’de 1.Dünya Savaşı’nda Osmanlı’nın Filistin Cephesi’nden çekilerek bölgenin idaresiz
kalmasına rağmen 1921’de İmam Yahya TBMM’ye göndermiş olduğu bir mektupla
bağlılığını ifade etmiştir. Ancak bu bağlılık uzun sürmemiş, 1923 Lozan Antlaşması ile son
bulmuştur.9 Güney Yemen’de ise 1839’da bölgeye gelen Büyük Britanya 1967’de ‘Güney
Yemen Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşuna kadar bölgede hâkimiyetini sürdürmüştür.
19.yüzyıldan itibaren Kuzey ve Güney Yemen’de başta Portekiz ve İngiltere
tarafından bölgenin stratejik ve ekonomik imkânlarından yararlanmak için koloniler
kurulmuş, aşiret reisleriyle anlaşmalar yapılmıştır.
Osmanlı Devleti bölgeden çekilirken onlarca cami, medrese, han, hamam gibi
eserlerle birlikte pek çok hatırayı da arkasında bırakmıştır. Günümüzde Yemen’de
yaklaşık 20.000 civarında Türk yaşamaktadır.
Yemen’in Son Yüzyılı
Osmanlı Devleti’nin Lozan Antlaşması ile resmen çekildiği Yemen’de Yemen Zeydi
Emirliği ve Aden merkezli Güney Yemen’de İngiliz hâkimiyeti baş gösterdi. Gerek
İngilizlerle gerekse de komşusu Suudi Arabistan ile iyi ilişkiler içerisinde olan İmam
Yahya, Yemen’in hızlı bir büyümeyle gelişmesine öncülük etmiş. İtalya, İngiltere gibi
ülkeler ile anlaşmalar imzalamış ayrıca Arap Birliği’ne (1945) ve Birleşmiş Milletler’e
(1947) üye olmuştur.
İmam Yahya’nın suikastla öldürülmesinin ardından oğlu Seyfülislam Ahmed yeni
imam oldu (1948). 1950’li yıllarda Mısır’da Cemal Abdünnasır’ın da desteğiyle ortaya
çıkan Arap milliyetçiliği, Arap milliyetçiliği üzerine kurulan Baas Partisi ve 1956’da Mısır,
Suudi Arabistan ve Yemen arasında imzalanan Cidde Antlaşması’nın da etkisiyle İngilizler
müşterek düşman edildi. İngilizlere karşı bölgede protestolar yapılırken, Rusya ve Çin ile
yakınlaşmalar oldu. 1956-1959 yılları arasında yaşanan kuraklık, hastalığından ötürü
İtalya’ya giden İmam Ahmed’in yokluğunda maaşların ödenememesi ve İmam Ahmed’in
ölümünden sonra yerine geçen oğlu Muhammed Bedr’in de isyanlara dayanamayarak
Suudi Arabistan’a kaçmasıyla Zeydi iktidarı sona ermiştir (1962). Mısır’ın desteğiyle
Kuzey Yemen’de Yemen Arap Cumhuriyeti kurularak cumhuriyet sistemine geçildi. İlk
cumhurbaşkanı ise Abdullah Sellal oldu. Kuzey Yemen’de yeni devletin de etkisiyle hızlı
bir modernleşme süreci başladı ve 1963’te San’a’da Milli Kurtuluş Cephesi hareketi
başlatılarak Güney Yemen’in İngiliz yönetiminden kurtarılması için çalışmalara başlandı.
Nihayet 1967’de Kahtan el Şaabi önderliğinde Milli Kurtuluş Cephesi bağımsızlığı ilan
edip, Güney Yemen Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğunu açıkladılar. Rusya ve Çin ile
kurulan ilişkiler sonucunda Güney Yemen’de Marksist bir rejim kurularak ülkenin adı
Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti olarak değiştirildi.
8
9
İslam Ansiklopedisi; 43. Cilt. ‘Yemen ( Tarih / Osmanlı Dönemi )’ maddesi.
Ayhan, Veysel. Yemen İç Savaşı:İktidar Mücadelesi, Bölgesel Etkiler Ve Türkiye İle İlişkiler. Orsam
Yayınları: 2010. Sh. 19.
13
1988’de Kuzey Yemen’de Ali Abdullah Salih’in cumhurbaşkanı olmasının ardından
siyasi istikrar tekrar sağlandı ve hızlı bir ekonomik gelişme gösterdi. Daha önce de
anlaşmalar imzalanıp iki Yemen’in birleşmesi için çalışılmışsa da başarılı olunamamıştı.
Güney Yemen’de uzun süre devam eden siyasi karışıklıkların da etkisiyle Kuzey Yemen
Güney Yemen’e birleşmeyi teklif etmesinin ardından 22 Mayıs 1990’da iki ülke birleşmeyi
kabul ederek, iki partinin ortaklaşa yöneteceği bir geçiş süreci başlatıldı. Geçiş sürecinin
sonrasında yapılan seçimleri Ali Abdullah Salih’in kazanmasıyla başkenti San’a olan tek
Yemen Cumhuriyeti kurulmuş oldu. Petrolün ekonomik getirisinden uzak kalmamak
amacıyla yapılan birleşmenin temelinde her iki ülkenin de kendi egemenliğini tesis etme
gayesi olmasından ötürü barış süreci sık sık kesintiye uğradı. Bunlardan en önemlisi olan
1994 İç Savaşı, Güneyliler’in seçimlerde istedikleri başarıyı yakalayamaması ve iktidarın
Kuzey’e doğru kaymasından dolayı vuku bulmuş ve ülke tarihinde gerek siyasi gerek
ekonomik derin izler bırakmıştır.
Ocak 2011’de Tunus’ta, Arap halklarının umut kaynağı olarak baktıkları, Arap
Baharı’nın Yemen’de karşılığı ise yıllardan beri devam eden halk ayaklanmalarının bir
meşrulaştırma aracı olmuştur. Halkın neredeyse tamamına yakınının silahlı olmasıyla
birlikte hükümet aleyhine yapılan gösteri ve protestolarda çok sayıda sivil ölmüş,
Cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih de Başkanlık Sarayı’na düzenlenen roketli saldırıda
yaralanmıştır. Olayların Körfez ülkelerine sıçramasından çekinen Körfez İşbirliği Teşkilatı
ile BM Güvenlik Konseyi’nin girişimleri sonucu Salih, 33 yıllık iktidarını birtakım şartlar
öne sürerek terk etmiştir. Şubat 2012’de yapılan seçimleri ise seçimlere tek başına giren
Salih’in yardımcısı Abdurabbuh Mansur el-Hadi kazanmıştır. Salih döneminden kalma
ekonomi ve siyasi istikrarsızlık mücadelelerini aşmak durumunda olan Hadi, hem kabile
reisleri ve şeyhler ile görüşerek toplumsal barışı sağlamaya çalışmakta hem de ordu ile
uzlaşarak dengeyi kurmaya çalışmaktadır.
Arap Baharı’nın ardından yapılan seçimlerde de halk istediği sonucu alamamış,
ülkede ayrılıkçı protestolar devam ettirilmiştir. Gerek bölgede etkin bir konuma sahip
olan El Kaide ve diğer terör örgütleri gerek de dış güçlerin desteğiyle ülkede sular henüz
durulmamıştır. 2014 başında Cumhurbaşkanı Abdurabbuh Mansur el-Hadi başkanlığında
oluşturulan Ulusal Diyalog Konferansı ile Yemen federal sisteme geçmiş ve ülkenin altı
bölgeye ayrılması planlanmıştır.
14
TOPLUM VE KÜLTÜR
Nüfus
1990’da Kuzey Yemen ile Güney Yemen’in birleşmesiyle kurulan Yemen
Cumhuriyeti, Orta Doğu’nun en köklü medeniyetlerinden birisidir. Üç büyük dinin başlıca
yayılma noktalarından birisi olmuş ve Dünya deniz ticaretinin kilit noktalarından birine,
Aden Körfezi, sahip olmakla Arabiyetüs’ Saide, Yemen el-Meymun (Mutlu Yemen)
isimleriyle anılmıştır.
Yemen Cumhuriyeti, 26 milyona varan nüfusuyla Arabistan yarımadasının
güneyinde 527.970 kilometrelik bir yüzölçümüne sahiptir. Nüfusunun yüzde 97,3’ü Arap,
%1,2 oranında Güneydoğu Asyalı, %1 oranında Somalili ve Etiyopyalı olmakla beraber,
ülkede yaklaşık 20 bin Türk topluluk vardır.
1990 yılından bu yana nüfus iki katının üzerine çıkarak 11 milyondan 26 milyona
ulaşmıştır. Gelecek yirmi yıl içerisinde ise nüfusunun ikiye katlanarak 40 milyonun
üzerine çıkması öngörülmektedir.
Yemen, Arap dünyasının en fakir ülkelerinden birisi olmakla beraber Orta
Doğu’nun en fazla nüfus artış hızına sahip ülkesidir.
15
1990’da nüfus artış hızı 4,0 iken bu oran 2014’te 2.72’ye düşmüş ancak yine de
Dünynüfus artış hız sıralamasında 20.sırada yer almaktadır.10
Arap ülkelerinin karakteristik özelliklerinden birisi de genç nüfus yoğunluğunun
yüksek olmasıdır. Yemen’in 2014 yılı itibariyle 24 yaş altı nüfus, tamamın %62’sini teşkil
etmekte; 64 yaş üstü ise %2,6 oranında kalmaktadır.
Yemen’de ortalama yaşam süresi yıldan yıla artmaktadır. 1990’da yüzde 56,8 olan
bu oran 2014 yılına kadar yükselerek 63’a ulaşmıştır. Genel olarak bakıldığında
bayanların ortalama yaşam süresinin erkeklerden yüksek olduğu da görülmektedir.
10
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/ym.html. 1 Haziran 2014.
16
Eğitim
Terör, istikrarsızlık, fakirlik gibi sorunların yanında Yemen’in en büyük
sorunlarından birisi de eğitimsizliktir. Bölgede genç nüfusun en yoğun olduğu ülkelerden
birisi olmasına rağmen Yemen’de eğitim seviyesi çok düşük, eğitimli olanların da eğitim
seviyeleri yeterli düzeyde değildir. Devlet bütçesinden en büyük paylardan biri %5,2
oranla eğitim alanına verilirken özellikle kırsal alanlarda eğitim kalitesi çok düşüktür.
