ºðºì²ÜÆ äºî²Î²Ü вزÈê²ð²Ü

ºðºì²ÜÆ äºî²Î²Ü вزÈê²ð²Ü
¸Æ²Ü² ²ðÂàôðÆ Ð²Úð²äºîÚ²Ü
IJزܲβÎÆò ÂàôðøºðºÜÆ Ð²ð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÆ ºì ÎðÎܲìàðܺðÆ
Æزêî²øºð²Î²Ü²Î²Ü øÜÜàôÂÚàôÜ
²îºÜ²ÊàêàôÂÚàôÜ
Ä.02.06 زêܲ¶ÆîàôÂڲش ´²Ü²êÆð²Î²Ü ¶ÆîàôÂÚàôÜܺðÆ ÂºÎܲÌàôÆ
¶Æî²Î²Ü ²êîÆÖ²ÜÆ Ð²ÚòØ²Ü Ð²Ø²ð
¶Æî²Î²Ü Ժβì²ðª ´²Ü²êÆð²Î²Ü ¶ÆîàôÂÚàôÜܺðÆ ÂºÎܲÌàô
¸àòºÜî ÈàôêÆܺ ê²Ð²ÎÚ²Ü
ºñ¨³Ý 2015
´àì²Ü¸²ÎàôÂÚàôÜ
ܺð²ÌàôÂÚàôÜ ............................................................................................................. 3
¶ÈàôÊ ²è²æÆÜ ............................................................................................................ 19
IJزܲβÎÆò ÂàôðøºðºÜÆ ÎðÎܲìàðܺðÆ ºì вð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÆ
ÀܸвÜàôð ´Üàô²¶ÆðÀ ........................................................................................... 19
¶ÈàôÊ ºðÎðàð¸ .......................................................................................................... 29
ÐÜâÚàôÜ²Î²Ü öàöàÊàôÂÚàôÜܺðÆ ¸ºðÀ ÎðÎܲìàðܺðÆ ºì
вð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÆ Î²¼Ø²ìàðØ²Ü ¶àðÌÀܲòàôØ .......................................... 39
1.гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝÝ»ñÁª Áëï ÑÝãÛáõݳϳÝ
¹³ë³íáñí³ÍáõÃÛ³Ý ................................................................................................. 39
¶ÈàôÊ ºððàð¸............................................................................................................. 44
IJزܲβÎÆò ÂàôðøºðºÜÆ ²Üì²Ü²Î²Ü вð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÀ ºì ÎðÎܲìàðܺðÀ ............................................................................................................................. 44
1.γå³Ïó³Ï³Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ ...................... 46
2.гñ³Ïó³Ï³Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ ....................... 49
2.1.ÐáÙ³ÝÇß ÇÙ³ëïÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝ ................... 50
2.2.гϳÝÇß ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ .................................................. 623
2.3. Ø»Ï Ï³Ù »ñÏáõ áã ÉdzñÅ»ù µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ .............................................................................................. 667
3.ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ áñå»ë Ñá·Ý³ÏÇ ÃíÇ
³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ÙÇçáó ............................................................................................ 734
4. Þ³ÕϳåÝ»ñÇ ¨ ϳå»ñÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í ³Ýí³Ý³Ï³Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ ........................................................................ 79
4.1.Þ³Õϳå³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñ ....................................................................... 823
¶ÈàôÊ âàððàð¸ ........................................................................................................ 888
IJزܲβÎÆò ÂàôðøºðºÜÆ ´²Ú²Î²Ü ÎðÎܲìàðܺðÀ ºì ´²Ú²Î²Ü
вð²¸ð²Î²Ü ´²ð¸àôÂÚàôÜܺðÀ............................................................................ 888
1. ²Í³ÝóÝ»ñÇ ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ………………………………………………………………………………90
1
2.´³ÛÇ ËáݳñÑí³Í Ó¨»ñáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñ ............................................. 98
3.Þ³ÕϳåÝ»ñáí ϳå³Ïóí³Í µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÃÛ³Ý Ó¨»ñÁ..... 102
¶ÈàôÊ ÐÆܶºðàð¸ .................................................................................................. 1045
вð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÀ ºì ÎðÎܲìàðܺðÀ Þ²ð²ÐÚàôê²Î²Ü βèàôÚòܺðàôØ 1045
1.гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ............................................ 10405
2.ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ...................................................... 1090
2.1. ÎñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ............................... 1123
2.2. ÎñÏݳíáñ ³Í³Ï³ÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ........................................ 1145
2.3. ´³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ßÕóÛáõÙ ............................ 11718
3.ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ ³ÛÉ ï»ë³ÏÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ: ........................... 1190
º¼ð²Î²òàôÂÚàôÜ ................................................................................................... 1223
ú¶î²¶àðÌì²Ì ¶ð²Î²ÜàôÂÚ²Ü ò²ÜÎ ............................................................... 12627
2
ܺð²ÌàôÂÚàôÜ
Âáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³å³ß³ñÇ, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ϳéáõóí³ÍùÇ ½³Ý³½³Ý ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñÇ ùÝÝáõÃÛáõÝÝ ³Ûëûñ ¿É ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ ÙÝ³É ÃÛáõñù³·»ï - É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ£ Âáõñù»ñ»ÝÁ å³ïϳÝáõÙ ¿ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½í³ÁÝï³ÝÇùÇ
ûÕáõ½³ë»ÉçáõÏÛ³Ý É»½í³ËÙµÇÝ ¨ ѳٳñíáõÙ ¿ ³Ù»Ý³É³ÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ áõÝ»óáÕ
ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ£ Âáõñù»ñ»ÝáõÙ, ãÝ³Û³Í Ý߳ݳϳÉÇó ã³÷áí ûï³ñ³É»½áõ
ß»ñï»ñÇ ³éϳÛáõÃÛ³ÝÁ, å³Ñå³Ýí»É »Ý ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ·Í»ñÁ£
È»½í³µ³ÝÝ»ñÇ ¹Çï³ñÏáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³Ûݪ ïÇåÇÏ ÃÛáõñù³Ï³Ý »Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ¨ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ϳéáõóí³ÍùÇ áñáßÇã ·Í»ñÁ, µ³é³å³ß³ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÝ áõ ϳճå³ñ³Ó¨»ñÁ£ Âáõñù»ñ»ÝÇ ½³ñ·³óÙ³Ý µáÉáñ ÷áõÉ»ñáõÙ µ³é³å³ß³ñÇ Ñ³Ù³ÉñÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÁ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ûñ»ÝùÝ»ñáí Ýáñ µ³é»ñÇ ëï»ÕÍáõÙÝ ¿, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ûï³ñ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Âáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÙÇçáóÁ µ³é³Í³ÝóáõÙÝ ¿: ²é³ÝÓݳÏÇ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ »Ý Ý»ñϳ۳óÝáõ٠ݳ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÙÇçáóáí Ýáñ µ³é³Ï»ñïáõÙÝ»ñÁ£
Âáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ãÇ Ï³ñ»ÉÇ å³ïÏ»ñ³óáõÙ
ϳ½Ù»É ³é³Ýó ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇã Ù³ë»ñÇ Í³·áõÙݳµ³Ý³Ï³Ý, Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý, ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý:
êáõÛÝ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù ùÝÝáõÃÛ³Ý »Ý »ÝóñÏíáõ٠ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÑÝãÛáõݳϳÝ, µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý, Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý, ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁª ѳۻñ»ÝáõÙ ³éϳ
ѳٳå³ï³ëË³Ý Ñ³Ù³ñÅ»ùÝ»ñÇ Ñ³Ù³¹ñáõ-
ÃÛ³Ùµ:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù Ù³ëݳ·»ïÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó É»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÁ ·ñ»Ã»
áõëáõÙݳëÇñí³Í ã¿£ Ø»Ýù ÷áñÓ»É »Ýù ѳÛ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ûï³ñ É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, Ù»Ãá¹Ý»ñÇ ¨ ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý
¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ùÝÝ»É Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Ûë ÇñáÕáõÃÛáõÝÁ, ¹³ë³Ï³ñ·»É »Ýù ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ÏñÏݳíáñÝ»ñݪ Áëï ËáëùÇ Ù³ë»ñÇ, ѳïϳÝᯐ ¹ñ³Ýó Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñÁ£
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, áñå»ë
µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñ, ËáëùÇ ßÕóÛáõÙ ëï³ÝÓÝáõÙ »Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ³Ý¹³ÙÇ ¹»ñ£
3
Ò»éݳñÏ»Éáí
ųٳݳϳÏÇó
Ãáõñù»ñ»ÝÇ
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
¨
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ùÝÝáõÃÛáõÝÁ ÷áñÓ»É »Ýù ÉáõÍ»É Ù»ñ ³éç¨ ¹ñí³Í Ñ»ï¨Û³É ËݹÇñÝ»ñÁ.
1) Âáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý
Ù»ç ³é³ÝÓݳóÝ»É Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ³ñÅ»ùÝ áõ ï»ÕÁ£
2) Ü»ñϳ۳óÝ»É Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÑÝãÛáõݳϳÝ, µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý, Ó¨³ÇÙ³ëï³ÛÇÝ, ÏÇñ³é³Ï³Ý, á×³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£
3) ´Ýáõó·ñ»É ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³éáõóí³Íù³ÛÇÝ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£
4) ¸Çï³ñÏ»É Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇçáóáí µ³éÇÙ³ëïÇ
÷á˳ϻñåÙ³Ý ÇñáÕáõÃÛáõÝÁ£ ì»ñÑ³Ý»É Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÑÇÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý ß»ñïÝ áõ ϳճå³ñÝ»ñÁ, ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÷á˳éÛ³É Ï³Õ³å³ñÝ»ñÁ:
5) ì»ñ Ñ³Ý»É Ãáõñù»ñ»Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áõ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ
³éϳ ÇÙ³ëï³µ³Ýáñ»Ý ѳٳñÅ»ù Ó¨»ñÁ, áñÁ Ñ»Ýù ÏÓ¨³íáñÇ Ñ³Û³ËáëÝ»ñÇÝ Ãáõñù»ñ»ÝÇ áõëáõóÙ³Ý ·áñÍÁÝóóáõÙ É»½í³Ï³Ý ³Ûë ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
×ß·ñÇï óñ·Ù³Ý»Éáõ ¨ ÁÙµéÝ»Éáõ ѳٳñ£
²ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ù»ç ÷áñÓ ¿ ³ñíáõÙ ùÝÝáõÃÛ³Ý »ÝóñÏ»É Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áõ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ
µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý, Ó¨³ÇÙ³ëï³ÛÇÝ, ß³ñ³ÑÛáõ-
ë³Ï³Ý ¨ á×³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£ лﳽáïáõÃÛáõÝÁ µ³ó³Ñ³ÛïáõÙ ¿,
áñ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ·áñÍáÕ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, ¹ñ³Ýó ÇÙ³ëï³ÛÇÝ
»ñ³Ý·³íáñáõÙÝ»ñÁ
ѳݹ»ë »Ý µ»ñáõÙ Ï»ñå³íÇ׳ϳÛÇÝ ³Ûɨ³ÛÉ ÇÙ³ëïÝ»ñ
(ÇÙ³ëïÇ ë³ëïϳóáõÙ, Ù»ÕÙ³óáõÙ, Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ, ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý
ϳï³ñÙ³Ý ÇÝï»ÝëÇíáõÃÛáõÝ, 勉ϳÝáõÃÛáõÝ ¨ ³ÛÉÝ), áñáÝù ËáëùÇ ßÕó »Ý
ÙïÝáõÙ ·áñͳé³Ï³Ý ½áõ·áñ¹áõÙÝ»ñáí£
àõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý Ù»Ãá¹³Ï³Ý ÑÇÙùáõÙ ¹ñí³Í ¿ ѳٻٳï³Ï³Ý É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý
í»ñÉáõͳϳÝ
»Õ³Ý³ÏÁ£
²ß˳ï³ÝùáõÙ
»ñ¨áõÛÃÝ»ñÇ ùÝÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Å³Ù³Ý³ÏÛ³
ÏÇñ³éí»É
»Ý
É»½í³Ï³Ý
¨ ï³ñ³Å³Ù³Ý³ÏÛ³ »Õ³Ý³ÏÝ»ñÁ,
áñáÝù Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ »Ý ÁÝÓ»é»Éª
³) ѳٳųٳݳÏÛ³ Ùáï»óáõÙáí ùÝÝ»É Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÑÝãÛáõݳϳÝ, µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý, Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý,
ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£
4
µ) ï³ñ³Å³Ù³Ý³ÏÛ³ »Õ³Ý³ÏÇ ·áñͳ¹ñáõÙáí å³ñ½»É ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ å³ïÙ³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñÁ ¨
Ïñ³Í ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÑÝãÛáõݳϳÝ, µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý, Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ¨ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý, ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ ¨
ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý Ñ»ï³ùñùÇñ ÝÛáõà ٳïáõó»Éª
³) ÁݹѳÝáõñ É»½í³µ³ÝáõÃÛ³ÝÁ,
µ) µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³ÝÁª µ³é³µ³ñ¹Ù³ÝÁ, ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ
ϳ½ÙáõÃÛ³ÝÁ
·)÷á˳éÛ³É µ³é»ñÇ ·áñÍÝ³Ï³Ý ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý ·Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ÏÁÝÓ»éÝÇ Ñ»ï³·³ÛáõÙ Áݹ·ñÏáõÝ Ý»ñϳ۳óÝ»É ¨ ѳëÏ³Ý³É ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ ½³ñ·³óÙ³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñÝ áõ ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñÁ,
¹) Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³ÝÁ ÝíÇñí³Í áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¨ ѳïáõÏ ¹³ëÁÝóóÝ»ñÇÝ,
») ѳ۳ËáëÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ݳ˳ï»ëí³Í Ãáõñù»ñ»Ý ¹³ë³·ñù»ñÇ ¨ Ó»éݳñÏÝ»ñÇ ëï»ÕÍÙ³ÝÁ,
½) Ãáõñù»ñ»ÝÇó ѳۻñ»Ý ¨ ѳۻñ»ÝÇó Ãáõñù»ñ»Ý óñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ
Ù³ñÅ»ù É»½í³Ï³Ý Çñ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝïñáõÃÛ³Ý,
ѳ-
ÇÙ³ëï³·áñͳé³Ï³Ý
×ß·ñïáõÃÛáõÝ ³å³Ñáí»Éáõ ѳٳñ:
²ï»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÁ µ³Õϳó³Í ¿ Ý»ñ³ÍáõÃÛáõÝÇó, ÑÇÝ· ·ÉËÇóª ѳٳå³ï³ëË³Ý »Ýó·ÉáõËÝ»ñáí, »½ñ³Ï³óáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¨ û·ï³·áñÍí³Í
·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ó³ÝÏÇó:
Âáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ ÝíÇñí³Í ѳٳÉÇñ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ÂáõñùdzÛáõÙ ëÏëí»É »Ý 1930-1940-³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ: ²Ûë µÝ³·³í³éÇ Ï³Û³óÙ³ÝÁ ٻͳå»ë Ýå³ëï»É ¿ «Âáõñù³Ï³Ý É»½í³·Çï³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ» (Türk Dil
Kurumu), áñÇ
ݳ˳ӻéÝáõÃÛ³Ùµ ëï»ÕÍí»É ¿ ѳïáõÏ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíª
Ýå³ï³Ï
áõݻݳÉáí ÂáõñùdzÛÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝáõ٠ѳٳϳñ·»É ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù
ù»ñ³Ï³Ý³·Çï³Ï³Ý ÙïùÇ ½³ñ·³óÙ³Ý áõÕÕáõÃÛ³Ùµ ï³ñíáÕ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ:
»¨ Ãáõñù³Ï³Ý É»½í³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ Ó¨³íáñí»É ¿ ¹»é¨ë XIX ¹³ñÇ Ï»ëÇÝ,
ë³Ï³ÛÝ ³é³í»É ѳٳϳñ·í»É áõ Ùß³Ïí»É ¿ XX ¹³ñÇ »ñÏñáñ¹ Ï»ëÇó ëÏë³Í:
Âáõñù³·ÇïáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝÝ ÁݹáõÝí³Í ¿ µ³Å³Ý»É »ñÏáõ ųٳݳϳßñç³ÝÇ. ³) 1846-Çó ÙÇÝ㨠XIX ¹³ñÇ í»ñçÁ, µ) XX ¹³ñÇ ëϽµÇó ÙÇÝ㨠ٻñ ûñ»ñÁ:
ØÇÝ㨠ø»Ù³É ²Ã³ÃáõñùÇ É»½í³Ï³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÁ (1928Ã.), ³ÛÝ Ù»Í³å»ë ÏñáõÙ
5
¿ñ
³ñ³µ³Ï³Ý
ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý
ѳٳϳñ·Çª
³Ûë
áõÕÕáõÃÛ³Ùµ
ëï»ÕÍí³Í
³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ1:
èáõë Ãáõñù³·»ï - É»½í³µ³Ý ². Ü. ÎáÝáÝáíÁ ÝϳïáõÙ ¿, áñ ³é³çÇÝ ßñç³ÝáõÙ
Ãáõñù ù»ñ³Ï³ÝÝ»ñÝ ³é³çÝáñ¹íáõÙ ¿ÇÝ ³ñ³µ³Ï³Ý ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñáí áõ Ùáï»óáõÙÝ»ñáí: Âáõñù Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ë³Ñٳݳ÷³ÏíáõÙ ¿ÇÝ ½áõï ¹åñáó³Ï³Ý ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¹³ë³·ñù»ñáí, áñáÝó ÑÇÙùÁ ϳ½ÙáõÙ ¿ñ ³ñ³µ»ñ»ÝÇ ëËáɳëïÇÏ Ñ³Ù³Ï³ñ·Á2: ¸»é¨ë XX ¹³ñÇ ëϽµÇÝ úëÙ³ÝÛ³Ý
ϳÛëñáõÃÛáõÝáõÙ ï³ñ³Ýç³ïíáõÙ ¨ ѳϳ¹ñíáõÙ »Ý ÏáÕù ÏáÕùÇ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ
»ñÏáõ É»½áõ, áñáÝóÇó ³é³çÇÝÁ å³ßïáÝ³Ï³Ý ¿ñ ¨ ÏáãíáõÙ ¿ñ ûëٳݻñ»Ý, ÇëÏ
»ñÏñáñ¹Áª ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý ¨ ³ñѳٳñÑí³Í, ³Ý·³Ù é³ÙÇÏÝ»ñÇÝ µÝáñáß
argo-Ç Ï³ñ·³íÇ׳Ïáí ÁÝϳÉíáÕ Ãáõñù»ñ»ÝÝ ¿ñ3: »ñ¨ë ¹³ ¿ñ å³ï׳éÁ, áñ Ýñ³Ýó
ã¿ñ ѳçáÕíáõ٠ѳٳÏáÕÙ³ÝÇáñ»Ý Éáõë³µ³Ý»É Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ, Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ ÏáÕÙ»ñÁ: Âáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÝ ·ñù»ñáõÙ ß³ñ³ÑÛáõëáõÃÛ³Ý µ³ÅÇÝÝ ÁݹѳÝñ³å»ë µ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿ñ4:
ºñÏñáñ¹ ßñç³ÝáõÙ ³ñӳݳ·ñíáõÙ ¿ ÏïñáõÏ Ý³Ñ³Ýç ³ñ³µ³å³ñëÏ³Ï³Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ѳٳϳñ·Çó, áñÝ ¿É Ñ»Ýó ³Û¹ ųٳݳϳѳïí³Íáõ٠ϳï³ñí³Í áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µÝáñáß ÏáÕÙÝ ¿ñ: ¸»é¨ë XIX ¹³ñÇ í»ñçáõÙ ÂáõñùdzÛáõÙ Ññ³ï³ñ³ÏíáõÙ »Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ¹³ë³·ñù»ñ, áñáÝù ϳ½Ùí³Í ¿ÇÝ «d' apres les
principes de la grammaire europenne»5 ëϽµáõÝùáí: ê³Ï³ÛÝ ÙÇÝ㨠1950-60-³Ï³Ý ÃÃ.
áñáß Ãáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñ ß³ñáõݳÏáõÙ »Ý Çñ»Ýó áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ïáõñù
ï³É ³ñ³µ³Ï³Ý É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý ³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÇÝ ¨ ß³ï ѳñó»ñ ùÝÝáõÙ ÑÇÝ
ϳճå³ñÝ»ñÇ
1
Ý»ñùáª
½áõ·³Ñ»é³µ³ñ
û·ï³·áñÍ»Éáí
³ñ³µ»ñ»ÝÇÝ
¨
ÂáõñùdzÛáõÙ Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¹³ë³í³Ý¹áõÙÝ ëÏëí»É ¿ 1839 Ãí³Ï³ÝÇó, »ñµ
µ³óí»óÇÝ ³é³çÇÝ éáõßÃÇ» (³ß˳ñÑÇÏ) ¹åñáóÝ»ñÁ: Âáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ
áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ ϳï³ñ»É ¿ ´»ñ·³Ù³ÉÁ ø³¹ñÇÝ 1530Ã.: ø»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³çáñ¹
³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ ·ñ»É ¿ ѳÛïÝÇ Ãáõñù ù»ñ³Ï³Ý ²µ¹áõñ³ÑÙ³Ý ü»½ÇÝ øÛáóÑÛ³ÛÇó. ³ÛÝ ÉáõÛë
¿ ï»ë»É 1846Ã.: 1851Ã. êï³ÙµáõÉáõÙ Ãáõñù µ³Ý³ë»ñÝ»ñ üáõ³¹ ¾ý»Ý¹ÇÝ ¨ 樹»Ã ¾ý»Ý¹ÇÝ
Ññ³ï³ñ³ÏáõÙ »Ý úëٳݻñ»ÝÇ ûñ»ÝùÝ»ñÁ (Kavaid-i Osmaniye) ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³éáï
áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ: ²Ûëï»Õ ÏñÏÇÝ ÝϳïíáõÙ ¿ ³ñ³µ³Ï³Ý ù»ñ³Ï³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý
³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ: ²ÛÝáõѳݹ»ñÓ ³Ûë ³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ ͳé³ÛáõÙ ¿ áñå»ë ÑÇÙù
Ãáõñù ¨ »íñáå³óÇ Ãáõñù³·»ï-É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ Ñ»ï³·³ åñåïáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: 1928Ã. ø»Ù³É ²Ã³ÃáõñùÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ É»½í³Ï³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñª ûëٳݻñ»ÝÇ ³ñ³µ³å³ñëÏ³Ï³Ý ³Ûµáõµ»ÝÇó ³Ýóáõ٠ϳï³ñ»Éáí ¹»åÇ É³ïÇݳï³éÇ: È»½í³Ï³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÇÝ
ѳïϳå»ë Ýå³ëïáõÙ ¿ 1932Ã. ëï»ÕÍí³Í «Âáõñù³Ï³Ý É»½í³·Çï³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÁ»:
2
Êîíîíîâ À., Ãðàììàòèêà ñîâðåìåííîãî òóðåöêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, Ì-Ë., Èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ, 1956,
ñ. 12-13.
3
ê³ý³ñÛ³Ý ²É., ¼ÇÛ³ ¶Ûáù³É÷Á ¨ ÃÛáõñù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñÁ, ºñ¨³Ý, ºäÐ, 2012, ¿ç 54:
4
. Áàñêàêîâ À. Ñëîâîñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Íàóêà, 1974, ñ. 4.
5
Êîíîíîâ À., ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:
6
ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇÝ µÝáñáß É»½í³µ³Ý³Ï³Ý ï»ñÙÇÝÝ»ñ:
ì»ñçÇÝ ï³ëݳÙÛ³ÏÝ»ñáõÙ ëï»ÕÍí³Í Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ¹³ë³·ñù»ñÇ áõ Ó»éݳñÏÝ»ñÇ Ù»Ãá¹³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ ¿³å»ë ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ ݳËáñ¹Ý»ñÇó. ¹ñ³Ýù ³ãùÇ »Ý ÁÝÏÝáõÙ Çñ»Ýó ѳٳϳñ·í³ÍáõÃÛ³Ùµ, ÝÛáõÃÇ
Ù³ïáõóÙ³Ý Ñëï³ÏáõÃÛ³Ùµ ¨ å³ñ½áõÃÛ³Ùµ, ·ñí³Í »Ý ųٳݳϳÏÇó É»½í³µ³Ý³Ï³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÇ áõ ï»ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, Ãáõñù³·ÇïáõÃÛ³Ý áñáß áÉáñïÝ»ñ ¹»é¨ë ѳٳÏáÕÙ³ÝÇ áõëáõÙݳëÇñí³Í ã»Ý:
È»½í³Ï³Ý ß³ï ÷³ëï»ñÇ Ñ³Ù³ñ ϳñ¨áñ ³ÕµÛáõñ ¿ 11-ñ¹ ¹³ñáõ٠سÑÙáõ¹
ø³ß·³ñÇÇ Ï³½Ù³Í ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ µ³é³ñ³ÝÁ (Dîvânu Lügâti’t-Türk), áñáõÙ
ÑÇß³ï³ÏíáõÙ »Ý ßáõñç 157 ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝóÇó 79-Áª ÑáÙ³ÝÇß Ï³Ù Ù»ñÓÇÙ³ëï ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý, 21-Áª ѳϳÝÇß µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÇëÏ 57-Áª ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñ6: ê³ ÷³ëïáõÙ ¿, áñ É»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÁ
ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ ·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ »Õ»É ¹»é¨ë í³Õ ßñç³ÝÇó7: Üß»Ýù ݳ¨, áñ
ø³ß·³ñÇÝ áã ÙdzÛÝ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ ïíÛ³É Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝáõÙ ØÇçÇÝ ²ëdzÛáõÙ
µÝ³ÏíáÕ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ É»½í³Ï³Ý, ³Ûɨ ¿ÃÝÇÏ³Ï³Ý µÝáõó·ÇñÁ: ´³é³ñ³ÝÁ
Ãí³·ñíáõÙ ¿ ÑÇçñ³ÛÇ 466Ã., ³ÛëÇÝùÝ` 1073-74 ÃÃ.:
ºñÏñáñ¹ Ý߳ݳϳÉÇó ³ÕµÛáõñÁ µ³í³Ï³Ý ѳñáõëï µ³é³å³ß³ñ Áݹ·ñÏáÕ
µ³ñáÛ³÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý Katadgu Bilig (1069-1070 ÃÃ.) Ñáõß³ñÓ³ÝÝ ¿, áñáõÙ ÝáõÛÝå»ë ³ñӳݳ·ñí»É »Ý ÙÇ ß³ñù ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ8£
àõÛÕáõñ³Ï³ñÉáõÏÛ³Ý ·ñ³Ï³Ý É»½íÇ ¹³ë³Ï³Ý ûñÇÝ³Ï ¿ ϳñ³Ë³ÝÛ³Ý
Úáõëáõý гçÇ Ð³çÇ÷Ç ÏñáÝ³Ï³Ý »ñÏÁ, áñáõÙ ½·³ÉÇ ÃÇí »Ý Ï³½Ùáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£ ²Ûë »ñ¨áõÛÃÁ µ³ó³ïñíáõÙ ¿ Ýñ³Ýáí, áñ Ñá·¨áñ³Ï³ÝÝ»ñÁ ù³ñá½ãáõÃÛ³Ý
Å³Ù³Ý³Ï Ù³ñ¹Ï³Ýó ³ÝͳÝáà Çñ»ñÁ ϳ٠»ñ¨áõÛÃÝ»ñÝ ³é³í»É Ù³ïã»ÉÇ ¹³ñÓÝ»Éáõ
Ýå³ï³Ïáí ûï³ñ µ³éÇ ÏáÕùÇÝ áñå»ë µ³ó³ïñáõÃÛáõÝ ·áñͳÍáõÙ »Ý ³ñ¹»Ý
ͳÝáà ÃÛáõñù³Ï³Ý ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÁ: ÜáõÛÝ »ñ¨áõÛÃÁ Ýϳï»ÉÇ ¿ ݳ¨ öáùñ ²ëdzÛáõÙ
ï³ñ³Íí³Í ë»ÉçáõÏÛ³Ý Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ9:
10-11-ñ¹ ¹³ñ»ñÇó µ³½Ù³ÃÇí ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ϳ½ÙíáõÙ ³ñ³µ»ñ»Ý ¨
å³ñëÏ»ñ»Ý µ³é»ñÇó: ä³ïÙ³Ï³Ý Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñáí å³Ûٳݳíáñí³Íª ÙÇçÇÝ
ÃÛáõñù³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ ï»ÕÇ »Ý áõÝ»ÝáõÙ ÃÛáõñù³Ï³Ý ¨ áã ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ
÷áËß÷áõÙÝ»ñ: ²ñ¨Ùáõïùáõ٠γñ³Ë³ÝÛ³ÝÝ»ñÇ ÇëɳÙÇ ÁݹáõÝáõÙáí áõŻճÝáõÙ ¿
6
Aktan B., Dîvânu Lügâti’t-Türk ün söz varlığında Yer Alan İkilemeler, Türkiyat Araştırmalar Dergisi
1-1 2,´www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s28/aktan.pdf
7
Äìèòðèåâ Í., Ñòðîé òþðêñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, Èçäàòåëüñòâî Âîñòî÷íîé Ëèòåðàòóðû, 1962, ñ.136.
Ölmez Z., Kutadgu Biligde İkilemeler, Türk Dilleri Araştırmaları 7, Ankara, 1997, s. 19-40.
9
Баскаков Н., Очерки истории функционального развития тюркских языков и их классификация,
Ашхабад, Èçä-âî Ûëûì, 1988, с. 54.
7
8
³ñ³µ»ñ»ÝÇ ¨ å³ñëÏ»ñ»ÝÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ: ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÁ, å³Ñå³Ý»Éáí
Çñ»Ýó ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÷á˳éáõÙ »Ý ³ñ³µ³å³ñëÏ³Ï³Ý µ³é³å³ß³ñÇ ½·³ÉÇ Ù³ëÁª ³ÛÝ »ÝóñÏ»Éáí û° ÑÝãÛáõݳϳÝ, û° ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÙÇ ß³ñù
÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ£ ²ñ³µ³å³ñëÏ³Ï³Ý µ³½Ù³ÃÇí ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³ÛÝ ³ëïÇ×³Ý »Ý ³Ùñ³·ñí»É É»½íáõÙ, áñ ѳٳÉñ»É »Ý ϳÛáõÝ µ³é³å³ß³ñ³ÛÇÝ ýáݹÁ, ¨
µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý ѳٳñÅ»ùÝ»ñÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ ɳÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ »Ý ëï³ó»É: ²ñ³µ³å³ñëÏ³Ï³Ý ï»ñÙÇÝÝ»ñÁ Ý»ñ³éí³Í »Ý ·ñ»Ã» µáÉáñ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙª µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ êǵÇñÇ ßñç³ÝáõÙ ï»Õ³Ï³Ûí³ÍÝ»ñÇ: гñÏ ¿ Ýß»É, áñ Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ
·ñù³ÛÇÝ ¨ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý É»½íÇ Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íáõÙ ³é³í»É ùÇã »Ý ³Û¹ µ³é»ñÁ: Æ ¹»å Ýϳï»ÉÇ ¿, áñ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ ³ñ³µ³å³ñëÏ³Ï³Ý ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ·á۳ϳÝÝ»ñ »Ý. ³Ýѳٻٳï ë³Ï³í³ÃÇí »Ý ³Í³Ï³ÝÝ»ñÁ: ÆëÏ ÇÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ µ³Û»ñÇÝ, í»ñçÇÝ»ñë ÁݹѳÝñ³å»ë ã»Ý ³Ùñ³·ñí»É É»½íáõÙ, µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ ³ÝáõÝ ËáëùÇ Ù³ëÇó ¨ µ³ÛÇó ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñÛ³É µ³Û»ñÇ:
öá˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ñ³ïí³ÍÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÏñáÝÇÝ ¨ ·ÇïáõÃÛ³ÝÁ, ³éϳ »Ý ݳ¨ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý-ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñ ÝßáÕ µ³é»ñ áõ »½ñ»ñ:
Ü. ´³ëϳÏáíÁ ÝϳïáõÙ ¿, áñ Ãáõñù»ñ»ÝÇ ½³ñ·³óÙ³Ý ·ñ»Ã» µáÉáñ ÷áõÉ»ñáõÙ, ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÙÇ ß³ñù áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÝÛáõà »Ý ѳݹÇë³ó»É:
ÐÇÝ ·ñ³íáñ Ãáõñù»ñ»ÝÇ »ñÏñáñ¹ª áõÛÕáõñ³Ï³Ý ßñç³ÝáõÙ ¨ë ÝϳïíáõÙ ¿ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·áñͳÍáõÃÛ³Ý ³ÏïÇíáõÃÛáõÝ: úï³ñ, ÷á˳éí³Í µ³éÇ ÏáÕùÇÝ ¹ñíáõÙ ¿ñ
ѳٳå³ï³ëË³Ý Ãáõñù»ñ»Ý ÑáÙ³ÝÇß µ³éÁª ³é³í»É ѳëϳݳÉÇ ÉÇÝ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí£ ºí ³Ûë ׳ݳå³ñÑáí áõÛÕáõñ»ñ»ÝáõÙ ³é³ç³ÝáõÙ »Ý Ýáñ³Ýáñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ£ ²Û¹ »ñ¨áõÛÃÝ ³é³í»É³å»ë ³éϳ ¿ñ ÏñáÝ³Ï³Ý µÝáõÛÃÇ ï»ùëï»ñáõÙ: àõÛÕáõñÝ»ñÝ, ³éÝãí»Éáí µáõ¹Ç½ÙÇÝ ¨ Ù³ÝdzϳÝáõÃÛ³ÝÁ, ÷áñÓáõÙ ¿ÇÝ ëï»ÕÍ»É ë»÷³Ï³Ý
·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ: ä³Ñå³Ýí»É »Ý áõÛÕáõñ³Ï³Ý Ïñáݳ÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý »ñÏ»ñ, ÇÝãå»ë ݳ¨ Çñ³í³ïÝï»ë³Ï³Ý µÝáõÛÃÇ ÷³ëï³ÃÕûñ, áñáÝù ÃáõÛÉ »Ý ï³ÉÇë å³ïÏ»ñ³óáõ٠ϳ½Ù»É 10-11-ñ¹ ¹¹. ·ñ³Ï³Ý, Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½í³íÇ׳ÏÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ: àõÛÕáõñ»ñ»ÝÁ µ³ó³éÇÏ Ù»Í ³½¹»óáõÃáõÝ ¿ ·áñÍ»É ³é³í»É áõß ßñç³ÝÇ ·ñ³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý íñ³. ³é³çÇÝÁ γñ³Ë³ÝÛ³Ý ßñç³ÝÝ ¿ (10-12-ñ¹ ¹³ñ), ³ÛÝáõÑ»ï¨
ûÕáõ½-Õ÷ã³ÕÛ³Ý (12-13-ñ¹ ¹³ñ»ñ), ã³Õ³Ã³Û»ñ»ÝÇ (13-15-ñ¹ ¹³ñ»ñ), àëÏ» Ðáñ¹³ÛÇ
·ñ³Ï³Ý É»½áõÝ (13-15-ñ¹ ¹³ñ»ñ), ³í»ÉÇ áõߪ ÑÇÝ áõ½µ»Ï»ñ»Ý (15-19-ñ¹ ¹³ñ»ñ), ÑÇÝ
Ãáõñùٻݻñ»Ý (17-19-ñ¹ ¹³ñ»ñ) ¨ ³ÛÉÝ: ØáÝÕáÉÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÷á˳éí³Í áõÛÕáõñ³Ï³Ý ·ÇñÁ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ Ù»ñ ûñ»ñáõÙ10: àõÛÕáõñ³Ï³Ý ßñç³Ýáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝ-
10
Áàñêàêîâ Í., Òþðêñêèå ÿçûêè, Ìîñêâà, Èçäàòåëüñòâî Âîñòî÷íîé Ëèòåðàòóðû, 1960, ñ. 41.
8
Ý»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõ٠ϳ½Ùí³Í ¿ÇÝ ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÇó, áñáÝóáõÙ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ áñå»ë ϳÝáÝ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ µ³ó³ïñáõÃÛáõÝÝ ¿11:
ØÇÝãóݽÇÙ³ÃÛ³Ý ßñç³ÝÇó ëÏë³Íª »ñÏñÇ ³ñ¨Ùï³Ï³Ý³óÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáí å³Ûٳݳíáñí³Í (18-ñ¹ ¹³ñÇ í»ñç ¨ 19-ñ¹ ¹³ñÇ ³é³çÇÝ Ï»ë), ³ñ³µ»ñ»ÝÇ
¨ å³ñëÏ»ñ»ÝÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý ï³Ï ·ïÝíáÕ Ãáõñù»ñ»Ý ·ñ³íáñ É»½íáõÙ Ý»ñÙáõÍíáõÙ
»Ý ³ñ¨ÙïÛ³Ý É»½áõÝ»ñÇó, Ù³ëݳíáñ³å»ë, ýñ³Ýë»ñ»ÝÇó ϳï³ñí³Í ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ø»Ù³É³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ³ÕóݳÏáí ¨ ÂáõñùdzÛÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ëï»ÕÍáõÙáí å»ï³Ï³Ý ٳϳñ¹³Ïáí ϳï³ñíáõÙ »Ý É»½íÇ Ù³ùñÙ³ÝÝ áõÕÕí³Í ÙÇ ß³ñù
µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñ12£ ÂáõñùdzÛáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»óáÕ å³ïÙ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¨ ëáóÇ³É ïÝï»ë³Ï³Ý »ñ¨áõÛÃÝ»ñÝ áõ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ٻͳå»ë ³½¹áõÙ »Ý ÁݹѳÝáõñ
µ³é³å³ß³ñÇ íñ³: ²Û¹ ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ ³é³í»É ó³ÛïáõÝ Ýϳï»ÉÇ ¿ñ Ñ»Ýó ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëï»ÕÍÙ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ: ´Ý³Ï³Ý³µ³ñ, áñå»ë ³ÏïÇí µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý
ÙÇçáó, ³ÛÅÙ ¿É ϳ½ÙíáõÙ »Ý Ýáñ³Ýáñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ûñÇÝ³Ï çünkü neden -
å³ï׳é, bütün hepsi - ³ÙµáÕç, geri iade - Ñ»ï13: ì»ñçÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñë ÙǨÝáõÛÝ
ïñ³Ù³µ³ÝáõÃÛ³Ùµ ³Ý·É»ñ»ÝÇó ÷á˳éÛ³É µ³é»ñÇ Ûáõñ³óÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï»ÕÍ»Éáõ í»ñáÝßÛ³É ÙÇçáóÁª okey tamam / »Õ³í, full dolu /
ÁÝïÇñ:
гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ÙÇÝã ³ÛÅÙ ³ñí³Í áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ,
ë³Ï³í³ÃÇí »Ý, ¨ ¹³ ³ñӳݳ·ñáõÙ »Ý ݳ¨ Ãáõñù Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÁ14: È»½í³Ï³Ý ³Ûë
ÇñáÕáõÃÛáõÝÁ Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É ·ñí³Í áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í ¿ Áݹ³Ù»ÝÁ ÙÇ ù³ÝÇ ¿çáí15:
Ø»ñ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ³é³í»É ϳñ¨áñ ³ÕµÛáõñ ¿ ѳݹÇë³ó»É Ãáõñù
É»½í³µ³Ý Ø. ¿ñ·ÇÝÇ «Türk dil bilgisi» («Âáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ») áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ: ²ÛÝ áõÝÇ ãáñë Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝ, áñáÝóÇó í»ñçÇÝÁ í»ñ³Ý³Ûí³Í ¨ Éñ³óí³Í ï³ñµ»ñ³Ï ¿16: ²ß˳ïáõÃÛáõÝÁ ÝíÇñí³Í ¿ ³ñ¨ÙïÛ³Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ùÝÝáõÃÛ³ÝÁ:
11
Áàñêàêîâ Í., Òîùàêîâà È., Îéðîòñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, Ãîñóäàðñòâåííîå èçä-âî èíîñòðàííûõ è
íàöèîíàëüíûõ ñëîâàðåé, 1947, ñ. 233-235.
12
Akalın S., Türk V., Eker S., Aslan Demir S., Türk Dili, Eskişehir, 2012, s. 169.
13
14
Aksan D., Türkçenin Sözvarlığı, Ankara, Engin Yayınları, 1996, s. 24.
Çoraklı Ş., Türkçenin Yaratma Gücü, İkilemeler (I), A. Ü. Araştırmaları Enstitü Dergisi, Sayı 17, Erzurum,
2001, s.53.
15
Banguoğlu T., Türkçenin Grameri, 5. Basım, Ankara, TDK, 1959. Gencan T., Dilbilgisi, Ankara, TDK,
1979. Emre A., Türk Dil Bilgisi, İstanbul, TDK, 1945.
16
Ergin M., Türk Dil Bilgisi, Sofya, 1967. Ø.¾ñ·ÇÝÇ ëáõÛÝ ·ÇñùÁ ³Ûëûñ ¿É û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ áñå»ë
µáõÑ³Ï³Ý ¹³ë³·Çñù: ²é³çÇÝ ³Ý·³Ù ïå³·ñí»É ¿ 1958Ã. êï³ÙµáõÉáõÙ, í»ñ³Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñª »ñÏñáñ¹ 1962Ã. êï³ÙµáõÉ, 1967Ã. êáýdz, 2003Ã. êï³ÙµáõÉ:
9
²é³ç³µ³ÝáõÙ Ñ»ÕÇݳÏÝ Áݹ·ÍáõÙ ¿, áñ ³ñ¨ÙïÛ³Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÝ ³é³ÝÓݳѳïáõÏ ¿ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ýáñ ѳٳϳñ·, ³ÛëÇÝùݪ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ ϳï³ñí»É ¿ áã û ³ñ¨»ÉÛ³Ý ¨ ³ñ¨ÙïÛ³Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÇ
ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ, ³Ûɪ ѳïϳå»ë Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ï³éáõóí³ÍùÇ Ã»É³¹ñ³Í Ù»Ãá¹³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ó³ÛÝ: Àëï Ýñ³ª Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨»ñÁ, áñáÝù ÃíáõÙ ¿ û,
Ù»Ï ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ ã»Ý ϳ½ÙáõÙ, ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ Ùdzíáñ»É Ù»Ï ÁݹѳÝáõñ ѳٳϳñ·áí: Ø. ¾ñ·ÇÝÁ ÝßáõÙ ¿, áñ Çñ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ áã û ëï³ïÇÏ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý
Ýϳñ³·ñáõÃÛáõÝ ¿, ³ÛÉ å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛáõÝ: øÝÝáõÃÛ³Ý »Ý »ÝóñÏí³Í ÇÝãå»ë ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÙdzíáñÝ»ñÇ ³ñ¹Ç íÇ׳ÏÁ, ³ÛÝå»ë ¿É ¹ñ³Ýó å³ïÙ³Ï³Ý ½³ñ·³óáõÙÝ»ñÁ: àõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý ÁÝóóùáõ٠ѳٻٳï³Ï³ÝÝ»ñ »Ý ³Ýóϳóí»É ÑÇÝ Ãáõñù»ñ»ÝÇ ¨ ÙÛáõë ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½í³×ÛáõÕ»ñÇ, ݳ¨ ³ñ¨ÙïÛ³Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³ñµ³éÝ»ñÇ ¨ ·ñ³íáñ ËáëùáõÙ ³éϳ Ó¨»ñÇ Ñ»ï: Ø. ¾ñ·ÇÝÁ Çñ ³ß˳ïáõÃÛ³Ý Ù»ç ³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É ¿ ݳ¨ Ãáõñù»ñ»ÝÇ áÕç ß»ßï³ÛÇÝ (ß»ßï³¹ñ³Ï³Ý) ѳٳϳñ·ÇÝ, ï»ñÙÇݳµ³ÝáõÃÛ³ÝÁ: Âáõñù»ñ»ÝÇ É»½í³Ï³Ý ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ãѳٳå³ï³ë˳ÝáÕ ûï³ñ ï»ñÙÇÝÝ»ñÇ ÷á˳ñ»Ý Ø. ¾ñ·ÇÝÝ û·ï³·áñÍáõÙ ¿ Ãáõñù»ñ»ÝÇ
ϳéáõóí³ÍùÇÝ µÝáñáß Ñ³Ù³ñÅ»ùÝ»ñ17: Âáõñù É»½í³µ³ÝÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý ¨
ѻﳽáïáõÃÛ³Ý É»½í³Ï³Ý ÝÛáõÃÁ ù³Õí³Í ¿ ÑÇÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý ï»ùëï»ñÇó, ÑÇÝ
³Ý³ïáÉÇ³Ï³Ý Ãáõñù»ñ»Ý µÝ³·ñ»ñÇó, ûëٳݻñ»Ý É»½íÇ ßñç³ÝáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹Çí³ÝÝ»ñÇó, µ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛáõÝÇó ¨ ·ñ³éáõÙÝ»ñÇó, ÇÝãå»ë ݳ¨
óݽÇÙ³ÃÛ³Ý18 ¨ Ñ»ïóݽÇÙ³ÃÛ³Ý ßñç³ÝÇ Ãáõñù ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÙÇ ß³ñù ëï»Õͳ·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇó,
É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ
áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó:
Ø.
¾ñ·ÇÝÁ,
³ñ¨ÙïÛ³Ý Ãáõñù»ñ»ÝÁ ѳٳñ»Éáí ÇÝùݳïÇå ϳéáõóí³Íù áõÝ»óáÕ É»½áõ, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÙÇ ß³ñù ϳñ·»ñ ùÝÝ»ÉÇë áñáß ã³÷áí Ñ»ï¨»É ¿ ³ñ³µ³Ï³Ý ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÇÝ, û¨ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ÷áñÓ»É ¿ ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý
Ù»ç ÙïóÝ»É É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý ³é³ç³¹ñ³Í ųٳݳϳÏÇó Ù»Ãá¹Ý»ñÝ áõ ï»ñÙÇÝÝ»ñÁ: ê³Ï³ÛÝ ³Û¹ »ñÏáõ ¹åñáóÝ»ñÇ Ñëï³Ï ï³ñ³Ýç³ïáõÙÁ ѳçáÕí»É ¿ ÙdzÛÝ í»ñçÇÝ ï³ëݳÙÛ³ÏÝ»ñÇ Ãáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñÇÝ: Ø. ¾ñ·ÇÝÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý §´³é³·ÇïáõÃÛáõݦ µ³ÅÝáõÙ ùÝÝáõÃÛ³Ý »Ý »ÝóñÏí»É ݳ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Ø. ¾ñ·ÇÝÁ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³Å³ÝáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É
ËÙµ»ñǪ 1) ÙǨÝáõÛÝ µ³éÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ ³é³ç³ó³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñ (aynen tekrarlar),
2)ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÇó ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñ (eş manalı tekrarlar), 3)ѳϳÝÇßÝ»ñÇó
17
18
Ergin M., Türk dil bilgisi, İstanbul, Bayrak, 2003.
³ݽÇÙ³Ã-µ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñ, µ³ñ»÷áËáõÃÛáõÝ, úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛáõÝáõÙ 1839Ã-Çó ÙÇÝ㨪
1870-³Ï³Ý ÃÃ. ÁݹáõÝí³Í, ³Ûëå»ë Ïáãí³Í ã³÷³íáñ-³é³ç³¹ÇÙ³Ï³Ý µ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñÇ
³Ýí³ÝáõÙÁ:
10
ϳ½Ùí³Í ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñ (zıt manalı tekrarlar) ¨ 4)÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñ
(ilaveli tekrarlar):
²ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³ÝÓÇÝ Ñ³ñó»ñÇ ùÝÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ϳñ¨áñ ³ÕµÛáõñ
»Ý ѳݹÇë³ó»É Ãáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñ Ü. øáãÇ, Ø. лݷÇñÙ»ÝÇ, ¸. ²ùë³ÝÇ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ19, áñáÝù ·ñí³Í »Ý É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý ³é³ç³¹ñ³Í ųٳݳϳÏÇó Ù»Ãá¹Ý»ñáí ¨ ³Ûëûñ áñå»ë µáõÑ³Ï³Ý ¹³ë³·ñù»ñ û·ï³·áñÍíáõÙ »Ý ÂáõñùdzÛÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÝ»ñáõÙ:
1945Ã. ²ÑÙ»¹ 樹»Ã ¾Ùñ»Ý Çñ «Âáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ» ³ß˳ïáõÃÛ³Ý
Ù»ç ï»Õ ¿ ѳïϳóñ»É ݳ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ܳ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¹³ë³Ï³ñ·»É ¿ Áëï ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý20:
ºíñáå³óÇ É»½í³µ³ÝÝ»ñ â. ìá·»ÉÇÝÝ áõ Ø. ¾ÉÇÝѳáõëÝ Çñ»Ýó Ñá¹í³ÍáõÙ
÷áñÓ»É »Ý ѳٳéáï³ÏÇ Ý»ñϳ۳óÝ»É Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ó¨³µ³Ý³ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñÁ, Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³éϳ áñáß Ï³Õ³å³ñÝ»ñÁ21:
úëÙ³Ý Ü»¹ÇÙ ÂáõÝ³Ý 1949Ã. ¨ 1950Ã. «ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ» Ñá¹í³ÍáõÙ, ÙÇ ÷áùñ ³í»ÉÇ É³Ûݳóñ»É ¿ áõëáõÙݳëÇñíáÕ ÝÛáõÃÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñÁ ¨ ÷áñÓ»É
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³ë³Ï³ñ·»É Áëï ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý: úëÙ³Ý
Ü»¹ÇÙ ÂáõݳÛÇ ³ß˳ï³ÝùÁ ѳٻÙí³Í ¿ ·ñ³Ï³Ý - ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ½³Ý³½³Ý
ëï»Õͳ·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ý»ñϳ۳óí³Í ûñÇݳÏÝ»ñáí22:
Ø»ÑÙ»¹ ²ÉÇ ²Õ³ù³Ý ²Ýϳñ³ÛáõÙ ÉáõÛë ï»ëÝáÕ §Âáõñù»ñ»Ý¦ («Türk Dili»)
ѳݹ»ëáõÙ 1953Ã.Ññ³ï³ñ³Ï³Í «Ð³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñ۳ɻ («İkizlemeler
Üzerine») Ñá¹í³Íáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³ë³Ï³ñ·»É ¿ Áëï ïÇå»ñÇ ¨ Ó¨»ñÇ23:
гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ³Ù»Ý³Áݹ·ñÏáõÝ ³ß˳ï³ÝùÁ ϳï³ñ»É ¿
ì»çÇÑ» гÃÇ÷ûÕÉáõÝ24: ì»ñçÇÝÇë áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù ÉáõÛë ¿ ï»ë»É 1971 Ã., ÇëÏ »ñÏñáñ¹ ³Ý·³Ù ï³ëÁ ï³ñÇ ³Ýóª 1981Ã.: лÕÇݳÏÝ ³Ûëï»Õ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³ë³Ï³ñ·»É ¿ Áëï ÑÝãÛáõݳϳÝ, µ³éÇÙ³ëï³ÛÇÝ, µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ѳïϳÝÇßÝ»ñÇ: ¶ñùáõÙ ï»Õ »Ý ·ï»É µ³½Ù³ÃÇí ûñÇݳÏÝ»ñª µ»ñí³Í ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇó:
19
Koç N., Yeni Dilbilgisi, İstanbul, Inkılap Kitabevi, 1990. Hengirmen M., Yabancılar için Türkçe Dilbilgisi,
İstanbul, Engin Yayın Evi,1999. Hengirmen M., Türkçe Temel Dilbilgisi, Ankara, TDK, 1999. Aksan D.,
Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Engin Yayınevi, Ankara, 2006.
20
Emre A., Türk Dilbilgisi, İstanbul, TDK, 1945.
21
. Voegelin C, Ellinghause M., Türkçenin yapısı, bahis 12, Tekrarlama, DFCF Dergisi IV/1,113-115.
22
Tuna O., Türkçede Tekrarlar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Dergisi, c. III,
No. 3-4, 429-477.. Tuna O, Türkçede Tekrarlar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve
Edebiyat Dergisi, c. IV, No 1, 39-41.
23
Ağakay M., İkizlemeler Üzerine, Türk Dili, C.II, S. 16, s. 189-191. Ağakay M., İkizlemeler Üzerine II, Türk
Dili, S. 17, s. 268-271.
24
Hatiboğlu V., İkileme, Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları, 1971. Hatiboğlu V., İkileme. Genişlemiş İkinci
Baskı, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981.
11
2007Ã. ²Ýϳñ³ÛáõÙ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ «Âáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³é³ñ³Ý»-Á25, áñáõÙ ï»Õ »Ý ·ï»É ßáõñç 400 ·ñùÇó ¨ å³ñµ»ñ³Ï³ÝÝ»ñÇó, 14 ï³ñµ»ñ
ûñûñÇó Ç ÙÇ µ»ñí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñ:
ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ųٳݳϳÏÇó
Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·í³Í ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý
áÉáñïáõÙ µ³ó³éÇÏ Ý»ñ¹ñáõÙ áõÝ»Ý éáõë³Ï³Ý ¨ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ É»½í³µ³Ý³Ï³Ý
¹åñáóÝ»ñÁ: ÂÛáõñù³·ÇïáõÃÛáõÝÁ ÇÝãå»ë ¨ ÙÛáõë É»½í³ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇÝ å³ïϳÝáÕ
É»½í³×ÛáõÕ»ñÇÝ ÝíÇñí³Í ·ÇïáõÃÛáõÝÁ ½³ñ·³ó»É ¿ ÏáÝÏñ»ï É»½áõÝ»ñÇ Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ïáõï³ÏÙ³Ý ¨ Ùß³ÏÙ³Ý, µáÉáñ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ Ï³Ù É»½í³Ï³Ý
ËÙµ»ñÇ ÁݹѳÝñ³óáõÙÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ26:
Âáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·í³Í ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ ¹³ë³·ñù»ñÇó Ù»ÏÁ
1928Ã. Ññ³ï³ñ³Ï»É ¿ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ É»½í³µ³Ý ì.². ¶áñ¹É¨ëÏÇÝ: Üñ³ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý Ù»ç µÝáõó·ñí³Í »Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇ ïÇå³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ø»ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ Ý»ñϳ۳óí³Í ¿ Áëï µ³ÅÇÝÝ»ñǪ ÑÝãÛáõݳµ³ÝáõÃÛáõÝ,
Ó¨³µ³ÝáõÃÛáõÝ, ß³ñ³ÑÛáõëáõÃÛáõÝ: »¨ ·ÇñùÁ ÏáãíáõÙ ¿ «Âáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ», ë³Ï³ÛÝ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ûñÇݳÏÝ»ñÁ ïñí³Í »Ý ûëٳݻñ»Ýáíª éáõë»ñ»Ý ѳٳå³ï³ëË³Ý ï³é³¹³ñÓáõÙÝ»ñáí: ². ê³ÙáÛÉáíÇãÇ ³ß˳ïáõÃÛ³Ý ÝÙ³ÝáÕáõÃÛ³Ùµ27 ß³ñ³¹ñí³Í ·ÇñùÁ ͳé³ÛáõÙ ¿ áñå»ë ųٳݳϳÏÇó ûëٳݳÃáõñù³Ï³Ý
ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¹³ë³·Çñù: ¶áñ¹É¨ëÏáõ ¹³ë³·ñùáõÙ ï»Õ ·ï³Í ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý
Ó¨»ñÇ áõ ûñÇݳÏÝ»ñÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµ ³é³ÝÓÇÝ Ñ³ñó»ñ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ù»ç ëï³ó»É
»Ý ÑÇÙݳíáñ µ³ó³ïñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ì. ². ¶áñ¹É¨ëÏáõ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ áõÝÇ Ý³¨
ѳïϳÝß³Ï³Ý ÙÇ ³ÛÉ ÏáÕÙ. ³ÛÝ ÏñáõÙ ¿ éáõë ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ¹åñáóÇ ³½¹»óáõ-
25
26
27
Akyalçın N., Türkçe İkilemeler Sözlüğü, Ankara, Anı Yayıncılık, 2007.
Ñåâîðòÿí Ý, Ñòðóêòóðà è èñòîðèÿ òþðñêèõ ÿçûêîâ, Íàóêà, Ìîñêâà, 1971, ñ. 7. ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ ÃÛáõñù³·»ïÝ»ñÇ Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ ѳٳÙÇï ¿ ä. Ø. Ø»ÉÇáñ³ÝëÏáõ ³ÛÝ Ï³ñÍÇùÇÝ, áñ ÃÛáõñù³Ï³Ý ѳٻٳï³Ï³Ý É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñ¨áñ ¹»ñ áõÝ»Ý ·ñ³íáñ Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñÁ: Âáõñù»ñ»ÝÇ
ѳٻٳï³Ï³Ý å³ïÙ³Ï³Ý ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ëï»ÕÍáõÙÁ, ³ÝϳëϳÍ, ÃÛáõñù³·»ïÝ»ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿: ²ÛÝ Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ѳٳñ ³ÝËáõë³÷»ÉÇáñ»Ý ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ͳÝáÃ³Ý³É Ãáõñù³Ï³Ý µáÉáñ µ³ñµ³éÝ»ñÇÝ, ÇÝãù³Ý áñ Ñݳñ³íáñ ¿ Ñ»ï¨»É ï³ëÝ»ñÏáõ¹³ñÛ³ ÃÛáõù³Ï³Ý É»½íÇ å³ïÙáõÃÛ³ÝÁ, ÁݹÑáõå ݳ¨ Ù»½ ѳë³Ý»ÉÇ Ñݳ·áõÛÝ Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñÇÝ ½áõ·³Ñ»éÝ»ñ
³ÝóϳóÝ»É ¨ µ³ó³ïñ»É ³í»ÉÇ í³Õ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñÁ, Ó¨»ñÁ ¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ϳéáõÛóÝ»ñÁ: (Ìåëèîðàíñêèé Ï.Ì., Àðàá ôèëîëîã î òóðåöêîì ÿçûêå,
ÑÏá., 1900, ñ. 1). ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ, ¨ ³éѳë³ñ³Ï, ѳٻٳï³Ï³Ý ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ëï»ÕÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ·ñ³íáñ Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñÇ ÏáÕùÇÝ ËÇëï ϳñ¨áñ »Ý ݳ¨ ϻݹ³ÝÇ µ³ñµ³éÝ»ñÝ áõ
Ëáëí³ÍùÝ»ñÁ: ²Ûë ϳå³ÏóáõÃÛ³Ùµ ä. Ø»ÉÇáñ³ÝëÏÇÝ ·ñáõÙ ¿, áñ ųٳݳϳÏÇó µ³ñµ³éÝ»ñÁ,
ÇÝãå»ë óáõÛó »Ý ï³ÉÇë ³ÝÁݹٻç ï³ñíáÕ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ñ³×³Ë å³Ñå³ÝáõÙ »Ý
µ³½Ù³ÃÇí Ñݳ·áõÛÝ Ó¨»ñ áõ µ³é»ñ, áñáÝù Ýáñ ·ñ³íáñ ³ÕµÛáõñÝ»ñÁ Ù»½ ã»Ý ѳëóñ»É,
³ÛëÇÝùݪ ¹ñ³Ýù ³ÛÝåÇëÇ ³Ý÷á˳ñÇÝ»ÉÇ ·³ÝÓ»ñ ¨ É»½í³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñ »Ý, áñáÝù
Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ »Ý ëï»ÕÍáõÙª Ñݳ·áõÛÝ Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñÇ íϳÛáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ѳëϳݳÉáõ ¨
É»½í³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý »ÝóñÏ»Éáõ ѳٳñ (Ï.Ì. Ìåëèîðàíñêèé , ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ, ¿ç 11):
Ñàìîéëîâè÷ À., Êðàòêàÿ ó÷åáíàÿ ãðàììàòèêà ñîâðåìåííîãî îñìàíñêî – òóðåöêîãî ÿçûêà, Ë., Âîñòî÷íàÿ
ëèòåðàòóðà, ÐÀÍ, 2002.
12
ÃÛáõÝÁ28: ²éѳë³ñ³Ï, ËáñÑñ¹³ÛÇÝ ÃÛáõñù³·Çï³Ï³Ý ¹åñáóÇ íñ³ Ýϳï»ÉÇ ¿
Ñݹ»íñáå³Ï³Ý ¨ éáõë³Ï³Ý É»½í³µ³Ý³Ï³Ý ¹åñáóÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ:
ºíñáå³Ï³Ý ï³ñµ»ñ É»½áõÝ»ñáí Ññ³å³ñ³Ï³Í ·Çï³Ï³Ý ųé³Ý·áõÃÛáõÝ ¿
ÃáÕ»É ËáñÑñ¹³ÛÇÝ ÃÛáõñù³·»ï - É»½í³µ³Ý Ü. Î. ¸ÙÇïñ¨Á: Üñ³ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÝíÇñí³Í »Ý ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ å³ïÙáõÃÛ³ÝÁ ¨ Ýñ³Ýó ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ
³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ
í»ñ³µ»ñáÕ
µ³½Ù³½³Ý
ѳñó»ñÇ
Éáõë³µ³ÝÙ³ÝÁ29: ÂÛáõñù³·»ï-É»½í³µ³Ý ¾. ì. ê¨áñ¹Û³ÝÁ Áݹ·ÍáõÙ ¿ , áñ ¸ÙÇïñ¨Ç
É»½í³µ³Ý³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ áã û Çñ ݳËáñ¹Ý»ñÇ ÏáÕÙÇó ³ëí³ÍÝ»ñÇ å³ñ½áõݳÏ
ÏñÏÝáõÃÛáõÝ »Ý, ³ÛÉ ÃÛáõñù³·ÇïáõÃÛ³Ý µÝ³·³í³éáõÙ ³é³ç³¹ñí³Í áñ³Ï³Ï³Ý ÙÇ
Ýáñ ³ëïÇ׳Ý: Üñ³ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ˳ñëËí³Í »Ý 20-ñ¹ ¹³ñÇ ëϽµÇ
Ñݹ»íñáå³Ï³Ý, ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ ëɳíáÝ³Ï³Ý ¨ éáõë³Ï³Ý É»½í³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ï»ë³Ï³Ý ÙïùÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ íñ³:
ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ ÃÛáõñù³·»ïÝ»ñÇ ß³ñùáõ٠ѳïϳå»ë ³é³ÝÓݳÝáõÙ ¿ ³Ï³¹»ÙÇÏáë ². ÎáÝáÝáíÁ, áñÇ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ óñ·Ù³Ýí»É »Ý ÇÝãå»ë »íñáå³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáí, ³ÛÝå»ë ¿É ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»Ýáí: Ø»Í ³ñÅ»ù ¿ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ Ýñ³
ųٳݳϳÏÇó ·ñ³Ï³Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ ÝíÇñí³Í ëïí³ñ³Í³í³É ٻݳ·ñáõÃÛáõÝÁ, áñï»Õ Ñ»ÕÇݳÏÁ ïí»É ¿ Ãáõñù»ñ»ÝÇ ÑÝãÛáõݳµ³ÝáõÃÛ³Ý, Ó¨³µ³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ß³ñ³ÑÛáõëáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·í³Í Ýϳñ³·ÇñÁ: Üñ³ ѳٳñ áñå»ë ùÝÝáõÃÛ³Ý ÝÛáõê ͳé³Û»É ¿ ųٳݳϳÏÇó ·ñ³Ï³Ý-·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇ ¨ Ù³ÙáõÉÇ É»½áõÝ: ²Ûë ³ß˳ïáõÃÛ³Ý Ù»ç ÎáÝáÝáíÁ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ùÝÝáõÙ ¿ µ³ñ¹
µ³é»ñÇ Ñ³Ù³ï»ùëïáõÙ30:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÁݹѳÝáõñ
ï»ëáõÃÛáõÝÁ ¹Çï³ñÏ»ÉÇë ¨ ѳٻٳï³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳï³ñ»ÉÇë Ñ»Ýí»É
»Ýù ËáñÑñ¹³ÛÇÝ Ãáõñù³·»ï – É»½í³µ³ÝÝ»ñ Þ. ê. ²ÛɳñáíÇ, Ü. ². ´³ëϳÏáíÇ, ².
Ø. Þã»ñµ³ÛÇ, ä. Æ. Îáõ½Ý»óáíÇ ¨ ³ÛÉáó áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, áñáÝóáõ٠ѳݷ³Ù³Ýáñ»Ý ïÇå³µ³Ý³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý »Ý »ÝóñÏí³Í ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ
ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ, Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ¨ µ³é³ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ31: ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ϳñ¨áñ ³ÕµÛáõñ ¿ ѳݹÇë³28
Ãîðäëåâñêèé Â., Ãðàììàòèêà òóðåöêîãî ÿçûêà, Ìîðôîëîãèÿ è ñèíòàêñèñ 10, Ìîñêâà, Èçäàíèå
èíñòèòóòà âîñòîêîâåäåíèÿ, èì. Íàðèìàíîâà ïðè ÖÈÊ ÑÑÑÐ, 1928.
29
. Äìèòðèåâ Í, Ìàòåðèàëû ïî îñìàíñêîé äèàëåêòîëîãèè, Ôîíåòèêà êàðàìàëèöêîãî ÿçûêà, Çàï. Êîëåãèè
âîñòîêîâåäîâ, ò 3., âûï. Ë., 1928, ò. 4, 1930. Äìèòðèåâ Í., Ñòðîõ òþðñêèõ ÿçûêîâ, Ì., Èçä-âî
Âîñòî÷íîé ëèòåðàòóðû, 1962.
30
Êîíîíîâ À., Ãðàììàòèêà ñîâðåìåííîãî òóðåöêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, Ìîñêâà – Ëåíèíãðàä, Èçä-âî
ÀÍ ÑÑÑÐ, 1956.
31
Ïîòåáíÿ À., Èç çàïèñîê ïî ðóññêîé ãðàììàòèêå, I-II, Ìîñêâà, ÀÍ ÑÑÑÐ, 1958. Êóçíåöîâ Ï.,
Ïðîèñõîæäåíèå ïðîøåäøåãî âðåìåíè íà –äû è èìåí äåéñòâèÿ â òþðêñêèé ÿçûêàõ: Òþðêî –
13
ó»É
ݳ¨ лÉëÇÝÏÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÇ åñáý»ëáñ, ýÇÝÝ ÃÛáõñù³·»ï, Ø. ðÛ³ë۳ݻÝǪ
ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É ·ñí³Í ³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ32: гݹÇë³Ý³Éáí éáõë ³Ýí³ÝÇ ³ñ¨»É³·»ï ¶. è³Ùëï»¹Ç ³ß³Ï»ñïÁª Ýñ³ÝÇó ÷á˳é»É ¿ éáõë³Ï³Ý ³ñ¨»É³·Çï³Ï³Ý ¹åñáóÇ É³í³·áõÛÝ ³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÁ,
å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛ³Ùµ Ùß³Ïí³Í ³ñ¹Ûáõݳí»ï Ù»Ãá¹Ý»ñÁ:
Âáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ ³é³ÝÓÇÝ Ù»Ý³·ñáõÃÛ³Ùµ
³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É ¿ ݳ¨ è. ². ²·³ÝÇÝÁª Ý»ñϳ۳óÝ»Éáí ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ 33:
гïϳÝß³Ï³Ý »Ý ݳ¨ Þ. ê. ²ÛɳñáíÇ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù áñå»ë Ãáõñù»ñ»ÝÇ áõëáõóÙ³Ý µáõÑ³Ï³Ý ¹³ë³·Çñù ¨ Ó»éݳñÏ û·ï³·áñÍí»É »Ý ݳ¨ ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ Ð³Û³ëï³ÝáõÙ34:
²ñÅ»ù³íáñ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÃíÇÝ ¿ å³ïϳÝáõÙ ². Þã»ñµ³ÏÇ «²ÏݳñÏÝ»ñ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý Ó¨³µ³ÝáõÃ۳ݻ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ,
áñÝ, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, Ýñ³ «ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ»
áõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý ß³ñáõݳÏáõÃÛáõÝÝ ¿35:
ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ ¨ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ï³éáõóí³Íù³ÛÇÝ ïÇå³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áõëáõÙݳëÇñÙ³Ý µÝ³·³í³éáõÙ Ù»Í
Ý»ñ¹ñáõÙ áõÝÇ éáõë Ãáõñù³·»ï Ü. ². ´³ëϳÏáíÁ: Üñ³ «ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ
å³ïÙ³ïÇå³µ³Ý³Ï³Ý Ó¨³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ» ٻݳ·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳݷ³Ù³Ýáñ»Ý í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý »Ý »ÝóñÏí³Í ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ ³ñÙ³ï³ÛÇÝ
¨ ³Í³Ýó³ÛÇÝ Ó¨áõÛÃÝ»ñÁ, ï³ñµ»ñ³Ïí³Í »Ý µ³é³÷áËáõÃÛ³Ý ¨ µ³é³ëï»ÕÍÙ³Ý
ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÁª ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý ѳٳӳÛÝ36: àõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý Ù»ç
ݳ¨ í»ñ ¿ ѳÝíáõÙ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ Ïó³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ûù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý
ï³ññ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ: лÕÇݳÏÁ ³ÛÝ ï»ëáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ËáÑÝ ¿, Áëï áñÇ
ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÁ ÉÇáíÇÝ å³Ñå³ÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó Ïó³Ï³Ý ϳéáõóí³ÍùÁ, ÇëÏ
µ³é³ÛÇÝ Ó¨áõÛÃÝ»ñÁª í»ñç³Í³ÝóÝ»ñÁ, ³ñ¹ÛáõÝù »Ý ÇÝùÝáõñáõÛÝ µ³é»ñÇ ù»ñ³-
32
33
34
35
36
ìîíãîëüñêîå ÿçыêîçíàíèå è ôîëüêëîðèñòèêà, Èçä-âî Âîñòî÷íàÿ Ëèòåðàòóðà, Ìîñêâà, 1960. Ñåâîðòÿí
Ý., Î Íåêîòîðûõ âîïðîñàõ ñòðóêòóðû ïðåäëîæåíèÿ â òþðêñêèõ ÿçûêàõ, Ùåðáàê À., Î÷åðêè ïî
ñðàâíèòåëüíîé ìîðôîëîãèè òþðêñêèõ ÿçûêîâ, ãëàãîë, Ë., Íàóêà, 1981. Ñåðåáåííèêîâ Â., Èñòîðè÷åñêàÿ
ìîðôîëîãèÿ ïåðìñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, ÀÍ ÑÑÑÐ, 1963. Áàñêàêîâ À., Ñëîâîñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì
òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Íàóêà 1974.
Ðÿñÿíåí Ì, Ìàòåðèàëû ïî èñòîðè÷åñêîé ôîíåòèêå òþðñêèõ ÿçûêîâ, Èçä-âî Èíîñòðàííîé Ëèòåðàòóðû,
Ìîñêâà, 1955.
Àãàíèí Ð., Ïîâòîðû è îäíîðîäíûå ñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Èçä-âî
Âîñòî÷íîé ëèòåðàòóðû, 1956.
Àéëàðîâ Ø., Ó÷åáíèê òóðåöêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà, ÌÈÂ, 1954. Àéëàðîâ Ø., Ðàçâåðíóòûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Èçä-âî Ìîñê. Óíèâåðñèòåòà, 1974.
Щербак А., Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков, Л., Наука, 1981.
Áàñêàêîâ Í., Èñòîðèêî – òèïîëîãè÷åñêàÿ ìîðôîëîãèÿ òþðêñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, Íàóêà, 1979.
14
ϳݳóÙ³Ý: ػݳ·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç Ùß³Ïí»É »Ý
ϳñ¨áñ ÑÇÙݳѳñó»ñª ÃÛáõñù³Ï³Ý
µ³éÇ Ï³éáõóí³Íù³ÛÇÝ Ç½áÙáñýǽÙÁ ¥Ñ³í³ë³ñ³Ó¨áõݳÏáõÃÛáõÝ) ¨ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ý Ï³éáõóí³ÍùÁ: лÕÇݳÏÁ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý í»ñç³Í³ÝóÝ»ñÁ ¹Çï³ñÏáõÙ ¿
áñå»ë ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ¨ µ³é³ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝù:
Ø»Ï ³ÛÉ ³ß˳ïáõÃÛ³Ý Ù»ç Ü. ´³ëϳÏáíÁ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ
ÎáÝáÝáíÇ ãÇ ¹Çï³ñÏáõÙ áñå»ë µ³ñ¹ µ³é»ñ ϳ٠µ³Õ³¹ñÛ³É µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñª ÑÇÙݳíáñ»Éáí, áñ ÏñÏݳíáñ ³Í³Ï³ÝÝ»ñáí ³ñï³Ñ³ïí³Í Ó¨»ñÁ ѳٳ¹³ë³Ï³Ý ϳéáõÛóÝ»ñ ã»Ý, ¨ ¹ñ³Ýù å»ïù ¿ ¹Çï³ñÏ»É áñå»ë µ³é³ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ37:
гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ ³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É ¿ ݳ¨ Ü. ¸ÙÇïñ¨Áª
¹ñ³Ýù ¹Çï³ñÏ»Éáí áñå»ë µ³ñ¹ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ38: È»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ ѳïϳå»ë éáõë Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÁ ß³ï ¹»åù»ñáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¹Çï³ñÏ»ÉÇë áñå»ë µÝáñáßÇãÝ»ñ
ÏÇñ³éáõÙ »Ý µ³ñ¹ µ³é»ñ, µ³ñ¹ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳ٠ÏñÏÝáõÃÛáõÝ »½ñ»ñÁ:
»ٳÛÇÝ ³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É ¿ É»Ñ Ñ»ÕÇÝ³Ï î. Îáí³ÉëÏÇݪ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ѳٳ¹ñ»Éáí ûëٳݻñ»Ýáõ٠ɳÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ áõÝ»óáÕ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ñ»ï: Êݹñá
³é³ñϳ Ã»Ù³Ý áõëáõÙݳëÇñ»É »Ý ݳ¨ ². ä. ´³ñ³ÝÝÇÏáíÁ, Ü. Ü. ¸áõñÝáíÁ39:
1899à ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù. ûëٳݻñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ùÝÝáõÃÛ³Ý ÝÛáõà ¿
¹³ñÓñ»É ·»ñٳݳóÇ É»½í³µ³Ý γéÉ üáÛÁ: È»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÝ ³é³í»É
áõëáõÙݳëÇñí³Í ¿ ûëٳݻñ»ÝáõÙ, ÇѳñÏ» Ù»Í Ù³ë³Ùµ áã Ãáõñù Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ
ÏáÕÙÇó:
úëٳݻñ»ÝÇ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É Ï³ »ñÏáõ
³ñÅ»ù³íáñ Ñá¹í³Íª ·ñí³Í Î. üáÛÇ40, ¨ È. ´áÝÝ»ÉÇÇ41 ÏáÕÙÇó: 1900Ã. éáõë³Ï³Ý Ñáµ»ÉÛ³Ý³Ï³Ý Ñ³Ý¹»ëáõÙ, Ç å³ïÇí ì. ü. ØÇÉÉ»ñÇ, ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ Øñ½³ æ³ý³ñÇ
Ñá¹í³ÍÁ42:
37
Áàñêàêîâ Í., Ñëîâîñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Íàóêà, 1974.
Äìèòðèåâ Í., Ñòðîé òþðêñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, Èçäàòåëüñòâî Âîñòî÷íîé Ëèòåðàòóðû, 1962.
39
Kowalski T., Ze studiow nad forma poezi lodow tureckich, Krakow, Polish Academy of Sciences, 1922.
Áàðàííèêîâ À., Ñëîâàðíîå ïîâòîðåíèå â õèíäóñòàíè, Âîñòî÷íûå çàïèñêè, ò. 1, Ë., 1927, ñ.71-90.
Áàðàííèêîâ À., Ñèíîíèìè÷åñêèå ïîâòîðû â íîâîèíäèéñêèõ ÿçûêàõ , Çàïèñêè Êîëëåãèè Âîñòîêîâåäîâ,
ò. 3, âûï. 2, 1928, ñ. 249-266. Äóðíîâî Í., Ìåëêèå çàìåòêè ïî ðóññêîé äèàëåêòîëîãèè, Æóðíàë
ìèíèñòåðñòâà íàðîäíîãî ïðîñâåùåíèÿ, Ñèíîäàëüíàÿ òèïîãðàôèÿ, 1902, ñ. 15-27.
40
Foy K., Studien zur Osmanischen Syntax das Hendiadyoin und die Wortfolge "ana baba", Mitteilungen des
Seminars für Orientalische Sprachen, c. II, Bölüm 2, s. 105-136.
41
Bonneli L., Della iterazione nel turco volgare, Giornale della Societa Asiatica Italiana, vol. 3, 1900.
38
https://archive.org/stream/GiornaleDellaSocietaAsiaticaItaliana14/Giornale_della_Societa_Asiatica_Italiana_14_djvu
.txt
42
Äæàôàð Ì., Îá èêñóñòâåííîì îáðàçîâàíèè ïàðíûõ ñëîâ, Þáèëåéíûé ñáîðíèê â ÷åñòü Â. Ô. Ìèëëåðà,
Ìîñêâà, ÕÑÓÍ, ñ. 311-313.
15
Î. üáÛÇ Ñá¹í³ÍáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ß»ßïÁ ¹ñí³Í ¿ ¹ñ³Ýó ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý, ÑÝãÛáõݳϳÝ, ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³: лÕÇݳÏÝ ³é³ÝÓݳóÝáõÙ ¿ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ »ñÏáõ ï»ë³Ï. ³)
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ áõÝ»Ý Çñ³Ï³Ý, ÝÛáõÃ³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ ¨ ÇÙ³ëï, µ) ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ÙdzÛÝ Ù»ÏÁª ÑÇÙݳϳÝáõÙ ³é³çÇÝÝ ¿ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ Çñ³Ï³Ý, ÝÛáõÃ³Ï³Ý ÇÙ³ëï, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÝ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ Ñ³Ý·³íáñí³Í µ³é-³ñÓ³·³ÝùÝ ¿, ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÇó
¹áõñë ãÇ ·áñͳÍíáõÙ: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³éϳ µ³é»ñÇ ¹³ë³íáñáõÃÛáõÝÁ
¹Çï³ñÏ»ÉÇë, Î. üáÛÁ ÝϳïáõÙ ¿ ÙÇ ù³ÝÇ ûñÇݳã³÷áõÃÛáõݪ
1. Ø»Ï Ï³Ù »ñÏáõ í³ÝÏ áõÝ»óáÕ µ³é»ñÁ ݳËáñ¹áõÙ »Ý µ³½Ù³í³ÝÏ µ³é»ñÇÝ:
2. ì³ÝÏ»ñÇ Ñ³í³ë³ñ ù³Ý³ÏÇ ³éϳÛáõÃÛ³Ý ¹»åùáõ٠ݳ˳¹³ë ¿ Ó³Ûݳíáñáí ëÏëíáÕ µ³éÁ:
3. B ϳ٠p ÑÝãÛáõÝáí ëÏëíáÕ µ³Õ³¹ñÇãÁ ÉÇÝáõÙ ¿ ѻﳹ³ëª eski püskü, yırtık
pırtık, eğri büğrü, orda burda:
²Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ù»Í Ù³ë³Ùµ ϳ½Ùí³Í ÉÇÝ»Éáí ³ñ³µ³å³ñëϳϳÝ
µ³é³å³ß³ñÇ ï³ññ»ñáí, ϳñáÕ »Ý ϳå³Ïóí»É å³ñëÏ³Ï³Ý Ç½³ý»ïáí:
È. ´áÝ»ÉÉÇÝ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë üáÛÇ ³é³ç ù³ß³Í áñáß ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ ³é³ñÏáõÃÛ³Ùµ, ë³Ï³ÛÝ Ù»Ãá¹³µ³Ý³Ï³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ´áÝ»ÉÇÇ Ñá¹í³ÍÁ áñ¨¿ ÝáñáõÛà ãÇ
å³ñáõݳÏáõÙ: ´áÝ»ÉÉÇÝ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÅËïáõÙ ¿ üáÛǪ Ù»Ï Ï³Ù »ñÏáõí³ÝϳÝÇ µ³é»ñÇÝ
³éÝãíáÕ í»ñáÝßÛ³É ¹ñáõÛÃÁ: àñå»ë ûëٳݻñ»ÝÇ ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý
ï³ñµ»ñ³ÏÇ ·Çï³Ïª ´áÝ»ÉÉÇÝ Çñ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ ³ÙµáÕç³óñ»É ¿ Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íÇÝ µÝáñáß Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí ¨ ¹³ñÓí³ÍÝ»ñáí:
Ø. æ³ý³ñÇÝ Çñ Ñá¹í³ÍáõÙ ÝÛáõÃÇ ùÝÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³ÝÓݳå»ë ãÇ Ëáñ³ÝáõÙ,
¨ ѳÏÇñ× ³Ý¹ñ³¹³éÝáõÙ ¿ ï³ñµ»ñ É»½áõÝ»ñáõÙ ³éϳ É»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÇÝ:
Âáõñù»ñ»ÝÇÝ í»ñ³µ»ñáÕ Ñ³ïí³ÍÝ ³Ûëï»Õ Ý»ñϳ۳óí³Í ¿ ë³Ï³í³ÃÇí ûñÇݳÏÝ»ñáí: ²Ï³¹»ÙÇÏáë ü. º. ÎáñßÁ ÝßáõÙ ¿, áñ ųٳݳϳÏÇó Ñáõݳñ»ÝáõÙ Ï³Ý ûëٳݻñ»ÝÇó ÷á˳éí³Í ÙÇ ß³ñù ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ43:
¶»ñٳݳóÇ É»½í³µ³Ý гÝë سñ߳ݹÁ, áñÁ »ñϳñ ï³ñÇÝ»ñ ¹³ë³í³Ý¹»É ¿
êï³ÙµáõÉÇ Ú³É» (Yale) ѳٳÉë³ñ³ÝáõÙ, Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³ë³Ï³ñ·áõÙ ¿ Áëï ³é³çÇÝ, »ñÏñáñ¹ ¨ í»ñçÇÝ í³ÝÏ»ñÇ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñ¹³ßݳÏáõ-
43
Äìèòðåâ Í., Ñòðîé Òþðêñêèх ÿçûêîâ, Î ïàðíûõ ñëîâîñî÷åòàíèÿõ â бàøêèðñêîì ÿçûêå, Èçä. Âîñòî÷íîé
Ëèòåðàòóðû, Ì., 1962, ñ.135.
16
ÃÛ³Ý44: ²Ûëï»Õ Ñ»ÕÇݳÏÁ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõëáõÙݳëÇñ»É ¿ Áëï ³é³çÇÝ Ó³ÛݳíáñÇ, Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý Ï³ÝáÝÇ ¨ ѳݷ³íáñÙ³Ý` óáõÛó ï³Éáí ¹ñ³Ýó ëï»ÕÍÙ³Ý Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ¨ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
²ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ù»ç ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ãáõñù»ñ»Ý - ѳۻñ»Ý ½áõ·³¹ñ³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛáõÝ Ï³ï³ñ»ÉÇë Ù»½ ѳٳñ
ϳñ¨áñ ³ÕµÛáõñ »Ý ѳݹÇë³ó»É Ñ³Û É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³éϳ ëáõÛÝ Ã»Ù³ÛÇÝ
ѳñ³ÏÇó ÑÇÙݳñ³ñ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝó ³ÏáõÝùÝ»ñÁ ѳëÝáõÙ »Ý ÙÇÝã¨
V ¹³ñ: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁª áñå»ë µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ÛáõñûñÇݳÏ
ÙÇçáó áñáß³ñÏ»Éáõ áõÕÕáõÃÛ³Ùµ ³ñÅ»ù³íáñ Ý»ñ¹ñáõÙ »Ý Ø. ²µ»ÕÛ³ÝÇ, ¾. ²Õ³Û³ÝÇ,
¶. æ³ÑáõÏÛ³ÝÇ, ². êáõùdzëÛ³ÝÇ, Ð. ä»ïñáëÛ³ÝÇ, ². سñ·³ñÛ³ÝÇ, ¶. ꨳÏÇ ¨ ³ÛÉáó
³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ45: Âáõñù»ñ»ÝÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ѳÛ-Ãáõñù³Ï³Ý É»½í³Ï³Ý ³éÝãáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ³µÝáõÛà áõ ÏÝ×éáï ѳñó»ñÇÝ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù ѳ۳ëï³ÝÛ³Ý Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É ¿ ٻͳÝáõÝ Ñ³Û³·»ï, ³Ï³¹»ÙÇÏáëª Ðñ³ãÛ³
²×³éÛ³ÝÁ:
Ø»ñ ³ß˳ï³ÝùÁ ٻͳå»ë ¹Ûáõñ³óñ»É ¿ ²É. ê³ý³ñÛ³ÝÇ, ². êáÕáÙáÝÛ³ÝÇ, î.
ÈáùÙ³·Ûá½Û³ÝÇ Ñ»ÕÇÝ³Ï³Í «Âáõñù»ñ»ÝÇ ¹³ë³·ÇñùÁ»46: 2001Ã. Ññ³å³ñ³Ïí³Í ¨
2004Ã. í»ñ³Ññ³ï³ñ³Ïí³Í áõëáõÙÝ³Ï³Ý Ó»éݳñÏÁ áã ÙdzÛÝ Ýå³ëïáõÙ ¿
ѳ۳ËáëÝ»ñÇ Ãáõñù»ñ»ÝÇ áõëáõóÙ³ÝÁ, ³Ûɨ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñáí,
É»½í³Ï³Ý ÷³ëï»ñÇ Ó¨³Ï»ñåáõÙÝ»ñáí áõ ѳٳñÅ»ù »½ñ»ñáí ³ñÅ»ù³íáñ ÝÛáõà ¿
·Çï³Ï³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ:
êáõÛÝ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ϳñ¨áñ ³ÕµÛáõñ ¿ ѳݹÇë³ó»É ¶. ì.
Ø»ÉÇùÛ³ÝǪ å³ñëÏ»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÝ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ ³Ù÷á÷áÕ
µ³é³ñ³ÝÁ, áñáõÙ ½»ï»Õí³Í µ³é³ñ³Ý³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñÇ É»½í³Ï³Ý ÇÝã-ÇÝã
ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñ ÁݹѳÝáõñ »Ý ݳ¨ Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³Ù³ñ47:
ÆÝãå»ë
Ù»ÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
³ñ¹»Ý
Ýß»óÇÝù,
ÑÇÙݳíáñáÕ
³ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý
É»½í³Ï³Ý
ÝÛáõÃÁ
Ù»ç
ù³Õí³Í
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý
¿
ųٳݳϳÏÇó
Ãáõñù³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇó, Ù³ÙáõÉÇó, µ³é³ñ³ÝÝ»ñÇó ¨ ï³ñµ»ñ ·Çï³Ï³Ý ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÇó:
44
Marchand N., Alliteration, Ablaut und Reim in den türkischen Zwillingsformen, Oriens, vol. 5, No 1, s. 6069.
45
²µ»ÕÛ³Ý Ø., гÛáó É»½íÇ ï»ëáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, ØÇïù, 1965: ²Õ³Û³Ý ¾., È»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ý»ñ³ÍáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, سÏÙÇÉ³Ý ²ñÙ»Ýdz, 2009: æ³ÑáõÏÛ³Ý ¶., гÛáó É»½íÇ ÇÙ³ëï³µ³ÝáõÃÛáõÝ
¨ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, ÐÊêÐ ¶² Ññ³ï., 1989, 316 ¿ç: êáõùdzëÛ³Ý ²., ijٳݳϳÏÇó
ѳÛáó É»½áõ, ºñ¨³Ý, ÈáõÛë, 1999: ä»ïñáëÛ³Ý Ð., гۻñ»Ý³·Çï³Ï³Ý µ³é³ñ³Ý, ºñ¨³Ý, г۳ëï³Ý, 1987, سñ·³ñÛ³Ý ²., гۻñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹Çñ µ³Û»ñÁ, ºñ¨³Ý, ØÇïù, 1966:
46
. ê³ý³ñÛ³Ý ²É, êáÕáÙáÝÛ³Ý ².,. ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î, Âáõñù»ñ»ÝÇ ¹³ë³·Çñù, ·Çñù ²., ºñ¨³Ý,
Èáõë³ÏÝ, 2011, 310 ¿ç:
47
Ø»ÉÇùÛ³Ý ¶., ÎñÏݳíáñ ¨ ѳñ³¹ñ³íáñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ½áõ·áñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñëÏ»ñ»Ý –
ѳۻñ»Ý µ³é³ñ³Ý, ºñ¨³Ý, Æñ³Ý³·Çï³Ï³Ý ÏáíϳëÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ, 2008:
17
¶ÈàôÊ ²è²æÆÜ
IJزܲβÎÆò ÂàôðøºðºÜÆ ÎðÎܲìàðܺðÆ ºì вð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÆ
ÀܸвÜàôð ´Üàô²¶ÆðÀ
È»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý ³ñ¹Ç ÷áõÉáõÙ í»ñÉáõÍ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁª ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝ»ñÁ, ß³ñáõݳÏáõÙ »Ý ÙÝ³É å³ïÙ³Ï³Ý ¨ Ýϳñ³·ñ³Ï³Ý
É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ùµ
½µ³ÕíáÕ
Ù³ëݳ·»ïÝ»ñÇ
áõß³¹ñáõÃÛ³Ý
Ï»ÝïñáÝáõÙ:
È»½í³µ³ÝÝ»ñÇ Ï³ñÍÇùáí ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ»ñÇ ¨ »ñ¨áõÛÃÝ»ñÇ Ýϳñ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ÏÇñ³éíáÕ ³Ù»Ý³ÑÇÝ ÙÇçáóÝ»ñÝ »Ý48:
ì»ñÉáõÍ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý í»ñÉáõÍ³Ï³Ý »Õ³Ý³Ïáí. µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É ÇÝãå»ë ÙdzëÇÝ, ³ÛÝå»ë ¿Éª ³Ýç³ï³µ³ñª Ïñ»Éáí
Ù»Ï ÁݹѳÝáõñ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ß»ßï: ¸ñ³Ýù Ñ³×³Ë ÁÝϳÉíáõÙ »Ý ǵñ¨ µ³é³ÛÇÝ Ù»Ï
Ùdzíáñ, ë³Ï³ÛÝ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ϳ٠»ñÏáõëÁ ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ÇÙ³ëï³ÏÇñ ¨
áã ÇÙ³ëï³ÏÇñ49:
È»½íÇ ½³ñ·³óÙ³Ý µáÉáñ ÷áõÉ»ñáõÙ µ³é³å³ß³ñÇ Ñ³Ù³ÉñÙ³Ý ÑÇÙݳϳÝ
³ÕµÛáõñÁ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñáí Ýáñ µ³é»ñÇ ëï»ÕÍáõÙÝ ¿: È»½í³µ³ÝÝ»ñÇ Ï³ñÍÇùáí ù³Õ³ù³ÏñÃáõÃÛ³Ý Ý»ñϳ ٳϳñ¹³ÏáõÙ µ³ó³éí³Í ¿ Ýáñ
³ñÙ³ï ëï»ÕÍ»Éáõ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÁ: ´³é»ñÇ ëï»ÕÍáõÙÝ ³ñÙ³ïÇ Í³·áõÙ ã¿50.