Yemen’de 2011 yılı verilerine göre okuma-yazma oranı ülke genelinde %65,3 iken
bu oran erkeklerde %82,1 ‘e çıkmakta, bayanlarda ise %48,5’e düşmektedir. Ülkede
gerek refah seviyesinin düşük olması gerek şehirleşme oranının düşük olması gerekse de
eğitimcilerin ve eğitim materyalleri ile eğitim alt yapısının yeterli olmaması kaliteli
eğitimin önündeki en büyük engellerdendir. Özellikle kırsal yerleşimlerde devletin
yeterince eğitim alt yapısı sağlayamaması, sınıfların aşırı kalabalık olması eğitim
seviyesini düşürmektedir. Üstelik kız çocuklarının erken evlendirilmesi, eğitim almaları
aileleri tarafından engellenmesi, karma eğitim istemeyenler için bayan öğretmenlerin
yetersizliği gibi nedenler de yaygındır.
Eğitim ülkede dört aşamadan oluşmaktadır: 3-6 yaş arası çocuklar için 2 yıllık okul
öncesi eğitimi, 7-16 yaş arası için zorunlu ve ücretsiz 9 yıllık ilköğretim, 3 yıllık mesleki
eğitim ya da genel eğitim için lise ve bölümüne göre süresi değişiklik gösteren üniversite
eğitimi.11
Yemen’de ilköğretim zorunludur ancak ilköğretime devam edenlerin oranı
genelde yüzde 46 iken, bu oran kız çocukları için sadece yüzde 30’dur. Devlet okullarında
Kur’an ve İslami eğitim dersleri de verilmektedir. 3 yıllık lise eğitiminde ise öğrenciler
kendi alanlarını seçebilmekte, mesleki eğitim ya da genel eğitim alma seçimi
yapabilmektedirler. İslami eğitim lisede de devam etmektedir.
Yemen’de eğitim kız-erkek ayrı olarak verilmekte ancak karma eğitimin
uygulandığı okullar da mevcuttur. Devlet okullarında İslami eğitimler verilmekte ancak
azınlıklar ya da gayri Müslimlerin özel okullarda eğitim almalarında, dini eğitim
tercihlerinde hür iradelerine göre hareket etme hakları vardır.
Yemen’de 12 yıllık eğitimin ardından isteyen öğrenciler üniversiteye devam
edebilmektedir. Ülkede devlet ve özel olarak toplam 17 üniversite ile beraber çeşitli
enstitü ve yüksekokullar da vardır.
11
Birleşmiş
Milletler
Dünya
Eğitim
Verileri
Raporu,
2010/2011.
http://www.ibe.unesco.org/fileadmin/user_upload/Publications/WDE/2010/pdfversions/Yemen.pdf
17
Kültürel Hayat
Yemen, başta İslamiyet ve Arap kültürü olmak üzere Somali ve Etiyopya üzerinden
Afrika; Hindistan ve Pakistan üzerinden Güneydoğu Asya kültürlerinden yoğrulmuş köklü
bir medeniyete sahiptir. Ayrıca 4 asır bölgede kalan Osmanlı, bölgeyi mimari, kültürel ve
idari yönlerden etkilemiştir
Küçük çocuklardan ihtiyarlara neredeyse bütün Yemenli erkeklerin günlük kıyafeti
cellabiyedir. Boydan aşağıya tek parça ve beyaz olan geleneksel cellabiyenin belinde ise
ma’vez isimli bel kuşağına sarılı, erkeklik simgesi olarak tasavvur ettikleri, cenbiye
isminde bir hançer taşımaktadırlar ancak en şiddetli kavgalarda dahi kullanmazlar.
Yemen denince akla ilk gelenlerden birisi şüphesiz gat bitkisidir. Kadın-erkek,
genç-yaşlı, işçi, işadamı, devlet memuru toplumu %90 oranında kendisine bağlayan gat,
yaklaşık olarak 7 yüzyıl öncesinde Resuliler devrinde bir tüccarın Etiyopya’dan Resuli
hükümdara hediye getirmesiyle Yemen toplumunda ortaya çıkmıştır.12 İlk zamanlarda
askerlerin dinç ve dayanıklı olması için kullanılmaya başlanan gat, sonraları tüm halkın
keyif için tükettikleri bir ürün olmuştur. Halk tarafından ‘Hayat iksiri’ ve ‘cennet çiçeği’
olarak da ifade edilen gat, Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1980 yılından itibaren
‘uyuşturucu’ olarak nitelenmekte13 ve Interpol tarafından ‘içimi ve satışı yasak madde’
olarak tarif edilmektedir.14
12
Salloum,
Habeeb.
‘A
habit
hampering
progress’.
1
Mart
1993.
http://www.thefreelibrary.com/A+habit+hampering+progress.-a013796495 27 Mayıs 2014.
13
Kılınç, Taha. ‘Ali Abdullah Salih: Ya Çözecek, Ya Gidecek…’. Ortadoğu’dan Notlar. İstanbul: Pınar
Yayınları, 2011. Sh. 110.
14
Kural, Orhan. ‘Yemen’. 30 Ocak 1999. http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-4607-34-yemen.html
27 Mayıs 2014.
18
Yemen İç Savaşı’nda dahi her iki tarafın 12-18 saatleri arası ‘gat molası’ vererek
kullandıkları gat, devlet dairelerinden pazar meydanlarındaki insanlara kadar herkes
tarafından talep görmektedir. Öğleden sonra başlayarak gece yarılarına kadar devam
ederler ve günlük ortalama 250-500 gr arası gat tüketirler. Uyuşturucu etkisi ve kanser
sebebi olmasıyla beraber fiyatının da yüksek olmasına -Yemenli bir ailenin aylık ortalama
gat masrafı aile gelirinin %30 ile %50 arasına tekabül etmektedir15- rağmen insanlar
tereddüt etmeden kullanmaya devam etmektedirler.
Yemen gibi gatın çok kullanıldığı ülkelerden biri olan Somali’de 2006 yılı Ramazan
ayında gatın yasaklanmasının gündeme gelmesiyle büyük sokak gösterileri yapılmış ve
yasağın önüne geçmişlerdir.16 Yemen’de de kimi zamanlar devletin müdahale etmek
istediği bu durumu Yemenli bir pazarcı şöyle ifade etmektedir: "Gat Yemen'de barışın
anahtarı. Kimse onunla oynayacak kadar aptal değil."17 Yemen’den başka bir kısım Güney
Afrika ülkelerinin de kullandığı gatın Yemen dışına çıkarılması yasak olmakla beraber Türkiye’de
uyuşturucu sınıfına girerek 15 yıla varan hapis cezası, Suudi Arabistan’da ise idam cezası gibi
yaptırımlar uygulanmaktadır.
Pek çok tarihi mekânı barından Yemen adeta bir açık hava müzesini
andırmaktadır. Habeşistan’ın Yemen valisi Ebrehe’nin yaptırdığı kilise, Yemen’in yedi
kapısından geriye kalan tek kapı olan Bab el-Yemen, Sebe melikesi Belkıs’ın sarayı ve
Dünyanın en eski barajı, Unesco Dünya Miras Listesi’nde olan tarihi Şibam 18 ve Sana
evleri19 bunların sadece birkaçı.
‘En eski gökdelenler şehri’ ve ‘çölün Manhattan’ı’ olarak tarif edilen Şibam,
dünyada apartman tarzı yapılaşmanın ilk örneklerini sunmaktadır. Tarihi 16.yüzyıla
dayanan Şibam şehri, çimento ve demir gibi malzemeler kullanılmayarak sadece
kerpiçten yapılan ve ortalama yükseklikleri 30 metreyi aşan binalar ile akıp giden zamana
meydan okumaktadır. Dış cephesine mantolama yapılan ve kat sayısı 5-11 arası değişen
yapılar ile şehir kent planlayıcılığının da en eski örneği olarak karşımıza çıkmaktadır.20
15
Salloum,
Habeeb.
‘A
habit
hampering
progress’.
1
Mart
1993.
http://www.thefreelibrary.com/A+habit+hampering+progress.-a013796495 27 Mayıs 2014.
16
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sf. 50.
17
‘Yemenlilerin
vazgeçemediği
bitki’.
8
Ağustos
http://www.bbc.co.uk/turkish/fooc/story/2008/08/080808_fooc_yemen.shtml 27 Mayıs 2014.
18
19
20
UNESCO Dünya Miras Listesi. http://whc.unesco.org/en/list/192 27 Mayıs 2014.
UNESCO Dünya Miras Listesi. http://whc.unesco.org/en/list/385 27 Mayıs 2014.
.
UNESCO Dünya Miras Listesi. http://whc.unesco.org/en/list/192 27 Mayıs 2014
19
2008.
Yemen’de Osmanlı ve Türkler
1517 yılında Yavuz Sultan Selim’in Ridaniye Seferi’nin ardından başlayan Osmanlı
hâkimiyeti, Osmanlılar’ın Birinci Dünya Savaşı’nda Filistin Cephesi’nden çekilmesinin
sonrasında İmam Yahya’nın 1918 yılında bağımsızlığını ilan etmesiyle sona ermiştir.
Ancak bölgede toplamda 4 asır hüküm süren Osmanlı çekilirken onlarca tarihi yapı ile
gönüllerde inşa ettiği bir saltanatı arkada bırakmıştır. Yemen türküsünde çöller, denizler
aşarak gidenin gelmeyeceği, yaman bir memleket olarak nitelendirilen Yemen’de 19. ve
20.yüzyıllarda yaklaşık 300 bin şehit21 verildiği düşünülse de Mustafa Balbay bu durumu
şöyle ifade ediyor: Tarih Yemen’de ölen Türklerin sayısını bilmiyor, öğrenmekten de
ürküyor.22
Yemen ve Türkiye Cumhuriyeti’nin bağımsızlıklarının ardından her iki devlet
arasında karşılıklı ilişkiler sürdürülmeye çalışılmışsa da çok başarılı olduğu söylenemez.
Coğrafi olarak uzaklığına rağmen kadim bir dostluğu barındıran iki ülke arasında
diplomatik ilişkiler, 1986’da dönemin başbakanı Turgut Özal’ın ziyaretinin akabinde
1988’de Yemen’de açılan Türk Büyükelçiliği ile yeniden tesis edilmiş, 1991’de imzalanan
‘Ticaret, Ekonomi ve Teknik İşbirliği Antlaşması’ ile taçlandırılmıştır. İki ülke arasında
direk uçuşlar ilk olarak 2006’da başlatılmış ve devlet başkanları düzeyinde ilk görüşme ise
Abdullah Salih’in 2008’de Abdullah Gül’e ziyareti ile gerçekleştirilmiştir. 2007-2008
öğretim yılında Sana Üniversitesi’nde Türk Dili ve Edebiyatı bölümü açılarak Türkçe
eğitime başlamıştır. 2011 yılında Yemen Türk Şehitliği açılışı için Abdullah Gül’ün bölgeyi
ziyaretinde yeni anlaşmalar imzalanmış ve iki ülke arasında vize uygulaması kaldırılmıştır.
Bölge halkının da talepleri doğrultusunda, 2012’de dönemin Dışişleri Bakanı Ahmet
Davutoğlu’nun katılımıyla, TİKA Sana Program Organizasyon Ofisi açılmış, bölgede sağlık,
sosyal, eğitim ve medya alanlarında faaliyetlerine başlamıştır. Yemen’de günümüzde Birül Azep isimli bir Türk Mahallesi, Ethemoğulları Köyü ile sayıları 100 bine yaklaşan Türk
kökenli olduğu tahmin edilmektedir.23
21
22
23
Türkiye Cumhuriyeti San’a Büyükelçiliği. http://sana.be.mfa.gov.tr/Mission.aspx 27 Mayıs 2014.
Balbay, Mustafa. Yemen Türkler Mezarlığı. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları: 2009. Sh. 11.
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları: 2010. Sh. 125.
20
SİYASİ YAPI
Ortadoğu’nun en köklü medeniyetlerinden birine sahip olan Yemen
Cumhuriyeti’nin başkenti San'a'dır. Çok partili demokratik sisteme dayalı bir cumhuriyet
rejimiyle yönetilen Yemen’in devlet başkanı Abd Rabbuh Mansur el-Hadi, hükümet
başbakanı ise Khaled Bahah’tır. Devlet başkanlığı seçimleri 7 yıllık bir süre zarfı için
yapılmakta iken parlamento seçimleri 6 yıllığına yapılmaktadır. Oy verme yaşı ise
evrensel olarak kabul gören 18 yaşı kabul edilmiştir.
Başkanlık sistemine sahip bir cumhuriyet rejimiyle yönetilen Yemen’in, seçilen
301 üyeli Temsilciler Meclisi ile atanan 111 üyeli Şura Konseyi’nden müteşekkil iki meclisi
vardır. Devlet, başkan tarafından yönetilirken hükümeti ise başkan tarafından atanan
başbakan kurmaktadır. Ayrıca atanan başbakanın meclisin üçte ikisi tarafından kabul
görmesi gerekmektedir.
Yemen 2004’te muhafazat adı verilen 22 idari bölgeye ayrılmıştır. Ancak 2014
yılsonu itibariyle federal sisteme geçilmesi yönünde kararlaştırılmıştır. Buna göre
Yemen; Hadramevt, Sebe, Aden, Cened, Azal ve Tehame olmak üzere altı idari bölgeye
ayrılacaktır.24 San’a’nın federal başkent olması ve Aden’in ticari merkez olmasından
dolayı her iki şehir de ayrıcalıklı bir statüye sahip olacaktır. San’a’nın federal başkent
olması ve Aden’in ticari merkez olmasından dolayı her iki şehir de ayrıcalıklı bir statüye
sahip olacaktır.
Yemen’de karma hukuk sistemi uygulanmaktadır. Anayasanın temel
kaynaklarından birisi İslam hukuku iken İngiliz hukuku, Roma Hukuku ve geleneksel
hukuk sistemleri de karma hukukun kaynaklarındandır.
2011 yılı Ocak ayında Arap Baharı’nın Yemen’e sıçramasıyla başlayan eylemler ve
protestoların ardından, 33 yıl boyunca Yemen’in kurucu devlet başkanlığını yürüten Ali
Abdullah Salih Körfez İşbirliği Konseyi’nin de dayatmasıyla aynı yılın Kasım ayında
başkanlıktan çekilmiştir.
24
‘Yemen resmen altı bölge’. 10 Şubat 2014. http://www.aljazeera.com.tr/haber/yemen-resmen-alti-
bolge. 27 Mayıs 2014.
21
Salih’ten boşalan koltuğa ise Salih’in yardımcılarından Abd Rabbuh Mansur elHadi geçmiştir. ‘Ülkemi ve vatandaşlarımı Hadi’ye oy vermeye çağırıyorum.’ diyerek
tedavisi için gittiği ABD’den Hadi’yi destekleyen Salih ise 21 Şubat tarhinde yapılan
seçimler neticesinde Körfez İşbirliği Konseyi’ne sunmuş olduğu şartlardan birisi olan
dokunulmazlık hakkını elde etmiştir. Muhalefet partileri, 200’den fazla Zeydi ve Sünni
alimin oy kullanmanın dini bir zorunluluk olduğu hakkında yaptıkları destekler, Avrupa ve
Amerika’nın seçimleri ve değişimi destekler yöndeki açıklamalarına rağmen seçimlere
sadece %65 dolaylarında bir katılım olmuştur. Seçimden günler öncesinden seçimleri
boykot kararı alınması ile başta Kuzey ve Güney Yemen olmak üzere çeşitli çatışmalar
yaşanmıştır. %99 oy oranı ile birinci olan Hadi geçiş sürecinde yeni bir anayasa yazımı ve
2014 yılı için planlanan başkanlık seçiminin düzenlenmesi ile meşgul olmaktadır. Ayrıca
2014 yılı başkanlık seçimleri 2015 yılına ertelendiği duyurulmuştur.
2011 yılında el-Hadi’nin cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından güvenlik sorunları
giderek artmaktadır. Yemen Devleti, Güney Yemen’de Güney ayrılıkçı hareketler ile
çatışırken, el-Kaide’nin ülkenin birkaç şehrinde yönetimi elinde tuttuğu ve sürekli olarak
silahlı eylemler yürüttüğü bilinmektedir. Kuzeyde ise Husiler 2014 yılı eylül ayında
başkent Sana’nın birçok mahallesini ele geçirmiş ve bazı yolları da kapatmıştır. Şehrin
bazı mahallelerinde çatışmaların şiddetlenmesiyle olağanüstü hal ilan edilirken; İran
tarafından desteklenen Husi Ensarullah Hareketi, başkent Sana'da Başbakanlık,
Genelkurmay Başkanlığı, Merkez Bankası, Savunma Bakanlığı binalarıyla devlet
radyosunu ele geçirmiştir. Yaklaşık olarak bir hafta süren çatışmalar sonunda "3 gün
içinde yeni hükümet kurulması, Cumhurbaşkanı Hadi'nin hiçbir siyasi partiye üye
olmayan birine başbakanlık görevi vermesi, petrol ürünlerine getirilen zammın
düşürülmesi, Cumhurbaşkanlığına, Güney Hareketi ve Husilerden birer yardımcı
(müsteşar) atanması ve Husilerin başkent Sana'da kurduğu protesto çadırlarının
kaldırılması"25 maddeleri ile her iki taraf anlaşmaya varmışlardır. Kısa süre içerisinde elHadi Khaled Bahah’ı başbakanlığa getirmiştir.
25
‘Yemen'de havai fişekli kutlama’. 23 Eylül 2014. http://www.aljazeera.com.tr/haber/yemende-havai-
fisekli-kutlama. 23 Ekim 2014.
22
Yemen’de Siyasi Partiler
Genel Halk Kongresi: Liberal ve Arap milliyetçilini savunan bir anlayışa sahip olan
Genel Halk Kongresi, 1978’den 2012’ye kadar cumhurbaşkanlığı yapan Ali Abdullah
Salih'in partisidir. 1990’da Kuzey Yemen ile Güney Yemen’in birleşmesinden önce Kuzey
Yemen'in iktidar partisi iken,
birleşmeden sonra 1993’te yapılan seçimlerde
parlamentoda 122 üyelik kazanarak koalisyonun birinci partisi olmuştur. Şubat 2012’de
yapılan geçiş süreci başkanlığı seçimlerinde tek aday olarak seçimlere giren Hadi, partinin
liderliğini yapmaktadır. Adı sürekli yolsuzluklarla anılan parti, El-Misak ve 22 Mayıs adlı
iki periyodik yayın çıkarmaktadır.
Yemen Islah Partisi: Mısır’da ortaya çıkan İhvan-ı Müslimin hareketinin Yemen
yapılanması olan bu partinin lideri Muhammed bin Abdullah el-Yedumi' dir. Meclis
Başkanı iken 2007’de ölen Şeyh Abdullah b. Hüseyin el Ahmer tarafından 1990 yılında
kurulmuştur. Nobel Barış Ödüllü Tevekkül Karman da bir dönem partinin üyesi olarak
meclise girmiştir. Ülke çapında sosyal yardımlaşma ve dayanışma alanında faaliyet
gösteren Cemiyetü’l –Islah isimli sosyal bir kurumu vardır. Cemiyetin en büyük çalışma
alanlarından birisi de eğitimdir. Yemen genelinde yetimhaneleri olan kurum, 1992 yılında
başkent San’a’da Bilim ve Teknoloji Üniversitesi’ni kurmuştur. 2012 yılında yapılan
başkanlık seçiminde ülkenin istikrarı için Hadi’yi desteklemişlerdir. Es-Sahve(uyanış), ElIslah
ve
El-Menâr(aydınlık)
adlı
üç
periyodik
yayın
çıkarmaktadır.
Yemen Sosyalist Partisi: Birleşme öncesi Güney Yemen'in iktidar partisi olan,
birleşmeden sonraki geçiş döneminde de Ali Abdullah Salih ile hükümeti kuran partidir.
Yasin Said Numan’ın liderliğindek Sosyalist düşüncede hareket eden parti özellikle
Güneylileri temsil etmektedir. Parti ayrıca Tevra isimli süreli bir yayın çıkarmaktadır.
Arap Sosyalist Baas Partisi: Suriye merkezli, Arap milliyetçiliği savunucusu Baas
Partisi’nin Yemen yapılanmasıdır. Suriye’de Hafız Esad’ın kurduğu partinin Yemen lideri
Abdulvehab Mahmud Abdulhamid’dir. Parlamentoda çok az sayıda vekili olmakla
beraber Suriye ve Irak’ın sağlamış olduğu desteklerle devam etmektedir. El-Cemahir adlı
bir yayın çıkarmaktadır.
Ayrıca parlamentoya giremeyen Yemenliler Birliği Partisi, Cumhuriyet Partisi,
Nasırcı Demokratik Parti, Nasırcı Birlik Partisi, Nasırcı - Halkçı Düzenleme Partisi gibi
partiler de bulunmaktadır.