Ýáñ µ³é»ñÇ Ï³½ÙáõÃÛáõÝÁ ϳï³ñíáõÙ ¿ ³ñ¹»Ý ³éϳ ³ñÙ³ïÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³51,
³ÛÉ Ï»ñå ³ë³Í µ³é³Ï³½ÙáõÃÛáõÝÁ »Õ³Í ³ñÙ³ïÝ»ñÇ, ³Í³ÝóÝ»ñÇ ÏÇñ³éáõÃÛ³Ùµ,
µ³Õ³¹ñáõÃÛ³Ùµ Ýáñ µ³é»ñÇ Ï³½ÙáõÙÝ ¿: ê³ Ùßï³å»ë ÁÝóóáÕ ·áñÍÁÝóó ¿, ѻ勉µ³ñ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý »Õ³Ý³ÏÝ»ñÝ ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ½³ñ·³ÝáõÙ »Ý: ²Ûë Ñ»ÝùÇ íñ³
³é³ç³ÝáõÙ »Ý É»½í³Ï³Ý Ýáñ ÙdzíáñÝ»ñ, ÇÝãÝ, ³Ýßáõßï, Ýå³ëïáõÙ ¿ É»½íÇ µ³é³å³ß³ñÇ Ñ³ñëï³óÙ³ÝÝ áõ ѳٳÉñÙ³ÝÁ: ´³é³Ï³½ÙáõÃÛáõÝÁ É»½íÇ µ³é³å³ß³ñÇ
ѳñëï³óÙ³Ý, É»½í³Ï³Ý ³é³çÁÝóóÇ ·áñÍáÝÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿ ¨ µÝáñáß ¿ ³éѳë³ñ³Ï µáÉáñ É»½áõÝ»ñÇÝ: ´³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿É µ³é³µ³ñ¹áõÙÝ ¿ (ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝ, ÏñÏÝáõÃÛáõÝ, ÏóáõÙ), »ñµ å³ñ½, ³Í³Ýó³íáñ µ³é»ñÇ
ϳ٠³ñÙ³ïÝ»ñÇ Ñ³Ù³ÏóáõÙáí ëï»ÕÍíáõÙ »Ý Ýáñ µ³é»ñ52:
48
49
Бичакджан Б., Эволюция языка: демоны, опасности и тщательная оценка // Разумное поведение и
язык.Выпуск 1. Коммуникативные системы животных и язык человека. Проблема происхождения
языка. Антология. М., 2008. с. 59-89.
êáõùdzëÛ³Ý ²., Ýßí.³ßË., ¿ç 232:
.ä»ïñáëÛ³Ý Ð, Ýßí. ³ßË.,, ¿ç 108:
51
êáõùdzëÛ³Ý ²., Ýßí. ³ßË., ¾ç 227:
52
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 109:
50
18
ÎñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇçáóáí µ³é³ÛÇÝ Ýáñ ÙdzíáñÝ»ñÇ
ëï»ÕÍáõÙÁ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³³ñ¹Ûáõݳí»ï ÙÇçáóÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿, áñÁ ϳñ»ÉÇ ¿
áõëáõÙݳëÇñ»É û° µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý, û° Ó¨³µ³ÝáõÃÛ³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó53: ²ÛÝ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ß³ï µÝáñáß É»½í³Ï³Ý »ñ¨áõÛà ·ñ»Ã» µáÉáñ É»½áõÝ»ñáõÙª ³ÝÏ³Ë ¹ñ³Ýó
ïÇå³µ³Ý³Ï³Ý ¨ ·»Ý»ïÇÏ³Ï³Ý ÁݹѳÝñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ÑÇÙݳϳÝáõÙ µáÉáñ É»½áõÝ»ñáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ áõ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ ͳé³ÛáõÙ ¿ áñå»ë µ³é³å³ß³ñ³ÛÇÝ, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ¨ á×³Ï³Ý ³ñï³Ñ³Ûïã³ÙÇçáó54ª ËáëùÇÝ Ñ³Õáñ¹»Éáí ÇÙ³ëïÇ ë³ëïϳóáõÙ, Ù»ÕÙ³óáõÙ, Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ, µ³Û»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙª ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý µ³½Ù³ÏÇáõÃÛáõÝ Ï³Ù ï¨³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ³ÝÁݹѳïáõÃÛáõÝ,
ͳí³ÉÇ Ù»Í³óáõÙ55 ¨ ³ÛÉÝ: àñå»ë ³é³ÝÓÇÝ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ÙdzíáñÝ»ñª ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ
¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÏÇñ³éíáõÙ »Ý í»ñݳ·ñ»ñáõÙ, ·áí³½¹³ÛÇÝ
å³ëï³éÝ»ñÇ íñ³56: ÎñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ß³ï ï³ñ³Íí³Í »Ý ÑÇÝ ¨ ųٳݳϳÏÇó
ÑÇݹÇ, ¹³ë³Ï³Ý ɳïÇÝ»ñ»Ý, ·»ñٳݳϳÝ, ëɳíáݳϳÝ, ýÇÝÝá-áõÛÕáõñ³Ï³Ý,
ÇÝãå»ë ݳ¨ ²ýñÇϳÛÇ, гñ³í³ÛÇÝ ²Ù»ñÇϳÛÇ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ É»½áõÝ»ñáõÙ:
Ðݹ»íñáå³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ µ³é»ñÇ í»ñáÝßÛ³É ËáõÙµÝ áõÝÇ ËÇëï ë³Ñٳݳ÷³Ï ·áñͳÍáõÃÛ³Ý áÉáñï ¨, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, µÝáñáß ¿ ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íÇÝ, ÙÇÝã¹»é ï³ñµ»ñ É»½í³ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇÝ å³ïϳÝáÕ ³ñ¨»ÉÛ³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ
å³ïÏ»ñÁ µáÉáñáíÇÝ ³ÛÉ ¿: ²Ûëï»Õ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý ³Ûë ÙÇçáóÁ
ѳٳѳí³ë³ñ Ï»ñåáí ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ½³Ý³½³Ý µÝáõÛÃÇ ëï»Õͳ·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ,
³Û¹ Ãíáõ٠ݳ¨ Ëáѳ÷ÇÉÇëá÷³Û³Ï³Ý »ñÏ»ñáõÙ:
гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ »Ý Ï»Ýë³Ï³Ý Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ã³÷áñáßÇãÝ»ñ ¨ áõÝ»Ý ã³÷³½³Ýó ɳÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý áÉáñï: ²ñ¨»ÉÛ³Ý Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ É»½íáõÙ, µÝ³Ï³Ý³µ³ñ, ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõÝ»ó»É »Ý ½³ñ·³óÙ³Ý
Çñ»Ýó Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: È»½í³µ³ÝÝ»ñÁ, É»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÁ ùÝÝ»Éáí áñå»ë Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ, ѳݷ»É »Ý ³ÛÝ »½ñ³Ï³óáõÃÛ³Ý, áñ ·»Ý»ïÇϳϳÝ
³éÝãáõÃÛáõÝÝ»ñ ãáõÝ»óáÕ É»½áõÝ»ñáõ٠ϳñ»ÉÇ ¿ ѳݹÇå»É ÙǨÝáõÛÝ Ï³Õ³å³ñÝ»ñÇ:
²é³í»É ¨ Ñ³×³Ë³Ï³Ý »Ý µ³é³ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁª ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, áñáÝù ǵñ¨
Ñݳ·áõÛÝ Ó¨ ³í»ÉÇ µÝáñáß »Ý µ³ñµ³éÝ»ñÇÝ, ù³Ý ·ñ³Ï³Ý É»½íÇÝ: ÆÝãå»ë ÝßáõÙ ¿
53
Özkan B., Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarların Sözlükbirimsel, Dizgesel ve Metinsel Görünümleri,
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/4, Fall
2010, s. 565.
54 Буранова М., Структурно-семантические особенности редупликативных слов в английском и
узбекском языках : Дис. канд. филол. наук : 10.02.02 Ташкент, 144 с. РГБ ОД, 61:83-10/696 1982.
55
Moravscik E., Reduplicative constructions, Universals of Human language vol. 3, California, Stanford
University Press, p. 297-334.
56
Èâàíîâà Ò., Ôóíêöèîíèðîâàíèå ïàðíûõ ñëîâîñî÷åòàíèé êàê ñàìîñòîÿòåëüíûõ åäèíèö, Èçâåñòèÿ Ðîññèéñêîãî
ãîñ. óíèâ. èì. À. È. Ãåðöåíà, N 63-1/2008, ñ. 115.
19
ٻͳÝáõÝ É»½í³µ³Ý ¶. ꨳÏÁ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ ϳ٠ë³Ï³íáõÃÛáõÝÁ ³Ýϻݹ³Ý ¿ ¹³ñÓÝáõÙ ·ñ³Ï³Ý É»½áõÝ ¨ Áݹѳϳé³Ïݪ Ýñ³Ýó ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ ϻݹ³ÝáõÃÛáõÝ ¿ ï³ÉÇë ·ñ³Ï³Ý É»½íÇÝ57: ´³é³ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ, áñå»ë µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ÙÇçáó, ·áñͳ¹ñíáõÙ ¿ ËáëùÇÙ³ë³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý åɳÝáõÙ:
гñ³¹ñáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³Ý³ËÝ³Ï³Ý ï»ë³ÏÝ ¿, »ñµ ÙǨÝáõÛÝ µ³éÇ Ï³Ù µ³é³ñÙ³ïÇ
ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ ϳ½ÙíáõÙ ¿ Ýáñ µ³é ϳ٠ÇÙ³ëï³ÛÇÝ »ñ³Ý· ¿ ïñíáõÙ µ³éÇÝ: Àëï
³Û¹Ùª ÉÇÝáõÙ »Ý ÏñÏݳíáñ ·á۳ϳÝ, ÏñÏݳíáñ ³Í³Ï³Ý, ÏñÏݳíáñ ٳϵ³Û, ÏñÏ-
ݳíáñ Ó³ÛݳñÏáõÃÛáõÝ:
Ȭ
ÙÇ
ß³ñù
Ãáõñù
É»½í³µ³ÝÝ»ñ
³Ý¹ñ³¹³Ó»É
»Ý
Ãáõñù»ñ»ÝÇ
ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ÏñÏݳíáñ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ë³Ï³ÛÝ ³Ûëûñ ¿É Ýñ³Ýó
áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ¹»é¨ë ãÏ³Ý Ñëï³Ï ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñ, ï³ñ³Ýç³ïáõÙÝ»ñ ¨
ÝáõÛÝÇëÏ »½ñ»ñÇ ³é³ÝÓݳóÙ³Ý ËݹñáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ ÙdzëÝ³Ï³Ý Ùáï»óáõÙ:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ ѳñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ ãϳÝ
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ. ÝϳïíáõÙ ¿ ѳñ³¹Çñ µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ
ÝáõÛݳϳݳóáõÙ Ù»Ï É»½í³Ï³Ý »ñ¨áõÛÃÇ ¨ ï»ñÙÇÝÇ (İkileme) Ý»ñùá: гñÏ »Ýù
ѳٳñáõÙ Ýß»É, áñ Ñ³Û É»½í³µ³Ý³Ï³Ý ÙÇïùÁ Ñëï³Ï ï³ñ³Ýç³ï»É ¿ ѳñ³¹Çñ
µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ É»½í³Ï³Ý »ñ¨áõÛÃÝ»ñÁ, ïí»É ¹ñ³Ýó µÝáõó·ñ»ñÁ ¨
ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñÁ: Ð³Û É»½í³µ³ÝÝ»ñÁ µ³ñ¹áõÃÛáõÝ Ï³Ù µ³ñ¹ µ³é»ñ »Ý ë³ÑÙ³ÝáõÙ
»ñÏáõ ϳ٠³í»ÉÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ó¨áõÛÃÝ»ñÇ, µ³é»ñÇ ÏóáõÙáí ϳ٠ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ
ϳ½Ùí³Í µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù áõÝ»Ý Ù»Ï ÁݹѳÝáõñ ß»ßï: ØÇ ËáõÙµ ѳÛ
É»½í³µ³ÝÝ»ñ
µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÝ,
Áëï
Ó¨³µ³Ý³ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý
ϳéáõÛóÇ,
µ³Å³ÝáõÙ »Ý »ñÏáõ ËٵǪ í»ñÉáõÍ³Ï³Ý ¨ ѳٳ¹ñ³Ï³Ý58, ÇëÏ Ù»Ï ³ÛÉ ËáõÙµª »ñ»ùª
³é³ÝÓݳóÝ»Éáí í»ñÉáõͳϳÝ, ѳٳ¹ñ³Ï³Ý ¨ ѳå³í³Ï³Ý ï»ë³ÏÝ»ñÁ59: ¶.
ꨳÏÁ
³é³ÝÓݳóÝáõÙ
¿
Ȗ쇛
»Ýóï»ë³Ïª
ÇëϳϳÝ
¨
³ÝÇëϳϳÝ
µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñ: ²ÝÇëÏ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÁ ϳ½ÙíáõÙ ¿ Çñ³ñ Ñ»ï ß³ñ³ÑÛáõëáñ»Ý
ϳåí³Í µ³é»ñÇ µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÇó: ÜÙ³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÉÇÝáõÙ »Ý ÏñÏݳíáñ,
µ³ÕÑÛáõë³Ï³Ý ¨ Ïó³Ï³Ý60:
Àëï Ãáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñǪ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ ÙǨÝáõÛÝ µ³éÇ Ù»ÏÇó ³í»É ³ñï³ë³ÝáõÃÛáõÝÝ ¿, áñÁ ËÙµ³íáñíáõÙ ¿ Áëï ÑáÙ³ÝÇß³ÛÇÝ, ѳϳÝÇß³ÛÇÝ, ÷á˳ϻñåí³Í
ß³ñùÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ61: ²ÛëÇÝùÝ,
57
58
59
ïíÛ³É ¹»åùáõÙ Ñëï³Ï ã»Ý ï³ñµ»ñ³ÏíáõÙ
ê¨³Ï ¶., ijٳݳϳÏÇó ѳÛáó É»½íÇ ¹³ëÁÝóó, ºñ¨³Ý, ºäÐ Ññ³ï., 2009, ¿ç 152:
êáõùdzë۳ݲ., Ýßí.³ßË., ¿ç 232:
æ³ÑáõÏÛ³Ý ¶., ²Õ³Û³Ý ¾., ²é³ù»ÉÛ³Ý ì., øáëÛ³Ý ì., гÛáó É»½áõ, I Ù³ë, ² åñ³Ï, ºñ¨³Ý,
ÈáõÛë, 1980, ¿ç 384:
60
ê¨³Ï ¶., ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:
61
Ergin M., Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak, 2001, s. 377.
20
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ Ý»ñϳ۳óíáõÙ »Ý áñå»ë
ÙǨÝáõÛÝ µ³éÇ Ù»ÏÇó ³í»ÉÇ ÏáÕù ÏáÕùÇ ÏÇñ³éáõÙ, (Ç ¹»åª µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ û°
·áñͳé³Ï³Ý,
û°

¨
û°
ß»ßï³¹ñáõÃÛ³Ý
ï»ë³ÝÏÛáõÝÝ»ñÇó
ÙÇÙÛ³ÝóÇó
ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý):
Âáõñù»ñ»ÝÇ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, Áëï Ãáõñù Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ, ÑÇÙݳϳÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý »ñ»ù ·áñͳéáõÛÃ. ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ýª ÇÙ³ëïÇ áõŷݳóáõÙ, Ñá·Ý³ÏÇáõ-
ÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ ¨ 勉ϳÝáõÃÛáõÝ: ²Ûëå»ë ûñÇݳϪ kara kara gözler (kara - ë¨, ³Í³Ï³Ý) ë¨ ë¨ ³ãù»ñ, ³Ûëï»Õ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ÇÙ³ëïÇ áõŷݳóáõÙ, kapı kapı dolaştım (kapı- ¹áõé) ¹éÝ»¹áõé ßñç»óÇ, ³ÛëÇÝùÝ ³éϳ ¿ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý
·³Õ³÷³ñ, koşa koşa – í³½»Éáí, gide gide - ·Ý³Éáíª (koşmak - í³½»É, gitmek - ·Ý³É),
³ÛëÇÝùݪ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ï¨³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ:
Âáõñù
Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ
Ù»Ï
³ÛÉ
ËáõÙµ
í»ñÁ
ß³ñ³¹ñí³Í
ÇÙ³ëï³ÛÇÝ
³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ³í»É³óÝáõÙ ¿ ݳ¨ ÁݹѳÝñáõÃÛ³Ý ¨ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý
Ùdzëݳµ³ñ ϳï³ñÙ³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñÁ, ûñÇݳϪ iyi kötü /ɳí í³ï, düşe kalka /
ÁÝÏÝ»Éáí í»ñ ϻݳÉáí, ë³Ï³ÛÝ ³Ñ³ ³Ûëï»Õ ³ñ¹»Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ Ùdz˳éÝíáõÙ
»Ý ѳۻñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ´³ñ¹áõÃÛ³Ý Ù»ç ÙïÝáÕ µ³Õ³¹ñÇãÁ ϳÙ
³ñÙ³ï³Ï³Ý µ³éÁ ÇÙ³ëï³µ³Ýáñ»Ý ÇÝã-áñ ï»Õ³ß³ñÅ ¿ ϳï³ñáõÙ, Ýñ³ ³½³ï
ÇÙ³ëïÁ
í»ñ³ÍíáõÙ
¿
ϳËÛ³É
ÇÙ³ëïÇ:
²ÛÉ
Ï»ñåª
µ³ñ¹áõÃÛ³Ý
ÇÙ³ëïÁ
62
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÇÙ³ëïÝ»ñÇ ëáëÏ Ù»Ë³ÝÇÏ³Ï³Ý ·áõÙ³ñÁ ã¿ :
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ µ³ñ¹áõÃÛáõÝ É»½í³Ï³Ý »ñ¨áõÃÝ ³é³í»É ³ÏïÇíáõÃÛáõÝ
¿
óáõó³µ»ñáõÙ
ѳïϳå»ë
µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý
áÉáñïáõÙ:
Âáõñù
É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ ÙÇ Ù³ëÝ ³ÛÝ ¹Çï³ñÏáõÙ ¿ ݳ¨ Ó¨³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ï»ùëïáõÙ63:
´³ñ¹áõÃÛ³Ý
ÙÇçáóáí
ϳ½ÙíáõÙ
»Ý
·á۳ϳÝÝ»ñ,
³Í³Ï³ÝÝ»ñ,
ٳϵ³ÛÝ»ñ,
Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ³ñï³Ñ³Ûï»É ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳ÝÁ:
гïϳÝß³Ï³Ý ¿ ݳ¨, áñ ·ñ»Ã» µáÉáñ É»½áõÝ»ñáõÙ É»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÇ
ë³ÑÙ³ÝÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ÏÇñ³éíáõÙ »Ý µ³½Ù³ÃÇí ï»ñÙÇÝÝ»ñ, ûñÇݳÏ` éáõë»ñ»ÝáõÙ û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ª óäâîåíèå, ñëîâîóäâîåíèå, ïîâòîð, ïîâòîðåíèå, ñî÷åòàíèå, ïàðíîå ñî÷åòàíèå,
ãåìèíàöèÿ, ðåäóïëèêàöèÿ, äóïëèêàöèÿ, ³Ý·É»ñ»ÝáõÙª reduplication, repetition, reiteration,
gemination, rime word, ablaut words, ûëٳݻñ»ÝáõÙª atf - ş tefsir î, ųٳݳϳÏÇó
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙª çift sözler, hendiadyoin, ikiz kelime, ikizleme, katmerleme, kelime koşması,
koşaç, koşma, reduplikasyon, sıralama, söz yığımı, tekrar, yineleme, ikileme, hediadyoin, tekrar-
62
63
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 137:
Özkan B., Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarlar, Internatiomal Periodical for the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic, Volume 6/1, Turkey, 2011, p. 1577 -1594.
21
lama, pekiştirmeli sıfat64: ÂÛáõù³Ï³Ý ³ÛÉ É»½áõÝ»ñáõÙ û·ï³·áñÍíáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É ï»ñÙÇÝÝ»ñÁª koş söz, qos söz, cüft söz, cüft tekrar söz, tekrariy söz, narın demdek adı, xos xadıl sös
¨ ³ÛÉÝ65.
ÎñÏÝáõÃÛáõÝÁ É»½í³Ï³Ý áñ¨¿ ï³ññǪ (ÙdzíáñÇ) ÑÝãÛáõÝÇ, ³ñÙ³ïÇ, µ³éÇ,
¹³ñÓí³ÍùÇ, ·ñ³íáñ ï»ùëïáõ٠ݳ¨ ï³éÇ, ÏñÏÝ³Ï (»ñÏáõ, »ñµ»Ùݪ ³í»ÉÇ) ·áñͳÍáõÙÝ ¿, Ù»ÏÇó ³í»ÉÇ ³ñï³ë³ÝáõÃÛáõÝÁª ³ñï³ë³Ý³Ï³Ý, µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý, ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ϳ٠á×³Ï³Ý Ýϳï³éáõÙÝ»ñáí: Àëï ³Û¹Ùª ÉÇÝáõÙ »Ý
ÏñÏÝ³Ï ÑÝãÛáõÝÝ»ñª ÏñÏݳÑÝãÛáõÝÝ»ñ, ³ñÙ³ï³ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñ, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý
ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñ, á×³Ï³Ý ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ:
ÎñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ
(repetition,
å³ñ½
µ³é»ñÇ,
reduplication,
³é³ÝÓÇÝ
hendiadyoin,
ËáõÙµ
ϳ½ÙáÕ
ikileme),
Ç
µ³é»ñ
áõ
µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý, áñáÝù Ý»ñϳ۳ÝáõÙ »Ý ǵñ¨ ï³ñµ»ñ ï³ññ»ñÇ (µ³é,
ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ó¨áõÛÃ, ³Í³Ýó, ëϽµÝ³ÑÝãÛáõݪ ëϽµÝ³ï³é, µ³éÇ ëϽµÝ³Ù³ë ¨ ³ÛÉÝ)
ѳٳÏóáõÙª µ³Õ³¹ñáõÙ: ÎñÏÝáõÃÛáõÝÁ µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝ Ï³Õ³å³ñáÕ ï³ññ»ñÁ
ÏáãíáõÙ »Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñ66:
ØÇ ß³ñù É»½áõÝ»ñáõÙ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ݳ¨ áñå»ë ¹ÇÙ³íáñ ϳÙ
³Ý¹»Ù µ³Û³Ó¨»ñÇ ï³ñµ»ñ³ÏÙ³Ý ÙÇçáó, ûñÇݳϪ Ñáõݳñ»ÝáõÙ, ɳïÇÝ»ñ»ÝáõÙ,
ÇÝãå»ë ¨ ³ÛÉ É»½áõÝ»ñáõÙ, áñáß µ³Û³Ó¨»ñ ϳ½ÙíáõÙ »Ý ³ñÙ³ïÇ Ï³Ù Ýñ³ ÙÇ Ù³ëÇ
ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ, ÇÝãå»ëª Ñáõݳñ»Ý lei' po «ÃáÕÝáõÙ »Ù», leloipa «ÃáÕÇ», ɳïÇÝ»ñ»Ý` do
«ï³ÉÇë »Ù», dedi «ïí»óÇ», curro «í³½áõÙ »Ù», cucurri «í³½»óÇ», fallo «Ë³µáõÙ »Ù»,
fefelli «Ë³µ»óÇ», ë³ÝëÏñÇï` jan «Íݻɻ, jajan «ÍÝí»É» ¨ ³ÛÉÝ:
Ö³åáÝ»ñ»ÝáõÙ µ³éÇ Ï³Ù ³ñÙ³ïÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ ϳ½ÙíáõÙ ¿ Ñá·Ý³ÏÇ Ó¨:
¶ñ³µ³ñÛ³Ý Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ áõÝ»Ýù ÙdzÛÝ Ù»Ï µ³Û, áñÇ ³ÝóÛ³É Ï³ï³ñÛ³ÉÁ ϳ½ÙíáõÙ ¿
³ñÙ³ïÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ` ³éݻ٠«³ÝáõÙ »Ù», ³ÝóÛ³É Ï³ï³ñ۳ɪ ³ñ-³ñ-Ç: γñáÕ »Ýù
÷³ëï»É, áñ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ ã³÷³½³Ýó µ³½Ù³ï»ë³Ï ¿ û° Ó¨áí, û° ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñáí ¨ ·ñ»Ã» µáÉáñ É»½áõÝ»ñáõÙ ³é³í»É ϳ٠å³Ï³ë
ã³÷áí ³éϳ ¿67:
Âáõñù»ñ»ÝÇ ½³ñ·³óÙ³Ý Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ÷áõÉáõÙ ¨ë ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³Ù»Ý³·áñͳͳϳÝ, Ï»ÝëáõÝ³Ï É»½í³Ï³Ý »ñ¨áõÛÃÝ»ñÇó »Ý: ÎñÏÝáõÃÛáõÝÁª áñå»ë µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ³é³í»É ³ñ¹Ûáõݳí»ï ÙÇçáó µ³½Ù³ÃÇí ϳճå³ñ³Ý»ñáí, ɳÛÝáñ»Ý
ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ: ¸ñ³Ýù ɳÛÝáñ»Ý ·áñͳÍíáõÙ »Ý û°
64
Böler T., Çaştani Bey Hikayesindeki İkilemeler ve Türkçede İkilemelerin Eskiliği Meselesi, İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Dergisi No. 5025, C. XLII, İstanbul 2011, s. 33.
65
Güner-Dilek F., Altay Türkçesindeki İkilemeler, Bilig, 2004, s. 83.
66
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., гۻñ»Ý³·Çï³Ï³Ý µ³é³ñ³Ý, ºñ¨³Ý, г۳ëï³Ý, 1987, ¿ç 75:
67
²Õ³Û³Ý ¿., È»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ý»ñ³ÍáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, سÏÙÇÉ³Ý ²ñÙ»Ýdz, 2009, ¿ç 182:
22
·»Õ³í»ëï³Ï³Ý, û° ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íáõÙª ËáëùÇÝ ³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¨ Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ÷á˳Ýó»Éáõ Ýå³ï³Ïáí:
Àëï ÙÇ ËáõÙµ Ãáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñǪ Ãáõñù»ñ»ÝÇ
³é³çÇÝ Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñáõÙª µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý (Göktürk Yazıtları) ¨ ûñÑáÝÛ³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñáõÙ (Orhon Yazıtları)68 ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÃÇíÁ ѳëÝáõÙ ¿
15-Ç69, áñÁ µ³í³Ï³Ý Ù»Í ÃÇí ¿ í³Õ ßñç³ÝÇ Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ²í»ÉÇÝ, ´ÇÉ·»
ø³·³ÝÇÝ ÝíÇñí³Í ûñÑáÝÛ³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÁ ëÏëíáõÙ ¿ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝ å³ñáõݳÏáÕ
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ùµ. Tengri teg tengride bolmuş Türk bilge kagan..70. ²ëïÍáõ å»ë ²ëïÍáõó
»Õ³í ÇÙ ´ÇÉ·Ç ø³·³ÝÁ: Ø. ø³ß·³ñÇÇ «ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ µ³é³ñ³ÝáõÙ»
("Divanü Lügat-i Türk") ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁݹѳÝáõñ ÃÇíÁ ѳëÝáõÙ ¿ 162-Ç71:
«øáõó¹·áõ ´ÇÉÇ·» µ³ñáÛ³Ëñ³ï³Ï³Ý »ñÏáõÙ ("Kutadgu Bilig")ª197-Ç72, ÑÇÝ áõÛÕáõñ-
»ñ»ÝáõÙ (Eski Uygur Türkçesinde İkilemeleri)ª 262-Ç73, «øÁë³ëÛáõ-Ç ¿ÝµÇÛ³» ("Kısasü-ı
Enbiya")74,
«Ü»ÑçÛáõÉ
ü»ñ³¹Çë»
å³ñëÏ»ñ»Ý-ÙáÝÕáÉ»ñ»Ý-ÃÛáõñù»ñ»Ý
("Mukaddimetü'l-Edeb")75,
("Nehcü'l-Ferâdîs"),
µ³é³ñ³ÝáõÙ
13-ñ¹
¹³ñÇ
³ñ³µ»ñ»Ý-
«Øáõù³¹ÇÙ»ÃÃÛáõÉ
¾¹»µ»
Ëáñ»½ÙÛ³Ý ßñç³ÝÇ ëï»Õͳ·áñÍáõÃÛáõÝáõÙ ³ñ¹»Ý ÇëÏ
ѳݹÇåáõÙ »Ýù µ³½Ù³ÃÇí µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ûñÇݳϪ mal mülk / áõÝ»óí³Íù, ev bark/
ïáõÝ ï»Õ, ÁÝï³ÝÇù, »ñ»Ë³, kız kadın / ëáíáñ³µ³ñ Ç·³Ï³Ý ë»éÇ »ñ»Ë³Ý»ñ ¨ ã³÷³Ñ³ëÝ»ñ, geceli gündüzlü / ·Çß»ñ ó»ñ»Ï, derlemek toparlamak / ѳí³ù»É å³Ñ»É, altun
kümüş /áëÏÇ - ³ñͳÃ, óÝϳñÅ»ù Çñ»ñ, arkış tirkiş (kervanlar) /ù³ñ³í³ÝÝ»ñ, at kü (ad
ve ün) / ÷³éù áõ å³ïÇí, iş küş ( iş güç ) / Ù³ëݳ·ÇïáõÃÛáõÝ ½µ³ÕÙáõÝù, Ó»éùÇó »Ï³Í
³ß˳ï³Ýù, yok çıyag / fakir sefil /Ë»Õ× áõ Ïñ³Ï, iç taş - iç diş /Ý»ñë áõ ¹áõñë, inili içili
(büyüklü küçüklü) / Ù»Í ÷áùñ, öl yit ( olmek ve kaybolup gitmek) / Ù»éÝ»É ·Ý³É, Ù»éÝ»É
åñÍÝ»É, kız koduz ( kızlar ve kadınlar) / ϳݳÛù ¨ ³ÕçÇÏÝ»ñ, kün kul (cariye ve erkek köle)/
ëïñáõÏ-ëïñÏáõÑÇ, yabız yablak - (sefil perişan) / Ë»Õ× áõ Ïñ³Ï, baglar bodun ( beyler ve
halk) / å³ñáÝÝ»ñ ¨ ÅáÕáíáõñ¹76:
Tekin T., İkilemler Orhot Yazıtları, Kül Tigin, Bilge Kagan, Tunyukuk, İstanbul, Yıldız Yayınları, 2003, s.
15-17.
69
Aydın E., Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler, TDK, S. 544, Nisan 1997, s. 417-421.
70
İlhan N., Zamana Hükümdar Olmak, Türk Dili, S. 590, s.175. Orkun H., Orhun Yazıtları, İstanbul, 1936, s.
22-24
71
Sev G., Divanü Lügat-i Türkte İkilemeler, Türk Dili, S.634, Ankara, 2004, s. 497-510.
72
Ölmez Z., Kutadgu Biligde İkilemeler, Ankara, Türk Dili Araştırmaları, 1997, s. 19-40.
73
Sen S., Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler, Samsun, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
74
Talu F., Kısasül Enbiyada İkilemeler, Mersin, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
75
Erdem M., Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine, Bilig, S. 33, Bahar, 2005, s. 189-225.
76
Tekin T., Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, İstanbul, 2003, s. 194-195.
23
68
´»ñ»Ýù ûñÇÝ³Ï Ñ³ÛïÝÇ «¸»¹» øáñùáõ¹» ("Dede Korkut Destanları")77 ¿åáëÇó.
''Tavla tavla şahbaz atlarına bindiler, katar katar kızıl develerini yetdiler. Ünüm anlan bigler
sözüm dinlen bigler, yata yata yanumuz ağırdı, av avlayalım, sığın geyik yıkalum, kayıdalum
otağımıza düşelüm, yiyelüm içelüm hoş kiçelüm'' 78. «ÊáõÙµ - ËáõÙµ ó·³íáñ³Ï³Ý ÓÇ»ñÁ
Ñ»ÍÝ»óÇÝ, ß³ñù - ß³ñù ϳñÙÇñ áõÕï»ñÇÝ Ï»ñ³Ïñ»óÇÝ: ö³éùë ѳëϳóáÕ µ»·»ñ,
Ëáëùë ÉëáÕ µ»·»ñ, ËáݳñÑí»Éáí å³ïí»óÇÝ, áñë ³Ý»Ýù, å³Ëñ³ - »ÕÝÇÏ µéÝ»Ýù,
Ù»ñ ûóËáõÙ Ýëï»Ýù, áõï»Ýù-ËÙ»Ýù, Ù»½ É³í ½·³Ýù¦:
Âáõñù É»½í³µ³Ý ². ¶³µ³ÇÝÇ Ï³ñÍÇùáí áõÛÕáõñ»ñ»ÝáõÙ Ç ëϽµ³Ý» ÝÙ³ÝûñÇÝ³Ï Ï³éáõÛóÝ»ñÇ ÃÇíÁ ß³ï ¿ »Õ»É: ²Ûë ųٳݳϳßñç³ÝáõÙ ëÏëáõÙ ¿ áõÅ»Õ³Ý³É ûï³ñ É»½áõÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ79: Âáõñù»ñÝ, áõÛÕáõñ»ñ»Ý µ³é»ñÇ Ñ»ï ѳٳï»Õ ÏÇñ³é»Éáí ûï³ñ É»½áõÝ»ñÇó ÷á˳é³Í µ³é»ñ, ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç »Ý ¹ñ»É ٻͳù³Ý³Ï ѳñ³¹Çñ ϳճå³ñ³Ý»ñ: àõÛÕáõñ³Ï³Ý ·ñ»ñáõ٠ѳݹÇåáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É
Ó¨»ñÁª aş içgü (yiyecek içecek ) / áõï»ÉÇù - ËÙ»ÉÇù, ulug kiçig (büyük küçük ) / Ù»Í - ÷áùñ,
edgü yabız (iyi kötü) / ɳí - í³ï, akru akru (çok yavaş, ağır ağır) / ß³ï ¹³Ý¹³Õ, anta anta
(derhal, hemen) / ³ÝÙÇç³å»ë, yana yana (tekrar tekrar) / ÝáñÇó áõ ÝáñÇó, Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ
Ñ»ï¨Çó, adın adın (çok farklı ) / ï»ë³Ï - ï»ë³Ï, ß³ï ï³ñµ»ñ, basa basa (çok sonra) /
ß³ï Ñ»ïá, çin kirtü (doğru hakiki) / ×Çßï áõ Çñ³Ï³Ý, hua çiçek (çiçek) / ͳé - ͳÕÇÏ,
kalp öd / ųٳݳÏ, ¹³ñ, ¹³ñ³ßñç³Ý, ßñç³Ý, körk mengiz (beniz, görünüş, yüz) / ¹»ÙùÇ
·áõÛÝ, ï»ëù, gönül kalp / ëÇñï, ağı barım (servet varlık) / áõÝ»óí³Íù, ϳñáÕáõÃÛáõÝ, öküş
telim (çok) / ß³ï, köz karak (göz) / ³ãù, küç erdem (güç, kuvvet, erdem) / áõÅ, ѽáñáõÃÛáõÝ,
yolçı yerçı (kılavuz) / ½ñáõó³ñ³Ý, otaçı emçı (doktor) / µÅÇßÏ (ù³Ù³Ññ³Ï³Ý ÑÝã»ñ³Ý·áí
³Ýѳñ·³ÉÇó)80:
γñ³Ë³ÝÛ³Ý ßñç³ÝáõÙ ¨ë É»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÁ ËÇëï ï³ñ³Íí³Í ¿ »Õ»É:
²Ûëï»Õ ϳñáÕ »Ýù ѳݹÇå»É Ñ»ï¨Û³É Ó¨»ñÇ, ûñÇݳϪ ukuş bilig (akıl bilgi) / Ë»Éù -
ÇÙ³ëïáõÃÛáõÝ, iş tuş (eş dost) / ÁÝÏ»ñ - µ³ñ»Ï³Ù, ulug kiçig (büyük küçük) / Ù»Í áõ
÷áùñ81:
²Ûë ßñç³ÝÇó ³í³Ý¹í³Í ÙÇ ß³ñù ϳճå³ñ³Ý»ñ ·ñ»Ã» ÝáõÛÝáõÃÛ³Ùµ ѳݹÇåáõÙ »Ý ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ: ¸ñ³Ýó ÏáÕùÇÝ Ï³Ý ³ÛÝåÇëÇù, áñáÝù »ÝóñÏí»É »Ý áñáß³ÏÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ82: àñáß µ³é»ñ áñå»ë É»½í³77
Şen S., Dede Korkut Destanlarında Aralıklı İkilemeler, Türk Dili, S. 557, Ankara, 1998, s. 464-470.
Ergin M., Dede Korkut Kitabı, cilt I, S. 95-96, Ankara, 1958, s. 117.
79
Gabain A., Eski Türkçenin Grameri, Ankara, TDK, 2000, s. 108-109.
80
Caferoğlu A., Eski Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1968.
81
Aksan D., Türkçenin sözvarlığı, Ankara, Engin Yayın Dagıtım Organizasyon, 1996, s.15-16.
82
Çağatay S., Uygurcada hendiadyoinler, Türk lehçeleri üzerine denemeler, Ankara, Ankara Dil ve Tarih
Fakültesi Yayınları, 1942, s. 29-65.
24
78
Ï³Ý ³é³ÝÓÇÝ Ùdzíáñ ³Ûɨë ÏÇñ³é³Ï³Ý ã»Ý ¨ ã»Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï,
ë³Ï³ÛÝ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ï»ëùáí ɳÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ áõÝ»Ý83:
Âáõñù Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñǪ ûٳÛÇ Ñ»ï ϳåí³Í ë³Ï³í³ÃÇí áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñáõ٠ѳݹÇåáõÙ »Ýù µ³½Ù³ÃÇí ÏñÏݳíáñÝ»ñ ¨ ѳñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó
ÙÇ Ù³ëÁ É»½íáõÙ ³ÛÉ¨ë ·áñÍ³Í³Ï³Ý ã¿, ûñÇݳϪ yir sub (yer ve su) / ï»Õ áõ çáõñ, akuru
akuru (yavaşça, sesizce, yavaşçacık) / ¹³Ý¹³Õ - ¹³Ý¹³Õ, ³ÝÓ³ÛÝ, ϳٳó, adruk adruk
(ayrı ayrı) /³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ, eb bark / ïáõÝ - ï»Õ, ÁÝï³ÝÇù-»ñ»Ë³, kız kadın /
ëáíáñ³µ³ñ Ç·³Ï³Ý ë»éÇ »ñ»Ë³Ý»ñ ¨ ã³÷³Ñ³ëÝ»ñ84: ê³Ï³ÛÝ ¹ñ³ Ñ»ï ÙdzëÇÝ
Ï³Ý Ý³¨ µ³½Ù³ÃÇí Ï»ÝëáõÝ³Ï Ó¨»ñ` mal mülk / áõÝ»óí³Íù, geceli gündüzlü /·Çß»ñ
ó»ñ»Ï, derlemek toparlamak / ѳí³ù»É å³Ñ»É ¨ ³ÛÉÝ։ ²Ñ³ ³Ûëï»Õ ѳٳųٳݳÏÛ³ ùÝÝáõÃÛáõÝÝ û·ÝáõÙ ¿ µ³ó³ïñ»É ³ÛÝ µ³½Ù³ÃÇí ϳճå³ñ³Ý»ñÇ ·áÛáõÃÛáõÝÁ,
áñáÝó µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ áñå»ë ³é³ÝÓÇÝ É»½í³Ï³Ý Ùdzíáñ ³Ûɨë ÏÇñ³é³Ï³Ý ã»Ý ¨
ã»Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï, ë³Ï³ÛÝ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý Ï³½Ùáõ٠ɳÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ
áõÝ»Ý: »ٳÛÇ Ñ»ï ϳåí³Í ß³ï Ñ»ï³ùñùÇñ É»½í³Ï³Ý ÷³ëï»ñ »Ý å³Ñå³Ýí»É
Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ: ¸ñ³Ýóáõ٠ϳñ»ÉÇ ¿ ·ïÝ»É ³ÛÝåÇëÇ µ³é³ß»ñï, áñÁ
¹áõñë ¿ Ùݳó»É ųٳݳϳÏÇó ·ñ³Ï³Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇó, µ³Ûó ³é³Ýó ÇÙ³ëïÇ ÷á÷áËٳݪ å³Ñå³Ýí»É ¿ µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ ¨, áñáÝù, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, ÑÇÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý
ßñç³ÝÇ µ³é»ñ »Ý85:
²ÛëåÇëáí, ÙÇçÇÝ ¨ ³ñ¨»ÉÛ³Ý ë¨ÍáíÛ³Ý ßñç³ÝÝ»ñÇ µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ (Orta ve
Doğu Karadeniz) ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ï»ëùáí å³Ñå³Ýí»É ¿ adak adak µ³éÁ, áñÁ ÑáÙ³ÝÇß ¿
adım adım, azar azar ÏñÏÝáõÃÛ³ÝÁ ¨ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ª ùÇã ù³Ý³ÏáõÃÛ³Ùµ, ù³ÛÉ ³é ù³ÛÉ,
¹³Ý¹³Õ (adak < ayak µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý ͳ·Ù³Ý µ³éÁ Ý»ñϳÛáõÙë å³Ñå³Ýí»É ¿
Âáù³ÃÇ µ³ñµ³éáõÙ hÇÝ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ï³ñµ»ñ³Ïáí «»ñ»Ë³ÛÇ ³é³çÇÝ ù³ÛÉ
ÇÙ³ëïáí»):
ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ ï»ëùáí å³Ñå³Ýí»É ¿ ÑÇÝ ÃÛáõñù»ñ»Ýáõ٠ѳݹÇåáÕ yal µ³ÛÁª
yalbır yalbır, yalap yalap, yalp yulp, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ÷³ÛÉ»É, ßáÕßáÕ³É ¨, Áëï ¿áõÃÛ³Ý,
ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ parlamak, ışıldamak ÷³ÛÉ»É µ³éÇ ÑáÙ³ÝÇßÝ ¿
86
: ²Û¹-
åÇëÇ Ù»Ï ³ÛÉ ûñÇÝ³Ï ¿ ݳ¨ ÑÇÝ Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ѳݹÇåáÕ basa basa / ³Ý¹³¹³ñ,
83
Çàðèïîâà À., Ðåäóïëèêàöèÿ â àíãëèéñêîì è òóðåöêîì ÿçûêàõ, Âåñòíèê ×åëÿáèíñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî
óíèâåðñèòåòà, Фèëîëîãèÿ, Иñêóñòâîâåäåíèå, ¨ 13 (91), 2007, ñ. 31.
84
Eren H., İkiz Kelimelerin Tarihine Dair, Dil ve Tarih Fakültesi Dergisi, c. VII, s. 2, Ankara, 1949, s. 283286.
85
Akar A., Trabzon Ağzında Eski Türkçe Leksik Unsurları, Trabzon ve Çevresine Uluslararası Tarih-DilEdebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), Bildiriler, C. II, Trabzon, 2002, s. 173-193.
86
Caferoğlu A., Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1993, s. 184.
25
³ÝÁݹٻç ÏñÏݳíáñÁ, áñÝ ³é³Ýó áñ¨¿ ÷á÷áËáõÃÛ³Ý, ÝáõÛÝ ÇÙ³ëïáí å³Ñå³Ýí³Í ¿ èǽ»Ç µ³ñµ³éáõÙ:
гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï»ëùáí å³Ñå³Ýí»É »Ý ݳ¨ µ³é»ñ, áñáÝù ѳݹÇåáõÙ
»Ý ¹»é¨ë سÑÙáõ¹ ø³ß·³ñÇǪ «ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ µ³é³ñ³ÝáõÙ», ûñÇݳϪ
kertük kürtük ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³ÝѳñÃ, »ÉáõëïÝ»ñáí å³ïí³Í:
ø³ß·³ñÇÇ µ³é³ñ³ÝáõÙ ÑÇß³ï³ÏíáõÙ ¿ kertük kemrük Ó¨áí, ϳ٠kipekip ëÕí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³å³ï³Ë³Ý kip / ïÇåÇÏ, ÝáõÛݳïÇå µ³éÁ ÏñÏÇÝ ø³ß·³ñÇÇ µ³é³ñ³Ýáõ٠ѳݹÇåáõÙ ¿ ÝáõÛÝ ÇÙ³ëïáí87:
ÎñÏÇÝ imi dimi / ɳí ÇٳݳÉ, ürük cücük /³½· áõ ï³Ï, hını hızanı / ³ÕçÇÏ, Ç·³-
Ï³Ý ë»é ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ³ñ˳ÛÇÏ Ó¨»ñ »Ý ¨ å³Ñå³Ýí»É »Ý
ÙdzÛÝ ³Û¹ ßñç³ÝÇ µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ:
Î³Ý Ý³¨ ³ÛÝåÇëÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ, áñáÝù µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ
³ÛÉ ÇÙ³ëïÝ»ñ »Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ, ûñÇݳϪ ß³ï ³ñ³· áïùÇ íñ³ áõï»É ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ şapır şapır ÏñÏݳíáñÁ ÙÇçÇÝ ¨ ³ñ¨»ÉÛ³Ý µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ Ý߳ݳÏáõÙ ¿
÷áÕ í³ëï³Ï»É: İleri geri / Ñ»ï áõ ³é³ç ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ aşağı yukarı /
í»ñ¨ - Ý»ñù¨ ¨ íÇ׳µ³Ý»É: Kaptıkaçtı ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ·ñ³Ï³Ý É»½íáõÙ áõÝÇ
§Ù»ù»Ý³ÛÇ ¨ ÃÕó˳ÕÇ ï»ë³Ï¦ ÇÙ³ëïÁ µ³ñµ³éáõÙ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ hile / ˳µ»µ³:
Çap µ³éÁ îñ³åǽáÝÇ µ³ñµ³éáõÙ å³Ñå³Ýí»É ¿ alkış çalmak / ͳ÷³Ñ³ñ»É ÇÙ³ëïáí, ÇëÏ ¶Çñ»ëáõÝÇ µ³ñµ³éáõÙ koşmak í³½»É, ÷³Ëã»É ÇÙ³ëïáí: Ô÷ã³Õ»ñ»ÝáõÙ
Ý߳ݳÏáõÙ ¿ çaba vurmak / Ó»éù Ó»éùÇ Ë÷»É: ²Ûë ÇÙ³ëïáí çap µ³éÁ å³Ñå³Ýí»É ¿
µ³½Ù³ÃÇí ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ. ÕñÕ½»ñ»ÝáõÙ` kol çabu, Õ³½³Ë»ñ»ÝáõÙª kol
şapalaktav, µ³ßÏÇñ»ñ»ÝáõÙª şabıv, óóñ»ñ»ÝáõÙª cabu88, ÇëÏ, ûñÇݳÏ, koşmak í³½»É
ÇÙ³ëïáí å³Ñå³Ñí³Í ¿ áõ½µ»Ï»ñ»ÝáõÙª çapmak, áõÛÕáõñ»ñ»ÝáõÙª çapmak, Õ³½³Ë»ñ»ÝáõÙª şabıs89, óóñ»ñ»ÝáõÙª şabıs ÓÇáõ Ùñó³í³½ù ÇÙ³ëïáí90 ¨ ³ÛÉÝ:
гݹÇåáõÙ »Ýù ݳ¨ dava daşa ÏñÏÝáõÃÛ³ÝÁ, áñï»Õ ·áñÍ áõÝ»Ýù dağ / ë³ñ, É»é
µ³éÇ Ñ»ï. ³Ûëï»Õ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ó»É v – ğ ÑÝãÛáõݳÛÇÝ ³ÝóáõÙ, ÇÝãÁ ß³ï µÝáñáß ¿
ѳïϳå»ë Õ÷ã³Õ»ñ»ÝÇÝ, ûñÇݳϪ dav - dağ, bav – bağ, sav - sağ yav – yağ ¨ ³ÛÉÝ:
´³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇ Ù³ëÝ ³ÛÝ ³ëïÇ×³Ý ¿ ³Ùñ³·ñí»É É»½íÇ µ³é³å³ß³ñáõÙ, áñ ëï³Ý³Éáí ³Ûɳµ³Ý³Ï³Ý, ³Ûɳµ»ñ³Ï³Ý ¨ ÷á˳µ»ñ³Ï³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñ
ѳٳÉñ»É ¿ ϳÛáõÝ, ³Ýóñ·Ù³Ý»ÉÇ ¹³ñÓí³ÍÝ»ñÇ (ǹÇáÙÇ) ß³ñùÁ91։
87
Mahmud K., Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, c. II (Çev. Besim Atalay), TDK Yay., Ankara, 1992, s.119.
Ercilasun A., Karıştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1, KB yay., Ankara, 1992, s. 16-17.
89
Ercilasun A., Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, s. 502-503.
90
Ganiyev F., R. Exmetyanov, H. Açıkgöz, Tatarca – Türkçe Sözlük, Kazan Moskova, İnsan Yay., 1997, s.
388.
91
Hatiboğlu V., Türk Dilinde İkilemeler, Ankara, TDK, 1971, Eren H., Ýßí.³ßË., s. 283, Demircan O.,
Aksan D.,, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yayınları, Ankara, 2000, s. 43, Çağatay S.,
26
88
ÆÝãå»ë í»ñÁ Ýß»óÇÝù, Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ
ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë Ù»Ï ÁݹѳÝáõñ É»½í³Ï³Ý »ñ¨áõÛà ¨ ÑÇÙݳϳÝáõÙ
µÝáñáßíáõÙ »Ý Ù»Ï »½ñáí: Ø»ñ ϳñÍÇùáí ë³ ëË³É Ùáï»óáõÙ ¿, ù³ÝÇ áñ Ñ³×³Ë ¨
˳é³Ýß÷áà ¿ ëï»ÕÍáõÙ É»½í³Ï³Ý ³Ûë ÇñáÕáõÃÛ³Ý ùÝÝáõÃÛ³Ý ÁÝóóùáõÙ£ àõëïǪ
³é³çÝáñ¹í»Éáí ³Ûë áõÕÕáõÃÛ³Ùµ Ñ³Û ¨ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ É»½í³µ³Ý³Ï³Ý ÙïùÇ ³é³ç
ù³ß³Í ï»ëáõÃÛáõÝÝ»ñáí áõ Ù»Ãá¹Ý»ñáí, ëáõÛÝ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ù»ç ÷áñÓáõÙ »Ýù
¹³ë³Ï³ñ·»É
Ãáõñù»ñ»ÝÇ
ÏñÏݳíáñÝ»ñ
ٻóɻ½í³Ï³Ý
ÁÙµéÝáõÙÁª
Áëï
Ó¨³ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñǪ ³é³ÝÓݳóÝ»Éáí ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ ѳëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ¨ë ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇçáóáí
µ³é³ÛÇÝ Ýáñ ÙdzíáñÝ»ñÇ ëï»ÕÍáõÙÁ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Ù»Ý³³ñ¹Ûáõݳí»ï ÙÇçáóÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿: ´áõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý ϳճå³ñ³Ó¨»ñÇ ÏáÕùÇÝ ³Ùñ³·ñí»É »Ý ݳ¨
µ³½Ù³ÃÇí Ý»ñùÇÝ ¨ ³ñï³ùÇÝ ÷á˳éÛ³É Ó¨»ñ áõ Ýáñ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ϳ½Ùí³Í
ÏñÏݳíáñÝ»ñ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÇÝãÁ ÷³ëïáõÙ ¿ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ Ý»ñϳ ÷áõÉáõÙ
¨ë µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Ûë ÙÇçáóÁ ¹»é ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ Ï»ÝëáõÝ³Ï ÙݳÉ։ ²ÛëåÇëáí, ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã³÷³½³Ýó µ³½Ù³ï»ë³Ï »Ý û° Çñ»Ýó Ó¨»ñáí ¨ û° ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñáí£
¸ñ³Ýù Ñ»ï³ùñùÇñ É»½í³Ï³Ý ÷³ëï»ñ »Ý ÇÝãå»ë ïíÛ³É É»½íÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý,
³ÛÝå»ë ¿É É»½í³á×³Ï³Ý »ñ¨áõÛÃÝ»ñÇ ùÝÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ: ²ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý Ñ³çáñ¹
·ÉáõËÝ»ñáõÙ ¹³ë³Ï³ñ·áõÙ ¨ í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý »Ýù »ÝóñÏáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁª Áëï Çñ»Ýó ÑÝãÛáõݳϳÝ, ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ ¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñǪ ³ÝÑñ³Å»ßï³µ³ñ ѳٳ¹ñ»Éáí ¹ñ³Ýó ѳۻñ»Ý ѳٳñÅ»ùÝ»ñÁ:
Uygurca Hendiadyonlar, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmalar Dergisi, S. 1, 1978, s. 97-144.
Ağakay M.., İkizlemeler Üzerine Türk Dili, c. II. 1953, s. 16-17, Vardar B., Açıklamalı Dilbilim Terimleri
Sözlüğü, ABC Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2006.
27
¶ÈàôÊ ºðÎðàð¸
ÐÜâÚàôÜ²Î²Ü öàöàÊàôÂÚàôÜܺðÆ ¸ºðÀ ÎðÎܲìàðܺðÆ ºì
вð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÆ Î²¼Ø²ìàðØ²Ü ¶àðÌÀܲòàôØ
ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ
ÃÛáõñù³·»ï-É»½í³µ³ÝÝ»ñÁ
ųٳݳϳÏÇó
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ
³é³ÝÓݳóÝáõÙ »Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ñ»ï¨Û³É ïÇå»ñÁª ÉdzñÅ»ù ÏñÏݳíáñ (полный
повтор), ÷á˳ϻñåáõÙÝ»ñ (трансформированный повтор), ¨ ëÕí³Í ÏñÏݳíáñ
(усеченный повтор), áñÝ ÁݹáõÝí³Í ¿ ݳ¨ ³Ýí³Ý»É Ù³ëݳÏÇ ÏñÏݳíáñ (÷àñòè÷-
íàÿ, äèâåðãåíòíàÿ ðåäóпëèêàöèÿ)92: Æ ¹»å, í»ñçÇÝ »ñÏáõëÁ, Áëï Ãáõñù Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ, Ùdzíáñí³Í »Ý ٻϪ ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñ (İlaveli tekrarlar) »½ñÇ
Ý»ñùá93: àñáß éáõë É»½í³µ³ÝÝ»ñ ã»Ý ÁݹáõÝáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ù³ëݳÏÇ ¨ ÉdzñÅ»ù
ï»ë³ÏÝ»ñÇ µ³Å³ÝáõÙÁ ¨ ³é³ç »Ý ù³ßáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý Ù»Ï ³ÛÉ
Ùáï»óáõÙª ÑÝãÛáõݳÛÇÝ, Ó¨áõÛóÛÇÝ, í³ÝϳÛÇÝ ¨ µ³é³ÛÇÝ94:
ÈdzñÅ»ù ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ Çñ³Ï³Ý³ÝáõÙ ¿ µ³éÇ ¨ ³ÛÝ Ï³½ÙáÕ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý
Ù³ëÝÇÏÝ»ñÇ å³ñ½ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ: ²Ûëå»ë ûñÇݳÏ, abal abal /¹³Ý¹³Õ-¹³Ý¹³Õ, abaz
abaz yürümek /³ñ³·-³ñ³·, Ù»Í ù³ÛÉ»ñáí ù³ÛÉ»É, abcal abcal yürümek / µ³¹Ç å»ë ù³Û-
É»É, acele acele / ѳåßï³å, afal afal /óñí³Í, ³Ýû·Ý³Ï³Ý, gere gere / íëï³Ñ, gergin
gergin / ³ÝѳݷÇëï-³ÝѳݷÇëï, öbel öbel /¹³Ý¹³Õ-¹³Ý¹³Õ, söğek söğek / Ù»çù
Ù»çùÇ ¨ ³ÛÉÝ£ Âáõñù Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÁ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ß³ñùÇÝ »Ý ¹³ëáõ٠ݳ¨ ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÇó ¨ Ñ³Ï³ÝÇßÝ»ñÇó ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ë³Ï³ÛÝ Ï³ñÍáõÙ »Ýù, áñ ³é³í»É Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ ¿ ¹ñ³Ýù ¹Çï³ñÏ»É Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÙ:
öá˳ϻñåí³Í
ï³ñµ»ñíáõÙ
»Ý
ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ95,
Çñ»Ýó
ݳËݳϳÝ
Ó¨Çó
ͳ·»Éáí
»ñÏñáñ¹
ÉñÇí
ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó,
µ³Õ³¹ñÇãÇ
áñ³Ï³Ï³Ý
ѳïϳÝÇßáí, áñÝ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ éÇÃÙÇÏ µ³é-³ñÓ³·³ÝùÝ ¿: ÎñÏÝáõÃÛ³Ý ³Ûë
Ó¨Ý áõÝÇ É³ÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ ¨ µÝáñáß ¿ Ãáõñù»ñ»ÝÇÝ: àñáß Ãáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñ
ѳÏí³Í »Ý ϳñÍ»Éáõ, áñ µ³Õ³¹ñáõÃÛ³Ý ³Ûë
ï»ë³ÏÁ ѳïáõÏ ¿ ÙdzÛÝ
Ãáõñù»ñ»ÝÇÝ, ¨ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ³Ûë ϳճå³ñÝ ³ÛÉ É»½áõÝ»ñ ó÷³Ýó»É ¿ µ³ó³é³å»ë
Ãáõñù»ñ»ÝÇ ÙÇçÝáñ¹áõÃÛ³Ùµ£
²Ýí³ÝÇ É»½í³µ³Ý ü»ÉÇãÇ» ´ñÇݽ»Ý ÝßáõÙ ¿, áñ ÝÙ³Ý ÏñÏݳíáñ ϳ½ÙáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ï³ñ³Íí³Í ¿ÇÝ úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý áã Ãáõñù³Ëáë µÝ³ÏãáõÃÛ³Ý É»½áõÝ»92
Moravcsik E., Reduplicative constructions, Universals of human language, Vol. 3, California, Stanford
University Press, 1978, p. 297-334.
93
Ergin M., Ýßí. ³ßË., ¿ç 379.
94
Рожанский Ф., Редупликация в Западной Африке, Основы афрканского языкознания. Морфемика.
Морфология, Москва, 2000, с. 344-412.
95
Âáõñù»ñ»ÝáõÙ ¹ñ³Ýù ËÙµ³íáñíáõÙ »Ý İlaveli tekrarlar »½ñÇ ï³Ï:
28
ñáõÙ ¨ë, ѳïϳå»ëª ѳۻñ»ÝáõÙ ¨ Ñáõݳñ»ÝáõÙ96: öá˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ
µ³é-³ñÓ³·³ÝùÁª ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ ÑÝãÛáõݳ÷áËí³Í ï³ñµ»ñ³ÏÁ, ѳݹ»ë ¿
·³ÉÇë áñå»ë »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇã97. ûñÇݳϪ para mara / ÷áÕ-ÙáÕ, ÷áÕ ¨ ³ÛÉÝ, kağıt
mağıt / ÃáõÕÃ, ÃÕûñ, ¨ ³ÛÉÝ, parti marti /Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ ¨ ³ÛÉÝ, ÝٳݳïÇå µ³Ý»ñ,
kambur zambur / Ïáõ½»Ïáõ½, bakkal çakkal /÷áùñ Ïñå³Ï, Ýå³ñ»Õ»ÝÇ Ë³ÝáõÃ, sıkı fıkı
/ëÇÉÇ µÇÉÇ ¨ ³ÛÉÝ:
²é³í»É³å»ë
ï³ñ³Íí³Í
»Ý
m
ÑÝãÛáõÝáí
ϳ½ÙíáÕ
÷á˳ϻñåí³Í
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ: È»½í³Ï³Ý ³Ûë ÇñáÕáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï³ùñùñ³Ï³Ý ¿, ù³ÝÇ áñ µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½íáõÙ m- ÑÝãÛáõÝáí µ³é»ñ ã»Ý ëÏëíáõÙ, µ³ó³éáõÃÛáõÝ ¿ ϳ½ÙáõÙ män «»ë»
¹»ñ³ÝáõÝÁ, áñÁ ͳ·»É ¿ bän Ó¨Çó: ²é³í»É áõß ßñç³ÝÇ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ mÑÝãÛáõÝáí ëÏëíáÕ µ³é»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõ٠ϳ٠÷á˳éÛ³É »Ý, ϳ٠µÝ³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÝ»ñ
»Ý, ϳ٠¿É µ³é»ñ »Ý, áñáÝó ³é³çÇÝ Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÁ ÁÝÏ»É ¿98£ ²ÛëÇÝùݪ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ m- ÑÝãÛáõÝáí ëÏëíáÕ µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý µ³é ·áÛáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ,
µáÉáñ m- ÑÝãÛáõÝáí ëÏëíáÕ µ³é»ñÁ É»½íÇ ½³ñ·³óÙ³Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ÷áõÉáõÙ ï³ñµ»ñ
É»½áõÝ»ñÇó ³ñí³Í ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý: êñ³Ýáí µ³ó³ïñíáõÙ ¿ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ,
áñ áñå»ë ûñÇݳã³÷áõÃÛáõݪ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñ ã»Ý
ϳ½ÙíáõÙ m ÑÝãÛáõÝáí ëÏëíáÕ µ³é»ñÇó99: ê³Ï³ÛÝ ÙÇçÇÝ ¨ ³ñ¨»ÉÛ³Ý ë¨ÍáíÛ³Ý
ßñç³ÝÝ»ñÇ µ³ñµ³éÝ»ñáõ٠ѳݹÇåáõÙ »Ý masa musa / ë»Õ³Ý-Ù»Õ³Ý, ë»Õ³ÝÝ»ñ ѳí³ù³Ï³Ý ÇÙ³ëïáí ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÁ:
гۻñ»ÝÝ ³Û¹ ³éáõÙáí ×ÏáõÝ ¿. ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏÝáõÃáõÝÝ»ñÁ (ÏñÏݳíáñÝ»ñ) ϳñáÕ »Ý ϳ½Ùí»É ï³ñµ»ñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñáí ëÏëíáÕ µ³é»ñÇó ³Ù³Ý-ã³Ù³Ý, Ù³Ýñ-
ÙáõÝñ, Ù³½-Ùáõ½, ·Çñù-ÙÇñù, ï»ïñ-Ù»ïñ100, û¨ ³Ûëï»Õ ¿É Ï³Ý µ³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñ
(ûñÇݳϪ Ù³ïÇï-ÙáõïÇï Ó¨ ·áÛáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ)£
öá˳ϻñåí³Í ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ϳ½ÙíáõÙ »Ý
·ñ»Ã» µáÉáñ ËáëùÇ Ù³ë»ñÇó, ³Û¹ ÃíáõÙª ÝÙ³ÝáÕ³Ï³Ý µ³é»ñÇó: öá˳ϻñåí³Í
96
Brinzeu F., La Reduplikation am-initial, İstanbul, Üniversitesi Yayınları, 1943, p 508.
Göksel A., C. Kerslake, Turkish a comprehensive grammer, London, Routledge, 2005, p. 98-101.
98
Ðÿñÿíåí Ì., Ìàòåðèàëû ïî èñòîðè÷åñêîé ôîíåòèêå òþðñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, Èçä-âî èíîñòðàííîé
ëèòåðàòóðû, 1955, ñ.181.
99
Çàðèïîâà À., Ðåäóïëèêàöèÿ â àíãëèéñêîì è òóðåöêîì ÿçûêàõ, Âåñòíèê ×åëÿáèíñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî
óíèâåðñèòåòà, Фèëîëîãèÿ, Иñêóñòâîâåäåíèå, ¨ 13 (91), 2007, ñ. 28.
100
ºÃ» ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ, ³ÛëÇÝùݪ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÁ ëÏëíáõÙ
¿ Ó³Ûݳíáñáí, ³å³ µ³é-³ñÓ³·³ÝùÁ ëÏëíáõÙ ¿ m- ÑÝãÛáõÝáí, ÇëÏ »Ã» ³ÛÝ ëÏëíáõÙ ¿
µ³Õ³Ó³ÛÝáí, ³å³ í»ñçÇÝë ÷á˳ñÇÝíáõÙ ¿ m - áí: ´³ßÏÇñ»ñ»ÝáõÙ ûñÇÝ³Ï µ³é³ñÓ³·³ÝùÁ ϳñáÕ ¿ ëÏëí»É ݳ¨ Ñ- ѳ·³·áí: M- ÑÝãÛáõÝÁ ÁݹѳÝáõñ ¨ µÝáñáß ¿ µáÉáñ
ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇÝ, ÇëÏ Ñ- ÑÝãÛáõÝÁ ³é³ç³ó»É ¿ s-Ç ³ÝÙÇç³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛ³Ùµ ¨
ѳݹÇåáõÙ ¿ ݳ¨ Õ³½³Ë»ñ»ÝáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ³í»ÉÇ ë³Ñٳݳ÷³Ï ·áñͳÍáõÃÛ³Ý áÉáñïáí:
î³ñµ»ñ ßñç³ÝÝ»ñÇ Ëáëí³ÍùÝ»ñáõÙ ÙǨÝáõÛÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ µ³é-³ñÓ³·³ÝùÁ ϳñáÕ ¿ ëÏëí»É
ï³ñµ»ñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñáí (ï»°ë Äìèòðèåâ Í.Ê., Î Ïàðíûõ Ñëîâîñî÷åòàíèÿõ â Áàøêèðñêîì ßçûêå,
Ñòðîé Òþðêñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, Èçä-âî èíîñòðàííîé ëèòåðàòóðû, 1962, ñ. 140).
29
97
ÏñÏݳíáñ ϳéáõÛóÝ»ñ ϳñáÕ »Ý ϳ½Ùí»É ݳ¨ ѳïáõÏ ·á۳ϳÝÝ»ñÇó, áñáÝóÇó
ϳ½Ùí³Í ³Ûë ÏñÏݳíáñÇ »ñÏñáñ¹ ÑÝãÛáõݳ÷áËí³Í µ³Õ³¹ÇãÁ ·ñíáõÙ ¿ ÷áùñ³ï³é:101
гïáõÏ ·á۳ϳÝÝ»ñÇó ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõÝ»Ý ³ñѳٳñѳϳÝ,
ù³Ù³Ññ³Ï³Ý »ñ³Ý·£ ²Ûëå»ëª at mat /ÓÇ - ÙÇ, kitap mitap /·Çñù - ÙÇñù, oğlan moğlan /
ïÕ³-ÙÕ³, İngiliz mingiliz / ³Ý·ÉdzóÇ-ٳݷÉdzóÇ, Alman malman / ·»ñٳݳóÇ-Ù»ñٳݳóÇ, Şamı mamı unuttu / ¸³Ù³ëÏáëÁ - ٳٳëÏáëÁ Ùáé³ó³í
102
, Allah mallah
karıştırdı./ ²ëïí³Í - Ù³ëïí³Í ˳éÝ»ó Çñ³ñ: Çocuk mocuk gelmesin. / ÂáÕ »ñ»Ë³ -
Ù»ñ»Ë³ ã·³: Para mara lazım. / öáÕ ÙáÕ ¿ å»ïù: Kız mız bulsun. / ÂáÕ ³ÕçÇÏ - Ù³ÕçÇÏ
·ïÝÇ: Defter mefter alacak. /î»ïñ - Ù»ïñ Ïí»ñóÝÇ:
Æ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ãáõñù»ñ»ÝǪ ѳۻñ»ÝáõÙ ÝÙ³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ·ñíáõÙ »Ý
·ÍÇÏáí, ³é³ÝÓÇÝ ¹»åù»ñáõÙª ݳ¨ ³Ýç³ï£
²éѳë³ñ³Ï ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨ ³ÛÉÝ / ve saire, ÝٳݳïÇå /
benzer, ³é³ñϳÛÇ Ñ»ï ϳåí³Í »ñ¨áõÛÃÝ»ñÁ / ilgili şeyler, և այլ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ
ÛáõñûñÇÝ³Ï ÷á˳ñÇÝáõÙÝ »Ý103£ Âáõñù»ñ»ÝáõÙ ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ
»ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ ϳñáÕ ¿ ëÏëí»É k ÑãÛáõÝáí: úñÇݳϪ paldır küldür /³ÕÙáõÏ -
³Õ³Õ³Ï, tambur kümbür /½áõéݳ ¹ÑáÉ104 ¨ ³ÛÉÝ: ÜÙ³Ý Ï³Õ³å³ñáí ϳ½Ùí³Í
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ÷áùñ³ÃÇí »Ý£
öá˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó »ÉÝ»Éáíª ÏñÏݳ¹Çñ µ³é-³ñÓ³·³ÝùÝ»ñÁ ¹³éÝáõÙ »Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÝáõÛÝáõÃÛáõÝÝ»ñ: Þ³ï µÝáñáß ¿
ѳݷ³íáñáõÙÁ, ë³Ï³ÛÝ ë³ ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝ ã¿ ¨ ϳñáÕ ¿ ˳Ëïí»É: úñÇݳϪ Ben
Arabistanı hayal meyal biliyorum. (Reşad Nuri Güntekin, Çalıkuşu,s.66): / ºë ²ñ³µÇëï³ÝÁ
ß³ï ³Õáï-Ù³Õáï ·Çï»Ù:
Âáõñù»ñ»Ýáõ٠ϳñ»ÉÇ ¿ ѳݹÇå»É ݳ¨ hayal mayal Ó¨ÇÝ: Àëï è. ²·³ÝÇÝǪ
ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ a-Ç ÷á˳ϻñåáõÙÁ e-Ç ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝ ã¿, ¨ ë³
å»ïù ¿ ¹Çï³ñÏ»É áñå»ë Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ ¹Çñù³ÛÇÝ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï¨³Ýùáí Ç Ñ³Ûï »Ï³Í µ³ó³éáõÃÛáõÝ:
гñÏ »Ýù ѳٳñáõÙ Ýß»É, áñ ÑÇÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½íáõÙ »ïݳɻ½í³ÛÇÝ (a,o,u,y)
¨ ³é³çݳɻ½í³ÛÇÝ (ä,e,ü,ü,i) Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ ÙÇç¨ ³ñ¹»Ý ÝϳïíáõÙ ¿ÇÝ ÏïñáõÏ
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù Ù»Í Ù³ë³Ùµ å³Ñå³Ýí»É »Ý ÇÝãå»ë ųٳݳϳÏÇó
ÃÛáõñù³Ï³Ý, ³ÛÝå»ë ¿É ³ÉÃ³Û³Ï³Ý ¨ áõñ³É³Ï³Ý ³ÛÉ É»½áõÝ»ñáõÙ: àñáß Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñ ÃÛáõñù³Ï³Ý Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ µ³Å³ÝáõÙ »Ý ݳ¨ ùÙ³ÛÇÝÝ»ñÇ (a,y,e,i,) ¨ ßñÃݳ101
102
103
104
Âáõñù»ñ»ÝáõÙ ³½·áõÃÛáõÝ Ù³ïݳÝßáÕ µ³é»ñÁ ·ñíáõÙ »Ý ٻͳï³é:
¸³Ù³ëÏáë ¨ ÝٳݳïÇå µ³Ý»ñ Ç ÝϳïÇ áõݻݳÉáí ù³Õ³ùÝ»ñÁ ѳí³ù³Ï³Ý ÇÙ³ëïáí:
Hatipoğlu V., Türk Dilinde İkileme 2. Basım, Ankara, TDK, 1981, s. 21.
Hatipoğlu V.,Ýßí.³ßË., ¿ç 119 .
30
ÛÇÝÝ»ñÇ (o,u,ö,ü): ÞñÃݳÛÇÝÝ»ñÇ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛáõÝÁ ÝϳïíáõÙ ¿ ³í»ÉÇ áõß ßñç³ÝáõÙ, û¨ áñáß ûñÇݳÏÝ»ñ ѳݹÇåáõÙ »Ý ¹»é¨ë ÑÇÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñáõÙ:
²é³í»É áõß ßñç³ÝÇ »ñ¨áõÛà ¿ ßñÃݳÛÇÝ µ³Ï³éáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ë³Ñٳݳ÷³Ï
ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ áõÝÇ áñáß Ëáëí³ÍùÝ»ñáõÙ ¨ Ù³ë³Ùµ áõÛÕáõñ³Ï³Ý ·ñ»ñáõÙ (brahmi):
Ò³ÛݳíáñÝ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý »ññáñ¹ ï³ñµ»ñ³ÏÁ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ µ³Å³ÝáõÙÝ ¿
µ³ó (a,o,ä,e,ö) ¨ ÷³Ï (u,y,ü,i) ï»ë³ÏÝ»ñÇ: ö³Ï Ó³ÛݳíáñÝ»ñÝ, Ç ëϽµ³Ý» ³í»ÉÇ
ϳñ× ¿ÇÝ, ¨ ¹ñ³ÝÇó ¿É µËáõÙ ¿ Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ ëÕáõÙÁ ¨ ݳËáñ¹áÕ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ »ñϳñáõÙÁ Ø»ñÓíáÉ·Û³Ý µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ (äáíáÉÅ»): ´³óÇ ¹ñ³ÝÇóª ÷³Ï
Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ݳ¨ áñå»ë ϳåáÕ ÑÝãÛáõÝÝ»ñ µ³Õ³Ó³ÛÝ í»ñç³Í³ÝóÝ»ñÇ ÙÇç¨:
ijٳݳϳÏÇó ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ »ñϳñ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ ÷á˳éÛ³É
µ³é»ñáõÙª ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ ÙdzÓáõÉÙ³Ý Ñ»ï¨³Ýù »Ý, ÇëÏ ÏÇë³»ñϳñ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ
·É˳íáñ³å»ë ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë Ø»ñÓíáÉ·Û³Ý µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ ¨ ëÕí³Í ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇó ³é³ç` µ³ó í³ÝÏ»ñáõÙ: ²ñ¨»É³ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ »ñϳñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ
³é³ç³óÙ³Ý Ñ³ñóÁ ¹»é¨ë áõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý Ï³ñÇù áõÝÇ: ÐÇÙù ÁݹáõÝ»Éáí brahmi
·ñ³íáñ Ñáõß³ñÓ³ÝÁª ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É, áñ ëÕí³Í Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ »ñ¨áõÛÃÁ ѳݹÇåáõÙ ¿ ¹»é¨ë áõÛÕáõñ³Ï³Ý É»½íáõÙ105:
²ÛëåÇëáíª a>e ³ÝóáõÙÁ Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³ñÓ»É ÙÇçݳɻ½í³ÛÇÝ Ó³ÛÝáñ¹ -y
ÑÝãÛáõÝÇ ³éϳÛáõÃÛ³Ùµ, »Ã» hayal` ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ Ù»ç h- Ñ»ïݳɻ½í³ÛÇÝ
¥Ñ³·³·³ÛÇݤ ÑÝãÛáõÝÇ å³ï׳éáí Ñݳñ³íáñ ã¿ñ ³ÝóáõÙÁª ϳåí³Í ã³÷³½³Ýó
Ñ»ïݳÛÇÝ ³ñï³µ»ñÙ³Ý Ñ»ï, ³å³ »ñÏñáñ¹ª µ³é-³ñÓ³·³ÝùÇ Ù»ç »ñÏßñÃݳÛÇÝ
¥Ñå³Ï³Ý¤ m-Ç ³éϳÛáõÃÛ³Ùµ ³Û¹ ³ÝóáõÙÁ ¹³éÝáõÙ ¿ ûñÇݳã³÷106:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ѳݹÇåáõÙ ¿ ݳ¨ ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ (ÏñÏݳíáñ) ûù³Ï³Ý ï³ñ³ï»ë³ÏÁ, áñÇ ¹»åùáõÙ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÏñÏÝáõÃÛ³Ý
³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ ³é³çÇÝ Ó³ÛݳíáñÁ ݻճÝáõÙ ¿, Áݹ áñáõ٠ݻճóÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÁ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ áã û ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÇÝã-ÇÝã ·áñÍáÝÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ùµ, ³ÛÉ
å³ÛٳݳíáñíáõÙ ¿ ïíÛ³É ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛ³Ùµ: ²Ûë Ï»ñåáí
ÑÝãÛáõݳ÷áËí³Í µ³é»ñÇ ÙÇ ëïí³ñ ËáõÙµ å³Ñå³Ýí»É ¿ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ.
ûñÇݳϪ ãáõí. sûnat – janat, ÃÛáõñù.ª kanat / è ¨ ³ÛÉÝ£ ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛáõÝÁ
ÃáõÛÉ
¿
ï³ÉÇë
»½ñ³Ï³óÝ»É,
áñ,
³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí,
ÑÝãÛáõݳϳÝ
³ÝóáõÙÝ»ñÁ ¨ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõÝ»Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÑÇÙù»ñ ¨ ïíÛ³É ¹»åùáõÙ
·áñÍáõÙ »Ý ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇÝ µÝáñáß ÑÝãÛáõݳ÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ûñÇݳÏ
105
106
Ðÿñÿíåí Ì., Ýßí. ³ßË.,¿ç 49:
Àãàíèí Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 19:
31
ѳٻٳï»Ýùª ãáõí. ürgen «Íáõɳݳɻ - ÃáõñùÙ. erin, «³ñµ»Ý³É», Û³Ïáõï. türk, türgän
«³ñ³·», ÁݹѳÝáõñ ÃÛáõñù. tärktärgin , ÙáÝÕ. türgin «³ñ³·» ¨ ³ÛÉÝ:
Ö-ü ³ÝóáõÙÝ ³ÏÝѳÛï ¿ Ñ»ï¨Û³É ûñÇݳÏÝ»ñáõÙª Û³Ïáõï.ª külük «ëïí»ñ»,
ÃáõñùÙ.ª kölege, Û³Ïáõï.ªürüt, «í»ñ¨Ç» ³ÉÃ.ª örö, Ãñùª «ï»ëÝáÕ» görän – guren ,götür gütür «ï³ÝáÕ», «Ñ³ÙµáõñáÕ» üper-üpär, ³¹ñµ.ª «·»Õ»óÇÏ» gözäl-güzel, Ãáõñù. ÏáõÙÇÏ.ª
gömüš – gümüš «³ñͳû ¨ ³ÛÉÝ: ²ñ¹»Ý áõÛÕáõñ³Ï³Ý É»½íáõÙ Ï³Ý i, ü ³ÝóáõÙÝ»ñ,
ûñÇݳϪ ³¹ñµ.ª bübär ï³ù¹»Õ, ÕñÇÙÇ Ãáõñù.ª bibär, Û³Ïáõï.ª bülä mülä / ëñ»É, bi ³Í»ÉÇ, ýÇÝÝ.ª pii ³ï³Ù, Ãñù.ª kücük ÷áùñ<kicik, ³¹ñµ»ç.ª kiccix, Õ³½³Ë.ª sülgö,
ÃáõñùÙ.ª sülgi ëñµÇã, sil ëñµ»É, ýÇÝÝ. silitää, ÁݹѳÝáõñ ÃÛáõñù.ª it Ññ»É, Û³Ïáõï.ª üt: ü >
i Ãñù.ª düz, diz. ß³ñù ϳݷݻÉ, ãáõí.ª kil, kül - ïáõÝ, Ãñù. gil, Û³Ïáõï.ª külä, ³¹ñµ.ª bilbil ëá˳Ï, Ãñù.ª bülbül, å³ñëÏ.ªbulbul107 ¨ ³ÛÉÝ:
öá˳ϻñåí³Í ûù³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ù»Í
ÃÇí ã»Ý ϳ½ÙáõÙ108: ÐÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÇ ³é³çÇÝ Ó³ÛݳíáñÁ ÉÇÝáõÙ ¿ ϳ٠u,
ϳ٠üª ªÏ³åí³Í ÑÝãÛáõÝÇ ùÙ³ÛݳóáõÙÇó ¨ ßñÃݳÛݳóáõÙÇó: ÆÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³éáõÙáí áã ϳñ¨áñ, »ñÏñáñ¹³ÛÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ, áñÁ áñ¨¿ ÙÇïù ãÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ, ѻﳹ³ë ¹ÇñùáõÙ ¿. ³Ûëå»ëª tek tük /Ù³ëݳÏÇ, parçak purçak /ß³ï ÷áùñÇÏ, böcek bücek
/ ÙÇç³ïÝ»ñ, eciş bücüş /ïÓ¨, ³ÝÓ¨ ¨ ³ÛÉÝ£
ÞñÃݳÛÇÝ ³ëÇÙÇÉÛ³ódzÛÇ Ñ»ï¨³Ýùáí »ñµ»ÙÝ ÏñÏݳíáñÇ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãǪ µ³é - ëïí»ñÇ Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ ÝáõÛÝå»ë ÷áËíáõÙ »Ý. ûñÇݳϪ sarsık
sursuk / ï³ï³ÝíáÕ, ûñáñíáÕ, şartsız şurtsuz / ³Ýå³ÛÙ³Ý, karış kuruş / ˳éÝÇ׳ճÝ×
¨ ³ÛÉÝ£
ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ ëÕí³Í ï»ë³ÏÁ Ý»ñϳ۳ÝáõÙ ¿ áñå»ë ³ñÙ³ïÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý
å³ïÙ³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ³ñ¹ÛáõÝù: Âáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñ ê³³¹»Ã â³Õ³Ã³ÛÁ, ³ɳà »ùÇÝÁ, ¶ÛáõÉë¨ ê¨Á, ø»ñÇÙ» àõëÃÛáõÝáí³Ý, Øáõëóý³ ¶Ûáùã»ûÕÉáõÝ ¨ ³ÛÉù,
Ñ»Ýí»Éáí سÑÙáõ¹ ø³ß·³ñÇÇ «ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ µ³é³ñ³Ý»-Ç, ÃÛáõñù³Ï³Ý
§¸»¹» øáñùáõæ ¿åáëÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ûñÑáÝÛ³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ É»½í³Ï³Ý ÝÛáõÃÇ íñ³,
ÃÛáõñù³Ï³Ý ³ÛÉ É»½áõÝ»ñÇ Ñ»ï å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛáõÝ Ï³ï³ñ»Éáíª
ÝßáõÙ »Ý, áñ ³Û¹ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ·ïÝíáõÙ »Ý ³ÝóáõÙ³ÛÇÝ ÷áõÉáõÙ109: úñÇݳϪ per
107
Ðÿñÿíåí Ì., Ýßí.³ßË., ¿ç 57 - 58.
Çoraklı Ş., Türkçenin Yaratma Gücü, İkilemeler, A. Ü. Türkiyat Araştırmalar Enstitüsü Dergisi, S. 17,
Erzurum, 2001, s. 55-59.
109
Sev G., Divanu Lugat’it Türk’te İkilemeler, Türk Dili Dergisi, TDK yayınları, Ekim-2004, S. 634, s. 497510, ï»ë ݳ¨` Tekin T., İkilemeler, Orhon Yazıtları; Kül Tigin, Bilge Kagan, Tunyukuk, Simurg Yayınları, İstanbul, 1995, s. 15-17, ï»ë ݳ¨` Çağatay S., Uygurca Hendiadyonyoinler, Dil ve Tarih Fakültesi,Yıllık Çalışmalar Dergisi, S. 1, Ankara, 1978, s. 29-66, ï»ë ݳ¨` Olmez Z., Kutadgu Bilingde
İkilemeler, Türk Dilleri Araştırmaları, Simurg Arıbasım, Ankara 1997, s. 16, ï»ë ݳ¨` Üstünova K.,
Dede Korkut Destanlarında Aralıklı İkilemeler, Türk Dili S. 557, s. 464-470.
32
108
perişan / ·½·½í³Í, ùñùí³Í, büs bütün / ÉñÇí ¨ ³ÛÉÝ£ ²Ûë ϳճå³ñÝ»ñÁ ³é³í»É³å»ë
ϳ½ÙíáõÙ »Ý µ³Û ËáëùÇ Ù³ëÇó, ûñÇݳϪ bak bakalım / ï»ëÝ»Ýù, ï»ëÝ»Ýù, git gidelim /
·Ý³Ýù, ·Ý³Ýù: ´»ñí³Í ûñÇݳÏÝ»ñÁ ÷³ëïáõÙ »Ý, áñ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí Ó¨³íáñí³Í ϳéáõÛóÝ»ñÇ Ý»ñëáõÙ ï»ÕÇ »Ý áõÝ»ÝáõÙ ÙdzÓáõÉáõÙÝ»ñ, áñáÝù Çñ»Ýó Ñ»ñÃÇÝ
÷á÷áËáõÃÛ³Ý »Ý »ÝóñÏáõÙ µ³Õ³¹ñáõÃÛ³Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ï³½ÙÁ: ÆÝãå»ë ÝϳïáõÙ
»Ý Ù³ëݳ·»ïÝ»ñÁ, ³Ûë »ñ¨áõÛÃÁ É»½í³Ï³Ý »ñϳñ³ï¨ ·áñÍÁÝóó ¿, áñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ Ç Ñ³Ûï »Ý ·³ÉÇë ѳٻٳﳵ³ñ ϳÛáõÝ Ó¨»ñ110:
سëݳÏÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Áëï ëÕí³Í
ÑÝãáõÛÃÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÇ, µ³Å³ÝíáõÙ »Ý »ñ»ù ËٵǪ »ñÏÑÝãáõÛÃ, »é³ÑÝãáõÛà ¨ ù³é³-
ÑÝãáõÛÃ: ºñÏÑÝãáõÛà ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ µÝáñáß »Ý Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝáí ëÏëíáÕ µ³é»ñÇÝ:
îíÛ³É ¹»åùáõÙ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãáõÙ, áñå»ë Ý»ñ¹Çñ ³Í³Ýó, ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ËáõÉ
p µ³Õ³Ó³ÛÝÁ, ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ¿ »ÝóñÏíáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ ³é³çÇÝ í³ÝÏÁ. ûñÇݳϪ
acı-apacı / ¹³éÁ-¹³éÁ, açık-apaçık / µ³ó»Çµ³ó, aşikar - apaşikar / µ³ó³ñÓ³Ï ³ÏÝ-
ѳÛï, ucuz –upucuz / ß³ï ¾Å³Ý, uzun - upuzun / ß³ï »ñϳñ, ayrı- apayrı / ³é³ÝÓÇÝ ¨
³ÛÉÝ£
ºé³ÑÝãáõÛà ٳëݳÏÇ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, áñáÝù, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, µÝáñáß »Ý ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇÝ, Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ å³ïٳϳÝáñ»Ý ͳ·áõÙ »Ý CVC í³ÝÏÇó, áñï»Õ ³é³çÇÝ
µ³Õ³Ó³ÛÝ ¨ Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ ÝáõÛݳÝáõÙ »Ý µ³éÇ ³é³çÇÝ í³ÝÏÇ »ñÏáõ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇÝ, ûñÇݳϪ kara-kapkara / ë»÷-ë¨, belli-besbelli / å³ñ½, å³ñ½áñáß, beyazbembeyaz
/
×»÷-×»ñÙ³Ï,
temiz-tertemiz
/
Ù³ë-Ù³ùáõñ
¨
³ÛÉÝ:
ºé³ÑÝãáõÛÃ
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ ÷á÷áËáõÃÛ³Ý ¿ »ÝóñÏíáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ »ññáñ¹
ÑÝãáõÛÃÁ£ àñå»ë ϳÝáݪ ³Û¹ ÑÝãáõÛÃÁ ÉÇÝáõÙ ¿ µ³Õ³Ó³ÛÝ: ´³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³é³çÇÝ
µ³Õ³¹ñÇãÁ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ãÇ ·áñͳÍíáõÙ: ²Û¹ ϳéáõÛóÝ»ñÇ ÙÇçáóáí Ñݳñ³íáñ ¿
¹³éÝáõÙ
ݳ¨
³ñï³Ñ³Ûï»É
³Í³Ï³ÝÇ
·»ñ³¹ñ³Ï³Ý
³ëïÇ׳ÝÁ111:
úñÇݳÏ`bambaşka /ÉñÇí áõñÇß, basbayağı /³Ù»Ý³Ñ³ë³ñ³Ï, besbelli / ³ÏÝѳÛï,
bomboş / ¹³÷-¹³ï³ñÏ, büsbütün / ³ÙµáÕçáíÇÝ, capcanli / ËÇëï Ï»ÝëáõݳÏ, çarçabuk /
ÙÇ ³ÏÝóñÃáõÙ, ß³ï ³ñ³·, çipçirkin /ß³ï ï·»Õ, dapdar / Ý»Õ, dimdik / áõÕÇÕ, dipdinç
/ Ï»Ýëáõñ³Ë, dipdiri / Ï»Ýë³ËÇݹ, dopdolu / É»÷-É»óáõÝ, dosdoğru / áõÕÇÕ, ×Çßï,
dupduru / Ù³ùñ³Ù³ùáõñ, dümdüz /áõÕÇÕ, gepgeniş /ß³ï ɳÛÝ, kapkalın /ß³ï ѳëï,
kapkara / ë»÷-ë¨, kipkirmizi / ϳë-ϳñÙÇñ, kupkuru /ãáñ, íïÇï, masmavi / ϳë-
ϳåáõÛï, mosmor / Ùáõ· Ù³Ýáõ߳ϳ·áõÛÝ, pespembe / µ³ó í³ñ¹³·áõÛÝ, sapsarı / Ùáõ·
¹»ÕÇÝ, sımsıcak / ß³ï ï³ù, sımsıkı / ß³ï Ý»Õ, simsiyah / ë»÷ ë¨, sopsoğuk /ß³ï ë³éÁ,
110
111
Erdem M., Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine, Bilig Bahar, 2005 S. 33, s 191.
Êîíîíîâ À., Ãðàììàòèêà ñîâðåìåííîãî òóðåöêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, Ìîñêâà, 1956, ñ. 188-189.
33
taptaze /óñÙ, Ýáñ, tertemzi /Ù³ë-Ù³ùáõñ, tostoparlak / ³ÙµáÕçáíÇÝ ÏÉáñ, yemyeşil /Ùáõ·
ϳݳã, yepyeni /Ýá÷-Ýáñ, yusyuvarlak / ÏÉáñ, yumyumuşak /ß³ï Ýáõñµ ¨ ³ÛÉÝ: Ağaçlarda
yemyeşil yapraklar, bembeyaz çiçekler vardı. / ̳é»ñÇ íñ³ ϳ÷-ϳݳã ï»ñ¨Ý»ñ ¨ ×»÷-
×»ñÙ³Ï Í³ÕÇÏÝ»ñ ϳÛÇÝ: Dümdüz tarlalar büsbütün çıpraktı. / гñà - ѳñà ¹³ßï»ñÁ
³ÙµáÕçáíÇÝ Ù»ñÏ ¿ÇÝ:
²Ûëï»Õ ѳñÏ »Ýù ѳٳñáõÙ Ýß»É, áñ ³Í³Ï³ÝÁ ¹³ë³Ï³ñ·íáõÙ ¿ »ñÏáõ
ï»ë³Ïª áñ³Ï³Ï³Ý, áñÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë ³é³ñϳÛÇÝ Ñ³ïáõÏ, Ýñ³Ý µÝáñáß áñ³Ï³ÛÇÝ
ѳïϳÝÇß, ¨ ѳñ³µ»ñ³Ï³Ý, áñÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë ³ÛÉ ³é³ñϳÛÇ Ñ»ï ïíÛ³É ³é³ñϳÛÇ áõÝ»ó³Í ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÇó µËáÕ, ë»ñáÕ áñ³Ï³ÛÇÝ Ñ³ïϳÝÇß112: ºí »Ã»
³Í³Ï³ÝÇ
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý
(Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý)
ϳñ·Á,
áñÁ
¹ñë¨áñíáõÙ
¿
ѳٻٳïáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳Ýáí, µÝáñáß ¿ ÙdzÛÝ áñ³Ï³Ï³Ý ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇÝ, ³å³
Ù³ëݳÏÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ
³ñï³Ñ³Ûï»É ѳñ³µ»ñ³Ï³Ý ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ïáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳ÝÝ»ñÁ: ²ñ¹»Ý
ÇëÏ ·»ñ³¹ñ³Ï³Ý ³ëïÇ׳Ýáí ³Í³Ï³ÝÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í ÇÙ³ëïÁ Ñݳñ³íáñ ¿
ÏñÏÇÝ ë³ëïϳóÝ»É, ûñÇݳϪ kocaman / Ñëϳ, koskocaman / Ñëϳ, ÑëÏ³Û³Ï³Ý ¨ ³ÛÉÝ:
èáõë É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ ¹Çï³ñÏáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛáõÝÁ
óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ Ç ëϽµ³Ý» Ù³ëݳÏÇ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ »é³ÑÝãáõÛà ï³ñµ»ñ³ÏáõÙ
ÑÝãÛáõݳÛÇÝ ó³Ýϳó³Í ѳٳ¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ µ³éÇ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãáõÙ
áñå»ë í»ñç³Í³Ýó ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë -p ËáõÉ µ³Õ³Ó³ÛÝÁ: ê³ ÝϳïíáõÙ ¿ ÃÛáõñù³Ï³Ý µ³½Ù³ÃÇí É»½áõÝ»ñáõÙ: ØÇÝ㨠ûñë ÕñÕ½»ñ»Ý, ÏáõÙÇÏ»ñ»Ý, ÝáÕ³Û³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ ÝÙ³Ý Ï³éáõÛóáõÙ áñå»ë í»ñç³Í³Ýó û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ -p ( п) µ³Õ³Ó³ÛÝÁ:113
²ÛëåÇëÇ »ñ¨áõÛà ³éϳ ¿ ݳ¨ Û³Ïáõï»ñ»ÝáõÙ, áñáõÙ ³é³í»É ù³Ý ÃÛáõñù³Ï³Ý ³ÛÉ
É»½áõÝ»ñáõÙ, å³Ñå³Ýí»É »Ý ÑÇÝ, ³ñ˳ÇÏ Ó¨»ñÁ114: ´³ßÏÇñ»ñ»ÝáõÙ, ϳñ³Ï³Éå³Ï»ñ»ÝáõÙ, ûñÇݳÏ, Ç Ñ³Ûï »Ý ·³ÉÇë ݳ¨ -м, -п, -с í»ñç³Í³ÝóÝ»ñÁ115, ÇëÏ
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ¨ ³¹ñµ»ç³Ý»ñ»ÝáõÙ ³Ûë í»ñç³Í³ÝóÝ»ñÁ ãáñëÝ »Ý` -p, -s, -m, -r116.
ûñÇݳϪ Ãáõñù. kap kara / ë»÷-ë¨, ap ak / ×»÷-×»ñÙ³Ï, ãáõí. tap taGər /ß³ï ѳñÃ, sap
saDə /ß³ï Éáõë³íáñ ¨ ³ÛÉÝ: ÜáõÛÝÁ ÝϳïíáõÙ ¿ ݳ¨ ýÇÝÝá -áõ·ñ³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ.
112
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí.³ßË,. ¿ç 12:
Áàòìàíîâ È., Ãðàììàòèêà êèðãèçñêîãî ÿçûêà, Ôðóíçå 1940, ñ. 42, ï»ë ݳ¨` Äìèòðèåâ Í., Ãðàììàòèêà
êóìûêñêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà, ÀÍ ÑÑÑÐ, 1940, ñ. 72, ï»ë ݳ¨` Áàñêàêîâ Í., Íîãàéñêèé ÿçûê è åãî
äèàëåêòû, Ëåíèíãðàä, ÀÍ ÑÑÑÐ, 1940, ñ. 40, 71.
114
Õàðèòîíîâ Í., Ñîâðåìåííûé ÿêóòñêèé ÿçûê, ßêóòñê, 1947, ñ. 90, ï»ë ݳ¨` ßñòðåìñêèé Ñ.,
Ãðàììàòèêà ÿêóòñêîãî ÿçûêà, Èðêóòñê, Ãîñèçäàò. ßÀ ÑÑÑÐ, 1900, ñ. 90.
115
àñáß ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ ¹»é ³Ûëûñ ¿É ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ÎÇñÇÉÛ³Ý ³Ûµáõµ»ÝÁ, áõëïǪ
ùÝݳñÏíáÕ ûñÇݳÏÝ»ñáõÙ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ý»ñϳ۳óñ»É »Ýù
Ýñ³Ýó ï³é³¹³ñÓáõÙáí£
116
Äìèòðèåâ Í., Ãðàììàòèêà áàøêèðñêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà , ÀÍ ÑÑÑÐ, 1948, ñ. 86, Áàñêàêîâ Í., Êàðàêàëïàêñêèé ÿçûê, Ìîñêâà , ÀÍ ÑÑÑÐ, 1952, ñ. 210-211.
34
113
ûñÇݳϪ ýÇÝÝ. ypö-yksin/ Ù»Ý Ù»Ý³Ï, upo – uusi / Ýá÷-Ýáñ, apposen auki / ³ÙµáÕçáíÇÝ
µ³ó117 ¨ ³ÛÉÝ:
²Ûëï»Õ Ïó³ÝϳݳÛÇÝù ϳݷ ³éÝ»É -m, -p, -b ½áõ·³ÙÇïáõÙÝ»ñÇÝ, áñáÝù Áݹ·ñÏáõÙ »Ý ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ ÑëÏ³Û³Ï³Ý ÙÇ ËáõÙµª ³¹ñµ»ç³Ý»ñ»ÝÇó ÙÇÝ㨠۳Ïáõï»ñ»ÝÇ µ³ñµ³éÝ»ñÁ, ÙÇÝã¹»é µ³ßÏÇñ»ñ»ÝÁª ³ñ¨ÙáõïùáõÙ, Ãáõñùٻݻñ»ÝÝ áõ
ïáõíÇ»ñ»ÝÁª ³ñ¨»ÉùáõÙ ¹áõñë »Ý ÙÝáõÙ ³Ûë Áݹ·ñÏÙ³Ý áÉáñïÇó: ²¹ñµ»ç³Ý»ñ»ÝáõÙ
µ³ÛÇ ³Ýáñáß Ó¨Á ¨ ÅËï³Ï³Ý ËáݳñÑáõÙÁ ϳ½ÙíáõÙ ¿ ݳ¨ ѳٳå³ï³ë˳ݳµ³ñ -ba(x) ¨ -ba Ó¨»ñáí. ûñÇݳϪ (³¹ñµ.) ѳٵáõñ»É öpmäX- öpmak: ÜáõÛÝÁ ϳñ»ÉÇ ¿
Ýϳï»É ݳ¨ ÙÇ ß³ñù ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ, ûñÇݳϪ amba ³ñ³µ., amma
Ãáõñù. ë³Ï³Ûݪ hambal – hammal µ»éݳÏÇñ118:
γñ³Ï³Éå³Ï»ñ»ÝáõÙ, Õ³½³Ë»ñ»ÝáõÙ, ÕñÕ½»ñ»ÝáõÙ, ³Éóۻñ»ÝáõÙ -m-Ý
ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë Ó³ÛÝ»Õ µ³Õ³Ó³ÛÝÝ»ñÇó, ÇëÏ –p-ݪ ËáõÉ»ñÇó Ñ»ïá119:
Âáõñù»ñ»ÝáõÙ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ í»ñçÇÝ ÑÝãÛáõÝÇ (Ý»ñ¹Çñ ÑÝãÛáõÝ) ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ ϳï³ñíáõÙ ¿ Áëï ïíÛ³É µ³éÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ: àñå»ë ϳÝáݪ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ í»ñç³Í³ÝóÁ ãÇ Ï³ñáÕ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý»É ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ »ññáñ¹ ÑÝãÛáõÝÇÝ: л勉µ³ñ, Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ã»Ýù ϳñáÕ Ñ³Ý¹Çå»É
³ÛÝåÇëÇ Ï³éáõÛóÝ»ñÇ, ÇÝãåÇëÇù »Ý` temtemiz, yenyeni, ×Çßï ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÝ »Ýª
tertemiz /Ù³ë-Ù³ùáõñ, yepyeni /Ýá÷-Ýáñ: ØǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ãáõñù»ñ»ÝÇÝ µÝáñáß ã¿
ݳ¨ í»ñç³Í³ÝóÇ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÃÛáõÝÁ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ ³é³çÇÝ ÑÝãÛáõÝÇÝ:
úñÇݳϪ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ã»Ý ϳñáÕ ÉÇÝ»É ÝÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñª sissiyah, sıssıcak120, ×Çßï
»Ý simsiyah / ë»÷ ë¨, sımsıcak /ß³ï ï³ù Ó¨»ñÁ:
´³Õ³Ó³ÛÝ Ý»ñ¹Çñ ÑÝãÛáõÝÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ å³Ï³ë å³ñ½áñáß ¿: ܳËáñ¹ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ Ï³Ù³Û³Ï³Ý »Ý ѳٳñáõÙ121: ²Ýßáõßï, Ý»ñ¹Çñ
ÑÝãÛáõÝÇ ÁÝïñáõÃÛ³Ý ·áñÍáõ٠ѳßíÇ ¿ ³éÝíáõÙ Ý³Ë ¨ ³é³ç áõÕÕ³ËáëáõÃÛ³Ý ·áñÍáÝÁ ¨ µ³ñ»ÑÝãáõÃÛáõÝÁ: úñÇݳϪ ÝáõÛݳñÙ³ï top ¨ toparlak µ³é»ñáõÙ, áñï»Õ
ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ ѳÙÁÝÏÝáõÙ »Ý ÁݹÑáõå ÙÇÝ㨠»ññáñ¹ ÑÝãáõÛÃÁ, û·ï³·áñÍíáõÙ »Ý
ï³ñµ»ñ í»ñç³Í³ÝóÝ»ñ: ²é³çÇÝáõÙª Ó³ÛÝ»Õ -r tortop, ÇëÏ »ñÏñáñ¹áõÙª -s tostoparlak:
ê³ ¿É Çñ Ñ»ñÃÇÝ µÝ³Ï³Ý³µ³ñ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ µ³éÇ Ù»ç -r -Ç ³éϳÛáõÃÛ³Ùµ:
117
118
Ðÿñÿíåí Ì, Ýßí.³ßË., ¿ç 205-206:
Derleme Sözlüğü VII, TDK, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1974, s.338
119
Âåðáèöêèé Â, Êðàòêàÿ ãðàììàòèêà àëòàéñêîãî ÿçûêà, Êàçàíü, Óíèâ. Òèï., 1869, ñ. 86.
120
Abik D., (İsim1+ 1I + 1U) ( İsim2+ 1I + 1U) Kurulusundaki İkilemeler, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi, Türkoloji Dergisi, Ankara, 2010, s. 1-19.
121
Wedel A., Turkish emphatic reduplication, Linguistics Research Centre, Santa Crus, 1999, p.5.
https://escholarship.org/uc/item/6sm3953w#page-1
35
àñáß ¹»åù»ñáõÙ Ý»ñ¹Çñ ³Í³ÝóÁ ãÇ Ï³ñáÕ áñ³Ï³Ï³Ý ѳïϳÝÇßÝ»ñáí Ùáï ÉÇÝ»É
ÝáõÛÝÇëÏ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ »ññáñ¹ ÑÝãÛáõÝÇÝ122:
úñÇݳÏÝ»ñÁ óáõÛó »Ý ï³ÉÇë, áñ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ëÕí³Í ÏñÏݳíáñ ϳéáõÛóÝ»ñáõÙ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ¹áõñë »Ý ÙÕíáõÙ -p ¨ -d -Ç ½áõ·³ÙÇïáõÙÝ»ñÁ: ¸ñ³ Ñ»ï ϳåí³Í
áñáß ¹»åù»ñáõÙ -p- Ý ÷á˳ñÇÝíáõÙ ¿ ³é³çݳɻ½í³ÛÇÝ -s - áí, ÇëÏ »ñµ»ÙÝ ¿Éª -m-áí:
²ÛëåÇëáí, dopdolu, dopdoğru Ó¨»ñÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ ϳñáÕ »Ý ѳݹÇå»É ݳ¨ dosdolu
ϳ٠dosdoğru Ó¨»ñÁ: ºñÏáõ å³ÛóϳÝÝ»ñÇ ½áõ·³ÙÇïáõÙÁ 㻽áù³ÝáõÙ ¿ ÝáõÛÝÇëÏ
ù³é³ÑÝãáõÛà ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙª düpdüz-düpedüz-dümdüz / ϳï³ñÛ³É
áõÕÇÕ123:
êÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ͳÛñ³ëïÇ×³Ý ½·³ó³Ï³ÝáõÃÛáõÝ,
Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛáõÝ: ²Û¹ å³ï׳éáí ¿É ÝÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ß»ßïÁ ï»Õ³÷áËíáõÙ ¿ µ³éÇ ëÕí³Í ѳïí³ÍÇ íñ³, áñÝ ³ñï³ë³ÝíáõÙ ¿ ѳïáõÏ ³éá·³ÝáõÃÛ³Ùµ:
Êáë³Ïó³Ï³Ý É»½íáõÙ, µ³ñ»ÑÝãáõÃÛáõÝÇó »ÉÝ»Éáí, ëÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñáõÙ
Ý»ñ¹ñí³Í µ³Õ³Ó³ÛÝ ÑÝãÛáõÝÁ ÏñÏݳå³ïÏíáõÙ ¿, ûñÇݳϪ ap-a-ak / Ù³ùñ³Ù³ùáõñ,
up-p-uzun / »ñϳñ-»ñϳñ, ıp-p-ıssız /³Ù³ÛÇ, mas-s-mavi /ϳë ϳåáõÛï ¨ ³ÛÉÝ:
سëݳÏÇ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ, ¹ñ³ ëÕí³Í Ù³ëÁ ¨ ÑÇÙݳϳÝ
µ³éÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ù»Ï Ùdzíáñ ¨ ³ñï³ë³ÝíáõÙ »Ý
³é³Ýó
¹³¹³ñÇ:
¸ñ³
ßÝáñÑÇí,
µ³Õ³Ó³ÛÝÝ»ñÇ
³éÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý
ÙÇïáõÙáí
å³Ûٳݳíáñí³Í, ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ¹ñ³Ýó ÙdzÓáõÉáõÙ: úñÇݳϪ dosdoğru / ×Çßï,
áõÕÇÕ, ßÇï³Ï, düpedüz / áõÕÇÕ, ѳñÃ, capcanlı / ϻݹ³ÝÇ, zapzayıf / ÃáõÛÉ, ïϳñ,
ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ ³é³çÇÝ µ³Õ³Ó³ÛÝÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ùµ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»Ýáõ٠ݳËáñ¹áÕ
µ³Õ³Ó³ÛÝÝ»ñÇ -s ¨ -p-Ç ÑÝã»Õ³óáõÙ, áñï»Õ ÑÝã»ÕáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳ÝÁ ϳËí³Í ¿
³Ýѳï³Ï³Ý ³ñï³ë³ÝáõÃÛáõÝÇó ¨ Ëáë»Éáõ ³ñ³·áõÃÛáõÝÇó:
êÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇó ³Í³ÝóÛ³É Ó¨»ñ »Ý ݳ¨ ù³é³ÑÝãáõÛà ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ,
áñáÝó ѳٳñ ß³ï µÝáñáß ¿ Éñ³óáõóÇã –a // – e Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ, áñÝ
³í»É³ÝáõÙ ¿ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ í»ñçÇÝ í³ÝÏÇ µ³Õ³Ó³ÛÝÇÝ:
Ü»Õ Ï³Ù É³ÛÝ µ³Õ³Ó³ÛÝÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ µ³ó³é³å»ë ϳåí³Í ¿ ÑÇÙݳϳÝ
µ³éÇ ÑÝã»ÕáõÃÛáõÝÇóª sapasağlam / áÕç - ³éáÕç, yapayalnız /Ù»Ý - ٻݳÏ, düpedüz /
áõÕÇÕ ¨ ³ÛÉÝ:
122
123
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 11£
Hatipoğlu V., Ýßí.³ßË., ¿ç 20£
36
²ÛÝ µ³é»ñáõÙ, áñáÝóáõÙ ÏÇñ³éíáõÙ »Ý ¨° ɳÛÝ, ¨° Ý»Õ Ó³ÛݳíáñÝ»ñ, ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ ϳï³ñíáõÙ ¿ª ѳٳӳÛÝ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ ³é³çÇÝ í³ÝÏÇ Ó³ÛݳíáñÇ
áñ³Ï³Ï³Ý ѳïϳÝÇßÝ»ñÁ. ûñÇݳϪ tapataze /óñÙ:
ø³é³ÑÝãáõÛà ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ɳÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ
ãáõÝ»Ý: êáíáñ³µ³ñ ¹ñ³Ýù ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë »é³ÑÝãáõÛà ï³ñµ»ñ³Ïáíª áñå»ë
ëÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇó ³Í³ÝóÛ³É Ó¨»ñ: ø³é³ÑÝãáõÛà µ³ñ¹áõÃÛáõÝ»ñÇ Ù»ç ³é³í»É
Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ -p, ÑÝãÛáõÝáí ϳ½Ùí³ÍÝ»ñÁ, ³é³í»É ë³Ï³í³ÃÇí »Ý -s, -r
ÑÝãÛáõÝÝ»ñáí ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ:
ÆÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³éáõÙáí ÝϳïíáõÙ »Ý ß³ï ³ÝÝß³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ѳí³ë³ñ³å»ë ï³ñ³Íí³Í »Ý ÇÝãå»ë dardağın, dardağan, ³ÛÝå»ë ¿Éª darmadağın / óñí³Í, ³Ýáõß³¹Çñ besbelli¨ besebelli / ³ÏÝѳÛï Ó¨»-
ñÁ124:
²é³ÝÓÇÝ ¹»åù»ñáõÙ »é³ÑÝãáõÛà ëÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇÝ
³í»É³ÝáõÙ ¿ -il ϳÙ-i ³Í³ÝóÁ: Ò¨³µ³Ý³Ï³Ý ÝÙ³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÁ ѳݷ»óÝáõÙ ¿
ÇÙ³ëïÇ ³é³í»É áõŷݳóٳݪ çırıl çıplak / ϳï³ñ»É³å»ë Ù»ñÏ, sırıl sıklam, sırısıklam,
sırsıkam / ÉñÇí óó, seril sefil / ß³ï ³Õù³ï ¨ ³ÛÉÝ:
²Ûë »ñ¨áõÛÃÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ï³Ý Ù³ëݳÏÇ
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³½Ù³ÃÇí ûñÇݳÏÝ»ñ, »ñµ -il ³Í³ÝóÝ ³í»É³ÝáõÙ ¿ »ñÏñáñ¹
µ³Õ³¹ñÇãÇ íñ³ª çırılçıplak / ϳï³ñ»É³å»ë Ù»ñÏ, çırılçıpıldak / ϳï³ñ»É³å»ë
Ù»ñÏ125:
´³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ѳٳÑÝãÛáõÝ ÉÇÝ»É Ý³¨ ѳݷ³-
íáñÙ³Ý Ï³Ù µ³Õ³Ó³ÛÝáõÛÃÇ (³ÉÇï»ñ³ódzÛÇ) ÙÇçáóáí126: ´³Õ³Ó³ÛÝáõÛÃÇ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÁ ѳٳ¹ñíáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ³é³çÇÝ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ ÝÙ³Ý ÉÇÝ»ÉÝ ¿:
гݷÁ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ µ³Õ³Ó³ÛÝáõÛÃÇ, ϳñáÕ ¿ ³é³ç³Ý³É µ³éÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ï³½ÙÇó ³ÝϳË, ³Í³ÝóÝ»ñÇ ÏóÙ³Ý ÙÇçáóáí, ÇÝãÇ Ñ»ï¨³Ýùáí ϳñáÕ ¿ ÷á÷áËáõÃÛ³Ý »ÝóñÏí»É ݳ¨ ß»ßï³¹ñáõÙÁ127: гݷ³íáñáõÙÁ ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ëïáõÛ· ¨
Ùáï³íáñ: Ü»Õ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ ѳٳÑáõÝã »Ý ó³Ýϳó³Í ½áõ·³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ:
Øáï³íáñ ѳݷ³íáñáõ٠ϳñáÕ ¿ ³é³ç³Ý³É ³ÛÝåÇëÇ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµ, áñáÝù ³ñï³µ»ñíáõÙ »Ý ÙǨÝáõÛÝ Ó¨áí m - n, ş - ç - z, s - t, ûñÇݳϪ iş güç, düz
124
Tuna O., Türkçede tekrarlar, Türk Dili ve Edebiyatı dergisi, c. III, S. 3-4, İstanbul, 1949 , s.15.
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 15£
126
Ãîðäëåâñêèé Â., Ãðàììàòèêà òóðåöêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà, Èçäàíèå èíñòèòóòà âîñòîêîâåäåíèÿ, èì. Í.
Íàðèìàíîâà ïðè ÖÈÊ ÑÑÑÐ, 1928, ñ. 74.
127
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 562:
37
125
dürüst, bayram seyran ¨ ³ÛÉÝ: ²Ûë ѳݷ³íáñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï ÃáõÛɳïñ»ÉÇ »Ý ş-st
½áõ·³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, »Ã» ¹ñ³Ýó ¹ÇñùÁ µ³é³í»ñçáõÙ ¿128:
гñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ í³ÝϳÛÇÝ ÝáõÛݳóÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ùµ ݳ˳å³ïíáõÃÛáõÝÁ ÙÇßï ïñíáõÙ ¿ ³ÛÝåÇëÇ Ï³éáõÛóÝ»ñÇ, áñáÝó Ù»ç í³ÝÏ»ñÁ ѳí³ë³ñ ù³Ý³ÏÇ »Ý: ÜáõÛÝ å³ï׳éáí ϳñáÕ »Ý ï»ÕÇ áõÝ»Ý³É Ý³¨ ß»ßï³ÛÇÝ
ï»Õ³ß³ñÅ»ñ: úñÇݳϪ sepet /ÏáÕáí µ³éÝ áõÝÇ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ·áñͳÍáõÃÛáõÝ ¨ ß»ßïÁ
·ïÝíáõÙ ¿ µ³éÇ í»ñçÇÝ í³ÝÏÇ íñ³, ë³Ï³ÛÝ evet / ³Ûá µ³éÇ Ñ»ï ÏÇñ³éí»ÉÇë
¹»åùáõÙ, áñï»Õ ß»ßïÝ ³é³çÇÝ í³ÝÏÇ íñ³ ¿, sepet µ³éÇ ß»ßïÁ ï»Õ³÷áËíáõÙ ¿
³é³çÇÝ í³ÝÏÇ íñ³, ù³ÝÇ áñ ³Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ µ³éÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë µ³é³ñÓ³·³Ýù: Evet sepet söylemekle vaktimi geçirmeyiniz․/ä³ñ³å ë³ñ³å, ³ÝÇÙ³ëï
Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñáí ÇÝÓ ÙÇ° ½µ³Õ»óñáõ:
²ÛëåÇëáí, ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ³é³í»É ³ÏïÇí ¨
³ñ¹Ûáõݳí»ï ÙÇçáóÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ÑÝãÛáõݳÛÇÝ ÷á÷áËáõÃÛ³Ùµª ëÕٳٵ, ÷á˳ϻñå-
ٳٵ, ³ñÙ³ï³ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ ¿: ê³ Çñ Ñ»ñÃÇÝ, ³Ýßáõßï, å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ï³éáõóí³Íù³ÛÇÝ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí: سëݳÏÇ ¨ ÷á˳ϻñåí³Í
ÏñÏݳíáñÝ»ñ »Ý ϳ½Ùíáõ٠û° ÃÛáõñù³Ï³Ý ¨ û° ÷á˳éÛ³É µ³é»ñÇó: îíÛ³É ¹»åùáõÙ ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ³ñ³µ»ñ»ÝÇó ¨ å³ñëÏ»ñ»ÝÇó »Ý, ûñÇݳϪ
zapzayıf / ß³ï ÃáõÛÉ (zayıf ³ñ³µ. / ïϳñ, ÃáõÛÉ), haphazır / ³ÙµáÕçáíÇÝ å³ïñ³ëï
(hazır ³ñ³µ./ å³ïñ³ëï), perperişan / ß³ï óñí³Í (perişan å³ñëÏ. / óñí³Í, ËÕ×áõÏ) ¨
³ÛÉÝ:
ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ Ýßí³Í ï»ë³ÏÝ»ñÁ å³Ñå³Ý»É »Ý Çñ»Ýó Ï»ÝëáõݳÏáõÃÛáõÝÁ
Ãáõñù»ñ»Ý ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý, ÇÝãå»ë ݳ¨ ·ñ³Ï³Ý ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý É»½íáõÙª ѳÕáñ¹»Éáí ËáëùÇÝ ³é³í»É ³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¨ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ á×:
1.гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝÝ»ñݪ Áëï ÑÝãÛáõݳϳÝ
¹³ë³íáñí³ÍáõÃÛ³Ý
ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý ³ë³óÇÝù, Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ
ѳïáõÏ »Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ß³ï ϳñ¨áñ ¹»ñ áõÝ»Ý
ݳ¨ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ Ñ»ñóϳÝáõÃ۳ݪ ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÙ: ÆÝãå»ë Ýß»óÇÝù,
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³é³í»É³å»ë ɳÛÝ ·áñͳÍáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý
³éûñÛ³ ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íáõÙ ¨ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç,
ѻ勉µ³ñ µ³ñ»ÑÝãáõÃÛáõÝÝ ³Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ ËÇëï ϳñ¨áñíáõÙ ¿: гÛïÝÇ ¿, áñ
Ãáõñù»ñ»ÝÁ Ïó³Ï³Ý É»½áõ ¿, ³ÛëÇÝùݪ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛáõÝÁ ¨ µ³é³÷áËáõÃÛáõÝÁ
ï»ÕÇ »Ý áõÝ»ÝáõÙ ³Í³ÝóÝ»ñÇ ÏóÙ³Ý ÙÇçáóáí: Æ Ñ³í»ÉáõÙÝ ¹ñ³ª ÃÛáõñù³Ï³Ý
128
Àãàíèí Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 21£
38
É»½áõÝ»ñÇÝ
µÝáñáß
¿
Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ
Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý
ϳÝáÝÁ129:
Ü»ñ¹³ßݳÏáõÃÛáõÝÁ ÉÇÝáõÙ ¿ ùÙ³ÛÇÝ ¨ ßñÃݳÛÇÝ130:
Àëï ùÙ³ÛÇÝ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃ۳ݪ a-ɳÛÝ Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÇÝ Ñ»ï¨áõÙ »Ý -a, -ı
ϳ٠-u ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ, -ı Ý»Õ Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÇÝ Ñ»ï¨áõÙ ¿ -ı ϳ٠-a, ùÙ³ÛÇÝ -e-ÇÝ
Ñ»ï¨áõÙ ¿ -e ϳ٠-i:131
Àëï ßñÃݳÛÇÝ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃ۳ݪ ßñÃݳÛÇÝ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇÝ Ñ»ï¨áõÙ »Ý Ý»Õ
Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ (u, ü) ϳ٠ɳÛÝ áã ùÙ³ÛÇÝ ¨ ùÙ³ÛÇÝ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ (a, e): ÆÝãå»ë
»ñ¨áõÙ ¿, ßñÃݳÛÇÝ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛáõÝÁ ï³ñ³ÍíáõÙ ¿ ÙdzÛÝ Ý»Õ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ
íñ³: ²Ûë »ñ¨áõÛÃÁ µ³ó³ïñíáõÙ ¿ Ýñ³Ýáí, áñ ݳ˪ ÃÛáõñù³Ï³Ý µ³é»ñáõ٠ɳÛÝ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ (o, ö) ѳݹÇåáõÙ »Ý ÙdzÛÝ µ³éÇ ³é³çÇÝ í³ÝÏáõÙ: ´³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ë³Ï³í³ÃÇí »Ý, ¨ ë³, ÇѳñÏ», ãÇ ï³ñ³ÍíáõÙ ÷á˳éÛ³É µ³é»ñÇ íñ³, ûñÇݳϪ
konsolos /ÑÛáõå³ïáë, körkörüne / Ïáõñáñ»Ý, ÏáõÛñ - ÏáõÛñ: ºí ѳçáñ¹Áª ³Í³ÝóÝ»ñÇ Ù»Í
Ù³ëÝ áõÝÇ ÙdzÛÝ »ñÏáõ ùÙ³ÛÇÝ ï³ñµ»ñ³Ïª a, e, ѻ勉µ³ñ ßñÃݳÛÇÝ ³ëÇÙÇÉÛ³ódzÛÇ ËݹÇñÝ ³Ûëï»Õ Çëå³é í»ñ³ÝáõÙ ¿: ÞñÃݳÛÇÝ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ó³ÛÝ o, u
ßñÃݳÛÇÝ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇÝ Ñ»ï¨áõÙ »Ý Ý»Õ ßñÃݳÛÇÝ u ϳ٠ɳÛÝ áã ùÙ³ÛÇÝ a Ó³ÛݳíáñÝ»ñÁ: ö³÷áõÏ ßñÃݳÛÇÝ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇÝ (ö,ü) Ñ»ï¨áõÙ »Ý Ý»Õ ßñÃݳÛÇÝ ü
ÑÝãÛáõÝÁ ϳ٠÷³÷áõÏ - ɳÛÝ ùÙ³ÛÇÝ e - Ý: ²Ûëï»Õ ѳñÏ »Ýù ѳٳñáõÙ Ýß»É, áñ ãÝ³Û³Í Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý Ï³ÝáÝÁ ãÇ ï³ñ³ÍíáõÙ ÷á˳éÛ³É µ³é»ñÇ
íñ³, ë³Ï³ÛÝ Ãáõñù»ñÝ ³éûñÛ³, ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íáõÙ ÷á˳éí³Í
µ³é»ñÁ »ÝóñÏáõÙ »Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇ É»í³Ï³Ý Ý»ñùÇÝ ûñ»ÝùÝ»ñÇÝ: »¨ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ³éѳë³ñ³Ï ·ñ³íáñ ËáëùáõÙ ÷á˳éÛ³É µ³é»ñÁ å³Ñå³ÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó ³ñï³ë³Ý³Ï³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ó¨Á, ë³Ï³ÛÝ ¹ñ³Ýó ³í»É³ó³Í ³Í³ÝóÝ»ñÁ »ÝóñÏíáõÙ »Ý Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý ûñ»ÝùÇÝ132:
гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½ÙÙ³Ý ·áñÍáõÙ ß³ï ϳñ¨áñ ¿ ÑÝãÛáõݳÛÇÝ ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ:
³) гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÙÇç¨ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛáõݪ din inam / ëñµ³½³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñ ¨ ѳí³ï³ÉÇùÝ»ñ, ËÇÕ× áõ ѳí³ï, don
gömlek / ÏÇë³Ù»ñÏ, kör topal / ѳ½Çí - ѳ½Çí, kış kıyamet / óáõñï - ë³éݳٳÝÇù, kul
köle / ÑÉáõ - Ñݳ½³Ý¹, bağ bahçe / ³Û·Ç - å³ñ﻽, kol kanat / è áõ ÃÇÏáõÝù, çekip
129
Ïîëèâàíîâ Å., Ê âîïðîñó î ðîäñòâåííûõ îòíîøåíèÿõ êîðåéñêîãî è àëòàèéñêèõ ÿçûêîâ, VI ñåðèÿ, №
15-17, Известия Академии наук СССР, Ë. 1927, с. 192.
130
Êîíîíîâ À., Ãðàììàòèêà ñîâðåìåííîãî òóðåöêîãî, ñ. 24-25.
131
²Ý³ïáÉdzÛÇ áñáß Ëáëí³ÍùÝ»ñáõÙ Ç Ñ³Ûï »Ý ·³ÉÇë µ³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñ e ÑÝãÛáõÝÇÝ i –Ç
÷á˳ñ»Ý Ñ»ï¨áõÙ ¿ ü - Ý, µ³Ûó ë³ Ù»Í Ù³ë³Ùµ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ¹»ñµ³Û³Ï³Ý Ó¨»ñÇÝ,
ûñÇݳϪ gelüp, sevüp, gezüp:
132
Êîíîíîâ À., Ýßí.³ßË., ¿ç 28-29.
39
çekiştirmek / µ³Ùµ³ë»É, kör kütük / µ³ñÏáõÃÛáõÝÇó ϳ٠ËÙÇãùÇó ³ñµ³Í, dal budak /
½³ñ·³Ý³Éáí ï³ñ³Íí»É µáÉáñ ÏáÕÙ»ñáõÙ, bıkmak usanmak / ½½í»É Ñá·Ý»É, dirlik
düzen-lik /³ÝÑá·, µ³ñ»Ï»óÇÏ, ϳñ·³íáñí³Í ÉÇÝ»É Ï³Ù ³åñ»É ¨ ³ÛÉÝ.
µ) Àëï µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ³é³çÇÝ ÑÝãÛáõÝ»ñÇ ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý, ë³ ÑÇÙݳϳÝáõÙ
ϳñ¨áñíáõÙ ¿, »ñµ µ³Õ³¹ñÇã µ³é»ñÁ ëÏëíáõÙ »Ý µ³Õ³Ó³ÛÝ ÑÝãÛáõÝáíª bağ bahçe/
³Û·Ç - å³ñ﻽, bet beniz / ¹»ÙùÇ ·áõÛÝ, çerden çöpten / áã ϳñ¨áñ Çñ»ñ, ÷³Ûï, ÷³Ûï³ÛÇÝ ÙݳóáõÏÝ»ñ, çul çaput / óÝóáïÇÝ»ñ, düğün dernek / ù»ý - áõñ³ËáõÃÛáõÝ,
ѳñë³ÝÇù, kol kanat / è áõ ÃÇÏáõÝù, kör kütük / µ³ñÏáõÃÛáõÝÇó ϳ٠ËÙÇãùÇó ³ñµ³Í,
kul kurban / ѳí³ï³ñÇÙ ³ÝÓ, saçma sapan / ÑÇÙ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, sağ salim / áÕç - ³éáÕç,
selam sabah / áÕçáõÛÝ ï³É ÙÇÙÛ³Ýó, soy sop / ³½· áõ ï³Ï, toz toprak / ÑáÕ áõ ÷áßÇ,
yalan yanlış / ëáõï áõ ë˳É, yarım yamalak / ³ñ³· ³ñ³·, zar zor / Ù»Í ¹Åí³ñáõÃÛáõÝ
ù³ß»Éáí ¨ ³ÛÉÝ:
·) гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÝãÛáõݳÛÇÝ ÝÙ³ÝáõÃÛáõݪ Áëï í»ñçÇÝ ÑÝãÛáõÝÇ ¨
í»ñç³Í³ÝóÝ»ñǪ aç biilaç / ëáí³Í - ͳñ³í, ³ÝËݳÙ, akça pakça / Ù³ë-Ù³ùáõñ,
Éáõë³íáñ, allak bullak / ˳éÝÇËáõéÝ, ï³ÏÝ áõ íñ³ »Õ³Í, anlı şanlı / ÷³éùáí -
å³ïíáí, ayrı gayrı / óùáõÝ - ͳÍáõÏ, az buz / ÙÇ ÷áùñ, ÙÇ ùÇã, eciş bücüş / Ù³Ýñ ÙáõÝñ, evli barklı / ³Ùáõë-ݳó³Í, ïÝáí - ï»Õáí, gelen giden / »ÏáÕ - ·Ý³óáÕ, hesap
kitap (yapmak ) / ͳÝñ áõ ûè ³Ý»É, áñáß»É, ѳßí³ñÏ»É, kırık dökük / ç³ñ¹í³Í -
ó÷í³Í, ç³ñ¹³Í - ÷ßñ³Í, küçüklü büyüklü / Ù»Í áõ ÷áùñ, selam kelam / µ³ñ¨, µ³ñÇ
ÉáõÛë, sarmaş dolaş / ÷³Ã³Ãí³Í, ·ñϳ˳éÝí³Í, süklüm püklüm / Ù»Õù ·áñͳÍÇ
ÝÙ³Ý, ×Ýßí³Í, tatsız tuzsuz / ³Ùѳ٠- ³ÝÑáï, yırtık pırtık / Ñ³É áõ Ù³ß »Õ³Í ¨ ³ÛÉÝ:
¹) гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ p-, b- ÑÝãÛáõÝÝ»ñáí ëÏëíáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÉÇÝáõÙ »Ý
ѻﳹ³ë ¹ÇñùáõÙª bölük pörçük / Ù³ëݳïí³Í, ³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ, ³Ýç³ï -
³Ýç³ï, eğri büğrü / ÍáõéáõÙáõé, el bebek, gülbebek / ëÇñ³Í »ñ»Ë³, ³ãùÇ ÉáõÛë, etli butlu
/ ·»ñ, ÉÇùÁ - ÉÇùÁ (Ù³ñ¹áõ Ù³ëÇÝ), eski püskü / ÑÇÝ áõ ÙÇÝ, ev bark / ïáõÝ - ï»Õ, dal
budak / ï³ñ³Íí»É, don paça / ï³µ³ïÇ ëïáñÇÝ Ñ³ïí³ÍÁ, süs püs / ßå³ñ, å×ݳÝùÇ
³é³ñϳݻñ, ³ñ¹áõ½³ñ¹, orda burda / ³ÛÝï»Õ - ³Ûëï»Õ, yırtık pırtık / Ñ³É áõ Ù³ß
»Õ³Í ¨ ³ÛÉÝ:
») Ø»Ï »ñÏáõ í³ÝϳÝÇ Ý³Ë³¹³ë µ³é»ñ áõÝ»óáÕ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁª çul çaput /
óÝóáïÇÝ»ñ, don gömlek / ÏÇë³Ù»ñÏ, kör topal / ßáõï³÷áõÛÃ, ³ñ³· - ³ñ³·, din iman /
ëñµ³½³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñ ¨ ѳí³ï³ÉÇùÝ»ñ, ËÇÕ× áõ ѳí³ï, kul köle / ÑÉáõ - Ñݳ½³Ý¹,
kul kurban / ѳ-í³ï³ñÇÙ ³ÝÓ, kol kanat / è áõ ÃÇÏáõÝù, kış kıyamet / óáõñï -
ë³éݳٳÝÇù, bağ bahçe / ³Û·Ç - å³ñ﻽, dal budak / ï³ñ³Íí»É, bıkmak usanmak /
½½í»É- Ñá·Ý»É ¨ ³ÛÉÝ: ÜÙ³Ý Ï³½ÙáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ûñÇݳã³÷ »Ý ÃÛáõñù³Ï³Ý µáÉáñ
40
É»½áõÝ»ñáõÙ133:
½) Ò³ÛݳíáñÝ»ñáí ëÏëíáÕ µ³é»ñÁ ÉÇÝáõÙ »Ý ݳ˳¹³ëª ara sıra / »ñµ»ÙÝ, az
buz / ÙÇ ÷áùñ, ÙÇ ùÇã, açık saçık / µ³ó»Çµ³ó, el ayak / Ó»éù áõ áïù, û·Ý³Ï³Ý, eksik
fazla / ³í»É - å³Ï³ë, eninde sonunda / í»ñç Ç í»ñçá, ekip biçmek / í³ñ»É - ó³Ý»É, it
köpek / ßáõÝ, o gün bu gün / ³ÛÝûñ - ³Ûëûñ, akça pakça / Ù³ë - Ù³ùáõñ, Éáõë³íáñ, er geç
/í³Õ û áõß, í»ñç Ç í»ñçá, içeri dışarı /Ý»ñë áõ ¹áõñë ¨ ³ÛÉÝ:
») γճå³ñ³Ý»ñ, áñï»Õ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ÃÛáõñù³Ï³Ý µ³é ¿, ÇëÏ
ÙÛáõëÁª ÷á˳éáõÃÛáõÝ: Æ ¹»å Ýϳï»ÉÇ ¿, áñ Ãáõñù³Ï³Ý µ³é»ñÁ ÙÇßï ݳ˳¹³ë
¹ÇñùáõÙ »Ý: ²Ûëå»ëª kış kıyamet / óáõñï - ë³éݳٳÝÇù, eksik fazla / ³í»É - å³Ï³ë,
güçlü kuvvetli / áõÅ»Õ - ѽáñ, akça pakça / Ù³ë - Ù³ùáõñ, Éáõë³íáñ ¨ ³ÛÉÝ: ´³Ûó ³Ûëï»Õ
¨ë ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É µ³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñ. ¹ñ³ÝóÇó »Ý ûñÇݳϪ akıllı uslu / ˻ɳóÇ Ï³Ù
usluakıll, gönül hatır / ëÇñï áõ Ñá·Ç:
¿) Ø»ÏÁ ÙÛáõëÇÝ Ñ³çáñ¹áÕ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ Ù³ïݳÝßáÕ µ³Û»ñÇó ϳ½Ùí³Í
ÏñÏݳíáñÝ»ñª alım satım / ³é áõ í³×³éù, alışveriş / ³é¨ïáõñ ¨ ³ÛÉÝ:
Âáõñù»ñ»ÝáõÙ µ³í³Ï³Ý Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ µÝ³Ó³ÛÝ³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ,
áñáÝù ³ãùÇ »Ý ÁÝÏÝáõ٠ϳ½ÙÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñáí, »Ã» ³é³çÇÝ
µ³Õ³¹ñÇãÇ ³é³çÇÝ í³ÝÏáõ٠ϳ a ÑÝãÛáõÝÁ, ³å³ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÇ ³é³çÇÝ
í³ÝÏáõÙ áñå»ë ϳÝáÝ å»ïù ¿ ÉÇÝÇ Ï³Ù a, ϳ٠u ÑýãÛáõÝÁ. ûñÇݳϪ çarpık çurpuk
/ͳٳÍéáó, tak tuk /ÃÁËÏ - ÃÁËÏ, çat çut / ׳ÛÃáõÝ, fart furt /å³ñͻݳÉÁ, Ù»Í - Ù»Í
µñ¹»ÉÁ, cart curt /ßñÏËáó, zart zurt (konuşmak) /½Áà - ½ÁÃ, Ù»Í - Ù»Í (Ëáë»É), katır kutur
/×éÃ×éÃáó, ËéÃËéÃáó, abur cubur /˳éÝÇËáõéÝ, ³Ûëï»ÕÇó - ³ÛÝï»ÕÇó, şakır şukur
/×ÉíÉáó, ×éíáÕÛáõÝ, takır tukur / ¹Õñ¹áó, hatır hutur / ×é×éáó, haşır huşur / ËßËßáó, gacır
gucur /×ééáó ¨ ³ÛÉÝ:
ºÃ» ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ ³é³çÇÝ í³ÝÏáõÙ ³éϳ ¿ e ɳÛÝ Ó³Ûݳíáñ ÑÝãÛáõÝÁ,
³å³ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÇ ³é³çÇÝ í³ÝÏáõÙ å»ïù ¿ ÉÇÝÇ e ϳ٠ü Ý»Õ
Ó³ÛݳíáñÁ.ûñÇݳϪ eğri büğrü /ÍéÙéí³Í, ters türs / óñë - Ù³ñë, eski püskü /ÑÇÝ áõ
ÙÇÝ, tek tük /»½³ÏÇ, ÙÇ - ÙÇ Ñ³ï( óùóù), kem küm /÷ÝÃ÷ÝÃáó ¨ ³ÛÉÝ:
²ÛëåÇëáí, ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Áëï ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ÉÇÝáõÙ »Ý ÉdzñÅ»ù, Ù³ëݳÏÇ Ï³Ù ëÕí³Í
¨ ÷á˳ϻñåí³Í£ ÈdzñÅ»ù ÏñÏݳíáñÝ ³ÙµáÕç µ³Õ³¹ñÇãÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ ¿, ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ Çñ»ÝÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ »Ý µ³é - ³ñÓ³·³Ýù, ëñ³Ýù Çñ»Ýó
Ñ»ñÃÇÝ Ï³ñáÕ »Ý ÉÇÝ»É Ã»ù³Ï³Ý, ³ÛëÇÝùݪ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ
133
Atmaca E., Foruk Kral Ö., Kazak Türkçesindeki İkilemelerin sınıflandırması, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür
Eğitim Dergisi, S. 4/1, Türkiye, 2015, s. 210.
41
Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ ÑÝãÛáõݳ÷áËáõÃÛáõÝ£ سëݳÏÇ Ï³Ù ëÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ
ÏñÏÝíáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ ³éϳ ¿ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëݳÏÇ ëÕáõÙ£ سëݳÏÇ
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, Áëï ëÕí³Í ÑÝãáõÛÃÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÇ, µ³Å³ÝíáõÙ »Ý »ñ»ù ËٵǪ »ñÏÑÝãáõÛÃ, »é³ÑÝãáõÛÃ, ù³é³ÑÝãáõÛÃ:
ÆÝãå»ë óáõÛó »Ý ï³ÉÇë í»ñÁ µ»ñí³Í ûñÇݳÏÝ»ñÁ, ÁݹѳÝáõñ ³éٳٵ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ
ϳñáÕ
»Ý
ѳٳÑÝãÛáõÝ
ÉÇÝ»É
ݳ¨
ѳݷ³íáñÙ³Ý
ϳÙ
µ³Õ³Ó³ÛÝáõÛÃÇ (³ÉÇï»ñ³ódzÛÇ) ÙÇçáóáí: Ð³Ý·Ý ³é³ç³ÝáõÙ ¿ µ³éÇ ÑÝãÛáõݳϳÝ
ϳ½ÙÇó
³ÝϳË,
³Í³ÝóÝ»ñÇ
ÏóÙ³Ý
ÙÇçáóáí,
ÇÝãÇ
ѻ勉Ýùáí
ϳñáÕ
¿
÷á÷áËáõÃÛ³Ý »ÝóñÏí»É ݳ¨ ß»ßï³¹ñáõÙÁ, ÇëÏ µ³Õ³Ó³ÛÝáõÛÃÁ ѳٳ¹ñíáÕ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ³é³çÇÝ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÝ ¿: ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇÝ
µÝáñáß Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý Ï³ÝáÝÁ ·áñÍáõÙ ¿ ݳ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ ¨
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳ½Ù»ÉÇë£
42
¶ÈàôÊ ºððàð¸
IJزܲβÎÆò ÂàôðøºðºÜÆ ²Üì²Ü²Î²Ü вð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÀ ºì
ÎðÎܲìàðܺðÀ
ì»ñÉáõÍ³Ï³Ý »Õ³Ý³Ïáí ϳ½ÙíáÕ ³ÛÝ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝó ϳ½ÙÇ Ù»ç
ÙïÝáÕ »ñÏáõ ϳ٠³í»ÉÇ µ³é»ñ ³é³Ýó ÙdzÓáõÉí»Éáõ, ѳñ³¹ñ³µ³ñ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ
»Ý Ù»Ï µ³éÇÙ³ëï, ÏáãíáõÙ »Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñ: гñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³éÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý: гñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ³Ýç³ï³µ³ñ, Çñ³ñÇó µ³Å³ÝíáõÙ »Ý ³ñï³ë³Ý³Ï³Ý ½·³ÉÇ ¹³¹³ñáí, å³Ñå³ÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó Ó¨³Ï³Ý ³ÝϳËáõÃÛáõÝÁ, áñÁ
·ñ³íáñ ËáëùáõÙ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ µ³Õ³¹ñÇã - µ³é»ñÇ Ï³Ù ³Ýç³ï, ϳ٠¿É ÙdzóÙ³Ý ·ÍÇÏáí ·ñáõÃÛ³Ùµ: гñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ ¨ áã ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ: àã ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ Ñ³ñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇã µ³é»ñÁ å³Ñå³ÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ134:
¸³ñÓí³ÍùÝ»ñ Ý»ñϳ۳óÝáÕ Ñ³ñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ, Áݹѳϳé³ÏÁ, ÏáñóÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ, ¨ ¹³ñÓí³ÍùÇ ÇÙ³ëïÁ
ãÇ µËáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëïÝ»ñÇó:
гñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÉÇÝáõÙ »Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ¨ µ³Û³Ï³Ý: Àëï ѳÛ
É»½í³µ³Ý ². êáõùdzëÛ³ÝǪ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ
»Ý ·á۳ϳÝ, ³Í³Ï³Ý, ٳϵ³Û, Ãí³Ï³Ý, ß³Õϳå, »Õ³Ý³Ï³íáñáÕ µ³é ËáëùÇ Ù³ë»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ: γ½ÙáõÃÛ³Ùµ ÉÇÝáõÙ »Ýª ϳå³Ïó³Ï³Ý, ß³Õϳå³Ï³Ý, ѳ-
ñ³Ïó³Ï³Ý135: ÜáõÛÝÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É ݳ¨ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñ³Ï³Ý
µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É: Âáõñù»ñ»ÝáõÙ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ
ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ѳñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛ³Ùµ ÉÇÝáõÙ »Ýª ³éÝã³ÏÇó (eşsesli), ÑáÙ³ÝÇß
(eşanlamlı), ѳϳÝÇß (zıt anlamlı): ´³óÇ ÑáÙ³ÝÇß, ѳϳÝÇß Ï³Ù ³éÝã³ÏÇó µ³é»ñÇ
ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ ϳ½Ùí³Í µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇóª Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ß³ï ï³ñ³Íí³Í »Ý
ûï³ñ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í Ó¨ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñÁ. µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó
Ù»ÏÁ ³ñ³µ»ñ»Ý ϳ٠å³ñëÏ»ñ»Ý µ³é ¿, ÇëÏ ÙÛáõë µ³Õ³¹ñÇãÁ ¹ñ³ Ãáõñù»ñ»Ý ѳٳñÅ»ùÝ ¿: ÜٳݳïÇå µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³é³í»É³å»ë ѳñ³Ïó³Ï³Ý »Ý, áñáÝó
ϳݹñ³¹³éݳÝù ëïáñ¨:
134
135
êáõùdzëÛ³Ý ²., Ýßí.³ßË., ¿ç 239:
êáõùdzëÛ³Ý ²., ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:
43
²éÝã³ÏÇó ³é³ñϳݻñ, »ñ¨áõÛÃÝ»ñ, ѳïϳÝÇßÝ»ñ óáõÛó ïíáÕ ³ÝáõÝÝ»ñÇó
(µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó) ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ÙdzëÝáõÃÛáõÝ,
ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ, ÑáÙ³ÝÇß µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñáí ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁª
ÇÙ³ëïÇ ë³ëïϳóáõÙ ¨ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ϳճå³ñ »Ý ÙïÝáõ٠ǵñ¨ µ³é³ÛÇÝ Ù»Ï
Ùdzíáñ136: ²Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹Çñ ϳå³Ïó³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å³ÛٳݳϳÝáñ»Ý ϳñáÕ »Ýù µ³Å³Ý»É »ñÏáõ ËÙµÇ: ²é³çÇÝ ËÙµÇ Ï³éáõÛóÝ»ñÇ »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ ¿É Ó¨áõÛóÏÇñ »Ý, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ ËÙµÇ Ñ³ñ³¹ñ³íáñÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ÙdzÛÝ
Ù»ÏÁ ϳñáÕ ¿ Ó¨áõÛà ëï³Ý³É 137:
²Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³ÑÇÝ ï»ë³ÏÝ »Ý: ´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ³ÝÏ³Ë µ³é»ñ »Ý ¨ áõÝ»Ý áõÕÇÕ Ï³Ù ÷á˳µ»ñ³Ï³Ý Ù»Ï
µ³éÇÙ³ëï: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÝ ëï³ÝáõÙ ¿ í»ñ³ó³ñÏí³Í ÇÙ³ëï, ù³Ý
³ÛÝ Ï³½ÙáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í ÇÙ³ëïÝ ¿ ³é³ÝÓÇݳé³ÝÓÇÝ, ³ÛëÇÝùݪ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ëï³ÝáõÙ »Ý ÷á˳µ»ñ³Ï³Ý ϳ٠³Ûɳµ³Ý³Ï³Ý ·áñͳéáõÛê Ñ³×³Ë í»ñ³Íí»Éáí ¹³ñÓí³Í³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñÇ138:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏݳíáñ ѳñ³¹ñ³Ï³Ý »Ý ³ÛÝ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù ϳ½ÙíáõÙ »Ý í»ñÉáõÍ³Ï³Ý »Õ³Ý³Ïáí ÝáõÛÝ µ³éÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ:
ÎñÏÝíáõÙ »Ý ëáíáñ³µ³ñ Ùdzí³ÝÏ Ï³Ù Ï³ñ× µ³é»ñÁ, ·ñíáõÙ »Ý ³Ýç³ï, ÇÝãå»ë
ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ¨ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ å³Ñå³ÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó ß»ßïÁ:
ÎñÏݳíáñ µ³Õ³¹ñÇã µ³é»ñÇ ÙÇç¨ »ñµ»ÙÝ ·áñͳéíáõÙ »Ý ß³ÕϳåÝ»ñ ¨
ݳ˹ÇñÝ»ñ:
àñáß
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó
Ù»ÏÁ
»ÝóñÏíáõÙ
¿
ÑÝãÛáõݳ÷áËáõÃÛ³Ý:
ÎñÏݳíáñ ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝ Ï³ñáÕ ¿ ϳ½Ùí»É µáÉáñ ËáëùÇ Ù³ë»ñÇó: ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ µÝáñáß »Ý µáÉáñ É»½áõÝ»ñÇÝ: Î³Ý É»½áõÝ»ñ,áñáÝóáõÙ ¹ñ³Ýù áõÝ»Ý ³é³í»É³å»ë µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ¨ áã û ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ ¨
ѳٳÏáÕÙ³ÝÇáñ»Ý áõëáõÙݳëÇñí³Í ã»Ý: àñáß É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ ÷³ëï³ñÏٳٵ
·á۳ϳÝÝ»ñÇ, ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇ, ٳϵ³ÛÝ»ñÇ ¨ ÙÛáõë ËáëùÇ Ù³ë»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ
ϳ½ÙíáÕ ÝÙ³Ý ÏñÏݳíáñ ѳñ³¹ÇñÝ»ñÁ µ³é³å³ß³ñ³ÛÇÝ ³ñÅ»ù ãáõÝ»Ý139: Ò»éù
µ»ñ»Éáí ½³Ý³½³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñ ¨ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ýñµ»ñ³Ý·Ý»ñª ¹ñ³Ýù ëï³ÝáõÙ »Ý
³Í³Ï³Ý³Ï³Ý ϳ٠ٳϵ³Û³Ï³Ý ÏÇñ³éáõÃÛáõÝÝ»ñ:
136
Erdem M., Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine, Bilig 2005, S. 33, s. 189-225.
Àãàíèí Ð., Ïîâòîðû è îäíîðîäíûå ñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Èçä-âî Âîñò.
Ëèò., 1959, ñ. 23.
138
¶³ëå³ñÛ³Ý ê., Îáëï³Ý ¼³ñÛ³ÝÇ É»½íÇ ³é³ÝÓÝѳïÏáõÃÛ³Ý ÙÇ ù³ÝÇ ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñ,
Èñ³µ»ñ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»ë 1, ºñ¨³Ý, 1998, ¿ç 90-98:
139
Ðîæàíñêèé Ô., Ðåäóïëèêàöèÿ êàê ñëîâîîáðàçîâàòåëüíîå ñðåäñòâî â ÿçûêàõ Çàïàäíîé Àôðèêè, Îñíîâû
àôðèêàíñêîãî ÿçûêîçíàíèÿ, Ëåêñè÷åñêèå ïîäñèñòåìû. Ñëîâîîáðàçîâàíèå, Ìîñêâà, Íàóêà, 2008.
44
137
1.γå³Ïó³Ï³Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ
γå³Ï³ó³Ï³Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ï³ñ³ï»ë³ÏÝ»ñÇó »Ý: γå³Ïó³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ϳ٠»ñÏáõëÁ
ß³ñ³ÑÛáõëáñ»Ý ϳå³Ïóí³Í »Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ûù Ó¨»ñáí, ûñÇݳϪ baştan aşağıya
/í»ñ¨Çó Ý»ñù¨, ağızdan ağıza / µ»ñ³ÝÇó µ»ñ³Ý, baş başa, başabaş / ·ÉáõË ·ÉËÇ,
·ÉË»·ÉáõË ¨ ³ÛÉÝ140: ²é³çÇÝ »ñÏáõ ûñÇݳÏÝ»ñáõÙ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳݹ»ë
»Ý ·³ÉÇë µ³ó³é³Ï³Ý ÑáÉáíáíª -dan/den, -tan/ten (çıkma dururmu), ÇëÏ »ñÏñáñ¹
µ³Õ³¹ñÇãÁª ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíáí` - a/e, -ya/ye (yönelme durumu): ¼áõ·³Ñ»éÝ»ñ ï³Ý»Éáí
ѳۻñ»ÝÇ Ñ»ïª Ï³ñáÕ »Ýù Ýß»É, áñ ѳۻñ»ÝáõÙ ¨ë ³Ûë ϳñ·Ç í»ñÉáõÍ³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõÝ»Ý Ñ³Ù³¹ñ³Ï³Ý ϳ½ÙáõÃÛ³Ùµ ·ñ³µ³ñÛ³Ý Ó¨»ñ, ûñÇݳϪ ïÝÇó ïáõÝ,
ïÝ»ïáõÝ, ù³ñÇó ù³ñ, ù³ñ»ù³ñ, ë³ñÇó ë³ñ, ë³ñ»ë³ñ ¨ ³ÛÉÝ141£
²ÛÅÙ ³Ý¹ñ³¹³éݳÝù ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³é³í»É ï³ñ³Íí³Í ·áÛ³Ï³Ý³Ï³Ý Ï³å³Ïó³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ï»ë³ÏÝ»ñÇÝ:
²Ýí³Ý³Ï³Ý
ϳå³Ïó³Ï³Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ
áõÝ»Ý
Ñ»ï¨Û³É
ϳճå³ñÝ»ñÁ.
1. ²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ÙÝáõÙ ¿ ³Ý÷á÷áË, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ý ëï³ÝáõÙ ¿ ïñ³Ï³Ý
ÑáÉáíÇ (yönelme durumu) óáõóÇ㪠-(y) a/e: ÜÙ³Ý »Õ³Ý³Ïáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ óáõÛó »Ý ï³ÉÇë ³éÝã³ÏÇó »ñ¨áõÛÃÝ»ñÇ ¹ÇñùÁª »ñµ»ÙÝ Ù³ïݳÝß»Éáí ݳ¨ áõÕÕáõÃÛáõÝ: ²Ûë Ó¨Ý ³é³í»É µÝáñáß ¿ ·á۳ϳÝÝ»ñÇÝ, ë³Ï³ÛÝ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ý ݳ¨ áã Ù»Í Ãíáí ³Í³Ï³ÝÝ»ñ (sıfat) ¨ Ñ»ï¹ÇñÝ»ñ (ilgeç, sontaki):
îñ³Ï³Ý ÑáÉáíÇ Ñ³ñ³óáõÛóáí ϳ½Ùí³Í ÝÙ³Ý Ï³Õ³å³ñ³Ý»ñÇ ×ÝßáÕ Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ É»½íáõÙ ù³ñ³ó³Í Ó¨»ñ »Ýª ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ ÇÙ³ëïÝ»ñáí ¨ ѳۻñ»Ý
ѳٳñÅ»ùÝ»ñáí. ûñÇݳϪ baş başa /·ÉáõË ·ÉËÇ (baş / ·ÉáõË), arka arkaya /Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ
Ñ»ï¨Çó (arka /Ù»çù, Ñ»ï¨), karşı karşıya / ¹»Ù ¹ÇÙ³ó (karşı /¹ÇÙ³ó, ѳϳé³Ï), üst üstüne / Çñ³ñ Ñ»ï¨Çó , íñ³ - íñ³ (üst /í»ñ¨), el ele / Ó»éù Ó»éùÇ, (el /Ó»éù), sırt sırta /
Ù»çù Ù»çùÇ, (sırt /Ù»çù) ¨ ³ÛÉÝ: àñáß ¹»åù»ñáõÙ ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíÇ í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÁ
(y)a/e ÏóíáõÙ ¿ áã û ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÇÝ, ³ÛÉ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇó ³ÝÙÇç³å»ë Ñ»ïá: úñÇݳϪ başabaş / ·ÉáõË ·ÉËÇ, tıpatıp / Ñ»Ýó
ÝáõÛÝ, ïÇåÇÏ, göze göz / áõßÇáõßáí, dişe diş / ³ï³Ù ³ï³ÙÇ, bügünebugün / ³Ûëûñí³
ûñáí142 ¨ ³ÛÉÝ: ²Ûë ¹»åùáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ·ñí»É û° ÙdzëÇÝ, û°
³é³ÝÓÇÝ: Bildiği tüm duaları peş peşe sıralıyordu (Funda Kalaycıoğlu, Bir Derya Öyküsü
Adalı, s. 206). / ÆÙ³ó³Í µáÉáñ ³ÕáÃùÝ»ñÁ Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ Ñ»ï¨Çó ³ëáõÙ ¿ñ (µéó.
140
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 76:
γñ³å»ïÛ³Ý ²., Ýßí. ³ßË., ¿ç 266:
142
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 26:
141
45
sıralamak /ß³ñ»É):
Halkalar iç içe geçirmen gerekiyor (Emin Çolaşan, Hürriyet
Gazetesi,13.02.2005 )./úÕ³ÏÝ»ñÁ å»ïù ¿ Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ ÙÇçáí ³ÝóϳóÝ»É: Her merdiven
çıkışında nefes nefese kalıyor (Nejat Elibol, Yolculuk,s.47.) /²Ù»Ý ³Ý·³Ù ³ëïÇ׳ÝÝ»ñÁ
µ³ñÓñ³Ý³ÉÇë ßáõÝãÁ ÏïñíáõÙ ¿:
2. ²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ëï³ÝáõÙ ¿ - li, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª III ¹»ÙùÇ å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý -i(-si ) ¨ ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíÇ Ñ³ñ³óáõÛó -(y) a/e: Boylu boyuna /áÕç »ñϳÛÝùáí (boy /
ѳë³Ï, µáÛ), başlı başına / ÇÝùݳ·ÉáõË (baş/·ÉáõË): гñÏ »Ýù ѳٳñáõÙ Ýß»É, áñ
ѳçáñ¹áÕ µ³ÛÇ Ëݹñ³éáõÃÛ³Ùµ ¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí
å³Ûٳݳíáñí³Í, ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíÁ ϳñáÕ ¿ ÷á÷áËí»É, ûñÇݳϪ yerli yerine dizilmiş /
Çñ»Ýó ï»Õ»ñáõÙ ¹³ë³íáñí³Í, yerli yerinde buldum / Çñ ï»ÕáõÙ ·ï³, ï»ÕÁ ï»ÕÇÝ
·ï³:
3.²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ëï³ÝáõÙ ¿ - li, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª III ¹»ÙùÇ å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý - i(-si) ¨ - ca µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Í³Ýó143. ûñÇݳϪ boylu boyunca / áÕç ѳë³Ïáí,
áÕç »ñϳÛÝùáí, yerli yerince / ï»ÕÇÝ ( yer /ï»Õ):
4. ´³í³Ï³Ý Ù»Í ËáõÙµ »Ý ϳ½ÙáõÙ ³ÛÝ Ï³Õ³å³ñ³Ý»ñÁ, áñï»Õ ³é³çÇÝ
µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý III ¹»ÙùÇ »½³ÏÇ ÃíÇ ³Í³Ýóáíª - i (si),
ÇëÏ
»ñÏñáñ¹Áª
µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ÝáõÛÝ
óáõÛó
³Í³Ýóáí
»Ý
ï³ÉÇë,
¨
-(y)
áñ
a/e
ïñ³Ï³Ý
·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ
ÑáÉáíáí:
ï»ÕÇ
¿
ÜÙ³Ý
áõÝ»ó»É
ݳ˳ï»ëí³Í ųٳݳÏÇÝ Ï³Ù Ù³ïݳÝßáõÙ »Ý »ñÏáõ ³é³ñϳݻñÇ ÙÇç¨ »Õ³Í
ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ. ûñÇݳϪ dakikası dakikasına / ñáå» ³é ñáå», boşu boşuna / ǽáõñ
³Ýï»ÕÇ, pisi pisine / ǽáõñ (pis / Ï»Õï), ağız ağzına / µ»ñ³Ý - µ»ñ³Ý, cümle cümlesine /
ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝ ³é ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝ, günü gününe / ûñ ³é ûñ, harf harfine /ï³é ³é
ï³é, kelimesi kelimesine /µ³é ³é µ³é, noktası noktasına / Ï»ï ³é Ï»ï, rengi rengine /
·áõÛÝ ³é ·áõÛÝ, ·áõÛݽ·áõÛÝ, saati saatine /ų٠³é ųÙ, saniye saniyesine / í³ÛñÏÛ³Ý ³é
í³ÛñÏÛ³Ý, sayfası sayfasına / ¿ç ³é ¿ç ¨ ³ÛÉÝ: Ödemelerini günü gününe yapar. / ܳ Çñ
í׳ñáõÙÝ»ñÁ ϳï³ñáõÙ ¿ ûñ ³é ûñ (×Çßï ûñÁ): Günü gününe ï³ñµ»ñ³ÏÇÝ
½áõ·³Ñ»é ÏÇñ³é³Ï³Ý ¿ ݳ¨ gün günü Ó¨Á (³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë
áõÕÕ³Ï³Ý ÑáÉáíáí, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ѳÛó³Ï³Ý): Bu haberden sonra, Hatice iflah olmadı.
Gün günü daha sarardı, daha zayıfladı (Yaşar Kemal, İnce Memed,s.229) / ²Û¹ ÉáõñÇó Ñ»ïá
гÃÇç»Ý ³Ûɨë ã³å³ùÇÝí»ó, ûñÁëïûñ» ³í»ÉÇ ¹³Éϳó³í, ³í»ÉÇ Ãáõɳó³í: Tüm
143
Ca/ce/ça/çe -Á ٳϵ³Û³Ï³Ý ³Í³Ýó ¿, áñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ å»ë, ÝÙ³Ý, ã³÷, ÙdzëÇÝ
ÇÙ³ëïÝ»ñÁ: ÐÇÝ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ áõÝ»ó»É ¿ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ù»Ï ï³ñµ»ñ³Ïª ç: ØǨÝáõÛÝ ³Í³ÝóÝ
áõÝÇ Ý³¨ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Í³ÝóÇ ·áñͳéáõÛÃ, Ïóí»Éáí ³½·áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ÝáõÝÝ»ñÇÝ
ϳ½ÙáõÙ ¿ É»½áõÝ»ñÇ ³Ýí³ÝáõÙÝ»ñ, ûñÇݳϪ Almanca / ·»ñٳݻñ»Ý, Fransızca / ýñ³Ýë»ñ»Ý,
Latince / ɳïÇÝ»ñ»Ý ¨ ³ÛÉÝ:
46
çalışmayı satırı satırına kopyalamış. / àÕç ³ß˳ï³ÝùÁ ïáÕ ³é ïáÕ ³ñï³·ñ»ó: Saati
saatine aynı günde doğmuşsuz. / Ø»Ýù ÍÝí»É »Ýù ÝáõÛÝ ûñÁ ×Çßï ÝáõÛÝ Å³ÙÇÝ: Virgülü
virgülüne aynı iki ödev. Sen olsan ne yapardın. / êïáñ³Ï»ï ³é ëïáñ³Ï»ï »ñÏáõ ÝáõÛÝ
ѳÝÓݳñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ¸áõ ÉÇÝ»Çñª ÇÝ㱠ϳݻÇñ:
ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ É»½í³µ³Ý-ÃÛáõñù³·»ï ²·³ÝÇÝÁ ÝßáõÙ ¿, áñ ³éѳë³ñ³Ï Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ï³ñ³Íí³Í ¨ ·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý ³Í³ÝóÇ ÙÇçáóáí
ÝٳݳïÇå µ³½Ù³ÃÇí ³é³ñϳݻñÇ ß³ñùáõÙ ³é³ñÏ³Ý Ï³Ù Ñ³ïϳÝÇßÁ Áݹ·Í»É
¨ ³é³ÝÓݳóݻɪ ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ù³ïݳÝß»Éáí ¹ñ³Ýó ³éÝã³ÏóáõÃÛáõÝÁ ¨ ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÁ: ÜÙ³Ý »ñ¨áõÛÃÇ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ýù ݳ¨ Ñ»ï¨Û³É ϳéáõÛóÝ»ñáõÙª boşuna /
ǽáõñ, çoğu zaman / ųٳݳÏÇ Ù»Í Ù³ëÁ, zoruna / Ù»Í ¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ144 ¨ ³ÛÉÝ£
5. ²Ûë ËÙµÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛ³Ý ¿ »ÝóñÏíáõÙ ÙdzÛÝ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ, áñÁ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ëï³ÝáõÙ ¿ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý »ñÏáõ ѳñ³óáõÛóª
å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý III ¹»ÙùÇ »½³ÏÇ ÃíÇ -i(-si) ¨ ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíÇ ³Í³Ýóª -(y) a/e. ûñÇݳϪ aç acına / ÏÇë³ù³Õó³Í (ac / ù³Õó, ëáí), dar darına /¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ (dar / Ý»Õ) ¨
³ÛÉÝ:
6. Ðݳñ³íáñ ¿ ݳ¨, áñ »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ý¹»ë ·³Ý µ³ó³é³Ï³Ý ÑáÉáíáíª -dan/den, -tan/ten (çıkma dururmu). ûñÇݳϪ kenardan kenardan / ͳÛ-
ñÇó ͳÛñ ¨ ³ÛÉÝ:
7. ´³í³Ï³Ý Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ ³ÛÝ Ï³Õ³å³ñ³Ý»ñÁ, áñáÝóáõÙ áñå»ë ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇã ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë µ³ó³é³Ï³Ý ÑáÉáíáí ¹ñí³Í ·á۳ϳÝÝ»ñÁ -dan
/ den/ tan / ten, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª -(y) a/e ïñ³Ï³Ý ÑáÉáí³Ï³½ÙÇãáí: ÜÙ³Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ϳ½Ùí»É û° ·á۳ϳÝÝÝ»ñÇó, û° ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇó ¨
³éѳë³ñ³Ï ÙÛáõë ³ÝáõÝ ËáëùÇ Ù³ë»ñÇó ¨ óáõÛó »Ý ï³ÉÇë ·á۳ϳÝÝ»ñÇ ÙÇç¨
»Õ³Í ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁª agızdan agıza / µ»ñÝ»µ»ñ³Ý, içten içe / ·³ÕïÝÇ, hayliden
hayliye / ß³ï, µ³í³Ï³ÝÇÝ (hayli / ß³ï), birdenbire / ѳÝϳñÍ, Ùdzݷ³ÙÇó, asırdan
asıra / ¹³ñ»¹³ñ, ilden ile / ݳѳݷÇó ݳѳݷ, yıldan yıla / ï³ñ»óï³ñÇ, köyden köye
/·ÛáõÕÇó ·ÛáõÕ, tepeden tepeye /ųÛéÇó ųÛé ¨ ³ÛÉÝ:
ijٳݳϳÛÇÝ ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ µ³é»ñÇ Ñ»ï ÏÇñ³éí»ÉÇë ³é³í»É³å»ë
Áݹ·ÍáõÙ »Ý ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ ϳï³ñí»É ¿ µ³í³Ï³Ý Ù»Í Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ: Bu ülke yıldan yılı fakirleşiyor. / ²Ûë »ñÏÇñÁ ï³ñ»óï³ñÇ ³í»ÉÇ áõ
³í»ÉÇ ¿ ³Õù³ï³ÝáõÙ: ²Ûë µ³Õ³¹ñáõÃÛ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ Ñݳñ³íáñ ¿, áñ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳݹ»ë ·³Ý ݳ¨ ßñçáõÝ ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ùµ: Tam yedi yıl olmuştu memleketten
göçeli. Yılı yıldan hep kötüye gitmişti (Dursun Akçam, Haley, s. 143). / àõÕÇÕ Ûáà ï³ñÇ »144
Àãàíèí Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 35:
47
Õ³í, áñ »ñÏñÇó ·³ÕÃ»É ¿ñ: î³ñ»óï³ñÇ ³í»ÉÇ áõ ³í»ÉÇ ¿ñ í³ï³ÝáõÙ: İçimdeki kızgınlık günden güne güçleniyor ./ Ü»ñëáõÙë »Õ³Í µ³ñÏáõÃÛáõÝÁ ûñ ûñÇ ³í»ÉÇ ¿ áõŻճ-
ÝáõÙ: Bu gelenek kuşaktan kuşağa aktarıldı. /²Ûë ³í³Ý¹áõÛÃÁ ë»ñݹ»ë»ñáõݹ ÷á˳Ýóí»ó: Ülkeden ülkeye dolaştı durdu./ºñÏñ»»ñÏÇñ åïáõÛï »Ï³í:
8.
²é³çÇÝ
µ³Õ³¹ñÇãÁ
ѳݹ»ë
¿
·³ÉÇë
Ñá·Ý³Ïdzϻñï
-lar/ler
í»ñç³íáñáõÃÛ³Ùµ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ѳÛó³Ï³Ý ÑáÉáíÇãáí (Belirtme durumu)ª -(y)ı/i/u/ü:
гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Ûë ï³ñµ»ñ³ÏÁ ϳ½ÙíáõÙ ¿ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ·á۳ϳÝÝ»ñÇó ¨
³Í³Ï³ÝÝ»ñÇó. ûñÇݳϪ beyler beyi / µ»Û»ñÇ µ»Û, aslanlar aslanı / ³éÛáõÍÝ»ñÇ ³éÛáõÍ ¨
³ÛÉÝ: ²Ûë ϳճå³ñáí ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ³é³ñϳÛÇ, ³ÝÓÇ Ï³Ù »ñ¨áõÛÃÇ
·»ñ³¹ñ³Ï³Ý ³ëïÇ׳ÝÁ, ѳݹ»ë ·³Éáí Å³Ù³Ý³Ï óáõÛó ïíáÕ ·á۳ϳÝÝ»ñÇ Ñ»ï,
Ù³ïݳÝßáõÙ ¿ ï¨³Ï³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ: úñÇݳϪ aylar ayı /³ÙÇëÝ»ñ Ç í»ñ, seneler
senesi /ï³ñÇÝ»ñ Ç í»ñ, yıllar yıllı /ï³ñÇÝ»ñ Ç í»ñ ¨ ³ÛÉÝ: Tanrılar tanrısı Zeus çok
çapkındı. / ²ëïí³ÍÝ»ñÇ ³ëïí³Í ¼¨ëÁ ß³ï ÏݳÙáÉ ¿ñ: Yeni çırak aptalın aptalı. /Üáñ
³ß³Ï»ñïÁ ÑÇÙ³ñÝ»ñÇ ÑÇÙ³ñÝ ¿: Yıllar yıllı, kocası bir gün dönecek diye bekledi. / î³ñÇÝ»ñ Ç í»ñ, ³ë»Éáí, áñ ³ÙáõëÇÝÁ Ïí»ñ³¹³éݳ, ëå³ë»ó: Aylar ayı, ondan bir haber alamadık. / ²ÙÇëÝ»ñ Ç í»ñ Ýñ³ÝÇó ãϳñáÕ³ó³Ýù ÙÇ Éáõñ ³éÝ»É:
Ø»Ï ³ÛÉ ï³ñµ»ñ³Ï ¿, »ñµ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ëï³ÝáõÙ ¿ -lar/ler Ñá·Ý³Ïdzϻñï ³Í³Ýó ¨ ë»é³Ï³Ý -ın/in/un/ün, -nın/nin/nun/nün ÑáÉáíÇã, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª ÙdzÛÝ Ñ³Ûó³Ï³ÝÇ - (y)ı/i/u/ü ÑáÉáíÇã. ûñÇݳϪ Dağların dağı Alidağı gayetle
haybetti. / ê³ñ»ñÇ ë³ñ ²Éǹ³ÕÁ Ñdzëù³Ýã ¿ñ:
2.гñ³Ïó³Ï³Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ
гñ³Ïó³Ï³Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳå³Ïóí³Í
»Ý áõÕÕ³ÏÇ ³ÝÙÇç³Ï³Ý ѳñ³Ïóٳٵ: ´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛáõÝÁ ÃáõÛÉ ¿ ï³ÉÇë µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÙ, Áëï ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý, ³é³ÝÓݳóÝ»É »ñÏáõ ËáõÙµ, Çñ»Ýó »ÝóËÙµ»ñáí: ²é³çÇÝ ËÙµÇ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É ÉdzñÅ»ù µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ »Ý, ³ÛëÇÝùݪ
³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï ¨ ѻ勉µ³ñ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ·áñͳÍáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý
É»½íÇ Ù»ç: ²Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ѳñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛ³Ùµ ÉÇÝáõÙ »Ýª ³éÝã³ÏÇó, ÑáÙ³ÝÇß, ѳϳÝÇß:
ºñÏñáñ¹ ËÙµÇ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ϳ٠ÝáõÛÝÇëÏ »ñÏáõëÁ
ÇÝùÝáõñáõÛÝ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ ã»Ý ¨ É»½íáõÙ ÇÝùÝáõñáõÛݳµ³ñ ã»Ý ÏÇñ³éíáõÙ,
ù³ÝÇ áñ ã»Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ÉdzñÅ»ù ÇÙ³ëï: ²Ûëï»Õ ѳñÏ »Ýù ѳٳñáõÙ Ýß»É, áñ
48
û¨ áñáß ¹»åù»ñáõÙ ÝÙ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³é³çÇÝ
ѳ۳óùÇó ÇÙ³ëï ã»Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ, ë³Ï³ÛÝ µ³éÇ å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛ³Ùµ Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ, ÇѳñÏ» å³ÛٳݳϳÝáñ»Ý í»ñ³Ï³Ý·Ý»É ïíÛ³É
µ³éǪ ³ÝóÛ³ÉáõÙ áõÝ»ó³Í ÇÙ³ëïÁ: Ø»Í Ù³ë³Ùµ ÝÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ
ÑáÙ³ÝÇß µ³é»ñ »Ý145:
ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý ³ë³óÇÝù, ËÙµ»ñÁ µ³Å³ÝíáõÙ »Ý »ÝóËÙµ»ñǪ
³) ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, µ) ѳϳÝÇßÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ£
ÈÇÇÙ³ëï µ³é»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ ϳ½Ùí³Í µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ ¨ë ϳñ¨áñíáõÙ »Ý ݳ¨ µ³éÇ éÇÃÙÇÏ Ñ³ïϳÝÇßÝ»ñÁ, áñáÝù Çñ»Ýó Ñ»ñÃÇÝ
µËáõÙ »Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÁݹѳÝñáõÃÛáõÝÇó, µ³Ûó ³é³ÝçݳѻñÃáõÃÛáõÝÁ ïñíáõÙ ¿ ÇÙ³ëïÇÝ:
ºñÏñáñ¹ ËÙµÇ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, áñï»Õ Ù»Ï Ï³Ù »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É
ϳñáÕ »Ý ÇÝùÝáõñáõÛÝ µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï ã³ñï³Ñ³Ûï»É, ³é³çݳѻñà ¿ ¹³éÝáõÙ µ³ó³é³å»ë µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ146:
²éѳë³ñ³Ï »ñµ»ÙÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÏáñóÝáõÙ »Ý µ³½ÙdzëïáõÃÛáõÝÁ ¨ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý í»ñ³ÇÙ³ëï³íáñáõÙ, áñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ Ç
ѳÛï ¿ ·³ÉÇë µ³é³ÛÇÝ Ýáñ Ùdzíáñ ϳ٠ѳñÇÙ³ëïáõÃÛáõÝ: Þ³ï ¹»åù»ñáõÙ Ýáñ ÇÙ³ëïÁ ³ÛÝã³÷ ¿ ³Ùñ³·ñíáõÙ µ³é³å³ß³ñáõÙ, áñ í»ñ ¿ ³Ííáõ٠ϳÛáõÝ ¹³ñÓí³ÍÇ147:
2.1.ÐáÙ³ÝÇßÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ¨ ³éѳë³ñ³Ï ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ ³é³í»É³å»ë ï³ñ³Íí³Í ¨ ·áñÍ³Í³Ï³Ý »Ý ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ ϳ½Ùí³Í
µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ÐáÙ³ÝÇß µ³é»ñáí ϳ½Ùí³Í ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñå»ë ϳÝáÝ, ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ³ÙµáÕç³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý,
ÇÝãå»ë ݳ¨ ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï148: ÆÝãå»ë ѳÛïÝÇ ¿, Ñ³Û É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý
Ù»ç ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÁ ï³ñ³Ýç³ïíáõÙ »Ý »ñÏáõ ËٵǪ ѳٳÝÇßÝ»ñÇ ¨ ÝáõÛݳÝÇß-
145
Abik A., İsim 1 +LI +LU İsim 2 LI +LU Kuruluşundaki İkilemeler, Ankara Üniversitesi Dil ve Coğrafya
Fakültesi Türkoloji Dergisi, S. 17, Ankara, 2010, s. 1-19.
146
Toprak F., Harezm Türkçesinde İkilemeler, Türk Dünyası İncemeleri Dergisi, c. V, S. 2, İzmir, 2005, s.
277-292.
147
Baturay S., Türkçede Ünlü Almaşması, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History
of Turkish or Turkic, Volume 5/4, Turkey, 2010, s. 204.
148
Ağakay M., İkizlemeler Üzerine, Türk Dili, c. 2, S. 16-17, Ankara, 1953, s. 103.