Yemen’de Siyasi Aktörler
Ali Abdullah Salih: Yemen'in 33 yıllık cumhurbaşkanı olan ve Arap Baharı’nın
ardından cumhurbaşkanlığını bırakmak zorunda kalan Ali Abdullah Salih, 1942 Bayt Al
Ahmar doğumludur. Ordu kökenli olan Salih, 1978’de cumhurbaşkanının öldürülmesiyle
cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturmuştur. O tarihten 2011 yılına kadar koltuğunu koruyan
Salih, ülkede ekonomik ve siyasi istikrarı kimi zaman sağlamış olsa da, Körfez Savaşı’nda
Irak tarafında olması, Husi Hareketi ve Güney’deki ayrılıkçı hareketleri bastıramaması, ElKaide terör örgütünün ülkede serbestçe hareket edebilmesi gibi sebeplerle eleştirilmiştir.
23
2011 yılında Tunus’ta ortaya çıkan Arap Baharı’nın ülkesine sıçramasıyla ülke
çapında düzenlenen protestolarda, halka karşı askerlere silah kullandırttığı ve yüzlerce
sivilin ölümünden sorumlu olduğu ifade edilmektedir. Körfez İşbirliği Konseyi’nin
kendisine görevini yardımcısına devretmesi halinde yargılanmama sözünü vermesinin
ardından Ali Abdullah Salih, görevini yardımcısı Mansur el-Hadi’ye devrederek Yemen’i
terk etmiştir.26 2014 yılında devletin Husilerle mücadelesinde, İran’ın da destekleriyle
Husiler ile beraber hareket ederek Hadi’ye karşı yer almıştır.
Abd Rabbuh Mansur el-Hadi: Abdullah Salih gibi asker kökenli olan Mansur elHadi, Arap Baharı’nın ardından Yemen’in geçiş döneminin ilk seçilmiş cumhurbaşkanıdır.
Güney Yemen şehirlerinden Abyan doğumlu olan Hadi, Sovyet Rusyası etkisindeki
Sosyalist Yemen Arap Cumhuriyeti’nin desteğiyle Rusya’da yüksek askeri eğitim almıştır.
Birleşme sürecinde ‘Tek Yemen’ taraftarı olarak Güney ayrılıkçı hareketlerin karşısında
olmuş ve 1994 yılından itibaren devlet başkanı Salih’in yardımcılığını yürütmüştür. Geçiş
sürecinde hem hükümetin hem muhalefetin ortak adayı olarak seçimlere girerek kazanan
Hadi, Yemen’in kronik sorunları olan ekonomik ve siyasi istikrarsızlık, El-Kaide terör
örgütü, ayrılıkçı hareketler gibi sorunlarla başa çıkmak zorunda. 2011 yılında Salih’in
koltuğuna geçerek cumhurbaşkanı olan Hadi, 2014 yılına kadar yeni bir anayasa ve
parlamento seçimi düzenleme sorumluluğunu yerine getirememiştir.
Kabile Kültürü
1990 öncesinde ve sonrasında, modern Yemen’in kuruluş sürecinde bölgenin en
büyük handikabı kabileler olmuştur. Teşkilatlanmış bir devlet geleneğinden yoksun olan
Yemen’de kabileler insanlar için hem bir hükümet hem bir adalet mekanizması hem de
sosyal bir çevre anlamı taşımaktadır. Siyasal, mezhepsel ya da tarihsel nedenlerle
birbirinden ayrılan aşiretlerin reisleri, şeyhleri, imamları kendi bölgelerinde söz sahibi
olmuşlar ve devlete de kendi varlıklarını kabul ettirmişlerdir. Aksi takdirde her isteyenin
rahatlıkla silah sahibi olabildiği bölgede çatışmaların varlığı artık olağan karşılanmaktadır.
Ülkede irili ufaklı yaklaşık olarak 185 aşiret ve bunların yanı sıra 3 tane de konfederasyon
vardır.27 Güneyde Medhe, ortada Bekil ve kuzeyde ise bir dönem parlamento başkanlığı
yapan Şeyh Abdullah el Ahmer’in kabilesi olan Haşid büyük oranda söz sahibidir.
26
‘Salih yetkilerini devrediyor’. 23 Kasım 2011. http://test-temp.aljazeera.com.tr/haber/salih-yetkilerini-
devrediyor. 27 Mayıs 2014.
27
‘Arap Baharı Yemen’e Bahar Getirmedi’. 26 Ocak 2014 http://www.aljazeera.com.tr/dosya/arap-bahari-
yemene-bahar-getirmedi. 27 Mayıs 2014.
24
Bölgedeki kabilecilik kültürü ve silahlanma kolaylığı, Yemen’in bir bütün olmasının
önündeki en büyük engeldir. Bundan dolayı da el-Kaide bölgede serbest bir şekilde
eylemler gerçekleştirerek bölgeyi adeta bir terör yuvasına çevirmiştir. Yemen’in 33 yıl
cumhurbaşkanlığını yapan Devrik Lider Ali Abdullah Salih ‘Kabilevi toplum devlete
dönüşmek yerine devlet kabileye dönüştü.’ ifadesiyle olayı özetlemektedir.28
Husi Hareketleri
Husi Hareketi, Yemen’in Suudi Arabistan sınırında dağlık bir bölge olan Sa’da’da
konuşlanan, Şia’nın Zeydiyye kolundan ayrılan siyasi ve dini bir oluşumdur. İlk olarak
Abdullah Salih’in cumhurbaşkanı olmasının ardından bir araya gelen topluluk 2003
sonrası başlayan protesto ve çatışmalarla dikkatleri üzerine çekmiştir. Zeydiler’in ve
dolayısıyla
Husiler’in
siyasi
görüşlerinin
temelinde
devlet
başkanı
ya
da
cumhurbaşkanının, Peygamberimiz’in de soyu olan, Haşimiler ailesinden olma şartı
vardır. Salih’in bu koşulu sağlamasına rağmen işçi sınıfı bir aileye mensup olması ve
Husiler’in ilk lideri Bedrettin bin Emiruddin bin el Hüseyin bin Muhammed el Husi’nin
‘Amerika ve İsrail’i memnun edebilmek için kendi halkının kanını dökebilecek bir tiran’
olarak değerlendirmesi hareketin çıkış yolunu gösteriyor.29
2003 yılı başlarında, kendisi de Zeydi olan, Cumhurbaşkanı Abdullah Salih’in
Sa’da’da Cuma namazı kılmasının ardından başlayan protestolarda, Salih Amerika yanlısı
ve İsrail dostu olduğu ileri sürülmüştür. 2004 yılında hareketin bir oluşumu olan Eş-şebab
el-Mümin, İmanlı Gençlik Hareketi ile ordu arasında çıkan çatışmalar son yılların en
şiddetli çatışmalarından birisi olmuştur.
Zeydiler’in 1962 sonrası yavaş yavaş kaybettikleri güçlerini tekrar elde etme ve
hükümetin politikasını Amerika ve İsrail boyunduruğundan kurtarılması için mücadele
eden Husiler, sayıları 2004’te yalnızca 2 bin civarında iken, Hüseyin el-Husi’nin
öldürülmesinin ardından şiddetlenen çatışmalar ile 100 bine varan bir örgüte
dönüşmüştür. Ayrıca çatışmalardan etkilenen yaklaşık 350 bin sivil de bölgeden göç
etmiştir.
28
Kurşun,
Zekeriya.
‘Arap
Baharı
sonrası
Yemen'in
çıkmazları’
25
Ocak
2014.
http://aljazeera.com.tr/gorus/arap-bahari-sonrasi-yemenin-cikmazlari. 27 Mayıs 2014
29
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sf. 81.
30
http://yemenpost.net/Detail123456789.aspx?ID=3&SubID=1749&MainCat=2. 27 Mayıs 2014.
25
2003’te başlayan doğrudan ve dolaylı olarak yabancı güçlerin de desteğini alan
protesto ve çatışmalar, yaklaşık yedi yılın sonunda 2010 Şubat ayında tarafların karşılıklı
ateşkesi ile sona ermiştir. Suudi Arabistan ile ortak paydada buluşarak kimi zaman
beraber hareket eden Yemen ayrıca olası bir çatışma ya da karışıklık durumunda
ordusunun yetersizliğini de tecrübe etmiş oldu.
Yemen’de EL-Kaide
El-Kaide terör örgütü ilk olarak 1979 yılında Sovyetlerin Afganistan’a girmesinin
ardından Afganistan Demokratik Halk Partisi ve Amerika’nın destekleriyle ‘mücahitler’
olarak tanımlanan savaş timinin kurulmasıyla ortaya çıkmıştır. CIA, Pakistan İstihbarat
Teşkilatı ve Usame Bin Ladin’in de arka çıkmasıyla 1988’de temelleri atılmıştır. 31 1990 yılı
Ağustos ayında Irak’ın Kuveyt’e saldırısıyla örgüt bölge çapında etkinliklere katılmış ve
özellikle Orta Doğu ülkelerinde yapılanmasını hızlandırmıştır.
Ocak 2009’da Suudi Arabistan El-Kaide terör örgütü ile Yemen El-Kaide terör
örgütünün birleşmesiyle Arabistan Yarımadası El-Kaide (AYEK)’si tek bir çatı olmuş ve
lideri Nasır Abdulkerim el-Vuhaysi olarak belirlenmiştir. El-Kaide’nin en aktif
yapılanmalarından biri olan AYEK, faaliyetlerini İslam hilafetini kurmak amacı ile
yaptıklarını belirtmiş ve El-Kaide komutanlarından Tarık Dehab bu durumu ‘Canımızı,
paramızı, çocuklarımızı ve evlerimizi feda etmek zorunda kalsak bile hilafet kurulacak.’32
cümleleriyle ifade etmiştir.
Yemen iç sorunları, hükümetin kontrolü eline alamaması, yoksulluk ve işsizlikle
beraber Usame bin Ladin’in ailesinin Yemenli olması örgütün Yemen’de faaliyetlerini
kolaylaştırmış; Marib, Abyan ve Şabva gibi şehirlerde söz sahibi olmasının önünü
açmıştır. El-Kaide Yemen’deki faaliyetlerini yerel halktan ziyade Batılılar ve Amerikalılara
karşı düzenlemekle birlikte 2009 yılında bir açıklama ile Güney’deki ayrılıkçı hareketleri
desteklediklerini ifade etmişlerdir.
31
Coşkun,
Gamze.
‘Yemen’de
El-Kaide
Faaliyetleri’.
16
Nisan
2010.
http://www.usakgundem.com/haber/53071/yemen’de-el-kaide-faaliyetleri.html. 27 Mayıs 2014.
32
‘Arap Baharı Yemen’e bahar getirmedi’. 26 Ocak 2014. http://www.aljazeera.com.tr/dosya/arap-bahari-
yemene-bahar-getirmedi 27 Mayıs 2014.