49
Ý»ñÇ149: гٳÝÇß »Ý ÏáãíáõÙ ³ÛÝ µ³é»ñÁ, áñáÝó ÇÙ³ëïÝ»ñÁ Ùáï »Ý Çñ³ñ, µ³Ûó
ÉÇáíÇÝ ã»Ý ѳÙÁÝÏÝáõÙ, ÇëÏ ÝáõÛݳÝÇßÝ»ñÇ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ ÉÇáíÇÝ Ñ³ÙÁÝÏÝáõÙ »Ý:
гí»É»Ýù, áñ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÝÙ³Ý ¹³ë³Ï³ñ·áõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ: Zavallı Muratım
evin her eksiğini gediğini hatırında tutamaz ya.(Yaşar Kemal, Ağacın Cürüğü,s.56) /ÆÙ Ë»Õ×
Øáõñ³¹Á ãÇ Ï³ñáÕ ÑÇᯐ Çñ ï³Ý µáÉáñ ϳñÇùÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ: Eksik / ûñáõÃÛáõÝ å³Ï³ë, gedik /ûñáõÃÛáõÝ: Tarikata girenler işten güçten çekiyorlar artık (Mahmud Makal,
Bizim Köy, s. 89). / ²ÛëáõÑ»ï µáÉáñ ³ÛÝ ³ÝÓÇÝù, áíù»ñ ÏÙïÝ»Ý Ã³ñÇù³Ã (Ùdz-
µ³ÝáõÃÛáõÝ), ϳ½³ïí»Ý µáÉáñ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇó: Siz lafa söze karışmayın (Orhan
Kemal, Bereketli Topraklar Üzerine,s.62). / ¸áõù áã ÙÇ Ëáë³ÏóáõÃÛ³Ý ÙÇ Ë³éÝí»ù: Laf
söz ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³½ÙíáÕ »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É Ý߳ݳÏáõÙ »Ý §µ³é, Ëáëù¦:
Hani tavrı tarzı nedeniyle tipik Türk erkeği olması (Güneş Gazetesi, 22.04.2004.s.2)./´³óÇ
¹ñ³ÝÇó ß³ñÅáõÓ¨Á ïÇåÇÏ µÝáñáß ¿ñ Ãáõñù ïÕ³Ù³ñ¹áõ (tavrı / í»ñ³µ»ñÙáõÝù,
Ï»óí³Íù, Ó¨, tarzı / Ó¨):
È»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÁ` ÑáÙ³ÝßÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, ËÇëï
ï³ñ³Íí³Í ¿ ݳ¨ áñå»ë á׳³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³Ý ÙÇçáó ¨ É³ÛÝáñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»çª ëáõµÛ»ÏïÇí ·Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÇ, ½·³óÙáõÝù³ÛÝáõÃÛ³Ý ³é³í»É Áݹ·ÍÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí150: Yalvarırım bey, itin köpeğin olurum (İlhan Tarus,
Halka iyi muamele, s.36). / ÊݹñáõÙ »Ù å³ñáÝë, ùá ѳí³ï³ñÇÙ ßáõÝÁ ÏÉÇÝ»Ù:
´»ñí³Í ûñÇݳÏáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñ »Ýª it - ßáõÝ, köpek - ßáõÝ:
´³í³Ï³Ý ÏÉÇÝ»ñ ݳ¨ Ù»Ï ï³ñµ»ñ³ÏÁ, µ³Ûó it, köpek ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÇ Ñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝÁ
µ³ñ¹áõÃÛ³ÝÁ ѳÕáñ¹áõÙ ¿ Éñ³óáõóÇã Ñáõ½³³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³Ý - ·Ý³Ñ³ïáճϳÝ
»ñ³Ý·³íáñáõÙ: ØǨÝáõÛÝ it /ßáõÝ µ³éÁ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝ ¿ ϳ½Ùáõ٠ݳ¨ at / ÓÇ, çakal /
ßݳ·³ÛÉ, eşek / ³í³Ý³Ï, kopuk / ó÷³é³ßñçÇÏ, kurt / ·³ÛÉ, kunduz / ÏáõÕµ, bit / áçÇÉ ¨
³ÛÉ µ³é»ñÇ Ñ»ï. ûñÇݳϪ İtiyle atıyla, kızı kasrağı (Yaşar Kemal, İnce Mehmet 1, s.53): /
λݹ³ÝÇÝ»ñáí, ÁÝï³ÝÇùÇ µáÉáñ ϳݳóáí:
´»ñí³Í
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý
Ù»ç
ÙdzųٳݳÏ
ѳݹÇåáõÙ
»Ý
Ȗ쇛
ѳñ³¹ñáõÃÛáõݪ İt at, áñÝ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³éáõÙáí Ý»ñ³éáõÙ ¿ ßÝÇó ÙÇÝ㨠ÓÇ
å³ÛٳݳϳÝáñ»Ý ÁÝϳÉíáÕ µáÉáñ ÁÝï³ÝÇ Ï»Ý¹³ÝÇÝ»ñÁ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ µ³é»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í ÇÙ³ëïáí, ³ÛëÇÝùݪ kız /³ÕçÇÏ ¨ kasrak /½³ÙµÇÏ, »ñÏáõ µ³é»ñÝ ¿É ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý
149
150
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 420-421:
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 503:
50
»ñ¨áõÛÃÝ»ñ, áñáÝù å³ïϳÝáõÙ »Ý Ç·³Ï³Ý ë»éÇÝ, óñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë Ù»Ï
ïÕ³Ù³ñ¹áõ Ñ»ï ³Ùáõëݳó³Í ϳݳÛùª Çñ»Ýó »ñ»Ë³Ý»ñáí, áõÝ»óí³Íùáí ¨ ³ÛÉÝ151:
İti eşeği, karısı uşağı, genci yaşlısı hepsi palavracı (Yaşar Kemal, Yer Demir Gök Bakır,
s.174). /ÞÝÇó ³í³Ý³Ï (µáÉáñ ϻݹ³ÝÇÝ»ñÁ), ÏÇÝ Ã» »ñ»Ë³, ï³ñ»ó û ٻͳѳë³Ï
µáÉáñÁ ·ÉáõË·áí³Ý ¿ÇÝ: ²Ûëï»Õ ÏñÏÇÝ Ù»Ï Ý³Ë³¹³ëáõÃÛ³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõ٠ѳݹÇåáõÙ »Ýù »ñ»ù ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý. İt eşek ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ÁÝï³ÝÇ Ï»Ý¹³ÝÇÝ»ñª ѳí³ù³Ï³Ý ÇÙ³ëïáí, karısı uşağı Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ϳݳÝóÇó, »ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÇó ¨ »ñ»Ë³Ý»ñÇó ϳ½Ùí³Í Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ËáõÙµ ¨ »ññáñ¹Áª genç yaşlı / Ù»Í áõ
÷áùñ:
Onlar kalabalık Ragıp Bey, Allah muhafaza bir kalleşliğe kurban gitmeyin, bu it kopuk
takımına güven olmaz ( Ahmet Altan, Kılıç Yarısı Gibi, s. 90). / Üñ³Ýù ³ÙµáË »Ý è³·Ç÷
´»Û, ²ëïí³Í Ò»½ å³Ñ³å³Ý, ˳µ»áõÃÛ³Ý ½áÑ ã¹³éݳù, ³Û¹ ëñÇϳݻñÇ ³ÙµáËÇÝ
íëï³Ñ»É ãÇ ÉÇÝÇ: ²Ûë ûñÇݳÏáõÙ it kopuk Ý߳ݳÏáõÙ ¿ §ó³Íñá·Ç, ³Ýå³ï³ë˳ݳáõ, ³Ýíëï³Ñ»ÉÇ Ù³ñ¹¦:
İte kunduza dalanmaktan, çalıyı dolanmayı yağ buluyordu, atalarının dediği gibi. (Fakir
Baykurt, Anadolu Garajı, s.104.). / ä³å»ñÇ ³ë³ÍÇ ÝÙ³Ý ·»ñ³¹³ëáõÙ ¿ÇÝ ËñÃÇÝ
׳ݳå³ñÑáí ·Ý³É, áñ ϻݹ³ÝÇÝ»ñǪ ßáõÝ áõ ³Õí»ëÇ, ½áÑ ã¹³éݳÝ:
Tepemizin tası açıldı, içine bir sürü it kurt doldu (Fakir Baykurt, Anadolu Garajı,s. 128).
/ Ø»ñ ųÛéÁ µ³óí»ó, Ù»çÁ ßÝ»ñÇ áõ ·³ÛÉ»ñÇ ÙÇ áÑÙ³Ï Éóí»ó:
ºñµ»ÙÝ
ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñáí
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ
ϳ½ÙáõÙ
»Ý
áã
³ÛÝù³Ý
ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý Ñ»ÝùÇ, áñù³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í
»ñ¨áõÛÃÇ Ï³Ù ³é³ñϳÛÇ ³ñï³ùÇÝ Ñ³ïϳÝÇßÝ»ñÇ ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙ³Ý íñ³:
γñ¨áñ ¿ Ýß»É, ³éѳë³ñ³Ï áñ
Ãáõñù ÙÇ ß³ñù É»½í³µ³ÝÝ»ñ ѳÏí³Í »Ý ³ÛÝ
ϳñÍÇùÇÝ, áñ É»½íáõÙ ÙǨÝáõÛÝ »ñ¨áõÛÃÇ Ï³Ù ³é³ñϳÛÇ µÝáõó·ñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ù»ÏÇó ³í»ÉÇ µ³é»ñ ·áÛáõÃÛáõÝ ãáõÝ»Ý, ³ÛëÇÝùݪ ÑáÙ³ÝÇßáõÃÛáõÝÁ ËÇëï å³ÛٳݳϳÝ
¿, ¨ ÙÇßï ã¿, áñ ÑáÙ³ÝÇß µ³é»ñÁ ϳñáÕ »Ý ·áñͳÍí»É Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ ÷á˳ñ»Ý: Àëï
³ÛëÙª ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É, áñ ÷³ëïáñ»Ý Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ãϳ ѳٳÝÇßáõÃÛ³Ý ¨
ÝáõÛݳÝÇßáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝÙ³Ý ·Çï³Ï³Ý Ùáï»óáõÙ ¨ ï³ñ³Ýç³ïáõÙ: ºí, áñå»ë
ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÇó ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ É³í³·áõÛÝ ûñÇݳÏ, Ý»ñϳ۳óÝáõÙ »Ý
ÙǨÝáõÛÝ µ³éÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ, ³ÛëÇÝùݪ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ152: ÆëÏ ÏñÏݳíáñÝ (ikileme),
ÇÝãå»ë Ý»ñϳ۳óíáõÙ ¿ Ãáõñù É»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç, ÙǨÝáõÛÝ µ³éÇ, ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÇ,
ѳϳÝÇßÝ»ñÇ, ѳñÇÙ³ëï µ³é»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝ ¿, áñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ ÇÙ³ëïÇ
151
152
Akyalçın N., Ýßí. ³ßË., ¿ç 374:
Hatipoğlu V., Ýßí. ³ßË., ¿ç 58:
51
ë³ëïϳóáõÙÝ áõ áõŷݳóáõÙÝ ¿153: úñÇݳϪ Pompalı tüfekler çıktıktan sonra merada
tavşan tilki hiçbir şey kalmadı (Özcan Yurdlan, Milliyet Gazetesi, 05.09.1999). / Ðñ³ó³ÝÝ»ñÁ
ѳݻÉáõó Ñ»ïá Ù³ñ·³·»ïÝáõÙ áñëÇ áã ÙÇ Ï»Ý¹³ÝÇ ãÙݳó (µéó. ³Õí»ë,
ݳå³ëï³Ï):
ºñ¨áõÛÃÇ Ï³Ù ³é³ñϳÛÇ ³ñï³ùÇÝ ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙ³Ý íñ³ ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ûñÇÝ³Ï ¿ salkım saçak ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ: Salkım óñ·Ù³Ý³µ³ñ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ §áÕÏáõÛ½, ×áõæ, saçak / §Íáå¦: ²ÛëÇÝùÝ, ³Ûë å³ñ³·³Ûáõ٠ѳٳ¹ñáõÃÛáõÝÁ
ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ó»É ½áõï ³ñï³Ñ³Ûï³Í ·³Õ³÷³ñÝ»ñÇ ³ñï³ùÇÝ ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý íñ³:
лï³ùñùñ³Ï³Ý ¿, áñ É»½íáõÙ salkım saçak ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÑáÙ³ÝÇß ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨
şallım şullum ÏñÏݳíáñÁ154£ ÜٳݳïÇå »ñ¨áõÛà ¿ ݳ¨ çul çaput ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñï»Õ çul Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ÓÇáõ ͳÍÏáó, ï³å׳Ï, ÇëÏ çaput ªóÝóáïÇ: úñÇݳϪ Tandırını
bitince deliğin dış taraftaki ağzına çul çaput tıkanır ki (Mahmud Makal, Bizim Köy,s.53). / Âá-
ÝÇñÝ û·ï³·áñÍ»Éáõó Ñ»ïá ³ñï³ùÇÝ ÏáÕÙÇ ³ÝóùÁ ÷³ÏáõÙ »Ý ½³Ý³½³Ý óÝóáïÇÝ»ñáí:
ÜáõÛÝÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É ݳ¨ kir pas ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ, áñï»Õ ÁݹѳÝáõñ
ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÝ ³é³ç³ó»É ¿ áã û »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í pas /
ųݷ ÇÙ³ëïÇó, ³ÛÉ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ kir / Ï»Õï ÇÙ³ëïÇó, ϳ٠toz toprak / ÑáÕ
÷áßÇ: Terliyoruz. Sakallarımız uzanmış. Kir pas içindeyiz (Sümer Uğur, Duymayan
Kalmasın,s.23). / Ø»Ýù Ïáñ³Í ¿ÇÝù ùñïÇÝùÇ Ù»ç: Ø»ñ ÙáñáõùÝ»ñÁ »ñϳñ»É ¿ÇÝ: Ø»Ýù
³ÙµáÕçáíÇÝ Ïáñ»É ¿ÇÝù Ï»ÕïÇ ¨ ³ÕµÇ Ù»ç:
Hançer pala ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñÅ»ùÁ ѳۻñ»Ýáõ٠ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É µ³ÕÑÛáõë³Ï³Ý ½»Ýùáõ½ñ³Ñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ: ²Ûëï»Õª hançer / ¹³ßáõÛÝ, pala / ëáõñ, ëáõë»ñ,
½Çݳï»ë³ÏÇ »ñÏáõ ÙÇçáóÝ»ñÇ ³ÝáõÝÝ»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ
³ñï³Ñ³Ûï»É ³éѳë³ñ³Ï ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ:
²Ýí³Ý³Ï³Ý ÑÇÙù»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ ëï»ÕÍí»É »Ý ݳ¨ ϻݹ³ÝÇÝ»ñÇ Ñ³í³ù³Ï³Ý ³Ýí³ÝáõÙÝ»ñ, ûñÇݳϪ keçi koyun /ï³ñµ»ñ Ù³Ýñ »Õç»ñ³íáñ ϻݹ³ÝÇÝ»ñÇ
ѳí³ù³Ï³Ý ³Ýí³ÝáõÙÝ»ñ, at ajғşr / ï³ñµ»ñ ï»ë³ÏÇ ÓÇ»ñÇ »ñ³Ù³Ï, ürün sürük /
ÓÇáõ »ñ³Ù³Ï, xara sürüg / Ëáßáñ »Õç»ñ³íáñ ϻݹ³ÝÇÝ»ñÇ Ý³ËÇñ155:
´³ßÏÇñ»ñ»ÝáõÙ ÝáõÛÝå»ë ϳñ»ÉÇ ¿ ѳݹÇå»É µ³½Ù³ÃÇí ÝÙ³Ý ûñÇݳÏÝ»ñǪ
keze hariq /Ù³Ýñ »Õç»ñ³íáñ ϻݹ³ÝÇÝ»ñ, áñï»Õ keze Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³ÛÍ, hariq
§áã˳ñ¦, mal tuwarª óñ·Ù³Ý³µ³ñ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ §³Ý³ëáõݦ, ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿
153
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005, s.1006.
Derleme Sözlüğü X, TDK, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1978, s. 501.
155
ʳã³ïñÛ³Ý È., ÔñÕ½»ñ»ÝÇ ³Ý³ëݳå³Ñ³Ï³Ý »½ñ³µ³ÝáõÃÛ³Ý ßáõñç, ÂÛáõñù³·Çï³Ï³Ý ¨
ûëٳݳ·Çï³Ï³Ý ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñ VII, ºñ¨³Ý, ÐÐ ¶²², 2011, ¿ç 106:
52
154
ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ, µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÑáÙ³ÝÇß »Ýª mal / ³Ý³ëáõÝ, tuwar /
ï³í³ñ, quj hariq áã˳ñ, quj / áã˳ñ, hariq / áã˳ñ156:
²Ûëï»Õ ³Ý¹ñ³¹³éݳÝù kırık dökük ѳñ³¹ñáõÃÛ³ÝÁ: ²é³çÇÝ kırık µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë µ³Û³Ï³Ý ³Í³Ï³Ý (³Í³Ï³Ý³Ï³Ý ¹»ñµ³Û), áñÝ ³é³ç³ó»É ¿ kırmak / ç³ñ¹»É ÷ßñ»É, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª dökük , dökmek / ó÷í»É µ³ÛÇó:
л勉µ³ñ ³Û¹ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÑáÙ³ÝÇßáõÃÛáõÝÁ ÏáÝÏñ»ï í»ñ³µ»ñÙáõÝùÇ ³ñ¹ÛáõÝù
ϳ٠ѻ勉Ýù ¿ ³Ûë ¹»åùáõÙ ³Ý÷áõÛÃ, ³Ýå³ï³ë˳ݳïáõ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý
ѻ勉Ýù: àñå»ë ѳñ³¹ñáõÃÛáõݪ ³Ûë ϳճå³ñÝ áõÝÇ »ñÏáõ ÇÙ³ëïª 1.³í»ñí³Í,
÷Éáõ½í³Í ¨ 2. ³ÝѳëϳݳÉÇ157: Elimizde bir bu kırık dökük ev var. / Ø»ñ ïñ³Ù³¹ñáõÃÛ³Ý ï³Ï ϳñ ÙdzÛÝ ³Ûë ÷Éáõ½í³Í ïáõÝÁ: Mustafa büyüyordu,usul usul yürümeye, kırık
dökük konuşmaya başlamıştı (Yaşar Kemal,Yağmurcuk Kuşu,s.160). /Øáõëï³ý³Ý ٻͳÝáõÙ
¿ñ, ëÏë»É ¿ñ ½·áõß ½·áõÛß ù³ÛÉ»É ¨ ÏÇë³ï-åé³ï Ëáë»É:
гí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ݳ¨ ÷á˳éÛ³É µ³é»ñáí
ϳ½Ùí³Í ѳٳ¹ñáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí:
ºñµ»ÙÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É ϳñáÕ »Ý ÷á˳éÛ³É µ³é»ñ
ÉÇÝ»É, ÇëÏ áñáß ¹»åù»ñáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ÙdzÛÝ Ù»ÏÝ ¿ ÷á˳éáõÃÛáõÝ, ûñÇݳϪ
yüz (Ãñù.) surat (³ñ³µ.) / ¹»Ùù, güçlü (Ãñù.) küvvetli (å³ñëÏ.) / áõÅ»Õ, kılık (Ãñù.) kıyafet
(³ñ³µ.)/ ѳ·áõϳå, günah (å³ñëÏ.) vebal (³ñ³µ.) / Ù»Õù ¨ ³ÛÉÝ:
úëÙ³ÝÛ³Ý ßñç³ÝáõÙ ß³ï ï³ñ³Íí³Í ¿ñ å³ñëÏ³Ï³Ý Ç½³ý»ïÁ, áñÁ ü –Ç
ÙÇçáóáí ϳ½ÙáõÙ ¿ñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³Õ³å³ñÝ»ñ. ûñÇݳϪ can ü gönul /ëÇñï
áõ Ñá·Ç, kış ü yaz / ³Ù³é áõ ÓÙ»é ¨ ³ÛÉÝ: ²Ûë ϳճå³ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÝáõÛݳÝáõÙ ¿
ѳۻñ»ÝÇ µ³ÕÑÛáõë³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ²í»Éáñ¹ ã¿ Ýß»É, áñ ³Û¹åÇëÇ
µ³½Ù³ÃÇí Ó¨»ñ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³ÛÅÙ ¿É áõÝ»Ý É³ÛÝ ·áñͳéáõÛÃ.
ûñÇݳϪ şan ü şöhret /÷³éù áõ å³ïÇí, rica ü minnet / Ëݹñ³Ýù ³Õ»ñë, soy ü sop /³½·
áõ ï³Ï ¨ ³ÛÉÝ: ¸ñ³Ýó ÏáÕùÇÝ ½áõ·³Ñ»é³µ³ñ ÏÇñ³éíáõÙ »Ý ݳ¨ ³é³Ýó ǽ³ý»ïÇ
Ó¨»ñ. ûñÇݳϪ Şan şeref, bahşiş mahşiş, nişan mişan verirler mi namussuzluğuna karışılık,
yoksa şanı şerefi için mi yaptı bu işi (Kemal Tahir, Yorgun Savasçı,s.20) / ö³éù áõ å³ïÇí,
Ýí»ñ - Ùí»ñ, Ù»¹³ÉÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ï³É ³Û¹ ³Ý³ÙáÃáõÃÛ³Ý ¹ÇÙ³ó, û ÷³éù áõ
å³ïíÇ Ñ³Ù³ñ ¿ ³ñ»É ³Û¹ ·áñÍÁ:
´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ
ÉÇÝáõÙ
»Ý
³ñ³µ³Ï³Ý
ͳ·Ù³Ý,
ÇëÏ
ÁݹѳÝáõñ
µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ϳճå³ñíáõÙ ¿ ݳ¨ å³ñëÏ»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ûñ»ÝùÝ»ñÇ
ѳٳӳÛÝ, ûñÇݳϪ tahrib-i harabet ë³ëïÇÏ ³íÇñ³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñ tahrib (»ñÏñáñ¹
156
Äìèòðèåâ Í., Î Ïàðíûõ Ñëîâîñî÷åòàíèÿõ â Áàøêèðñîì ÿçûêå, Ñòðîé òþðñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, Èçä-âî
ÀÍ ÑÑÑÐ, 1962, ñ. 133-152.
157
Akyalçın N., İkileme Sözlüğü, s. 409.
53
ϳñ·Ç ٳ빳ñ)/ ³íÇñ³ÍáõÃÛáõÝ, áãÝã³óáõÙ, harabet (Ñá·. ÃÇí) / ³íÇñ³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñ,
áãÝã³óáõÙÝ»ñ, akraba u taallukati /µ³ñ»Ï³Ù - ѳñ³½³ïÝ»ñ, akraba (Ñá·. Ã), taallukati
(Ñá·. ÃÇí) ¨ ³ÛÉÝ:
´³óÇ í»ñÁ Ýßí³Í ï»ë³ÏÝ»ñÇóª ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ·áñͳéíáõÙ ¿
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Ï ³ÛÉ Ï³Õ³å³ñª ϳ½Ùí³Í ÷á˳éÛ³É µ³é»ñÇó: ê³Ï³ÛÝ ³Ûë
¹»åùáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ³é³çÇÝÁ áñå»ë ϳÝáÝ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë »½³ÏÇ Ãíáí, ÇëÏ
»ñÏñáñ¹Áª ÝáõÛÝ Ï³Ù ÑáÙ³ÝÇß ³Ýí³Ý Ñá·Ý³ÏÇ Ãíáí: ²Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ÑÇÙݳϳÝáõ٠ϳ½ÙíáõÙ »Ý ³ñ³µ»ñ»ÝÇó ÷á˳éÛ³É µ³é»ñáí:
úñÇݳϪ İddia ediyorum. İspat edeceğim, ispat edemezsem, sahne suhandan yıkılıp
gideceğim. / ºë åݹáõÙ »Ù, »ë Ïѳٳé»Ù, »Ã» ãϳñáճݳ٠ѳëï³ï»É, »ë ÁݹѳÝñ³å»ë ÏÑ»é³Ý³Ù µ»ÙÇó: Sahne (»½. ÃÇí) / µ»Ù, suhan (Ñá·. ÃÇí) / µ»Ù»ñ, hısım akraba
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý Ù»ç ½áõ·áñ¹í³Í »Ý ÝáõÛÝ ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ »ñÏáõ µ³é»ñ,
ë³Ï³ÛÝ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÝ áõÝÇ Ñá·Ý³ÏÇáõÃ۳ݪ ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ.
Hısım (»½. ÃÇí - µ³ñ»Ï³Ù), akraba (Ñá·. ÃÇí) /³ÙµáÕç ³½·Á: Ø»Ï ³ÛÉ ûñÇÝ³Ï ¿ hel
ahval / ·áñÍ»ñ, íÇ׳ÏÝ»ñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñï»Õ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ³ñ³µ»ñ»Ý
hal / íÇ×³Ï µ³éÇ »½³ÏÇ hel Ó¨Ý ¿, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³éÁ` ahval / íÇ׳ÏÝ»ñ Ñá·Ý³ÏÇ
ï³ñµ»ñ³ÏÝ ¿: ÜÙ³Ý ûñÇݳÏÝ»ñ ѳïϳå»ë ß³ï »Ý ûëٳݻñ»ÝáõÙ: ²Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳݹÇåáõÙ ¿ ݳ¨ µ³ßÏÇñ»ñ»ÝáõÙ, û¨ µ³ßÏÇñ»ñ»Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ûï³ñ, ÷á˳éí³Í µ³é»ñÇ ù³Ý³ÏÁ ß³ï ùÇã ¿158:
êñ³Ýó »Ý ѳñáõ٠ݳ¨ ÝáõÛݳµ³Ý³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, áñï»Õ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÏñÏÇÝ ÝáõÛݳñÙ³ï ³ñ³µ³Ï³Ý ÷á˳éáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý: ÜÙ³Ý Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½ÙÙ³Ý Ñëï³Ï ûñ»Ýù ¨ ϳÝáÝÝ»ñ ãϳÝ: ¸ñ³Ýó Ù»ç ϳñ»ÉÇ ¿ Ýϳï»É ³ñ³µ³Ï³Ý µ³é³ÛÇÝ ¨ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨»ñÇ ³Ù»Ý³µ³½Ù³½³Ý ϳéáõÛóÝ»ñ: úñÇݳϪ ѳݹÇåáõÙ »Ý ³ÛÝåÇëÇ Ï³éáõÛóÝ»ñ, áñï»Õ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ³é³çÇÝ
ٳ빳ñ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª áõûñáñ¹ ٳ빳ñ ¨ ³ÛÉÝ159: úñÇݳϪ Fakir fıkaraya ziyanlar
yokmuş. / ²Õù³ïÝ»ñÁ, ÇÝãå»ë ³ëáõÙ »Ý, ÏáñáõëïÝ»ñ ã»Ý áõÝ»ÝáõÙ: Fakir (»½. ÃÇí) /
³Õù³ï, fıkara (Ñá·. ÃÇí) / ³Õù³ï, ÁÝã³½áõñÏ: Fakir fıkaraya Ó¨ÇÝ ½áõ·³Ñ»é
ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ fakir fukara ï³ñµ»ñ³ÏÁ: Bütün medreseliler Babıalinin önüne toplanmışlar, vekil vükela balkona çıksın diye haber yollamışlar. / Ø»¹ñ»ë»Ç µáÉáñ ³ß³Ï»ñïÝ»ñÁ
¹áõñë ¿ÇÝ »Ï»É ´³ñÓñ ¸é³Ý Ùáï ¨ Éáõñ ¿ÇÝ áõÕ³ñÏ»É, áñ µáÉáñ ݳ˳ñ³ñÝ»ñÁ ¹áõñë
·³ÛÇÝ å³ïß·³Ùµ:Vekil (»½. ÃÇí), vükela (Ñá·. ÃÇí) / ݳ˳ñ³ñÝ»ñ: Sat Sin Beye kadar
158
159
Äìèòðèåâ Í., Ýßí. ³ßË., ¿ç 138:
Èâàíîâ Ñ., Àðàáèçìû â òóðåöêîì ÿçûêå, Ëåíèíãðàä, Èçä-âî Ëåíèíãðàäñêîãî Óíèâåðñèòåòà, 1973, ñ. 5455.
54
cahil cuhela olmasam gerek. / ÆÝÓ ÃíáõÙ ¿ »ë ê³Ã-êÇÝ - ´»ÛÇ ÝÙ³Ý ï·»ï ã»Ù: Cahil (»½.
ÃÇí ), cuhela (Ñá·. ÃÇí) / ï·»ïÝ»ñ, ³Ý·ñ³·»ïÝ»ñ: Tavukların nizamı intizamı hakikaten
bozulmuştu. / ºí Çëϳå»ë ѳí»ñÇ é»ÅÇÙÁ ˳˳ïí³Í ¿ñ (ϳñ· áõ ϳÝáÝ): Nizam -
³é³çÇÝ Ï³ñ·Ç ٳ빳ñ, intizam -áõûñáñ¹ ϳñ·Ç ٳ빳ñ, ϳñ·:
ì»ñÁ Ý»ñϳ۳óí³Í ϳéáõÛóÝ»ñÇ ÙÇçáóáí, áñáÝù Áëï ¿áõÃÛ³Ý ÝáõÛݳµ³Ý³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñ »Ý, ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ³ñï³Ñ³Ûï»É ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, ÁݹѳÝñáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÝ»ñ: ê³Ï³ÛÝ, å³Ûٳݳíáñí³Í ½áõ·³ÏóíáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í ÇÙ³ëïÝ»ñáí, µÝ³Ï³Ý³µ³ñ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÁݹѳÝáõñ ÇÙ³ëïÁ ϳñáÕ ¿ ÷á÷áËí»É: ØdzñÙ³ï µ³é»ñÇ Ñ³Ù³ñ
µÝáñáß ¿ ݳ¨ ÇÙ³ëïÇ ë³ëïϳóáõÙ, ûñÇݳϪ Alim ulema adam. /Æëϳå»ë ·Çï³Ï
Ù³ñ¹: Alim (»½. ÃÇí) / ·Çï³Ï, ulema (Ñá·. ÃÇí) / ·Çï³ÏÝ»ñ, Ôáõñ³ÝÇ Ù»Ïݳµ³ÝÝ»ñ:
ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ Ù»Ï ³ÛÉ ï³ñ³ï»ë³Ï ¿ ݳ¨ å³ñëÏ»ñ»ÝÇó ÷á˳éÛ³É gül
gülistan / ͳÕÏáÕ ³Û·Ç Ó¨Á, áñï»Õ áñå»ë µ³é³ÛÇÝ Ñ»Ýù ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë gül /í³ñ¹
µ³éÁ: ²é³çÇÝ gül µ³Õ³¹ñÇãÁ å³ñ½³å»ë ÇÙ³ëïÇ ³é³í»É áõŷݳóÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ¿ ÏÇñ³éí»É: Sanıyorlardı ki bu iki bastığı yer gül gülistan olacak. /Üñ³Ýù ϳñÍáõÙ
¿ÇÝ, áñ ³ÛÝ í³ÛñÁ, áñï»Õ áïù Ï¹Ý»Ý ³Û¹ »ñÏáõëÁ, Ïí»ñ³Íí»Ý ͳÕϳÝáóÇ, ͳÕÏáÕ
³Û·áõ:
ÜáõÛݳµ³Ý³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ »Ý ѳñáõ٠ݳ¨ delim deşik / ͳÏáïÏ»Ý,
³ÙµáÕçáíÇÝ Í³Ï»ñáí å³ïí³Í, konu komşu / ѳñ¨³ÝÝ»ñ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
Delik deşik ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É áõÝ»Ý §³Ýóù, ͳÏ, µ³óí³Íù¦ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ: ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ï³éáõóí³ÍùÇ å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛ³Ùµ ѳëï³ïíáõÙ ¿ -l, -ş ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ ÝáõÛݳóáõÙÁ: úñÇݳϪ Ãáõñù»ñ»Ý kış / ÓÙ»é Ó¨ÇÝ ãáõí³ß»ñ»Ýáõ٠ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ ¿ хел, ÇëÏ telek ãáõí³ß»ñ»Ý
Ó¨Çݪ Û³Ïáõï»ñ»Ý tül Ó¨Á, ÇëÏ tül Ó¨ÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿ ÑÇÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñáõ٠ѳݹÇåáÕ Ã³ñóñ»ñ»Ý moшª ùáõÝ µ³éÁ: ²ÛëåÇëáí, ϳñ»ÉÇ ¿ »Ýó¹ñ»É, áñ delik deşik µ³é»ñÁ, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, ÝáõÛݳñÙ³ï µ³é»ñ »Ý: ÜáõÛݳÝÙ³Ý
ûñÇÝ³Ï Ï³ñáÕ »Ýù µ»ñ»É óóñ»ñ»ÝÇóª калак кашык / ·¹³É µ³éÁ, áñï»Õ калак
Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ûÛÇ ·¹³É, ÇëÏ кашык / ׳ßÇ ·¹³É, ÙǨÝáõÛÝ ûñÇݳÏÁ ѳݹÇåáõÙ ¿
ݳ¨ µ³ßÏÇñ»ñ»ÝáõÙª qałaq qašiq160:
γéáõÛóÇ ÁݹѳÝáõñ ÇÙ³ëïÁ ÷á÷áËíáõÙ ¿ ݳ¨ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç Çñ³Ï³Ý³óñ³Í ·áñͳéáõÛÃÇ Ñ»ï¨³Ýùáí: ºÃ» ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ
Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ ·á۳ϳÝÇÝ µÝáñáß ·áñͳéáõÛÃ, ³å³ ³ÛÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ѳí³-
160
Àãàíèí Ð., Ïîâòîðû è îäíîðîäíûå ñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, 1959, ñ. 80.
55
ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ, ÇëÏ »Ã» Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ áñáßãÇ ·áñͳéáõÛÃ, ³å³ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ë³ëïϳóáõÙ, áõŷݳóáõÙ:
Ø»Ï ³ÛÉ Ñ»ï³ùñùÇñ ûñÇÝ³Ï ¿ ݳ¨ kapkacak ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ
¿ §³Ù³Ý»Õ»Ý¦: ²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁª kap Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³ÝáÃ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª kacak ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³é³ÓÇÝ, ÇÝùÝáõñáõÛÝ ·áñͳÍáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ: ê³Ï³ÛÝ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ¿ áõÛÕáõñ³Ï³Ý É»½íÇ Ã³ñ³ãÇÝ³Ï³Ý Ëáëí³ÍùáõÙ §Ï³í» ³Ù³Ý¦, §³Ù³Ý»Õ»Ý¦ ɳÛÝ ÇÙ³ëïáí161:
Konu komşu ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ͳ·»É »Ý konmak ÙÝ³É µ³ÛÇó: Konu
komşu / ѳñ¨³ÝÝ»ñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ áõÝÇ Ñ³í³ù³Ï³Ý Ýñµ»ñ³Ý·, µáÉáñ ѳñ¨³Ý-
Ý»ñÁ, µáÉáñ ͳÝáÃÝ»ñÁ ÇÙ³ëïáí, ³é³ç³ó»É ¿ ³Ûë ÷á÷áËáõÃÛ³Ùµª konu- kon+u,
komşu- kon +uş, konuşu – konu-komşu162.
N>m ³ÝóáõÙÁ, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ß³ï µÝáñáß ¿
»ñ¨áõÛà ¿, ûñÇݳϪ (дунгыз óóñ.), toñuz (ÏáõÙ. )> domuz (Ãáõñù. Ëá½) µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý ³Ýí³ÝáõÙÁ ï³ñ³Íí³Í ¿ ³ñ¨Ùï³Õ÷ã³Õ³Ï³Ý ¨ ѳñ³í³ñ¨ÙïÛ³Ý
ûÕáõ½³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ163:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ï³Ý Ý³¨ µ³½Ù³ÃÇí ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ, Ñ»é³Ý³Éáí Çñ»Ýó µáõÝ ÇÙ³ëïÝ»ñÇó, ëï³ó»É »Ý µáÉáñáíÇÝ ³ÛÉ
ÇÙ³ëïÝ»ñ ¨ ³Ùñ³·ñí»É µ³é³å³ß³ñáõÙ áñå»ë ϳÛáõÝ ¹³ñÓí³ÍùÝ»ñ£ ¸ñ³ÝóÇó
Ù»ÏÝ ¿, ûñÇݳϪ ipsiz sapsız ó÷³é³ßñçÇÏ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ: Sap µ³éÁ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³é³çÇÝ ÇÙ³ëïáí Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ÏáÃ, µéݳÏ: гٻٳï³Ï³Ý
ùÝÝáõÃÛáõÝÁ ÃáõÛÉ ¿ ï³ÉÇë ѳëï³ï»É, áñ sap µ³éÁ ųٳݳϳÏÇó ³¹ñµ»ç³Ý»ñ»ÝáõÙ ¨ Û³Ïáõï»ñ»ÝáõÙ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ Ã»É ÇÙ³ëïáí164: ²ÛÅÙ ³Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³Ûï³Í ÇÙ³ëïÝ ³Ýßáõßï ͳ·»É ¿ »ñÏáõ ÑáÙ³ÝÇß µ³é»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÇó,
áñï»Õ »ñÏáõëÝ ¿É áõÝ»Ý Ã»É ÇÙ³ëïÁ: ²Ûë »ñÏáõ µ³é»ñÇ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝÁ
³ÏÝѳÛïáñ»Ý Ç Ñ³Ûï ¿ ·³ÉÇë ipsız sapsız sözler /³ÝÏ³å µ³é»ñ ϳ٠ipe sapa gelen
lakırdı / ³ÝÇÙ³ëï Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝÝ»ñáõÙ: ÐÇÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý
Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñáõÙ sab<sav µ³éÁ ÑÇß³ï³ÏíáõÙ ¿ µ³é, Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝ ÇÙ³ëïáí:
гݹÇåáõÙ, ¿ ݳ¨ tyl sab ѳñ³¹áõÃÛ³Ý ï»ëùáí, ÇÝãÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ Ëáëù, Ëáë³Ï-
óáõÃÛáõÝ, ½ñáõÛó165: ²í»Éáñ¹ ã¿ Ýß»É, áñ µ³éÇ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³ÝÁ ½áõ161
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 89:
Bayraktar F., Komşu Sozcüğü Üzerine, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 12, S. 2, s. 138-199,
Elazig, 2002.
163
ʳã³ïñÛ³Ý È., ÒÇ µ³éÇ ³Ýí³ÝáõÙÝ»ñÁ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ, Orientalia, äñ³Ï 7-8,
Æñ³Ý³·Çï³Ï³Ý ÏáíϳëÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ Ññ³ï., ºñ¨³Ý, 2008, ¿ç 48:
164
Àãàíèí Ð., ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:
165
Ìàëîâ Ñ., Ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðñêîé ïèñìåííîñòè, ÀÍ ÑÑÑÐ, ñ. 418.
56
162
·³Ñ»é, áñå»ë ϳÝáÝ, µ³é»ñÁ Ó»éù »Ý µ»ñáõÙ Éñ³óáõóÇã ÇÙ³ëïÝ»ñ, ¹³éÝáõÙ µ³½ÙÇÙ³ëï, ³é³í»É ÁÝ·¹ÍáõÙ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ³é³ñϳÛÇ áñ³Ï³Ï³Ý áñ¨¿ ѳïϳÝÇß:
²Ûë ³éáõÙáí Ñ»ï³ùñùÇñ ûñÇÝ³Ï ¿ döllü döşlü ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ »ñ»Ë³ï»ñ, »ñ»Ë³ áõÝ»óáÕ: гñ³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇݪ döl µ³Õ³¹ñÇãÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ë³ÕÙ, åïáõÕ, ë»ñáõݹ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ª döş µ³Õ³¹ñÇãÁ µ³ñµ³éÝ»ñáõÙ å³Ñå³Ýí»É ¿ ÏáõñÍù ÇÙ³ëïáí166:
Ø»Ï ³ÛÉ ûñÇÝ³Ï ¿ ݳ¨ bet beniz ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñï»Õ »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ
¿É ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë ¹»Ùù µ³éÇ ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñ, ë³Ï³ÛÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ ³Ûë ϳå³ÏóáõÃÛáõÝÁ Ó»éù ¿ µ»ñáõÙ ¹»ÙùÇ ·áõÛÝ ÇÙ³ëïÁ: ÆÙ³ëï³ÛÇÝ ÷á÷áËáõÃÛ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ ³Ûëï»Õ í×éáñáß ¹»ñ³Ï³ï³ñáõÙ ¿ áõÝ»ó»É »ñÏñáñ¹ª beniz
µ³Õ³¹ñÇãÁ, áñÝ áõÝÇ Ý³¨ ¹»ÙùÇ ·áõÛÝ ÇÙ³ëïÁ: ²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁª bet -Á, ãÇ å³Ñå³Ýí»É Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ, µ³Ûó å³Ñå³Ýí»É ¿ ÃÛáõñù³Ï³Ý ³ÛÉ É»½áõÝ»ñáõÙ, Ù³ëݳíáñ³å»ë óóñ»ñ»ÝáõÙ, áñï»Õ ³ÛÝ ÏñÏÇÝ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ¹»Ùù,
µ³Ûó ¨ Ã³-
óñ»ñ»ÝáõÙ ãϳ beniz µ³éÁ167:
Yahu nedir diyemeden, çam yarması bir adam, bet beniz atmış çocuğu çekip almaya
çalışıyor, pardösümün eteklerinden (Mustafa Kutlu, Yokuşa Akan Sular, s.49). /ȳí ÇÝãáõ
³é³Ýó ³ë»Éáõ, Ñëϳ ÙÇ Ù³ñ¹, í³ËÇó ·áõÛÝÁ ·ó³Í ³ß˳ïáõÙ ¿ñ ù³ß»É ï³Ý»É ÇÙ
í»ñ³ñÏáõÇó ϳËí³Í »ñ»Ë³ÛÇÝ:
È»½í³Ï³Ý ³Ûë »ñ¨áõÛÃÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ýñ³Ýáí, áñ ÝáõÛݳÝÇßáõÃÛáõÝÁ,
Áëï ¿áõÃÛ³Ý, ѳϳé³Ï ¿ É»½íÇ å³ñ½»óÙ³Ý ÙÇïáõÙÇÝ, ÝáõÛݳÝÇß³ÛÇÝ ß³ñùÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇó Ù»ÏÁ å³Ñå³ÝíáõÙ ¿, ÙÛáõëÝ»ñÁ ¹áõñë »Ý ÙÕíáõÙ, ϳ٠¿É Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ
³Ý¹³Ù ųٳݳÏÇ ÁÝóóùáõÙ Ñëï³Ï»óíáõÙ ¿ ·áñͳé³Ï³Ý - ÏÇñ³é³Ï³Ý áñ¨¿ áÉáñïáõÙ168: ²ëí³ÍÇ í³é ûñÇݳÏÝ ¿ bark /ϳó³ñ³Ý, å³ïëå³ñ³Ý µ³éÁ, áñÁ ÷³ëïáñ»Ý ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ¹áõñë ¿ ÙÕí»É ·áñͳÍáõÃÛáõÝÇó, µ³Ûó É»½íáõÙ
ÏÇñ³éíáõÙ ¿ bark µ³éÇó ³Í³ÝóÛ³É barklanmak µ³ÛÁ, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³ÙáõëݳݳÉ,
ÁÝï³ÝÇù ϳ½Ù»É ¨ ev bark ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ÁÝï³ÝÇù, ïáõÝ:
ÆÝùÝáõñáõÛÝ barq µ³éÁ ѳݹÇåáõÙ ¿ ųٳݳϳÏÇó áõÛÕáõñ»ñ»Ý ¨ ûÛñáï³Ï³Ý
É»½áõÝ»ñáõÙ: àõÛÕáõñ»ñ»ÝáõÙ ³ÛÝ caqa µ³éÇ ÑáÙ³ÝÇßÝ ¿ª bala caqa - bala barqa
ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ï»ëùáí, ¨ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ »ñ»Ë³Ý»ñ, ÁÝï³ÝÇù169: úÛñáï³Ï³Ý
É»½íáõÙ ¨ë ѳݹÇåáõÙ ¿ бала барка ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁª »ñ»Ë³Ý»ñ ÇÙ³ëïáí, ÇëÏ
166
Türkçe Sözlük 1-2, 9. Baskı, Ankara, Türk Dil Kurumu, 1998, s. 455.
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 82:
168
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 421:
169
Áàñêàêîâ Í., Íàñèëîâ Â.Ì., Óéãóðîñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, Ãîñ. Èçä-âî èíîñòð. è íàö. ñëîâàðåé,
1939, ñ. 18.
57
167
µ³ßÏÇñ»ñ»ÝáõÙ å³Ñå³Ýí³Í ¿ bala sağa ϳ٠bala cağa ï³ñµ»ñ³Ïáí: Bala barka
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝ ÇÙ³ëïáí å³Ñå³Ýí³Í ¿ ݳ¨ ³Éóۻñ»ÝáõÙ 170: Âáõñùٻݻñ»Ý caqa µ³éÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ »ñ»Ë³, ÇëÏ ã³Õ³Ã³Û»ñ»ÝáõÙ ëïáõ·³µ³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë
³·é³íÇ Ó³·, Ó³·áõÏ: »ñ¨ë ³Ûë ³Ù»ÝÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ï³ÉÇë ѳëϳݳÉ
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³éϳ ev bark sahibi ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãÁ óñ·Ù³Ý³µ³ñ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ³Ûñ, ï³Ýï»ñ171: Caqa µ³éÁ ѳݹÇåáõÙ ¿ ݳ¨ ÚáõÝáõë ¾Ùñ»Ç
ëï»Õͳ·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ »ñ»Ë³ ÇÙ³ëïáí:
Kelecilerin bişürgil yaramasını şaşurğıl sözün us ile düşürğil çağada bir söz.-Sözlerini
pişir ve kötüsünü at, sözünü akıllınca söyle, çöcukça söyleme172 (ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»Ý
ï³ñµ»ñ³Ï): /Øï³ÍÇ°ñ, ѳÝÇñ í³ïÁ ÙïùÇó¹, Ùï³Íí³Í ËáëÇñ, »ñ»Ë³Û³µ³ñ ÙÇ
ËáëÇñ:
Ø»Ï ³ÛÉ Ñ»ï³ùñùñÇñ ûñÇÝ³Ï ¿ ݳ¨ alli süllü ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ: гñ³¹ñáõÃÛ³Ý
sül µ³éÁ µ³ñµ³é³ÛÇÝ Ñ³í³ù³Ï³Ý µ³é³ñ³ÝáõÙ Ù»Ïݳµ³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë ÙÇ Çñ ϳÙ
»ñ¨áõÛÃ, áñÁ ϳñáÕ ¿ Ùdzíáñ»É, ÙdzÓáõÉí»É, Ý»ñ¹³ßÝ³Ï ÉÇÝ»É
173
: ÜáõÛÝ µ³éÁ ѳÝ-
¹ÇåáõÙ ¿ ݳ¨ ø³ß·³ñÇÇ «ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ µ³é³ñ³Ý» - áõÙ sül/ süllüg, söl /
söllüg
ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñáí
¨
µ³ó³ïñíáõÙ
¿
áñå»ë
³é³ñϳÛÇ
ѳïϳÝÇßÁ
ë³ëïϳóÝáÕ Ó¨áõÛÃ174: гí³ù³Ï³Ý µ³é³ñ³Ýáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ù»Ïݳµ³ÝíáõÙ
¿ áñå»ë ³ÝûñÇ, ³Ýµ³ëÇñ, Ñdzëù³Ýã: ê³ ¨ë ÑÇÙù»ñ ¿ ï³ÉÇë »Ýó¹ñ»Éáõ, áñ Ç
ëϽµ³Ý» ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ »Õ»É »Ý ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñ:
Sallı sartlı / ÉñÇí ·ÇÅ, Ë»ÝÃ, Íáõé ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ µ³éÁª sallı óñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ª ϳÛÙ³å³ñ³Ý: Æñ ³ß˳ïáõÃÛ³Ý Ù»ç µ³éÇ ëïáõ·³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ ÷áñÓ ¿ ³ñ»É
ï³É ػۻñÝ Ýß»Éáí, áñ ³ÛÝ ÷á˳éáõÃÛáõÝ ¿ Çï³É»ñ»ÝÇó175: ºñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª
sart óñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë ɳëï, ɳëï³Ý³í³Ï, ï³Ëï³Ï³Ù³Í: ê³Ï³ÛÝ
ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ï»ëùáí ѳݹ»ë ·³Éáõ å³ñ³·³ÛáõÙ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÁ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ñ»é³ÝáõÙ ¿ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í ÇÙ³ëïÇó:
Senetli sepetli ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý senet µ³Õ³¹ñÇãÝ ³ñ³µ»ñ»ÝáõÙ Ý߳ݳÏáõÙ ¿
íëï³Ñ»ÉÇ ÙÇ µ³Ý, ÷³ëï³ÃáõÕà (belge dayanılacak şey), »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª sepet
/sepid, ëåÇï³Ï, ×»ñÙ³Ï: ü. êï»ÇÝ·³ëÝ ³Ûë µ³éÁ µ³ó³ïñáõÙ ¿ ݳ¨ ³ÏÝѳÛï,
170
Dilek F., Altay Türkçesinde İkilemeler, Bilig, kış, 2004, S, 28, s. 83 – 100.
Akyalçın N., Türkçe İkilemeler Sözlüğü, Ankara, 2007, s. 265.
172
Hatipoğlu V., Ýßí. ³ßË., ¿ç 48:
173
Derleme Sözlüğü I, Ankara, Türk Dil Kurumu, s. 225.
174
Atalay B., Divanü Luğat-it-Türk Dizini, Endeks, IV, Ankara, 1986, s. 549. Dankoff, Robet-Kelly, Mahmud
al-Kaşgari Compendium of the Turkic Dialects, Diwan Lugat at-Turk Part I , Harvard, 1985, p.167,
175
Meyer G., Türkische Studien. Die griechischen und romanischen Bestandteile im Wortschatze des
Osmanisch -Türkischen. Mit einem Geleitwort und einem Index herausgegeben von Mehmet ÖLMEZ,
Ankara, 1998, s. 84.
58
171
³ãùÇ ½³ñÝáÕ, ³Ïݳéáõ ÇÙ³ëïÝ»ñáí176: ²Ûë ³éáõÙáí µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ,
»Ã» ³ÙµáÕçáíÇÝ ÑáÙ³ÝÇß ¿É ã»Ý, ³å³ Ùáï »Ý:
Æ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ·áÛ³Ï³Ý ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñǪ
³Í³Ï³Ý ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÃÇíÁ Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ѳٻٳﳵ³ñ ùÇã ¿177: ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýᯐ »Ýù, ÑáÙ³ÝÇß ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý
ÙÇçáóáí, áñå»ë ϳÝáÝ, ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ѳïϳÝÇßÇ, áñ³ÏÇ áõŷݳóáõÙ: ²Ûë
å³ñ³·³ÛáõÙ ¨ë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝ Ï³ñáÕ ¿ ϳ½Ùí»É û° µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý, ¨ û°
÷á˳éí³Í µ³é»ñÇó: ²é³í»É Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ ³ñ³µ»ñ»ÝÇó ¨ å³ñëÏ»ñ»ÝÇó
÷á˳éí³Í ÑáÙ³ÝÇß ³Í³Ï³ÝÝ»ñáí ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: úñÇݳϪ temiz pak / ß³ï
Ù³ùáõñ, ak pak / ß³ï Ù³ùáõñ, ³ÝµÇÍ, ëåÇï³Ï, iyi hoş /ß³ï ɳí, pak (Ù³ùáõñ), hoş
(ɳí, ѳ׻ÉÇ) µ³é»ñÝ áõÝ»Ý å³ñëÏ³Ï³Ý Í³·áõÙ:
Bakma, şimdi sokaktan geldi, üstü başı tozlu, temiz pak giyinsin, sen o zaman gör (Fakir
Baykurt, Anadolu Garajı, s.118). / ØÇ Ý³ÛÇñ, ÑÇÙ³ Ýáñ ¿ ÷áÕáóÇó »Ï»É, ѳ·áõëïÁ
÷áßáï ¿, ÃáÕ Ù³ùáõñ ѳݷÝíÇ, ¹áõ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Çñ»Ý ݳÛÇñ: Burası iyi hoş ama
yalnızlıktan çatlıyoruz. / ²Ûëï»Õ ß³ï É³í ¿, µ³Ûó Ù»Ýù Ù»éáõÙ »Ýù Ù»ÝáõÃÛáõÝÇó:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³ñ³µ»ñ»ÝÇó ÷á˳éÛ³É ³ñÙ³ï³Ï³Ý µ³é»ñÇ
ÏáÕùÇÝ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ »Ý ݳ¨ µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý µ³é»ñ, ûñÇݳϪ halis muhis / Ù³ùáõñ,
³Ý³ñ³ï (halis -Ù³ùáõñ, muhis / ³ÝÏ»ÕÍ): êñ³Ýù ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÝáõÛݳµ³Ý³Ï³Ý
ÏñÏݳíáñÝ»ñ »Ý, áñáÝó ÙÇçáóáí Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ³é³í»É ÁÝ·Í»É µ³éÇÙ³ëïÁ:
Bir ara, bu havada doktor gelmez, diye içine bir çürüklük geldiyse de ne varmış
gelmiyecek, yok yoksul değil ya (Hamdi Olcay, Bir Hastalığın hikayesi, s.115). / »¨ ÙÇ å³Ñ
ݳ ïËñ»óª Ùï³Í»Éáí, áñ µÅÇßÏÝ ³Û¹ »Õ³Ý³ÏÇÝ ãÇ ·³, ݳ ÇÝùÝ Çñ»Ý ³ë³ó, ÇëÏ
ÇÝãáõ ³ÝÏ»ÕÍ ³ë³Í ݳ ã·³, »ë Ñá ÙÇ Ñ³ë³ñ³Ï ³Õù³ï - Ùáõñ³óÇÏ ã»Ù:
Sularında çamaşırlar yıkayan duru beyaz, ak akça, kara gözlü kızlar vardır. / Üñ³
çñ»ñáõÙ ëåÇï³Ï»Õ»Ý Éí³óáÕ ë¨³ãÛ³,ëåÇï³Ï³ÙáñÃ, ×»÷-×»ñÙ³Ï ³ÕçÇÏÝ»ñ
ϳÛÇÝ:
¶áÛáõÃÛáõÝ
áõÝÇ
³Í³Ï³Ý³Ï³Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ÙÇ
ËáõÙµ,
áñÇ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ÑÝãÛáõݳ÷áËí³Í ÏñÏݳíáñ ¿, µ³Ûó å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý
ùÝÝáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ í»ñ³Ï³Ý·Ý»É µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ
áõÝ»ó³Í »ñµ»ÙÝÇ ÑáÙ³ÝÇß ÇÙ³ëïÁ: ÜÙ³Ý Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï ¿, ûñÇݳϪ iğri
büğrü ϳ½ÙáõÃÛáõÝÁ, áñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñ »Ý: »¨ ³é³çÇÝ Ñ³Û³óùÇó
ϳñáÕ ¿ Ãí³É, áñ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏñáñ¹ª büğrü µ³Õ³¹ñÇãÁ, ÇÝùÝáõñáõÛÝ ãÇ
176
177
Steingass F., Persian-English Dictionary, Lebanon, New Reprint, 1975, p. 58.
Àãàíèí Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 85:
59
ÏÇñ³éíáõÙ ¨ ³ÛÝ ÑÝãÛáõݳÏñÏÝáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï ¿, ë³Ï³ÛÝ å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý
ùÝÝáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ïáõÙ ¿, áñ büğrü µ³éÁ iğri –Ç ÑáÙ³ÝÇßÝ ¿: Büğrü µ³éÝ áõÝÇ
µ³Û³Ï³Ý ͳ·áõÙ, Ý߳ݳÏáõÙ ¿ bükmek / Íé»É, ûù»É: K-Ç ³ÝóáõÙÁ ğ -Ç Ï³ñ»ÉÇ ¿
¹Çï³ñÏ»É áñå»ë ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝ: ÆÙ³ëïÁ Ñ»ßïáõÃÛ³Ùµ ϳñ»ÉÇ ¿ í»ñ³Ï³Ý·Ý»É`
µ³éÁ ѳٻٳï»Éáí ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ áõÝ»ó³Í ÇÙ³ëïáí: ³óñ»ñ»ÝáõÙ
бекре µ³éÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ª ë³å³ï³íáñ Íáõé, ûùí³Í: ³óñ»ñ»ÝáõÙ, ÇÝãå»ë ¨
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ, ѳݹÇåáõÙ ¿ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³Ïó³Ï³Ý ÑáÙ³ÝÇß Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý
ϳ½ÙáõÙ ¨ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ³Í³Ï³ÝÇ ·»ñ³¹ñ³Ï³Ý ÇÙ³ëï, ûñÇݳϪ кекре бекре /
ß³ï Íáõé: ÜáõÛÝ µ³éÁ Ýßí³Í ÇÙ³ëïáí ϳñáÕ »Ýù ѳݹÇå»É ݳ¨ ÃÛáõñù³Ï³Ý ³ÛÉ
É»½áõÝ»ñáõÙ: ØáÝÕáÉ»ñ»Ýáõ٠ѳݹÇåáõÙ ¿ бегтер / ë³å³ï³íáñ Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ùµ178,
áñÁ ¨ë ³ÝÙÇç³Ï³Ý ϳå áõÝÇ büğrü µ³éÇ Ñ»ï: ²Ûëï»ÕÇó ³ÏÝѳÛï µËáõÙ ¿, áñ
ëË³É ¿ büğrü µ³éÁ ¹Çï³ñÏ»É áñå»ë ÑÝãÛáõݳÏñÏÝáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï:
Ø»Ï ³ÛÉ ûñÇÝ³Ï ¿ acılı gicili / ¹³éÁ ÏÍáõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, ³Ûëï»Õ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÑáÙ³ÝÇß Ï³Ù Ñ³ñÇÙ³ëï »Ý, û¨ ³é³çÇÝ Ñ³Û³óùÇó ¹³ ³ÏÝѳÛïáñ»Ý ãÇ
áõñí³·ÍíáõÙ: ´³ñ¹áõÃÛ³Ý »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª gici, Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³é³ÝÓÇÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ: ä³ñëÏ»ñ»Ýáõ٠ѳݹÇåáõÙ ¿ keci ï³ñµ»ñ³Ïáí ¨ Ý߳ݳÏáõÙ ¿
µ³ñÏáõÃÛáõÝ, ó³ëáõÙ, Ïéí³ñ³ñáõÃÛáõÝ179: ²Ûë ÇÙ³ëïáí ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿
áõÝ»Ý³É ³ÝѳݷëïáõÃÛáõÝ, ó³í, ¹³éÝáõÃÛáõÝ ÇÙ³ëïÁ, ë³Ï³ÛÝ Derleme Sözlüğü -Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ï³ÉÇë ¿ ¹³éÁ, ÃÃáõ µÝáñáßáõÙÁ, áõï»ÉÇùÇÝ Ñ³Ù Ñ³Õáñ¹áÕ:
г٠ÇÙ³ëïÇ Ñ»ï ϳåí³Í ÏñÏÇÝ ·ïÝáõÙ »Ýù geci µ³éÁ, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ßÝ»ñÇ
Ï»ñ180: Acı gici ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ³é³çÇÝ ÇÙ³ëïáí µ³ó³ïñíáõÙ ¿ áñå»ë acı gici bu
salatayi / ¹³éÁ ÃÃáõ ³Û¹ ³Õó³ÝÁ, »ñÏñáñ¹ ÇÙ³ëïáí ˳éÝÇËáõéÝ áõï»ÉÇùª abur
cubur, áñÁ ÏñÏÇÝ ãÇ Ñ³Ï³ëáõÙ áõï»ÉÇù ÇÙ³ëïÇÝ, ¨ ãáññáñ¹ ÇÙ³ëïáí Ù»Ïݳµ³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë ϳëϳÍ, ï³ñ³Ïáõë³Ýù, ó³í181: ²Ûë å³ñ³·³Ûáõ٠ϳñáÕ »Ýù ³ë»É,
áñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ ³é³ç³ó»É ¿ å³ñëÏ»ñ»Ý keci ¨ Ãáõñù»ñ»Ý ÑáÙ³ÝÇß µ³é»ñÇ acı
½áõ·³¹ñáõÃÛ³Ùµ:
ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý í»ñ¨áõÙ Ýßí»ó, Ãáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñÁ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³éϳ ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñÁ ã»Ý ï³ñµ»ñ³Ïáõ٠ѳٳÝáõÝ, ÝáõÛݳÝáõÝ ËÙµ»ñÇ: Àëï ³Û¹Ùª éáõë Ãáõñù³·»ï-É»½í³µ³ÝÝ»ñÁ, ³é³ÝÓݳóÝáõÙ »Ý Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ
³ÛÝ ï»ë³ÏÝ»ñÁ, áñáÝó µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳñ³µ»ñ³Ï³Ý ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñ »Ý (коррелятив-
178
Äàìäèí-Ñóðåíà Ö., Ø. Ëóáñàí- Âàíäàíà, Ðóññêî-ìîíãîëüñêèé ñëîâàðü, Óëàí-Áàòîð, 1942, ñ. 120.
Steingass F., Persian-English Dictionary, Lebanon, 1975, New Reprint, p. 1017.
180
Derleme Sözlüğü, VI, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 1972, s. 87.
181
Dereme Sözlüğü I, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 1965, s. 43.
60
179
ные сочетания)182: ²Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ù»Í³ù³Ý³Ï »Ý: ÜÙ³Ý Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ó¨³íáñíáõÙ »Ýª µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÁݹѳÝñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ: Þ³ñùÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÁ ÇÙ³ëïáí Ùáï »Ý, Ù³ïݳÝßáõÙ »Ý
ÙǨÝáõÛÝ ³é³ñϳÝ, »ñ¨áõÛÃÁ, ѳïϳÝÇßÁ, ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý ¹ñë¨áñÙ³Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ
áõÅ·ÝáõÃÛ³Ùµ, ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ß³ñùáõÙ ³éϳ ¿ Ù³ëݳÏÇ Áݹ·ñÏáõÙ, áõÝ»Ý ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ÁݹѳÝñáõÃÛáõÝ ¨ ÏÇñ³é³Ï³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ϳ٠¿É ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý-ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý áñáß Ï³éáõÛóÝ»ñáõÙ, ϳå³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Çñ³ñ ã»Ý ϳñáÕ
÷á˳ñÇÝ»É, oñÇݳϪ el ayak / Ó»éù áõ áïù, don gömlek / ÏÇë³Ù»ñÏ, saç sakal /
Ù³½Ùáñáõù, toz toprak / ÑáÕ áõ ÷áßÇ:
êáíáñ³µ³ñ ÝÙ³Ý Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇçáóáí ÷á˳ÝóíáõÙ ¿ ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ: Elinin karısına kızına göz dikmenin akıbeti budur
(Mahmud Makal, Bizim köy, s.55). / àõñÇßÇ Ï³Ý³Ýó, ³ÕçÇÏÝ»ñÇÝ Ý³Û»Éáõ ¥³ãù ¹Ý»Éáõ)
í»ñçÁ ¹³ ¿:
Çanak çömlek ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝå»ë ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý
·³Õ³÷³ñª Ï³í» ³Ù³Ý»Õ»Ýª Ï³í» µ³Å³Ï, Ï³í» ë³÷áñ, ËáѳÝáó³ÛÇÝ ëå³ëù:
Àëï ²·³ÝÇÝǪ Ç ëϽµ³Ý» ³Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇã ͳ·áõÙ ¿ª Çin (âÇݳëï³Ý) ¨ ayak (µ³Å³Ï) µ³é»ñÇó (<çanak), ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ çömlekª ϳí»
ë³÷áñ183: ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ Ñ³×³Ë »Ý ÏÇñ³éíáõ٠ѳïϳå»ë ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý
·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»çª ËáëùÁ ³é³í»É ·»Õ»óϳóÝ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí:
سϵ³ÛÝ»ñÇ ·áõ·³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ëáíáñ³µ³ñ ÏÇñ³éíáõÙ »Ý ÁݹѳÝáõñ ÇÙ³ëïÇ ë³ëïϳóÙ³Ý, áõŷݳóÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí, ûñÇݳϪ Şefket pek çok şeyler
öğremişti. / Þ»íù»ÃÁ ß³ï áõ ß³ï (ã³÷³½³Ýó ß³ï) µ³Ý»ñ ëáíáñ»ó:
ÐáÙ³ÝÇß µ³Û»ñǪ ¹»ñµ³ÛÝ»ñÇ Ï³Ù ¹ÇÙ³íáñ Ó¨»ñÇ ½áõ·³¹ñáõÃÛ³Ùµ ϳ½Ùí³Í
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ëáíáñ³µ³ñ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ѳïϳÝÇßÇ áñ³ÏÇ ·»ñ³·áõÛÝ
³ëïÇ׳ݪ
·áñÍáÕáõÃÛ³ÝÁ
ѳÕáñ¹»Éáí
ë³ëïϳóáõÙ:
ºÃ»
ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ¹»ñµ³ÛÝ»ñ »Ý, ³å³ ϳéáõÛóÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ áñ³ÏÇ, ѳïϳÝÇßÇ
·»ñ³·áõÛÝ ³ëïÇ׳Ý, ÇëÏ »Ã» µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ µ³ÛÇ ¹ÇÙ³íáñ Ó¨»ñ »Ý, ³å³ ³Ûë
å³ñ³·³ÛáõÙ Áݹ·ÍíáõÙ ¿ ³é³í»É³å»ë ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ÁÝóóùÁ ¨ µÝáõÛÃÁ: O da tıpkı
tıpkısına kocası, bitmez tüknmez uykulara kapıp koyuvermek istiyordu kendini (Orhan Kemal,
Önce Ekmek, s.75). / ܳ ÇëÏ ¨ ÇëÏÁ Çñ ³ÙáõëÇÝÝ ¿, ³ÝͳÛñ-³Ýë³ÑÙ³Ý »ñ³½Ý»ñÇÝ ¿
ó³ÝϳÝáõÙ Çñ»Ý ϳå»É: Memed ezildi büzüldü, Han nereda? Ona sordum işte, dedi (Yaşar
Kemal, İnce Memed, s.74). / ػٻ¹Á ëñïݻջó, ˳ÝÁ áñï»±Õ ¿, Çñ»Ý ³Ñ³ ѳñóñÇ,- ³-
182
183
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË, ¿ç 90:
Àãàíèí Ð., ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:
61
ë³ó (ezmek / ×Ýß»É, ë»ÕÙ»É, ³Õ³É, ïñáñ»É, büzülmek / ÏÍÏí»É, ËáÅáéí»É): Kapısı önünde
bağırıp çağırmağa başladığı zaman ölecek gibi olmuştu (bağırmak / µÕ³í»É, çağırmak / ϳÝ-
ã»É, Ññ³íÇñ»É): / ºñµ áñ ݳ ¹é³Ý Ùáï ëÏë»ó µ³ñÓñ³Ó³ÛÝ µÕ³í»É ϳÝã»É, ³Ù³¯Ý,
³ÛÝåÇëÇ íÇ׳ÏáõÙ ¿ñ, áñ ÃíáõÙ ¿ñª ÑÇÙ³ áõñ áñ ¿ ÏÙ»éÝÇ:
ÆÙ³ëï³ÛÇÝ ³é³í»É áõŷݳóáõÙ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, »ñµ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É ÝáõÛݳñÙ³ï µ³Û»ñ »Ý, ûñÇݳϪ Pek soğuk günlerde sarıp sarmanarak dışarıya çıkar (Göntekin R. Nuri, Yaprak Dökümü, s.54). / Þ³ï óáõñï
ûñ»ñÇÝ Ý³ ¹áõñë ¿ñ ·³ÉÇë ï³ùáõÏ ÷³Ã³Ãí³Í:
´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÙÇ ï»ë³Ï ¿ ݳ¨ aramak taramak-Á, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿
Ù³Ýñ³½ÝÇÝ ÷Ýïñ»É (aramak / ÷Ýïñ»É, taramak / ë³Ýñ»É), ûñÇݳϪ Aradı taradı bulamadı (Fakir Bykurt,Keklik,s.17). / äñåï»ó - åñåï»ó, ãϳñáÕ³ó³í ·ïÝ»É:
2.2.гϳÝÇß ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Ï ³ÛÉ ËáõÙµ ϳ½ÙíáõÙ ¿
»ñÏáõ ÉÇÇÙ³ëï ѳϳÝÇß µ³é»ñÇó184, oñÇݳϪ alış veriş /³é¨ïáõñ, gece gündüz /·Çß»ñ
- ó»ñ»Ï, akşama sabaha /»ñ»Ïá - ³é³íáï, alt üst /í»ñ¨ - Ý»ñù¨, ağır hafif /ͳÝñ - ûè
¨ ³ÛÉÝ:
ÆÝãå»ë ѳÛïÝÇ ¿, ѳϳÝÇßáõÃÛáõÝÁ (антонимия) µ³é»ñÇ ³ÛÝåÇëÇ ÷áËѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝ ¿, »ñµ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ï³½Ùáí ÙÇÙÛ³ÝóÇó ï³ñµ»ñ »ñÏáõ Ó¨³ÇÙ³ëï³ÛÇÝ
Ùdzíáñ ѳϳ¹ñíáõÙ »Ý ͳÛñ³Ã¨³ÛÇݪ ѳϳé³Ï ÇÙ³ëïÝ»ñáí: гϳÝÇß ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ Ýϳïٳٵ ѳϳ¹Çñ ÇÙ³ëï ¿
³ñï³Ñ³ÛïáõÙ£ гϳÝÇß µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ·áñͳÍíáõÙ »Ý á׳³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñáí, Ëáëù³ÛÇÝ ¹³ñÓí³ÍÝ»ñáõÙ, ³é³ÍÝ»ñáõÙ, ³ë³óí³ÍùÝ»ñáõÙ, ¹³ñÓí³Í³µ³Ý³Ï³Ý ϳå³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ûñóÛÇÝ
¹ÇåáõÏ í»ñݳ·ñ»ñáõÙ185: гϳÝÇßÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³é³í»É ¿
Áݹ·ÍíáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ÇÙ³ëïÁ: ²Ûë ϳéáõÛóÝ»ñÁ ¨ë ÑÇÙݳϳÝáõÙ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ µ³½Ù³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ186: гí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÝ ³é³í»É í³é ¿ Áݹ·ÍíáõÙ, »ñµ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ËáëùÇ Ù³ë»ñ »Ý, ûñÇݳϪ bacı kardeş (bacı /ùáõÛñ, kardeş / »Õµ³Ûñ) /ùáõÛñ -
184
185
186
Çàðèïîâà À., Ðåäóïëèêàöèÿ â àíãëèéñêîì è òóðåöêîì ÿçûêàõ, Âåñòíèê ×åëÿáèíñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà, Фèëîëîãèÿ, Иñêóñòâîâåäåíèå, ¨ 13 (91), 2007, ñ. 28
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 313:
Ðîæàíñêèé Ô., Ðåäóïëèêàöèÿ êàê îáúåêò òèïîëîãèè, Òðóäû èíñòèòóòà ëèíãâèñòè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé,
VI ÷àñòü 3, Ñ. Ïåòåðáóðã, Íàóêà, 2010, ñ. 201-202.
62
»Õµ³Ûñ, dar bol (dar / Ý»Õ, bol / ɳÛÝ) / Ý»Õ áõ ɳÛÝ, başı sonu (başı /ëÏǽµ, sonu / í»ñç)
/ëÏǽµ áõ í»ñç ¨ ³ÛÉÝ£
Arkadaşım giyimine pek özen göstermez dar bol ne bulursa sırtına geçirip sokağa fırlar. /
ÀÝÏ»ñë ѳݹ»ñÓ³ÝùÇÝ ß³ï ϳñ¨áñáõÃÛáõÝ ãÇ ï³ÉÇë, Ó»éùÇ ï³Ï ɳÛÝ - Ý»Õ ÇÝã
·ïÝÇ, Ïѳ·ÝÇ ¨ Ïí³½Ç ÷áÕáó: Başı sonu belirsiz rüyalarla dolu bir öykü yüzünden sersem
gibiydim (Tuna Kiremitçi, Git Kendini Çok Secdirmeden, s.27-28). /êϽµÇó ÙÇÝ㨠í»ñç
(ëÏǽµ - í»ñç) ³Ýáñáß »ñ³½Ý»ñáí ÉÇ å³ïÙí³ÍùÇ å³ï׳éáí ϳñÍ»ë óÝóí³Í ÉÇÝ»Ç: Biz seninle birlikte büyümedik mi, bacı kardeş gibi (Kemal Tahir, Köyün Kamburu, s.375).
/ Ø»Ýù ù»½ Ñ»ï ÙdzëÇÝ ùáõÛñ - »Õµáñ å»ë ã»±Ýù ٻͳó»É:
ºñµ»ÙÝ Ñ³í³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³Ûë ·³Õ³÷³ñÇÝ ½áõ·³Ñ»éª ϳñáÕ ¿ ³ñï³Ñ³Ûïí»É ³ÝÁݹѳïáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï Ï³Ù ï¨³Ï³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ, ûñÇݳϪ Fazla
olarak ta gece gündüz hasta kahrı çekiyordu. / ´³óÇ ³Û¹ ÑÇí³Ý¹Á ·Çß»ñ - ó»ñ»Ï
ï³é³åáõÙ ¿ñ: İnsanlar bu diyarda gece gündüz efsane yaratırlar (Yaşar Kemal,Peri
Bacaları,s.67). / سñ¹ÇÏ ³Ûë »ñÏñáõÙ ³ÝÁݹѳï É»·»Ý¹Ý»ñ »Ý ÑáñÇÝáõÙ: Gece
gündüz187 demeden çalışıyor, akşamları da evde boş durmuyormuş (İlhan Selcuk, Düşünüyorum
Öyleyse Vurun, s.81). / ¶Çß»ñ - ó»ñ»Ï ³ß˳ïáõÙ ¿ñ, ÝáõÛÝÇëÏ »ñ»ÏáÝ»ñÁ ï³ÝÁ
å³ñ³å ã¿ñ ÉÇÝáõÙ: (): Babamı elimde tüfeğim gün akşamagece sabaha ben bekleceğim
(Yaşar Kemal, Yağmurcuk Kuşu s.194). / Ðñ³ó³ÝÁ Ó»éùÇë ³é³íáïÇó »ñ»Ïá, ·Çß»ñ -
ó»ñ»Ï Ïëå³ë»Ù Ñáñë í»ñ³¹³ñÓÇÝ: Çocuklar genellikle çevredeki uzak köylerden, sıklıkla
kızlı erkekli birkaç kardeş olarak gelik ve iklim koşulları nedeniyle çoğu kez hiç ara vermeden
bir okul dönemini geceli gündüzlü bir arada geçirirler (Türkan Saylan, Radikal Gaztetesi,
06.09.2006). / ºñ»Ë³Ý»ñÁª ÑÇÙݳϳÝáõÙ ßñç³Ï³ÛùÇ Ñ»éáõ ·ÛáõÕ»ñÇó, Ñ³×³Ë ³ÕçÇÏ-
ïÕ³ ùáõÛñ áõ »Õµáñ ÝÙ³Ý ·³ÉÇë »Ý ¨ ÏÉÇÙ³Û³Ï³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ å³ï׳éáí
¹³ë»ñÇ ÁÝóóùáõÙ, Ù»Í Ù³ë³Ùµ ³é³Ýó ¹³¹³ñÇ, ·Çß»ñ - ó»ñ»Ï ÙdzëÇÝ »Ý
³ÝóϳóÝáõÙ:
гñÏ »Ýù ѳٳñáõÙ ³é³ÝÓݳÏÇ Ýᯐ ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ »ñµ»ÙÝ Ñ³Ï³ÝÇßÝ»ñáí
ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÁ ϳñáÕ ¿ Ùáï ÉÇÝ»É µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í ÇÙ³ëïÇÝ: ³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï Ñ³ñÏ ¿ ÉÇÝáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É óñ·Ù³Ý»Éª ÇÙ³ëïÁ ÉdzñÅ»ù ³ñï³Ñ³Ûï»É ϳñáճݳÉáõ ѳٳñ: ´³Ûó »ñµ»ÙÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ É»½íáõÙ ³Ùñ³·ñíáõÙ ¿ áñå»ë ϳÛáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõݪ Çñ áõñáõÛÝ ÇÙ³ëïáí: úñÇݳϪ İmamın tümsek gırtlağı zayıf boynunda aşağı yukarı işlemeğe başladı (Halide Edip, Sinekli Bakkal, s.32). / ÆÙ³ÙÇ µ³ñ³Ï å³ñ³ÝáóÇ íñ³ ³¹³Ù³ËÝÓáñÁ ëÏë»ó í»ñ áõ í³ñ ³Ý»É: Sokaktaki yaşlı kadın aşağı yukarı
187
µ³é³óǪ Gece gündüz demeden / ³é³Ýó ·Çß»ñ - ó»ñ»Ï ³ë»Éáõ
63
dolaştı (Çetin Altan,Tarihin Saklanan Yüzü,s.139). / öáÕáóáõÙ ·ïÝíáÕ Í»ñ ÏÇÝÁ í»ñ¨ Ý»ñù¨ ¿ñ ³ÝáõÙ: ²Ûëï»Õ óñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ Ùáï»ÝáõÙ ¿ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ³ñï³Ñ³Ûï³Í ÇÙ³ëïÇÝ, ë³Ï³ÛÝ Ù»Ï ³ÛÉ ûñÇݳÏáõÙ ÝáõÛÝ Ï³éáõÛóÁ ѳݹ»ë ¿
·³ÉÇë áñå»ë ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, Ùáï³íáñáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñáí ϳÛáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝ: úñÇݳϪ Aşağı yukarı kırk yıl adliye koridorlarında volta attım (Cumhuriyet
Gazetesi, İlhan Selçuk, 27.08.2004). / Þáõñç ù³é³ëáõÝ ï³ñÇ ¹³ï³ñ³ÝÇ ÙÇç³ÝóùÝ»ñáõ٠ó÷³é»óÇ: Kuşluklayın aşağı yukarı köyün bütün insanları Seyranın evinin önüne
gelmiş çömelmişlerdi (Yaşar Kemal, İnce Memed 3, s.176). / ì³Õ ³é³íáïÇó ÙÇÝ㨠ϻëûñ
·ÛáõÕÇ ·ñ»Ã» áÕç µÝ³ÏÇãÝ»ñÁ ·³ÉÇë ͳɳå³ïÇÏ ÝëïáõÙ ¿ÇÝ ê»Ûñ³ÝÇ ï³Ý ³éç¨:
ØǨÝáõÛÝ
ѳí³ù³Ï³Ý
ÁݹѳÝñ³óÝáÕ
ÇÙ³ëïáí
»Ý
ѳݹ»ë
·³ÉÇë
ݳ¨
³Í³Ï³ÝÝ»ñÁ, ûñÇݳϪ iyi /É³í ¨ kötü / í³ï áñ³Ï³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ
Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ³ñï³Ñ³Ûï»É ÙÇçÇÝ, áã ɳí, áã í³ï íÇ׳Ï, ûñÇݳϪ Ayağına
iyi kötü bir pabuç aldık (Mahmud Makal, Bizim Köy, s.66). / àïù»ñÇÝ Ñ³ñÙ³ñ (áã ɳí, áã
í³ï) ÙÇ ½áõÛ· ÏáßÇÏ ·Ý»óÇÝù: İyi kötü bir gazetede çalışıyordu üç yıl önce (Orhan Kemal,
Önce Ekmek, s.99). / ²ñ¹»Ý »ñ»ù ï³ñÇ Ý³ ³ß˳ïáõÙ ¿ ÙÇçÇÝ Ï³ñ·Ç ÙÇ Ã»ñÃáõÙ:
лï¨Û³É ûñÇݳÏáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ å³Ñå³Ý»É ¿ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ
ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ. İyi kötü, güzel çirkin Allah şeytan bunlar, icat
edilen isimler (Halide Edip, Sinekli Bakkal,s.84). / ȳí - í³ï, ·»Õ»óÇÏ - ï·»Õ, ²ëïí³Í -
ë³ï³Ý³ª ëñ³Ýù Ùï³ó³ÍÇÝ ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ »Ý:
Ø»Ï ³ÛÉ Ñ»ï³ùñùÇñ ûñÇÝ³Ï ¿ akla karayı seçmek /ëåÇï³Ïáí ë¨Á ÁÝïñ»É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ¹³ñÓí³Í³µ³ñ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³Ý»É Ñݳñ³íáñ ³Ù»Ý ÇÝã: Kedi
kamşılıktan çıkıp yeni gelen adamların yanına gitmek istiyor, Vasili onu yanında tutmak için akla karayı seçiyordu (Yaşar Kemal, Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana, s. 157). / γïáõÝ »Õ»·ÝáõïÝ»ñÇó ¹áõñë ·³Éáí Ýáñ »Ï³Í Ù³ñ¹Ï³Ýó ÏáÕÙ ·Ý³É ¿ñ áõ½áõÙ, ì³ëÇÉÁ Ýñ³Ý Çñ
ÏáÕùÇÝ å³Ñ»Éáõ ѳٳñ ³Ù»Ý ÇÝã ³ÝáõÙ ¿ñ: Aklı karalı salkımlar bir bolluk içinde
dağıtılmış (Fakir Baykurt, Irazcanın Dirliği, s.22). /ê¨ - ëåÇï³Ï áÕÏáõ۽ݻñÁ ÉÇáõÉÇ
µ³Å³Ýí»óÇÝ:
ºñµ»ÙÝ ³Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ å³Ñå³ÝáõÙ ¿ µ³Õ³¹ñãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ
ÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ýñµ»ñ³Ý·Ý»ñÁ: Ak kara ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ³Ùñ³·ñí³Í ¿ ݳ¨ áñå»ë ϳÛáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõݪ ï³ñ³Ýç³ïí³Í, µ³Å³Ýí³Í, ×ß·ñÇï, ëïáõÛ·, Ñëï³Ï
ÇÙ³ëïÝ»ñáí: Ak kara olan sadece matematikti (Alev Alatlı, Schrödingerın Kedisi, s.126)./
êïáõÛ· ¿ ÙdzÛÝ Ù³Ã»Ù³ïÇϳÝ:
Ø»Ï ³ÛÉ ûñÇÝ³Ï ¿ alt üst / ï³ÏÝ áõ íñ³ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ: İçi alt üst olup duruyor
(Fakir Baykurt, Irazcanın Dirliği, s.58). / Ü»ñëÁ ï³ÏÝ áõ íñ³ »Õ³Í Ï³Ý·Ý³Í ¿ñ: Yay64
laların temiz havasına alışık bir adam bataklıkta, altı üstü toprak bir kulübede, sekiz ay hayvanlarla bir arada geçirebilir mi (Kemal Tahir, Kelleci Memet, s.217). / Ú³ÛɳݻñÇ Ù³ùáõñ û¹ÇÝ
ëáíáñ Ù³ñ¹Á ׳Ñ×áõÙ, ï³ÏÝ áõ íñ³ »Õ³Í Ëñ×ÇÃáõÙ áõà ³ÙÇë ϻݹ³ÝÇÝ»ñÇ Ñ»ï
Ù»Ïï»Õ ϳñá±Õ ¿ ³ÝóϳóÝ»É:
Ø»Í Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ ¿ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ alt üst parası ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ, áñÝ
³Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ ß³ï ¿ Ñ»é³ó»É û° ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý, û° ÇÝùÝáõñáõÛÝ Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ý ÁݹѳÝáõñ ÇÙ³ëïÇóª ٳѳó³ÍÇ Ñ»ï¨Çó µ³Å³ÝíáÕ ·áõÙ³ñ (ölenin arkasından
yoksullara dağıtılan para)188:
Ü߳ݳϳÉÇó ¿ Ý³¨ var / (ϳ) ¨ yok / (ãϳ) ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ï³ñµ»ñ ³Í³ÝóÝ»ñÇ Ïóٳٵ ϳñáÕ ¿ Ó»éù µ»ñ»É ï³ñµ»ñ ÇÙ³ëïÝ»ñ ¨, ѻ勉µ³ñ, ѳݹ»ë
·³É ï³ñµ»ñ ·áñͳéáõÛÃÝ»ñáí: ºÃ» ïíÛ³É Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ ëïáñá·Û³ÉÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý å³ßïáÝ, ³å³ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ Ùáï³íáñáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï, ûñÇݳϪ Çocuk on bir on iki yaşında vardı yoktu. / ºñ»Ë³Ý Ùáï³-
íáñ³å»ë ï³ëÝÙ»Ï - ï³ëÝ»ñÏáõ ï³ñ»Ï³Ý ¿ñ: ºÃ» ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíÇãáí, ³å³ ³ÛÝ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë ٳϵ³Û ¨ ëï³ÝáõÙ ³Ý-
ï»ÕÇ, áã å³ï»Ñ, ³Ù»Ý ³éÇÃáí ÇÙ³ëïÁ: Artık eskisi gibi vara yoğa hırçınlaımıyor. / ²ñ¹»Ý ³é³çí³ ÝÙ³Ý ³Ù»Ý ³éÇÃáí ã¿ñ ÝÛ³ñ¹³ÛݳÝáõÙ: Vara yoğa gülmek marifetse onların olsun (Erdal Atabek, Kırmızı Işıkta Yürümek, s.224). / ²Ýï»ÕÇ ³Ù»Ý ÇÝãÇ íñ³ Ååï³Éáõ ßÝáñÑ ¿, ÃáÕ Ýñ³Ýó ÉÇÝÇ:
ºÃ» ѳÛó³Ï³Ý ÑáÉáíÇ í»ñç³íáñáõÃÛáõÝÁ ÏóíáõÙ ¿ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇÝ, ³å³ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ÇÙ³ëïÇ ³é³ñϳ۳óáõÙ: àõÕÇÕ ËݹñÇ å³ßïáÝáõÙ ³Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ó»éù ¿ µ»ñáõÙ Ñ»ï¨Û³É ÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ýñµ»ñ³Ý·Ý»ñÁª ³éϳ-
ÛáõÃÛáõÝ, »Õ³Í-ã»Õ³Í, ³Ù»Ý ÇÝã, áõÝ»óí³Íù, ûñÇݳϪ Bütün evlerin varını yoğunu toplayıp bir araya getirsek borçlarının tatarını ya çıkarırı, ya çıkarmaz (Mahmud Makal, Bizim Köy,
s.156). / ºÃ» Ù»Ýù ïÝ»ñÇ áÕç »Õ³Í-ã»Õ³ÍÁ ѳí³ù»Ýù, ¹»é¨ë å³ñ½ ã¿ñ ÉÇÝÇ ³ñ¹Ûáù
¹³ ϵ³í³Ï³Ý³óÝ»ñ Ýñ³ áÕç å³ñïù»ñÁ Ù³ñ»Éáõ ѳٳñ:
Göçmenlere varını yoğunu verdiğini düşününce kendi kendine öfkeleniyor, kızıyor, sonra
içi dingin bir mutlulukla pırıl pırıl oluyor, yüreğini bir sevinç alıyor, rahatlıyordu (Yaşar Kemal,
Yağmurcuk Kuşu, s.118). / àÕç áõÝ»óí³ÍùÁ ·³ÕóϳÝÝ»ñÇÝ ï³Éáõ ÙïùÇó ÇÝùÝ Çñ»Ý
µ³ñϳÝáõÙ ¿ñ, ÝÛ³ñ¹³ÛݳÝáõÙ, Ñ»ïá Ý»ñëÁ ѳݷÇëï ÙÇ »ñç³ÝÏáõÃÛ³Ùµ µáó³í³éíáõÙ ¿ñ, ëÇñïÁ å³ñáõñíáõÙ ¿ñ áõñ³ËáõÃÛ³Ùµ, ѳݷëï³ÝáõÙ:
лï¨Û³É ûñÇݳÏáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ëï³ÝáõÙ »Ý å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý ³Í³Ýó,
ûñÇݳϪ Divitoğlu artık coşmuş, yeryüzünden uzaklaşmış bir sanatçıydı, yaşayışı, varı yoğu sa188
Derleme Sözlüğü XII, TDK, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1982.
65
nat olmuş bir sanatçı gibiydi (Tahsin Yücel, Mutfak Çıkmazı, s.53). / ¸ÇíÇÃûÕÉáõÝ ³ñ¹»Ý
á·¨áñí³Í ¿ñ, ³ß˳ñÑÇó Ñ»é³ó³Í ÙÇ ³ñí»ë³·»ï ¿ñ,
Ï»Ýó³ÕÁ áõÝ»ó³Í
ãáõÝ»ó³ÍÁ ³ñí»ëï ÉÇÝ»Éáõ å»ë ³ñí»ëï³·»ï ¿ñ:
²ÙµáÕç³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ݳ¨ az / ùÇã ¨ çok / ß³ï ٳϵ³ÛÝ»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí, óñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ ùÇã û ß³ï, ÙÇ ÷áùñ ÇÙ³ëïÝ»ñáí: Sesli okumaktan az çok dil yorulsa da onların zevk aldıklarını, birşeyler öğrendiklerini gördükçe yorğuluğu duymıyorum (Mahmud Makal, Bizim Köy, s.23). / »¨ É»½áõë ùÇã û ß³ï
Ñá·ÝáõÙ ¿ñ µ³ñÓñ³Ó³ÛÝ Ï³ñ¹³Éáõó, ë³Ï³ÛÝ Ñá·Ý³ÍáõÃÛáõÝ ã¿Ç ½·áõÙ, »ñµ ï»ëÝáõÙ
¿ÇÝ, û áñù³Ý ѳ×áõÛùáí »Ý áõÝÏݹÇñÝ»ñÁ ÇÝÓ ÉëáõÙ, ÇÝã - áñ µ³Ý»ñ ëáíáñáõÙ: Bana
bak oğlum Memed. Dedi Burada senin öyle bildiğin ağalar yok. Bu kasabadaki tarlalar az çok
herkesindir (Yaşar Kemal, İnce Memed 1, s.79). / Æ°ÝÓ Ý³ÛÇñ, ïÕ³°ë, ػٻ¹, ³Ûëï»Õ ùá
ÇÙ³ó³Í ³Õ³Ý»ñÁ ãϳÝ: ²Ûë ³í³ÝÇ ¹³ßï»ñÁ ùÇã û ß³ï µáÉáñÇÝÝ »Ý:
гϳÝÇßÝ»ñÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ýñµ»ñ³Ý·Ý ³é³í»É Áݹ·Í»Éáõ Ýå³ï³Ïáí: ÀݹѳÝáõñ ³éٳٵ ϳñ»ÉÇ ¿ ÷³ëï»É, áñ
ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÁ µÝáñáß ¿ ÁݹѳÝñ³å»ë µáÉáñ
³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ:
гϳÝÇßÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ËáݳñÑí³Í Ó¨áí
³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ³ÝÁݹѳïáõÃÛ³Ý, ï¨³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÇ µ³½Ù³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ: Zavallı akşama kadar ayıldı bayıldı / ØÇÝ㨠áõß »ñ»Ïá Ë»Õ×Á Ù»Ï áõß³·Ý³ó ¿ñ ÉÇ-
ÝáõÙ, Ù»Ï ëó÷íáõÙ: Yangın çıkar korkusuyle ötedenberi mutaf dukkanlarında yatıp kalkmak
adet değildir. / ÐÝáõó Ç í»ñ Ññ¹»ÑÝ»ñÇó í³Ë»Ý³Éáõ å³ï׳éáí ÁݹáõÝí³Í ã¿ñ ·Çß»-
ñ»É óٵ³·áñÍ³Ï³Ý ³ñÑ»ëï³ÝáóÝ»ñáõÙ:
2.3. Ø»Ï Ï³Ù »ñÏáõ áã ÉdzñÅ»ù µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ
L»½íáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Ï ³ÛÉ Ï»ÝëáõÝ³Ï Ï³Õ³å³ñ³Ó¨»ñ »Ý ³ÛÝåÇëÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝó µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ϳ٠»ñÏáõëÝ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³éáõÙáí áã ÉdzñÅ»ù ÙdzíáñÝ»ñ »Ý, µ³éÇÙ³ëïÇó ½áõñÏ µ³é»ñ: ²Ûë ËáõÙµÝ, ÇѳñÏ», ËÇëï å³ÛٳݳϳÝáñ»Ý ϳñ»ÉÇ ¿ µ³Å³Ý»É »ñÏáõ »ÝóËÙµ»ñÇ:
³) ²é³çÇÝ ËÙµÇ Ù»ç »Ý ÙïÝáõÙ ³ÛÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝó ³é³çÇÝ Ï³Ù
»ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³Õ³¹ñÇãÇ ÑÝãÛáõݳ÷áËí³Í ï³ñµ»ñ³ÏÝ ¿: Âáõñù
É»½í³µ³Ý ì. гÃǵûÕÉáõÝ ÝÙ³Ý ×³Ý³å³ñÑáí ÷á˳ϻñåí³Í µ³éÁ ³Ýí³ÝáõÙ ¿
µ³é-ëïí»ñª Ýß»Éáí, áñ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ ÇÙ³ëïÁ ïíÛ³É Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ
ë³ëïϳÝáõÙ ¿: úñÇݳÏ` eğri büğrü / Íáõé áõ Ùáõé, ufak tefek / Ù³Ýñ - ÙáõÝñ, yamru
66
yumru / ¹³ñ áõ ÷áë, yırtık pırtık / Íí»Ý - Íí»Ý, estek köstek / ã»Ù áõ ãáõÙ ³Ý»É, evirmek
çevirmek /ãáñë ÏáÕÙÁ ɳí áõëáõÙݳëÇñ»É, åñåï»É, süklüm püklüm / óÝóí³Í, incik
boncuk / áã óÝϳñÅ»ù ³ñ¹áõ½³ñ¹, ekli püklü / ϳñÏï³Í, sıkı fıkı / ëÇÉǵÇÉÇ (ûè
ëÇñ³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ýÉÇñï) ³ÝÏ»ÕÍ, ters pers / óñë áõ ßÇï³Ï, eski püskü /
ÑÇÝ, ÑÝáïÇ ¨ ³ÛÉÝ:
Eğri büğrü / Íáõé, ûùí³Í, büğrü - ³é³ÝÓÇÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ: È»½íáõÙ
·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ ݳ¨ iğri büğrü Ó¨Á: Cadde daracık, kaldırımlar da eğri büğrüymüş meğer
(Orh. Pamuk, Kara kitap,s.222). äáÕáï³Ý ß³ï Ý»Õ ¿ñ, Ù³ÛûñÝ ¿Éª Íáõé áõ Ùáõé:
Ufak tefek / Ù³Ýñ - ÙáõÝñ, áã ϳñ¨áñ: Tefek µ³éÝ ³é³ÝÓÇÝ ·áñͳÍáõÃÛáõÝ
ãáõÝÇ: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ݳ¨ -cık (cik cuk cük) µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Í³Ýóáí: Önce Beyoğluna ineceğiz, ufak tefek birkaç işim var (Murathan Mangan, Yüksek Topuklar, s. 229). / Ü³Ë ´»ÛûÕÉáõ ÏÇçÝ»Ýù, ÙÇ ù³ÝÇ Ù³Ýñ - ÙáõÝñ ·áñÍ»ñ áõÝ»Ù: Aralarında çanta dövüştüren ufacık tefecik sorunlar üzerinde tartışma çıkıranlar var (Fakir Baykurt,
Irazcanın Dirliği, s. 270). / Üñ³Ýó ÙÇç¨ å³Ûáõë³Ï ó÷ ïíáÕ, Ù³Ýñ - ÙáõÝñ ѳñó»ñÇ
ßáõñç íÇ׳µ³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç Ý»ñù³ßíáÕÝ»ñ ¿É ϳÛÇÝ:
Yamru yumru / ¹³ñ áõ ÷áë, »ÉáõëïÝ»ñáí å³ïí³Í, ³ÝѳñÃ: Yamru - ³é³ÝÓÇÝ
µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï ãáõÝÇ: Duvarın yamru yumru taşlarına dayandı (Nazım Hikmet, Yaşamak
güzel şey be Kardeşim,s. 109). / ܳ Ñ»Ýí»ó å³ïÇ ³Ýѳñà ù³ñ»ñÇÝ:
Yırtık pırtık / å³ï³éáïí³Í, ùñùñí³Í, Íí»Ý - Íí»Ý ³ñí³Í: Yırtık µ³éÁ »ñÏñáñ¹ ÇÙ³ëïáí Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³Ý³ÙáÃ: Pırtık - Á ³é³ÝÓÇÝ µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï ãÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ: Yamalı, rengi solup bomboz olmuş bir şalvar bir de onun gibi her bir yeri aşınmış,
kirli yırtık pırtık (Yaşar Kemal, Demirciler Çarşısı Cinayet, s. 132). / γñϳï³Í, ·áõÛÝÁ
·ó³Í ï³µ³ïÝ ¿É Çñ å»ë ³Ù»Ý ÏáÕÙÇó ùñùñí³Í, Ï»Õïáï, å³ï³éáïí³Í ¿ñ:
²Ûë ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç Ñ»ÕÇݳÏÝ ÇÙ³ëïÇ ³é³í»É áõŷݳóÙ³Ý Ñ³Ù³ñ
ÏÇñ³é»É ¿ aşınmak (Ù³ßí³Í, å³ï³éïí³Í, ùñùñí³Í) µ³éÇÝ ÑáÙ³ÝÇß yırtık pırtık
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ:
Estek köstek / ËáëùÁ ÏïáõñÁ ·ó»É, Ó·Ó·»É, ã»Ù áõ ãáõÙ ³Ý»É: Köstek - ³ñ·»Éù,
ËáãÁݹáï, »ñÏñáñ¹ ÇÙ³ëïáíª ßÕó: Estek köstek etmeden bu işi yapmalısın. ¸áõ å»ïù ¿
¹³ ³Ý»ë ³é³Ýó Ó·Ó·»Éáõ: Estek kösteği kırmak / س½³åáõñÍ ÉÇÝ»É, ÷³Ëã»É:
Evirmek çevirmek / ãáñë ÏáÕÙÇó áõß³¹Çñ ½ÝÝ»É, ɳí áõëáõÙݳëÇñ»É: Gülen bir eşegi hatırlatarak “He he he he” yaptı. Sonra ciddeleşti. Sulandırılmış rakı bardağını aldı, evirdi çevirdi (Orhan Kemal, Arkadaş Islıkları, s. 96). / Äåï³óáÕÁ, ÙÇ ³í³Ý³ÏÇ ÑÇß»óÝ»Éáí, ѯ»,
ѯ», ѯ» ³ë³ó: лïá Éñç³ó³í: æñáí µ³óí³Í é³ùÁ µ³Å³ÏÁ í»ñóñ»ó, ÙÇ É³í áõ-
ëáõÙݳëÇñ»ó:
67
Süklüm püklüm / óÝóí³Í, ß÷áÃí³Í: Püklüm µ³Õ³¹ñÇãÝ ³é³ÝÓÇÝ µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï ãÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ: Onlar süklüm püklüm çıkarken Teyfik Bey de küfürleri birbiri ardına sıralıyor (Tarık Buğra, Küçük Ağa,s. 343). / ØÇÝã Ýñ³Ýù óÝóí³Í ß÷áÃí³Í ¹áõñë »Ï³Ý,
»ÛýÇÏ ´»ÛÁ Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ Ñ»ï¨Çó ѳÛÑáÛ³ÝùÝ»ñ ¿ñ ß³ñáõÙ:
İncik boncuk / áã óÝϳñÅ»ù ³ñ¹áõ½³ñ¹: İncik ³é³ÝÓÇÝ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ûè
íݳëí³Íù, »ñÏñáñ¹ ÇÙ³ëïáíª ÍáõÝÏ, ÇëÏ boncuk-Áª ·áõÛݽ·áõÛÝ áõÉáõÝùÝ»ñ: гñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇ ÇÙ³ëïÁ ÷áËíáõÙ ¿: Arif Beye küpe, yüzük, bilezik, ve kolya satan tezgahlara incik boncuk tezgahı adını verdiğini söyledim (Doğan Güceoğlu,
Savaş,s. 135). / ²ñÇý ´»ÛÇÝ ³ë³óÇ, áñ í³×³é³ë»Õ³ÝÝ»ñÁ, áñáÝó íñ³ í³×³éíáõÙ »Ý
³Ï³ÝçûÕ, Ù³ï³ÝÇ ¨ ßÕó ÏáãíáõÙ »Ý ³ñ¹áõ½³ñ¹Ç ë»Õ³ÝÝ»ñ:
Ekli püklü / ϳñϳï³Í, ßáõɳɳÍ: Ekli µ³Õ³¹ñÇãÁ ³é³ÝÓÇÝ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³í-
»É³óñ³Í, »ñϳñ³óñ³Í, ÇëÏ püklü - Ý Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ: ì.è³¹ÉáýÁ ³Éóۻñ»Ý ¨ ûɻáõÃ³Ï³Ý É»½íáõÙ pu µ³éÁ ëïáõ·³µ³ÝáõÙ ¿ áñå»ë ϳå, ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝ, ÇëÏ pük µ³éÇ Ñ³Ù³ñ ï³ÉÇë ¿ ϳåÇã, ϳå,
³ñ·»Éù, ËáãÁݹáï µ³ó³ïñáõÃÛáõÝÁ189: ºÃ» ѳßíÇ ³éݻݻù pük µ³Õ³¹ñÇãÇ ³Ûë ÇÙ³ëïÁ, ³å³ ϳñáÕ »Ýù »Ýó¹ñ»É, áñ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ Ç ëϽµ³Ý» »Õ»É »Ý ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñ: Ekli püklü ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ »ñµ»ÙÝ Ï³ñáÕ ¿ ѳݹ»ë ·³É ݳ¨ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Í³Ýóáí ¨ ³ñï³Ñ³Ûï»É ÏÇë³ï-åé³ï ÇÙ³ëïÁ: Âáõñù»ñ»ÝáõÙ
ß³ï ·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ ݳ¨ eksik püksük (eksik ûñáõÃÛáõÝ) ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñï»Õ
ÏñÏÇÝ ·áñÍ áõÝ»Ýù ÝáõÛÝ pük ³ñÙ³ïÇ Ñ»ï: ³ñ·Ù³Ý³µ³ñ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ §Ã»ñÇ, áã
³ÙµáÕç³Ï³Ý¦: Daha o zamandan beri, hiç de dostça davranamazlardı birbirlerine, insan ilişkilerini eksik püksük, hatta zehirliydi (Selim İleri, Son Yaz Akşamı, s.82). / ¸»é ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï³Ý»ñÇó Ç í»ñ, ÙÇÙÛ³Ýó ÁݹѳÝñ³å»ë µ³ñ»Ï³Ù³µ³ñ ã¿ÇÝ í»ñ³µ»ñáõÙ, Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõ٠ûñÇ ¿ÇÝ, ¨ ÝáõÛÝÇëÏ, ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É, Ãáõݳíáñ ¿ÇÝ:
Sıkı fıkı / ³ÝÏ»ÕÍ, ѳí³ï³ñÇÙ, Ùáï, sıkı fıkı ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ sıkı µ³éÁ
ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³Ñå³Ý»É ¿ Çñ ÇÙ³ëïÝ»ñÇó ÙdzÛÝ Ù»ÏÁª Ùáï, ÇëÏ ûñÇݳϪ ËÇëï, ³-
Ùáõñ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ å³ñ½³å»ë ¹áõñë »Ý ÙÕí»É: úñÇݳϪ Baba bir gün öğretmenle anlaşmış. Birkaç gün sonra oğlunun yeni öğretmenle sıkı fıkı olduğunu görünce dayanamayıp sormuş
(Mustafa Mutlu, Vatan Gazetesi. 03.12.2006.). / гÛñÁ ÙÇ ûñ áõëáõóãÇ Ñ»ï ÉÇÝ»ÉÁ ѳëϳó³í: ØÇ ù³ÝÇ ûñ Ñ»ïá Çñ áñ¹áõ ¨ áõëáõóãÇ ß³ï Ùï»ñÙÇÏ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ï»ëÝ»Éáíª ã¹ÇÙ³ó³í ¨ ѳñóñ»ó: Üßí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳݹÇåáõÙ ¿ ݳ¨ sıkı mıkı
ï³ñµ»ñ³Ïáí190:
189
190
Radloff W., Versuch eines Wöetebuches der Türk-Dialecte, Wierter band, St. Petersburg, 1911, p. 1360.
Derleme Sözlüğü X, Ankara, Türk Dil Kururmu, 1978, s.109.
68
Ters pers / ѳϳé³ÏÁ: ÜáõÛÝÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É ݳ¨ ³Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ,
áñï»Õ ters µ³éÁ å³ñ½³å»ë Ïáñóñ»É ¿ Çñ ÙÇ ù³ÝÇ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ, ûñÇݳϪ ë˳É,
Íáõé, ûù, ÏáåÇï, ³Ýï³ß ¨ ݳ¨ ³Ã³ñ: Birden gözlerim karardı, başım döndü ters pers
oldum, doktor tansiyonu düşmüş dedi. / Ødzݷ³ÙÇó ³ãù»ñÇë ³éç¨ ë¨³ó³í, ß³ï í³ï
½·³óÇ (óñë áõ ßÇï³Ï »Õ³), µÅÇßÏÝ ³ë³ó, áñ ×ÝßáõÙÝ ÁÝÏ»É ¿: È»½íáõÙ ÏÇñ³é³Ï³Ý ¿ ݳ¨ ters türs ï³ñµ»ñ³ÏÁ, áñÁ, ÏÇñ³éí»Éáí etmek / ³Ý»É µ³ÛÇ Ñ»ï Ý߳ݳÏáõÙ
¿ ·áñÍÁ ÷ã³óÝ»É, ˳éÝ»É Çñ³ñ:
Eski püskü / ß³ï Ñݳó³Í: Püskü µ³éÝ ³é³ÝÓÇÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ: Rüzgar dolaşıyor içerde. Bir ipe dizilmiş eski püskü yırtık çamaşırlar dalgalanıyor (Tomrıs Uyar, Sekizinci
Günah, s. 18)./ Ü»ñëáõÙ ù³ÙÇÝ ¿ñ åïïíáõÙ: ä³ñ³ÝÇ íñ³ ϳËí³Í Ñݳó³Í - Ù³ß-
í³Í ëåÇï³Ï»Õ»ÝÝ ¿ñ ï³ÝáõÙ - µ»ñáõÙ:
Allım sallım ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ áõÝÇ boylu poslu ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïª µáÛ µáõ-
ë³Ã: гñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏñáñ¹ª sallı µ³Õ³¹ñÇãÁ áõÝÇ ³Ùñ³Ï³½Ù, ѳë³Ïáí Ù³ñ¹
Ï³Ù Ù»Í Ï»Ý¹³ÝÇ ÇÙ³ëïÁ191: Sal / sala µ³éÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ݳ¨ ÑݹϳϳÕÝÇ, ϳÙ
ï»ùÇ Í³é: γñáÕ »Ýù »Ýó¹ñ»É, áñ û¨ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ ·ñ³Ï³Ý É»½íáõÙ ³é³ÝÓÇÝ, ÇÝùÝáõñáõÛÝ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÇ ï»ëùáí ãÇ å³Ñå³Ýí»É, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí
ÇÙ³ëï³ÏÇñ ¿:
Çingilli püngüllü ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý çingil µ³éÁ Ù»Ïݳµ³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë ˳ÕáÕÇ
÷áùñ áÕÏáõÛ½: Àëï Ð.¾ñ»ÝǪ µ³éÁ ÷á˳éí³Í ¿ Ñáõݳñ»ÝÇó192, ÇëÏ püngül µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳí³ù³Ï³Ý µ³é³ñ³Ýáõ٠ѳݹÇåáõÙ ¿ püngül püskül, salkım saçak ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ó¨áí ¨ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ó³ùáõóñÇí193:
µ) ²Ûë »ÝóËÙµÇ Ù»ç ÙïÝáõÙ »Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý ³ÛÝ Ï³Õ³å³ñ³Ó¨»ñÁ, áñáÝó
»ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É ÇÝùÝáõñáõÛÝ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ ã»Ý, ³é³ÝÓÇÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ ãáõÝ»Ý ¨ å³Ñå³Ýí»É »Ý ÙdzÛÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý ï»ëùáí: ä»ïù ¿ ³ë»É, áñ
Ãáõñù É»½í³µ³ÝÝ»ñÝ ³Ûë µ³é»ñÁ Ùdzݷ³Ù³ÛÝ ÇÙ³ëï³½áõñÏ ã»Ý ѳٳñáõÙ, ù³ÝÇ
áñ ¹ñ³Ýùª áñå»ë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý Ù»Ï ³ÙµáÕç³Ï³Ý ÇÙ³ëï: ²ÛëûñÇÝ³Ï µ³é»ñÝ ³Ýí³ÝáõÙ »Ý Ï»ë ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ µ³é»ñ: ²Ûë ËÙµÇÝ »Ý ѳñáõ٠ݳ¨ µÝ³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ µÝ³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³éѳë³ñ³Ï µáÉáñ ¹»åù»ñáõ٠ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ÙÇÙdzÛÝ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ï»ëùáí194:
гïϳÝß³Ï³Ý ¿, áñ ûëٳݻñ»ÝáõÙ µÝ³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ѳٳñíáõÙ »Ý ûñ³ñÅ»ù
191
Derleme Sözlüğü X, s. 257.
Eren H., Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü 1 Baskı, Ankara, Kendi Yayın., 1999, s.70.
193
Derleme Sözlüğü IX, Ankara, Türk Dil Kurumu, 1977, s. 445.
194
Äìèòðèåâ Í., Î÷åðê Þæíîòþðêñêîé ìèìîëîãèè, Ìîñêâà 1962, ñ.85-113.
69
192
µ³é»ñ ¨ ÏáãíáõÙ »Ý mühmelat / ¹³ï³ñÏ ³ÝÇÙ³ëï µ³é»ñ195: úñÇݳϪ eciş bücüş /
ûùí³Í-Ïé³ó³Í, kıvır zıvır / ³ÝÝß³Ý-¹³ï³ñÏ-³ÝÇÙ³ëï, ıcığını cıcığını /Ù³Ýñ³ÏñÏÇï-Ù³Ýñ³Ù³ëÝ, çatra patra / ѳ½Çíѳ½, ÙÇ Ï»ñå Ãáõñù»ñ»Ý Ëáë»É, abur cubur /
˳éÝÇËáõéÝ, yalap şalap / ٳϻñ»ë³ÛÇÝ, ÙÇ Ï»ñå ¨ ³ÛÉÝ:
Daslı darımlı ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ ³é³Ýó µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý –lı ³Í³ÝóÇ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ
¿ ݳ¨ tas tarım ï³ñµ»ñ³Ïáí: êïáõ·³µ³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë µáÛ - µáõë³Ã196: Àëï ػۻñǪ
tarım µ³éÁ ÷á˳éáõÃÛáõÝ ¿ Ñáõݳñ»ÝÇó, ÇÝãÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ·Ùµ»Ã, ÏÉáñ íñ³Ý, ɳÛÝ
µ³½Ùáó, Áݹ³ñÓ³Ï ëñ³Ñ197:
Bunun sonucunda kişiliksiz, korkak, hakkını aramaktan aciz, hilkat garibesi; eciş bücüş
bile nesil çıktı ortaya (Hilmi Köksal Alişanoğlu, Nitekim 12 Eylülde Geldiler, s.12). /¸ñ³ ³ñ-
¹ÛáõÝùáõÙ ³ÝÙ³ñ¹Ï³ÛÇÝ, í³ËÏáï, Çñ»Ýó Çñ³íáõÝùÁ ÷Ýïñ»Éáõ ѳñóáõÙ ïϳñ,
Ññ»ß, ËáݳñÑí³Í, Ïé³ó³Í ÙÇ ë»ñáõݹ Ç Ñ³Ûï »Ï³í:
Bir sürü kıvır zıvır bilgi sahibi olmak için o bey çocuklarıyla düşüp kalkamayacağını söylüyordu (Sabahattin Ali, Kuyucaklı Yusuf, s.23). / ²Û¹ å³ñáÝÝ ³ë³ó, áñ ÙÇ ù³ÝÇ ¹³ï³ñÏ
³ÝÇÙ³ëï ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï³Ý³Éáõ ѳٳñ ãÇ Ï³ñáÕ ³åñ»É ³Û¹ »ñ»Ë³Ý»ñÇ
Ñ»ï:
Sabahleyin erkenden kalk, kahveye koş, saatlerce gazetelerin iciğin cıcığını çıkar, nerede
bir yolsuzluk, ya da iş kazası (Orhan Kemal, Üç kağıtçı, s. 3)./ ²é³íáïÛ³Ý í³Õ ³ñÃݳóÇñ,
í³½Çñ ëñ׳ñ³Ý, ųٻñáí ûñûñÁ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ, Ù³Ýñ³ÏñÏñÇï áõëáõÙݳëÇñÇñ.
ÙÇ ï»Õ ÙÇ ³ÝûñÇÝáõÃÛáõÝ, ã³ñ³ß³ÑáõÙ, ÙÇ ï»Õ ÙÇ å³ï³Ñ³ñ:
Çatra patra konuşarak daldılar köyün içine (Fakir Baykurt,Irazcanın Diriği, s. 65). / ØÇ
Ï»ñå Ëáë»Éáíª Ùï³Ý ·ÛáõÕ³Ù»ç:
Yemlemek için ona ara sıra abur cuburlar bağışla (Cevat Şakir Kabaağaçlı, Aganta
Burina Burinata, s.181). / Üñ³Ý Ï»ñ³Ïñ»Éáõ ѳٳñ »ñµ»ÙÝ - »ñµ»ÙÝ áñáß áõï»ÉÇùÝ»-
ñáí å³ïíÇñ: гñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É, ÇÝãå»ë Ýß»óÇÝù, ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ áñå»ë ÇÝùÝáõñáõÛÝ, ³é³ÝÓÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ ãáõÝ»Ý:
²µáõñ-³åáõñÁ г×ÝÇ µ³ñµ³éáõ٠ѳݹÇåáõÙ ¿ ³åáõã, Ô³ñ³µ³ÕÇ µ³ñµ³éáõÙª
³åáõé (ëáõå, çñÇÏ Ï»ñ³Ïáõñ, ëå³ë óݳåáõñ) Ó¨»ñáí: ²ñ³µÏÇñÇ µ³ñµ³éáõÙª
µ³éÝ áõÝÇ ÷ɳí ÇÙ³ëïÁ: Ô³ñ³µ³ÕÇ µ³ñµ³éáõÙ ³Ûë µ³éÁ µ³½ÙÇÙ³ëï ¿ ¨ áõÝÇ
195
Serkan S., Standart Türkiye Türkçesinde İkilemelerde Yaşayan Tarihi Sözcükler, Şinasi Tekin Anısına
“Uygurlardan Osmanlıya, İstanbul, Simurg Yayınevi, 2003, s. 685- 703,
196
Tarama Sözlüğü V, 1971, Ankara, Türk Dil Kurumu, 377.
197
Meyer G., Türkische Studien. Die griechischen und romanischen Bestandteile im Wortschatze des
Osmanisch-Türkischen. Mit einem Geleitwort und einem Index herausgegeben von Mehmet ÖLMEZ,
Ankara 1998, p.45.
70
ݳ¨ ³Ý³ëáõÝÝ»ñÇ Ï»ñª Ëáï, ÍÕáï, ѳñ¹ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ: γñ»ÉÇ ¿ »Ýó¹ñ»É, áñ µ³éÁ
÷á˳éí»É ¿ ѳۻñ»ÝÇó198:
Ayakta durdu, şapkasını bülüp giydi ve sonunda yalap şalap selam verdi (Buket Uzuner,
Kumral Ada-Mavi Tuna, s.124). / γݷݻó áïùÇ, ·É˳ñÏÁ ·ï³í ¹ñ»ó, ³Ý÷áõÛà ÙÇ
µ³ñ¨ ïí»ó:
ØǨÝáõÛÝ Ó¨áí ÑÝãÛáõݳÛÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÃÛ³Ùµ ϳ½ÙíáõÙ »Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ û¨ áõÝÇ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ, ë³Ï³ÛÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³½Ùáõ٠ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë ëå³ë³ñÏáõ ϳ٠å³ñ½³å»ë
µ³é-³ñÓ³·³Ýù: úñÇݳϪ allak bullak ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ëï³Ëáë, ³Ýíëï³Ñ»ÉÇ Ù³ñ¹, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª ³ÕµÛáõñ, ë³Ï³ÛÝ
ÙdzëÇÝ áõÝ»Ý Ë³éÝÇËáõéÝ, ï³ÏÝ áõ íñ³, ³Õáï-Ù³Õáï ÇÙ³ëïÁ: Her tarafı alak
bulak ettin. /âáñë ÏáÕÙÁ ï³ÏÝ áõ íñ³ ³ñ»óÇñ: Gözüm alak bulak görüyor, seni
bilemedim199./ ²ãùë ³Õáï ¿ ï»ëÝáõÙ, ù»½ ãϳñáÕ³ó³ ׳ݳã»É:
ÜÙ³Ý Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³é³ç³¹³ë ¿ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÁ, áñÁ
ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý Ñ»ÝùÇ ÏñáÕÝ ¿, ÇëÏ Ñ»ï³¹³ë ¹ÇñùáõÙ µ³é-³ñÓ³·³ÝùÝ ¿: γñÍÇù ϳ, áñ ³Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ï³ñ³ï»ë³Ï ¿, ûñÇÝ³Ï kaba saba, áñï»Õ saba µ³éÁ ãÇ ÏÇñ³éíáõÙ Çñ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÇÙ³ëïáí:
Àݹ áñáõÙ ÙÇ ß³ñù ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý »ñÏñáñ¹ µ³é- ³ñÓ³·³ÝùÇÝ s ÑÝãÛáõÝÇ ³í»É³óٳٵ200:
İri yarı ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ݳ˳å»ë ѳݹ»ë ¿ »Ï»É iri yarık ï³ñµ»ñ³Ïáí201: ÐÇÝ
ÃÛáõñù³Ï³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñáõ٠ѳݹÇåáõÙ ¿ irig µ³éÁª ÏáåÇï Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ùµ: ²Ûë
å³ñ³·³ÛáõÙ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ ³Û¹ù³Ý ¿É ϳñ¨áñ ã¿, ù³ÝÇ áñ »ñÏáõ ¹»åù»ñáõÙ
¿É ³ÛÝ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë éÇÃÙÇÏ µ³é-³ñÓ³·³Ýù: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³½Ù³ÃÇí ûñÇݳÏÝ»ñ ÷³ëïáõÙ »Ý, áñ µ³éÇÙ³ëïÁ µËáõÙ ¿ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇó: ê³Ï³ÛÝ ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï å»ïù 㿠ݳ¨ ÅËï»É µ³é - ³ñÓ³·³ÝùÇ ¹»ñ³Ï³ï³ñáõÙÁ,
áñÇ ÏÇñ³éáõÙÁ ÇÝã - áñ ã³÷áí ÷á÷áËáõÙ ¿ ÁݹѳÝáõñ ÇÙ³ëïÁ: ²Û¹ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳ٠áõÕÕí³Í »Ý ÇÙ³ëïÇ áõŷݳóÙ³Ý, ϳ٠Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³ÝÁ:
ÀݹѳÝáõñ ³éٳٵ ³Ûë ϳéáõÛóÝ»ñÇÝ µÝáñáß ¿ Áݹ·Íí³Í Ñáõ½³³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ:
198
гÛáó É»½íÇ µ³ñµ³é³ÛÇÝ µ³é³ñ³Ý, ѳïáñ ², ºñ¨³Ý, ¶ÇïáõÃÛáõÝ Ññ³ï., 2001, ¿ç 95
Derleme Sözlüğü I, TDK, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1964.
200
Äìèòðèåâ Í., Ýßí. ³ßË., ¿ç 89.
201
Bonneli L., Della İterazione nel turco volgare, Gionare della Societa Asiatica İtaliana, vol. 3, 1900.
https://archive.org/stream/GiornaleDellaSocietaAsiaticaItaliana14/Giornale_della_Societa_Asiatica_Italia
na_14_djvu.txt
199
71
Ø»Ï Ï³Ù »ñÏáõ áã ÉdzñÅ»ù µ³é³å³ß³ñ³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ í»ñ³µ»ñáõÙ »Ý ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñÇÝ: Üáñ
ÇÙ³ëïÁ Ó¨³íáñíáõÙ ¿ ÑÇÙݳϳÝáõÙ µ³éÇ µ³½ÙÇÙ³ëïáõÃÛ³Ý ÏáñëïÇ Ñ»ï¨³Ýùáí:
²Ûë ¹»åùáõÙ µ³éÇ ÇÙ³ëïÝ»ñÇó ÙdzÛÝ Ù»ÏÝ ¿ ³Ùñ³·ñíáõÙ ³ÙµáÕç ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý
Ýϳïٳٵ: ÜÙ³ÝûñÇÝ³Ï »ñ¨áõÛà ¿ ÝϳïíáõÙ ûñÇÝ³Ï eski püskü ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý
Ù»ç, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ÑÇÝ, ÑÇݳíáõñó ųٳݳϳÛÇÝ ³éáõÙáí:
лï³ùñùñáõÃÛáõÝ ¿ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ ³Ûë ϳéáõÛóÝ»ñáõÙ Ù»Í
ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ ³ÛÝ Ï³Õ³å³ñ³Ó¨»ñÁ, áñáÝù ÏÇñ³éíáõÙ »Ý ·ñ»Ã» µáÉáñ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ: ÆÙ³ëï³ÛÇÝ Ù»Ï Ï³Ù »ñÏáõ áã ÉdzñÅ»ù µ³é³å³ß³ñ³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñÇ Ï³åáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý
ùÝÝáõÃÛáõÝÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ÁÝÓ»éáõÙ ë³ÑÙ³Ý»É ³Ûë ϳ٠³ÛÝ µ³éÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý Í³·áõÙݳµ³ÝáõÃÛáõÝÁ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ: úñÇݳϪ eski püskü, ufak tefek
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ Ãáõñù»ñ»ÝÇó µ³óÇ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï É³ÛÝ ·áñͳÍáõÙ áõÝÇ Ã»° óóñ»ñ»ÝáõÙ, û° Õ³½³Ë»ñ»ÝáõÙ ¨ û° áõÛÕáõñ»ñ»ÝáõÙ: ØÇ³Å³Ù³Ý³Ï ÷³ëï»Ýù, áñ
µ³éÇÙ³ëïÇó ½áõñÏ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ Ñ³×³Ë ëϽµÝ³Ï³Ý ÇÙ³ëïÁ å³Ñå³ÝáõÙ »Ý
ÃÛáõñù³Ï³Ý ¨ »ñµ»ÙÝ Ý³¨ áã ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ: úñÇݳϪ Õ³½³Ë»ñ»ÝáõÙ
ѳݹÇåáõÙ ¿ jora joldas ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñÝ áõÝÇ ÁÝÏ»ñ, ѳñ³½³ï ÇÙ³ëïÁ: ²Ûë
ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁª jora µ³éÁ, ųٳݳϳÏÇó Õ³½³Ë»ñ»ÝáõÙ ãÇ
å³Ñå³Ý»É Çñ ÇÙ³ëïÁ ¨ áñå»ë ³é³ÝÓÇÝ µ³é³ÛÇÝ Ùdzíáñ ·áñÍ³Í³Ï³Ý ã¿, ÙÇÝã¹»é jora - Á ÁÝÏ»ñ ÇÙ³ëïáí å³Ñå³Ýí»É ¿ ųٳݳϳÏÇó áõ½µ»Ï»ñ»ÝáõÙ, áõÛÕáõñ»ñ»ÝáõÙ ¨ ÕñÕ½»ñ»ÝáõÙ: Ø»Ï ³ÛÉ ûñÇÝ³Ï ¿ª Õ³½³Ë»ñ»Ýáõ٠ѳݹÇåáÕ toqtı torum ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ áã˳ñÇ Ñáï ÇÙ³ëïáí: ijٳݳϳÏÇó Õ³½³Ë»ñ»ÝáõÙ ãÇ å³Ñå³Ýí»É torum µ³éÁ, ë³Ï³ÛÝ ÙáÝÕáÉ»ñ»ÝáõÙ å³Ñå³Ýí»É ¿ª »ñÏáõ ï³ñÇÝ ãµáÉáñ³Í áõÕï
ÇÙ³ëïáí202:
ØÇ ß³ñù ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë ÑÝãÛáõݳ÷áËí³Í ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñ, Çñ³Ï³ÝáõÙ
÷á˳ϻñåí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý, áñáÝù
ϳ½ÙíáõÙ »Ý p ÑÝãÛáõÝÇ ÙÇçáóáí: úñÇݳÏ`etraf sus pus oldu / ßáõñçµáÉáñÁ óó óó ¿ñ:
ê³Ï³ÛÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳ½Ù»Éáõ ³Ûë ï³ñµ»ñ³ÏÁ Ý»ñϳÛáõÙë ³ÛÝù³Ý ¿É ³ñ¹Ûáõݳí»ï ã¿:
´Ý³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý Ñ»ñó·³ÛáõÃÛáõÝÝ ûñÇݳã³÷ ¿, ûñÇݳϪ çat çut, tak tuk: Ò³ÛݳíáñÝ»ñÇ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý Ï³ÝáÝÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ ëáíáñ³µ³ñ ÏÇñ³éíáõÙ »Ý a-u, e-ü Ñ»ñó·³ÛáõÃÛ³Ùµ, ÇÝãÁ µÝáñáß ¿
202
Balagayed M., Qordabayev T., Hasanova A., Isqakov A., Qazaq Tilinin Grammatikasi I Morfologiya,
Almatı, 1967, s. 36.
72
Ñ»Ýó Ãáõñù»ñ»ÝÇÝ, ûñÇݳϪ karşıkuruş ϳ٠kuruşkarşı: ²ÛëåÇëáí, ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
ϳ½ÙáõÙ Ó³Ûݳíáñ ¨ µ³Õ³Ó³ÛÝ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ í»ñÁ Ýßí³Í Ñ»ñó·³ÛáõÃÛáõÝÁ ÑÇÙù»ñ
¿ ï³ÉÇë »Ýó¹ñ»Éáõ, áñ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ eski püskü ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ
å³ïٳϳÝáñ»Ý ÷á˳ϻñåí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ã»ù³Ï³Ý ï³ñ³ï»ë³Ï ¿: ºñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÇ ü Ó³ÛݳíáñÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ßñÃݳÛÇÝ ³ëÇÙÇÉÛ³ódzÛÇ ûñ»ÝùÝ»ñáí, ûñÇݳϪ püski püskü:
ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýßí»ó, ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Ûë ËÙµÇ »ñÏñáñ¹ »ÝóËÙµáõÙ
ϳñ»ÉÇ ¿ ¹³ë³Ï³ñ·»É ³ÛÝ Ï³éáõÛóÝ»ñÁ, áñï»Õ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó »ñÏáõëÝ ¿É ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ÙdzíáñÝ»ñ ã»Ý, ûñÇݳÏ`süklüm
püklüm, eciş bücüş, abuk sabuk: ²Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñå»ë ϳÝáÝ, ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ѳÕáñ¹áõÙ »Ý ·»ñѳ·»óí³ÍáõÃÛáõÝ, ¨ ¹ñ³Ýó ·áñͳéáõÛÃÁ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿
á׳·ÇïáõÃÛ³ÝÁ:
3.ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ áñå»ë Ñá·Ý³ÏÇ ÃíÇ
³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ÙÇçáó
È»½íáõÙ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý µ³½Ù³ÃÇí ÙÇçáóÝ»ñÇó ³é³í»É ÏÇñ³é³Ï³Ý ¨ ÁÝϳɻÉÇ ¿ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÙÇçáóÁ: ²Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ ³ÝáõÝ ËáëùÇ Ù³ëÇÝ ³í»É³ÝáõÙ »Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ Ñá·Ý³Ïdzϻñï ³Í³ÝóÝ»ñ: Ðá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý  ÁÝϳÉáõÙÝ ³é³í»É ¹ÛáõñÇÝ ¨ å³ñ½ ¿ ¹³éÝáõÙ, ù³ÝÇ
áñ ³Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ Ñá·Ý³ÏÇ ÃíÇÝ Ñ³Ï³¹ñíáõÙ ¿ »½³ÏÇ ÃÇíÁ, áñÁ Ù»Í Ù³ë³Ùµ,
ÙdzųٳݳÏ, áõÝ»ÝáõÙ ¿ ³Ýí³ÝáÕ³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ, ³ÛëÇÝùݪ ³é³ñϳÛÇ Ï³Ù
»ñ¨áõÛÃÇ ³Ýí³ÝáõÙ ¿:
²ÉÃ³Û³Ï³Ý É»½í³ÁÝï³ÝÇùÇ Ù³ë ϳ½ÙáÕ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ É»½í³Ï³Ý ËÙµÇݪ
ÃÛáõñù³Ï³Ý, ÙáÝÕáɳϳÝ, ïáõÝ·áõ½-Ù³Ýçáõñ³Ï³Ý ¨ Ïáñ»³Ï³Ý, ËÇëï µÝáñáß »Ý
Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý µ³½Ù³ÃÇí Ó¨»ñ203: úñÇݳϪ ׳åáÝ»ñ»ÝáõÙ hito
«Ù³ñ¹» hito - bito Ù³ñ¹ÇÏ, kuni «»ñÏÇñ», kuni guni - »ñÏñÝ»ñ, ÝáõÛÝÁ ϳñáÕ »Ýù ³ë»É
ݳ¨ ѳۻñ»ÝÇ Ñ³Ù³ñª ·áõݹ - ·áõݹ «ß³ï ·Ý¹»ñ», ÷áõÝç - ÷áõÝç «ß³ï ÷Ýç»ñ» ¨
³ÛÉÝ204:
203
ßçûêè íàðîäîâ ÑÑÑÐ, Ò. II. Òþðñêèå ÿçûêè, Ìîñêâà, 1966, Ò. V. Ìîíãîëüñêèå , òóíãóñîìàíü÷æóðñêèå è ïàëåîàçèàòñêèå ÿçûêè, Ëåíèíãðàä, 1968.
204
²Õ³Û³Ý ¾., È»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ý»ñ³ÍáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, سÏÙÇÉ³Ý ²ñÙ»Ýdz, 2009, ¿ç 181:
73
²éѳë³ñ³Ï Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Ñ³ñóÝ áõëáõÙݳëÇñí»É ¿ µ³½Ù³ÃÇí Ãáõñù³·»ï-É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó, ¨ ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É, áñ ³Û¹ ³éáõÙáí ѳٳÏáÕÙ³ÝÇáñ»Ý áõëáõÙݳëÇñí»É ¿ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇ ½·³ÉÇ Ù³ëÁ205:
гïϳÝß³Ï³Ý ¿, áñ, ûñÇݳÏ, ³ÉÃ³Û³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ »½³ÏÇ ÃÇíÁ ÑÇÙݳϳÝáõ٠ϳñáÕ ¿ ÏÇñ³éí»É ݳ¨ Ñá·Ý³ÏÇ ÇÙ³ëïáí, ѳïϳå»ë »ñµ ϳñÇù ãϳ
Ëáë»Éáõ ÏáÝÏñ»ï, áñáß³ÏÇ ³é³ñϳݻñÇ Ù³ëÇÝ206:
л勉µ³ñ, Ñá·Ý³ÏÇ ÃíÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ãï³ñµ»ñ³Ïí³ÍáõÃÛáõÝÁ ÷³ëïáõÙ
¿ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ É»½íáõÙ ¹³ áã û Ñݳñ³íáñ ã¿, ³ÛÉ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ ïíÛ³É Çñ³íÇ׳ÏáõÙ å³ñ½³å»ë ï³ñ³Ýç³ïÙ³Ý Ï³ñÇù ãϳ:
²ÝÑñ³Å»ßï ¿ ݳ¨ Ýß»É, áñ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï »Ý ³ñï³Ñ³Ûïáõ٠ѳí³ù³Ï³Ý ½³Ý³½³Ý ·á۳ϳÝÝ»ñ: гí³ù³Ï³Ý ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñÝ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Ó¨»ñÇ,
¹Çï³ñÏíáõÙ »Ý ÇÙ³ëï³µ³ÝáõÃÛ³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó, ¨ Ýñ³Ýó Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ùÝÝíáõÙ »Ý µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý, ÇëÏ Ó¨áõÛÃÝ»ñÇ ÙÇçáóáí ³ñï³Ñ³Ûïí³Í Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛáõÝ ³ñï³Ñ³ïáÕ ³ÝáõÝÝ»ñÁª ù»ñ³Ï³Ý µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý
ѳٳï»ùëïáõÙ:
Ðá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨»ñÇó µ³óÇ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý Ù»ç ɳÛÝáñ»Ý ï³ñ³Íí³Í ¿ ÙÇ ï³ñ³ï»ë³Ï, áñÁ ³Ýí³ÝáõÙ »Ý ݳ¨ ß³ñ³ÑÛáõë³Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý,207 ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý208 ¨ µ³é³ÛÇÝ209:
ÆÝãå»ë ·Çï»Ýù, Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛáõÝÁ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ Ñá·Ý³Ïdzϻñï lar/ler ³Í³ÝóÇ ÏóÙ³Ý ÙÇçáóáí, ë³Ï³ÛÝ Ýßí³Í Ó¨ÇÝ ½áõ·³Ñ»é ï³ñ³Íí³Í ¿ ݳ¨ Ýáñ µ³é»ñÇ Ï³½ÙáõÙÁª ¹ñ³Ýó ³ñÙ³ïÝ»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí: ²ÛëÇÝùݪ
Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÇ ¹»ñÝ ³Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ ëï³ÝÓÝáõÙ ¿ µ³é³ÛÇÝÁ:
²é³ÝÓÇÝ µ³éÇÝ Ï³Ù µ³é³Ó¨ÇÝ ·áñͳé³Ï³Ý ³éáõÙáí ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ »Ý
½³Ý³½³Ý µ³é³ÛÇÝ ½áõ·³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ÜÙ³ÝûñÇÝ³Ï µ³é³ÛÇÝ ½áõ·³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ
»Ý ݳ¨ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁª ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ: ´³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ¹Çï³ñÏíáõÙ »Ý Ó¨³µ³ÝáõÃÛ³Ý ¨ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó:
205
Âëàäèìèðöîâ Á., Îá îäíîì îêîí÷àíèè ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà â ìîíãîëüñêîì ÿçûêå, ÄÀÍ. Ñåð. Á.,
1926, Êîçèí Ñ., Ê âîïðîñó î ïîêàçàòåëÿõ ìíîæåñòâåííîñòè ìîíãîëüñêîì, Ó÷åí. çàï., 69, ñåð.
Ôèëîëîã. íàóê, âûï. 10, Ëåíèíãðàä, 1946, ñ. 120-135. Àëåêñååâ Ä., Î íåêîòîðûõ ïîêàçàòåëÿõ ìíîæåñòâåííîñòè â áóðÿò-ìîíãîëüñêîì ÿçûêå, Ñá. Òðóäîâ ïî ôèëîëîãèè, Âûï. 1. Óëàí-Óäý, 1948, ñ. 121135.
206
Èâàíîâ Ñ., Ðîäîñëîâíîå äðåâî òþðîê Àáó-ë Ãàçè-õàíà, Ãðàììàòè÷åñêèé î÷åðê, Òàøêåíò, ÀÍ Óç ÑÑÑÐ,
1969, ñ. 31-48.
207
Êîíîíîâ À., Ãðàììàòèêà ñîâðåìåííîãî òóðåöêîãî ÿçûëà, Ëåíèíãðàä, ÀÍ ÑÑÑÐ, 1956, ñ. 101,124.
208
Áàñêàêîâ Í., Êàðàêàëïàêñêèé ÿçûê, Ò. II, ×.1, Ìîñêâà, ÀÍ ÑÑÑÐ, 1952, ñ. 184.
209
Îñèïîâ Þ., Âîïðîñû ñëîâîîáðàçîâàíèÿ â ñîâðåìåííîì òàéñêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Íàóêà, 1969, ñ. 46.
74
Üß»Ýù ݳ¨, áñ ³ñÙ³ï³ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µÝáñáß »Ý ݳ¨ µáÉáñ ³ÉÃ³Û³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇÝ: úñÇÝ³Ï Ù³Ýçáõñ³Ï³Ý É»½íáõÙ ·á۳ϳÝÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿
³é³ñϳݻñÇ ï³ñ³Ýç³ïí³Í Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛáõÝ, ³ÛëÇÝùݪ ·áñͳéáõÛÃáí Ùáï»ÝáõÙ ¿
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Ó¨ÇÝ. ûñÇݳϪ Žалан / ë»ñáõݹ,
¹³ñ, ŽаланŽалан / ë»ñáõݹݻñ, ¹³ñ»ñ: ê³Ï³ÛÝ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³Ûë »ñÏáõ Ó¨»ñÇ ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý Ù»ç Ï³Ý ½·³ÉÇ á×³Ï³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ: سÝçáõñ³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨áõÛÃÝ»ñÇ ÙÇçáóáí (-са, -сэ, -со, -си, -та, -тэ, -ри) Ñá·Ý³ÏÇ ÃÇí
ϳ½ÙíáõÙ ¿ ÙdzÛÝ ³ÝÓ óáõÛó ïíáÕ ·á۳ϳÝÝ»ñÇó: ÆëÏ µ³é³ÛÇÝ ½áõ·³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ »Ý ÁÝÓ»éÝáõÙ Ñá·Ý³ÏÇ ÃÇí ϳ½Ù»É ݳ¨ ѳë³ñ³Ï, ѳïáõÏ,
³ÝÓ ¨ Çñ óáõÛó ïíáÕ ·á۳ϳÝÝ»ñÇó: ²Ûë É»½í³ËÙµáõÙ ³ñÙ³ïÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ÑÇÙݳϳÝáõÙ áõÕ»ÏóíáõÙ »Ý ë»é³Ï³Ý ÑáÉáíÇãÝ»ñÇ Ïóٳٵ, û¨ ѳݹÇåáõÙ »Ý ݳ¨
ïñ³Ï³Ý, Ý»ñ·á۳ϳÝ, µ³ó³é³Ï³Ý, ѳÛó³Ï³Ý ÑáÉáíÝ»ñ ¨ë: ÎñÏݳíáñ ³ÝáõÝÝ»ñÁ
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳï³ñáõÙ »Ý ϳ٠áñáßãÇ Ï³Ù Ù³Ïµ³ÛÇ ·áñͳéáõÛÃ: سϵ³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÁ ËÇëï µÝáñáß ¿
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ, ¨ ¹ñ³Ýó ½·³ÉÇ Ù³ëÁ
Ý»ñ³éí³Í ¿ µ³é³ñ³ÝÝ»ñáõÙ, áñå»ë ٳϵ³Û³Ï³Ý-å³ñ³·³Û³Ï³Ý µ³é»ñ:210
¶áÛ³Ï³Ý ³ÝáõÝÝ»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ ¹Çï³ñÏ»É Ã»° µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý,
û° Ó¨³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ï»ùëïáõÙ: ´³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ ÝϳïíáõÙ ¿
µ³é»ñÇ ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝ: ÐÇÙݳϳÝáõÙ ÝϳïíáõÙ
¿ ·áÛ³Ï³Ý - ٳϵ³Û ³ÝóáõÙ: Âáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ëáíáñ³µ³ñ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛà ¨
ѻ勉µ³ñ ¹Çï³ñÏíáõÙ »Ý áñå»ë ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í ٳϵ³ÛÝ»ñ: Ò¨³µ³ÝáõÃÛ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÙÇçáóáí Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ³ñï³Ñ³Ûï»É ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÇÙ³ëïÁ: ê³Ï³ÛÝ »ñÏáõ ¹»åù»ñáõÙ ¿É ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ÝáõÛݳóáõÙ, ù³ÝÇ áñ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÙÇçáóáí ÷á˳ÝóíáõÙ
»Ý ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý, µ³½Ù³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÝ»ñ: ØdzųٳݳÏ
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ÛáõñûñÇÝ³Ï ÙÇçáó: êñ³Ýáí ¿ Ù»Í Ù³ë³Ùµ å³Ûٳݳíáñí³Í ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ã»Ý ϳñáÕ Ñ³Ý¹»ë ·³É áñáßÇã ù³Ý³Ï³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñáí, ù³ÝÇ áñ ¹ñ³Ýù ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ù³Ý³Ï, Ùáï³íáñ ã³÷: ì»ñ³ó³Ï³Ý
·á۳ϳÝÝ»ñÇ Ï³Ù ãïñáÑíáÕª ѳí³ù³Ï³Ý ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ ·á۳ϳÝÝ»ñÇ
Ñ»ï ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ ¨ë ·á۳ϳÝÝ»ñÁ ã»Ý ëï³ÝáõÙ Ñá·Ý³Ïdzϻñï ³Í³Ýó:
úñÇݳϪ Tütün, sigara, sahan sahan bulgur, kuru fasulya, buğday. / ÂáõÃáõÝ, Í˳Ëáï,
210
Öèíöèóñ Â., Ëåòÿãèíà Í., Ê èñòîðèè ôîðì ìíîæåñòâåííîñòè â Àëòàéñêèõ ÿçûêàõ, Î÷åðêè
ñðàâíèòåëüíîé ìîðôîëîãèè Àëòàéñêèõ ÿçûêîâ, Ëåíèíãðàä, Íàóêà, 1978, ñ. 201.
75
ëÏáõï»ÕÝ»ñáí µÉÕáõñ, áÉáé, óáñ»Ý: Gençler avuç avuç kum atıyordu. / ºñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÁ
µáõé - µáõé ³í³½ ¿ÇÝ Ý»ïáõÙ: ²Ûëï»Õ ѳñÏ ¿ ݳ¨ Ýß»É, áñ ÏñÏݳíáñ ٳϵ³ÛÝ»ñÁ,
ÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛ³Ùµ å³Ûٳݳíáñí³Í, ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É ݳ¨
Ñá·Ý³Ïdzϻñï ³Í³Ýóáí: ²Ûë ¹»åùáõÙ í»ñ³ó³Ï³Ý ·á۳ϳÝÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ
ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ³é³í»É ¿ Áݹ·ÍíáõÙ ï»ë³Ï³ÛÇÝ µ³½Ù³½³ÝáõÃÛáõÝÁ: úñÇݳϪ O akşam eve demet demet yabangülleriyle döndüler. / ²Û¹ »ñ»Ïá Ýñ³Ýù ïáõÝ í»ñ³-
¹³ñÓ³Ý Ù³ëáõñÇ µ³½Ù³ÃÇí ï»ë³ÏÝ»ñÇ ÷Ýç»ñáí: Dallarda incirler, cins cins erikler
zerdaliler (Orhan Kemal, Bizim Ev, s.56). / ÖÛáõÕ»ñÇ íñ³ ϳÛÇÝ ï»ë³Ï - ï»ë³Ï Ãáõ½,
ë³Éáñ, ÍÇñ³Ý: ²ÛÝ ¹»åù»ñáõÙ, »ñµ ³éϳ ¿ ù³Ý³Ï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ µ³é, ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ
í»ñ³ÝáõÙ ¿: úñÇݳϪ Hem de lamba bir düşse bin parça olur. àõ »Ã» ÝáõÛÝÇëÏ É³ÙåÁ Ù»Ï
³Ý·³Ù ÁÝÏÝÇ, ѳ½³ñ Ïïáñ ÏÉÇÝÇ: гçáñ¹ ûñÇݳÏáõÙ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÝ
³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ÏñÏݳíáñÇ ÙÇçáóáí: Yıldırım ağacı parça parça etti. γÛͳÏÁ ͳéÁ
Ïïáñ - Ïïáñ ³ñ»ó: ÜáõÛÝÁ ϳñáÕ »Ýù ³ë»É ݳ¨ ÏáõÙÇÏ»ñ»ÝÇ (жут жут / ½áõÛ·»ñáí,
ñèðèâ ñèðèâ / Ñáï»ñáí, табун табун / »ñ³Ù »ñ³Ù) ѳٳñ: γñ³Ï³Éå³Ï»ñ»ÝÇ ·áÛ³Ï³Ý³Ï³Ý ÏñÏݳíáñ Ó¨»ñÇ ùÝÝáõÃÛáõÝÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ ÏñÏݳíáñ µ³é»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï: úñÇݳϪ тёбё тёбё / ųÛé»ñ, ойын ойын / ˳ջñ,
˳ճÉÇùÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ:
Ðá·Ý³Ïdzϻñï ³Í³ÝóÇ ÙÇçáóáí »ñµ»ÙÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ·ñáï»ëÏ, ËÇëï
ã³÷³½³ÝóáõÃÛáõÝ, ³é³ïáõÃÛáõÝ: úñÇݳϪ Beyaz yanaklarına damla damla yaş akıyor. /
Üñ³ ¹Å·áõÛÝ ³Ûï»ñáí ϳÃÇÉ ³é ϳÃÇÉ ÑáëáõÙ ¿ÇÝ ³ñóáõÝùÝ»ñ: Genç Çerksin sesi
kesilmiş, gözlerinden yanaklarına damla damla yaşlar dökülüyordu. / ºñÇï³ë³ñ¹Ç â»ñù»½Ç
Ó³ÛÝÁ Ïïñí»ó, ³ãù»ñÇó ϳÃÇÉ-ϳÃÇÉ ³ñóáõÝùÝ»ñ ¿ÇÝ ÑáëáõÙ ³Ûï»ñÇÝ:
ºñµ ѳïáõÏ ·á۳ϳÝÝ»ñÝ áõÝ»Ý Ñ³ñ³¹Çñ áñáßÇã, ³å³ ëáíáñ³µ³ñ ѳݹ»ë
»Ý ·³ÉÇë Ñá·Ý³Ïdzϻñï ³Í³ÝóÇ Ñ»ï ѳٳï»Õ, ù³ÝÇ áñ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ñ³ë³ñ³Ï ·á۳ϳÝÝ»ñÇ, ѳïáõÏ ·á۳ϳÝÝ»ñÁ ã»Ý ϳñáÕ ³ñï³Ñ³Ûï»É ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ: ê³Ï³ÛÝ Ñ³í³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÁ, áñÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ
¿ µ³Õ³¹ñáõÃ۳ݪ ÏñÏݳíáñÇ ÙÇçáóáí ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³ÛÝ ·³Õ³÷³ñÇó, áñÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ lar/ler Ñá·Ý³Ïdzϻñï ³Í³ÝóÇ ÙÇçáóáí:
àñáß ÏñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñ, µ³ÛÇ ¹ÇÙ³íáñ ¨ ³Ý¹»Ù Ó¨»ñÇ Ñ»ï ÏÇñ³éí»ÉÇë,
Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛà ¨ Ù³ïݳݳßáõÙ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý Ñ»ñóϳÝáõÃÛáõÝ: úñÇݳϪ Cebeci mezarlığının kara taşları arasından geçerken
şu sözler beyninin içinde tekrar kelime kelime canlanıyordu (Yakup Kadri, Ankara,s.63). / ºñµ
ݳ ³ÝóÝáõÙ ¿ñ æ³Ùµ»çÇ ·»ñ»½Ù³Ý³ï³Ý ÑÇÝ ù³ñ»ñÇ ÙÇçáí, ÏñÏÇÝ Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ
Ñ»ï¨Çó Ýñ³ Ùïùáõ٠ϻݹ³Ý³ÝáõÙ ¿ÇÝ Ñ»ï¨Û³É µ³é»ñÁ: Şaman yolunda adım adım
76
ilerler (Özcan Köknel, Dolu Dolu Yaşamak, s.30). / Þ³Ù³ÝÁ Çñ ׳ݳå³ñÑÇÝ ù³ÛÉ ù³ÛÉ
³é³ç³ÝáõÙ ¿ñ: ØǨÝáõÛÝ ÇÙ³ëïÝ ¿ ³ñï³Ñ³Ûïíáõ٠ݳ¨ ųٳݳϳÝÇß µ³é»ñÇ
ÏÇñ³éáõÃÛ³Ùµ: Tüm yaşamımı vererek elde ettiğim yeniçerliğin pul kadar değeri kalmamıştı.
Ne padişah bizi istiyordu, ne de zaman zaman sokaklarında gezdiğimiz İstanbullular (Murat
Tuncel, İnanına, s. 387)./ ºÝÇã»ñÇáõÃÛáõÝÁ, áñÇÝ ïí»óÇ áÕç ÏÛ³Ýùë, ÙÇ ·ñáß ³ñ¹»Ý
ã³ñÅ»ñ: àã ÷³¹Çß³ÑÝ ¿ñ Ù»½ ó³ÝϳÝáõÙ, áã ¿É ëï³ÙµáõÉóÇÝ»ñÁ, áõÙ ÷áÕáóÝ»ñáõÙ
Ù»Ýù Å³Ù³Ý³Ï ³é Å³Ù³Ý³Ï ½µáëÝáõÙ ¿ÇÝù: ê³Ï³ÛÝ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý
Ñ»ñóϳÝáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÇ ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ³é³í»É Ñ³×³Ë Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ û·ï³·áñÍíáõÙ »Ý ¨° ÏñÏݳíáñ, ¨° ѳñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý
ϳå³Ïó³Ï³Ý ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÁ:
²ÛëåÇëáí,
ϳñáÕ
»Ýù
íëï³Ñáñ»Ý
÷³ëï»É,
áñ
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ
ݳ¨
Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ³Ù»Ý³å³ñ½áõÝ³Ï Ó¨»ñ »Ý:
²ÉÃ³Û³Ï³Ý É»½í³ÁÝï³ÝÇùÇ µáÉáñ É»½áõÝ»ñáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ µ³ß˳ϳÝ
Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÃÛ³Ý »ñÏáõ Ó¨: Âáõñù»ñ»ÝáõÙ µ³ßË³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÁ
ϳ½ÙíáõÙ »Ý µ³Õ³Ó³ÛÝ ÑÝãÛáõÝáí í»ñç³óáÕ ù³Ý³Ï³Ý³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ ar/er ¨
Ó³Ûݳíáñáí í»ñç³óáÕ Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇݪ şar/şer ³Í³ÝóÝ»ñÇ Ïóٳٵ, ûñÇݳϪ birer /
ٻϳϳÝ, ikişer / »ñÏáõ³Ï³Ý: ÆëÏ ûñÇÝ³Ï Ù³Ýçáõñ³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ µ³ß˳ϳÝ
Ãí³Ï³ÝÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý -та, -тэ, -то í»ñç³Í³ÝóÝ»ñÇ Ïóٳٵ, ûñÇݳϪ ила-та, »Ã»
¹ñ³Ýù ÏÇñ³éíáõÙ »Ý ٳϵ³Û³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ùµ, ù³Ý³Ï³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÇ
³ñÙ³ïÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ ¨ ë»é³Ï³Ý ÑáÉáíÇ ³Í³ÝóÇ Ïóٳٵ, ûñÇݳϪ ϳ٠илан илан и / »ñ»ù³Ï³Ý211:
Âáõñù»ñ»ÝáõÙ µ³ßË³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ ³é³í»É³å»ë
Áݹ·ÍíáõÙ ¿ å³ñ³·³ÛÇ ÇÙ³ëïÁ212: Daha ne kadar ihtimal varsa, üzerinde teker teker
durdular (Yaşar Kemal, İnce Memed I,s.32). Üñ³Ýù ³é³ÝÓÇÝ ³é³ÝÓÇÝ ùÝݳñÏ»óÇÝ
µáÉáñ Ñݳñ³íáñ ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÁ: / Onlar Osnamofların pencerelerini birer birer kırıyordu
(Kenan Hulusi Koray, Osmanoflar, s. 101). / Üñ³Ýù Ù»Ï Ù»Ï ÏáïñáõÙ ¿ÇÝ úëÙ³ÝáíÝ»ñÇ
µáÉáñ å³ïáõѳÝÝ»ñÁ:
ºÃ» ÷áñÓ»Ýù ½áõ·³Ñ»éÝ»ñ ï³Ý»É ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½í³ÁÝï³ÝÇùÇ ³ÛÉ É»½áõÝ»ñÇ Ñ»ï, ³å³ Ïëï³Ý³Ýù Ñ»ï¨Û³É å³ïÏ»ñÁ: ´³ßÏÇñ»ñ»ÝáõÙ µ³ßË³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÏÇñ³éáõÙ ¿ í»ñ³ó³Ï³Ý Ãí»ñÇ ·³Õ³÷³ñÁª ³é³ñϳݻñÇ
³é³ÝÓݳóÙ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ: γ½ÙíáõÙ »Ý- ар, -эр, -шар, -шер ³Í³ÝóÝ»ñÇ Ïóٳٵ ¨
ß³ï Ñ³×³Ë ÏÇñ³éíáõÙ »Ý ÏñÏÝí³Í ï³ñµ»ñ³Ïáí берер берер / Ù»Ï - Ù»Ï, унар унар
211
212
Çàõàðîâ È., Ãðàììàòèêà ìàíü÷æóðñêîãî ÿçûêà, Ñàíêò Ïåòåðáóðã, Òèï. Èìïåðàòîðñêàÿ, ÀÊ Íàóê,
1879, ñ. 124.
Êîíîíîâ À, Ýßí.³ßË., ¿ç 422:
77
/ ï³ë - ï³ë, ï³ë³Ï³Ý ¨ ³ÛÉÝ213: ÜáõÛÝÁ ϳñáÕ »Ýù ³ë»É ݳ¨ ÏáõÙÇÏ»ñ»ÝÇ Ù³ëÇÝ,
áñï»Õ µ³ßË³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÇÝ Ï³ñáÕ ¿ ³í»É³Ý³É ݳ¨ ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÁ.
³Í³ÝóÝ»ñª -ав,-ев, ϳ٠–лап, леп: γñ³Ï³Éå³Ï»ñ»ÝáõÙ ¨ë ß³ï ï³ñ³Íí³Í »Ý
µ³ßË³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý
Ó¨»ñÁ, ûñÇݳϪ бир, бирден, бирер, бирлеп, бирев-леп–бир бир, бирлеп / ٻϳϳÝ214:
îáõíÇÝ»ñ»ÝáõÙ µ³ßË³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý Ù³ëݳíáñ³µ³ñ ù³Ý³Ï³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ, ûñÇÝ³Ï ªбир бир / Ù»Ï - Ù»Ï, ٻϳϳÝ, ийи ийи /
»ñÏáõ - »ñÏáõ, »ñÏáõ³Ï³Ý, уш уш / »ñ»ù - »ñ»ù, »ñ»ù³Ï³Ý ¨ ³ÛÉÝ215:
ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýß»óÇÝù, ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ Ñá·Ý³ÏÇ ÃÇí Ñݳñ³íáñ ¿
³ñï³Ñ³Ûï»É ݳ¨ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí: ¸ñ³ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ ϳ ݳ¨ Ñá·Ý³ÏÇ ÃíÇ
³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Ù»Ï ³ÛÉ ÙÇçáóª ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù É»½íáõ٠ϳ½ÙáõÙ »Ý
ÑëÏ³Û³Ï³Ý ÃÇí: ø³ÝÇ áñ ÝÙ³Ý ½áõ·³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ϳñáÕ »Ý ϳ½Ùí»É ѳٳѳñ³µ»ñ³Ï³Ý ѳëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ³å³ ϳñáÕ »Ýù ÷³ëï»É, áñ
¹ñ³Ýó ³é³í»É µÝáñáß ¿ Ùdzë»é Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÁ, ÇÝãå»ë ûñÇݳϪ «anababa» ÍÝáÕÝ»ñ ¹³ë³Ï³Ý ûñÇݳÏÁ, áñÁ ϳ½Ùí³Í ¿ Ñ³Û ¨ Ù³Ûñ µ³é»ñÇ ½áõ·³¹ñáõÃÛ³Ùµ: гñϳíáñ ¿ ݳ¨ Ýß»É, áñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ³é³í»É µÝáñáß ¿ ÁݹѳÝñ³Ï³Ý ÇÙ³ëïª Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ϳ½ÙáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ϳ٠Ùáï, ϳ٠ÑáÙ³ÝÇß, ϳ٠ѳϳÝÇß Ñ³ëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñ:
4. Þ³ÕϳåÝ»ñÇ ¨ ϳå»ñÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í ³Ýí³Ý³Ï³Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÝáõÛÝ³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ »Ý ѳñáõ٠ݳ¨ ³ÛÝ
Ó¨»ñÁ, áñáÝù ϳ½ÙíáõÙ »Ý ½³Ý³½³Ý ³Í³ÝóÝ»ñÇ, Ù³ëÝÇÏÝ»ñÇ, ëå³ë³ñÏáõ µ³é»ñǪ ѻﳹñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñÙ³Ý ÙÇçáóáí ¨ ÙdzíáñíáõÙ »Ý Aralıklı İkilemeler,
Bağlaçlı İkileme, Sorulu İkileme »½ñÇ Ý»ñùá: ²Ù»ÝÇó ³é³í»É ·áñÍ³Í³Ï³Ý »Ýª da, ve,
ama ß³ÕϳåÝ»ñÁ, be ݳ˹ÇñÁ, oğlu, üstüne, bir, gibi ϳå³Ï³Ý µ³é»ñÁ, mi ѳñó³Ï³Ý Ù³ëÝÇÏÁ: ¸ñ³Ýó Ý»ñ¹ñٳٵ ϳ½ÙíáõÙ »Ý ٻͳÃÇí û° ³Ýí³Ý³Ï³Ý, û° µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñ ϳճå³ñ³Ó¨»ñ: Æ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ñ³ñ³Ïó³Ï³Ý ³Ýí³Ý³Ï³Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áñáÝù ϳñáÕ »Ý ϳ½Ùí»É ݳ¨ µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï ã³ñï³Ñ³ÛïáÕ
213
Äìèòðèåâ Í., Ãðàììàòèêà Áàøêèðñêîãî ÿçûêà, Ë., ÀÍ ÑÑÑÐ, 1948, ñ. 65.
Áàñêàêîâ Í., Ýßí.³ßË., ¿ç 233-234:
215
Èñõàêîâ Ô., Ïàëüìáàõ À., Ãðàììàòèêà òóâèíñêîãî ÿçûêà. Ôîíåòèêà è ìîðôîëîãîÿ, Ìîñêâà, Èçä-âî
Âîñò. Ëèò., 1961, ñ. 213.
78
214
ÙdzíáñÝ»ñÇó, ß³Õϳå³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»Ý ϳñáÕ Ï³½Ùí»É ÉdzñÅ»ù
µ³éÇÙ³ëï ãáõÝ»óáÕ ÙdzíáñÝ»ñÇó: Àëï ·áñͳÍáõÃ۳ݪ ѳۻñ»ÝáõÙ ß³ÕϳåÝ»ñÁ
ÉÇÝáõÙ »Ýª ³) ٻݳ¹Çñ (¨, áõ, µ³Ûó, ÇëÏ, ÙÇÝã¹»é, áñ, û, »ñµ, áñå»ë½Ç ¨ ³ÛÉÝ), µ)
ÏñÏݳ¹Çñ (»ñµ ÝáõÛÝ ß³ÕϳåÁ ÏñÏÝíáõÙ ¿ ϳå³ÏóíáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ³é³çª
ß»ßï»Éáí Ãí³ñÏíáÕ Ù³ë»ñÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ¨ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ Ñ³Ù³½áñáõÃÛáõÝÁª ¨°...¨°,
á°ã...á°ã, û°...û°, ϳÙ....ϳ٠¨ ³ÛÉÝ), ·) ½áõ·³¹Çñ (»ñµ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ Ï³å³ÏóáõÙÝ
Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ »ñÏáõ ï³ñµ»ñ ß³ÕϳåÝ»ñáí, áñáÝù ½»ï»ÕíáõÙ »Ý ³Û¹
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ëϽµáõÙª ³í»ÉÇ Ïáõé ¹³ñÓÝ»Éáí Ýñ³Ýó ÙdzëÝáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ëª
ÇÝãå»ë...³ÛÝå»ë ¿É, áã ÙdzÛÝ...³Ûɨ, û¨...ë³Ï³ÛÝ, ûå»ï...µ³Ûó, »Ã»..³å³, áñáíÑ»ï¨.....áõëïÇ ¨ ³ÛÉÝ: Þ³Õϳå³Ï³Ý ³é³çÇÝ Ï³Ù »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ ϳñáÕ ¿
ÏñÏÝí»É Áëï ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý216: ²Ûëï»Õ ÏñÏÇÝ µ³ËíáõÙ »Ýù ÙǨÝáõÛÝ ËݹñÇݪ
ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ³Ýï³ñ³Ýç³ïí³ÍáõÃÛ³ÝÁ: öáñÓ»Ýù Ù³Ýñ³Ù³ëÝ Ý»ñϳ۳óÝ»É ß³Õϳå³Ï³Ý ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
³Ù»ÝÇó ·áñÍ³Í³Ï³Ý ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÁ ¨ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï Ý»ñϳ۳óÝ»Ýù ß³ÕϳåÝ»ñáí ¨ ëå³ë³ñÏáõ µ³é»ñáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÙÇ ù³ÝÇ ï»ë³ÏÝ»ñ:
êå³ë³ñÏáõ µ³é»ñÇ ÃíáõÙ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ¿ ³ñųÝÇ ÃÛáõñù³Ï³Ý ͳ·Ù³Ý oğul
µ³éÁª ³ñï³Ñ³Ûïí³Í å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý »ññáñ¹ ¹»ÙùÇ ³Í³Ýóáíª oğlu: úñÇݳϪ
Katiplerin çoğu hin oğlu hin. / ¶ñÇãÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ Ù»Í ëñÇϳݻñ »Ý:
Hin
oğlu
hin
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ
áõÝÇ
Ëáñ³Ù³ÝÏ,
˳µ»µ³
ÇÙ³ëïÁ:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ hin Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ųٳݳϳѳïí³Í, å³Ñ, ųٳݳÏ217: Àëï ٻͳÝáõÝ É»½í³µ³Ý Ðñ. ²×³éÛ³ÝǪ hin / ÑÇÝ µ³éÁ µáõÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ¿,
áõÝÇ Ý³¨ Å³Ù³Ý³Ï ÇÙ³ëïÁ ¨ µ³ó³éí³Í ã¿, áñ ÷á˳éí³Í ÉÇÝÇ Ñ³Û»ñ»ÝÇó 218:
Oğul Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ïÕ³, áñ¹Ç: Ayı oğlu ayı - görgüsüz kaba / ³Ý¹³ëïdzñ³Ï, ³Ýï³ß,
ÏáåÇï, ayı Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³ñç. Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ áñå»ë ³Ûë ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÑáÙ³ÝÇß
·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ ݳ¨ ayı herif ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ, áñï»Õ herif Ý߳ݳÏáõÙ ¿ Ù³ñ¹
ͳÕñ³Ï³Ý, ³ñѳٳñÑ³Ï³Ý ÇÙ³ëïáí: ÎáñóÝ»Éáí ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÇÙ³ëïÁª oğlu µ³éÁ
ÝٳݳïÇå ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï ÑÇÙݳϳÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ ÇÙ³ëïÇ
áõŻճóÙ³Ý ·áñͳéáõÛÃ: úñÇݳϪ Kağıt yok, kalem yok, yok oğlu yok (T. S.,1944)./
ÂáõÕà ãϳ, ÷»ïáõñ ãϳ, áãÇÝã ãϳ áõ ãϳ: Bunun şarkı var, Karadeniz var, Çükürovası
var, var oğlu var. / γ ³ñ¨»Éù, ϳ âáõùáõñáí³, ³Ù»Ý ÇÝã ϳ: Şimdi öyle hissediyor ki,
bin beş yüz olsun, iki bin olsun. Olsun oğlu olsun. Korku yok. / ²ÛÅ٠ݳ ³ÛÝåÇëÇ íÇ׳ÏáõÙ
¿, áñ ÉÇÝÇ Ñ³½³ñ, ÑÇÝ· ѳñÛáõñ û »ñÏáõ ѳ½³ñ ·ÛáõÕ³óÇ Ýñ³ ѳٳñ ÙǨÝáõÛÝ ¿:
216
¶³ñ»·ÇÝÛ³Ý ¶., гÛáó É»½áõ, ºñ¨³Ý, ºäÐ Ññ³ï., 1991, ¿ç 28:
217
Áàñêàêîâ Í., Áîëüøîé Òóðåöêî-Ðóññêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, Æèâîé ÿçûê, 2006, ñ. 408.
218
²×³éÛ³Ý Ð., гۻñ»ÝÇ ³ñÙ³ï³Ï³Ý µ³é³ñ³Ý, ¶ ѳïáñ, ºñ¨³Ý, ºäÐ Ññ³ï., 1977, ¿ç 94:
79
ÂáÕ ÉÇÝÇ ïÕ³°ë, ÃáÕ ÉÇÝÇ: Ðá· ã¿: O da yalan, bu da yalan, yalan oğlu yalan (Yaşar Kemal,
İnce Memed, s. 54). / ²ÛÝ ¿É ëáõï, ë³ ¿É ¿ ëáõï ³Ù»Ý ÇÝã ëáõï ¿: Peki, kendi evin yok mu.
Bu hin oğlu hinin evine götürdün kızı (Orhan Kemal, Arkadaş Islıkları, s.59). / ȳí ë»÷³Ï³Ý
ïáõÝ ãáõÝ»±ñ, ³ÕçÏ³Ý ³Û¹ ëñÇϳÛÇ ïáõÝ áõÕ³ñÏ»ó: Yıllara eşkıyalık yapmış, Deli Durdu
gibi it oğlu it bir eşkıya kolay kolay burada çarpışma kabul etmez (Yaşar Kemal, İnce Memed I,
s. 168). / î³ñÇÝ»ñáí ³í³½³ÏáõÃÛáõÝ ¿ ³ñ»É ¨ ãÇ ÁݹáõÝÇ, áñ Ë»Ýà ¸áõñ¹áõÛÇ å»ë ÙÇ
ß³Ýáñ¹Ç ³í³½³Ï ³Ûëï»Õ ³Û¹ù³Ý Ñ»ßïáñ»Ý å³ï»ñ³½ÙÇ: Deve de içer, hem de boru
gibi ama, bir şey olmuyor ayı oğlu ayıya (Orhan Kemal, Üç Kağıtçı, s. 165). / àõÕï ¿É ¿ ËÙáõÙ,
³ÛÉÝ ¿É ËáÕáí³ÏÇ ÝÙ³Ý, ë³Ï³ÛÝ áãÇÝã ãÇ ÉÇÝáõÙ ³Û¹ ³ñçÇ áñ¹Ç ³ñçÇÝ (µéó):
Oğul µ³éÇ Ý»ñ¹ñٳٵ ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñáõÙ
Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛ³Ý ¿ »ÝóñÏíáõ٠ϳճå³ñ³Ó¨Ç »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª
allahsızoğlu allahsızlar / ³Ý³ëïí³Í - ³Ýѳí³ïÝ»ñ: гۻñ»ÝáõÙª Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íáõÙ ³Ûë ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ ¨ë ß³ï ·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ª ßáõÝ - ß³Ý áñ¹Ç/ İt oğlu it:
ØǨÝáõÛÝ »ñ¨áõÛÃÝ ¿ Ýϳïíáõ٠ݳ¨ ³ÛÉ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ: Domuz oğlu domuzun bütün gündeliklerini vermedikten başka... üstelik bir ay daha çalıştırırım (Bekir Sıtkı Kunt, Memleket hikayeleri, s.1933). / ´³óÇ Ýñ³ÝÇó, áñ »ë ³Û¹ Ëá½ÇÝ ã»Ù
ï³Éáõ Çñ»Ý ѳë³Ý»ÉÇù áÕç ·áõÙ³ñÁ, »ë ¹»é Ýñ³Ý ÏëïÇå»Ù ÇÝÓ Ñ³Ù³ñ Ù»Ï ³ÙÇë
³Ýí׳ñ ³ß˳ï»É:
Ø»Ï ³ÛÉ Ï»ÝëáõÝ³Ï Ï³Õ³å³ñ³Ó¨ ¿ ϳ½Ùíáõ٠ݳ¨ gibi ѻﳹñáõÃÛ³Ý
Ý»ñ¹ñٳٵ: İşte görüyorsunuz, adam gibi adamım. / ²Ñ³ ï»ëÝáõÙ »ù, »ë Ù³ñ¹ »Ù
(Ù³ñ¹áõ ÝÙ³Ý Ù³ñ¹ »Ù): лï¨Û³É ûñÇݳÏáõÙ Ç ÝϳïÇ áõÝÇ Ù³ñ¹, áñÝ ûÅïí³Í ¿
Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ³ñÅ»ùÝ»ñáí: ØǨÝáõÛÝ ÇÙ³ëïÝ áõÝÇ Ý³¨ adam oğlu adam ï³ñµ»ñ³ÏÁ:
ÆÙ³ëïÇ áõŷݳóÙ³Ý Ù»Ï ³ÛÉ ï³ñ³ï»ë³Ï ¿ mi ѳñó³Ï³Ý Ù³ëÝÇÏÇ ÏÇñ³éáõÙÁ: ÆÙ³ëï³ÛÇÝ áõŷݳóÙ³Ý ³Ûë ß»ßï ãÏñáÕ Ù³ëÝÇÏÝ áõÝÇ ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ãáñë
ï³ñµ»ñ³Ï (mi/mı/mu/mü): ²ÛÝ Ï³ñáÕ ¿ ÏÇñ³éí»É ѳí³ë³ñ Ï»ñåáíª Ã»° ·á۳ϳÝÝ»ñÇ, û° ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇ, û° ¹»ñ³ÝáõÝÝ»ñÇ, û° Ó³ÛݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, û° µ³Û»ñÇ ¨ û°
ٳϵ³ÛÝ»ñÇ Ñ»ï: úñÇݳϪ Onun için ellibeşinde iken genç mi genç, güzel mi güzel. / ²Û¹
å³ï׳éáí ãݳ۳Í, áñ ݳ ÑÇëáõÝ ï³ñ»Ï³Ý ¿ñ ³ÛÝù³Ý ·»Õ»óÇÏ ¿ñ, ³ÛÝù³Ý »ñÇï³ë³ñ¹:
²éѳë³ñ³Ï mi Ù³ëÝÇÏÝ áõÝÇ ÏóÙ³Ý »ñÏáõ ï³ñµ»ñ³Ï: ³) Mi Ù³ëÝÇÏÁ
Ñ»ï¨áõÙ ¿ ¹»ñµ³ÛÇ Ï³Ù µ³ÛÇ ËáݳñÑí³Í ï³ñµ»ñ³ÏÇÝ, ¨ Ýñ³Ý »Ý ÏóíáõÙ ¹ÇÙáñáß
ëïáñá·Ù³Ý ³Í³ÝóÝ»ñÁ: Geliyor musunuz? Yazacak mıydın?. ²Ûë Ó¨»ñÁ ÏáãíáõÙ »Ý µáõÝ
ÇëÏ³Ï³Ý Ñ³ñó»ñ (asil soru) ϳ٠µ³Û³Ï³Ý ѳñó»ñ (fiil sorusu): µ) ºñÏñáñ¹ ï³ñµ»-
80
ñ³Ïáí mi Ù³ëÝÇÏÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ³é³ÝÓÇÝ: ²Ûë ï³ñµ»ñ³ÏÁ ÏáãíáõÙ ¿ ÏñÏݳíáñ
ѳñó (tekrarlatma sorusu): Temiz mi temiz. / Æëϳå»ë Ù³ëÙ³ùáõñ ¿:
219
:
î»ùëïÇ ÁݹѳÝáõñ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ùµ å³Ûٳݳíáñí³Íª ϳñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ÇÙ³ëï³ÛÇÝ »ñ³Ý·³íáñÙ³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ: ºÃ» ݳËáñ¹ ûñÇݳÏÝ»ñáõÙ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÁ ѳÕáñ¹áõÙ ¿ñ ÇÙ³ëïÇ ë³ëïϳóáõÙ, ³å³ ѳçáñ¹ ûñÇݳÏáõÙ ÝϳïíáõÙ ¿
ѳïϳÝÇßÇ Ýí³½»óÙ³Ý ÇÙ³ëï, ûñÇݳϪ Okul ki okul. / ¸åñáóÁ ¹åñáó ¿: ²ÛëÇÝùݪ
ѳë³ñ³Ï ¹åñáó ¿:
ºñµ»ÙÝ ÇÙ³ëïÇ áõŷݳóÙ³Ý Ñ³Ù³ñ, ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ ama Ù³ëÝÇÏÁ, áñÁ,
Áëï ¿áõÃÛ³Ý, ³Ûë ÇÙ³ëïáí ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë mi Ù³ëÝÇÏÇ ÑáÙ³ÝÇß: Kendisinden iki yaş küçük kardeşi Leyla hiç ama hiç aklından çıkmıyordu (İhsen Etem, Hüsmenin derdi,
s.23)./ Üñ³ ·ÉËÇó ÁݹѳÝñ³å»ë ¹áõñë ã¿ñ ·³ÉÇë È»ÛɳÝ, áí »ñÏáõ ï³ñáí ÷áùñ ¿ñ
Ýñ³ÝÇó: ²Ûë Ó¨Á Ý»ñϳ۳óí³Í ¿ ݳ¨ Ãáõñù»ñ»Ý - éáõë»ñ»Ý µ³é³ñ³ÝáõÙ hepsi ama
hepsi µáÉáñÁ óñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ùµ, çok ama çok - normalden çok çok fazla / ß³ï, µ³í³Ï³Ý:
Herkes çok ama çok eğlenecek. / ´áÉáñÁ ß³ï - ß³ï Ͻí³ñ׳ݳÝ:
ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ Ù»Ï ³ÛÉ ï»ë³Ï ¿É ϳ½ÙíáõÙ ¿ å³ñëÏ³Ï³Ý be ݳ˹ÇñÇ ÙÇçáóáí: úñÇݳϪ gün be gün / ûñ ûñÇ, an be an / ³Ù»Ý ³ÏÝóñÃ: γéáõÛóÇ ³Ûë Ó¨Ý ³ÙµáÕçáíÇÝ å³ñëÏ³Ï³Ý ¿ ¨ å³ñëÏ»ñ»ÝáõÙ ÑÇÙݳϳÝáõ٠ϳ½ÙáõÙ ¿ ٳϵ³Û³Ï³Ý
³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñ: гí»É»Ýù, áñ å³ñëÏ³Ï³Ý Ó¨»ñÇÝ ½áõ·³Ñ»é Ãáõñù³Ï³Ý
³Ûë Ùá¹»ÉÁ ϳ½ÙíáõÙ ¿ Ñ»Ýó Ãáõñù³Ï³Ý µ³é»ñÇó: ê³Ï³ÛÝ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ å³ñëÏ»ñ»ÝÇ, Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ٳϵ³Û³Ï³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ ݳ˹ÇñÇ
ÙÇçáóáí Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ³é³í»É Áݹ·Í»É áñ³Ï³Ï³Ý ѳïϳÝÇßÝ»ñÁ süt be süt
/ ϳà ³Ý³ñ³ï ϳÃ:
гçáñ¹ ϳճå³ñ³Ó¨áõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳå³ÏóíáõÙ »Ý ݳ¨ ve ß³ÕϳåÇ
ÙÇçáóáí, ûñÇݳϪ Buralara gelen her kervan yalnız ve yalnız oradan geçer (Yaşar Kemal, Üç
Anadolu Efsanesi, s.53). / ²Ûëï»Õ »ÏáÕ ó³ÝϳÝó³Í ù³ñ³í³Ý, ÙdzÛÝ áõ ÙdzÛÝ
³Ûëï»ÕÇó »Ý ³ÝóÝáõÙ:
ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ áã ÙdzÛÝ Ñ³Ý¹»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë áõÅ·ÝáõÃÛ³Ý ¨ 勉ϳÝáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ÙÇçáó, ³ÛÉ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ݳ¨ ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ,
Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛáõÝ, ÇÝãÝ ³é³í»É ¿ Áݹ·Ííáõ٠ѳïϳå»ë Å³Ù³Ý³Ï óáõÛó ïíáÕ µ³é»ñÇ Ñ»ï ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ: úñÇݳϪ Günler ve günler geçti. / ²Ýó³Ý ß³ï áõ
ß³ï ûñ»ñ (ûñ»ñ áõ ûñ»ñ ³Ýó³Ý):
²Ûë ϳéáõÛóÝ»ñÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ É»½íáõÙ ß³ï ÏÇñ³é³Ï³Ý »Ý ݳ¨ Çñ³Ý³Ï³Ý
ͳ·Ù³Ý ëïáñ³¹³ë³Ï³Ý ki ß³ÕϳåÇ ÙÇçáóáí ϳ½ÙíáÕ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ûñÇݳϪ
219
Áàñêàêîâ Í., Ïðåäëîæåíèå â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Наука, Ìîñêâà, 1984 ñ. 33.
81
enayi ki enayi../ ï³ñûñÇݳÏ, áñ ï³ñûñÇݳÏ, Çëϳå»ë ï³ñûñÇݳÏ, kedi ki kedi yani. /
²Û, ë³ Ï³ïáõ ¿220: ÜáõÛÝ³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ µÝáñáß ¿ da / ݳ¨ ß³ÕϳåÇ
ÙÇçáóáí ϳ½ÙáõÃÛáõÝÁ: ²ÝáõÝ ËáëùÇ Ù³ë»ñÇ Ñ»ï ѳٳï»Õ ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ
Ù³ëÝÇÏÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ ÇÙ³ëïÇ ë³ëïϳóÙ³Ý ·áñͳéáõÛÃ: Her güzellikten ala bir
de
bir
insan
güzelliği
katılırdı
bunlara.
/
¸ñ³Ýó
ݳ¨
³í»É³Ý³ñ
µáÉáñ
·»Õ»óÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ³é³í»É Ù»Ï ¿É Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ·»Õ»óÏáõÃÛáõÝÁ: Aman da aman /ëÇñá
¨ ·áí»ëïÇ ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Ñ³Ù³ñ û·ï³·áñÍíáÕ µ³ó³Ï³ÝãáõÃÛáõÝÝ»ñ (sevgi ve
övgü duygularıyla seslenme sözcükleri):
²ÝÁݹѳïáõÃÛ³Ý, ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ñ»ï¨áճϳÝáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÇ ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Ñ³Ù³ñ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ß³ï ·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ ݳ¨ ÏñÏݳíáñ Ù»Ï ³ÛÉ ï³ñ³ï»ë³Ï, áñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³ÝáõÙ ¿ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÙÇç¨ üst /í»ñ¨ µ³éÇ Ý»ñ¹ñٳٵ, áñÝ Çñ Ñ»ñÃÇÝ ëï³ÝáõÙ ¿ -ı/i/u/ü/, -sı/si/su/sü »ññáñ¹ ¹»ÙùÇ å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý ¨
-(y) a/e ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíÇ ³Í³Ýó:
İşgal günü akşama kadar emir üstüne emir verildi. / ¶ñ³íÙ³Ý ûñÁ ÙÇÝ㨠áõß »ñ»Ïá
Ññ³Ù³ÝÁ Ññ³Ù³ÝÇ Ñ»ï¨Çó ¿ÇÝ ï³ÉÇë: Ankaraya tel üstüne tel, kasaba halkı hükümete isyan etti. / ²Ýϳñ³ ѻ鳷ÇñÁ ѻ鳷ñÇ Ñ»ï¨Çó ¿ñ ѳëÝáõÙª ³í³ÝÇ µÝ³ÏãáõÃÛáõÝÁ
Áݹí½áõÙ ¿ñ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý ¹»Ù:
Ðݳñ³íáñ ¿ ݳ¨, áñ ÝٳݳïÇå ϳéáõÛóÝ»ñáõÙ ß³ñ³¹³ëáõÃÛáõÝÁ »ÝóñÏíÇ
÷á÷áËáõÃÛ³Ý, ûñÇݳϪ Kahve kahve üstüne ısmarlanıyor. / êáõñ×Á ëáõñ×Ç Ñ»ï¨Çó ¿ñ
å³ïíÇñáõÙ: ÜÙ³Ý ß³ñ³¹³ëáõÃÛáõÝÁ ѳïϳå»ë µÝáñáß ¿ Ãí³Ï³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáÕ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ Ñ»ï ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ: úñÇݳϪ Bu kadar kısa bir zaman içinde bir
bir üstüne dört defa muhacir olmak onun yerleşmek heveslerini söndürmüştü. / ÜÙ³Ý Ï³ñ×
ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ Ñ»ï¨Çó ãáñë ³Ý·³Ù ·³ÕûÉÁ Ýñ³ Ù»ç ëå³Ý»É
¿ÇÝ µÝ³ÏáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»Éáõ ó³ÝÏáõÃÛáõÝÁ: Beş sene içinde bir bir üstüne üç mirasa
kondum. / ÐÇÝ· ï³ñí³ ÁÝóóùáõÙ »ë Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ Ñ»ï¨Çó ëï³ó³ »ñ»ù Ïï³Ï:
ÜٳݳïÇå ϳéáõÛóÝ»ñáõÙ üst /í»ñ¨ µ³éÇ ÷á˳ñ»Ý áñå»ë ÑáÙ³ÝÇß Ï³ñáÕ ¿
ÏÇñ³éí»É ݳ¨ arka / Ñ»ï¨, Ù»çù µ³éÁ, ûñÇݳϪ Bir bir arkasına onar baklava yediler.