26
Ayrıca Usame bin Ladin’in akıl hocası olarak bilinen Abdu Mecid El-Zindani’nin
kurucusu olduğu İman Üniversitesi, Batılı kaynaklar tarafından El-Kaide sempatizanı
öğrenciler yetiştirmek ve barındırmakla itham edilmektedir.33 Son olarak Washington
Post’ta David Ignatius tarafından kaleme alınan bir makalede Yemen’in terörle
mücadelesi ve ülkedeki siyasi istikrarsızlığı şöyle öngörülmektedir: Bu her yönüyle iğrenç
bir kavga ve şu anda bitmekten çok uzak.34
33
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh. 108.
34
Akt. Kılınç, Taha. David Ignatius. ‘Staying nimble to fight al-Qaeda's shifting threat’. 2 Kasım 2010.
http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/11/01/AR2010110105844.html 1 Haziran
2014.
27
EKONOMİK YAPI
Yemen, dünyanın en fakir ülkelerinden biri olmakla beraber nüfusu en hızlı
büyüyen ve kontrolsüz gelişen bir ülkedir. Yemen devletinin en büyük problemlerinden
birisi ülkede siyasi otoritenin kurulamaması, dolayısıyla ekonomik istikrarın
sağlanamamasıdır. Öyle ki işsizlik oranları ve kişi başına düşen milli gelir bu durumu gayet
iyi bir şekilde ortaya koymaktadır.
26 milyonluk nüfusu ile Arap Yarımadası’nın ikinci en kalabalık ülkesi olan ve
dünyanın en hızlı nüfus artış oranlarından birine sahip olan Yemen, yeterli kaynaklarının
olmayışı sebebi ile artan bu nüfus oranının bir an evvel önüne geçmek için adımlar
atması gerekmektedir. Hızlı nüfus artışı ve bunun yanında gerçekleştirilemeyen uzun
vadeli ekonomi politikaları ülkenin işsizlik oranlarını son 10 yıllık süre içerisinde %30’un
altına düşürememiştir. İşsizliğin yüksek, milli gelirin az olması da doğal olarak kişi başına
düşen milli gelire yansımış ve 2013 rakamlarına göre Yemen halkının kişi başına düşen
milli geliri sadece 2.500 Amerikan doları olmuştur.35 Kişi başına düşen milli gelir 2013
yılında Yemen’in komşu ülkelerinden Suudi Arabistan’da 25 bin dolar, Umman’da 27 bin
dolar iken Türkiye’de yaklaşık olarak 11 bin dolardır.36 Milli geliri, işsizlik oranları, hızlı
nüfus artışı ve yeterli olmayan içilebilir su kaynaklarıyla Yemen; dünyanın en az gelişmiş
ülkeler arasında yer almaktadır.
Yemen ekonomisi büyük oranda petrol kaynaklarına bağlıdır. Zengin petrol
kaynakları bulunmasına karşın elde edilen verilere göre bu petrol kaynaklarının da
giderek azaldığı görülmektedir. 2006 yılında petrol kaynaklarının giderek azaldığını fark
eden Yemen, petrole bağlı olmayan bir ekonomiyi ve yabancı sermaye yatırımlarını
desteklemeye yönelik ekonomik bir reform programı başlatmıştır.
35
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh. 28.
36
Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı İhracat Bilgi Platformu. http://www.ibp.gov.tr/pg/section-pg-
ulke.cfm?id=7596B38A4B. 19 Haziran 2014.
28
Programın bir sonucu olarak gelişim projeleri için yararlanılan uluslararası bağış
fonları yüksek miktarlara ulaşmıştır.37 Uluslararası bağış fonlarından alınan borçlar ile
yapılan yatırımların devletleri uzun vadede borçlandırdığı ve bağış kurumuna bağlı hale
getirdiği düşünülecek olursa bu durumda Yemen ekonomisinin gerçek çözümünün
olmadığı görülmektedir. Ayrıca Yemen’in bir para piyasasına sahip olamaması
ekonominin en büyük çıkmazlarından biridir.
1990 yılında iki Yemen’in birleşmesiyle artan işsizlik, Körfez Savaşı’nda Irak’ı
desteklemesinin ardından Körfez ülkeleriyle ilişkisinin bozulması, 1994 İç Savaşı, Kuzey
Yemen’deki Husi isyanları, El-Kaide’nin terör faaliyetleri gibi siyasi sebepler ile fakirlik,
susuzluk ve gat bitkisinin toplum üzerindeki olumsuz etkileri Yemen ekonomisinin en
büyük çıkmazlarını oluşturmaktadır.
Temel Ekonomik Göstergeleri
İşsizlik
Bir toplumda mevcut bir işte çalışabilme durumuna sahip nüfusun ve bir işte
istihdam edilmiş insanların toplamına o ülkenin toplam iş gücü denir. İşsizlik oranı ise
işsiz nüfusun toplam iş gücüne bölünmesi ile hesaplanmaktadır. Bu bilgiler dikkate
alınarak Yemen’de işsizlik oranı %40 ila %45 arasındadır. Net bir oranın verilememesinin
sebebi kadınların Yemen’de iş gücüne dâhil edilmemesidir. Yemen nüfusunun %62’sini
24 yaş altı genç nüfus oluşturmaktadır ve önümüzde ki yirmi yılda nüfusun 40 milyona
ulaşması beklenmektedir. Bu durum da dikkate alınırsa Yemen’in yetersiz ekonomisinin
ilerleyen dönemde daha da vahim bir hal alacağı aşikârdır. Bu sebeplerle mevcut
işsizliğin önümüzde ki 20 yıl boyunca azalmasından ziyade artacağı öngörülmektedir.
37
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir
Ülke. Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh. 28.
29
Gençlerin eğitime yönlendirilmemesi, ülkede başta El-Kaide olmak üzere terör
örgütlerinin gençler üzerindeki faaliyetleri, gatın toplum üzerindeki olumsuz etkisi Yemen
toplumunda işsizliğin artmasına sebep olan en büyük etkenlerdendir.
Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla
Bir ülkenin gayri safi yurtiçi hasılası (GSYİH), o ülkenin ekonomisinin en büyük
göstergelerinden birisidir. GSYİH, belli bir zaman diliminde o ülkede üretilen tüm
mal ve hizmetlerin para birimi cinsinden değeridir. Yemen ekonomisinin 2013 verileri baz
alınarak GSYİH’si (satın alma gücü) 61.630.000.000 $
olmakla beraber Dünya
sıralamasında 89. sırayı almaktadır. 2009 yılında CIA vermiş olduğu bilgiler ışığında bu
miktar 58 milyar dolar civarında seyrediyordu. GSYİH resmi döviz kuru 2009 yılında 26, 24
milyar dolar iken 2014 yılı itibari 43.89 milyar dolardır. 2013 yılında GSYİH reel büyüme
oranları ise 2010 yılında Economist Intelligence Unıt Limited raporuna göre % 5 iken, IMF
nin yayınlamış olduğu raporda %7’ olarak karşımıza çıkmaktadır. 2013 yılında ise
%3,8’dir. Dünya ülkeleri sıralamasında ise 86. sırada yer almaktadır.38 Kişi başına düşen
gelir ise 2009’da 2.500 $, 2010 yılında 2.702 $, 2011 den 2014 yılına kadar ise 2.500
civarında seyretmektedir.39
Tasarruf oranlarına bakılacak olursa yurtiçi hasılanın 2011 yılında %6,3 si 2012
yılında %9,6’sı, 2013 yılı sonu itibari ile de %4,2’sidir. Yani 2013 yılı olarak yapılan tasarruf
miktarı 2 milyar 588 milyon dolardır. Dünya ülkeleri sıralamasında ise 147. Sırayı
almaktadır.
Gayri safi yurt içi hasılanın hane halkı tüketimi % 80,3 iken hükümet
tüketimleri de %12,5’lik bir pay almaktadır. Sabit sermaye yatırımları %18,4 iken
stoklarda ki yatırım ise %-4’tür. Mal ve hizmet ihracat oranı %17,8’lik bir seyir gösterirken
ithalat oranları %24,9’luk bir yüzde almaktadır. GSYİH’nin sektörlere göre dağılımı ise şu
şekildedir: Tarım %7,7, sanayi %30,9, hizmet sektörü ise %61,4’tür. Hizmet sektörünün
genel olarak dünya ülkelerinde gelişmiş ülkelerde yüksek oranda olduğu bilinse de
Yemen’de
bu
durum
ters
bir
seyir
göstermektedir.
Gayri safi yurt içi hasılanın %17’lik kısmını vergi gelirleri oluşturmaktadır. Dünya ülkeleri
ile karşılaştırma sıralamasın da ise 177. Sırayı almaktadırlar.
Cari açık en basit tabir ile bir ülkenin ürettiğinden çok harcaması anlamına gelir ve
başlıca kalemleri ithalat ve ihracat dengesi, hizmetler hesabı ve döviz transferleridir.
38
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ym.html
19 Mayıs 2014.
39
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ym.html
19 Mayıs 2014.
30
Yemen’in ithalatı 2013 yılı itibari ile 10 milyar 970 milyon dolar iken yapmış
olduğu ihracat ise 6 milyar 694 milyon dolardır.40
Yemen, mevcut değeri düşük ve değeri gittikçe azalan bir seyir gösteren Yemen
riyalini kullanmaktadır. Son 5 yıllık sürece bakacak olursak bunu net bir şekilde
görebiliriz. 2008 yılından itibaren 2014 yılına kadar baktığımızda Yemen riyali Türk lirası
karşısında 100 de 1’lik bir seyir göstermiştir. Amerikan doları karşısında aldığı durum ise
200 de 1’lik bir seviyededir. Amerikan doları karşısında aldığı en düşük seviye 2010
yılındadır ve Amerikan doları, 1 Yemen riyalinin tam 219 katıdır.
Enflasyon oranı
Tüketici fiyatlarındaki enflasyon oranı bir önceki yılın fiyatları ile
karşılaştırıldığında, tüketici fiyatlarında ki yıllık değişimi göstermektedir. Yemen de 2012
yılında % 10,2 2011 yılında % 19,5’lik bir değişme olmuştur. 2005’ten itibaren tüketici
fiyatlarındaki değişim ise grafikteki gibidir.