Üñ³Ýù Ù»ÏÁ ÙÛáõëÇ Ñ»ï¨Çó Ï»ñ³Ý ï³ë³Ï³Ý ËÙáñ»Õ»Ý:
4.1. Þ³Õϳå³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñ
ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýßí»ó, Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñ ϳñ»ÉÇ ¿ ϳ½Ù»É µáÉáñ
ËáëùÇ Ù³ë»ñÇó, ³Û¹ ÃíáõÙ ¨ ß³ÕϳåÝ»ñÇó: ØǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï É»½íáõÙ ·áñͳéáõÙ ¿ ß³ÕϳåÝ»ñÇ ÙÇ ËáõÙµ, áñÁ ɳÛÝáñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ ¿ µ³é³Ï³å³Ïó³Ï³Ý, µ³220
Ergin M., Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak, 2001, s. 232.
82
é³Ï³½Ù³Ï³Ý, ¹³ñÓí³Íù³µ³Ý³Ï³Ý áÉáñïáõÙ: ²Û¹ ß³ÕϳåÝ»ñÇó »Ýª ne...ne /áã áã,
hem..hem / ¨° ¨°, hem de, gerek.. gerek gerekse / ¨° ¨°, ister.....ister / ϳ٠ϳ٠, olsun ....olsun /
ÃáÕ ÃáÕ, kah kah / ¨° ¨° , ya ya / ϳ٠ϳÙ.
Ne ......ne
²Ûë ß³ÕϳåÝ áõÝÇ ß³ï ɳÛÝ ÏdzéáõÃÛ³Ý áÉáñï, ëáíáñ³µ³ñ ÙÇÙÛ³Ýó ¿ Ï³åáõÙ »ñÏáõ ѳϳÝÇß µ³é»ñ ¨ ѳٳ¹³ë³Ï³Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñ: ܳ˳¹³ëáõÃÛ³ÝÁ ÷á˳ÝóáõÙ ¿ ÅËï³Ï³Ý »ñ³Ý·: Uzun zamandan beri annemden ne bir mektup, ne
bir haber alıyorum./ºñϳñ Å³Ù³Ý³Ï ¿, ÙáñÇó áã ÙÇ Ý³Ù³Ï áã ÙÇ Éáõñ ã»Ù ëï³ÝáõÙ:
Yanımızda ne yiyecek, ne su kalmşıtı. / Ø»½ Ùáï áã áõï»ÉÇù ¿ Ùݳó»É áã ËÙ»ÉÇù: Çölün
ortasında yürüyorduk, çevrede ne bir ev, ne bir insan, ne bir ağaç, ne bir hayvan hiçbir şey
gözükmüyordu. / ²Ý³å³ïÇ ÙÇçáí ¿ÇÝù ù³ÛÉáõÙ, ßñç³Ï³ÛùáõÙ áã ÙÇ ïáõÝ, áã ÙÇ Ù³ñ¹,
áã ÙÇ Í³é, áã ÙÇ Ï»Ý¹³ÝÇ ã¿ñ »ñ¨áõÙ: Sizi ne eşiniz aradı, ne çocuklarınız./Ò»½ áã Ò»ñ
ÏÇÝÝ ¿ ÷ÝïñáõÙ áã Ò»ñ »ñ»Ë³Ý»ñÁ:
Ne ...ne ß³ÕϳåÁ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ ٻͳù³Ý³Ï ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ùµ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ: Ne şiş yansın ne kebap / àã ßÇßÁ í³éíÇ, áã ù³µ³µÁ:
Ne kokar ne bulaşır - Na çaldın yüzüme ne çalayım yüzüne /¸áõ ÇÝÓ ÇÝã »ë ïí»É. áñ »ë ù»½
ÇÝã ï³Ù: Ne benden sana bazlama ne senden bana gozleme. / àã ÇÝÓ³ÝÇó ù»½ ËÙáñ»Õ»Ý,
áã ¿É ù»½³ÝÇó ÇÝÓ: Ne ölü görmüş ağlamış, ne düğün görmüş oynamış. (µéó. àã Ù»éÝ»ÉÁ
ï»ë³í ɳó »Õ³í, áã ѳñë³ÝÇù ï»ë³í, áõñ³Ë³ó³í)221:
²é³í»É ÇÙ³ëïÁ áõŷݳÝáõÙ ¿, »ñµ ne .....ne ÏÇñ³éíáõÙ ¿ de..... de ß³ÕϳåÇ
Ñ»ï ÙdzëÇÝ: Bana ne borcunu verdi ne de malı iade etti. / ÆÝÓ áã å³ñïùë ïí»ó áã ¿É
³åñ³ÝùÁ í»ñ³¹³ñÓñ»ó: Kardeşim bana ne mektup yazıyor ne de telefon ediyor. /ºÕµ³Ûñë
ÇÝÓ áã Ý³Ù³Ï ¿ ·ñáõÙ áã ¿É ½³Ý·³Ñ³ñáõÙ ¿: Buğün ne kitap okudum ne de ders çalıştım. /
²Ûëûñ áã ·Çñù ϳñ¹³óÇ áã ¹³ë ³ñ»óÇ: Bunu ne sen, ne ben yapabiliriz. / ê³ áã »ë
ϳñáÕ »Ù ³Ý»É, áã ¿É ¹áõ: Bu görevi sen de, ben de yapamayız. / ²Ûë ѳÝÓݳñ³ñáõÃÛáõÝÁ
»ë ¿É ¹áõ ¿É ã»Ýù ϳñáÕ ³Ý»É: Çölde ne ev, ne insan, ne de hayvan vardı. / ²Ý³å³ïáõÙ áã
ïáõÝ, áã Ù³ñ¹ áã ϻݹ³ÝÇ ãϳñ: Çölde ev de, insan da, hayvan da yoktu.
Æ ¹»å, ëïáñá·Û³ÉÁ ϳñáÕ ¿ ¹ñí»É ¨° ѳëï³ï³Ï³Ý ¨° ÅËï³Ï³Ý ËáݳñÑٳٵ:
Hem.....hem, hem de ÙÇÙÛ³Ýó ¿ Ï³åáõÙ µ³é»ñ, µ³é³ËÙµ»ñ ¨ ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý, ÙdzëݳϳÝáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï: Hem masayı, hem
koltukları satı alıyorum. / º°í ë»Õ³Ý, ¨° ³ÃáéÝ»ñ »Ù ·ÝáõÙ: Halil hem çalışıyor, hem okuyor.
/ гÉÇÉÁ ¨° ³ß˳ïáõÙ ¿, ¨° ëáíáñáõÙ: İşçiler hem çok para istiyor, hem çalışıyor./ ´³Ý-
221
Koç N., Yeni Dilbilgisi, İstanbul, İnkılap Kitabevi, 1990, s. 199-200.
83
íáñÝ»ñÁ ¨° Ù»Í ·áõÙ³ñÝ»ñ »Ý å³Ñ³ÝçáõÙ, ¨° ³ß˳ïáõÙ: Geziye giderken hem
çocukları, hem hanımı birlikte götürmek istiyorum. / ¼µáë³ÝùÇ ·Ý³ÉÇë ¨° »ñ»Ë³Ý»ñÇÝ, ¨°
ïÇÏÝáçÁ ÙdzëÇÝ ï»ëÝ»É »Ù ó³ÝϳÝáõÙ: Adam hem konuşuyor, hem keman çalıyor, hem
oynuyor, hem gözleri ile salonu kontrol ediyordu. / ²¹³ÙÁ ¨° ËáëáõÙ ¿, ¨° çáõÃ³Ï Ýí³·áõÙ
¨° ˳ÕáõÙ, ¨° ³ãù»ñáí ëñ³ÑÝ ¾ í»ñ³ÑëÏáõÙ:
Hem...hem ß³ÕϳåÝ ÇÝùÝ »ñµ»ÙÝ Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë de ß³ÕϳåÇ Ñ»ï ÙdzëÇÝ:
Hem yemek yemiyor, hem ilaç almıyor, hem de iyileşmeyi bekliyor. /ܳ ѳ٠ãÇ áõïáõÙ, ѳÙ
¹»Õ ãÇ ËÙáõÙ, ѳ٠¿É ³ÏÝϳÉáõÙ ¿, áñ Ïɳí³Ý³: ܳ ¨° ãÇ áõïáõÙ, ¨° ¹»Õ»ñÁ ãÇ ÁݹáõÝáõÙ ¨° ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ³ÏÝϳÉáõÙ ¿, áñ Ïɳí³Ý³: Hamdi Bey hem dürüst, hem namuslu, hem de çok çalşıkan bir insandır. / ä³ñáÝ Ð³Ù¹ÇÝ ¨ ßÇï³Ï ¨ ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï
ß³ï ѳñ·³ñÅ³Ý ¨ ³ß˳ï³ë»ñ ÙÇ Ù³ñ¹ ¿: Bana hem para veremiyorsunuz, hem de çok
çalışmak istiyorsunuz. / ÆÝÓ ¨° ã»ù ϳñáÕ³ÝáõÙ í³ñÓ³ïñ»É, ¨° áõ½áõÙ »ù, áñ ß³ï ³ß-
˳ï»Ù:
²Ûë ϳճå³ñ³Ó¨Á ɳÛÝáñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ѳïϳå»ë ϳÛáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, ¹³ñÓí³ÍÝ»ñáõÙ, ³ë³óí³ÍùÝ»ñáõÙ222: Hem camide, hem kilisede mum
yokmuş. / º°í Ù½ÏÇÃáõÙ, ¨° »Ï»Õ»óáõÙ ÙáÙÁ í»ñç³ÝáõÙ ¿: Hem nalına hem mıhına. / º°í
Ù»ËÇÝ ¿ Ë÷áõÙ ¨° ݳÉÇÝ: Hem suçlu hem güçlü. /º°í Ù»Õ³íáñ, ¨° áõÅ»Õ: Hem ziyaret hem
ticaret. /º°í ³Ûó, ¨° ³é¨ïáõñ:
Gerek.. gerek (se) - Ý Çñ³ñ ¿ ϳåáõÙ µ³é³ËÙµ»ñ ¨ ѳٳ¹³ë³Ï³Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ѳí³ë³ñáõÃÛáõÝ ¨ ÇÙ³ëïÇÝ ÷á˳ÝóáõÙ ¿ ÁÝïñáÕ³Ï³Ý »Õ³Ý³Ï³íáñáõÙ: Gerek gece çalış, gerek gündüz çalış, bu işi iki gün içinde yap. /
Îáõ½»ë ·Çß»ñÁ ³ß˳ïÇñ, Ïáõ½»ë ó»ñ»ÏÁ. ³Ûë ³ß˳ï³ÝùÁ »ñÏáõ ûñí³ Ù»ç ³ñ³:
Gerek mumlar, gerek işçiler, hepimiz devletin çıkarlarını düşünmek zorundayız. / Gerek mektup
yaz, gerek telefon et, annene hemen haber ulaştı. / Î³Ù Ý³Ù³Ï ·ñÇñ, ϳ٠½³Ý·Çñ, Ùáñ¹
³ÝÙÇç³å»ë Éáõñ ѳëóñáõ: Gerek uçakla, gerekse otobüsle olsun, ben yolculuğu çok severim.
/àõ½áõÙ ¿ ÇÝùݳÃÇéáí ÉÇÝÇ, áõ½áõÙ ¿ª ³íïáµáõëáí, »ë ׳ٳå³ñÑáñ¹áõÃÛáõÝ ß³ï »Ù
ëÇñáõÙ:
İster .. ister (isterse) ϳéáõÛóÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ ³ÛÝ µáÉáñ ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÁ, áñáÝù µÝáñáß »Ý gerek... gerek (se) ß³ÕϳåÇÝ223: Gerek gece çalış, gerek
gündüz çalış, bu işi iki gün içinde yap. İster gece çalış, ister gündüz çalış, bu işi iki gün içinde
yap. İster bugün gel, ister yarın, ben her zaman evdeyim./²Ûëûñ ÉÇÝÇ, í³ÕÁ ÉÇÝÇ »ë ÙÇßï
ï³ÝÝ »Ù: Emine ister evde kalsın, ister bizimle gelsin. / ¾ÙÇÝ»Ý Ïáõ½Ç ÃáÕ ï³ÝÁ Ùݳ, Ïáõ½Ç ÃáÕ Ù»½ Ñ»ï ÙdzëÇÝ ·³:
222
223
Aksoy Ö., Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1 Atasözleri Sözlüğü, İstanbul, İnkılap Yay., 1988, s. 17.
Hengirmen M., Yabancılar için Türkçe Dilbilgisi, Ankara, Engin, 2001, s. 97.
84
Olsun.......olsun ß³ÕϳåÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ѳí³ë³ñáõÃÛáõÝ ¨ ÷á˳¹³ñÓáõÃÛáõÝ: Zengin olsun, fakir olsun hepimizi aynı Tanrı yaratmıştır. / ²Õù³ï ÉÇÝÇ Ã»° ѳñáõëï
µáÉáñë ÙǨÝáõÛÝ ²ëïÍá ëï»ÕͳÍÝ»ñÝ »Ýù: Küçük olsun, büyük olsun herkes Ali Bey çok
severdi. / öáùñ û° Ù»Í µáÉáñÁ å³ñáÝ ²ÉÇÇÝ ëÇñáõÙ »Ý: İyi günde olsun, kötü günde olsun,
sağlıkta olsun, hastalıkta olsun ben hep senin yanında olacağım. / ȳí ûñáõÙ, í³ï ûñáõÙ
³éáÕçáõÃÛ³Ý Ù»ç, û ÑÇí³Ý¹áõÃÛ³Ý å³ÑÇÝ ÙÇßï ÏáÕùǹ ÏÉÇÝ»Ù: ȳí ûñ ÃáÕ ÉÇÝÇ,
í³ï ûñ ÃáÕ ÉÇÝÇ, ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝ ÃáÕ ÉÇÝÇ, û° ³éáÕçáõÃÛáõÝ, ÙÇßï ÏáÕùǹ ÏÉÇÝ»Ù
(µéóÇ.): Bu servet bana gökten inmedi. Gece olsun, gündüz olsun hep çalıştım./ ²Ûë
áõÝ»óí³ÍùÝ ÇÝÓ »ñÏÝùÇó ãÇ Çç»É: ¶Çß»ñ - ó»ñ»Ï ³ß˳ï»óÇ:
Kah....kah ß³ÕϳåÁ ¨ë ϳåáõÙ ¿ µ³é³ËÙµ»ñ ¨ ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó
ÙÇçáóáí ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ÷á˳¹³ñÓáõÃÛáõÝ ¨ ųٳݳϳÛÇÝ ÇÙ³ëï³íáñáõÙ:
Hüsnü büyük güvenilmez, kah bizden yana, kah başkalarından yana olur. / ÐÛáõëÝáõÝ ³ÛÝù³Ý
¿É íëï³Ñ»ÉÇ ã¿, Ù»Ï Ù»ñ ÏáÕÙÇó ¿, Ù»Ï áõñÇßÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó: Kayık büyük dalgaların üstünde kah bir o yana, kah bu yana sallanıp duruyordu. / ܳí³ÏÁ Ù»Í ³ÉÇùÝ»ñÇ íñ³Ûáí ³Ý¹³-
¹³ñ Ù»Ï ÙÇ ÏáÕÙ, Ù»Ï ÙÛáõë ÏáÕÙ ¿ñ ï³ï³ÝíáõÙ: Genç kadın kah gülüyor, kah ağlıyor,
büyük bir şok geçiriyordu. / ºñÇï³ë³ñ¹ ÏÇÝÁ Ù»Ï ÍÇͳÕáõÙ ¿ñ, Ù»Ï É³óáõÙ, Ù»Í ÙÇ
óÝóáõÙ ¿ñ ³åñáõÙ: Dünya dört mevsimdir, kah yağmur, kah kar yağar, kah çiçek açar, kah
yapraklar dökülü. / ²ß˳ñÑáõÙ ãáñë »Õ³Ý³Ï ¿, Ù»Ï ³ÝÓñ¨, Ù»Ï ÓÛáõÝ ¿ ï»ÕáõÙ, Ù»Ï
ͳÕÇÏÝ ¿ µ³óíáõÙ, Ù»Ï ï»ñ¨Ý»ñÝ »Ý ó÷íáõÙ: Kah..kah ß³ÕϳåÇ ÷á˳ñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ bazen /»ñµ»ÙÝ ß³ÕϳåÁ:
Kah yağmur yağar, kah kar . Bazen yağmur yağar, bazen kar.
Kah güler, kah ağlar. Bazen güler, bazen ağlar.
Þ³ÕϳåÇ ³Ûë Ó¨Ý Çñ³ñ ¿ ϳåáõÙ µ³é»ñ, µ³é³ËÙµ»ñ ¨ ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñ, ëñ³Ýó ÙÇçáóáí ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ÁÝïñáճϳÝáõÃÛ³Ý, µ³ß˳ϳÝáõÃÛ³Ý, ÷á˳¹³ñÓáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï:
Bu iş ya olacak, ya olmayacak. / ²Ûë ·áñÍÁ ϳ٠ÏÉÇÝÇ Ï³Ù ãÇ ÉÇÝÇ: Ya çalışacak bu
sınavı başaracaksın, ya sınıfta kalacaksın./γ٠ϳß˳ï»ë ùÝÝáõÃÛáõÝÁ ÏѳÝÓÝ»ë, ϳÙ
ÝáõÛÝ ¹³ë³ñ³ÝáõÙ ÏÙݳë: Bu işin sonunda ya iyi para kazanırız, ya iflas eder şirketi
kapatırız. / ²Ûë ·áñÍÇ í»ñçáõÙ Ï³Ù É³í ·áõÙ³ñ Ïí³ëï³Ï»ë, ϳ٠ÏëݳÝÏ³Ý³ë ¨
·áñ͹ Ï÷³Ï»ë:
Ya ß³ÕϳåÝ ¿É ϳñáÕ ¿ ÏÇñ³éí»É ݳ¨ ³ÛÉ ß³ÕϳåÝ»ñÇ Ñ»ï: Ya senin
evlenirim, ya da kendimi öldürürüm. /γ٠ù»½ ϳÙáõëݳóÝ»Ù, ϳ٠ÇÝÓ Ïëå³Ý»Ù: Ya
bugün benimle gelirsin ya da ömür boyu burada kalırsın. / γ٠³Ûëûñ ÇÝÓ Ñ»ï Ï·³ë, ϳÙ
¿É áÕç ÏÛ³ÝùáõÙ ³Ûëï»Õ ÏÙݳë:
85
Ya da ß³ÕϳåÇ ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ É»½íáõÙ ³Ùñ³·ñí³Í »Ý
áñå»ë ϳÛáõÝ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ: úñÇݳϪ Ya bu deveyi gütmeli, ya da diyaradan
gitmeli. γ٠³Ûë áõÕïÁ åÇïÇ ùß»Ýù, ϳ٠»ñÏñÇó åÇïÇ ·Ý³Ýù:
²ÛëåÇëáí, ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý ·á۳ϳÝ, ³Í³Ï³Ý, ٳϵ³Û, Ãí³Ï³Ý, ß³Õϳå, »Õ³Ý³Ï³íáñáÕ µ³é ËáëùÇ Ù³ë»ñ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ£ γ½ÙáõÃÛ³Ùµ ÉÇÝáõÙ »Ýª ³éÝã³ÏÇó (eşsesli),
ÑáÙ³ÝÇß (eşanlamlı), ѳϳÝÇß (zıt anlamlı): гñ³Ïó³Ï³Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³é»ñÇ Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝ »Ý Ù»Ï µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëïáí, áñáÝó µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ
ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ³Ýç³ï³µ³ñª Çñ³ñÇó µ³Å³Ýí»Éáí ³ñï³ë³Ý³Ï³Ý ½·³ÉÇ
¹³¹³ñáí ¨ å³Ñå³Ý»Éáí Çñ»Ýó Ó¨³Ï³Ý ³ÝϳËáõÃÛáõÝÁ£ ¶ñ³íáñ ËáëùáõÙ áõÝ»Ý
µ³Õ³¹ñÇã µ³é»ñÇ ·ñáõÃÛ³Ý Ï³Ù ³Ýç³ï, ϳ٠¿É ÙdzóÙ³Ý ·ÍÇÏáí Ó¨»ñÁ: ²Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ѳٳñíáõÙ »Ý µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³ÑÇÝ ï»ë³ÏÁ: ¸ñ³Ýù
ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÇÝùÝáõñáõÛÝ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ »Ý, áñáÝù å³Ñå³Ý»Éáí Çñ»Ýó
ÇÙ³ëïÝ»ñÁª »ñµ»ÙÝ Ó»éù »Ý µ»ñáõÙ µáÉáñáíÇÝ ³ÛÉ ÇÙ³ëïÝ»ñ: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
Ù»Í
Ù³ëÝ
áõÝÇ
í»ñ³ó³ñÏí³Í
ÇÙ³ëï,
Ç
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ
¹ñ³Ýù
ϳ½ÙáÕ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñǪ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÝ ³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ, ³ÛëÇÝùݪ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ
ëï³ÝáõÙ ¿ ÷á˳µ»ñ³Ï³Ý ϳ٠³Ûɳµ³Ý³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõݪ Ñ³×³Ë í»ñ³Íí»Éáí
¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ ÙdzíáñÇ£
²Ýí³Ý³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨ë ϳñáÕ »Ý ϳ½Ùí»É µáÉáñ ËáëùÇ Ù³ë»ñÇó:
ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ß³ï µÝáñáß »Ý µáÉáñ É»½áõÝ»ñÇÝ, µ³Ûó ³ÛÝï»Õ, áñï»Õ ¹ñ³Ýù áõÝ»Ý
³é³í»É µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ¨ áã û ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ, å³Ï³ë ϳñ¨áñ
»Ý ¹ÇïíáõÙ ¨ ѳٳÏáÕÙ³ÝÇáñ»Ý áõëáõÙݳëÇñí³Í ã»Ý: ºí áñå»ë ¹ñ³ ѻ勉Ýù áõ
³ñ¹ÛáõÝù, É»½í³µ³ÝÝ»ñÇ ÷³ëï³ñÏٳٵ, ·á۳ϳÝÝ»ñÇ, ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇ, ٳϵ³ÛÝ»ñÇ ¨ ÙÛáõë ËáëùÇ Ù³ë»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ ϳ½ÙíáÕ ÝÙ³Ý ÏñÏݳíáñ ѳñ³¹ÇñÝ»ñÁ
µ³é³å³ß³ñ³ÛÇÝ ³ñÅ»ù ãáõÝ»Ý: Ò»éù µ»ñ»Éáí ½³Ý³½³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñ ¨ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ
Ýñµ»ñ³Ý·Ý»ñª ¹ñ³Ýù ëï³ÝáõÙ »Ý ³Í³Ï³Ý³Ï³Ý ϳ٠ٳϵ³Û³Ï³Ý ÏÇñ³éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ÉÇÝáõÙ »Ý ϳå³Ïó³Ï³Ý,
ѳñ³Ïó³Ï³Ý, ϳå³Ï³Ý ¨ ß³Õϳå³Ï³Ý: ³) γå³Ïó³Ï³ÝÝ»ñÇ Ï³Õ³å³ñ³Ó¨»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý áõÕճϳÝ, ë»é³Ï³Ý, µ³ó³é³Ï³Ý, ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíÝ»ñÇ ¨ å³ïϳݻÉÇáõÃÛ³Ý »ññáñ¹ ¹»ÙùÇ »½³ÏÇ ÃíÇ ³Í³ÝóÇ, µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý, ÇÝãå»ë ݳ¨
Ñá·Ý³Ïdzϻñï Ù³ëÝÇÏÝ»ñÇ ÙÇçáóáí: ²Ûë µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ Ó¨áõÛÃÝ»ñ ϳñáÕ »Ý
ëï³Ý³É ¨° »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ, ¨° ϳ٠¹ñ³ÝóÇó ÙdzÛÝ Ù»ÏÁ: µ) гñ³Ïó³Ï³Ý
³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý ³éÝã³ÏÇó, ÑáÙ³ÝÇß ¨ ѳϳÝÇß µ³é»ñÇ ¨ áã ÇÙ³ëï³ÏÇñ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñÇ ÙÇçáóáí: ·) Þ³ÕϳåÝ»ñÇ ¨ ϳå»ñÇ ÙÇçáóáí Ï»ñïí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
86
ÑÇÙݳϳÝáõ٠ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë da, ve, ama ß³ÕϳåÝ»ñÇ, be ݳ˹ÇñÇ, oğlu, üstüne,
bir, gibi ϳå³Ï³Ý µ³é»ñÇ, mi ѳñó³Ï³Ý Ù³ëÝÇÏÇ ÙÇçáóáí: ²Ýí³Ý³Ï³Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ù»Í Ç Ù³ë³Ùµ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý Ñá·Ý³ÏÇ
ÇÙ³ëï, ¨ ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É, áñ ѳٳñÅ»ù Ó¨»ñ »Ý Ñá·Ý³ÏÇ ÃíÇ Ï³ñ·ÇÝ, ¨ ³Ûë
¹»åùáõÙ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÃÛ³Ý Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ÙÇçáóÇÝ ÉdzñÅ»ù ÷á˳ñÇÝáõÙ
¿ µ³é³ÛÇÝÁ:
87
¶ÈàôÊ âàððàð¸
IJزܲβÎÆò ÂàôðøºðºÜÆ ´²Ú²Î²Ü ÎðÎܲìàðܺðÀ ºì ´²Ú²Î²Ü
вð²¸ð²Î²Ü ´²ð¸àôÂÚàôÜܺðÀ
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ß³ï Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, áñáÝù Ù»Í ³ñÅ»ù »Ý Ý»ñϳ۳óÝáõ٠û° µ³é³Ï³Ý - µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ¨ û° ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý-á×³Ï³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó: ´³Û³Ï³ÝÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ
¨ë ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ï³ñ³Ýç³ïí³Í ã»Ý: ´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ù»Ï µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ µ³é»ñÇ Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝ »Ý ¨ µ³Û³Ï³½Ù³Ï³Ý ÇÝùݳïÇåáõÃÛáõÝ Ý»ñϳ۳óÝáÕ µ³é³ËáõÙµ:
Âáõñù»ñ»ÝÇ µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ ³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É
»Ý ݳ¨ éáõë É»½í³µ³ÝÝ»ñÁª ï³Éáí Çñ»Ýó ¹³ë³Ï³ñ·áõÙÝ»ñÁ 224: úñÇݳϪ éáõë É»½í³µ³Ý è. ²·³ÝÇÝÁ Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³ë³Ï³ñ·»É ¿ Áëï ³ñï³ùÇÝ
ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý՝ ï³Éáí ¹ñ³Ýó ÝáõÛÝ³Ï³Ý (òîæäåñòâåííûé ïîâòîð) ¨ áã ÝáõÛÝ³Ï³Ý (íå-
òîæäåñòâåííûé ïîâòîð) ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñ (ÏñÏݳíáñ) ³Ýí³ÝáõÙÁ225: ÜáõÛÝ³Ï³Ý ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ »½ñáí è. ²·³ÝÇÝÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¿ Ñ»Ýó µ³Û³Ï³Ý Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, ³ÝÝß³Ý ù³Ý³Ïáí ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ï»ë³ÏÝ»ñÁ, ÇëÏ áã ÝáõÛÝ³Ï³Ý Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ
¹³ë³Ï³ñ·»ÉÇë É»½í³µ³ÝÝ ³Ý¹ñ³¹³éÝáõÙ ¿ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ³Ýí³Ý³Ï³ÝÝ»ñÇÝ: ê³Ï³ÛÝ ÝÙ³Ý ¹³ë³Ï³ñ·áõÙÁ ÉdzñÅ»ù ã¿ ¨ ûñ¨ë ûñÇ ¿, ù³ÝÇ áñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ
¹³ë³Ï³ñ·í»É »Ý Áëï ³ñï³ùÇÝ ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý:
´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁª ÑÇÙݳϳÝáõÙ í»ñçÇÝÁ,
ϳ٠µáÉáñÁ µ³Û»ñ »Ý, ûñÇݳϪ bıkmak usanmak (µ³Û+µ³Û) / ½½í»É - Ñá·Ý»É, bitmek
tükenmek (µ³Û+µ³Û) / ëå³éí»É- í»ñç³Ý³É, çalışmak çabalamak (µ³Û+µ³Û) / ³ß˳ï»É-
ã³ñã³ñí»É, etmek eylemek (µ³Û+µ³Û) / ·áñÍ»É-·áñͳñÏ»É, yalvarmak yakarmak
(µ³Û+µ³Û) /Ëݹñ»É- ³Õ³ã»É å³Õ³ï»É, banyo yapmak (·áÛ.+ µ³Û) / ÉáճݳÉ, söz etmek
(·áÛ.+µ³Û) / Ëáë»É, å³ïÙ»É, ½ñáõó»É, dans etmek (·áÛ+µ³Û) /å³ñ»É, memnun olmak
(³Í.+µ³Û) /·áÑ ÉÇÝ»É, can can etmek (·áÛ.+µ³Û) /ëÇñ³ÉÇñáõÃÛáõÝ óáõó³µ»ñ»É ¨ ³ÛÉÝ:
224
Àãàíèí Ð., Ïîâòîðû è îäíîðîäíûå ñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, 1959. Êîíîíîâ
À.Í., Ãðàììàòèêà ñîâðåìåííîãî òóðåöêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, Ìîñêâà, 1956. Çàðèïîâà À.Ì.,
Ðåäóïëèêàöèÿ â àíãëèéñêîì è òóðåöêîì ÿçûêàõ, Âåñòíèê ×åëÿáèíñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî
óíèâåðñèòåòà, Фèëîëîãèÿ, Иñêóñòâîâåäåíèå, ¨13 (91), 2007, ñ. 28.
225
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 23:
88
´áí³Ý¹³Ï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ÝÙ³Ý µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý Ù»Ï µ³é³ÛÇÝ
ÇÙ³ëï: ²Ûë ϳéáõÛóÝ»ñÁ áñå»ë ϳÝáÝ ³Ýó»É »Ý µ³é³å³ß³ñÇ Ï³ÛáõÝ ýáݹ ¨
÷á˳µ»ñ³Ï³Ý ÇÙ³ëï³íáñáõÙÝ»ñáí ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ ·áñͳéáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý226:
´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ»Ýó Ñ»ñÃÇÝ ÉÇÝáõÙ »Ý ѳñ³¹ñ³íáñ
¨ ½áõ-
·áñ¹³Ï³Ý (½áõ·³µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳ٠½áõ·³¹ñ³Ï³Ý µ³Û»ñ): гñ³¹ñ³íáñ µ³Û»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ ÙdzÛÝ Ù»Ï µ³Õ³¹ñÇãÝ ¿ µ³Û: гñ³¹ñ³íáñ µ³Û»ñÁ
ϳ½Ùí³Í »Ý ѳñ³¹ñÇó, ³ÛëÇÝùݪ áã µ³Û³Ï³Ý Ù³ëÇóª ѳñ³¹Çñ + µ³Û³Ï³Ý µ³Õ³¹ñÇã ϳճå³ñáí, »ñÏϳ½Ù »Ýª ѳñ³¹Çñ ¨ ѳñ³¹ñÛ³É: гñ³¹ÇñÁ ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ·á۳ϳÝ, ³Í³Ï³Ý, ¹»ñ³ÝáõÝ, ٳϵ³Û ¨ ³ÛÉÝ, dans etmek /å³ñ»É (dans / å³ñ, etmek /³Ý»É), söz etmek / Ëáë»É, å³ïÙ»É (söz / Ëáëù, etmek / ³Ý»É), banyo yapmak (banyo /
Éá·³Ýù, yapmak /³Ý»É), memnun olmak (memnun / ·áÑ, olmak / ÉÇÝ»É): гñ³¹ñÛ³ÉÁ (µ³Û³Ï³Ý µ³Õ³¹ñÇãÁ) å³ÛٳݳíáñáõÙ ¿ ËáëùÇ Ù³ë³ÛÇÝ ÇÙ³ëïÁ, ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÇÙ³ëï³íáñáõÙÝ»ñÁ: гñ³¹ñÛ³ÉÁ, áñ ÏñÏݳíáñÇ µ³Û³Ï³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ ¿, µ³é³µ³ñ¹»ÉÇë ËáݳñÑíáõÙ ¿227: Æ ¹»å, ÇÝãå»ë ¨ ѳۻñ»ÝáõÙ, µ³ñ¹áõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ
ϳåí³Í »Ý ëïáñ³¹³ë³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛ³Ùµ:228
¼áõ·³¹ñ³Ï³Ý µ³Û»ñÁ ¹ñë¨áñíáõÙ »Ý »ñÏáõ µ³Û³Ï³Ý µ³Õ³¹ñÇãáí, áñáÝóÇó
Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ å³Ñå³ÝáõÙ ¿ ѳñ³µ»ñ³Ï³Ýáñ»Ý ³ÝÏ³Ë ³ñï³ë³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨
ÇÝùÝáõñáõÛÝ µ³é³ß»ßïÁ: ´áí³Ý¹³Ï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ³éϳ ¿ Ù»Ï ÁݹѳÝáõñ ³ÙµáÕç³Ï³Ý ÇÙ³ëï: ¶ñ³íáñ ËáëùáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ·ñíáõÙ »Ý ³é³ÝÓÇÝ, ³Ýç³ï՝ Ç
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ñ³Û»ñ»ÝÇ, áñï»Õ ëñ³Ýù áñå»ë ϳÝáÝ ·ñíáõÙ »Ý ·ÍÇÏáí, ë³Ï³ÛÝ
ÉÇÝáõÙ »Ý ݳ¨ µ³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñ: ´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ å»ïù ¿ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³éÝãáõÃÛáõÝ
áõÝ»Ý³Ý ÙÇÙÛ³Ýó Ñ»ï: Î³Ý ³ÛÝåÇëÇ µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ ¿É ϳñáÕ »Ý ËáݳñÑí»Éª û ÙÇÙÛ³ÝóÇó ³ÝϳË, ï³ñµ»ñ ¨ û° ÙǨÝáõÛÝ
ųٳݳϳӨ»ñáí: ´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ »Ý Áëï ³Ý¹»Ù ¨ ¹ÇÙ³íáñ
Ó¨»ñÇ: ²Ýáñáß ¹»ñµ³ÛÇ Ó¨»ñÁ ÑáÉáííáõÙ »Ý »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãáí, »ñµ»Ùݪ ÙdzÛÝ
»ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ: êáíáñ³µ³ñ ϳ½ÙíáõÙ »Ý ÑáÙ³ÝÇß, Ù»ñÓÇÙ³ëï µ³Û»ñÇ Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùµ: úñÇݳϪ yemek içmek / áõï»É - ËÙ»É, durmak dinlemek / Ï³Ý·Ý»É -
ѳݷëï³Ý³É, çıkıp gitmek / ¹áõñë ·³É - ·Ý³É, kırıp dökmek /ç³ñ¹»É - ó÷»É, ölçup
biçmek / ã³÷»É - Ó¨»É ¨ ³ÛÉÝ: òáõÛó »Ý ï³ÉÇë ÙÇÙÛ³Ýó ½áõ·áñ¹íáÕ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙdzëÝáõÃÛáõÝ, ǵñ¨ ÙdzëÝ³Ï³Ý åñáó»ë ųٳݳϳÛÇÝ ÝáõÛÝ åɳÝáõÙ
226
Kocaman A., Özgül Yayınları Eğitim ve Öğretimde Kitaplar, Dizisi 2, İstanbul, 1992, s. 23.
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 368:
228
γñ³å»ïÛ³Ý ²., ì»ñÉáõÍ³Ï³Ý ÏñÏݳíáñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ųٳݳϳÏÇó ѳۻñ»ÝáõÙ,
ä³ïÙ³-µ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë 2, ºñ¨³Ý ². Ñ., 2005, ¿ç 263-276:
89
227
Çñ³Ï³Ý³óíáÕ229 :
êáõÛÝ ·ÉËáõÙ ÷áñÓ ¿ ³ñí»É Ý»ñϳ۳óÝ»Éáõ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ ³é³í»É Ñ»ï³ùñùñ³Ï³Ý µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ¹ñ³Ýó ϳ½ÙÙ³Ý
³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ϳճå³ñ³Ó¨»ñÁª ѳۻñ»Ý ѳٳñÅ»ùÝ»ñáí£
²é³ÝÓݳÏÇ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ »Ý Ý»ñϳ۳óÝáõ٠ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ
½áõ·³¹ñ³Ï³Ý µ³Û»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ՝ ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ, ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí: Âáõñù»ñ»ÝáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý µ³Û³Ï³Ý
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Í³ÃÇí ϳճå³ñ³Ó¨»ñ: ´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý ÇÝãå»ë µ³ÛÇ ³Ýáñáß, ¹ÇÙ³íáñ, ³ÛÝå»ë ¿É ËáݳñÑí³Í
Ó¨»ñÇó£ ´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ ϳñáÕ ¿ ѳݹ»ë ·³É ÇÝùÝáõñáõÛÝ Ï³Ù Ï³å³Ïóí³Í ÉÇÝÇ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ß³ÕϳåÝ»ñáí, ëå³ë³ñÏáõ µ³é»ñáí, ½³Ý³½³Ý ³Í³ÝóÝ»ñáí, Ý»ñ¹Çñ Ù³ëÝÇÏÝ»ñáí: öáñÓ»Ýù Ù³Ýñ³Ù³ëÝ Ý»ñϳ۳óÝ»É ëñ³ÝóÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁª ëïáñ¨ ï³Éáí ¹ñ³Ýó ѳۻñ»Ý ѳٳñÅ»ùÝ»ñÁ:
1. ²Í³ÝóÝ»ñÇ ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ
³. ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ µ³Û³Ï³Ý µ³Õ³¹ñáõÃÛ³Ý ÙÇ ï»ë³Ï ¿, »ñµ
µ³ÛÇ ³Ý¹»Ù Ó¨ÇÝ (mak, mek) ÏóíáõÙ ¿ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý -li ³Í³ÝóÁ£ ²Ûë ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ³Í³Ï³Ý³Ï³Ý ÇÙ³ëï: -li ³Í³ÝóÁ, Ïóí»Éáí ·á۳ϳÝÝ»ñÇÝ,
ϳ½ÙáõÙ ¿ ·á۳ϳÝÝ»ñ ¨ ³Í³Ï³ÝÝ»ñ, áñáÝù ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ýª áõÝ»óáÕ, ûÅïí³Í,
µÝáõó·ñáÕ, µÝ³ÏíáÕ, ͳ·áõÙ áõÝ»óáÕ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ230£ úñÇݳϪağlamaklı ağlamaklı
/ɳó³Ïáõٳͣ Ağlamaklı ağlamaklı sesi gelmeye başladı./Ø»½ ¿ñ ѳëÝáõÙ Ýñ³ ɳó³Ïáõ-
Ù³Í Ó³ÛÝÁ:
µ. àõß³¹ñáõÃÛ³Ý »Ý ³ñųÝÇ Ý³¨ -imsi µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Í³Ýó ëï³ó³Í
¹»ñµ³Ûáí ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ÏñÏݳíáñ áñáßÇãÝ»ñÁ: ÎñÏݳíáñ ³Ûë Ó¨Á ѳ½í³¹»å ¿
ѳݹÇåáõÙ£ ²ÛÝ ·ñ³Ýóí³Í ã¿ Ãáõñù³Ï³Ý ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç 231: àñå»ë ϳÝáݪ ³Ûë
³Í³ÝóÝ ³é³í»É µÝáñáß ¿ ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇÝ ¨ ·á۳ϳÝÝ»ñÇÝ: ê³Ï³ÛÝ ÏÇñ³éíáõÙ ¿
ݳ¨ µ³Û»ñÇ Ñ»ï: Makina gibi, ağlayımsı ağlayımsı, deyin ağalar, ne günahım var benim. / ²-
ϳٳÛÇó Ù»ù»Ý³Û³µ³ñ ɳó»Éáí ËݹñáõÙ ¿ñ å³ñáÝÝ»ñÇÝ ³ë»É, û áñÝ Çñ Ù»ÕùÁ:
·. ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ß³ï Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ ½³Ý³½³Ý ¹»ñµ³ÛÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñ ϳճå³ñ³Ó¨»ñÁ: ²Ûëå»ë՝-(y) a ¹»ñµ³ÛÁ, áñÁ
229
ä»ïñáëÛ³Ý Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 370:
ê³ý³ñÛ³Ý ²É., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Ýßí. ³ßË., ¿ç 27:
231
Êîíîíîâ À., Ýßí.³ßË., ¿ç. 247-248:
90
230
ëáíáñ³µ³ñ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý Ó¨Ç å³ñ³·³, ÏÇñ³éíáõÙ ¿ µ³ó³é³å»ë ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ï»ëùáí232: ØÇ ù³ÝÇ µ³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñÇó µ³óÇ՝
³ÛÝ ³ÛÉ Ï»ñå ѳݹ»ë ãÇ ·³ÉÇë233: ´³ó³éáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ųٻñÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙÁ,
³Ýó / geçe (geçemek) ¨ å³Ï³ë / kala (kalmak) µ³é»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ »Ý ¹»ñµ³ÛÝ»ñÇ
ÙÇçáóáí, ¨ áõñÇßÇ áõÕÕ³ÏÇ ËáëùÇ ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï ³ë»É / diye (demek)
¹»ñµ³ÛÁ: ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ -(y) a ³Í³Ýóáí ϳ½Ùí³Í ¹»ñµ³Ûáí, ³é³Ýó
µ³ó³éáõÃÛ³Ý, ÏñÏݳíáñÝ»ñ »Ý ϳ½ÙíáõÙ µáÉáñ µ³Û»ñÇó: úñÇݳϪ՝ eksile eksile / ų-
ٳݳÏÇ ÁÝóóùáõÙ ¹³Ý¹³Õáñ»Ý å³Ï³ë»É:
Gümrük kapılarına dayanmış gündelik hayat
Eksile eksile kaybolan varoluş.
²éûñÛ³ ÏÛ³ÝùÁ, áñÁ ѳë»É ¿ Ù³ùë³ï³Ý ¹éÝ»ñÇÝ,
γٳó- ϳٳó ³Ý¿³ÝáõÙ ¿ñ:
Döndüre döndüre /åïïí»Éáí ãáñë ÏáÕÙÁ É³í ½ÝÝ»É: Keyfince gir, döndüre döndüre
beğen, pahasını kesiş kavra halvete sok./ àõ½³Íǹ ã³÷ ÙïÇñ, ãáñë ÏáÕÙ¹ ɳí áõëáõÙݳëÇñÇñ ¨ ѳí³ÝÇñ, ·ÝÇ Ù³ëÇÝ å³ÛٳݳíáñíÇñ, ³ñÅ»ùÁ ÙïùáõÙ¹ å³ÑÇñ: Düşüne
düşüne / Ùï³Í»Éáí - Ùï³Í»Éáí: Anlaşılır şey değil böyle geleceği düşüne düşüne. / ÜÙ³Ý
³å³·³Ý ³Û¹å»ë Ùï³Í»Éáí ѳëÏ³Ý³É Ñݳñ³íáñ ã¿:
¹. Âáõñù»ñ»Ýáõ٠ɳÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý -(y) ip ³Í³Ýó áõÝ»óáÕ ¹»ñµ³Ûáí
ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ234: ÆÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³éáõÙáí ³Ûë ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳñáÕ
»Ý ϳ½Ùí»É Ù»ñÓÇÙ³ëï ¨ ÝáõÛݳñÙ³ï µ³é»ñÇó235:
1) ´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó »ñÏáõëÝ ¿É ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É -(y) ip-áí ϳ½Ùí³Í ¹»ñµ³Ûáí, ë³ Ã»ñ¨ë ³Ù»Ý³ï³ñ³Íí³Í ï³ñµ»ñ³ÏÝ ¿՝ boyanıp boyanıp/ Ý»ñÏí»Éáí –
Ý»ñÏí»Éáí: Boyanıp boyanıp yeryüzüne çıkıyorduk derinlerden./Ü»ñÏí»Éáí-Ý»ñÏí»Éáí
¹áõñë »Ï³Ýù Ëáñù»ñÇó: Bakıp bakıp / ݳۻÉáí – ݳۻÉáí: Bakıp bakıp ağladılar sesizce. /
ܳۻÉáí - ݳۻÉáí ³ÝÓ³ÛÝ É³ÉÇë ¿ÇÝ:
2) ´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ՝ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ³é³çÇÝÁ, ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë -(y) ip
¹»ñµ³Ûáí, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Á՝ µ³ÛÇ ËáݳñÑí³Í Ó¨»ñáí: úñÇݳÏ՝ ağlaşıp meleşmek /
ó³íáí ¨ ÏëÏÇÍáí Ëáë»É ¹Åµ³Ëï ׳ϳﳷñÇ Ù³ëÇÝ: Yalova depreminde ağlaşıp
meleşen insanları gördükçe içim parçalandı (Ëáë³Ïó.). /Ú³Éáí³ÛÇ »ñÏñ³ß³ñÅÇó Ñ»ïá
¹Åµ³Ëï Ù³ñ¹Ï³Ýó ï»ëÝ»Éáí Ý»ñëë Ïïáñ - Ïïáñ ¿ñ ÉÇÝáõÙ: Ağlayıp sızlamak /
232
Eker S., Çağdaş Türk Dili, Ankara, Grafik Yayınları, 2002, s. 288.
Щека Ю., Интенсивный курс турецкого языка, Москва, Восток-Запад, 2008, с. 269-270.
234
Êîíîíîâ À., Ýßí.³ßË., ¿ç 974-975.
235
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 24:
91
233
ɳó»Éáí µáÕáù»É: Işığı o dürzünün sarayından kaçıran yüğüt gayanın başında yıllarca yattı.
Dişini sıktı, heç ağlayıp sızlamadı (Fakir Baykurt, Onuncu Köy, s.171). / ²Û¹ ³ÝåÇï³ÝÇ
å³É³ïÇó ÉáõÛëÁ ÷³Ëóñ³Í Ñ»ñáëÁ ï³ñÇÝ»ñáí å³éÏ»ó ųÛéÇ Ï³ï³ñÇÝ:
¸ÇÙ³ó³í ¨ áã ÙÇ ³Ý·³Ù ãµáÕáù»ó:
Ð³×³Ë ÙǨÝáõÛÝ µ³Û»ñÁ ï³ñµ»ñ ¹»ñµ³ÛÝ»ñáí ·áñͳÍí»ÉÇë ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ
»Ý ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ½·³ÉÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ: úñÇݳϪ düşmek kalkmak µ³Û»ñÁ -(y) a/e
¹»ñµ³ÛÇ ÏóÙ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ áõÝ»ÝáõÙ »Ý düşe kalka gitmek / ÁÝÏÝ»É - í»ñ ϻݳÉáí,
ѳ½Çíѳ½, áïù»ñÁ ù³ñß ï³Éáí ÇÙ³ëïÝ»ñÁ, ÇëÏ ³ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ ³é³çÇÝ
µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë -(y)ıp ¹»ñµ³Ûáí, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ó³Ýϳó³Í ËáݳñÑáõÙáí düşüp kalkmak ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ile Ñ»ï¹Çñáí ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ÙdzëÇÝ ³åñ»É
ÇÙ³ëïÁ: Ø»Ï ³ÛÉ ÇÙ³ëïáí Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ûñ»ÝùÇÝ ¨ ³í³Ý¹áõÛÃÇÝ ³ÝѳñÇñ Ó¨áí
Ù»ÏÇ Ñ»ï ѳñ³µ»ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ÙïÝ»É: Düşüp kalktığı kadınlarla mesajlaşıyor (Güneş
gazetesi, s.4, 21.04.2004): / ²Ýµ³ñá ϳݳÝó Ñ»ï ݳٳϳ·ñ³Ï³Ý ϳåÇ Ù»ç ¿ñ: ²Ûë
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁª Áݹ³ñÓ³Ï Ý»ñϳ Å³Ù³Ý³Ï³Ó¨Ç ÅËï³Ï³Ý ¹»ñµ³Ûáí ËáݳñÑí³Í, Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ³ÝëË³É³Ï³Ý ¨ ³Ý÷á÷áË, Ùßï³Ï³Ý, ѳñ³ï¨: úñÇݳϪ
Düşmez kalkmaz bir Allah (Oktay Rifat, Bir Kadının Penceresinden s.70): / ²ÝëË³É³Ï³Ý ¿
ÙdzÛÝ ²ëïí³Í: Ø»Ï ³ÛÉ Ñ»ï³ùñùñÇñ ûñÇÝ³Ï ¿ alıp vermek (µéó. ï³É-í»ñóÝ»É) ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ á·¨áñí³Í ÉÇÝ»É236, ÇëÏ ÙǨÝáõÛÝ µ³Û»ñÁ, ë³Ï³ÛÝ
»ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÝ ³Ýϳñ»ÉÇáõÃÛ³Ý ³ëå»Ïïáí ¹ñí³Í alıp verememek-Ý áõÝÇ ³Ý-
ѳٳӳÛÝáõÃÛáõÝ, ³ÝѳßïáõÃÛáõÝ, ³ÝѳݹáõñÅáճϳÝáõÃÛáõÝ ÇÙ³ëïÁ: úñÇݳϪ
Sezai ile hiçbir alıp veremediğimiz olamaz, dedi (Sabah gazetesi, Fatih Doğan, 21.02.2004). /
ܳ ³ë³ó, áñ 껽³ÛÇ Ñ»ï áã ÙÇ ³ÝѳٳӳÛÝáõÃÛáõÝ ÉÇÝ»É ãÇ Ï³ñáÕ:
3) ºñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ³Ýáñáß ¹»ñµ³Û ϳ٠µ³Û³Ýáõݪ olup pişmek / olup pişmesi / (µéó.¹³éݳÉ, »÷í»É) ѳëáõݳݳÉ, ·Çï³Ïó³Ï³Ý ٳϳñ¹³ÏÇ
·³É: İnsanların olup pişmesi öyle kısa zamanda gerçekleşecek bir iş değil. / سñ¹ÇÏ ³Û¹ù³Ý
ϳñ× Å³Ù³Ý³ÏáõÙ ã»Ý ѳëáõݳÝáõÙ (Ëáë³Ïó.): Sararıp solmak / ·áõÛÝÁ ·ó»É,
»ñϳñ³ï¨ ÑÇí³Ý¹áõÃÛ³Ý Ñ»ï¨³Ýùáí ¹»ÕÝ»É: Ne çare ki koskoca deikanlı kız çocukları
gibi gizli gizli ağlamaktan ve her gün bir parça daha sararıp solmaktan başka bir şey yapamıyordu (Reşat Nuri Güntekin, Yaprak Dökümü, s.57). / ÆÝã û·áõï, áñ ³Û¹ Ñëϳ »ñÇï³ë³ñ-
¹Á ³ÕçÇÏ »ñ»Ë³ÛÇ ÝÙ³Ý ·³ÕïÝÇ É³ó»Éáõó ¨ ³Ù»Ý ûñ ³í»ÉÇ áõ ³í»ÉÇ ¹³ÉϳݳÉáõó
µ³óǪ áãÇÝã ³Ý»É ã¿ñ ϳñáÕ³ÝáõÙ: Olup olmadığı / ÉÇÝ»É ãÉÇÝ»ÉÁ, »Õ³Í ã»Õ³ÍÁ: Danta
ve Milton kadar saldırgan olup olmadığı tartışması hep ortadır (Kitaplık Dergisi, S.68, 2004,
s.65): / øÝݳñÏíáõÙ ¿ñ Ýñ³ ¸³Ýï³ ¨ ØÇÉïáÝÇ ã³÷ ³·ñ»ëÇí ÉÇÝ»É ãÉÇÝ»Éáõ ѳñóÁ:
236
Áàñêàêîâ Í., Òóðåöêî-ðóññêèé ñëîâàðü, ñ. 49.
92
Kesmek kıymak / ¹³Ý³Ïáí ϳ٠³ÛÉ ÝٳݳïÇå Çñ»ñáí Ù³ë»ñÇ µ³Å³Ý»É, Ïïñ³ï»É,
Ïïáñ – Ïïáñ ³Ý»É, ÙáñûÉ: Bugün beş ortak kestiğimiz danadan payımıza düşeni kesmek
kıymakla uğraştık. /²Ûëûñ áÕç ûñÁ ÑÇÝ· ·áñÍÁÝÏ»ñ Ù»ñ ÙáñÃ³Í ÑáñÃÇó µ³ÅÇÝ Ñ³ë³ÍÁ
Ù³ëݳï»Éáí ¿ÇÝ ½µ³Õí³Í:
4) ²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë -(y) ıp ¹»ñµ³Ûáí, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ÝáõÛÝ
µ³ÛÝ ¿ª Ù»ñÓÇÙ³ëï ϳ٠ÑáÙ³ÝÇß, ÷á˳¹³ñÓ - ѳٳï»Õ ë»éáí (işteş çatı), áñÇÝ ³í»É³ÝáõÙ ¿ ݳ¨ å³ï׳é³Ï³Ý ë»éÁ (entirgen çatı)237: ²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ å³ñï³¹Çñ
ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë Ý»ñ·áñÍ³Ï³Ý ë»éáíª Bahsi dönüp dolaştırıp gene ona getiriyorum (Y.K.
Yab. s.56). / Â»Ù³Ý ³ÝÁݹѳï åïï»Éáíª »ë ÏñÏÇÝ í»ñ³¹³éÝáõÙ »Ý Ýñ³Ý: Sorup soruşturmak / ɳí ѳñó³ùÝÝ»É: Savcısı gelir buraya, jandarması gelir ve sorup soruştururlar
her şeyi./¸³ï³Ë³½Ý ¿ñ »Ï»É ³Ûëï»Õ, áëïÇϳÝáõÃÛáõÝÁ, Ù³Ýñ³Ù³ëÝ Ñ³ñó³ùÝÝ»-
óÇÝ: Bulup buluşturmak / ³Ù»Ý ç³Ýù ·áñͳ¹ñ»É, áñ ·ïÝíÇ, ï³ÏÝáõíñ³ ³Ý»É,
åñåï»É: Takıp takıştırıp gezip tozacağına eve kapanıyordu (Hasan Ali Toptaş, Kayıp Hayaller
Kitabı,s.17)./²Ù»Ý ûñ å×Ýí»Éáõ ¨ ½µáë³ÝùÇ ¹áõñë ·³Éáõ ÷á˳ñ»Ý ݳ ÙÝáõÙ ¿ñ ï³ÝÁ
÷³Ïí³Í:
5) Ðݳñ³íáñ ¿ ݳ¨, áñ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ·³ -(y) ip ³Í³Ýóáí
ϳ½Ùí³Í ¹»ñµ³Ûáí, ûñÇݳϪ Kaylan kayıp / ³ÙµáÕçáíÇÝ áãÝã³óÝ»É, ³íÇñ»É:
Tanınmaz olmuş tarlalar, otun imi timi kalmamış kaylan kayıp olmuş. ( Fakir Baykurt,
Köygöçüren, s.491): ¸³ßï»ñÁ ¹³ñÓ»É ¿ÇÝ ³Ý׳ݳã»ÉÇ, ËáïÇ-ÙáïÇ Ñ»ïùÝ ³Ý·³Ù ã¿ñ
Ùݳó»É, ³Ù»Ý ÇÝã ³íÇñí³Í ¿ñ:
Üß»Ýù, áñ -(y) a/e ¨ -(y) ip-³Í³Ýóáí ϳ½Ùí³Í ¹»ñµ³ÛÝ»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ ½·³ÉÇáñ»Ý ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý Çñ³ñÇó: ²é³çÇÝáõÙ ÏñÏݳíáñÁ, ѳٳå³ï³ëË³Ý Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý Ù³ëÝÇÏáí, ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝ: ÆëÏ -(y) ip -áí ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõÝ»Ý ½áõï ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ£ ²Ûë Ï»ñå ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ µ³½Ù³ÏÇáõÃÛáõÝ, ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý
å³ñµ»ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ: гñÏ ¿ Ýß»É, áñ -(y ) a/e- áí ³ñï³Ñ³Ûïí³Í µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ݳ¨ ϳ½Ùí»É ÑáÙ³ÝÇß, ѳϳÝÇß µ³é»ñáí: -(Y) ip
¹»ñµ³Ûáí ÏñÏݳíáñÝ»ñ ϳñáÕ »Ý ϳ½Ùí»É ¨° ÇÙ³ëïáí Çñ³ñ Ùáï, ¨° ÝáõÛݳñÙ³ï
µ³é»ñÇó238: ¸»ñµ³ÛÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÃíÇÝ Ï³ñ»ÉÇ ¿ ¹³ë»É ݳ¨ -(y)
arak/ erek ¹»ñµ³Ûáí ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ï»ë³ÏÝ»ñÁ, áñáÝù ÇÙ³ëï³á×³Ï³Ý ³éáõÙáí
ÑÇÙݳϳÝáõ٠ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ »Ý -(y) ip ¨ -(y) a/e ¹»ñµ³ÛÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í
237
238
ê³ý³ñÛ³Ý ²É., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Ýßí. ³ßË., ¿ç 92-94:
Êîíîíîâ À., Ýßí.³ßË., ¿ç 969:
93
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ239: Æ ¹»å, -(y) a/e ¹»ñµ³ÛÇ ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ
ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ³é³í»É ³½¹»óÇÏ »Ý: úñÇݳÏ՝ koşa koşa geldi ϳ٠koşarak geldi /
í³½»Éáí »Ï³í Ï³Ù í³½»í³½ »Ï³í, bakına bakına gidiyordu ϳ٠bakınarak gidiyordu /
ݳۻÉáí ݳۻÉáí ·ÝáõÙ ¿ñ: гۻñ»ÝáõÙ ÇÙ³ëï³á×³Ï³Ý Ýáõñµ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ûñ¨ë ³Û¹ù³Ý ¿É ³ÏÝѳÛï ã»Ý:
6) ì»ñáÝßÛ³É ¹»ñµ³ÛÝ»ñÇÝ µÝáñáß ÇÙ³ëï³á×³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ß³ï Ñ³×³Ë ÷á˳ÝóíáõÙ »Ý µ³Û³ÑÇÙùÇ å³ñ½ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí 240 : úñÇݳϪ Dur dur / ϳݷݻÉáí: Süleyman emmi böyle dur dur ne olacak (Yaşar Kemal, İnce
Memed). Benim canım sıkılıyor./ êáõÉ»ÛÙ³Ý ù»éÇ, ³Ûëå»ë ϳݷݻÉáí - ϳݷݻÉáí DZÝã
¹áõñë Ï·³: ´³óÇ ³Û¹ »ë Ó³ÝÓñ³ÝáõÙ »Ù: Git gel / ·Ý³É - ·³É: Denizdeki dalgalar git
geller hiç bitmez buralarda (Ayşenur Yazıcı, Son 13 Gün, s.63). /ÌáíÇ ³É»ÏáÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
(µéó. ³ÉÇùÝ»ñÇ ·Ý³É - ·³ÉÁ ) ³Ûëï»Õ »ñµ»ù ã»Ý ¹³¹³ñáõÙ:
Àëï ¿áõÃÛ³Ý Ñ³Û»ñ»ÝáõÙ ³Ûë ϳéáõÛóÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÙ »Ý µ³ÛÇ
³Ýáñáß ¹»ñµ³ÛÇ ·áñÍÇ³Ï³Ý ÑáÉáí³Ó¨Ç + áõÕÇÕ Ó¨ ϳճå³ñáí ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ:
²Ûë ¹»åùáõÙ ÏñÏÝÛ³ÉÁ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý »ñÏñáñ¹, ÇëÏ ÏñÏÝáñ¹Ý ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÝ ¿, ¨
ëñ³Ýù ÙÇÙÛ³Ýó Ñ»ï ϳåí³Í »Ý Ëݹñ³éáõÃÛ³Ùµ: ²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ »ñÏñáñ¹Ç
ÑáÉáí³Ï³Ý Éñ³óáõÙÝ ¿: ²Ûë ϳå³ÏóáõÃÛ³Ý Ù»ç ÏñÏÝáñ¹Á ÏñÏÝÛ³ÉÇ Ñ»ï ϳåí³Í ¿
å³ñ³·³Û³Ï³Ý-Éñ³ó³Ï³Ý
ѳñ³µ»ñáõÃÛ³Ùµ,

å³ñ³·³ÛÇ
ë³ëïϳϳÝ
Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ùµ241:
ä³ñ½ µ³Û³ÑÇÙùáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÇ Ù»Ï ³ÛÉ ï³ñµ»ñ³Ï ¿ ݳ¨, »ñµ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ µ³Û³ÑÇÙù ¿, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ÇÝ ³í»É³ÝáõÙ ¿ -ıştır ³Í³ÝóÁ ara araştır
/ɳí ÷ÝïñÇñ, bul buluştur / ·ïÇñ, çek çekiştir /ɳí ù³ßÇñ, ù³ßùßÇñ, çiz çiziştir / ·ÍÇñ,
·ÍÙÍÇñ, sor soruştur / ɳí ѳñó³ùÝÝÇñ, sür sürüştür / ÙÇ É³í ùßÇñ, tak takıştır / ɳí
ϳËÇñ, ver veriştir / ÙÇ É³í Ïßï³ÙµÇñ:
Ø»Ï ³ÛÉ ï³ñµ»ñ³Ï, »ñµ µ³Û³ÑÇÙùÇÝ ³í»É³ÝáõÙ ¿ -ele ³Í³ÝóÁ: úñÇݳÏ՝ bur
burala /ÙÇ É³í ˳éÝÇñ, çek çekele / ÙÇ É³í ù³ßÇñ, diz dizele / ÙÇ É³í ¹³ë³íáñÇñ, it
itele / ÙÇ É³í ÑñÇñ, kar karmala / ÙÇ É³í ˳éÝÇñ, dür dürmele / ÙÇ É³í ͳÉÇñ, sar sarala
/ÙÇ É³í ÷³Ã³ÃÇñ:
239
Akyalçın N., Türkçe İkilemeler, Ankara, Anı Yayın, 2007, s. 31.
Akyalçın N., Ýßí. ³ßË., ¿ç 36:
241
γñ³å»ïÛ³Ý ²., Ýßí. ³ßË., ¿ç 273:
94
240
7) ´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»Ï ³ÛÉ ï»ë³Ï ϳ½ÙíáõÙ ¿ -(y) an/en ³Í³Ýó
áõÝ»óáÕ »ÝÃ³Ï³Û³Ï³Ý (³Í³Ï³Ý) ¹»ñµ³Ûáí ( -an ekiyle kurulan ortaçlar )242: ²Ûë
å³ñ³·³ÛáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ³é³çÇÝÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë »ÝÃ³Ï³Û³Ï³Ý ¹»ñµ³Ûáíª (y) an/ en, ÇëÏ ÙÛáõëÁª -(y) ene ³Í³Ýóáí: úñÇݳϪ alan alana / µáÉáñ í»ñóÝáÕÝ»ñÁ, gelen
gelene / µáÉáñ ·Ý³óáÕ - »ÏáÕÝ»ñÁ, gülen gülene /µáÉáñ áõñ³Ë³óáÕÝ»ñÁ:
8) Þ³ï Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½Ùáõ٠ݳ¨ å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý óáõóÇãáí ϳ½Ùí³Í
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ: Olsa olsa / »Ã» ÉÇÝÇ, ÉÇÝÇ: Burada olsa olsa yüz kadar kitap var (Ferih Edğü,
O/Hakkaride Bir Mevsim, s.31). / ²Ûëï»Õ »Õ³Í - ã»Õ³Í ѳñÛáõñ ·Çñù ϳ: Olursa olur
Abdi Ağa olmazsa, kim olursa olur (Yaşar Kemal, İnce Memed, s. 89). / ºÃ» ²µ¹Ç ³Õ³Ý
ãÉÇÝÇ, áí ÉÇÝáõÙ ¿ ÉÇÝÇ: Ölümsek ölümsek / ѳ½Çíѳ½, Ù»éÝ»Éáí: Öyle ölümsek ölümsek
yürürsen donar kalırsın (Yaşar Kemal,Yer Demir Gök Bakır, Dağın Öte Yüzü 2,s.59). / ºÃ»
³Ûëå»ë ¹³Ý¹³Õ (Ù»éÝ»Éáí) ù³ÛÉ»ë, Ïë³éã»ë (ë³éáõÛó Ïϳå»ë): Olmazsa olmaz / ß³ï
³ÝÑñ³Å»ßï: Olmazsa olmaz maçlardan biri (H. İbrahim Ekiz, Zaman Gazetesi, 26.02.2004). /
Þ³ï ³ÝÑñ³Å»ßï ˳ջñÇó ¿ñ: Olmuşsa olmuş / ÇÝãå»ë ÉÇÝáõÙ ¿ ÉÇÝÇ, ÇÝã ·Ýáí ¿É
ÉÇÝÇ: Sonra nasıl olmuşsa olmuş, romantik çağ Batı modernizminin içine bu ateşi üflemiş.
/лïá û ÇÝãå»ë å³ï³Ñ»ó, ³ñ¨ÙïÛ³Ý Ùá¹»éÝǽÙÇ ¹³ñ³ßñç³ÝáõÙ ³Û¹ Ïñ³ÏÁ
ëÏë»ó µáñµáùí»É: Olsun olsun / ÃáÕ ÉÇÝÇ: Kitaptaki adam olsun olsun 70, en fazla 80 olabilir
(Tuba Akyol, Milliyet Gazetesi, 20.06.2005). ¶ñùáõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í Ù³ñ¹Á ÃáÕ ÉÇÝ»ñ
ÛáóݳëáõÝ ³Ù»Ý³ß³ïÁ՝ áõÃëáõÝ:
гݹÇåáõÙ »Ý ݳ¨ µ³Õ³¹ñÛ³É å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï³Ó¨»ñÇ (Koşul Bileşik
Zamanı)243 ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³½Ù³ÃÇí ûñÇݳÏÝ»ñ, µ³Ûó ³Ûë
¹»åùáõÙ ³Í³ÝóÁ ãÇ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ Çñ µáõÝ ·áñͳéáõÛÃÁ: ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ,
áñå»ë ϳÝáÝ, ѳçáñ¹áõÙ »Ý ѳñóÇÝ ¨ ³Í³Ýó ëï³ó³Í µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÙÇçáóáí
ϳ½Ùí³Í µ³ñ¹áõÃÛ³ÝÁ, ѳݹ»ë ·³Éáí áñå»ë ѳñóÇ å³ï³ë˳ݪ ÏïñáõÏ,
ÙdzÝß³Ý³Ï ¨ ³Ýï³ñ³Ïáõë»ÉÇ »ñ³Ý· ¿ å³ñáõݳÏáõÙ: úñÇݳϪ Hayvan almağa mı
geldin? Sana ne? Neye gelmişse geldim. / ÆÝã ¿ ¹áõ »Ï»É »ë ³Ý³ëáõÝ ·Ý»՞ë: ø»½ Ç՞Ýã: ÆÝãÇ
ѳٳñ, áñ å»ïù ¿, ¹ñ³ ѳٳñ ¿É »Ï»É »Ù: İstemem istemem kocaya varmayağım. Niçin ?
Niçinse niçin
(Ömer Seyfettin, Doğduğum Yer, s.25). / гϳé³Ï Ç٠ϳÙùÇ ã»Ù
³Ùáõëݳݳ (µéó. ãáõ½»Ý³Éáí-ãáõ½»Ý³Éáí ã»Ù ³Ùáõëݳݳ): ²é³Ýó ó³ÝÏáõÃÛ³Ý ã»Ù
³Ùáõëݳݳ: ÆÝãáõ՞: ÆÝãå»՞ë ûª ÇÝãá՞õ:
242
243
ê³ý³ñÛ³Ý ²É., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Ýßí. ³ßË., ¿ç 315:
ê³ý³ñÛ³Ý ²É., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Ýßí. ³ßË., ¿ç 317:
95
ºñµ»ÙÝ ³Ûë ³Í³ÝóÁ ϳñáÕ ¿ ÏÇñ³éí»É ³ÛÝåÇëÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ Ñ»ï, áñáÝóÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ³Ýáñáß ³ÝóÛ³É Å³Ù³Ý³Ï³Ó¨áí (Belirsiz Geçmiş Zaman): ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÝ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ³í»ÉÇ Ùáï »Ý ne ѳñó³Ï³Ý
Ù³ëÝÇÏáí ϳ½Ùí³Í ϳéáõÛóÝ»ñÇÝ: Bir ay sonra Mollanın aklına ne gelmişse gelmiş
(Mahmud Makal, Bizim Köy, s.56): / ØÇ ³ÙÇë ³Ýó ØáÉɳÛÇ Ùïùáí ÇÝã ³ë»ë, áñ ã³Ýó³í:
гݹÇåáõÙ »Ý ݳ¨ ϳéáõÛóÝ»ñ, »ñµ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó »ñÏáõëÝ ¿É ѳݹ»ë »Ý
·³ÉÇë sa ³Í³Ýóáí: Çocuğun huyunu bilse bilse o bilirdi. / ºÃ» ϳñ Ù»ÏÁ, áí ·Çï»ñ (µéó.
û ·Çï»ñ, û ·Çï»ñ) »ñ»Ë³ÛÇ µÝ³íáñáõÃÛáõÝÁ, ݳ ¿ñ: Bu işi yapsa yapsa bizimki
yapabilir (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu, s.68)./ ºÃ» ϳ Ù»ÏÁ, áí ϳÝÇ (µéó. û ϳÝÇ, û
ϳÝÇ) ³Û¹ ·áñÍÁ, Ù»ñáÝù »Ý:
ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ, ѳݹÇë³Ý³Éáí å³ÛÙ³ÝÇ å³ñ³·³ »ñÏñáñ¹³Ï³Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ëïáñá·Û³É, å³Ñ³ÝçáõÙ »Ý, áñ ·É˳íáñ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ëïáñá·Û³ÉÁ ¨ë ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ÉÇÝÇ ÝáõÛÝ µ³Ûáí: ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÝ ³é³í»É »Ý
Áݹ·ÍáõÙ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓݳÏÇ µÝáõÛÃÁ, Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ï³ñ¨áñáõÃÛáõÝÁ:
´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç Ó¨³Ï³½Ù³Ï³Ý ³ñÅ»ù áõÝ»Ý vermek /ï³É,
kalmak / ÙݳÉ, durmak / ϳݷݻÉ, gelmek / ·³É, gitmek / ·Ý³É, yazmak / ·ñ»É µ³Û»ñÁª áñå»ë ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý »ñÏñáñ¹, ûųݹ³Ï µ³Õ³¹ñÇã244: гñ³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇã µ³ÛÇ Ñ»ï áõÝÇ ¨° ÙdzëÇÝ, ¨° ³é³ÝÓÇÝ ·ñáõÃÛ³Ý Ó¨: ´³Û³ÑÇÙùÁ -(y)i ¹»ñµ³ÛÁ
¨ vermek µ³Ûáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ
ϳï³ñí»É ¿ ß³ï ³ñ³· ϳ٠߳ï ûè, ë³ÑáõÝ: úñÇݳϪ gelivermek /ß³ï ³ñ³·
·³É, alıvermek / ß³ï ³ñ³· í»ñóÝ»É, gülüvermek / ß³ï ³ñ³· Ååï³É, ³Ýëå³ë»ÉÇ
Ååï³É, söyleyivermek / ß³ï ³ñ³·, ³Ýëå³ë»ÉÇ, Ùdzݷ³ÙÇó ³ë»É: Konuklar gelmek
üzere, odayı düzeltiver./ àõñ áñ ¿ ÑÛáõñ»ñÁ Ï·³Ý, ë»ÝÛ³ÏÁ ³ñ³· ϳñ·Ç µ»ñ: Aniden bir
yağmur başlıyıverdi. / гÝϳñÍ ³ÝÓñ¨ ëÏëí»ó:
Ðá·»Ï³Ý Ï³Ù ýǽÇÏ³Ï³Ý íÇ×³Ï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ µ³Û³ÑÇÙù»ñÁ - (y)a ³Í³Ýóáí ϳ½Ùí³Í ¹»ñµ³ÛÁ ¨ kalmak ÙÝ³É µ³ÛÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý íÇ׳ÏÇ, ¹ñáõÃÛ³Ý
»ñϳñ³ï¨, ÇÝï»ÝëÇí, ï¨³Ï³Ý µÝáõÛÃ: úñÇݳϪ Yazı masası başındaki maymunu
görünce şaşakaldı. / ¶ñ³ë»Õ³ÝÇ ³éç¨ Ï³åÇÏÇÝ ï»ëÝ»Éáíª Ý³ ³åß»ó Ùݳó: Gazete
okurken uyuyakalmışım. / »ñÃÁ ϳñ¹³ÉÇë ùÝ»óÇ - ÙݳóÇ: àñå»ë ³Ûë Ó¨ÇÝ ½áõ·³Ñ»é
ï³ñµ»ñ³Ï, ÇѳñÏ», ϳñáÕ »Ýù ݳ¨ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÝ ³ñï³Ñ³Ûï»É (-y )ıp
¹»ñµ³Ûáí, ûñÇݳϪ Bu habere şaşıp kaldık. / ²Û¹ ÉáõñÇ íñ³ ß³ï ½³ñÙ³ó³Ýù ÙݳóÇÝù:
244
Ùåêà Þ., Ýßí. ³ßË., ¿ç 323:
96
´³Û³ÑÇÙùÁ, -(y) a, -(y) ıp ¹»ñµ³ÛÁ durmak / Ï³Ý·Ý»É µ³ÛÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³Ù íÇ׳ÏÇ Ñ³×³Ë ÏñÏÝíáÕ, ï¨³Ï³Ý µÝáõÛÃ: Hep aynı şeyi iddia ede
durur. / ܳ ³ÝÁݹѳï ÝáõÛÝ µ³ÝÝ ¿ åݹáõÙ: Ali kütüphanede dars çalışa dursun, biz ise sinemaya gidelim. / ²ÉÇÝ ÃáÕ ·ñ³¹³ñ³ÝáõÙ ÙÇ É³í ¹³ë å³ñ³åÇ, ÇëÏ Ù»Ýù
ÏÇÝáóïñáÝ ·Ý³Ýù: Boşu boşuna söyleyip durma artık. / ²ñ¹»Ý µ³í³Ï³Ý ¿ ¹³ï³ñÏ ¹³ï³ñÏ µ³Ý»ñ Ëáë»ë:
´³Û³ÑÇÙùÁ, (-y )a ¹»ñµ³ÛÁ ¨ gelmek / ·³É µ³ÛÁ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ó¨áí ÏÇñ³éí»ÉÇë ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ñ³×³Ë³Ï³ÝáõÃÛáõÝ Ï³Ù ï¨³Ï³ÝáõÃÛáõÝ
ÙÇÝ㨠ݻñϳÛÇ áñáß³ÏÇ å³ÑÁª ³é³í»É Áݹ·Í»Éáí ³ÝóÛ³É å³ÑÁ: úñÇݳϪ Okuya
geldiği kitapların sayısı binleri bulmuştur. / Üñ³ ϳñ¹³ó³Í ·ñù»ñÇ ÃÇíÁ ѳë³í ѳ½³ñÇ: Bu gelenek buralarda yüzyıllarca uygulana gelmiştir./ ²Ûë ³í³Ý¹áõÛÃÝ ³Ûëï»Õ ï³ñÇÝ»ñáí å³Ñå³ÝíáõÙ ¿:Gelmek µ³ÛÁ ÙÇ ß³ñù µ³Û»ñÇ Ñ»ï ÏÇñ³éí»ÉÇë ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ
¿ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ß³ï ³ñ³· ϳï³ñáõÙ, áñå»ë vermek µ³ÛÇÝ ½áõ·³Ñ»é ï³ñµ»ñ³Ï,
ûñÇݳϪ çıkagelmek / ѳÝϳñÍ, ³Ýëå³ë»ÉÇ ·³É: ºÃ» gelmek áñáß³ÏÇ Ï»ñåáí ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ³ÝóÛ³Éáõ٠ϳ٠ݻñϳÛÇ áñáß³ÏÇ å³Ñ Ó·í³Í ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ, ³å³
gitmek ³é³í»É Áݹ·ÍáõÙ ¿ ³å³·³Ûáõ٠ϳï³ñí»ÉÇù ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ: úñÇݳϪ Böyle
olagemiş, böyle ola gider. / ²Û¹å»ë »Õ»É ¿, ³Û¹å»ë ¿É ÏÉÇÝÇ: İşlerin böyle olageldiği ve
böyle gittiği meydandadır. / ²ÏÝѳÛï ¿, áñ ·áñÍ»ñÝ ³Û¹å»ë ·Ý³ó»É »Ý ³Û¹å»ë ¿É
ϷݳÝ:
´³Û³ÑÇÙùÁ, -(y) a ¹»ñµ³ÛÁ ¨ yazmak /·ñ»É µ³ÛÁ óáõÛó »Ý ï³ÉÇë, áñ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ áõñ áñ ¿ åÇïÇ ï»ÕÇ áõݻݳñ: úñÇݳϪ Kadıncağız bayıla yazmıştı. / àõñ áñ ¿
Ë»Õ×Á áõß³·Ý³ó ÏÉÇÝ»ñ:
2.´³ÛÇ ËáݳñÑí³Í Ó¨»ñáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñ
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ù»Í³ÃÇí ϳճå³ñ³Ó¨»ñ ϳñáÕ »Ý ϳ½Ùí»É µ³ÛÇ ¹ÇÙ³íáñ Ó¨»ñÇ å³ñ½ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí. ³Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ
¨ë ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÇÙ³ëïÁ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý µ³½Ù³ÏÇáõÃÛáõÝÝ ¿: ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ËáݳñÑí³Í ÉÇÝ»É Ã»՛ ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ïáí, û՛
ï³ñµ»ñ ųٳݳϳӨ»ñáí, ³ÛëÇÝùÝ՝ Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ³ñï³Ñ³Ûï»É Ãáõñù»ñ»ÝÇ µáÉáñ ųٳݳϳӨ»ñÁ245: úñÇݳϪ Memed keçilerle birlikte gözden kayboluncaya
kadar döndü döndü (³ÝóÛ³É) ona baktı (Yaşar Kemal, İnce Memed, s.59). / ØÇÝ㨠ݳ ³ÛÍ»ñÇ
Ñ»ï ÏÑ»é³Ý³ñ ï»ë³¹³ßïÇó, Ø»ÑÙ»¹Á ³ÝÁݹѳï åïïí»Éáí ݳÛáõÙ ¿ñ Ýñ³
245
Özkan B., Ýßí.³ßË., ¿ç 569:
97
Ñ»ï¨Çó: Katmak karmak / µéó.ëáõï µ³Ùµ³ë³ÝùÇ å³ï׳éáí ÙÇÙÛ³Ýó Ñ»ï ÃßÙ³ÝáõÃÛáõÝ ³Ý»É: Mahalleye taşınalı henüz üç ay oldu, ama daha şimdiden ortalığı birbirine kattı
kardı (³ÝóÛ³É-³ÝóÛ³É): Mahalleliyi birbirine duşman oldu (Necmi Akyalçın, Türkçe İkilemele
Sözlüğü, s.395). /ºñ»ù ³ÙÇë ¿ñ ³ñ¹»Ý, ÇÝã ï»Õ³÷áËí»É ¿ÇÝ ³Û¹ óճٳë, ë³Ï³ÛÝ
³ñ¹»Ý ѳñ¨³ÝÝ»ñÁ ëÏë»É »Ý ÙÇÙÛ³ÝóÇó µ³Ùµ³ë»É, ÃßݳÙáõÃÛáõÝ ³Ý»É: ³ճٳëÇ
µÝ³ÏÇãÝ»ñÁ ÙÇÙÛ³Ýó ÃßݳÙÇ ¹³ñÓ³Ý: Oldu geçti / ³Ýó³í - ·Ý³ó։ Seçim, doğrusu fazla
bir sürpriz yaratmadan, oldu geçti (Murat Belge, Radıkal Gazetesi, 05.11.2005). / ÀÝïñáõÃÛáõÝÁ, ÑÇñ³íÇ, ³é³Ýó áñ¨¿ ³Ý³ÏÝϳÉÇ ³Ýó³í:
´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ³é³çÇÝÁ ϳñáÕ ¿ ѳݹ»ë ·³É ³ÝóÛ³É Å³Ù³Ý³ÏÇ –idi
(Geçmiş zaman), ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª Ý»ñϳ ß³ñáõÝ³Ï³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï³Ó¨Çª -ıyor óáõóÇãáí
(Şimdiki zaman kipi)246: úñÇݳϪ döndü dolanıyor /(³ÝóÛ³É + Ý»ñϳ ß³ñáõݳϳϳÝ).
Döndü dolanıyordu, akşam geç vakit eve geldi (Fakir Baykurt, Irazcanın Dirliği, s.244). /Þñç»ó
- ó÷³é»ó, »ñ»ÏáÛ³Ý áõß ïáõÝ í»ñ¹³ñÓ³í: Bitti bitiyor/í»ñç³ÝáõÙ ¿ áõ í»ñç³ÝáõÙ:
Kaynadı kaynıyor /»éáõÙ ¿ áõ »éáõÙ: Oldu oluyor /áõñ áñ ¿ ÉÇÝáõÙ ¿: Oldum olası/olasıya
/í³Õáõó Ç í»ñ:
²é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ϳñáÕ ¿ ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ÉÇÝ»É ³ÝóÛ³É Å³Ù³Ý³Ïáí
(Belirli Geçmiş Zaman), ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ³å³éÝÇ (Gelecek zaman) ϳ٠³ÝóÛ³É ¨ ³Ýáñáß
³ÝóÛ³É Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáí, ûñÇݳϪ Yerde bir adam yatıyor, öldü ölecek./ (Belirsiz Geçmiş
Zaman)247: úñÇݳϪ Konuşmak danışmak /Ëáë»É - ¹ÇÙ»É: Oraya buraya başvurdu. Konuştu
danışacak kararını verdi./²Ûëï»Õ- ³ÛÝï»Õ ¹ÇÙ»ó: Êáë»ó, ËáñÑñ¹³Ïó»ó, áñáßáõÙÁ
ϳ۳óñ»ó (Yaşar Kemal, Çakırcalı, Efe s. 57): Oldu olacak / »Õ³ÍÁ: Derken, oldu olacak bari
ortalığı da süpüreyim dedim (Hasan Ali Toptaş, Kayıp Hayalıer Kitabı, s.24): / ²ë³óÇ, áñ
³Ûëù³ÝÝ ³ñ»É »Ù, ÙÇ Ñ³ï ¿É ³íÉ»Ù: Oldu olacak, eğlence ve zevkimizin o tarafını da
bırakmıyalım./²Ûëù³ÝÁ, áñ ³ñ»É »Ýù, å»ïù ¿ ½í³ñ׳ÝùÝ»ñÁ ¨ ѳ×áõÛùÝ»ñÇ ÙÛáõë
ÏáÕÙÝ ¿É ãÃáÕÝ»Ýù (Namık Kemal, İntihab, s.87): Öldü ölecek (Yaşar Kemal, Ortadirek,
s.172)./Ù³Ñí³Ý ß»ÙÇÝ, ٳѳݳÉáõ íñ³: ¶»ïÝÇÝ ÇÝã-áñ Ù³ñ¹ ¿ å³éϳÍ, ٳѳݳÉáõ
íñ³ ¿: Olmuş bitmiş /»Õ³Í í»ñç³ó³Í: Biz bu dünyada her şeyi olmuş bitmiş bulduk (Bedri
Rahmi Eyuboüğlu, Dol Karabakır Dol,s.43): / Ø»Ýù ³Ûë ³ß˳ñÑáõÙ ³Ù»Ý ÇÝã
å³ïñ³ëïÇ ·ï³Ýù:
гñ³¹ñ³Ï³Ý µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µÝáñáß Ï³Õ³å³ñ³Ó¨»ñÇó ¿, »ñµ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ¹ñ³Ï³Ý, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª
246
247
ê³ý³ñÛ³Ý ²É., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Ýßí.³ßË., ¿ç 25:
ê³ý³ñÛ³Ý ²É., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Ýßí.³ßË., ¿ç 63:
98
ÅËï³Ï³Ý ËáݳñÑáõÙáí, ³ÛëÇÝùݪ ÙǨÝáõÛÝ Ï³Ù ï³ñµ»ñ µ³Û»ñÇ Ñ³ëï³ï³Ï³Ý ¨
ÅËï³Ï³Ý ѳٳÏóáõÙáí ÏñÏݳíáñÝ»ñ: êñ³Ýù ÑÇÙݳϳÝáõÙ µÝáñáß »Ý ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íÇÝ ¨ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ »Ý ³ÝÙÇç³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï248£ úñÇݳϪ
çaldı çalmadı /Ýí³·»ó û ã¿, duydum duymadım / Éë»óÇ Ã» ã¿, geçti geçmedi /³Ýó³í û ã¿:
¸ñ³Ï³Ý ¨ ÅËï³Ï³Ý Ó¨»ñÝ, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, ѳñ³ÏóíáõÙ »Ý ÙÇÙÛ³Ýó ¨ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ Ýáñ ÇÙ³ëï: ÜÙ³Ý Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ û¨ Ó¨³Ï³Ýáñ»Ý å³Ñå³ÝáõÙ »Ý »Õ³Ý³Ï³Å³Ù³Ý³Ï³ÛÇÝ ¨ ¹ÇÙ³Ãí³ÛÇÝ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ϳñ·»ñÁ, µ³Ûó
¹ñ³Ýó ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñÝ ³ñ¹»Ý Ùó·Ý»É »Ý249:
Ø»Í Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ »Ý ³é³ç³óÝáõ٠ݳ¨ ³ÛÝåÇëÇ Ï³éáõÛóÝ»ñÁ, áñï»Õ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ³é³çÇÝÁ µ³Û ¿ª ËáݳñÑí³Í ³ÝóÛ³É Å³Ù³Ý³Ïáí, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ken, - dikça / dikçe, -ali / eli ٳϵ³Û³Ï³Ý ¹»ñµ³Û: úñÇݳϪ Oldu olalı /ÉÇÝ»Éáõó Ç í»ñ:
İnsanoğlu oldu olalı böyle yanık, acı sesler duyamamıştı./ سñ¹ ³ñ³ñ³ÍÁ Çñ ëï»ÕÍí»Éáõó
Ç í»ñ ÝÙ³Ý ³ÕÇáÕáñÙ, ëñï³Ï»Õ»ù Ó³ÛÝ»ñ ãÇ Ï³ñáÕ³ó»É Éë»É (Yaşar Kemal,
Karıncanın Su İçtiği, s.55): Okudu okuyalı / ÇÝã ݳ ϳñ¹áõÙ ¿, Ýñ³ ϳñ¹³Éáõó Ç í»ñ:
Durup dururken / ѳÝϳñͳÏÇ Ï³Ý·Ý»É / ϳݷݻÉÇë - ϳݷݻÉÇë:Giderken giderken
/·Ý³ÉÇë - ·Ý³ÉÇë: Okurken okurken / ϳñ¹³ÉÇ - ϳñ¹³ÉÇë: Büyüttükçe büyütmüş / ³ñ³·áñ»Ý ٻͳݳÉ: Geldim geleli / ÇÙ ·³Éáõó Ç í»ñ:
ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ ѳñ³¹Çñ µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Í³ÃÇí ϳճå³ñ³Ó¨»ñ »Ý
ϳ½Ùíáõ٠ݳ¨ Áݹ³ñÓ³Ï Ý»ñϳ ųٳݳϳӨáí (Geniş zaman) ËáݳñÑí³Í µ³Û»ñÇó: úñÇݳϪ Olur biter / Ïí»ñç³Ý³ Ϸݳ: Hepten yasak ederim sana bu aleti, olur biter. /
²ÝÙÇç³å»ë ϳñ·»É»Ù ù»½ ³Û¹ ·áñÍÇùÇÝ Ó»éù ï³ÉÁ, Ïí»ñç³Ý³ Ϸݳ: Öğrenmek
unutmak / ëáíáñ»É áõ Ùáé³Ý³É: Öyle ezber yaparak çalışırsan çok çabuk öğrenir unutursun.