2005 yılında %11,8; 2006 yılında %14,8; 2007 yılında %10; 2008 yılında %19; 2009 yılında
%5,4; 2010 yılında ise %12,2’lik birdeğişme göstermiştir.41
40
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ym.html
19 Mayıs 2014.
41
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ym.html
19 Mayıs 2014.
31
Yemen’in Dış Borcu
Yemen’in son 20 yıllık dış borç miktarlarına baktığımızda düzensiz bir seyir
izlediğini görmekteyiz. 1990 yılında 5,8 milyar dolar olan dış borç, 1996 yılında 8 milyar
dolara çıkmıştır. 4 sene sonra ki hesaplamalar da ise 2000 yılında büyük bir başarı
kaydedilmiş ve dış borcun yaklaşık %70i kapatılarak 2,5 milyar dolara indirilmiştir. 2009
yılında ki veriler de ise yine borçlanmanın önü alınamamış ve 6,2 milyar dolar dış borca
gidilmiştir.42 Son olarak Ocak 2014 yılında yapılan dış borç hesaplamalarında Yemen
Merkez Bankasının açıkladığı dış borç miktarı 7,233 milyar dolardır. Bu borç miktarının
yaklaşık olarak yarısı Uluslararası Finans Kurumu ve Kalkınma Kurumu’na aittir. Aynı
dönem için CIA World Factbook raporunda ise Yemen’in dış borç miktarı 7,806 milyar
dolar olarak gösterilmiştir.43 Bu borç miktarı ile Yemen’in borç miktarı diğer ülkelerle
karşılaştırıldığında 107. sırayı almaktadır. Bu sonuçlar da göstermektedir ki Yemen
ekonomisinin
dışa
bağımlılığı
oldukça
fazladır.
Dış borçlarda borçlanılan ülke ve kuruluşları şöyle sıralayabiliriz: Uluslararası
Kalkınma Otoritesi 2,179 milyar dolar, Rusya 1,212 milyar dolar, Arap Kalkınma Fonu 669
milyon dolar, Suudi Arabistan 372 milyon dolar ve Çin 237 milyon dolar.
42
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ym.html
19 Mayıs 2014.
43
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ym.html
19 Mayıs 2014.
32
Alt Yapı Çalışmaları
Yemen’in kaplanmış karayollarının uzunluğu 7.705 kilometre civarındadır.
Toplamda 71.300 kilometre olan karayollarının asfaltı yol miktarı %10 kadardır. Dünya
sıralamasında da bu yetersizlikle Yemen 66. sırayı almaktadır.44 Bu rakam komşu ülke
Umman’da 16.000 kilometredir, yani yaklaşık olarak Yemen’in iki katıdır. Hem toprak
hem de nüfus miktarı olarak Yemen’den çokça küçük olan Umman’da ki bu altyapı
gelişmişliği bile Yemen’in altyapısında ki noksanlığı ortaya koymaktadır.45 Yeterli yolların
bulunmaması hem taşımacılığı sekteye uğratmakta hem de ekonomiyi zorlamaktadır.
Havaalanı sayısı da 17’dir.
44
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ym.html
19 Mayıs 2014
45
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh. 41
33
Satın Alma Gücü Paritesi
Satın alma gücü paritesi: Satın alma gücü paritesi ülkeler arasındaki fiyat düzeyi
farklılıklarını ortadan kaldırarak farklı para birimlerinin satın alma güçlerini eşitleyen bir
değişim oranını ifade eder. Yemen satın alma gücü paritesinde Dünya’da 87. sıradadır.
2005 yılına kadar 19 milyar doların altında olan satın alma gücü 2005 yılından
itibaren yukarı doğru bir ivme yakalamış ve hızla artmıştır. 2006’da 20.63, 2007’de 56.24,
2008’de 55.28, 2009’da 57.95, 2010’da 63,4 ve 2011 yılında 58.71 milyar dolar olmuştur.
Yatırım (brüt sabit)
Yemen’de ki yatırımların GSYİH’nin yüzdelik miktarlarına göre değişimi ise
şöyledir: 2007’de %25, 2008’da 25,9, 2009’de 21,1, 2010’da 19,4, 2011 yılında ise
%17,2’dir. CIA’nin tahminine göre 2012 yatırım miktarı ise GSYİH’nin %18’sidir ve Dünya
sıralamasında 122. sırayı almaktadır.46
Döviz ve altın rezervleri
Yer altı kaynakları bakımından gayet zengin olan Yemen’in döviz ve altın rezerv
miktarı şöyledir: 2007 yılında 7.760, 2008 yılında 8.157, 2009 yılında 6.993, 2010 yılında
5.744, 2011 yılında 4.370 ve 2012 yılındaki rezerv miktarı 6.158 milyar dolardır. Dünya
sıralamasında 93. sırayı almaktadır. 47
Ekonomik Gelişim
Yeraltı Kaynakları
Yemen’inin temel yeraltı kaynağı olarak petrol gösterilebilmektedir.
Ekonomisi de büyük oranda petrol kaynaklarına bağlıdır. Ancak petrol rezervlerinin
gelecek 10 yıl içinde biteceği öngörüsü üzerine yapılan doğal gaz arama çalışmaları
sonucu bulunan doğal gaz Yemen ekonomisinin ümit kaynağı olmuştur. Bunların
dışında bir sahil devleti olduğu için balık ticareti ile beraber madeni zenginlikler
olarak da altın, kurşun, nikel, bakır, mermer, kömür gibi madenlerden
yararlanılmaktadır.
46
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ym.html 19 Mayıs 2014.
47
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ym.html. 19 Mayıs 2014.
34
Ciddi oranda yeraltı kaynağına sahip olmasına karşın devletin üstesinden gelmesi
gereken siyasi ve ekonomik sorunlar bu kaynakların doğru bir şekilde kullanılmasının
önüne geçmektedir. Ayrıca kahve, mısır, gat ve arpa üretimi Yemen’in başlıca tarımsal
ürünleri arasında yer almaktadır.
Enerji Kaynakları
Yemen de temel enerji kaynağı petroldür. Ülke de petrol sektörü 1994 yılında ki iç
savaş sonrası hızlı bir şekilde toparlanma eğilimine girmiş ve iç savaşın ardından ülkeye
yabancı yatırımı da hızlandırmıştır. Mevcut ekonomisi yetersiz olduğundan yabancı
kaynaklara ve yatırımlara ihtiyaç duyan Yemen, IMF’ye de üye olması sebebiyle yabancı
yatırımlara
açık
bir
haldedir.
1995 yılında IMF ile yapılan anlaşma ve sonrasında hükümet tarafından IMF’nin
raporu doğrultusunda ekonomik ağırlıklı reformlar gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. 1995
yılından itibaren altyapı ve özelleştirme faaliyetleri ekonomiyi canlandırmaya yönelik
atılımlardır. Ayrıca hükümet tükenmekte olan petrol kaynaklarına alternatif olarak
keşfettiği doğal gaz rezervleri ve bu alandaki yatırımları özellikle Suudi Arabistan desteği
ile artırarak büyümeye ağırlık vermiştir.48
Ülke gelirlerinin %75’inden fazlasını oluşturan petrol gelirleri, devlet
mekanizmasının zayıf olması nedeniyle belli aşiretlere ve çıkar sahiplerine yarar
sağlamakta olduğu bir gerçektir. Yemen petrol rezervleri kıyıda ve denizde olmak üzere
97 bloğa ayrılmıştır. Ancak bunların 12 si petrol üretmektedir. Bu petrol rezervlerinin en
önemlileri Marib, Masila, Doğu Şabva, Cenneh, Batı Iyad’dır. Marib ve Masila
rezervlerinin petrol üretimi ise giderek azalmaktadır. Yemen’de ki petrol ihracatının 2003
yılında günlük bazda 450.000 varili geçtiği görülürken, bu miktar 2009 yılında 280.000
varile gerilemiştir.49 Yemen ekonomisi petrol gelirlerinin yüksek olması ve ekonominin
büyük ölçüde petrole dayalı olması sebebi ile küresel ekonomiden doğrudan etkilenen
bir ekonomidir. 2008 yılında 147 doları gören petrolün varil fiyatı, Yemen ekonomisinin
gelirlerini de düşürmüştür. Bunların yanı sıra petrole dayalı üretim de düşmekte ve
petrol rezervlerinin 10 yıl içerisinde tükenmesi beklenmektedir. Bu haliyle de Yemen’in
petrol ihracatının Dünya Bankası verilerine göre 2017’de tükenmesi tahmin edilmektedir.
48
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh. 28
49
Boucek, Christopher. Yemen on the Brink: Implications for US Policy. Washington: 2010. s.4
35
Yemen’in petrol kuyusu sayısı 2008 yılında 14 iken bu sayı 2014 yılında 12’ye
gerilemiştir. Çıkarılan petrol rezerv miktarı ise 2013 yılı itibari ile 3 milyar varildir. 2010
yılı günlük ham petrol ihracatı ise 175.200 varildir.50 Bu rezerv miktarı ile Yemen dünya
sıralamasında 31. sırayı almaktadır.
Yemen’in 2011 itibari ile günde rafine petrol üretim miktarı 86.330 varil, tüketimi
ise yaklaşık iki katı 177.000 varildir. İhracatı 14.330 varil iken ithalatı 59.050 varildir.
Dünya sıralamasında ise üretimde 77, tüketimde 62, ihracatta 78, ithalatta 68. sırayı
almaktadır.51
Yemen ilk olarak petrole yardımcı bir enerji olarak gördüğü doğal gaz sektörüne
yatırımları ve üretim çabaları ile bugün bu sektörde net ihracatçı konumuna gelmiştir.
Hükümet doğal gazın kullanımını elektrik üretimi başta olmak üzere pek çok sektörde
kullanmayı amaçlamaktadır. 2009 yılından itibaren yerli ve uluslararası tüketicilere
yönelik kuru doğal gaz aktarımı başlamıştır. Yemen doğal gaz hacmine sahip ülkeler
arasında Dünya’da 9. sırayı almıştır.52
50
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ym.html 20 Mayıs 2014.
51
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ym.html 20 Mayıs 2014
52
ABD Enerji Bilgi Yönetimi. http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=YM 15 Mayıs 2014.
36
Yemen’in yıllık sıvı doğal gaz ihracatının hacmi yıllara göre artış göstermektedir.
2009 yılında 14.8 milyar, 2010 yılında 186.8, 2011 yılında ise 309.4 milyar kübik feet
ihracat yapmıştır. Sonuç olarak Yemen yıllarca ihraç ettiği petrolü şuanda ihtiyacı kadar
ithal etmekte, doğal gazda ise net ihracatçı konumundadır.
Elektrik
Yemen’de nüfusun çoğunluğunun elektriğe erişimi bulunmamaktadır. Dünya
Bankası, 2010 verilerinde Yemen nüfusunun sadece %40’ının elektriğe erişimi olduğunu
belirtmiştir. Yemen’in elektrik altyapısı ise eski olmakla beraber ülkenin ihtiyaçlarını
karşılayamayacak bir seviyededir. Ayrıca Yemen, Ortadoğu’nun Filistin’den sonra en az
kapasiteli elektrik üretimine sahip ülkesidir.53 2010 yılında 7.292 milyar kilovat elektrik
üretebilmiştir. Tüketimi ise 5.515 milyar kilovattır.54 Önemli bir husus ise Yemen’in
elektrik dağıtımındaki kayıplardır ve bu miktar tam olarak 1,8 milyar kilovattır.55 Ancak
hükümet yenilenebilir enerji sektörünü geliştirmeyi amaçlamakta, önümüzde ki yıllarda
birçok elektrik üretim tesisi inşa edeceğini açıklamıştır.
56
Yemen elektrik ihracatı
yapmadığı gibi ithalat da yapmamaktadır. Üretim seviyesinde dünya sıralamasında 105.
sırayı, tüketim seviyesinde ise 111. sırayı almaktadır. Ayrıca Yemen’de hidroelektrik
santrali de bulunmamaktadır.
53
54
ABD Enerji Bilgi Yönetimi. http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=YM 15 Mayıs 2014.
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ym.html
15 Mayıs 2014
55
56
The World Factbook, CIA. http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=YM 15 Mayıs 2014.
ABD Enerji Bilgi Yönetimi. http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=YM 15 Mayıs 2014.
37
Dış Ticaret
Yemen milli gelirinin sadece %15 ini oluşturmasına rağmen iş gücünün
yarıdan fazlasını istihdam eden ve nüfusun üçte ikisinin geçimini sağlayan tarımsal
faaliyetler Yemen ekonomisi açısından önemlidir. Tarım sektöründe %58 oranında darı,
un, arpa; %16 oranında gat, pamuk, kahve, susam ve türün gibi ihracat ürünleri; %12
oranında meye ve sebze; %10 oranında ot tütünleri ve %4 oranında bakliyat ürünleri
yetiştirilmektedir. 70’lerden önce iç tahıl ürünleri üretimi ülke için yeterliyken, 1980 den
itibaren daha fazla gelir getiren meyve, sebze ve gat üretimine doğru kayılmıştır. Kahve
ve pamuğa elverişli topraklar petrol kadar gelir getirmeseler de bu ürünlerin
yetiştirilmesi, yanı başındaki Körfez ülkelerinin varlığı dolayısı ile önemli bir pazar olarak
görülmektedir. Üretilen ve ihraç edilen ürünler; başta ham petrol ve doğal gaz olmak
üzere tarım ürünleri olarak da kahve, pamuk, balıktır. İthal edilen ürünler ise makine ve
ekipmanları, gıda maddeleri, canlı hayvan, pirinç dondurulmuş tavuk ve kimyasal
ürünlerdir. 2013 tarihi ile ithalat ortakları AB, İsviçre, Birleşik Arap Emirlikleri, Çin,
Hindistan’dır. İhracat ortakları ise Çin, Tayland, Hindistan ve Güney Kore’dir. 57 Toplam
ihracat hacmi 2009 yılında 5.515 milyar dolar iken Yemen, 2013 yılında ihracat hacmini
6.694 milyara çıkarmıştır. İthalat rakamları ise 2009 da 7.120 milyar dolar iken 10.970
milyar dolara çıkmış ve ciddi bir yükselme görülmüştür. 58
57
The
World
Factbook,
CIA.
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/ym.html 17 Mayıs 2014.
58
The
World
Factbook,
CIA.
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/ym.html 17 Mayıs 2014.
38
Yemen ekonomisine yatırım yapacak kişilerin dikkate alması gereken bazı
sorunlar vardır. Bunların başında Yemen’in siyasi ve kültürel sorunları gelmektedir.
Yıllarca süregelen iç savaşlar ekonominin de istikrarsız olmasına, Yemen Riyalinin değer
kaybına, dış yatırımların azalmasına neden olmuştur. Ancak Türkiye ile Yemen arasında
1991’de imzalanan Ticaret, Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması’ndan itibaren devamlı
olarak ilişkileri iyileştirici ve imkânları kolaylaştırıcı anlaşmalar imzalanmıştır.59 Bunun
yanı sıra Yemen’de Türkiyeli olmanın avantajları vardır. Özellikle 2000’li yıllardan sonra
Türkiye’nin Filistin ve Irak tutumları Yemen halkı tarafından takdirle karşılanmıştır. 60
Bunlarla birlikte Yemen’e yatırım fikri olan bazı Türk yatırımcıların vizeler ve ülkedeki
toprak tahsisi ile ilgili şikâyetleri bulunmaktadır. Bunlarla birlikte Yemen’e yatırım fikri
olan bazı Türk yatırımcıların vizeler ve ülkedeki toprak tahsisi ile ilgili şikâyetleri
bulunmaktadır. Yemen’in Ankara büyükelçisi Noria El-Hamami ise ‘’Türk yatırımcıların
prosedürler dâhilinde başvurularını yapmaları gerektiğini ve asıl muhataplarının aşiretler
değil, devlet müesseseleri olduğunu belirtmiştir.61
59
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh.126-127.
60
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke.
Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh.128.
61
Yemen’in Ankara Büyükelçisi Noria El-Hamami ile Serpil Açıkalın, Gamze Coşkun ve Sedat Laçiner’in
yapmış olduğu mülakat. 25 Mayıs 2010. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke. Ankara: USAK
Yayınları:2010. Sh. 128.
39
Türkiye’nin bu ülkeye her geçen gün ihracatı artmaktadır ve yatırım yapılabilecek
alanların başında tarım ürünleri, sulama teknolojileri, eğitim ve sağlık sektörleri
gelmektedir.62
62
Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir
Ülke. Ankara: USAK Yayınları:2010. Sh. 133.
40
ÜLKEDE İSLAMİYET
Hazreti Peygamber’in 629 yılında Sasaniler’e gönderdiği İslam’a davet mektubuna
Sasaniler’in Yemen Valisi Bâzân’ın gönderdiği iki elçi ile cevap vermesinin ardından o
elçilerin Bâzân’a İslam’ı tebliğ etmesiyle Bâzân Müslüman olmuş ve Yemen’de İslamiyet
adım adım yayılmaya başlamıştır. Bâzân’ın Müslüman olmasıyla Peygamber Efendimiz de
onun valiliğine müsaade etmiştir. 629 yılında Bâzân’ın ölümünün ardından Muaz b. Cebel
bölgeye kadı ve idareci olarak gönderilmiştir. 631 yılında Hz. Ali’nin Yemen’e sefere
çıkmasıyla ve Necranlı Hristiyanların da İslamiyet’e dâhil olmasıyla bölge genelinde
İslamiyet hâkim olmuştur. Yemen’de Resul-i Ekrem’in sağlığında peygamberlik iddiasıyla
ortaya çıkanlar olsalar da kısa bir süre içinde bastırılmıştır.
Kur’an-ı Kerim’in Hud ve Ahkâf surelerinde kendilerinden bahsedilen Ad kavmi ve
Hz. Hud peygamber tarihte bu bölgede yaşamışlardır. Ayrıca Sebe melikesi Belkıs ve Hz.
Süleyman kıssaları da Yemen’de geçmiştir.
Yemen Cumhuriyeti Anayasası’na göre devletin dini İslamiyet’tir ve vatandaşlar
İslam milletinin bir ferdi olarak ifade edilmiştir.63 Ayrıca anayasanın temel
dayanaklarından birisi İslam hukukudur.64 Anayasanın vermiş olduğu güvence ile ülkede
hem Müslümanlar için hem de diğer dinlerin mensupları için ibadet özgürlüğü
bulunmaktadır. Ancak gayri Müslimlerin Müslümanları kendi dinlerine davet etmeleri
yasaktır. Devlet okullarının ilköğretim ve lise kısmında öğrencilere İslami eğitimler
verilmekte ancak özel okullarda böyle bir zorunluluk yoktur.
2014 yılı itibariyle yaklaşık 26 milyonluk Yemen nüfusunun %99,1’ini
Müslümanlar, %0,9’unu ise Yahudi, Hristiyan, Hindu ya da diğer din mensupları teşkil
etmektedir. Müslümanların %65’lik kısmı Sünniliğin Şafii mezhebine tabi iken geri kalan
%35’lik dilimi ise Şia’nın Sünniliğe en yakın kolu olan Zeydiler oluşturmaktadır.
63
Birleşmiş Milletler Mülteci Ajansı. http://www.refworld.org/docid/3fc4c1e94.html. 1 Haziran
2014.
64
Country Profile: Yemen, August 2008. Library of Congress, Federal Research Division.
http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Yemen.pdf 1 Haziran 2014.
41
Sünniler Güney Yemen merkezli iken, Zeydiler ise Yemen’in kuzeyinde Sa’da merkezlidir.
Ülkede ayrıca sayıları yalnızca birkaç bin olan İsmaililer de vardır.
1948 yılında İsrail devletinin kurulmasıyla, tüm Dünya’da olduğu gibi, Yahudiler’in
büyük bir kısmı göç etmiştir. 300 bin Yemenli Yahudi’den geri kalan yaklaşık 300’ü
Yemen’den memnunlar ve Sa’da şehrinde yaşamlarını sürdürmektedirler.65 Yaklaşık 130
yıl İngiliz hâkimiyetinde kalan Aden merkezli Güney Yemen’de ise az sayıda yabancı
Hıristiyan yaşamakta, ayrıca şehirde 1 tane Anglikan kilisesi ile 3 tane de Katolik kilisesi
vardır.66 Hem Yahudiler hem de Hıristiyanlar inançlarının gereği ibadetleri ve dini
kültürlerini yaşamaları noktasında hiçbir baskı görmemektedirler ancak Müslümanları
kendi dinlerine davet etmeleri yasal değildir.
Yemen takvim olarak Hz. Peygamber’in Mekke’den Medine’ye hicretini sıfır kabul
edip Ay’ın hareketlerine göre hazırlanan Hicri takvimi kullanmaktadır. Bundan dolayı
cuma günleri haftalık resmi tatil günüdür. Ülkenin özel dini günleri ise şöyledir: 27
Ramazan Kadir Gecesi, 1 Şevval Ramazan Bayramı, 10 Zilhicce Kurban Bayramı, 10
Muharrem Hz. Hüseyin’in şehadeti, 12 Rebi’ül evvel Mevlid Kandili, 27 Recep Miraç
Kandili.
Yemen, 1969’da yılında İsrail işgali altında olan Mescid-i Aksa’nın
kundaklanmasının ardından kurulan ve 57 üyesi olan İslam İşbirliği Teşkilatı’na 1969
yılında üye olmuştur.