/²Ûëå»ë ³Ý·Çñ ³Ý»Éáí »Ã» ³ß˳ï»ë, ß³ï ³ñ³· Ïëáíáñ»ë áõ ÏÙáé³Ý³ë: Öğurmek
uğunmak /áñÍϳÉ: Böyle rakı bira her gördüğünü karıştırırsan, tabii bütün gece öğürür
uğunursun. / ºÃ» ³Ûëå»ë ù»½ å³ï³Ñ³Í ³Ù»Ý ËÙÇãù Çñ³ñ ˳éÝ»ë, ÇѳñÏ», áÕç
·Çß»ñ ÏáñÍϳë:
²Ûëï»Õ ¨ë µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É Ñ³ëï³ï³Ï³Ý, ÇëÏ ÙÛáõëÁª
ÅËï³Ï³Ý: Æ ¹»å, ß³ï ϳñ¨áñ ¿ ݳ¨ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ Ñ»ñóϳÝáõÃÛáõÝÁ. áñå»ë
ϳÝáݪ ³é³çÇÝÁ ÙÇßï ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë µ³ÛÇ Ñ³ëï³ï³Ï³Ý, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ÅËï³Ï³Ý Ó¨áí: Doğar doğmaz /ͳ·³Í – ãͳ·³Í: Gelir gelmez / »Ï³Í – ã»Ï³Í: Görünür
görünmez / ï»ë³Í – ãï»ë³Í: İster istemez /áõ½³Í – ãáõ½³Í:
248
249
γñ³å»ïÛ³Ý ²., Ýßí. ³ßË., ¿ç 272:
Ø»ÉÇùÛ³Ý ¶., ÎñÏݳíáñ ¨ ѳñ³¹ñ³íáñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ½áõ·³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñëÏ»ñ»Ý
- ѳۻñ»Ý µ³é³ñ³Ý, Æñ³Ý³·Çï³Ï³Ý ÏáíϳëÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ, ºñ¨³Ý, 2008, ¿ç 11:
99
гñϳ¹ñ³Ï³Ý »Õ³Ý³ÏÇ µ³é»ñÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿
·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ, å³ñï³¹ñáõÃÛáõÝ: ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñáõÙ ¹Çùáñáß Ù³ëÝÇÏÝ»ñÁ ÏóíáõÙ »Ý ÏñÏݳíáñÇ ÙdzÛÝ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÇÝ:
úñÇݳϪ Selmanın katilini bulmalı bulmalıyız (Hasan Ali Toptaş, Kayıp Hayalıer Kitabı,s.65).
/ Ø»Ýù å³ñï³¹Çñ å»ïù ¿ ·ïÝ»Ýù ê»ÉÙ³ÛÇÝ ëå³ÝáÕÇÝ:
ÎñÏݳíáñÇ Ù»Ï ³ÛÉ ï»ë³Ï ¿, »ñµ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ³é³çÇÝÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë
³Ýí³Ý³µ³ñ, µ³ÛÇ ËáݳñÑí³Í Ó¨áí ¨ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ÑáÉáíí³Í ¿ ïñ³Ï³Ý -(y) a/e
ÑáÉáíáí: ÎñÏݳíáñ ³Ûë Ó¨Á ÑÇÙݳϳÝáõ٠ϳ½ÙíáõÙ ¿ ÙdzÛÝ ÙǨÝáõÛÝ µ³ÛÇ
ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ ¨ ß³ï ɳÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ áõÝÇ250: Haydi diyelim köyü yaktınız yakmağa./ ¸»
ÇÝã, ·ÛáõÕÁ Ù»Ýù ³Ûñ»óÇÝù ( Yaşar Kemal, İnce Memed,s.89):
ÆÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³éáõÙáí ³Ûë ϳéáõÛóÇÝ ß³ï Ùáï »Ý µ³Û³ÝáõÝÝ»ñÁ,
áñáÝù Çñ»Ýó Ñ»ñÃÇÝ ëï³ÝáõÙ »Ý »½³ÏÇ ÃíÇ »ññáñ¹ ¹»ÙùÇ å³ïϳݻÉÇáõÃÛ³Ý
³Í³Ýóª (sı/si/su/sü,ı/i/u/ü/) ¨ ïñ³Ï³Ý ÑáÉáíª (a/e, ya/ye), ÇëÏ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ
ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ËáݳñÑí³Í ï³ñµ»ñ³Ïáí: Æ ¹»å, ѳïϳÝß³Ï³Ý ¿, áñ ³ÝϳË
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ¹»ÙùÇóª å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý ³Í³ÝóÁ ¹ñíáõÙ ¿ »ññáñ¹ ¹»Ùùáí251:
úñÇݳÏ` Eşyaları teslim ettim etmesine, lakin peşini bırakmadım (Orhan Kemal, Avare
yıllar,s.23). / ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ Çñ»ñÇÝ, ïí»óÇ, ë³Ï³ÛÝ ß³ñáõݳϻóÇ ¹ñ³Ýó Ñ»ï¨Çó
·Ý³É:
Üßí³Í ϳճå³ñ³Ó¨»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÏÇñ³éíáõÙ »Ý ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íáõÙ, ¨ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ Ñ»ñóϳÝáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ÷á÷áËí»Éª ËáëáÕÇ
½·³óÙáõÝù³ÛÝáõÃÛ³Ùµ, Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ å³Ûٳݳíáñí³Í: γñ¨áñ ¿ Ýß»É Ý³¨, áñ
ųٳݳϳÛÇÝ óáõóÇãÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ ÷á÷áËíáõÙ ¿ ݳ¨ ϳéáõÛóÇ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý
³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÁ: ²Ûëå»ë, ûñÇݳÏ, »Ã» µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ѳݹ»ë ¿
·³ÉÇë ³å³éÝÇ Å³Ù³Ý³Ïáí, ³å³ ÏñÏݳíáñÁ ëï³ÝáõÙ ¿ å³ñï³¹ñ³Ï³Ý ÇÙ³ëï³íáñáõÙ:
Öleceğim ölmeğe Çukurovada günün batışını bir daha gördüm ya (Yaşar Kemal, İnce
Memed, s. 31). / Ø»éÝ»ÉÁ ÏÙ»éÝ»Ù, µ³Ûó Ù»Ï ³Ý·³Ù ¿É âáõùáõñáí³ÛáõÙ ï»ëÝ»Ç Ù³Ûñ³ÙáõïÁ:
²ÛëåÇëáí, å»ïù ¿ Ýß»É, áñ µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ѳïáõÏ
Ó¨»ñ ã»Ý. ¹ñ³Ýù û·ï³·áñÍíáõÙ »Ý ½áõï É»½í³á×³Ï³Ý ³éáõÙáí՝ ËáëùÇÝ ³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ÷á˳Ýó»Éáõ Ýå³ï³Ïáí, áõëïÇ ³Ûëï»Õ
250
Özezen M., Türkiye Türkçesinde +a ve –a ekli zarflar üzerine, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 17, S.
2, Mersin, 2008, s. 329.
251
Аганин Р., Ýßí. ³ßË., ¿ç 47:
100
ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É µ³ÛÇ Ã»՛ »ñϳÏÇ, û՛ »é³ÏÇ ¨ û՛ù³é³ÏÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝ: úñÇݳÏ՝ Sen
bakma havanın durgunluğuna derya dediğin uyur uyur uyanır. Nazık Hikmet, Simanve Kadısı
oğlu Şeyh Bedreddin destanı, s.84/ ¸áõ ÙÇ Ý³ÛÇñ »Õ³Ý³ÏÇ Ñ³Ý·ëïáõÃÛ³ÝÁ. ÍáíÁ ùÝáõÙ ùÝáõÙ, ³ñÃݳÝáõÙ ¿: Şu muazzam temaşa bir an durmıyor daima değişiyor değişiyor (Halide
Edip, Sinekli Bakkal, s. 26). / ²Ûë ÑëÏ³Û³Ï³Ý óáõó³¹ñáõÃÛáõÝÁ áã ÙÇ å³Ñ ϳݷ ã¿ñ
³éÝáõÙ, ³ÝÁݹѳï åïïíáõÙ ¿ñ áõ åïïíáõÙ: Kah sağa, kah sola dönüyor, bazen sakiye,
bazen köçeye bitkin bitkin bakıyor bakıyor, baktıkça kendinden geçiyor (Ömer Seyfetin,
Doğduğum yer,s.32). / Ø»Ï åïïíáõÙ ¿ñ ³ç, Ù»Ï Ó³Ë, »ñµ»ÙÝ ß³ï ÁÝÏ×í³Í ݳÛáõÙ ¿ñ
·ÇÝ»·áñÍÇÝ, Ñ»ï᪠å³ñáÕ ïÕ³ÛÇÝ, ¨ áñù³Ý ß³ï ¿ñ ݳÛáõÙ, ³ÛÝù³Ý ³í»ÉÇ áõ
³í»ÉÇ ¿ñ ÏáñóÝáõÙ ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ: Hani anlaşıldı anlaşıldı (Karaosmanoğlu Yakup
Kadri, Yaban,s.66). / ²°Û ÑÇÙ³ ³Ù»Ý ÇÝã å³ñ½ ¿:
Ðݳñ³íáñ ¿, áñ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ѳݹ»ë ·³ ݳ¨ µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý ¨
Ó¨³Ï³½Ù³Ï³Ý ³Í³ÝóÝ»ñÇ ëÕí³Í ï³ñµ»ñ³Ïáí: ܳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ÝÙ³Ý
ϳéáõÛóÝ»ñÁ ϳï³ñáõÙ »Ý Ù»Ï ÙdzëÝ³Ï³Ý ³Ý¹³ÙÇ ·áñͳéáõÛÃ:
3.Þ³ÕϳåÝ»ñáí ϳå³Ïóí³Í µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÃÛ³Ý Ó¨»ñÁ
ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³Û³Ï³Ý ѳñ³¹Çñ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³½Ù³ÃÇí
ϳճå³ñ³Ó¨»ñÇ Ãíáõ٠ϳ ÙÇ ËáõÙµ, áñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳå³ÏóíáõÙ »Ý
½³Ý³½³Ý Ý»ñ¹Çñ ³Í³ÝóÝ»ñáí, ß³ÕϳåÝ»ñáí ϳ٠ëå³ë³ñÏáõ µ³é»ñáí: ²Ù»Ý³ï³ñ³Íí³Í ¨ ·áñÍ³Í³Ï³Ý Ý»ñ¹Çñ ³Í³ÝóÝ»ñÝ »Ýª -da, - mi, -ha, -ki, -ve, -be252: êñ³Ýù
ËÇëï µÝáñáß »Ý áã ÙdzÛÝ µ³Û³Ï³Ý, ³Ûɨ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ: úñÇݳϪ
atar mı atar / Ý»ïÇ Ã» Ý»ïÇ, bırakmam da bırakmam /ãÃáÕݻ٠ѳ ãÃáÕÝ»Ù, Gelir mi gelir
/·³ÉÇë ¿ ·³ÉÇë, oku da oku /ϳñ¹³ ѳ ϳñ¹³, okumalı da okumalı /å»ïù ¿ ϳñ¹³ ѳ
ϳñ¹³, okuyacak da okuyacak / Ïϳñ¹³ ѳ Ïϳñ¹³, okuyor da okuyor / ϳñ¹áõÙ ¿ áõ
ϳñ¹áõÙ, yapar mı yapar/ ³ÝáõÙ ¿ ³ÝáõÙ, güldü mü güldü /ÅåïáõÙ ¿ ÅåïáõÙ, yapacağım
da yapacağım /ϳݻ٠áõ ϳݻÙ: Oğlan gözlerde büyüdü da büyüdü./îÕ³Ý Ù»Í³ÝáõÙ ¿ñ ûñ
ûñÇ(µéó. ٻͳÝáõÙ áõ ٻͳÝáõÙ):
²é³ÝÓݳÏÇ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ¿ ³ñųÝÇ ha Ý»ñ¹ÇñÁ: îíÛ³É å³ñ³·³ÛáõÙ ha-Ý
å³ñ½³å»ë Ó³ÛݳñÏáõÃÛáõÝ ¿: Ha µ³éÇ ÙÇç³ñÏáõÙÁ µÝáñáß ¿ ݳ¨ ѳۻñ»ÝÇÝ,
ÏñÏݳíáñ µ³Û»ñÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ »Ý »½³ÏÇ Ññ³Ù³Û³Ï³Ýáí ¨ áõÝ»Ý ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý
252
Özkan B., Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarlar-Derlem Tabanlı Bir Uygulama, Çukurova Üniversitesi, Adana, 2010, s. 13.
101
ËáëùÇÝ µÝáñáß Ñ³Õáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý ³ñÅ»ù253: ²Ûë Ó³ÛݳñÏáõÃÛáõÝÁ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ
áõŷݳóÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí µ³Û³Ï³Ý Ó¨»ñÇ Ñ»ï ɳÛÝáñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨
ųٳݳϳÏÇó ³¹ñµ»ç³Ý»ñ»ÝáõÙ254: ÜٳݳïÇå ϳéáõÛóÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ëáíáñ³µ³ñ
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ñ»Ýù »Ý µ³ÛÇ ¹ÇÙ³íáñ Ó¨»ñÁ: úñÇݳϪ Biz yola çıktık, yol tozlu uğru
bomboş, sür ha sür (Orhan Kemal, Avare Yıllar, s.48). / Ø»Ýù ׳ݳå³ñÑ ÁÝϳÝù,
׳ݳå³ñÑÁ ÷áßáï ¿ñ, µ³í³Ï³Ý ³½³ï, ùßÇ°ñ, ѳ ùßÇ°ñ:
ÆÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³éáõÙáí ÝÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ Ù³ïݳݳßáõÙ »Ý 勉ϳÝáõÃÛáõÝ, µ³½Ù³ÏÇáõÃÛáõÝ, ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý áõŷݳóáõÙ: ÎñÏÝáõÃÛ³Ý ÝÙ³Ý
ï»ë³ÏÁ, ÇÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýß»óÇÝù, ³é³í»É µÝáñáß ¿ ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý É»½íÇÝ255։
¶áñÍáÕáõÃÛ³Ý ï¨³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ áõŷݳóáõÙÝ ³é³í»É Áݹ·Í»Éáõ ѳٳñ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ ki ëïáñ³¹³ë³Ï³Ý ß³ÕϳåÁ: ²Ûë ß³ÕϳåÇ ÙÇçáóáí
ϳ½Ùí³Í µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇÝ µÝáñáß ¿ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ³ëïÇ×³Ý³Ï³Ý áõŷݳóÙ³Ý ÇÙ³ëïÁ: Bu şehir de meğer tam para tuzağıymış dedi, bir yerden kurtuluyoruz, bir
yere düşüyorüz. Düşüyoruz ki düşüyoruz (Orhan Kemal, Bereketli Topraklar Üzerine, s.56). /
²Ûë ù³Õ³ùÁ ÇëÏ³Ï³Ý ÷áÕÇ ÍáõÕ³Ï ¿, - ³ë³ó ݳ,- ÙÇ ï»ÕÇó ÷ñÏíáõÙ »Ýù, ÁÝÏÝáõÙ
»Ýù Ù»Ï áõñÇß ï»Õ: ÀÝÏÝáõÙ »Ýù áõ ÁÝÏÝáõÙ:
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ß³ï ï³ñ³Íí³Í ¿ ݳ¨ å³ñëÏ³Ï³Ý be ݳ˹ÇñÇ ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ï³Õ³å³ñ³Ó¨Á: ä³ñëÏ»ñ»ÝáõÙ ³Ûë
³Í³ÝóÁ ÑÇÙݳϳÝáõ٠ͳé³ÛáõÙ ¿ ٳϵ³Û³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ùµª µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ, ¨ ÑÇÙݳϳÝáõ٠ϳï³ñáõÙ ¿ ѳۻñ»ÝÇ ïñ³Ï³Ý
ÑáÉáíÇ Ã»ùáõÛÃÇ ¹»ñ256: ²é³çÇÝ ÇëÏ Ñ³Û³óùÇó ³ÏÝѳÛï ¿, áñ ³Ûë Ó¨Á ÝáõÛÝáõÃÛ³Ùµ
ϳï³ñí³Í ÷á˳éáõÃÛáõÝ ¿ å³ñëÏ»ñ»ÝÇó: ê³Ï³ÛÝ, ³Ùñ³Ïóí»Éáí Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ,
³Ûë ϳéáõÛóÁ Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ϳ½ÙíáõÙ ¿ áã ÙdzÛÝ ³ñ³µ³å³ñëϳϳÝ, ³Ûɨ µáõÝ
ÃÛáõñù³Ï³Ý µ³é»ñÇó: гñÏ ¿ Ýß»É, áñ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ be ³Í³ÝóÝ áõÝÇ ÏÇñ³éáõÃÛ³Ý
³í»ÉÇ É³ÛÝ áÉáñï: úñÇݳÏ՝ å³ñëÏ»ñ»ÝáõÙ ³Ûë ³Í³ÝóÁ ÏÇñ³é»ÉÇ ã¿ µ³ÛÇ ¹ÇÙ³íáñ
Ó¨»ñÇ Ñ»ï, ÙÇÝã¹»é ¹³ ËÇëï ï³ñ³Íí³Í ¿ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ257: Asyanın
bağrı doldu Şark yutmıyacak artık. Bıktık be bıktık (Nazım Hikmet, Pier Loti, s.8). / ²ëdzÛÇ
ѳٵ»ñáõÃÛáõÝÁ ëå³éí³Í ¿, ²ñ¨ÙáõïùÁ ³Ûɨë ãÇ Ñ³Ùµ»ñÇ: Ðá·Ý»É »Ýù ³ñ¹»Ý:
253
γñ³å»ïÛ³Ý ²., Ýßí.³ßË., ¿ç, 274:
Севортян Э., Словообразование в тюрских языках, ÷. 2, Москва, 1956, с. 323.
255
Emre A., Türk dilbilgisi, Istanbul, TDK, 1945, s. 15.
256
´³ËßÇÝÛ³Ý Ø., ´Ç³ÝçÛ³Ý Ð., Ô³½³ñÛ³Ý È., Ø»ÉÇùÛ³Ý ¶., ä³ñëÏ»ñ»ÝÇ ¹³ë³·Çñù, ºñ¨³Ý, ².
Ñ., 2011, ¿ç 198:
257
Аганин Р., Ýßí.³ßË., 1959, ¿ç 30:
102
254
ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý ï¨³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨
áõÅ·ÝáõÃÛ³Ý ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ɳÛÝáñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ bir ù³Ý³Ï³Ï³Ý
Ãí³Ï³ÝÁ, áñÝ ³Ûë å³ñ³·³ÛáõÙ ëï³ÝÓÝáõÙ ¿ çok/ ß³ï ٳϵ³ÛÇ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ
·áñͳéáõÛÃ: ¸ñíáõÙ ¿ µ³Û»ñÇó ³é³ç: úñÇݳϪ İçeri bir gidip bir gelen yakışıklı ağabey,
benim yarım kalmış ödevi bulamadığını özür dileyerek açıkladı (Orhan Pamuk, Yeni Hayat,
s.39). / ²ÝÁݹѳï Ý»ñë áõ ¹áõñë ³ÝáÕ ³Û¹ ѳٳÏñ»ÉÇ »Õµ³ÛñÁ Ý»ñáÕáõÃÛáõÝ Ëݹñ»Éáí ѳÛïÝ»ó, áñ ãÇ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ·ïÝ»É ÇÙ ÏÇë³ï ÃáÕ³Í Ñ³ÝÓݳñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
²Ù÷á÷»Éáí Ýß»Ýù, áñ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí å³Ûٳݳíáñí³Í՝ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ՝ µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨
ѳñ³¹Çñ µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³½Ù³ÃÇí ϳճå³ñ³Ó¨»ñ: ´³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨ ѳñ³¹Çñ µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ѳïáõÏ Ó¨»ñ ã»Ý: ÊáݳñÑí³Í
µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñ ϳñ»ÉÇ ¿ ϳ½Ù»É µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ ϳÙ
ÙdzÛÝ áñ¨¿ Ù»ÏÁ ó³Ýϳó³Í ųٳݳϳӨáí ËáݳñÑ»Éáí, ³ÛëÇÝùÝ՝ Ñݳñ³íáñ ¿
µáÉáñ ųٳݳϳÛÇÝ Ó¨»ñáí ϳ½Ùí»É ÏñÏݳíáñÝ»ñ: ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý
ݳ¨ µ³Û ³Ý¹³Ù Ó¨»ñáí£
γճå³ñ³Ó¨»ñÇ ÙÇ Ù³ëÝ áõÝÇ µáõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý ͳ·áõÙ, ÙÛáõë Ù³ëÁ ÷á˳éí³Í ¿ ûï³ñ É»½áõÝ»ñÇó: ºñÏáõ ¹»åù»ñáõÙ ¿É ³Û¹ µ³½Ù³ÃÇí ϳճå³ñ³Ó¨»ñÁ
ͳé³ÛáõÙ »Ý ËáëùÁ ѳñëï³óÝ»Éáõ, ³é³í»É ³½¹»óÇÏ, ³ñï³Ñ³ÛïÇã ¹³ñÓÝ»Éáõ
ѳٳñ: гïϳÝß³Ï³Ý ¿ ݳ¨, áñ µ³½Ù³ÃÇí µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñ ¨ ѳñ³¹Çñ
µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ½³ñ·³óÙ³Ý áñáß³ÏÇ ÷áõÉ ³ÝóÝ»Éáí, Ó»éù »Ý µ»ñ»É ϳÛáõÝ
¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ՝ ³Ùñ³·ñí»Éáí Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³å³ß³ñáõÙ:
´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹Çñ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ï³Õ³å³ñ³Ó¨»ñÝ ³éѳë³ñ³Ï É»½íáõÙ Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ, ¨ ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï É³ÛÝáñ»Ý
·áñÍ³Í³Ï³Ý »Ý û՛ ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý, û՛ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ËáëùáõÙ:
¸ñ³Ýó ÙÇçáóáí Ñݳñ³íáñ ¿ ¹³éÝáõÙ ËáëùÇÝ ÷á˳Ýó»É ½·³óÙáõÝù³ÛÝáõÃÛáõÝ, ³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý ÇÝï»ÝëÇíáõÃÛáõÝ, ÇÙ³ëï³ÛÇÝ áõŷݳóáõÙ, ë³ëïϳóáõÙ, ÇÙ³ëïÇ Ù»ÕÙ³óáõÙ, µ³½Ù³ÏÇáõÃÛáõÝ,
³é³ÝÓÝáõÃÛáõÝ£
103
¶ÈàôÊ ÐÆܶºðàð¸
вð²¸ðàôÂÚàôÜܺðÀ ºì ÎðÎܲìàðܺðÀ Þ²ð²ÐÚàôê²Î²Ü βèàôÚòܺðàôØ
1.гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ
Þ³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Ù³ëݳíáñ³å»ëª ݳ˳¹³ëáõÃ۳ݪ áñå»ë
Ùï³ÍáÕáõÃÛ³Ý ¨ ѳÕáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý É»½í³Ï³Ý Ýß³ÝÇ, ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ, ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³é³ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ¨ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý
µÝáõó·ñ»ñÁ í»ñçÇÝ ÑÇëáõÝ ï³ñÇÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ ¹³ñÓ»É »Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛ³Ý
ϳñ¨áñ µÝ³·³í³é, ¨ É»½í³µ³Ý³Ï³Ý ÙÇïùÁ ùÝÝáõÃÛ³Ý ¿ ³é»É áã ÙdzÛÝ Ñݹ»íñáå³Ï³Ý, ³Ûɨ Ãáõñù-óóñ³Ï³Ý ¨ ³ÛÉ É»½áõÝ»ñáõÙ ¹ñ³Ýó ³éϳ íÇ׳ÏÁ, ϳéáõóí³Íù³ÛÇÝ Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÁݹѳÝñ³Ï³Ý Ó¨»ñÝ áõ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
ÆÝãå»ë ÝßáõÙ ¿ éáõë Ãáõñù³·»ï-É»½í³µ³Ý ². ´³ëϳÏáíÁ, Ãáõñù»ñ»ÝÇ ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³é³í»É ùÇã áõëáõÙݳëÇñí³Í µ³ÅÇÝÝ»ñÇó ¿ Ý³¨ Ãáõñù»ñ»ÝÇ å³ñ½ ¨ µ³ñ¹
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ß³ñ³ÑÛáõëáõÃÛáõÝÁ258£ ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýᯐ »Ýù, Ãáõñù»ñ»ÝÁª áñå»ë
·ñ³Ï³Ý É»½áõ, ëÏë»É ¿ Ó¨³íáñí»É áã ³Û¹ù³Ý í³Õ ³ÝóÛ³ÉáõÙ: ³ݽÇÙ³ÃÇ ßñç³ÝáõÙª 19-ñ¹ ¹³ñÇ »ñÏñáñ¹ Ï»ëÇó, ëÏëíáõÙ ¿ É»½íÇ Ù³ùñÙ³Ý, Ùß³ÏÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÁ259: ´³é³å³ß³ñÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ ÷áñÓ»ñ »Ý ³ñíáõÙ å³ñ½»óÝ»Éáõ ݳ¨ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³éáõóí³ÍùÁ: Àëï ¿áõÃÛ³Ý ¹ñ³Ýáí ϳñ»ÉÇ ¿ µ³ó³ïñ»É ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ
ÙÇÝã ³ÛÅÙ Ãáõñù ù»ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ÝáõÛÝÇëÏ ãÏ³Ý å³ñ½ ¨ µ³ñ¹ ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñëï³Ï ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñ260:
Þ³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ٳϳñ¹³Ïáõ٠ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÁ í»ñ³ó³ñÏíáõÙ ¿ µ³é³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ÏáÕÙÇó, ÑÝã»ñ³Ý·³ÛÇÝ ¨ ѳÕáñ¹³Ïó³Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý Ó¨³íáñáõÙÇó,
³ÛëÇÝùݪ ѳݷ»óÝáõÙ ¿ µáõÝ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ÏáÕÙÇÝ: ²ÛÝ Ñ³ëϳóíáõÙ ¿ ÑÇÙݳϳÝáõÙ áñå»ë ϳéáõóí³Íùª ϳ½Ùí³Í »Ýóϳ-ëïáñá·Û³É, ËݹÇñ ÙÇçáõϳÛÇÝ
ϳéáõÛóÇó, áñáÝó ÙÇç¨ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ ëïáñá·³ÛÇÝ Ï³å:
Âáõñù»ñ»ÝáõÙ å³ñ½ Áݹ³ñÓ³Ï Ý³Ë³¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç µ³é»ñÇ ß³ñ³¹³ëáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï¨Û³ÉÝ ¿ª »Ýóϳ, Éñ³óáõÙ, ëïáñá·Û³É: Æ ¹»å, ÙÇßï áñáßÇãÁ ¹ñíáõÙ
¿ áñáßÛ³ÉÇó ³é³ç, ÇëÏ Éñ³óáõÙÁª Éñ³óÛ³ÉÇó: àñáßÇãÁ ãÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÙ áñáßÛ³ÉÇ Ñ»ï
258
259
260
Áàñêàêîâ À., Ïðåäëîæåíèå â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Íàóêà, ñ. 5.
Áàéáàòûðîâà Í., ßçûêîâûå îñîáåííîñòè òóðåöêîé ïóáëèöèñòèêè, ßçûê, Êóëüòóðà, Êîììóíèêàöèÿ,
×åëÿáèíñê, 2010, ñ., 18.
Äóáîâèê Å, Ñëîæíîå ïðåäëîæåíèå â ñèíòàêñè÷åñêîì ñòðîå òóðåöêîãî ÿçûêà, Âåñíiê Áåëàðóñêàãà
äçÿðæàõàãà óíiâåðñiòýòà, ñåð. 4, Ôiëàëîãiÿ, Æóðíàëiñòûêà, Ïåäàãîãiêà, 2008, N 1, ñ. 41-46.
http://elib.bsu.by/handle/123456789/6177
104
Ãíáí ¨ ÑáÉáíáí: ´³ó³é³Ï³Ý ÑáÉáíáí µ³Û³Ï³Ý ³Ý¹³ÙÇ Éñ³óáõÙÁ ëáíáñ³µ³ñ
ݳËáñ¹áõÙ
¿
ïñ³Ï³Ý
ÑáÉáíáí
¹ñí³Í
Éñ³óÙ³ÝÁ:
ÆѳñÏ»,
µ³é»ñÇ
ß³ñ³¹³ëáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ˳Ëïí»É, ¨ »ÝÃ³Ï³Ý Ï³ñáÕ ¿ ¹ñí»É ëïáñá·Û³ÉÇó ³é³ç, »Ã» ÏñáõÙ ¿ ïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý ß»ßïÁ: ´³ó³é³Ï³Ý ÑáÉáíáí ¹ñí³Í Éñ³óáõÙÁ
¹ñíáõÙ ¿ ³ÝÙÇç³å»ë ëïáñá·Û³ÉÇó ³é³ç, »Ã» ³ÛÝ ÏñáõÙ ¿ ïñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý ß»ßïÁ:
гñó
³ñï³Ñ³ÛïáÕ
µ³é»ñÁ
¹ñíáõÙ
»Ý
³ÝÙÇç³å»ë
ëïáñá·Û³ÉÇó
³é³ç:
гñó³Ï³Ý Ù³ëÝÇÏÝ»ñÁ ¹ñíáõÙ »Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ³ÛÝ ³Ý¹³ÙÇó Ñ»ïá, áñÇÝ
í»ñ³·ñíáõÙ ¿ ѳñóÁ: ºÝóϳÛÇ Éñ³óáõÙÁ ¹ñíáõÙ ¿ »ÝóϳÛÇó ³é³ç: ºñÏñáñ¹³Ï³Ý ³Ý¹³ÙÇ Éñ³óáõÙÁ ݳËáñ¹áõÙ ¿ »ñÏñáñ¹³Ï³Ý ³Ý¹³ÙÇÝ: ²ÝáõÕÕ³ÏÇ ËݹÇñÁ
ëáíáñ³µ³ñ ݳËáñ¹áõÙ ¿ áõÕÇÕ ËݹñÇÝ, ë³Ï³ÛÝ Ï³ñáÕ ¿ ݳ¨ áõÕÇÕ ËݹÇñÁ ݳËáñ¹»É ³ÝáõÕÕ³ÏÇ ËݹñÇÝ: ijٳݳÏÇ ¨ ï»ÕÇ å³ñ³·³Ý»ñÁ ëáíáñ³µ³ñ ¹ñíáõÙ
»Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ëϽµáõÙ, áñï»Õ Ý³Ë ¹ñíáõÙ ¿ ųٳݳÏÇ, ³å³ª ï»ÕÇ å³ñ³·³Ý261: ´³ñ¹ ëïáñ³¹³ë³Ï³Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñ³·³Ûáõ٠ɳÛÝáñ»Ý ÏÇñ³éíáõÙ »Ý µ³Û³ÝáõÝÝ»ñ ϳ٠·áñÍáÕáõÃÛ³Ý ³ÝáõÝÝ»ñ (ٳ빳ñÝ»ñ), ¹»ñµ³ÛÝ»ñ ¨
Ù³ë³Ùµ ³Ûë å³ï׳éáí É»½íáõÙ ·áñÍ³Í³Ï³Ý ã»Ý ½³Ý³½³Ý ëïáñ³¹³ë³Ï³Ý ¨
ѳٳ¹³ë³Ï³Ý ß³ÕϳåÝ»ñÁ262:
Âáõñù»ñ»ÝáõÙ, ÇÝãå»ë ¨ ѳۻñ»Ýáõ٠ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³Ýóù³ÛÇÝ
Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝÇ »Ýóϳݪ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ëáõµÛ»ÏïÁ, ¨ ëïáñá·Û³ÉÁª ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ëïáñá·áõÙÁ: ºÝóϳÛÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛà ϳñáÕ ¿ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É
ó³Ýϳó³Í ËáëùÇ Ù³ë: àñå»ë ëïáñá·Û³É ϳñáÕ ¿ ѳݹ»ë ·³É áñáßãÇ ·áñͳéáõÛÃ
áõÝ»óáÕ ó³Ýϳó³Í ËáëùÇ Ù³ë263:
ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ³å³ ¹ñ³Ýù ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ëáíáñ³µ³ñ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³Ù»Ý³µ³½Ù³½³Ý ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý å³ßïáÝÝ»ñª ϳËí³Í Çñ»Ýó Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¨ ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ
å³ïϳݻÉáõÃÛáõÝÇó264: ê³ ³é³í»É ³ÏÝѳÛï ¿ ³ÛÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ, áñáÝù ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë ÙdzëÝ³Ï³Ý µ³é³ÛÇÝ
ÇÝùÝáõñáõÛÝ Ùdzíáñ ¨ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÁ: Evlerde ne buldularsa zorla haczettiler, çul çaput kap kacak, yorğan kilim (Mahmud Makal,
Bizim köy, s.26). / îÝ»ñáõÙ ÇÝã ·ï³Ýª óÝóáïÇÝ»ñ, ³Ù³Ý»Õ»Ý, ³ÝÏáÕݳÛÇÝ å³ñ³·³-
261
ê³ý³ñÛ³É ²É., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Ýßí. ³ßË., ¿ç 28-29:
Гузев В., Бурыкин А., Общие строевые особенности агглютинативных языков, ACTA Linguistica Petropolitana Труды институталингвистических исследований, том 3, часть 1, Санкт Петербург, 2007,
112 (110-117). Ùåêà Þ., Èíòåíñèâíûé êóðñ òóðåöêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà, Âîñòîê – Çàïàä, 2008, ñ. 558.
263
Áàñêàêîâ À., Ýßí. ³ßË., ¿ç 8:
264
Hatipoğlu V., Ýßí. ³ßË, ¿ç 51:
262
105
Ý»ñ, í»ñóñÇÝ áõÅáí: On senedenberi kasabada yerleşmiş ev bark, bağ bahçe sahibi olmuş
(Burhan Cahit, Köy hekimi, s.46)./ ²Ñ³ ³ñ¹»Ý ï³ëÁ ï³ñÇ ¿, ÇÝã ݳ ï»Õ³÷áËí»É ¿ ³Ûë
³í³Ý, ³ñ¹»Ý áõÝÇ ïáõÝ ÁÝï³ÝÇù, ³Û·ÇÝ»ñ (µ³Õ áõ ³Û·Ç): Ailenin kızı kızanı, çoluğu
çocuğu telaş içinde sıvamışlar paçaları ( Mahmud Makal, Bizim köy, s.65). / ²ÕçÇÏÝ»ñÁ ¨
ïճݻñÁ, »ñ»Ë³Ý»ñÁ, áÕç ÁÝï³ÝÇùÁ á·¨áñáõÃÛ³Ùµ ³Ýó»É ¿ñ ·áñÍÇ265:
´Ý³Ï³Ý³µ³ñ í»ñÁ Ãí³ñÏí³Í µáÉáñ ûñÇݳÏÝ»ñáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³½ÙáõÙ û·ï³·áñÍí»É »Ý áã û Çñ»Ýó ³ñï³Ñ³Ûï³Í ³é³ÝÓÇÝ
ÇÙ³ëïÝ»ñáíª çaput / óÝóáïÇ, yorğan / í»ñÙ³Ï, kilim / ÷³É³ë, bağ / ˳ÕáÕÇ ³Û·Ç,
bahçe / ÑáÕ³Ù³ë, ³ÛÉ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ Ó»éù µ»ñ³Í Ù»Ï ÙdzëÝ³Ï³Ý ÇÙ³ëïáí. çul çaput/óÝóáïÇÝ»ñ (ùáõéã áõ ÷³É³ë), yorğan kilim / ³ÝÏáÕݳÛÇÝ å³ñ³·³Ý»ñ
(í»ñÙ³Ï-Ý»ñùݳÏ), bağ bahçe / ³Û·ÇÝ»ñ (³Û·Ç-å³ñ﻽):
êáíáñ³µ³ñ ³ÝáõÝ ËáëùÇ Ù³ë»ñÇó ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É áñå»ë »Ýóϳ, ËݹÇñ, Éñ³óáõÙ ¨ ëïáñá·Û³É266£
Þ³ï Ñ³×³Ë Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ݳ¨ bir ù³Ý³Ï³Ï³Ý
Ãí³Ï³ÝÁ, ÇÝãÝ ³é³í»É ¿ Áݹ·ÍáõÙ »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÙdzÓáõÉáõÙÁ, ï³ññ³ÉáõÍáõÙÁ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ýáñ ÇÙ³ëïÇ Ù»ç: Bir µ³éÝ áõÝÇ »ñ»ù ÇÙ³ëï. ³) bir- 1 (áñå»ë
ù³Ý³Ï³Ï³Ý Ãí³Ï³Ý)ª bir masa / Ù»Ï ë»Õ³Ý, µ) bir / Ù»Ï, ÙÇ (áñå»ë ³ÝáñáßáõÃÛ³Ý
óáõóÇã), ÇÝãå»ë ³Ý·É»ñ»ÝáõÙ a ϳ٠an ³Ýáñáß Ñá¹Á. bir masa /ÙÇ ë»Õ³Ý, ÇÝã-áñ
ë»Õ³Ý: Bu evde çok güzel bir kız var. / ²Ûë ï³ÝÁ ß³ï ·»Õ»óÇÏ ÇÝã-áñ ³ÕçÇÏ Ï³: ·) Bir áñ³ÏÇ Ï³Ù Ñ³ïϳÝÇßÇ Áݹ·ÍÙ³Ý (áõŻճóÙ³Ý) ÇÙ³ëï, »Ã» ¹ñíáõÙ ¿ ³Í³Ï³ÝÇ ¨
·á۳ϳÝÇ ÙÇç¨267: Güzel bir gömlek /ß³ï ·»Õ»óÇÏ í»ñݳ߳åÇÏ: Mağazada güzel bir
gömlek var. /ʳÝáõÃáõÙ ß³ï ·»Õ»óÇÏ í»ñݳ߳åÇÏ Ï³: Bir-Ç ·áñͳÍáõÙÁ
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÇó ³é³ç å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ݳ¨ ïíÛ³É Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý µ³é³å³ß³ñ³ÛݳóáõÙáíª Ã» áñù³Ý »Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÙdzÓáõÛÉ, ³ÛëÇÝùݪ Áݹ·Íí³±Í »Ý
Ýñ³ÝóÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ Ñ³Ï³¹Çñ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ, ñ» ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳݹ»ë ¿
·³ÉÇë µáÉáñáíÇÝ Ýáñ ÇÙ³ëïáí: Gerçek bir karı koca gibi otelin gece bekçisinden ondokuz
numaralı anahtarı almıştık (Orhan Pamuk, Yeni Hayat, s.92)./ Æñ³Ï³Ý ³ÙáõëÇÝÝ»ñÇ å»ë
ÑÛáõñ³ÝáóÇ
·Çß»ñ³ÛÇÝ
å³Ñ³ÏÇó
ï³ëÝÇÝÁ
ѳٳñÇ
ë»ÝÛ³ÏÇ
µ³Ý³ÉÇÝ»ñÁ
í»ñóñÇÝù:
̳í³ÉáõÝ áñáßÇãáí µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ (ǽ³ý»Ã³ÛÇÝ ï»ë³Ï), áñÝ
³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ¨ Ù»Ï ³ÛÉ µ³éÇ ÙÇçáóáí, ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿
Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ã»° áñáßãÇ ¨ û° áñáßÛ³ÉÇ ·áñͳéáõÛÃ: ºÃ» ϳéáõÛóÁ ǽ³ý»Ã³ÛÇÝ ã¿,
265
Àãàíèí À., Ýßí. ³ßË, ¿ç 66:
Hatipoğlu V., Ýßí. ³ßË, ¿ç 50:
267
ê³ý³ñÛ³Ý ²É., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Ýßí.³ßË., ¿ç 13:
106
266
³ÛëÇÝùݪ ͳí³ÉáõÝ áñáßÇãáí ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ã¿, áõñ»ÙÝ áñáßãÇ ·áñͳéáõÛà ϳñáÕ ¿
Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ÙdzÛÝ -li, -siz ѳïáõÏ ³Í³ÝóÝ»ñÇ Ïóٳٵ: àñáß ¹»åù»ñáõÙ ÝٳݳïÇå áñáßÇãÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É ßñçáõÝ ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ùµ, ³ÛëÇÝùݪ áñáßÛ³ÉÁ
ϳñáÕ ¿ ݳËáñ¹»É áñáßãÇÝ, ³ÛëåÇëáíª ³í»ÉÇ Ùáï»Ý³Éáí ëïáñá·Û³ÉÇÝ268: Bütün
oba, kızlı erkekli, karılı kocalı Cerene yalvarmadı mı? (Yaşar Kemal, Binboğalar Efsanesi, s.50).
/ ´áÉáñ ùáãíáñÝ»ñǪ ³ÕçÇÏÝ»ñáí-ïճݻñáí, ³Ûñ»ñáí-ϳݳÝóáí ³ñ¹Ûá±ù ã¿ÇÝ
å³Õ³ïáõÙ æ»ñ»ÝÇÝ:
Þ³ñ³ÑÛáõëáõÃÛ³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ß³ï Ñ»ï³ùñùñ³Ï³Ý ¿, áñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, å³Ñå³Ý»Éáí Çñ»Ýó ÁݹѳÝáõñ ÇÙ³ëïÁ, ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É ݳ¨
ïñáÑí³Í: ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ µ³Õ³¹ñÇã
ïñ³Ù³µ³Ýáñ»Ý ³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ ¿ Áݹ·ÍíáõÙ: úñÇݳϪ Malı olmasın, mülkü
olmasın, parası olmasın, pulu olmasın. /ÂáÕ ãáõݻݳ á°ã áõÝ»óí³Íù, á°ã ·áõÙ³ñ269:
´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÝÙ³ÝûñÇÝ³Ï ³é³ÝÓݳóÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ùÇã
û ß³ï å³Ñå³ÝáõÙ ¿ ÇÙ³ëïÁ, ¨ ß³ï Ñ³×³Ë ³ÛÉ É»½áõÝ»ñáí óñ·Ù³Ý»ÉÇë
ïñíáõÙ ¿ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý, ³ÛÉ áã û ³é³ÝÓÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ÇÙ³ëïÁ: ²Ûëï»Õ ݳ¨
å»ïù ¿ ѳßíÇ ³éÝ»É ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ Ñ³×³Ë Ñݳñ³íáñ ãÇ ÉÇÝáõÙ í»ñ³Ï³Ý·Ý»É µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ÇÙ³ëïÁ, ѳïϳå»ë »ñµ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ
ϳ½Ùí³Í ¿ áã ÇÙ³ëï³ÏÇñ Ù³ë»ñÇó: ²Û¹ ¹»åùáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë
áã û Çñ»Ýó áõÕÕ³ÏÇ ÇÙ³ëïÝ»ñáí, ³ÛÉ áñå»ë ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ: ì»ñáÝßÛ³É ûñÇݳÏáõÙ para pul ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç para ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ Ý߳ݳÏáõÙ
¿ ÷áÕ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁª pul-Áª ݳٳϳÝÇß: гïϳå»ë Ñ»ï³ùñùÇñ ¿, »ñµ
ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ïñáÑí³Í ³ÛÝåÇëÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñ, áñáÝù É»½íáõÙ ÇÝùÝáõñáõÛÝ
·áñͳÍáõÃÛáõÝ ãáõÝ»Ý, ûñÇݳϪ Sonra o boy o bos, o çatık kaşlar./ ÆëÏ Ñ»ïá ³ÛÝ
ϳ½Ùí³ÍùÁ, ³Û¹ Ù³ñÙÇÝÁ, ³Û¹ ϳٳñ ÑáÝù»ñÁ: Evimiz barkımız, tarla, apartıman,
otomobilim değil, sirkemiz bile yok. Ø»Ýù áã ÙdzÛÝ ïáõÝ ï»ÕÁ, ¹³ßï, µÝ³Ï³ñ³Ý, Ù»-
ù»Ý³ ãáõÝ»Ýù, ãáõÝ»Ýù ݳ¨ ù³ó³Ë: à°ã bos, á°ã bark µ³é»ñÁ ³é³ÝÓÇÝ ÇÙ³ëï³ÏÇñ
ã»Ý ¨ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»Ýáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¹áõñë ã»Ý ·áñͳÍíáõÙ:
ܳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½Ùáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë Ùdzë»é ³Ý¹³ÙÝ»ñ ¨ ѻ勉µ³ñ ϳñáÕ »Ý ϳå³Ïóí»É ݳ¨ ½³Ý³½³Ý ß³ÕϳåÝ»ñáí:
²Ûë ¹»åù»ñáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ å³Ñå³ÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó ß³ñ³¹³ëáõÃÛáõÝÁ270: ê³Ï³ÛÝ, »Ã» µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ïñáÑáõÙÁ Ñݳñ³íáñ ¿ ó³Ýϳó³Í ѳñ³¹268
269
270
Banguoğlu T., Türkçenin grameri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu , Türk Dil Kurumu Yayın.,
Ankara, 1974, s. 79.
Koç N., Ýßí. ³ßË., ¿ç 181-204:
Hatipoğlu V, Ýßí. ³ßË., ¿ç 35.
107
ñáõÃÛ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ, ß³ÕϳåÝ»ñáí ϳå³ÏóáõÙÁ ϳñáÕ ¿ ï»ÕÇ áõÝ»Ý³É ÙdzÛÝ
ÉdzñÅ»ù ÇÙ³ëï³ÏÇñ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ, ûñÇݳϪ Çocuğumuzun sağ ve salim yanımda olduğuna şükrediyorum (Güneş Gazaetesi, s.4,
29.04.2004)./ÞÝáñѳϳÉáõÃÛáõÝ »Ù ѳÛïÝáõÙ, áñ »ñ»Ë³ë áÕç áõ ³éáÕç ÏáÕùÇë ¿:
гñ³Ïó³Ï³Ý ¨ ϳå³Ïó³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ,
Ç
ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ß³Õϳå³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áõÝ»Ý ³é³í»É í»ñ³ó³ñÏí³Í,
ÙdzÓáõÛÉ µÝáõÛÃ, ÇëÏ ß³Õϳå³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ï»ë³Ï»ïÇó ³í»ÉÇ ÇÝùÝáõñáõÛÝ »Ý271: àñáß Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÇÙ³ëï³ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí å³Ûٳݳíáñí³Í, Ñ³×³Ë Ñ³Ý¹»ë »Ý
·³ÉÇë ݳ¨ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ßñçáõÝ ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ùµ: Bir yandan da tekme tokat
atıyorlar. / ØÛáõë ÏáÕÙÇó ¿É ³åï³Ï-ѳñí³Í ¿ÇÝ Ñ³ëóÝáõÙ: Tokattan tekmeden yıldırım
gibi kaçar. / ܳ ѳñí³ÍÇó ³åï³ÏÇó ÷³ËãáõÙ ¿ ϳÛͳÏݳÛÇÝ ³ñ³·áõÃÛ³Ùµ:
ܳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç å³ñï³¹Çñ å³ÛÙ³Ý ¿ »ÝóϳÛÇ ¨ ëïáñá·Û³ÉÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ»óáõÙÁ: гñ³¹ñáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÙÇßï áõÝ»ÝáõÙ »Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÝáõÛÝ
¹»ÙùÁ272:
гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳ½Ùí³Í »Ý »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó, ¨ »Ã» ÝáõÛÝÇëÏ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó áñ¨Çó» Ù»ÏÁ É»½íáõÙ ÇÝùÝáõñáõÛÝ ·áñͳÍáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ ¨ ãÇ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ áñ¨¿ ÇÙ³ëï, ÙǨÝáõÛÝÝ ¿, ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ѳí³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý, Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý, ÁݹѳÝñáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ: л勉µ³ñ, »Ã» ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë »ÝóϳÛÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý å³ßïáÝáí, ³å³
ëïáñá·Û³ÉÁ ¹ñíáõÙ ¿ Ñá·Ý³ÏÇ Ãíáí273: Karı koca bu vaziyeti epi düşündüler (Burhan
Cahit, Köy Hekimi, s.56). / ²ÙáõëÇÝÝ»ñÁ (³Ûñ áõ ÏÇÝ) ³Û¹ Çñ³íÇ׳ÏÁ ÙÇ É³í ͳÝñ áõ
ûè ³ñ»óÇÝ: Çoluk çocuk bir seneden beri buradalarmış (Yakup Kadri, Ankara, s.45). /
ÀÝï³ÝÇùÁ, (»ñ»Ë³Ý»ñÁ) å³ñ½íáõÙ ¿ª ³ñ¹»Ý ßáõñç Ù»Ï ï³ñÇ ¿ª ³Ûëï»Õ »Ý
·ïÝíáõÙ:
ê³Ï³ÛÝ ³Ûëï»Õ ¿É »ñµ»ÙÝ »ñ¨áõÙ ¿ »ñϳÏÇáõÃÛáõÝ, áñáß ¹»åù»ñáõÙ Ñá·Ý³ÏÇáõÃÛ³Ý ³Í³ÝóÁ ϳñáÕ ¿ ã¹ñí»É: ê³ ÑÇÙݳϳÝáõÙ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ³ÛÝ
¹»åù»ñáõÙ, »ñµ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë Ù»Ï ÙdzëÝáõÃÛáõÝ, ¨
ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÇÙ³ëïÁ µ³í³Ï³Ý Ñ»é³ó³Í ¿ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ
ÇÙ³ëïÇó274: Bak, ben ihtiyarım, altı çocuğum, iki karım aç kalıyor çoluğum çocuğum sokağa
düşüyor. /ܳÛÇñ, ï»ë, »ë Í»ñáõÝÇ »Ù, í»ó »ñ»Ë³Ý»ñë, »ñÏáõ ÏÇÝë ëáí³Í »Ý,
271
Aksan D., Anlambilim., Anlambilim konuları ve Türkçenin Anlambilim, Ankara, Engin Yayın Evi, 2006, s.
145.
272
Hengirmen M., Ýßí.³ßË., ¾ç 277:
273
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¾ç 69:
274
Àãàíèí Ð., ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:
108
»ñ»Ë³Ý»ñë ÷áÕáóÝ»ñáõÙ »Ý ѳÛïí»É: Ana baba çok defa çocuklar için tartışır. /
ÌÝáÕÝ»ñÁ (ѳÛñ áõ Ù³Ûñ) ß³ïÁ »Ý íÇ×áõÙ »ñ»Ë³Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ: Kız erkek, karışık
otursun. / ²ÕçÇÏ - ïÕ³ ˳éÁ ÃáÕ Ýëï»Ý:
ºÃ» »ÝÃ³Ï³Ý Ñ³Ý¹»ë ¿ ·³ÉÇë í»ñ³ó³Ï³Ý ÇÙ³ëï ³ñï³Ñ³ÛïáÕ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ, ³å³ ëïáñá·Û³ÉÁ Ñá·Ý³ÏÇ Ãíáí ãÇ ¹ñíáõÙ275: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛ³Ý »Ý »ÝóñÏíáõÙ »ñÏáõ ׳ݳå³ñÑáí. ϳ٠ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ÷á÷áËíáõÙ »Ý »ñÏáõ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ, ϳ٠µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ÙdzÛÝ Ù»ÏÁ: ²Ûë »ñÏáõ
Ó¨»ñÝ ¿É ϳñáÕ »Ý ÏÇñ³é»ÉÇ ÉÇÝ»É ÙǨÝáõÛÝ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛ³Ý å³ñ³·³ÛáõÙ: ²Ûëï»Õ
µ³ó³éáõÃÛáõÝ ¿ ϳ½ÙáõÙ aliş veriş ³é¨ïáõñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, áñáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝ
ÏñáõÙ ¿ ÙdzÛÝ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ276:
²éѳë³ñ³Ï, Ãáõñù»ñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ßÕóÛáõÙ,
·ñ³í»Éáí áñáß³ÏÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ¹Çñù, ϳñáÕ »Ý ß»Õí»É ÁݹѳÝáõñ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÝáñÙ»ñÇó: úñÇݳϪ Akraba çocuklarından hoşlanmıyor, onlar üstüne düştükçe köşe bucak kaçıyordu (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu, s.15)./´³ñ»Ï³ÙÝ»ñÇ »ñ»Ë³Ý»ñÇÝ Ý³ ã¿ñ
ëÇñáõÙ, »ñµ ѳݹÇåáõÙ ¿ñ Ýñ³Ýó, ù³ßíáõÙ ¿ñ ÙÇ ³ÝÏÛáõÝ (µéó. köşe / ³ÝÏÛáõÝ, bucak
/³ÝÏÛáõÝ):
ì»ñáÝßÛ³É ûñÇݳÏáõÙ koşe bucak ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛà ¨ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áõÕÕ³Ï³Ý ÑáÉáíáí, û¨ kaçmak µ³ÛÁ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ áõÝÇ Ñëï³Ï Ëݹñ³éáõÃÛáõÝ, áñÝ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ïñ³Ï³Ý
ÑáÉáíáí277: ØǨÝáõÛÝ Çñ³íÇ׳ÏÝ ¿ ݳ¨ çarşı pazar ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ dolaşmak / ó÷³-
é»É µ³ÛÇ Ñ»ï ÏÇñ³éí»ÉÇë: ´³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ѳÛó³Ï³Ý ÑáÉáíáí -(y) -ı/i/u/ü: úñÇݳϪ çarşıyı dolaşmak pazarı dolaşmak, ë³Ï³ÛÝ ÙǨÝáõÛÝ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ѳݹ»ë ·³É ݳ¨ áõÕճϳÝ
ÑáÉáíáí: Ya bir kuru kadar, ya dolaşır çarşı pazar./γ٠çñÑáñ ¿ ÷áñáõÙ, ϳ٠ßáõϳݻñáõÙ
¿ ó÷³éáõÙ:
2.ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ
ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ ݳ¨ ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ ï³ñµ»ñ³ÏÙ³Ý ÙÇçáó ¿: ¶á۳ϳÝÝ»ñáí, ³Í³Ï³ÝÝ»ñáí ¨ ³ÛÉ ËáëùÇ Ù³ë»ñáí ϳ½Ùí³Í
ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõÝ»Ý ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ¹ñ¹³å³ï׳éÝ»ñª ϳåí³Í å³ñ³·³ ¨ áñáßÇã ï³ñµ»ñ³ÏÙ³Ý Ñ»ï, áñáÝù Ç ëϽµ³Ý» Ý»ñϳ۳óí³Í »Ý áñå»ë Ù»Ï µ³é³-
275
Hatipoğlu V., Ýßí. ³ßË., ¿ç 35:
Àãàíèí Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 87:
277
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kururmu, Ankara, 2005, s. 1025.
109
276
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ó¨ª ãï³ñµ»ñ³Ïí³Í ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí ¨ Ý»ñ³éí³Í »Ý Ù»Ï ÁݹѳÝáõñª ³é³ñϳݻñÇ ¨ ѳïϳÝÇßÝ»ñÇ ËÙµÇ Ù»ç 278:
ä³ïٳϳÝáñ»Ý ³ÛÝ ÁݹѳÝñáõÃÛáõÝÁ, áñ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»ñ ·á۳ϳݳͳϳÝ-ٳϵ³Û ËáëùÇ Ù³ë»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ, Ñ»ï½Ñ»ï» ëÏëáõÙ ¿ ï³ñµ»ñ³Ïí»Éª
Áëï ¹ñ³ÝóÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÇ: ²ÛëåÇëáí, ³ÝáõÝÝ»ñÇó, áñáÝù ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ÏÇñ³éíáõÙ ¿ÇÝ ëïáñá·Û³ÉÇ Ñ»ï ¨ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ, ³é³ÝÓݳó³Ý ٳϵ³ÛÝ»ñÁ: î³ñ³Ýç³ïÙ³Ý ³Ûë
»ñϳñ³ï¨ ·áñÍÁÝóóÝ»ñÁ ß³ñáõÝ³Ï³Ï³Ý »Ý ݳ¨ ³Ûëûñ: àñáß ÏñÏݳíáñÝ»ñ
å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃáí ³ÛÝ ³ëïÇ×³Ý »Ý ³Ùñ³·ñí»É É»½íáõÙ, áñ ÝáõÛÝÇëÏ
³é³Ýó ëïáñá·Û³ÉÇ Ñ»ï ÏÇñ³éí»Éáõ, ¹Çï³ñÏíáõÙ »Ý áñå»ë ٳϵ³ÛÝ»ñ: ÜÙ³Ý
¹»åù»ñáõÙ ·ñ»Ã» µ³ó³éíáõÙ ¿ å³ñ³·³ - áñáßÇã ¨ å³ñ³·³ - ٳϵ³Û ß÷áÃáõÙÁ279:
àñáß «ÉáÕ³óáÕ» µ³é»ñ, ûñÇݳϪ korkak / í³ËÏáï, ürkek / í³Ëíáñ³Í, titrek /
¹áÕ¹Õ³óáÕ, utangaç / ³ÙáÃ˳Í, å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛà Çñ³Ï³Ý³óÝ»ÉÇë, áñå»ë ϳÝáÝ, ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ÙÇÙdzÛÝ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ï»ëùáí, ÇÝãÁ å³ñï³¹Çñ ã¿, »Ã»
³Û¹ ÝáõÛÝ µ³é»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³ÛÉ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÝ»ñ280: Korkak
korkak bakıyordu./ ܳ ݳÛáõÙ ¿ í³Ëíáñ³Í - í³Ëíáñ³Í: Hanımlar korkak birer temenna
ettiler. / γݳÛù ³ÙÃáË³Í ËáݳñÑí»óÇÝ: È»½íáõÙ ·áñÍ³Í³Ï³Ý ¿ ݳ¨ korkak titrek
ï³ñµ»ñ³ÏÁ, ûñÇݳϪ Muhtar korkak titrek adımlarıyla yürüdü (Fakir Baykurt, Irazcanın
Dirliği, s.262). / ØáõÑóñÁ í³Ëíáñ³Í ù³ÛÉ»ñáí ù³ÛÉáõÙ ¿ñ: Rakipleri topal topal geliyor
Beşiktaşın yanına (Hürriyet Gazetesi- Süper Spor,03.02.2004. s.29) /. Øñó³ÏÇóÝ»ñÁ
ϳճÉáí - ϳճÉáí ·³ÉÇë »Ý ´»ßÇùóßÇ ÏáÕÙÁ: Utangaç utangaç başını önüne eğdi. /
ܳ ³ÙáÃË³Í - ³ÙáÃË³Í Çç»óñ»ó ·ÉáõËÁ: Can ile yaşlarımızda yakın zaten utangaç
utangaç selamlaşırdık (İş bankası yayınları, Adalet Ağaoğlu Kitabı, s.132). /æ³ÝÇ ¨ Ù»ñ
ï³ñÇùÁ Ùáï ¿, ë³Ï³ÛÝ ³Ù³ã»Éáí - ³Ù³ã»Éáí ÙÇÙÛ³Ýó µ³ñ¨»óÇÝù:
ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÷³ëïáõÙ »Ý ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ³Ûë ϳéáõÛóÝ»ñÝ áõñáõÛÝ Ï»ñåáí ѳݹÇë³ÝáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É
µ³é»ñÇ ³ÛÉÁÝïñ³Ýù³ÛÇÝ ï»ë³Ïª suret (Ó¨), Ï»ñå³ñ, tavır, şekil, olarak (áñå»ë), ³ÛëÇÝùݪ µ³éÇ ÏñÏáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ÉdzñÅ»ù ÷á˳ñÇÝí»É, ûñÇݳϪ yaralı olarak / ÉÇÝ»-
Éáí íÇñ³íáñ ϳ٠áñå»ë íÇñ³íáñ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÁ: ÆÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó ÏñÏݳíáñ ϳéáõÛóÝ»ñÝ ³é³í»É áõŷݳóÝáõÙ »Ý ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Bu böylece belki bir hafta sürecek, sonra yine küçük yaprak yaprak şeffaf
278
Áàñêàêîâ Í., Êàðàêàëïàêñêèé ÿçûê, ò. II , ÷.1, Ìîñêâà, 1952, ñ. 175.
Ãðóíèíà Ò., Èìÿ ïðèëàãàòåëüíîå â òþðñêèõ ÿçûêàõ, Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ, Ìîñêâà, ÀÍ Íàóê ÑÑÑÐ,
1955, ñ. 57-58.
280
Àãàíèí Ð., Ýßí.³ßË., ¿ç 52:
110
279
buz parçaları ürpertici sevimli sabahlar yeniden başlıyacaktı. /¸³ ³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³í³Ý³Ï³ÝáõÃ-
Û³Ùµ å»ïù ¿ ¹»é ÙÇ ß³µ³Ã 層ñ, Ñ»ïá ÏñÏÇÝ... åÇïÇ ·³ÛÇÝ Ñáõ½áõÙݳÉÇó ¨ áõñ³Ë ³é³íáïÝ»ñÁ, áñáÝù ÏÝÙ³Ýí»ÇÝ ë³éáõÛóÇ, ó÷³ÝóÇÏ ÇÝãå»ë Ýáñ ï»ñ¨Ý»ñ
Dursun.. Burası mı diya inanmaz inanmaz sordu. / ¸áõñëáõÝÁ ³Ýíëï³Ñáñ»Ý ¥ãѳí³ï³-
Éáí - ãѳí³ï³Éáí¤ Ñ³ñóñ»ó, ³Ûëï»Õ ¿, DZÝã ¿: Memed yaralı yaralı durmadan sıkıyordu.
/ ػٻ¹Á íÇñ³íáñ - íÇñ³íáñ ³Ý¹³¹³ñ Ïñ³ÏáõÙ ¿ñ:
ÎñÏÝáõÃÛáõÝÁ ÛáõñûñÇÝ³Ï ÙÇçáó ¿ Ý³¨ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÇ Ñëï³Ï»óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ óáõÛó »Ý ï³ÉÇë, áñ í»ñçÇÝÝ»ñë, áñå»ë ϳÝáÝ, ã»Ý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »ÝóϳÛÇ
ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ281: Unuttuğu öfkenin yeniden sıcak sıcak şakaklarına yayıldığını duydu (Füruzan Parasız Yatılı, s.167)./ ¼·³ó, áñ Ùáé³óí³Í ½³ÛñáõÛÃÁ ÏñÏÇÝ ï³ù ï³ù ï³ñ³ÍíáõÙ ¿ ùáõÝù»ñÇ Ùáï: Odaya sıcak yayaıldı. / ê»ÝÛ³ÏáõÙ ç»ñÙáõÃÛáõÝ
ï³ñ³Íí»ó:
ÎñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ï³ñµ»ñ³ÏíáõÙ »Ý ݳ¨ áñáßÇãÝ áõ å³ñ³·³Ý: Salonun bir
köşesinde tembel tembel sabah gazetelerini karıştıran Kamuranın birden bire yüreği çarptı (Reşat
Nuri Güntekin,Çalıkuşu,s.54). / êñ³ÑÇ ÙÇ ³ÝÏÛáõÝáõÙ ÍáõÛÉ – ÍáõÛÉ ³é³íáïÛ³Ý Ã»ñûñÁ
ûñóïáÕ øÛ³Ùáõñ³ÝÇ ëÇñïÁ ѳÝϳñÍ³Ï Ë÷»ó: Mapusla, aralıkta tembel adımlar atıyorlar. / ´³Ýï³ñÏÛ³ÉÝ»ñÁ ÍáõÛÉ ù³ÛÉ»ñ ¿ÇÝ ·óáõÙ: Bolşevik garip garip arkadaşının
yüzüne bakıyor./´áÉߨÇÏÁ ï³ñ³Ïáõë³Í - ï³ñ³Ïáõë³Í ݳÛáõÙ ¿ÇÝ ÁÝÏ»ñáç ¹»ÙùÇÝ:
ÎñÏݳíáñ å³ñ³·³ÛÇ ¨ Ýñ³Ý Ñ»ï¨áÕ µ³éÇ ÙÇç¨ Ñ³ëï³ïíáõÙ ¿ ¹³¹³ñ, áñÁ
÷³ëïáõÙ ¿ Ýñ³Ýó ÙÇç¨ éÇÃÙÇÏ ÙdzëÝáõÃÛ³Ý µ³ó³Ï³ÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ: ÎñÏÝáõÃÛ³Ý
ÙÇçáóáí
Ñݳñ³íáñ
¿
ÝáõÛÝÇëÏ
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý
ßñçáõÝ
ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ý
å³ñ³·³ÛáõÙ Ñëï³Ï ï³ñ³Ýç³ï»É »ÝóϳÝ, Éñ³óáõÙÁ (áõÕÇÕ ËݹÇñ) ¨ áñáßÇãÁ:
ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ëáíáñ³µ³ñ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÝ»ñ282:
ä³Ï³ë ϳñ¨áñ ã»Ý ݳ¨ µ³éÇ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ûñÇݳϪ ÙÇ ß³ñù µ³Û»ñ ÃáõÛÉ »Ý ï³ÉÇë å³ñ³·³Û³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ ³ñï³Ñ³Ûï»É áã ÙdzÛÝ ÏñÏݳíáñ µ³é»ñÇ Ñ»ï, ÝáõÛÝÇëÏ ³ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ ³Û¹ µ³é»ñÁ
ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë §ÉáÕ³óáÕ¦ ¨ ѻ勉µ³ñ ϳñáÕ »Ý ¹Çï³ñÏí»É ¨° ·á۳ϳÝÇ, ¨° ³Í³Ï³ÝÇ ¹»ñáõÙ: гٻٳï»Ýùª Tez tez gelme, geç gel, soğuk gelme, sıcak gel. / Ø°Ç
³ñÇ Ñ³×³Ë Ñ³×³Ë, ³ñÇ áõß, ÙÇ ³ñÇ ïËáõñ, ³ñÇ áõñ³Ë (µ³é. soğuk / ë³éÁ, sıcak
/ï³ù): Genç eve geç gelir, ailesine karşı soğuk davranır. / ºñÇï³ë³ñ¹Á ïáõÝ ¿ñ ·³ÉÇë
281
282
Hengirmen M., Ýßí.³ßË., ¿ç 286-288:
Banguoğlu T., Ýßí.³ßË., ¿ç 120:
111
áõß, ÁÝï³ÝÇùÇÝ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ñ ë³éÁ: Soğuk ¨ sıcak µ³é»ñÁ Ù»ñ µ»ñ³Í ûñÇݳÏÝ»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ, ³é³Ýó ÏñÏÝáõÃÛ³Ý, ë³Ï³ÛÝ ³ÛÉ
µ³é»ñÇ Ñ»ï ÏÇñ³éí»ÉÇë ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É å³ñ³·³Û³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ùµª
µ³ó³é³å»ë ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí: úñÇÝ³Ï Rüzgar soğuk soğuk esmeğe başlamıştı. / ø³ÙÇÝ ëÏë»ó ë³éÁ - ë³éÁ ÷ã»É: Soğuk rüzgar esmeğe başladı. / êÏë»ó ÷ã»É ë³éÁ ù³ÙÇÝ:
²Ûë »ñÏáõ ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ¿É Ãáõñù»ñ»Ý óñ·Ù³ÝíáõÙ »Ý ÝáõÛÝ Ï»ñå:
ê³Ï³ÛÝ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ³éáõÙáí ³é³çÇÝ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç soğuk µ³éÁ
ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë å³ñ³·³, ѻ勉µ³ñ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ÏñÏݳíáñ Ó¨áí, ÇëÏ
»ñÏñáñ¹ ûñÇݳÏáõÙ soğuk µ³éÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë áñå»ë áñáßÇã:
ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç áñáßÇãÝ»ñÇ ÏñÏݳíáñ Ó¨áí ѳݹ»ë
·³ÉáõÝ, ³å³ å»ïù ¿ ÷³ëï»É, áñ ³ÛÝ áõÝÇ ß³ï ϳÙÁÝïñ³Ï³Ý µÝáõÛÃ, ¨ ϳñáÕ ¿
ÙdzÛÝ å³Ûٳݳíáñí³Í ÉÇÝ»É ïíÛ³É µ³éÇ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí: úñÇݳϪ Vücudu soğuk soğuk titriyor, yüzü renkten renge giriyordu (Necla
Günay, Dayan Kalbim,s.113). / سñÙÇÝÁ ë³éÁ ë³éÁ ¹áÕáõÙ ¿ñ, ¹»ÙùÇ ·áõÛÝÁ
³ÝÁݹѳï ÷áËíáõÙ ¿ñ:
гñÏ »Ýù ѳٳñáõÙ Ýß»É Ý³¨, áñ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç µ³éÇ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ
ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý å³ßïáÝÇ Ñëï³Ï ï³ñ³Ýç³ïÙ³Ý ¨ ë³ÑÙ³ÝÙ³Ý ·áñÍáõÙ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÇó µ³óÇ Ï³ñáÕ »Ý ÏÇñ³éí»É ݳ¨ ½³Ý³½³Ý Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³Í³ÝóÝ»ñ, ûñÇݳϪ
bedava µ³éÝ áõÝÇ Ù³Ïµ³Û³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ, óñ·Ù³ÝíáõÙ ¿ /³Ýí׳ñ/, ë³Ï³ÛÝ
·á۳ϳÝÇó ³é³ç ÏÇñ³éí»ÉÇë ϳñáÕ ¿ ëï³Ý³É Éñ³óáõóÇã Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³Í³Ýó,
ûñÇݳϪ Bana bedavadan tarla biçtirecek. / ÆÝÓ ëïÇå»óÇÝ ¹³ßïÁ ³Ýí׳ñ ÑÝÓ»É: îíÛ³É
ûñÇݳÏáõ٠ٳϵ³ÛÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë µ³ó³é³Ï³Ý ÑáÉáíÇãáí: ²Ûë Ï»ñå ³é³í»É ¿
Áݹ·Ííáõ٠ٳϵ³ÛÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ϳåÁ µ³ÛÇ Ñ»ï:
2.1. ÎñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ
ÎñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñÁ, ųٳݳÏÇ Ï³Ù ï»ÕÇ Ù³Ïµ³ÛÝ»ñ ¹³éݳÉáí,
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳï³ñáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛê ÏÇñ³éí»Éáí µ³ÛÇ
³Ý¹»Ù ¨ ¹ÇÙ³íáñ Ó¨»ñÇ Ñ»ï: Ali sokak sokak dolaştı. / ²ÉÇÝ ÷áÕáó ³é ÷áÕáó ßñç»ó:
Seni kapı kapı aradık. / ø»½ ¹éÝ»¹áõé ÷Ýïñ»óÇÝù: Babası oğlunu vilayet vilayet arıyor. /
гÛñÁ áñ¹áõÝ Ý³Ñ³Ý· ³é ݳѳݷ ÷ÝïñáõÙ ¿: Fuzuli, şiirlerinde yer yer platonik aşkı
terennüm eder. / üǽáõÉÇÝ µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ï»Õ-ï»Õ åɳïáÝÇÏ ë»ñ ¿
·áí»ñ·áõÙ: Dedikodu dilden dile, ağızdan ağıza, kulatktan kulağa yürekten yüreğe, bir yel gibi,
bir jet gibi hızlanır, yayılır. / ²ë»Ïáë»Ý»ñÁ É»½íÇó É»½áõ, µ»ñ³ÝÇó µ»ñ³Ý, ³Ï³ÝçÇó
112
³Ï³Ýç, ëñïÇó ëÇñï Ù»Ï ù³Ùáõ ÝÙ³Ý, Ù»Ï ×»åÁÝóóÇ å»ë ѽáñ³ó³Ý áõ
ï³ñ³Íí»óÇÝ:
²é³í»É ɳÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ³ÛÝ ÏñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñÁ, áñáÝù Ó»éù
µ»ñ»Éáí Ó¨Ç Ù³Ïµ³ÛÇ ÇÙ³ëï, ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý áñáßãÇ ·áñͳéáõÛÃ283: ܳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ųٳݳÏÇ ¨ ï»ÕÇ Ù³Ïµ³ÛÝ»ñÁ, ϳï³ñ»Éáí å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ, ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ»ï, áñáÝù ³Û¹ å³ñ³·³Ûáõ٠ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë ѳñ³¹ñÛ³É µ³ÛÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý Ù³ë ϳÙ
ëïáñá·Û³É:
ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ý³¨ ëïáñá·»ÉÇÇ ·áñͳéáõÛÃ:
úñÇݳϪ Büyük tehlikelerle karşı karşıyayız. / Ø»Ýù Ù»Í íï³Ý·Ý»ñÇ ¹»Ù - ¹ÇÙ³ó »Ýù:
Sessizlik içinde duyulan, saatın tik tıklarıydı. / ÈéáõÃÛ³Ý Ù»ç ÉëíáÕÁ ųٳóáõÛóÇ
ÃËÏÃËÏáóÝ ¿ñ: лï¨Û³É ûñÇݳÏÝ»ñáõÙ ëïáñá·Û³ÉÝ»ñÁ, Áëï ¿áõÃÛ³Ý, ϳ½Ùí³Í »Ý
ÏñÏݳíáñ ϳéáõÛóÝ»ñÇó: гçáñ¹ ûñÇݳÏÁ Ý»ñϳ۳óÝ»Ýù Ú³ÑÛ³ ø»Ù³É ´»Û³ÃÉÇÇ
µ³Ý³ëï»ÕÍáõÃÛáõÝÇó:
Ben o rüzgarla şimdi baş başayım./ ºë ³ÛÅÙ ù³Ùáõ Ñ»ï Ù»Ý-Ù»Ý³Ï »Ù ¥·ÉáõË·ÉËÇ
»Ù¤£
Galiba yol göründü sevdaya. /ØÇ·áõó» ëÇñ»ÉÇÇë ׳ݳå³ñÑÁ »ñ¨³ó£
Kendi gönlümce bir saat yaşayım./ÆÙ áõ½³ÍÇ å»ë ÙÇ Å³Ù ³åñ»Ù£
Girmesin başka bir hayal araya. /ÂáÕ ãÙïÝÇ Ý³ Ù»Ï ³ÛÉ å³ïñ³ÝùÇ Ù»ç£
Ben o rüzgarla şimdi baş başayım. /ºë ³ÛÅÙ ù³Ùáõ Ñ»ï Ù»Ý Ù»Ý³Ï »Ù284:
Ø»Ï ³ÛÉ ûñÇݳϪ Yine bir sofrada şen şakraktık. / ÎñÏÇÝ ÙÇ ë»Õ³ÝÇ ßáõñç ù»ý áõñ³ËáõÃÛ³Ý ¿ÇÝù:
ºÃ» ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ÏñÏݳíáñÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë »ñÏáõ ³Ý·³Ù, ëïáñá·Ù³Ý ³Í³ÝóÁ ÏóíáõÙ ¿ »ñÏñáñ¹ ÏñÏݳíáñÇ í»ñçÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÇÝ, ûñÇݳϪ Bütün
tavanlar ve duvar kenarlar... benek benek, benek benektir. / ´áÉáñ ³é³ëï³ÕÝ»ñÁ, å³ï»ñÇ
Ý»ñù¨Ç ѳïí³ÍÁ ɳù³Ý»ñáí ¿ÇÝ å³ïí³Í:
àñáß ÏñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñ ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É áñå»ë ³é³ñϳ۳ϳÝ
³ÝáõÝÝ»ñÇ
áñáßÇãÝ»ñ:
ÜÙ³Ý
áñáßÇãÝ»ñÁ
áñå»ë
ϳÝáÝ,
÷á˳ÝóáõÙ
»Ý
å³ñ³·³Û³Ï³Ý ѳïϳÝÇߪ Ù³ïݳÝß»Éáí Ó¨, ï»ë³Ï, íÇ׳Ï, Ù»Ãá¹ ¨ ³ÛÉÝ:
êáíáñ³µ³ñ ³Û¹ ·áñͳéáõÛÃÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý áñáßÇã ٳϵ³ÛÝ»ñÁ: Sıra sıra demir
kovalarda sular boşalır dolar (Yakup Kadri, Yaban, s.56)./Þ³ñù - ß³ñù »ñϳÃÛ³ ³ÝáÃÝ»ñáõÙ çáõñÝ ³ÝÁݹѳï ÉóíáõÙ-ó÷íáõÙ ¿ñ:
283
284
Hatipoğlu V., Ýßí. ³ßË., ¿ç 52-53£
Hatipoğlu V., ÝáõÛÝ ï»ÕáõÙ:
113
ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ ѳۻñ»Ý óñ·Ù³Ý»ÉÇë ÙÇßï ϳñ¨áñ ¿ ѳßíÇ ³éÝ»É Ñ³Û»ñ»ÝÇ É»½í³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ. »ñµ»ÙÝ ÏñÏݳíáñÁ µ³é³óÇ Ã³ñ·Ù³Ý»Éáõ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ ¿ ³é³ç³ÝáõÙ, ë³Ï³ÛÝ Ù»Í Ù³ë³Ùµ ³é³í»É Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ ¿ ÏñÏݳíáñÁ Ý»ñϳ۳óÝ»É Ù»Ï µ³éáí: ØÇ³Å³Ù³Ý³Ï Ù»ñ É»½áõÙ Ï³Ý Ù»Í
Ãíáí ¹³ñÓí³ÍùÝ»ñ ¨ ϳÛáõÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó ϳճå³ñ³Ó¨»ñÁ µÝáñáß »Ý ݳ¨ Ãáõñù»ñ»ÝÇÝ:
2.2. ÎñÏݳíáñ ³Í³Ï³ÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç
ÆÝãå»ë ѳۻñ»ÝáõÙ, Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ¨ë ³Í³Ï³ÝÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÁ ٻͳå»ë å³Ûٳݳíáñí³Í »Ý ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³Ýùáí, û ÇÝã ËáëùÇ Ù³ëÇ »Ý
í»ñ³·ñíáõÙ: àñáßÇã - áñáßÛ³É, ëïáñá·Û³É, å³ñ³·³ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ¨ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý
ϳå»ñÁ ٻͳå»ë å³Ûٳݳíáñí³Í »Ý ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ å³ïÙáճϳÝ
µÝáõÛÃÇ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ùµ285: ÆÝãå»ë ѳۻñ»ÝáõÙ, Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ¨ë ³Í³Ï³ÝÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É û° áñå»ë áñáßÇã, û° áñå»ë å³ñ³·³:
л勉µ³ñ ÝÙ³ÝûñÇÝ³Ï µ³éÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ë³Ñٳݻɪ
Ñëï³Ï»óÝ»Éáí, û ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý áñ ³Ý¹³ÙÇÝ ¿ ³ÛÝ í»ñ³·ñíáõÙ: ØÇ ß³ñù µ³é»ñÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ñݳñ³íáñ ¿ ÉÇÝáõÙ Ñëï³Ï»óݻɪ å³ñ½»Éáí,
û áñ ³Ý¹³ÙÇÝ ¿ Éñ³óÝáõÙ ¨ ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ý áñ¨¿ ˳ËïÙ³Ý ¹»åùáõÙ Ç Ñ³Ûï »Ý
·³ÉÇë ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ Ù»Ãá¹Ý»ñÁ, áñáÝù ÃáõÛÉ Ïï³Ý Ëáõë³÷»É áñáßÇã å³ñ³·³ ß÷áÃÇó: ²Û¹ ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÇó Ù»ÏÝ ¿, ûñÇݳÏ, ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ: л勉µ³ñ ϳñáÕ »Ýù ÷³ëï»É, áñ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõÕÕ³ÏÇ ³½¹áõÙ »Ý ݳ¨ ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ý íñ³: ²ÛÝ ¹»åù»ñáõÙ, »ñµ å³ñ³·³Ý ëïáñá·Û³ÉÇó µ³Å³ÝíáõÙ ¿ áõÕÕ³ÏÇ Ï³Ù ³ÝáõÕÕ³ÏÇ Ëݹñáí, å³ñ³·³Ý áñå»ë ϳÝáÝ
ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ï»ëùáí: Mehpare Hanım sinirli sinirli gülmüştü (Ahmet
Altan, Kılıç Yarası Gibi, s.226)./ îÇÏÇÝ Ø»Ñ÷»ñ»Ý ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ - ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ååï³ó:
ºÃ» ÏñÏݳíáñ ³Í³Ï³ÝÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ³Ýí³Ý³Ï³Ý µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ³é³ç, ³å³ ïíÛ³É ¹»åùáõÙ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáí áñáßÇãÁ ï³ñ³Ýç³ïíáõÙ
¿ å³ñ³·³ÛÇó: úñÇݳϪ Fakat her tecrübeden zaferle çıkan kuvvetli bünyesine itimadı kolay
kolay sarsılmazdı (Peyamı Safa, Biz İnsanlar,s.94)./ ê³Ï³ÛÝ íëï³ÑáõÃÛáõÝÁ ³ÛÝåÇëÇ
áõÅ»Õ Ï³éáõÛóÇ Ýϳïٳٵ, áñÝ ³Ù»Ý ÷áñÓ³ÝùÇó ѳçáÕáõÃÛ³Ùµ ¹áõñë ¿ñ »Ï»É,
³Û¹ù³Ý ¹ÛáõñÇÝ (kolay kolay / Ñ»ßï - Ñ»ßï) ãï³ï³Ýí»ó: O gece hiçbir şey düşünemeyen
Hatiçe, başını iki dizinin üstüne koyarak, sabahlara kadar sesiz sesiz ağladı (Yaşar Kemal, İnce
285
Êîíîíîâ À., Ýßí. ³ßË.,¿ç 183:
114
Memed I, s.150).гÃÇç»Ý, áí ³Û¹ ·Çß»ñ áã ÙÇ µ³ÝÇ Ù³ëÇÝ ã¿ñ ϳñáÕ³ÝáõÙ Ùï³Í»É,
·ÉáõËÁ ÍÝÏÝ»ñÇÝ ¹Ý»Éáí, ÙÇÝ㨠³é³íáï ³ÝÓ³ÛÝ (sesiz sesiz /³ÝÓ³ÛÝ - ³ÝÓ³ÛÝ) ɳó
»Õ³í:
ijٳݳϳÏÇó ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ¹Çï³ñÏíáõÙ ¿ ÙÇ
»ñ¨áõÛÃ, »ñµ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áõÕÇÕ ËáëùáõÙ, ë³Ï³ÛÝ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ÙdzÛÝ, »ñµ å³ñ³·³Ý ¹ñíáõÙ ¿ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý í»ñçáõÙ: úñÇݳϪ Arkasına
döndü. Evde yok,- dedi kahırlı kahırlı (Yaşar Kemal,İnce Memed I, s.150). / ܳ ßñçí»ó:
î³ÝÁ ã¿,- ³ë³ó ݳ,- ïËáõñ- ïËáõñ: İsmail biraz daha bekleyemez misiniz?,- diye sordu
mahzun mahzun (Yaşar Kemal,İnce Memed I, s.150). / ÆëÙ³ÛÇ°É, ã»±ù ϳñáÕ ÙÇ ùÇã ëå³-
ë»É,- ѳñóñ»ó ïËáõñ-ïËáõñ:
ä³ñ³·³Ý ϳñáÕ ¿ ѳݹ»ë ·³É ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ï»ëùáí, »Ã» ¹ñíáõÙ ¿ µ³Õ³¹ñÛ³É µ³ÛÇó ³é³ç, áñÝ ¿É ϳÛáõÝ ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ Ùdzíáñ ¿286: úñÇݳϪ Ta duvarın üst
tarafına kadar yükselen venedik aynasına uzun uzun göz gezdirdikten sonra bana baktı (Halid
Ziya Uşaklıgıl, Saray ve ötesi, Son hatıralar,s.26). / ºñϳñ-»ñϳñ ½ÝÝ»Éáí ÙÇÝã¨
³é³ëï³Õ Ó·íáÕ í»Ý»ïÇÏÛ³Ý Ñ³Û»ÉÇݪ ݳ ݳۻó ÇÝÓ: Kızlara bakıp tatlı tatlı iç
çekmeğe başladı (Orhan Kemal, Bereketli Toprak Üzerine, s.56). /ܳۻÉáí ³ÕçÇÏÝ»ñÇݪ ݳ
ëÏë»ó ù³Õóñ - ù³Õóñ ùÙÍÇÍ³Õ ï³É: ÜÙ³ÝûñÇÝ³Ï ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ³ñï³ëíáõÙ »Ý
¹³¹³ñáí:
²ÛÝ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, áñï»Õ »ÝÃ³Ï³Ý ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ã¿ ³é³ÝÓÇÝ
µ³éáí, ½»Õãí³Í ¿, å³ñ³·³Ý ëáíáñ³µ³ñ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ÏñÏݳíáñÇ ï»ëùáí:
Hiddetli hiddetli söylendi. /ܳ ËÇëï - ËÇëï Ëáë»ó: Sinirli sinirli mırıldandı. /ܳ
ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ - ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ ÷ÝÃ÷Ýóó: ÜáõÛÝ ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ ¿ ·áñÍáõ٠ݳ¨
µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ, ûñÇݳϪ Zırladı zırladı sustu. (µéó. ½é³ó ½é³ó
Ó³ÛÝÁ Ïïñ»ó)/ ȳó »Õ³í - ɳó »Õ³í Éé»ó: Koştu koştu yoruldu. / ì³½»ó - í³½»ó
Ñ»·Ý»ó: Ne yaptı etti borcunu ödedi./ ÆÝã ³ñ»ó-ã³ñ»ó å³ñïùÁ í׳ñ»ó:
ä³ñ³·³ÛÇ ¨ áñáßãÇ ï³ñµ»ñ³ÏáõÙÁ ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí Ñݳñ³íáñ ¿ ݳ¨
³ÛÝ ¹»åùáõÙ, »ñµ ÏñÏݳíáñ å³ñ³·³ ³Ý¹³ÙÇÝ Ñ³çáñ¹áÕ µ³éÁ ¹ñí³Í ¿ Ñá·Ý³ÏÇ
Ãíáí: Hafif hafif omuzlarını okşarken iki çocuğun merakla kendisine baktığını farketti (Reşat
Nuri Güntekin, Çalıkuşu, s.86). /ºñµ ݳ ùÝùßáñ»Ý- ùÝùßáñ»Ý ßáÛáõÙ ¿ñ Ýñ³ áõë»ñÁ,
Ýϳï»ó, û ÇÝãå»ë »Ý Çñ»Ý ݳÛáõÙ »ñÏáõ »ñ»Ë³:
л勉µ³ñ ϳñáÕ »Ýù ÷³ëï»É, áñ ÏñÏݳíáñ ³Í³Ï³ÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ãáõÝ»Ý Ï³ÛáõÝ Ñ³ëï³ïí³Í ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ¹Çñù: ´³Ûó ¨ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ï³Ý µ³½Ù³ÃÇí ³Í³Ï³ÝÝ»ñ, áñáÝù å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛà Çñ³286
Koç N., Ýßí.³ßË., ¿ç 358:
115
ϳݳóÝ»ÉÇë ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë µ³ó³é³å»ë ÏñÏÝáõÃÛ³Ý Ó¨áí, »Ã» ÝáõÛÝÇëÏ ¹ñí³Í
»Ý ³ÝÙÇç³å»ë ëïáñá·Û³ÉÇÝ Ùáï, ûñÇݳϪ ıslak /óó, Ëáݳí, hırslı / ³·³Ñ, á·¨áñ-
í³Í, yılışık / ÏåãáõÝ, Ó³ÝÓñ³ÉÇ, uyuklu /ùÝÏáï, melul /óËÍáï, ölğün / ÃáéßݳÍ, uysal
/ ѳٳӳÛÝ, küşkün / µ³ñϳó³Í, titrek / ¹áÕ¹Õ³óáÕ287: Küçük lambalarıyle ortalığı titrek
titrek aydınlatan seyyar satıcıların ses kalabalığı (Orhan Kemal, Bereketli Toprak Üzerine, s.55).
/ Þñç³Ï³ÛùÝ Çñ»Ýó ϳñµÇ¹³ÛÇÝ É³åï»ñÝ»ñÇ ¹áÕ¹Õ³óáÕ ÉáõÛëáí Éáõë³íáñáÕ Ã³-
÷³é³Ï³Ý ³é¨ïñ³Ï³ÝÝ»ñÇ Ó³ÛÝ»ñÇ ³ÕÙáõÏÝ ¿ñ: Gökte yıldızlar ıslak ıslak parlıyordu.