Günümüz Yemen toplumunun en önemli politik liderlerinden birisi Muhammed
Mahmud ez-Zubeyri’dir. Eğitim için gittiği Kahire’de İhvan-ı Müslimin hareketiyle
tanışarak fikir dünyasında hareketlilik oluşmuştur. Yemen’e dönüşünde yazdığı yazıları ile
topluma yol göstermiş, 1962 yılında cumhuriyetin kurulmasıyla başbakan yardımcılığı
görevini üstlenmiştir. 1965 yılında kimliği belirlenemeyen bir suikastçı tarafından
öldürülen ez-Zubeyri şiirleri, makaleleri ve siyasi fikir yazılarıyla Yemen halkına ışık
tutmaya devam etmektedir.
Bir dönem Islah Partisi’nden parlamenter olan Tevekkül Karman, 2011’de patlak
veren Arap Baharı’nda Yemen’de ‘Demir Kadın’ ve ‘Devrimin Anası’ isimleriyle anılarak
toplumun en büyük kanaat önderlerinden birisi olmuştur.67 Faaliyetlerinden ötürü 2011
Nobel Barış Ödülü’nü alan Tevekkül Karman aynı zamanda bu ödülü alan ilk Yemenli, ilk
Arap kadın ve en genç kadın unvanlarının da sahibi olmuştur. 68 Karman ayrıca 2012
yılında T.C. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’ndan "Benim için Türk vatandaşlığı,
Nobel'den daha değerli" ifadeleriyle Türk vatandaşlığı almıştır.69
65
66
Kılınç, Talha. Ortadoğu’dan Notlar. İstanbul:Pınar Yayınları, 2011. Sh. 106.
http://www.studylands.com/guide/YE-religion.htm. 1 Haziran 2014.
67
Macdonald, Alastair. Nobel honours African, Arab women for peace. 7 Ekim 2011.
http://www.reuters.com/article/2011/10/07/us-nobel-peace-idUSTRE7963KM20111007. 1 Haziran 2014
68
Profile: Nobel peace laureate Tawakul Karman. 7 Ekim 2011. http://www.bbc.co.uk/news/world-middleeast-15216473. 1 Haziran 2014.
69
. "Türk Vatandaşlığı Nobel'den Daha Değerli" 11 Ekim 2012.
42
Zeydilik inancı
Zeydilik inancı ilk olarak 740 yılında Hz. Hüseyin’in torunu Zeyd bin Ali’nin, Hz.
Hüseyin’in intikamını almak için Emeviler’e karşı başlattığı ayaklanma ile ortaya çıkmıştır.
Şia’nın ılımlı bir kolu olan Zeydiye mezhebi ilk iki halife Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer’in
hilafetini kabul ederek Şiilerden ayrılmışlardır. Ancak 3.halifenin Hz. Osman değil de Hz.
Ali olması gerektiğini iddia etmektedirler.70 Zeyd bin Ali’nin ortaya koyduğu hilafet
yaklaşımına karşı çıkan Zeyd’in yeğeni Cafer-i Sadık bir grup ile ayrılarak Rafizi mezhebini
kurmuştur. Ali’nin Ayrıca Şiilerden farklı olarak, Sünni bir devlet idaresinde yaşamakta bir
beis görmemekte, kendilerine dini konularda önderlik edecek bir imam istemektedirler.
Şii olarak kabul edildiklerinde tüm Şiilerin %20’sini oluşturan Zeydiler, kendilerini
ayrıca İslam’ın beşinci mezhebi olarak görmektedirler.71 Şii geleneğinde var olan on ikinci
imamın kaybolduğu ve bir gün mehdi olarak ortaya çıkacağına inanmazlar. İnançları
siyasi olarak diğer Şii düşüncelerinden ayrılmakta ve imam ya da devlet başkanının AliFatıma soyundan olmasını belirtmektedirler.72 897 yılında Zeydi imamı İmam Hadi–
ilelhak Yahya b. Hüseyin’in tesis ettiği hâkimiyet bazı inkıtalara rağmen 1962 yılında
Yemen Arap Cumhuriyeti’nin kuruluşuna dek varlığını sürdürmüştür.
70
71
İslam Ansiklopedisi; 44. Cilt. ‘Zeydiyye’. Maddesi
Aydıntepe, Mustafa, İzzettin Artokça. Yemen. TASAM Stratejik Rapor No:25. Sf. 9.
72
Gökalp, Yrd. Doç. Dr. Yusuf. ‘Bölgesel Sorunların Çözümünde Mezhep Faktörünün Yeri ve
Önemi’ II. Bölgesel Sorunlar ve Türkiye Sempozyumu. 1-2 Ekim 2012. Sh. 180.
43
KAYNAKÇA



















Açıkalın, Serpil, Gamze Coşkun, Sedat Laçiner. Yemen Dosyası: Fakirlik ve Terör
Kıskacında Bir Ülke. Ankara: USAK Yayınları: 2010.
Aydıntepe, Mustafa, İzzettin Artokça. Yemen. TASAM Stratejik Rapor No:25.
Ayhan, Veysel. Yemen İç Savaşı:İktidar Mücadelesi, Bölgesel Etkiler Ve Türkiye İle
İlişkiler. Orsam Yayınları: 2010.
Balbay, Mustafa. Yemen Türkler Mezarlığı. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları: 2009.
Boucek, Christopher. Yemen on the Brink: Implications for US Policy. Washington:
2010
Country Profile: Yemen, August 2008. Library of Congress, Federal Research
Division. http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Yemen.pdf
Gökalp, Yrd. Doç. Dr. Yusuf. ‘Bölgesel Sorunların Çözümünde Mezhep Faktörünün
Yeri ve Önemi’ II. Bölgesel Sorunlar ve Türkiye Sempozyumu.
İslam Ansiklopedisi; 43. Cilt ‘Yemen ( Fizikî ve Beşerî Coğrafya )’ maddesi.
İslam Ansiklopedisi; 43. Cilt. ‘Yemen ( Tarih )’ maddesi.
İslam Ansiklopedisi; 43. Cilt. ‘Yemen ( Tarih / Osmanlı Dönemi )’ maddesi.
İslam Ansiklopedisi; 44. Cilt. ‘Zeydiyye’. maddesi.
Kılınç, Taha. Ortadoğu’dan Notlar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011
Kur’an-ı Kerim. Sebe 34.
Kur’an-ı Kerim. Fil 105.
ABD Enerji Bilgi Yönetimi. http://www.eia.gov/countries/cab.cfm?fips=YM
Akt. Kılınç, Taha. David Ignatius. ‘Staying nimble to fight al-Qaeda's shifting
threat’.
‘Arap Baharı Yemen’e Bahar Getirmedi’.
http://www.aljazeera.com.tr/dosya/arap-bahari-yemene-bahar-getirmedi.
Birleşmiş
Milletler
Dünya
Eğitim
Verileri
Raporu,
2010/2011.
http://www.ibe.unesco.org/fileadmin/user_upload/Publications/WDE/2010/pdfversions/Yemen.pdf
Birleşmiş
Milletler
Mülteci
Ajansı.
http://www.refworld.org/docid/3fc4c1e94.html
44

Birleşmiş Milletler Mülteci Ajansı.
http://www.refworld.org/docid/3fc4c1e94.html.

Coşkun, Gamze. ‘Yemen’de El-Kaide Faaliyetleri’.
http://www.usakgundem.com/haber/53071/yemen’de-el-kaide-faaliyetleri.html.
Kural, Orhan. ‘Yemen’. 30 Ocak 1999. http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber4607-34-yemen.html
Kurşun, Zekeriya. ‘Arap Baharı sonrası Yemen'in çıkmazları’.
http://aljazeera.com.tr/gorus/arap-bahari-sonrasi-yemenin-cikmazlari.
Macdonald, Alastair. Nobel honours African, Arab women for peace.
http://www.reuters.com/article/2011/10/07/us-nobel-peaceidUSTRE7963KM20111007.
Profile: Nobel peace laureate Tawakul Karman. 7 Ekim 2011.
http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-15216473.
‘Salih yetkilerini devrediyor’. http://test-temp.aljazeera.com.tr/haber/salihyetkilerini-devrediyor.
Salloum, Habeeb. ‘A habit hampering progress’.
http://www.thefreelibrary.com/A+habit+hampering+progress.-a013796495
http://www.studylands.com/guide/YE-religion.htm.
T.C. Dışişleri Bakanlığı, Yemen Ülke Künyesi. http://www.mfa.gov.tr/yemenkunyesi.tr.mfa
The World Factbook, CIA. https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ym.html.
"Türk Vatandaşlığı Nobel'den Daha Değerli".
http://www.trthaber.com/haber/gundem/turk-vatandasligi-nobelden-dahadegerli-59220.html.
Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı İhracat Bilgi Platformu.
http://www.ibp.gov.tr/pg/section-pg-ulke.cfm?id=7596B38A4B.
Türkiye Cumhuriyeti San’a Büyükelçiliği. http://sana.be.mfa.gov.tr/Mission.aspx
UNESCO Dünya Miras Listesi. http://whc.unesco.org/en/list/192
‘Yemen'de havai fişekli kutlama’. http://www.aljazeera.com.tr/haber/yemendehavai-fisekli-kutlama.
‘Yemen resmen altı bölge’. http://www.aljazeera.com.tr/haber/yemen-resmenalti-bolge.
‘Yemenlilerin vazgeçemediği bitki’. 8 Ağustos 2008.
http://www.bbc.co.uk/turkish/fooc/story/2008/08/080808_fooc_yemen.shtml
http://yemenpost.net/Detail123456789.aspx?ID=3&SubID=1749&MainCat=2. 27
Mayıs 2014.

















45
Gerek konumu gerek sahip olduğu doğal kaynakları ile önemli bir ülke olan
Yemen, dikkatli incelenmesi gereken bir ülkedir. Son zamanlarda yaşanan olaylarla
birlikte çok farklı biz yapıya dönüşmeye başlayacağı belli olan Yemen, ilerleyen
zamanlarda dünya gündemini yakından ilgilendireceği belli olmaktadır. Özellikle Şia
kökenli Husi hareketi Yemen siyasetini etkileyen başlıca faktördür.
Tüm bu olaylar karşısında elinizde olan rapor, Yemen’i siyasi, ekonomik,
toplumsal olarak detaylı olarak anlatmıştır. Yemen için araştırma yapmak isteyenler için
kaynak oluşturabilecek nitelikte yazılan bu rapor siz değerli okuyucularımızın takdirine
sunulmuştur.
Raporda yazan İsmail Hakkı Hira ve Ömer Yakut’a ve tasarımında emeği geçen
Ahmet Can Demirel’e teşekkürü bir borç bilirim.
Mehmet Şerif Sarıkaya
Genç İDSB Genel Başkanı
46