(Yaşar Kemal, İnce Memed I, s.78). / ºñÏÝùáõÙ Ëáݳí - ËáÝ³í ³éϳÛÍáõÙ ¿ÇÝ ³ëïÕ»-
ñÁ: Hasan uykulu uykulu mırıldandı (Orhan Kemal, Bereketli Toprak Üzerine, s.56). / гë³ÝÁ
ùÝÏáï - ùÝÏáï ÷ÝÃ÷Ýóó:
ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýß»óÇÝù, ÏñÏݳíáñ ³Í³Ï³ÝÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý Çñ³Ï³Ý³óÝ»É
ݳ¨ áñáßãÇ ·áñͳéáõÛÃ: ØÇ ù³ÝÇ áñáßÇãÝ»ñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ ÏñÏݳíáñ áñáßÇ㠳ݹ³ÙÁ ϳñáÕ ¿ ã¹ñí»É áñáßÛ³ÉÇ ÏáÕùÇÝ: ÜÙ³Ý ¹»åù»ñáõÙ ·áñÍáõÙ ¿ ÁݹѳÝáõñ ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÁ, »ñµ áñáßÛ³ÉÇÝ Ùáï ¿ ¹ñíáõÙ Ý³Ë Ñ³ïϳÝÇß ³ñï³Ñ³ÛïáÕ áñáßÇãÁ,
Ñ»ï᪠áñ³ÏÁ: úñÇݳϪ Bilhassa o benim zengin olmamdan ziyade kendisinin güzel güzel kibar yünden örülmüş sahip olacağı için seviniyordu./ Üñ³Ý »ñç³ÝϳóÝáõÙ ¿ñ áã ³ÛÝù³Ý ³ÛÝ
÷³ëïÁ, áñ »ë ѳñáõëï »Ù, ³ÛÉ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ ݳ Ïáõݻݳ ·»Õ»óÇÏ, ßù»Õ,
µñ¹Çó ·áñÍ³Í Ïïáñ»Õ»Ý:
²Ûë ûñÇݳÏáõÙ ÏñÏݳíáñ áñáßÇãÁ ³ñï³ë³ÝíáõÙ ¿ ¹³¹³ñáí, áñÁ Ýñ³Ý ³Ýç³ïáõÙ ¿ ѳçáñ¹áÕ áñáßÇãÝ»ñÇó, áñáÝù Éñ³óÝáõÙ »Ý örülmüş / ·áñÍí³Í áñáßÛ³ÉÇÝ
Éñ³óÝáÕ Ñ³çáñ¹ áñáßÇãÝ»ñÇó:
гïϳå»ë ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳݹÇåáõÙ »Ý ݳ¨
µ³ó³éÇÏ ¹»åù»ñ, »ñµ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÝ ³é³ÝÓÇÝ §ÉáÕ³óáÕ¦ µ³é»ñÇ ÏñÏݳíáñ Ó¨»ñÝ
û·ï³·áñÍáõÙ »Ý áñå»ë »Ýóϳ: Yazık! dedi. Sizsiz ne olur böyle hasta hasta? / ²÷ëáë,
³ë³ó ݳ,- ³é³Ýó Ò»½ DZÝã ¿ ÉÇÝ»Éáõ ³Ûë ÑÇí³Ý¹Á:
-Mi ѳñó³Ï³Ý ³Í³ÝóÇ ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ, µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ
Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó »ÉÝ»Éáí, ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳݹ»ë
»Ý ·³ÉÇë û° áñå»ë áñáßÇã, û° áñå»ë å³ñ³·³ ¨ û áñå»ë ëïáñá·Û³É: Büyük
Komisyon reisi öteki reisinin sıkı mı sıkı dostu idi. / Ø»Í ËáñÑñ¹Ç ݳ˳·³ÑÁ Ù»Ï ³ÛÉ
ËáñÑñ¹Ç ݳ˳·³ÑÇ Ùï»ñÇÙ ÁÝÏ»ñÝ ¿ñ:
Þ³ï
ѳ׳Ë
å³ñ³·³Û³Ï³Ý
·áñͳéáõÛÃ
Çñ³Ï³Ý³óÝ»ÉÇë
ÏñÏݳíáñ
ϳéáõÛóÝ»ñÁ áñáßÛ³ÉÇ Ñ»ï³¹³ë ¹ÇñùáõÙ »Ý, ë³Ï³ÛÝ ãÇ µ³ó³éíáõ٠ݳ¨ ݳ˳¹³ë
¹ÇñùÁ, ûñÇݳϪ Çocukların gözüne bak fersiz, yüzüne bak kansız, söz söyler, cansız mi cansız./
287
Àãàíèí Ð., Ýßí. ³ßË., ¿ç 42:
116
ºñ»Ë³Ý»ñÇ ³ãù»ñÇÝ Ý³ÛÇ°ñ, ³ÝÏÛ³Ýù »Ý, ¹»ÙùÝ»ñÇÝ Ý³ÛÇ°ñ, ³Ý·áõÛÝ »Ý, Çëϳå»ë
³Ýϻݹ³Ý (³Ýϻݹ³Ý - ³Ýϻݹ³Ý):
²Í³Ï³Ý³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ݳ¨ áñå»ë ³Ýí³Ý³Ï³Ý
ëïáñá·Û³É: Ü»ñϳ ¨ ³ÝóÛ³É Å³Ù³Ý³ÏÇ óáõóÇã ëï³ÝáõÙ ¿ ÙdzÛÝ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý
»ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ288: úñÇݳϪ Çocuklar cıvıl cıvıldı. / ºñ»Ë³Ý»ñÁ ³ßËáõÛÅ ¿ÇÝ:
(µéó. ³ßËáõÛÅ, áõñ³Ë / cıvıl cıvıl): Meraksız mı meraksızdım. / ´áÉáñáíÇÝ Ñ»ï³ùñùñí³Í ã¿Ç áãÝãáí (µéó. ³ÝÑ»ï³ùñùÇñ ¿Ç):
2.3. ´³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ßÕóÛáõÙ
²é³ÝÓݳÏÇ Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝ »Ý Ý»ñϳ۳óÝáõÙ µ³Û³Ï³Ý ³ÛÝ ÏñÏݳíáñ
ϳéáõÛóÝ»ñÁ, áñáÝóáõÙ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ³ÝóÛ³É Å³Ù³Ý³ÏÇ,
ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ýª ³å³éÝÇ Å³Ù³Ý³ÏÇ óáõóÇãáí: ÜÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý
Ù»ç ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É û° áñå»ë áñáßÇã, û° áñå»ë ëïáñá·Û³É 289: Yüzü daha
sertleşmiş, her dakika dövüşe hazır, atıldı atılacak bir hal almıştı (Yaşar Kemal, İnce Memed,
s.79). /Üñ³ ¹»ÙùÁ ¹³ñÓ³í ³í»ÉÇ ¹³Å³Ý. ³Ù»Ý å³Ñ ÏéíÇ Ý»ïíáÕ Ù³ñ¹áõ ï»ëù
ëï³ó³í: Boksör düştü düşecek. / ´éÝóù³Ù³ñïÇÏÁ áõñ áñ ¿ åÇïÇ ÁÝÏÝ»ñ: Fırtına
koputu kopacak./ àõñ áñ ¿ ÷áÃáñÇÏ ¿ñ å³ÛûÉáõ:
àñáßãÇ ·áñͳéáõÛà »Ý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÝ Ý³¨ ë³ÑÙ³Ý³Ï³Ý »Õ³Ý³Ïáí
µ³Û³Ï³Ý ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Her yüzde gösterir tesirini. süzülür mü süzülür, uzar mı uzar
benizler (Mahmud Makal Bizim Köy, s.35). / ´áÉáñÇ ¹»ÙùÇÝ Ï³ÛÇÝ ³Û¹ ³Õ»ïÇ Ñ»ïù»ñÁ,
íïÇï, Ó·í³Í ³Û¹ ¹»Ùù»ñÁ: ÜÙ³ÝûñÇÝ³Ï ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ Ù»Í Ù³ë³Ùµ ѳݹ»ë »Ý
·³ÉÇë ³Ýí³Ý³Ï³Ý ëïáñá·Û³ÉÇ å³ßïáÝáõÙ, ¨ ³Ûë ¹»åù»ñáõÙ ³é³í»É »Ý
Áݹ·ÍíáõÙ áñ³Ï³Ï³Ý ѳïϳÝÇßÝ»ñÁ: Söhbetinde tatlı mı tatlı, işinde acı mı acı. /
¼ñáõÛóÇ Å³Ù³Ý³Ï Ý³ ß³ï ѳ׻ÉÇ ¿, ÇëÏ ³ß˳ï³ÝùÇ Å³Ù³Ý³Ï ß³ï ³Ý¹áõñ:
´³ÛÇ ¹ÇÙ³íáñ Ó¨Á ÏñÏݳíáñ ϳéáõÛóÇ Ù»ç ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý
ϳï³ñÙ³Ý ß³ï ùÇã ѳí³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝ290: Hani bu akşam gelir mi gelir. / ²Ûë »ñ»Ïá
ݳ ѳí³Ý³µ³ñ Ï·³: ÆÙ³ëï³ÛÇÝ ³Ûë Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ ³é³í»É áõÅ·ÇÝ ¿
³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ³ÛÝ Ï³éáõÛóÝ»ñáõÙ, áñï»Õ µ³ñ¹áõÃÛ³ÝÁ ݳËáñ¹áõÙ ¿ å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý ËáݳñÑٳٵ ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝ: Allah etmesin olur ya ya bir yangın çıkardıysa.
Çıkarır mı çıkarır! (Hamdi Oşcay Ana Kadın, s56)./ ²ëïí³Í ã³ÝÇ, µ³Ûó ¹³ Ñݳñ³íáñ ¿,
»Ã» ݳ Ù»Ï ³Ý·³Ù Ññ¹»Ñ»É ¿, ³å³ »ñÏñáñ¹ ³Ý·³ÙÝ ¿É ϳÝÇ: Ya tencereyi devirdi de
288
Koç N., Ýßí. ³ßË., ¿ç 366:
289
Özkan B., Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarların sözlükbirimsel, dizgesel ve metinsel görünümleri,
İnternational Perodical For the Languages, Literature and History of Turkic. S. 5, 2010, s. 569-572.
Bozkurt F., Türkiye Türkçesi, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995, s. 115. 552
117
290
kızgın yağı üstüne döktüyse. Döker mi döker! (Hamdi Oşcay Ana Kadın, s. 56). / ºÃ» ݳ
ßñç»É ¿ ϳÃë³Ý ¨ »é³óáÕ ÛáõÕÁ Éóñ»É ¿ íñ³Ý, ³å³ ³ÛëáõÑ»ï ϳñáÕ ¿ ¿ÉÇ ßñç»É:
´»ñí³Í ûñÇݳÏÝ»ñáõÙ »ñÏáõ ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ¿É ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ÇÝùÝáõñáõÛݳµ³ñ, µ³óÇ ¹ñ³ÝÇó ³é³ÝÓݳóí³Í »Ý µ³ó³Ï³Ýã³Ï³Ý Ýß³Ýáí, ë³Ï³ÛÝ
³é³çÇÝ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛ³Ý ëïáñá·Û³ÉÇ óáõÛó ïí³Í ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÁ ³í»ÉÇ ¿
Áݹ·ÍíáõÙ »ñÏñáñ¹ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç, ³ÛëÇÝùݪ ³Ûë ϳéáõÛóÁ ϳñ»ÉÇ ¿
¹Çï³ñÏ»É Ý³¨ ëïáñ³¹³ë³Ï³Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ, áñï»Õ ³é³çÇÝ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛáõÝÁ »ñÏñáñ¹³Ï³Ý ¿, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ·É˳íáñ: ÎñÏݳíáñÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë
Áݹ³ñÓ³Ï Ý»ñϳ ųٳݳϳӨáí, áñÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÙ ¿ å³ñµ»ñ³µ³ñ ϳï³ñíáÕ
·áñÍáÕáõÃÛáõÝ:
ÆÙ³ëï³ÛÇÝ ³éáõÙáí ÙǨÝáõÛÝ ÇÙ³ëï ϳñ»ÉÇ ¿ ³ñï³Ñ³ï»É ݳ¨ Ù»Ï ³ÛÉ Ï³Õ³å³ñ³Ó¨áí, áñï»Õ å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý ëïáñ³¹³ë³Ï³Ý ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝÁ ãÇ ¹ñíáõÙ
å³ÛÙ³Ý³Ï³Ý ËáݳñÑٳٵ, ÇÝãå»ë ³é³çÇÝ ûñÇݳÏáõÙ: O gavur bizim köyde yakar
diye korkuyorum. Alıştı bir sefer. Yakar mı yakar (Yaşar Kemal, İnce Memed I, s.49). / ì³Ë»-
ÝáõÙ »Ý ³Ûë ³Ýѳí³ïÁ ³ÛñÇ Ý³¨ Ù»ñ ·ÛáõÕÁ: ºÃ» ݳ ¹³ ÙÇ ³Ý·³Ù ³ñ»ó, ³å³
³ÝÁݹѳï ϳÝÇ: γÛñÇ, ³ÛÝ ¿É ÇÝãå»ë ϳÛñÇ:
²ÝÁݹѳïáõÃÛ³Ý ÙǨÝáõÛÝ ·³Õ³÷³ñÁ Ñݳñ³íáñ ¿ ³ñï³Ñ³Ûï»É ݳ¨ ß³Õϳå³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÙÇçáóáí: ²Ûëï»Õ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ¹ñíáõÙ ¿ ³ÝóÛ³É
ųٳݳÏÇ óáõóÇãáí ¨ Ý»ñ¹Çñ µ³éáí, ÇëÏ »ñÏñáñ¹ µ³Õ³¹ñÇãÁ Áݹ³ñÓ³Ï Ý»ñϳ
ųٳݳϳӨáí ÝáõÛÝ µ³ÛÝ ¿: ÎñÏÇÝ ³ñѳ۳ïíáõÙ ¿ ÙÇ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝ, áñÝ ³ÝÁݹѳï ϳñáÕ ¿ ï»ÕÇ áõݻݳÉ: Bu gece şansım yok. Şans onca mehtap gibi bir şeydi. Doğdu
mu doğardı ( Seyfedin Ömer, Düşünme Zamanı, s. 78). / ²Ûë ·Çß»ñ »ë ß³Ýë ãáõÝ»Ù: ºñç³Ý-
ÏáõÃÛáõÝÝ, Áëï Ýñ³, ÝÙ³Ý ¿ ÉáõëÝÇ ÉáõÛëÇ: ´³í³Ï³Ý ¿ Ù»Ï ³Ý·³Ù ѳÛïÝíÇ, ÙÇßï
ϳéϳÛÍÇ: Kadın çocuğuna bağırdı da bağırdı. / ÎÇÝÁ »ñ»Ë³ÛÇÝ Ï³ÝãáõÙ ¿ñ áõ ϳÝãáõÙ:
Çocuk uyanınca ağladı da ağladı / øÝ»ÉÇë »ñ»Ë³Ý ³ÝÁݹѳï ɳó ¿ñ ÉÇÝáõÙ291.
291
Koç N., Ýßí. ³ßË., ¿ç 398:
118
3.ÎñÏݳíáñÝ»ñÇ ³ÛÉ ï»ë³ÏÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ:
öá˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³é³ÝÓÝѳïÏáõÃÛáõÝÁ ³ÛÝ ¿ áñ
³Ûëï»Õ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ Ó¨áõÛÃÝ»ñ »Ý ëï³ÝáõÙ ÙdzųٳݳÏ, û¨ ë³ Ï³ÛáõÝ
ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝ ã¿, ¨ ϳñáÕ »Ý Ýϳïí»É ݳ¨ ß»ÕáõÙÝ»ñ, ûñÇݳϪ kalır mulırsam:
´»ñí³Í ûñÇݳÏáõÙ sa/se ³Í³ÝóÁ ï»ë³Ï³Ýáñ»Ý ϳñáÕ ¿ñ ëï³Ý³É ݳ¨ ³é³çÇÝ
µ³Õ³¹ñÇãÁ: ²Û¹ ¹»åù»ñáõÙ, »ñµ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ëï³ÝáõÙ »Ý µ³é³Ï³½Ù³Ï³Ý
³Í³ÝóÝ»ñ, µ³é - ³ñÓ³·³Ýù µ³Õ³¹ñÇãÁ ãÇ Ï³ñáÕ ÙdzÛÝ³Ï ëï³Ý³É áñ¨¿
³Í³Ýó292: öá˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë
·³É ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý µáÉáñ å³ßïáÝÝ»ñáíª Ï³Ëí³Í ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý
Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ²Ûëï»Õ ϳñ¨áñ ¿ ³é³ÝÓݳóÝ»É, áñ áñå»ë ϳÝáÝ
÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ ÇÙ³ëïÇ
³é³ÝÓݳÏÇ Áݹ·ÍáõÙ, ³Û¹ å³ï׳éáí ÝÙ³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÁ ëï³ÝáõÙ »Ý Éñ³óáõóÇã
ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ: Annemi bir hayal meyal hatırlarım (Reşat Nuri Güntekin,
Çalıkuşu,s.45). / ºë ß³ï ³Õáï »Ù ÑÇßáõÙ Ùáñë: Camların arkasındaki hayal meyal insanlara
gözlerini dikti. / ²å³ÏÇÝ»ñÇ Ñ»ï¨Çó ݳÛáõÙ ¿ñ ³Õáï-Ù³Õáï Ù³ñ¹Ï³Ýó: Şaka maka
kışın yarısına atlattık (Tarama Sözlüğü, 1944). / γï³ÏÝ»ñáí - Ù³ï³ÏÝ»ñáí ³Ýóϳóñ»-
óÇÝù ÓÙ»éí³ Ï»ëÁ: Þ³ï ï³ñ³Íí³Í ¿ ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÇ ·áñͳÍáõÙÁ
ѻﳹñáõÃÛ³Ý Ñ»ï, áñÇ ÙÇçáóáí ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ ÝÙ³ÝáõÃÛáõÝ: Onun üstü kilim
milim gibi şeylerle örtülür (Mahmud Makal, Bizim Köy, s.78)./سϻñ»ëÁ ͳÍÏí³Í ¿
˳ÉÇÝ»ñáí ¨ ÝٳݳïÇå ³ÛÉ Çñ»ñáí:
². êÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÇ µÝáõó·ñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï, ³Ýßáõßï å»ïù ¿ ÝϳïÇ áõÝ»Ý³É Ý³¨ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: úñÇݳϪ bütün /áÕç, çabuk /³ñ³·, doğru /áõÕÇÕ ³ÛÉ µ³é»ñÇ
ëÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ µ³é»ñÇ ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ å³ïϳݻÉáõÃÛ³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ: ²Û¹ µ³é»ñÁ ¹³éÝáõÙ »Ý ٳϵ³ÛÝ»ñ ¨ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ÑÇÙݳϳÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ: ÜÙ³ÝûñÇÝ³Ï Ù³Ïµ³ÛÝ»ñ ϳñáÕ »Ý ÏÇñ³éí»É ݳ¨ ³Í³Ï³ÝÝ»ñÇ Ñ»ï, ûñÇݳϪ Leyla
gittikten sonra ev büsbütün ıssız kalmış (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu,s.112). / È»ÛɳÛÇ ·Ý³Éáõó Ñ»ïá ïáõÝÁ ³ÙµáÕçáíÇÝ ³Ù³Û³ó»É ¿ñ:
ØdzÝß³Ý³Ï Ï³ñáÕ »Ýù ³ë»É, áñ ëÕí³Í, Ù³ëݳÏÇ ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ ÇÙ³ëïÇ
áõŷݳóáõÙÁ ³½¹áõÙ ¿ ݳ¨ ϳéáõÛóÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳÍáõÃÛ³Ý íñ³: γñáÕ ¿
ï»ÕÇ áõÝ»Ý³É µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳÍáõÃÛ³Ý áÉáñïÇ ¨° ɳÛݳóáõÙ, ¨°
292
Demir N., Kip Ekleriyle Kurulan Birleşik Fiiller, Ankara, Akçağ, s. 389- 398.
119
ݻճóáõÙ: úñÇݳϪ ëÕí³Í ÏñÏݳíáñÇ å³ñ³·³ÛáõÙ sıkı ¨ doğru /áõÕÇÕ µ³é»ñÁ áñå»ë ϳÝáÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ: ²Û¹ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ
å³ñ³·³Û³Ï³Ý ÇÙ³ëïÝ ³ÛÝù³Ý Ñëï³Ï ¿, áñ ÝáõÛÝÇëÏ ßñçáõÝ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛ³Ý
å³ñ³·³ÛáõÙ ãÇ Ë³ËïíáõÙ µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ÇÙ³ëï³ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ϳåÁ µ³Û³Ï³Ý
Ó¨»ñÇ Ñ»ï: Bir eliyle sımsıkı kadehini tutuyordu. / ØÇ Ó»éùáí ݳ ³Ùáõñ-³Ùáõñ µéÝ»É ¿ñ
Çñ ·³í³ÃÁ:
»¨ í»ñáÝßÛ³É ûñÇݳÏÝ»ñáõÙ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÁ ßñçáõÝ ß³ñ³¹³ëáõÃÛ³Ý Ñ»ï¨³Ýùáí ¹ñí»É ¿ ³ÝÙÇç³å»ë ·á۳ϳÝÇó ³é³ç, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ý
Ù»ç Áݹ·Íí³Í ¿ ϳåÁ ëïáñá·Û³ÉÇ Ñ»ï, ¨ Ýñ³ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÁ
ϳëÏ³Í ãÇ Ñ³ñáõóáõÙ:
Êáë»Éáí ÉñÇí ¨ Ù³ëݳÏÇ Ï³Ù ëÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ µ³é³ÛÇÝ Ñ»ÝùÇ Ù³ëÇݪ
å»ïù ¿ ³Ý¹ñ³¹³éÝ³É Ý³¨ ³ÛÝåÇëÇ µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áñáÝó ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ϳéáõÛóÁ µ³Õϳó³Í ¿ ³Í³Ï³Ýáí ³ñï³Ñ³Ûïí³Í áñáßãÇó ¨ ·á۳ϳÝáí
³ñï³Ñ³Ûïí³Í áñáßÛ³ÉÇó: ²ÛëûñÇÝ³Ï Ï³éáõÛóÝ»ñáõÙ ³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ãÇ
ϳñáÕ Ñ³Ý¹»ë ·³É ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ï»ëùáí, ûñÇݳϪ beyaz ayı: ²Ûëï»Õ ³é³í»É³å»ë
Áݹ·ÍíáõÙ »Ý áñáßÛ³ÉÇ ï»ë³Ï³ÛÇÝ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ºÃ» ³ÛëåÇëÇ ûñÇݳÏÝ»ñáõÙ áñáßÇ㠳ͳϳÝÁ ¹ñë¨áñíÇ ÏñÏݳíáñÇ ï»ëùáí, ³å³ áñáßÇã - áñáßÛ³É
ï»ë³Ï³ÛÇÝ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÁ ÷áËíáõÙ ¿ áñ³Ï³Ï³ÝÇ: гٻٳï»Ýùª kızılağaç
/ɳëï»ÝÇ µëµ., kıpkızıl ağaç /³É ϳñÙÇñ ͳé:
ÎñÏÝáõÃÛ³Ùµ ³ñï³Ñ³Ûïí³Í áñáßãÇ ¨ áñáßÛ³ÉÇ ÙÇç¨ Ï³ñáÕ ¿ ¹ñí»É ݳ¨ bir
³Ýáñáß Ñá¹Á: ÎÇñ³éáõÃÛáõÝÁ áñáßãÇó ³é³ç µ³ó³éíáõÙ ¿, ù³ÝÇ áñ ³Û¹ å³ñ³·³ÛáõÙ ï»ÕÇ ãÇ áõݻݳ ÇÙ³ëïÇ ÏáÝÏñ»ï³óáõÙ, ¨ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÁ ÉdzñÅ»ù ÇÝùÝáõñáõÛÝ
µ³éÇ ·áñͳéáõÛà ӻéù ãÇ µ»ñÇ: ÜáõÛÝÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ³ë»É ݳ¨ áñáßÛ³ÉÇ ¨ ÉñÇí ÏñÏÝáõÃÛ³Ùµ ³ñï³Ñ³Ûïí³Í áñáßãÇ Ñ³Ù³ñ: Pavli dayı buruş buruş bir ihtiyardı. / ä³íÉÇ
ù»éÇÝ ß³ï ËáÅáé-ÙáÅáé ÙÇ Í»ñáõÝÇ ¿ñ:
²Ù÷á÷»Éáíª Ýß»Ýù, áñ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ëáíáñ³µ³ñ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³Ù»Ý³µ³½Ù³½³Ý ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý å³ßïáÝÝ»ñª ϳËí³Í Çñ»Ýó Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¨ ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ å³ïϳݻÉáõÃÛáõÝÇó£ ¸ñ³Ýù ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë ÙdzëݳϳÝ
µ³é³ÛÇÝ ÇÝùÝáõñáõÛÝ Ùdzíáñ ¨ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý
·áñͳéáõÛÃÁ: ²ÝáõÝ ËáëùÇ Ù³ë»ñÇó ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É áñå»ë »Ýóϳ, ËݹÇñ, Éñ³óáõÙ ¨ ëïáñá·Û³É£ ̳í³ÉáõÝ áñáßÇãáí µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ (ǽ³ý»Ã³ÛÇÝ ï»ë³Ï), ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ã» áñáßãÇ ¨ û áñáßÛ³ÉÇ ·áñͳéáõÛã ܳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý
120
ßÕóÛáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ïñáÑí»Éáí ùÇã û ß³ï å³Ñå³ÝáõÙ ¿ Çñ ÇÙ³ëïÁ, ¨ ß³ï
Ñ³×³Ë ³ÛÉ É»½áõÝ»ñáí óñ·Ù³Ý»ÉÇë ïñíáõÙ »Ý ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý, ³ÛÉ áã û ³ÛÝ Ï³½ÙáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ³é³ÝÓÇÝ ÇÙ³ëïÝ»ñÁ: Ð³×³Ë å³ïٳѳٻٳï³Ï³Ý ùÝÝáõÃÛ³Ùµ Ñݳñ³íáñ ¾ ÉÇÝáõÙ í»ñ³Ï³Ý·Ý»É µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ÇÙ³ëïÁ,
ÝáõÛÝÇëÏ »Ã» ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ϳ½Ùí³Í ¿ áã ÇÙ³ëï³ÏÇñ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó£ ²Û¹
¹»åùáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áã û Çñ»Ýó áõÕÕ³ÏÇ ÇÙ³ëïÝ»ñáí, ³ÛÉ
áñå»ë ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ: гñ³Ïó³Ï³Ý ¨ ϳå³Ïó³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ß³Õϳå³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áõÝ»Ý
³é³í»É í»ñ³ó³ñÏí³Í, ÙdzÓáõÛÉ µÝáõÛÃ, ÇëÏ ß³Õϳå³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ï»ë³Ï»ïÇó ³í»ÉÇ ÇÝùÝáõñáõÛÝ »Ý£
ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ÛáõñûñÇÝ³Ï ÙÇçáó »Ý ݳ¨ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÇ
ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÇ Ñëï³Ï»óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: àñå»ë ϳÝáÝ, ¹ñ³Ýù ã»Ý
Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »ÝóϳÛÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ, ë³Ï³ÛÝ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ
ÙÇçáóáí ï³ñµ»ñ³ÏíáõÙ »Ý áñáßÇãÝ áõ å³ñ³·³Ý: ¶á۳ϳÝÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ
ϳñáÕ
»Ý
¹³éݳÉ
ųٳݳÏÇ
¨
ï»ÕÇ
ٳϵ³ÛÝ»ñ
¨
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳï³ñ»É å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛê ÏÇñ³éí»Éáí µ³ÛÇ
³Ý¹»Ù ¨ ¹ÇÙ³íáñ Ó¨»ñÇ Ñ»ï: ²é³í»É ɳÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ³ÛÝ ·á۳ϳݳϳÝ
ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ, áñáÝù, Ó»éù µ»ñ»Éáí Ó¨Ç Ù³Ïµ³ÛÇ ÇÙ³ëï, ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý
ßÕóÛáõ٠ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñáßãÇ å³ßïáÝáõÙ£ ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý
Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ý³¨ ëïáñá·»ÉÇÇ ·áñͳéáõÛÃ: àñáß ÏñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñ ϳñáÕ »Ý
ѳݹ»ë ·³É áñå»ë ³é³ñÏ³Û³Ï³Ý ³ÝáõÝÝ»ñÇ áñáßÇãÝ»ñª Ù³ïݳÝß»Éáí Ó¨, ï»ë³Ï,
íÇ׳Ï, Ù»Ãá¹ ¨ ³ÛÉÝ: ÎñÏݳíáñ ³Í³Ï³ÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ãáõÝ»Ý Ï³ÛáõÝ
ѳëï³ïí³Í ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ¹Çñù: ´³Ûó ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, ųٳݳϳÏÇó
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ï³Ý µ³½Ù³ÃÇí ³Í³Ï³ÝÝ»ñ, áñáÝù å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ
Çñ³Ï³Ý³óÝ»ÉÇë ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë µ³ó³é³å»ë ÏñÏݳíáñ Ó¨áí, »Ã» ÝáõÛÝÇëÏ
¹ñí³Í »Ý ³ÝÙÇç³å»ë µ³ÛÇÝ Ùáï£ ´³Û³Ï³Ý ³ÛÝ ÏñÏݳíáñ ϳéáõÛóÝ»ñÁ, áñáÝóáõÙ
³é³çÇÝ µ³Õ³¹ñÇãÁ ѳݹ»ë ¿ ·³ÉÇë ³ÝóÛ³É Å³Ù³Ý³ÏÇ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ýª ³å³éÝÇ
ųٳݳÏÇ óáõóÇãáí, ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É û° áñå»ë áñáßÇã,
û° áñå»ë ëïáñá·Û³É: -Mi ѳñó³Ï³Ý ³Í³ÝóÇ ÙÇçáóáí ϳ½Ùí³Í µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç Ó»éù »Ý µ»ñáõÙ ÇÝãå»ë áñáßãÇ, å³ñ³·³ÛÇ, ³ÛÝå»ë ¿É
ëïáñá·Û³ÉÇ å³ßïáÝ£ àñáßãÇ ·áñͳéáõÛà »Ý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÝ Ý³¨ ë³ÑٳݳϳÝ
»Õ³Ý³ÏÇ ËáݳñÑٳٵ µ³Û³Ï³Ý ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:
öá˳ϻñåí³Í ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É
ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý µáÉáñ å³ßïáÝÝ»ñáíª Ï³Ëí³Í ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý
Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: êÕí³Í ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹³éÝáõÙ »Ý ٳϵ³ÛÝ»ñ ¨ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ:
121
º¼ð²Î²òàôÂÚàôÜ
êáõÛÝ Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ïáõÙ ¿, áñ ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ µ³½Ù³µ³ñ¹ ËݹÇñ ¿ ѳïϳå»ë å³ïٳϳÝ
½³ñ·³óÙ³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó£ гñóÇ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ áã ÙdzÛÝ
ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ ѳñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï³ñ³µÝáõÛà ¿áõÃÛ³Ùµ, ³Ûɨ Ýñ³Ýó Ûáõñ³óÙ³Ý ï³ñµ»ñ ÏáÕÙ»ñÇ ÷á˳ϻñåí³ÍáõÃÛ³Ùµ, áñáÝó ѳٳÏáÕÙ³ÝÇ ùÝÝáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ ï³É ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ ѳñ³¹Çñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ûáõñ³óÙ³Ý ³ÙµáÕç³Ï³Ý å³ïÏ»ñÁª µ³ó³Ñ³Ûï»Éáí ݳ¨ ¹ñ³Ýó ѳۻñ»Ý ×ß·ñÇï ѳٳñÅ»ùÝ»ñÁ£
øÝÝáõÃÛáõÝÇó å³ñ½íáõÙ ¿ª
1. Âáõñù»ñ»ÝÇ ½³ñ·³óÙ³Ý Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ÷áõÉáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³Ù»Ý³·áñÍ³Í³Ï³Ý ¨ Ï»ÝëáõÝ³Ï É»½í³Ï³Ý ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÝ
»Ý: ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ¨ë ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇçáóáí
µ³é³ÛÇÝ Ýáñ ÙdzíáñÝ»ñÇ ëï»ÕÍáõÙÁ ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ ÙÝ³É µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý
³Ù»Ý³³ñ¹Ûáõݳí»ï ÙÇçáóÝ»ñÇó Ù»ÏÁ:
2. ´áõÝ ÃÛáõñù³Ï³Ý ϳճå³ñÝ»ñÇ ÏáÕùÇÝ É»½íáõÙ ³Ùñ³·ñí»É »Ý ݳ¨ µ³½Ù³ÃÇí Ý»ñùÇÝ ¨ ³ñï³ùÇÝ ÷á˳éÛ³É Ó¨»ñ, Ýáñ³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ£ ijٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ
ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã³÷³½³Ýó µ³½Ù³ï»ë³Ï »Ý û° Çñ»Ýó Ó¨»ñáí, ¨ û° ³ñï³Ñ³ÛïÙ³Ý ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ÇÙ³ëïÝ»ñáí, áñáÝó áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ÁÝÓ»éáõÙ µ³ó³Ñ³Ûï»Éáõ ÇÝãå»ë ïíÛ³É É»½íÇ ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý, ³ÛÝå»ë ¿É É»½í³á×³Ï³Ý »ñ¨áõÛÃÝ»ñÁ£
3. ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ³é³í»É ³ÏïÇí ¨ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ÙÇçáóÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ÑÝãÛáõݳÛÇÝ ÷á÷áËáõÃÛ³Ùµª ëÕٳٵ, ÷á˳ϻñåٳٵ
³ñÙ³ï³ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ ¿£ ÎñÏݳíáñÇ ³Ûë ï»ë³ÏÝ»ñÁ ³é³í»É ·áñÍ³Í³Ï³Ý »Ý ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý ¨ ·ñ³Ï³Ý É»½íáõÙª ѳÕáñ¹»Éáí ËáëùÇÝ ³é³í»É ³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ á×:
Àëï ÑÝãÛáõÝ³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñǪ ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ÉÇÝáõÙ »Ý ÉdzñÅ»ù, Ù³ëݳÏÇ Ï³Ù ëÕí³Í ¨ ÷á˳ϻñåí³Í: ÉdzñÅ»ù ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ
³ÙµáÕç µ³Õ³¹ñÇãÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ ¿, ÷á˳ϻñåí³Í ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ µ³é - ³ñÓ³·³Ýù
¿: ²ÛÝ Çñ Ñ»ñÃÇÝ Ï³ñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ÑÝãÛáõݳ÷áËí³Í ¨ ³ÝÑÝãÛáõݳ÷áË, ³ÛëÇÝùݪ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ ÑÝãÛáõݳ÷áËáõÃÛáõÝ£ سëݳÏÇ Ï³Ù ëÕí³Í ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ ÏñÏÝíáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ ³éϳ ¿
ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëݳÏÇ ëÕáõÙ£ سëݳÏÇ ÏñÏÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, Áëï ëÕí³Í ÑÝãáõÛÃÝ»ñÇ
122
ù³Ý³ÏÇ, µ³Å³ÝíáõÙ »Ý »ñ»ù ËٵǪ »ñÏÑÝãáõÛÃ, »é³ÑÝãáõÛÃ, ù³é³ÑÝãáõÛÃ: ÎñÏݳíáñ ϳéáõÛóÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ѳٳÑÝãÛáõÝ ÉÇÝ»É Ý³¨ ѳݷ³íáñÙ³Ý Ï³Ù
µ³Õ³Ó³ÛÝáõÛÃÇ (³ÉÇï»ñ³ódzÛÇ) ÙÇçáóáí: ÂÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñÇÝ µÝáñáß Ó³ÛݳíáñÝ»ñÇ Ý»ñ¹³ßݳÏáõÃÛ³Ý Ï³ÝáÝÝ ³éϳ ¿ ݳ¨ ÏñÏݳíáñÝ»ñ ¨ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñ
ϳ½Ù»ÉÇë£
4.ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ ³Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ϳ½ÙíáõÙ »Ý ·á۳ϳÝ, ³Í³Ï³Ý, ٳϵ³Û, Ãí³Ï³Ý, ß³Õϳå, »Õ³Ý³Ï³íáñáÕ µ³é
ËáëùÇ Ù³ë»ñ ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ùµ£ γ½ÙáõÃÛ³Ùµ ÉÇÝáõÙ »Ýª ³éÝã³ÏÇó (eşsesli), ÑáÙ³ÝÇß
(eşanlamlı), ѳϳÝÇß (zıt anlamlı)£ гñ³Ïó³Ï³Ý ѳñ³¹ñ³Ï³Ý µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ µ³é»ñÇ Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝ »Ý Ù»Ï µ³é³ÛÇÝ ÇÙ³ëïáí, áñáÝó µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý
·³ÉÇë ³Ýç³ï³µ³ñª Çñ³ñÇó µ³Å³Ýí»Éáí ³ñï³ë³Ý³Ï³Ý ½·³ÉÇ ¹³¹³ñáí ¨ Ó¨³Ï³Ý ³ÝϳËáõÃÛ³Ùµ£ ¶ñ³íáñ ËáëùáõÙ áõÝ»Ý µ³Õ³¹ñÇã - µ³é»ñÇ ·ñáõÃÛ³Ý Ï³Ù ³Ýç³ï, ϳ٠¿É ÙdzóÙ³Ý ·ÍÇÏáí Ó¨»ñÁ: ²Ýí³Ý³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ѳٳñíáõÙ
»Ý µ³ñ¹áõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³ÑÇÝ ï»ë³ÏÁ: ¸ñ³Ýù ÑÇÙݳϳÝáõÙ ÇÝùÝáõñáõÛÝ µ³é³ÛÇÝ
ÙdzíáñÝ»ñ »Ý, áñáÝù, å³Ñå³Ý»Éáí Çñ»Ýó ÇÙ³ëïÝ»ñÁ, »ñµ»ÙÝ Ó»éù »Ý µ»ñáõÙ
µáÉáñáíÇÝ ³ÛÉ, Ýáñ ÇÙ³ëïÝ»ñ: гñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÝ áõÝÇ í»ñ³ó³ñÏí³Í ÇÙ³ëï, ù³Ý ¹ñ³Ýù ϳ½ÙáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ ³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ,
³ÛëÇÝùݪ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ëï³ÝáõÙ »Ý ÷á˳µ»ñ³Ï³Ý ϳ٠³Ûɳµ³Ý³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõݪ Ñ³×³Ë í»ñ³Íí»Éáí ¹³ñÓí³Í³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñÇ£
5. ųٳݳϳÏÇó Ãáõñù»ñ»ÝÇ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí å³Ûٳݳíáñí³Í՝ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ՝ µ³Û³Ï³Ý ¨ ѳñ³¹Çñ µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ
µ³½Ù³ÃÇí ϳճå³ñÝ»ñ: ´³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¨ ѳñ³¹Çñ µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ù»ñ³Ï³Ý³Ï³Ý ѳïáõÏ Ó¨»ñ ã»Ý: ÊáݳñÑí³Í µ³Û³Ï³Ý ÏñÏݳíáñÝ»ñ ϳñ»ÉÇ ¿
ϳ½Ù»É ËáݳñÑÙ³Ý µáÉáñ ųٳݳϳӨ»ñáí£ ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳ½ÙíáõÙ »Ý ݳ¨
µ³ÛÇ ³Ý¹³Ù Ó¨»ñáí£ ´³Û³Ï³Ý ѳñ³¹Çñ ÏñÏݳíáñÝ»ñÇ Ï³Õ³å³ñÝ»ñÝ ³éѳë³ñ³Ï É»½íáõÙ Ù»Í ÃÇí »Ý Ï³½ÙáõÙ ¨ ɳÛÝáñ»Ý ·áñÍ³Í³Ï³Ý »Ý û՛ ÅáÕáíñ¹³Ëáë³Ïó³Ï³Ý, û՛ ·»Õ³ñí»ëï³Ï³Ý ËáëùáõÙ: ¸ñ³Ýó ËáëùÇÝ ÷á˳ÝóáõÙ »Ý ½·³óÙáõÝù³ÛÝáõÃÛáõÝ, ³ñï³Ñ³Ûïã³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ï³ï³ñÙ³Ý ÇÝï»ÝëÇíáõÃÛáõÝ, ÇÙ³ëï³ÛÇÝ áõŷݳóáõÙ, ë³ëïϳóáõÙ, ÇÙ³ëïÇ Ù»ÕÙ³óáõÙ,
µ³½Ù³ÏÇáõÃÛáõÝ, ³é³ÝÓÝáõÃÛáõÝ£
6. ܳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ï³½Ùáõ٠ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõ ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ëáíáñ³µ³ñ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³Ù»Ý³µ³½Ù³½³Ý ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý å³ßïáÝÝ»ñª ϳËí³Í
Çñ»Ýó Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¨ ËáëùÇÙ³ë³ÛÇÝ å³ïϳݻÉáõÃÛáõÝÇó£ ¸ñ³Ýù ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñå»ë ÙdzëÝ³Ï³Ý µ³é³123
ÛÇÝ ÇÝùÝáõñáõÛÝ Ùdzíáñ ¨ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÁ: ܳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ßÕóÛáõÙ ïñáÑí³Í µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñáí ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ
ѳۻñ»Ý óñ·Ù³Ý»ÉÇë ß³ï Ñ³×³Ë å³Ñå³ÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó ÇÙ³ëïÝ»ñÁ, ³ÛëÇÝùݪ
ïñíáõÙ »Ý ѳñ³¹ñáõÃÛ³Ý, ³ÛÉ áã û ³ÛÝ Ï³½ÙáÕ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ³é³ÝÓÇÝ
ÇÙ³ëïÝ»ñÁ: Ð³×³Ë Ñݳñ³íáñ ¾ í»ñ³Ï³Ý·Ý»É ݳ¨ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇ ÇÙ³ëïÁ, ÝáõÛÝÇëÏ »ñµ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ ϳ½Ùí³Í ¿ áã ÇÙ³ëï³ÏÇñ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇó£ ²Û¹ ¹»åùáõÙ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áã û Çñ»Ýó áõÕÕ³ÏÇ ÇÙ³ëïÝ»ñáí, ³ÛÉ áñå»ë ¹³ñÓí³Íù³ÛÇÝ ÙdzíáñÝ»ñ: гñ³Ïó³Ï³Ý ¨ ϳå³Ïó³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÝ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ß³Õϳå³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ,
áõÝ»Ý ³é³í»É í»ñ³ó³ñÏí³Í, ÙdzÓáõÛÉ µÝáõÛÃ, ÇëÏ ß³Õϳå³Ï³Ý ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ ÇÙ³ëï³µ³Ý³Ï³Ý ï»ë³Ï»ïÇó ³í»ÉÇ ÇÝùÝáõñáõÛÝ »Ý£
³) ²ÝáõÝ ËáëùÇ Ù³ë»ñÇó ϳ½Ùí³Í ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý
Ù»ç ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É áñå»ë »Ýóϳ, ËݹÇñ, Éñ³óáõÙ ¨ ëïáñá·Û³É£ µ) ̳í³ÉáõÝ áñáßÇãáí µ³é³Ï³å³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ (ǽ³ý»Ã³ÛÇÝ ï»ë³Ï), ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ
ϳñáÕ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ã» áñáßãÇ ¨ û áñáßÛ³ÉÇ ·áñͳéáõÛã
7. ÎñÏÝáõÃÛáõÝÁ ÛáõñûñÇÝ³Ï ÙÇçáó ¿ Ý³¨ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ µ³é³ÛÇÝ ÙdzíáñÇ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÇ Ñëï³Ï»óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ¶á۳ϳÝÝ»ñáí ϳ½Ùí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ¹³éÝ³É Å³Ù³Ý³ÏÇ ¨ ï»ÕÇ Ù³Ïµ³ÛÝ»ñ ¨ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç
ϳï³ñ»É å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛê ÏÇñ³éí»Éáí µ³ÛÇ ³Ý¹»Ù ¨ ¹ÇÙ³íáñ Ó¨»ñÇ
Ñ»ï: ²é³í»É ɳÛÝ ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ³ÛÝ ÏñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñÁ, áñáÝù, Ó»éù µ»ñ»Éáí Ó¨Ç Ù³Ïµ³ÛÇ ÇÙ³ëï, ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý ßÕóÛáõ٠ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë áñáßãÇ
å³ßïáÝáõÙ£
8. ÎñÏݳíáñÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý Çñ³Ï³Ý³óÝ»É Ý³¨ ëïáñá·»ÉÇÇ ·áñͳéáõÛÃ: àñáß
ÏñÏݳíáñ ·á۳ϳÝÝ»ñ ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë ·³É áñå»ë ³é³ñÏ³Û³Ï³Ý ³ÝáõÝÝ»ñÇ
áñáßÇãÝ»ñª Ù³ïݳÝß»Éáí Ó¨, ï»ë³Ï, íÇ׳Ï, Ù»Ãá¹ ¨ ³ÛÉÝ: ÎñÏݳíáñ ³Í³Ï³ÝÝ»ñ
ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ãáõÝ»Ý Ï³ÛáõÝ ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý ¹Çñù: ´³Ûó ¨ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó
Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ï³Ý µ³½Ù³ÃÇí ³Í³Ï³ÝÝ»ñ, áñáÝù å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛà Çñ³Ï³Ý³óÝ»ÉÇë ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë µ³ó³é³å»ë ÏñÏݳíáñ Ó¨áí, »Ã» ÝáõÛÝÇëÏ ¹ñí³Í »Ý
³ÝÙÇç³å»ë µ³ÛÇÝ Ùáï£
9. öá˳ϻñåí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ݳ˳¹³ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳñáÕ »Ý ѳݹ»ë
·³É ß³ñ³ÑÛáõë³Ï³Ý µáÉáñ å³ßïáÝÝ»ñáíª Ï³Ëí³Í ÑÇÙÝ³Ï³Ý µ³éÇ Ó¨³µ³Ý³Ï³Ý
Ûáõñ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: êÕí³Í ÏñÏݳíáñÝ»ñÁ ¹³éÝáõÙ »Ý ٳϵ³ÛÝ»ñ ¨ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý å³ñ³·³Û³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ:
124
10.²ñí³Í áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÇó ϳñ»ÉÇ ¿ ÷³ëï»É, áñ ѳۻñ»ÝáõÙ ¨ Ãáõñù»ñ»ÝáõÙ Ï³Ý µ³é³µ³ñ¹Ù³Ý ÙÇ ß³ñù ÁݹѳÝñáõÃÛáõÝÝ»ñ: Âáõñù»ñ»ÝÇó ѳۻñ»Ý
óñ·Ù³Ý»ÉÇë å»ïù ¿ ѳßíÇ ³éÝ»É Ñ³Ûáó É»½íÇ É»½í³á×³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Î³Ý Ãáõñù»ñ»Ý ϳճå³ñÝ»ñ, áñáÝù ѳۻñ»ÝáõÙ áõÝ»Ý ¹³ñÓí³Í³ÛÇÝ Ñ³Ù³ñÅ»ùÝ»ñ: ºñµ»ÙÝ ¿É, »ñµ ϳճå³ñÇ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ áã ÇÙ³ëï³ÏÇñ µ³é³ÛÇÝ
ÙdzíáñÝ»ñ »Ý, ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝ ¿ ³é³ç³Ýáõ٠ϳï³ñ»É µ³é³óÇ Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝ:
àõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÇó å³ñ½íáõÙ ¿, áñ Ãáõñù»ñ»ÝÇ ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñ¨áñ ¹»ñ »Ý ˳ճó»É É»½íÇ ½³ñ·³óÙ³Ý µáÉáñ ÷áõÉ»ñáõÙ ¨
ϳñ¨áñ ÙÇçáó ѳݹÇë³ó»É µ³é³å³ß³ñÇ Ñ³ñëï³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ£ ²Ûëûñ ¿É ÏñÏݳíáñÝ»ñÝ áõ ѳñ³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ãáõñù»ñ»ÝÇ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛ³Ý ¨ Ó¨³µ³ÝáõÃÛ³Ý
·áñÍáõÝ ÙdzíáñÝ»ñÇó »Ý£
125
ú¶î²¶àðÌì²Ì ¶ð²Î²ÜàôÂÚ²Ü ò²ÜÎ
1. ²µ»ÕÛ³Ý Ø., гÛáó É»½íÇ ï»ëáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, ØÇïù, 1965. 699 ¿ç:
2. ²Õ³Û³Ý ¾., È»½í³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ý»ñ³ÍáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, ØÇïù, 1967, 636 ¿ç:
3. ²×³éÛ³Ý Ð., гۻñ»ÝÇ ²ñÙ³ï³Ï³Ý ´³é³ñ³Ý, ¶ ѳïáñ, ºñ¨³Ý, ºäÐ Ññ³ï., 1977,
635 ¿ç:
4. ´³ËßÇÝÛ³Ý Ø., ´Ç³ÝçÛ³Ý Ð., Ô³½³ñÛ³Ý È., Ø»ÉÇùÛ³Ý ¶., ä³ñëÏ»ñ»ÝÇ ¹³ë³·Çñù,
ºñ¨³Ý, ². Ñ., 2011, 286 ¿ç:
5. ¶³ëå³ñÛ³Ý ê., Îáëï³Ý ¼³ñÛ³ÝÇ É»½íÇ ³é³ÝÓÝѳïÏáõÃÛ³Ý ÙÇ ù³ÝÇ ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñ, Èñ³µ»ñ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»ë 1, ºñ¨³Ý, 1998, ¿ç 90-98:
6. ¶³ñ»·ÇÝÛ³Ý ¶., гÛáó É»½áõ, ºñ¨³Ý, ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë. Ññ³ï., 1991, 432 ¿ç:
7. ʳã³ïñÛ³Ý
È.,
ÔñÕ½»ñ»ÝÇ
³Ý³ëݳå³Ñ³Ï³Ý
»½ñ³µ³ÝáõÃÛ³Ý
ßáõñç,
ÂÛáõñù³·Çï³Ï³Ý ¨ ûëٳݳ·Çï³Ï³Ý ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñ VII, ºñ¨³Ý, ÐÐ ¶²²,
2011, ¿ç 103-110:
8. ʳã³ïñÛ³Ý È., ÒÇ µ³éÇ ³Ýí³ÝáõÙÝ»ñÁ ÃÛáõñù³Ï³Ý É»½áõÝ»ñáõÙ, Orientalia, äñ³Ï
7-8, ºñ¨³Ý, Æñ³Ý³·Çï³Ï³Ý ÏáíϳëÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ Ññ³ï., 2008, ¿ç 48-51:
9.
γñ³å»ïÛ³Ý ²., ì»ñÉáõÍ³Ï³Ý ÏñÏݳíáñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÁ ųٳݳϳÏÇó
ѳۻñ»ÝáõÙ, ä³ïÙ³-µ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë 2(169), ºñ¨³Ý, ². Ñ., 2005, ¿ç 263-276:
10. гÛáó É»½íÇ µ³ñµ³é³ÛÇÝ µ³é³ñ³Ý, ѳïáñ ², ºñ¨³Ý, ¶ÇïáõÃÛáõÝ Ññ³ï., 2001,
451¿ç:
11. سñ·³ñÛ³Ý ²., гۻñ»ÝÇ Ñ³ñ³¹Çñ µ³Û»ñÁ, ºñ¨³Ý, ØÇïù, 1966, 502 ¿ç:
12. Ø»ÉÇùÛ³Ý ¶., ÎñÏݳíáñ ¨ ѳñ³¹ñ³íáñ µ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ½áõ·áñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ
å³ñëÏ»ñ»Ý-ѳۻñ»Ý µ³é³ñ³Ý, ºñ¨³Ý, Æñ³Ý³·Çï³Ï³Ý ÏáíϳëÛ³Ý Ï»ÝïñáÝ,
2008, 75 ¿ç:
13. ä»ïñáëÛ³Ý Ð., гۻñ»Ý³·Çï³Ï³Ý µ³é³ñ³Ý, ºñ¨³Ý, г۳ëï³Ý, 1987, 686 ¿ç:
14. æ³ÑáõÏÛ³Ý ¶., ²Õ³Û³Ý ¾., ²é³ù»ÉÛ³Ý ì., øáëÛ³Ý ì., гÛáó É»½áõ, ³é³çÇÝ Ù³ë, ²
åñ³Ï., ºñ¨³Ý, ÈáõÛë, 1980, 528 ¿ç:
15. æ³ÑáõÏÛ³Ý ¶., гÛáó É»½íÇ ÇÙ³ëï³µ³ÝáõÃÛáõÝ ¨ µ³é³Ï³½ÙáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, ÐÊêÐ
¶² Ññ³ï., 1989, 316 էç:
16. ê³ý³ñÛ³Ý ²., ¼ÇÛ³ ¶Ûáù³É÷Á ¨ §ÂÛáõñù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñÁ¦, ºñ¨³Ý, ºäÐ
Ññ³ï., 2012, 300 ¿ç:
17. ê³ý³ñÛ³Ý ²., êáÕáÙáÝÛ³Ý ²., ÈáùÙ³·Ûá½Û³Ý î., Âáõñù»ñ»ÝÇ ¹³ë³·Çñù, ºñ¨³Ý,
Èáõë³ÏÝ Ññ³ï., 2011, 316 ¾ç:
126
18. êáõùdzëÛ³Ý ²., ijٳݳϳÏÇó ѳÛáó É»½áõ, ºñ¨³Ý, ÈáõÛë, 1999, 227 ¾ç:
19. ê¨³Ï ¶., ijٳݳϳÏÇó ѳÛáó É»½íÇ ¹³ëÁÝóó, ºñ¨³Ý, ºäÐ, 2009, 350 ¿ç:
20. Ô³½³ñÛ³Ý è., ²í»ïÇëÛ³Ý Ð., гÛáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý ·áñÍÝ³Ï³Ý ¹³ëÁÝóó,
ºñ¨³Ý, ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë. Ññ³ï., 1989, 232 ¿ç:
21. Àãàíèí Ð., Ïîâòîðû è îäíîðîäíûå ñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Èçäâî Восточной литературы, 1959, 104 с.
22. Áàðàííèêîâ À., Ñëîâàðíîå ïîâòîðåíèå â õèíäóñòàíè, ò. 1, Ëåíèíãðàä., Âîñòî÷íûå çàïèñêè,
1927, ñ.71-90.
23. Áàðàííèêîâ À., Ñèíîíèìè÷åñêèå ïîâòîðû â íîâîèíäèéñêèõ ÿçûêàõ, Çàïèñêè Êîëëåãèè
Âîñòîêîâåäîâ, ò.3, âûï. 2, 1928, ñ. 249-266.
24. Áàéáàòûðîâà Í., ßçûêîâûå îñîâåííîñòè òóðåöêîé ïóáëèöèñòèêè, ßçûê, Êóëüòóðà,
Êîììóíèêàöèÿ,
×åëÿáèíñê,
ìàòåðèàëû
V
Ìåæäóíàðîäíîé
íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêîé
êîíôåðåíöèè ñòóäåíòîâ è àñïèðàíòîâ, / îòâ. Ðåä. Å.Â. Ïîíîìàðåâà, ×åëÿáèíñê, ÞæíîÓðàëüêèé Ãîñ. Óíèâ., ñ. 18-20.
25. Àëåêñååâ Ä., íåêîòîðûõ ïîêàçàòåëÿõ ìíîæåñòâåííîñòè â áóðÿò-ìîíãîëüñêîì ÿçûêå, Ñá.
Òðóäîâ ïî ôèëîëîãèè, Âûï. 1. Óëàí-Óäý, Áóðìîíãèç, 1948, ñ. 121-135.
26. Àéëàðîâ Ø., Ðàçâåðíóòûå ÷ëåíû ïðåäëîæåíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà,
Èçä.-âî Ìîñê. Óí-òà, 1974, 230 ñ.
27. Àéëàðîâ Ø., Ó÷åáíèê òóðåöêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà, ÌÈÂ, 1954, 412 ñ.
28. Баскаков Н., Очерки истории фунционального развития тюркских языков и их
классификация, Ашхабад, Èçä-âî Ûëûì,1988, 138 с.
29. Áàñêàêîâ. Í., Íàñèëîâ Â., Óéãóðîñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, Государственное
издательство иностранных и национальных словарей, 1939, 384 ñ.
30. Áàñêàêîâ Í., Áîëüøîé Òóðåöêî-Ðóññêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, Æèâîé ÿçûê, 2006, 960 ñ.
31. Áàñêàêîâ Í., Ñëîâîñî÷åòàíèÿ â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Наука, 1974, 183 ñ.
32. Áàñêàêîâ Í., Êàðàêàëïàêñêèé ÿçûê, Ìîñêâà , Иçд- во Акад. Наук СССР, 1952, 544 с.
33. Áàñêàêîâ Í., Ïðåäëîæåíèå â ñîâðåìåííîì òóðåöêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Наука, 1984, 200 ñ.
34. Áàñêàêîâ Í., Íîãàéñêèé ÿçûê è åãî äèàëåêòû: грамматика, тексты и словарь, Ëåíèíãðàä,
Изд-во Академии наук СССР, 1940, 272 с..
35. Áàñêàêîâ Í., Òîùàêîâà Ò. È., Îéðîòñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, Ìîñêâà, Государственное
издательство иностранных и национальных словарей, 1947, 311 с.
36. Áàñêàêîâ Í., Òþðêñêèå ÿçûêè, Ìîñêâà, Èçä-âî Âîñòî÷íîé Ëèòåðàòóðû, 1960, 248 с.
37. Áàñêàêîâ Í., Èñòîðèêî – òèïîëîãè÷åñêàÿ ìîðôîëîãèÿ òþðêñêèõ ÿçûêîâ, (Ñòðóêòóðà ñëîâà è
ìåõàíèçì àããëþòèíàöèè) Ìîñêâà, Íàóêà, 1979, 274 с.
127
38. Áàòìàíîâ È., Ãðàììàòèêà êèðãèçñêîãî ÿçûêà, Âûï. 3, Ôðóíçå, 1940, 42 с.
39. Бичакджан Б., Эволюция языка: демоны, опасности и тщательная оценка // Разумное поведение и язык. Выпуск 1. Коммуникативные системы животных и язык человека.
Проблема происхождения языка, Антология, Мîñêâà, 2008, с. 59-89.
40. Буранова М.,Структурно-семантические особенности редупликативных слов в английском
и узбекском Ташкент, 1982.
http://www.lib.ua-ru.net/diss/cont/191269.html
41. Âåðáèöêèé Â., Êðàòêàÿ ãðàììàòèêà àëòàéñêîãî ÿçûêà, Êàçàíü, Óíèâ. Òèï.,1869, 289 ñ.
42. Âëàäèìèðöîâ Á., Îá îäíîì îêîí÷àíèè ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà â ìîíãîëüñêîì ÿçûêå,
ÄÀÍ.Ñåð.Á., Ленинград, Академия Наук, 1926, с. 61-63.
43. Ãîðäëåâñêèé Â., Ãðàììàòèêà òóðåêöîãî ÿçûêà: ìîðôîëîãèÿ è ñèíòàêñèñ. Vol.10, Ìîñêâà,
Èçäàíèå èíñòèòóòà âîñòîêîâåäåíèÿ èì. Í. Íàðèìàíîâà ïðè ÖÈÊ. ÑÑÑÐ, 1928, 159 с.
44. Ãðóíèí Ò., Èìÿ ïðèëàãàòåëüíîå â òþðñêèõ ÿçûêàõ, Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ, Лåíèíãðàä, АН
Наук СССР, 1955, с. 55-64.
45. Гузев В., Бурыкин А., Общие строевые особенности агглютинативных языков, ACTA
Linguistica Petropolitana Труды института лингвистическиõ исследований, том 3 часть 1.
Санкт Петербург, РАН, 2007, с.110-117.
46. Äàìäèí-Ñóðåíà Ö., Ëóáñàí- Âàíäàíà Ø., Ðóññêî-ìîíãîëüñêèé ñëîâàðü, Óëàí-Áàòîð, 1942,
434 с.
47. Äæàôàð Ì., Îá èêñóñòâåííîì îáðàçîâàíèè ïàðíûõ ñëîâ, Þáèëåéíûé ñáîðíèê â ÷åñòü Â. Ô.
Ìèëëåðà, Ìîñêâà, ÕÑÓÍ, ñ. 311-313.
48. Äìèòðèåâ Í., Ñòðîé òþðñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, Èçä-âî Âîñòî÷íîé ëèòåðàòóðû, 1962, 607 с.
49. Äìèòðèåâ Í., Ìàòåðèàëû ïî îñìàíñêîé äèîëåêòîëîãèè, Ôîíåòèêà êàðàìàëèöêîãî ÿçûêà, Çàï.
Êîëåãèè Âîñòîêîâåäîâ, ò.3, Ëåíèíãðàä, 1928, с. 66-78.
50. Äìèòðèåâ Í., Ãðàììàòèêà áàøêèðñêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà , Èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ , 1948, 276 с.
51. Äìèòðèåâ Í., Ãðàììàòèêà êóìûêñêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà, Èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ, 1940, 231 с.
52. Äìèòðèåâ Í., Î Ïàðíûõ Ñëîâîñî÷åòàíèÿõ â Áàøêèðñêîì ßçûêå, Ñòðîé Òþðêñêèõ ÿçûêîâ,
Ìîñêâà, Èçä-âî Âîñòî÷íîé Ëèòåðàòóðû, 1962, с. 113-152.
53. Äìèòðèåâ Í., Î÷åðê Þæíîòþðêñêîé ìèìîëîãèè, Строй тюрских языков, Ìîñêâà, Наука,
1962, ñ. 85-113.
54. Äóðíîâî Í., Ìåëêèå çàìåòêè ïî ðóññêîé äèàëåêòîëîãèè, Æóðíàë ìèíèñòåðñòâà íàðîäíîãî
ïðîñâåùåíèÿ, Москва, Синодальная Типография, 1902, с. 15-27.
55. Äóáîâèê Å., Ñëîæíîå ïðåäëîæåíèå â ñèíòàêñè÷åñêîì ñòðîå òóðåöêîãî ÿçûêà, Âåñíiê
Áåëàðóñêàãà äçÿðæàõàãà óíiâåðñiòýòà, ñåð.4 Ôiëàëîãiÿ, Æóðíàëiñòûêà, Ïåäàãîãiêà 2008, N1.
С. 41-46. http://elib.bsu.by/handle/123456789/6177
128
56. Çàðèïîâà À., Ðåäóïëèêàöèÿ â àíãëèéñêîì è òóðåöêîì ÿçûêàõ, Âåñòíèê ×åëÿáèíñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà, Фèëîëîãèÿ, Иñêóñòâîâåäåíèå, ¨13 (91), 2007, с. 28-33.
http://www.lib.csu.ru/vch/091/26.pdf
57. Èâàíîâ Ñ., Àðàáèçìû â òóðåöêîì ÿçûêå, Ëåíèíãðàä, Èçä-âî Ëåíèíãðàäñêîãî óíèâåðñèòåòà,
1973, 61 с.
58. Èâàíîâ Ñ., Ðîäîñëîâíîå äðåâî òþðîê Àáó-ë Ãàçè-õàíà, Ãðàììàòè÷åñêèé î÷åðê, АН Уз
СССР, Òàøêåíò, Ôàí. 1969, 203 с.
59. Èâàíîâà Ò., Ôóíêöèîíèðîâàíèå ïàðíûõ ñëîâîñî÷åòàíèé êàê ñàìîñòîÿòåëüíûõ åäèíèö,
Èçâåñòèÿ Ðîññèéñêîãî ãîñ. óíèâ. èì. À. È. Ãåðöåíà, N 63-1/2008, ñ. 115-117.
60. Èñõàêîâ Ô, Ïàëüìáàõ À, Ãðàììàòèêà òóâèíñêîãî ÿçûêà. Ôîíåòèêà è ìîðôîëîãîÿ, Ìîñêâà,
Èçä-âî âîñòî÷íîé ëèò-ðû, 1961, 472 с.
61. Çàõàðîâ È., Ãðàììàòèêà ìàíü÷æóðñêîãî ÿçûêà, Ñàíêò Ïåòåðáóðã, Òèïîãðàôèÿ Èìïåðàòîðñêîé Àêàäåìèè Íàóê, 1879, 160 с.
62. Êîçèí Ñ., Ê âîïðîñó î ïîêàçàòåëÿõ ìíîæåñòâåííîñòè ìîíãîëüñêîì, Ó÷åí. çàï. 69,
ñåð.Ôèëîëîã. íàóê, âûï. 10, Ëåíèíãðàä, 1946, ñ. 120-135.
63. Êîíîíîâ À., Ãðàììàòèêà ñîâðåìåííîãî òóðåöêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, Ìîñêâà –
Ленинград, Изд-во, АН СССР, 1956, 270 с.
64. Êóçíåöîâ Ï., Ïðîèñõîæäåíèå ïðîøåäøåãî âðåìåíè íà –äû è èìåí äåéñòâèÿ â òþðêñêèé
ÿçûêàõ: Òþðêî – ìîíãîëüñêîå ÿçыêîçíàíèå è ôîëüêëîðèñòèêà, Ìосква, Изд-во Восточная
литература, 1960, с. 40-71.
65. Ìàëîâ Ñ., Ïàìÿòíèêè äðåâíåòþðñêîé ïèñìåííîñòè, Москва, АН СССР, 1951, 451 с.
66. Îñèïîâ Þ., Âîïðîñû ñëîâîîáðàçîâàíèÿ â ñîâðåìåííîì òàéñêîì ÿçûêå, Ìîñêâà, Íàóêà,
1969, 79 с.
67. Ïîëèâàíîâ Å., Ê âîïðîñó î ðîäñòâåííûõ îòíîøåíèÿõ êîðåéñêîãî è àëòàèéñêèõ ÿçûêîâ, VI
ñåðèÿ, № 15-17, 1927, Ленинград, Известия Академии наук СССР, с. 197-199.
68. Ïîòåáíÿ À., Èç çàïèñîê ïî ðóññêîé ãðàììàòèêå, I-II ., Ìосква, АН СССР, 1958, 292 с.
69. Рожанский Ф., Редупликация в Западной Африке, Основы афрканского языкознания.
Морфемика. Морфология, Москва, 2000, с. 344-412.
70. Рожанский Ф., Ðåäóïëèêàöèÿ êàê ñëîâîîáðàçîâàòåëüíîå ñðåäñòâî â ÿçûêàõ Çàïàäíîé
Àôðèêè, Îñíîâû àôðèêàíñêîãî ÿçûêîçíàíèÿ, Ëåêñè÷åñêèå ïîäñèñòåìû, Ñëîâîîáðàçîâàíèå,
Ìîñêâà, 2008, с. 2-25.
71. Ðîæàíñêèé Ô., Ðåäóïëèêàöèÿ êàê îáúåêò òèïîëîãèè, Òðóäû èíñòèòóòà ëèíãâèñòè÷åñêèõ
èññëåäîâàíèé, VI ÷àñòü 3, Ñàíêò Ïåòåðáóðã, Íàóêà, 2010, с. 192-211.
129
72. Ðÿñÿíåí Ì., Ìàòåðèàëû ïî èñòîðè÷åñêîé ôîíåòèêå òþðñêèõ ÿçûêîâ, Ìîñêâà, Èçä-âî
Èíîñòðàííîé Ëèòåðàòóðû, 1955, 222 ñ.
73. Ñàìîéëîâè÷ À., Êðàòêàÿ ó÷åáíàÿ ãðàììàòèêà ñîâðåìåííî-òóðåöêîãî ÿçûêà, Москва, Восточная литература, РАН, 2002, 154 с.
74. Ñåâîðòÿí Ý., Î Íåêîòîðûõ âîïðîñàõ сложноподчиненого предложения â òþðêñêèõ ÿçûêàõ,
Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков: Синтаксис, Ìîñêâà, Íàóêà,
1961, ñ. 122-134.
75. Севортян Э., Словообразование в тюрских языках, ÷. 2, т. 2, Москва, 1956, 314 ñ.
76. Ñåðåáрåííèêîâ Б., Èñòîðè÷åñêàÿ ìîðôîëîãèÿ ïåðìñêèõ ÿçûêîâ, Изд-во Академии Наук
СССР, Ìосква, 1963, 391 с.
77. Õàðèòîíîâ Л., Ñîâðåìåííûé ÿêóòñêèé ÿçûê, Ôîíåòèêà è ìîðôîëîãèÿ, ×àñòü ïåðâàÿ,
Ãîñèçäàò ßÀÑÑÐ, ßêóòñê, 1947, с. 313.
78. Öèíöèóñ Â., Ëåòÿãèíà Í., Ê èñòîðèè ôîðì ìíîæåñòâåííîñòè â Àëòàéñêèõ ÿçûêàõ, Î÷åðêè
ñðàâíèòåëüíîé ìîðôîëîãèè Àëòàéñêèõ ÿçûêîâ, Ñá. ñò. Íàóêà, Ëåíèíãðàä, 1978, с. 197-232.
79. Щека Ю., Интенсивный курс турецкого языка, Москва, Восток-Запад, 2008, с. 269-270.
80. Щербак А., Очерки по сравнительной морфологии тюрских языков, Наука, Лåíèíãðàä,
1981, 151 ñ.
81. ßçûêè íàðîäîâ ÑÑÑÐ, Ò. II. Òþðñêèå ÿçûêè. Ìîñêâà, 1966, 463 с.
82. ßñòðåìñêèé Ñ., Ãðàììàòèêà ÿêóòñêîãî ÿçûêà, Ïîñîáèå äëÿ ïåäàãîãîâ, Èðêóòñê 1938, 90 ñ.
83. Bonneli L., Della iterazione nel turco volgare, Giornale della Societa Asiatica Italiana, vol. 3,
1900, https://archive.org/stream/GiornaleDellaSocietaAsiaticaItaliana14/
Giornale_della_Societa _Asiatica_Italiana_14_djvu.txt
84. Foy K., Studien zur Osmanischen Syntax das Hendiadyoin und die Wortfolge"ana baba",
Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen, c. II, Bölüm 2, s. 105-136.
85. Göksel C., Kerslake C., Turkish a comprehensive grammer, London, Routledge, 2005, p. 626.
86. Kowalski T., Ze studiow nd forma poezi lodow tureckich, Krakow, Polish Academy of Sciences,
1922.
87. Marchand H., Alliteration, Ablaut und Reim in den Türkischen Zwillingsformen, Oriens, Vol. 5.
No. 1, s. 60-69.
88.
Meyer G., Türkische Studien I, Die griechischen und romanischen Bestandteile im Wortschatze
des Osmanisch-Türkischen. Mit einem Geleitwort und einem Index herausgegeben von Mehmet
Ölmez, Ankara, 1998.
89. Moravcsik A., Reduplicative constructions, Universals of human language, Vol. 3, California,
Stanford University Press, 1978, p. 297-334.
130
90. Steingass F., Persian-English Dictionary, Lebanon, New Print, 1975, 1109 s.
91. Abik D., (İsim1+ 1Ş + 1U) ( İsim2+ 1Ş + 1U) Kurulusundaki İkilemeler, Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türkoloji Dergisi, Ankara 2010, s. 1-19.
92. Abik D., Derleme Sözlüğünde İkinci Kelimesinin Başında s- Bulunduran Tekrarlar, İstanbul
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü IX, Milli Türkoloji Kondresi, Eylül, 1997, s. 15-19.
93. Ağakay M., İkizlemeler Üzerine, Türk Dili, cilt 2, S 16-17, Ankara, 1953, s. 268-271.
94. Akalın Ş., Türk H., Eker V., Aslan Demir S., Türk Dili, (Editörler: Muhsin Macit-Serap)
Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, 2012, 169 s.
95. Akar A., Trabzon Ağzında Eski Türkçe Leksik Unsurları, Trabzon ve Çevresine Uluslararası
Tarih-Dil-Edebiyet Sempozyumu (3-5 Mayıs, 2001) Bildiriler, C. II, Trabzon, 2002, s.173-193.
96. Aksan D., Anlambilim., Anlambilim konuları ve Türkçenin Anlambilim, Ankara, Engin Yayın
Evi, Ankara, Engin Yayınları, 2006, 232 s .
97. Aksan D., Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yayınları, 4 Baskı, 246 s.
98. Aksan D., Türkçenin Sözvarlığı, Ankara, Engin Yayınları, 1996, 249 s.
99. Aksan D., Türkçenin sözvarlığı, Ankara, Engin Yayin Dagitim Organizasyon, 1996, 249 s.
100. Aksoy Ö., Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1 Atasözleri Sözlüğü, İstanbul, İnkılap Yay., 1988.
486 s.
101. Aktan B., Dîvânu Lügâti’t - Türk ün söz varlığında Yer Alan İkilemeler, Türkiyat Araştırmalar
Dergisi 1-12, 2010, 28, s.1-12 www. turkiyat. selcuk. edu. Tr / pdfdergi / s 28 / aktan.pdf
102. Akyalçın N., Türkçe İkilemeler Sözlüğü, Ankara,Anı Yayıncılık, 2007, 694 s.
103. Atmaca E., Foruk Kral Ö., Kazak Türkçesindeki İkilemelerin sınıflandırması, Uluslararası
Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 4/1, Türkiye, 2015, s. 194-213.
104. Aydın E., Orhon Yazıtlarında Hendiadyoinler, TD., S. 544, Nisan, 1997, s. 417-421.
105. Balagayed M., Qordabayev T., Hasanova A., Isqakov A., Qazaq Tilinin Grammatikasi I
Morfologiya, Almatı, 1967, 159 s.
106. Banguoğlu T., Türkçenin grameri 1, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu , Türk Dil
Kurumu Yayın., Ankara, 1974, 272 s.
107. Banguoğlu T., Türkçenin Grameri, 5. Basım, Ankara 2000, TDK, 628 s.
108. Baturay S., Türkçede Ünlü Almaşması, İnternational Periodical For the Languages, Literature
and
History
of
Turkish
or
Turkic,
Volume
5/4,
Turkey
http://turkishstudies.net/Makaleler/1878876395_8Baturay_Semra.pdf
109. Bozkurt F., Türkiye Türkçesi, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995, 552 s.
131
2010,
s.
202-220.
110. Böler T., Çaştani Bey Hikayesindeki İkilemeler ve Türkçede İkilemelerin Eskiliği Meselesi,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Dergisi No.: 5025, C. XLII,
İstanbul 2011, s. 33-60.
111. Brinzeu L., Reduplikation a m- initial, İstanbul, Üniversitesi Yayınları, 1943, 508 p.
112. Caferoğlu A., Eski Türkçesi Sözlüğü, 1. Baskı, 1968, Başvuru Kitabı, 320 s.
113. Caferoğlu A., Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1993, 200 s.
114. Cürük Y., Atila İlhanın Kurtlar Sofrası adlı romanında geçen ikilemeler, Adana, 2009.
http://library.cu.edu.tr/tezler/7292.pdf
115. Çağatay S., Uygurca Hendiadyonyoinler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Yayınları,
Yıllık Çalışmalar Dergisi 5, S. 1, Ankara, 1978, s. 97-144.
116. Çağatay S., Uygurcada hendiadyoinler, Türk lehçeleri üzerine denemeler, Ankara, Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Yayınları, 1942, s. 29-65.
117. Çoraklı Ş., Türkçenin Yaratma Gücü, İkilemeler, A. Ü. Türkiyat Araştırmalar Enstitüsü Dergisi,
Sayı 17, Erzurum, 2001, s.55-59.
118. Demir N., Kip Ekleriyle Kurulan Birleşik Fiiller, Ankara, Akçağ, s. 389- 398.
119. Derleme Sözlüğü I, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 1965, 444 s.
120. Derleme Sözlüğü VI, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 1965, 372 s.
121. Derleme Sözlüğü IX, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 1977, 457 s.
122. Derleme Sözlüğü X, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 1978, 521 s.
123. Derleme Sözlüğü XII, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 1982, 454 s.
124. Dursun E., Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine, S. 33, Bilig, 2005, s. 189225.
125. Eker S., Çağdaş Türk Dili, Ankara, Grafik Yayınları 2002, 288 s.
126. Emre A., Türk Dil Bilgisi, TDK, İstanbul, 1945, 613 s.
127. Ercilasun A., Karşıtırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1, KB yay., Ankara, 1992, 1183 s.
128. Eren H., İkiz Kelimelerin Tarihine Dair, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Dergisi, c.
VII, S. 2, Ankara, 1949, s. 283-286.
129. Eren H., Türk Dilinin Etimilojik Sözlüğü 1 Baskı, Ankara, Kendi Yayını, 1999, 512 s.
130. Ergin M., Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yayınla, 2001, 212 s.
131. Ergin M., Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak, 2001, 406 s.
132. Gabain A., Eski Türkçenin Grameri, TDK, Ankara, 2000, 313 s.
133. Ganiyev F., R. Exmetyanov, H. Açıkgöz, Tatarca – Türkçe Sözlük, İnsan Yay., Kazan Moskova,
1997, 388 s.
134. Gencan T., Dilbilgisi, Ankara, TDK, 1979, 156 s.
132
135. Güler S., A study on Turkish reduplications,some observations on form and function of
Reduplication, Mersin, S.36. http://mersin.mitosweb.com/browse/78990/T00274.pdf?
136. Güner-Dilek F., Altay Türkçesindeki İkilemeler, Bilig, 2004, S. 28, s. 83-100. http://turkoloji.
cu.edu.tr/CAGDAS%20TURK%20LEHCELERI/figen_guner_dilek_altay_turkcesi_ikilemeler.p
df
137. Hatiboğlu V., Türk Dilinde İkilemeler, Ankara, TDK Yayınları, 1981, 51 s.
138. Hengirmen M., Yabancılar için Türkçe Dilbilgisi, Ankara, Engin, 2001, 359 s.
139. http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/engin_yilmaz_turkiye_turkcesi_cati_ogretim.pdf
140. http://www.uludagsozluk.com/k/tengri-teg-tengride-bolm%C4%B1%C5%9F-t%C3%BCrkbilge-kagan.
141. Kocaman A ., Eğitim ve Öğretimde Kitaplar, Dizisi 2, İstanbul, Özgül Yayınları 1992, 219 s.
142. Koç N., Yeni Dilbilgisi, İstanbul, İnkılap Kitabevi, 1990, 599 s.
143.Mahmud K., Divanü Lüğat-it Türk Tercümesi, c. II Çev. Besim Atalay, TDK Yay., Ankara,
1992, 330 s.
144.Nadir İ., Zamana Hükümdar Olmak, Türk Dili, S.590, subat 2001 s.175-179.
145. Orkun H., Orhun Yazıtları I, İstanbul, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1936, 142 s.
146. Ölmez M., Eski Uygurca odug sak İkilemesi Üzerine, Türk Dilleri Araştırmaları 8, 1998, s. 3547
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI
%20TURK%20DILI/
mehmet_olmez_
odug_
sak_
ikilemesi.pdf
147.Ölmez Z., Kutadgu Biligde İkilemeler, Türk Dilleri Araştırmaları 7, Ankara, 1997, s. 19-40.
148.Özezen M., Türkiye Türkçesinde +a ve –a ekli zarflar üzerine, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
C. 17, S. 2, 2008, s. 329-344.
149.Özkan B., Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarlar, İnternatiomal Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic .Volume 6/1, Turkey 2011, pp. 1577 -1594.
150.Özkan B., Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarlar-Derlem Tabanlı Bir Uygulama, Çukurova
Üniversitesi, Adana, 2010, s. 13-18.
151.Özkan B., Türkiye Türkçesinde İkili Tekrarların sözlükbirimsel, dizgesel ve metinsel
görünümleri, İnternational Perodical For the Languages, Literature and History of Turkic. S. 5,
2010, s. 565-579.
152.Serkan S., Standart Türkiye Türkçesinde İkilemelerde Yaşayan Tarihi Sözcükler, Şinasi Tekin
Anısına “Uygurlardan Osmanlıya, ss. 685- 703, İstanbul, Simurg Yayınevi, 2003.
153.Sev G., Divanü Lügat-i Türkte İkilemeler, Türk Dili Dergisi, S.634 Ankara,TDK yayınları ,
2004, s. 497-510.
133
154. Şen S., Dede Korkut Destanlarında Aralıklı İkilemeler, Türk Dili S.557 , Ankara 1998, s. 464470.
155. Şen S., Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, Yüksek Lisans
Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 2002.
156. Talu F., Kısasül Enbiyada İkilemeler, Mersin Yüksek Lisans Tezi, 2003.
157. Tekin T., İkilemeler, Orhon Yazıtları; Kül Tigin, Bilge Kagan, Tunyukuk, İstanbul, Simurg
Yayınları, 1995, s. 15-17.
158. Tekin T., Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştrmaları Dizisi, İstanbul, 2003, s.194-195.
159.Toprak F., Harezm Türkçesinde İkilemeler, Türk Dünyası İncemeleri Dergisi,cilt V, sayı 2, İzmir
2005, s. 277-292.
160.Tuna O., Türkçede tekrarlar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
dergisi, C. IV, S. 3-4, Kowasky özel Sayısı, İstanbul, 1949, s. 429-477.
161. Tuna O., Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz
Dizisi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1982-1983, Ankara, 1986, s. 163-228.
162. Üstünova K., Dede Korkut Destanlarında Aralıklı İkilemeler, Türk Dili, S. V ./ 1 557, s. 113115.
163. Vardar B., Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Kitabevi Yayın., İstanbul, 2006, 132 s.
164. Vogelin C., Ellings Havsen M. E., Türkçenin yapısı, bahis 12, Tekrarlama, Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Dergisi, C. IV, S. 1, s. 113-115.
165. Wedel A., Turkish emphatic reduplication, Linguistics Research Centre, Santa Crus, 1999, p. 5.
https://escholarship.org/uc/item/6sm3953w#page-1
166. Yüce N., , İkilemelerdeki İlginç Problemler, Bahşı Ögdisi, Türk Dili Araştırmaları Dizisi: 21,
1998, s. 419- 427.
167. Zülfikar H., Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara, 1995, TDK Yayınları, 628 s.
134
ú¶î²¶àðÌì²Ì ¶ºÔ²ðìºêî²Î²Ü ¶ð²Î²ÜàôÂÚàôÜ
168. Ağaoğlu A., Kitabı: sen Türkiye'nin en güzel kazasısın, İş bankası Kültür Yayınları, 2
Baskı, İstanbul, 2005, 200 s.
169. Alev A., Schrödingerın Kedisi, Boyut Yayınları, 12 Baskı, İstanbul, 2000, 224 s.
170. Alişanoğlu H., Nitekim 12 Eylülde Geldiler, Aykırı Yayıncılık, İstanbul, 2005, 300 s.
171. Altan A., Kılıç Yarası Gibi, İstanbul, Can Yayınları,10 Baskı, 1998, 344 s.
172. Belge Murat, Radıkal Gazetesi, 05.11.2005
173. Burhan C., Köy hekimi, İkbal kitaphanesi, 1932, 46 s.
174. Cumhuriyet Gazetesi, İlhan Selçuk, 27.08.2004
175. Çetin A.,Tarihin Saklanan Yüzü, İnkılap Yayınevi, 1 Baskı, İstanbul, 1997, 296 s.
176. Dursun A., Haley, Ankara, Arkadaş Yayınevi, 1997, 168 s.
177. Edip H. , Sinekli Bakkal, Özgür Yayıncılık, 1 Baskı, İstanbul, 2001, 111 s.
178. Emin Çolaşan, Hürriyet Gazetesi,13.02.2005
179. Erdal A., Kırmızı Işıkta Yürümek, Akdeniz Yayıncılık, 10 Baskı, İstanbul, 2002, 230 s.
180. Eyuboüğlu B., Dol Karabakır Dol,Bilgi Yayınevi,2 Baskı, Ankara, 1985, 24 s.
181. Fakir B., , Onuncu Köy,Adam Yayınları, 6 Basım, İstanbul, 2005, 323 s.
182. Fakir B., Irazcanın Dirliği, Adam Yayınları, 2 Baskı, İstanbul, 1999, 275 s.
183. Fakir B., Keklik, Remzi Kitabevi, 2 Baskı, İstanbul, 1975, 374 s.
184. Fakir B., Köygöçüren, Adam Yayınları, 2 Basım, İstanbul, 1999, 523 s.
185. Fatih Doğan Sabah gazetesi, 21.02.2004 http://www.sabah.com.tr/spor/futbol/2004/02/21/quaresma-icra-kuruluna
186. Ferih E., O/Hakkaride Bir Mevsim, Sel Yayıncılık, 14 Baskı, İstanbul, 2006, 198 s.
187. Füruzan, Parasız Yatılı, Yapı Kredi Yayınları, 19 Basım, İstanbul, 1996, 150 s.
188. Göntekin R., Yaprak Dökümü, İnkılap Yayınları, 31 Baskı, İstanbul, 2008, 160 s.
189. Günay N., Dayan Kalbim, Nesil Yayınları, İstanbul, 2004, 143 s.
190. Güneş gazetesi, 21.04.2004 http://gazete.netgazete.com/gazeteler_arsiv.php
191. Güneş Gazetesi, 22.04.2004. http://gazete.netgazete.com/gazeteler_arsiv.php
192. Güntekin R., Çalıkuşu, İnkılap Yayınları, İstanbul, 26 Baskı, 2010, 544 s.
193. H. İbrahim Ekiz, Zaman Gazetesi, 26.02.2004 http://www.netgazete.com/turkiye/606162.html
194. Hikmet N., Jokonda ile Si-ya-u,s 64,İstanbul, 1929.
195. Hikmet N., Pier Loti, http://www.siirvadisi.com/siir/4111.htm .
196. Hikmet N., Simanve Kadısı oğlu Şeyh Bedreddin destanı.
135
197. Hikmet N., Yaşamak güzel şey be Kardeşim http://www.siir-defteri.com/sairler/ turksairler/B1m-Hikmet/96-41.aspx
198. http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=296211
199. http://www.cumhuriyet.com.tr/koseyazisi/237518/Hop_Mop__Altin_Top..._.html
200. http://www.radikal.com.tr/yazar_arsiv.php?yazarno=56&tarih=05.11.2005
https://simgesiir.wordpress.com/2010/01/24/seyh-bedreddin-destani-nazim-hikmet/
201. İhsen E., Hüsmenin derdi, Resmi Hikayeleri, İstanbul, 1930, 150 s.
202. İleri S., Son Yaz Akşamı, Altın Kitapları, İstanbul, 1983, 256 s.
203. Kabaağaçlı C., Aganta Burina Burinata, Bilgi Yayınevi, 4 Basım, 1977, 200 s.
204. Kalaycıoğlu F., Bir Derya Öyküsü Adalı, Remzi Kitanevi, 3 Baskı, İstanbul, 2004, 302 s.
205. Karaosmanoğlu Y., Yaban, İletişim Yayınları, 36 Baskı, İstanbul, 2000, 262 s.
206. Kemal N., İntihab, İnkilap Kitabevi, 13 Baskı, İstanbul, 192 s.
207. Kemal O., Arkadaş Islıkları,Tekin Yayıları, 6 Baskı, İstanbul, 1995, 256 s.
208. Kemal O., Avare yıllar, Everest Yayınları, İstanbul, 2010, 122 s.
209. Kemal O., Bereketli Topraklar Üzerine,s.62 Tekin Yayın Dağıtım, 13 baskı, İstanbul 2000,
398 s.
210. Kemal O., Dunya Evi, Epsilon Yayıncılık, 9 Baskı, İstanbul, 2005, 263 s.
211. Kemal O., Önce Ekmek, Yeditepe Yayıları, 2 Baskı, İstanbul, 1972, 110 s.
212. Kemal O., Üç Kağıtçı, Tekin Yayınevi, 8 Basım, İstanbul,1995, 314 s.
213. Kemal Y., Ağacın Cürüğü, Y.K.Y. 1 baskı, İstanbul 2004, 291 s.
214. Kemal Y., Çakırcalı Efe, YKY, 3 Baskı, İstanbul, 2005, 175 s.
215. Kemal Y., Demirciler Çarşısı Cinayet, Adam Yayınları, İstanbul, 1985, 584 s.
216. Kemal Y., Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana, YKY, İstanbul, 318 s.
217. Kemal Y., İnce Memed I, Toros Yayınları, 5 Basım, İstanbul, 2001, 442 s.
218. Kemal Y., Karıncanın Su İçtiği, Adam Yayınları, 3 Basım, İstanbul, 2002, 495 s.
219. Kemal Y., Ortadirek Dağın Öte Yüz, 1 Baskı, İstanbul, 2004, 364 s.
220. Kemal Y., Peri Bacaları, YKY, 2 Baskı, İstanbul, 2004, 228 s.
221. Kemal Y., Üç Anadolu Efsanesi, Adam Yayıları, 4 Basım, İstanbul,1998, 240 s.
222. Kemal Y., Yer Demir Gök Bakır, Dağın Öte Yüzü 2, YKY, 3 Baskı, İstanbul, 2005, 392 s.
223. Kemal Y.,Yağmurcuk Kuşu Kimsecik 1, Yapı Kredi Yayın., 1 Baskı, İstanbul, 2004, 421 s.
224. Kiremitçi T., Git Kendini Çok Secdirmeden, Doğan Kitapçılık, 66 Baskı, İstanbul, 2005,
200 s.
225. Kitaplık Dergisi, S.68, YKY, İstanbul, 2004.
226. Koray K. H., Osmanoflar, Doğan Kitapçılık, 1 Basım, İstanbul, 2004, s. 310.
136
227. Köknel Ö., Dolu Dolu Yaşamak, Altın Kitaplar Yayınevi, 1 Basım, İstanbul, 2006, 255 s.
228. Kunt B., Memleket hikayeleri, Remzi Kitabevi, İstanbul, s.1933 , 72 s.
229. Kutlu M., Yokuşa Akan Sular, Dergah Yayınları, 6 Baskı, İstanbul, 2003, 88 s.
230. Makal M., Bizim Köy, Çağdaş Yayınları, 13 Baskı, İstanbul, 1991, 198 s.
231. Mungan M., Yüksek Topuklar, Metis Yayınları, 2 Basım, İstanbul, 2004, 528 s.
232. Mutlu Mustafa, Vatan Gazetesi. http://www.ldp.org/5-n-1-k/
233. Nejat E., Yolculuk, Scala Yayıncılık, 1Baskı, İstanbul, 1998, 373 s.
234. Olcay H., Ana Kadın, Seçilmiş Hikayeleri Dergisi, S. 4, cilt 6, Ankara, 1952, s. 7-12.
235. Olcay H., Bir Hastalığın hikayesi, Türk Dili S.14, Ankara Üniversitesi Basım Evi, Ankara,
1951, 64 s.
236. Özcan Yurdlan, Milliyet Gazetesi, 05.09.1999 http://www.milliyet.com.tr/bir-seyyahinkaybolma-kilavuzu-pembenar-detay-kultursanat-1326625/
237. Pamuk O., Kara kitap,İletişim Yayınları, 31 Baskı, İstanbul, 2004, 448 s.
238. Pamuk O., Yeni Hayat, İletişim Yayınları, 9 Baskı, İstanbul, 1994, 280 s.
239. Rifat O., Bir Kadının Penceresinden, Bilgi Yayınevi, 2 Basım, İstanbul,1981, 220 s.
240. Sabahattin A., Kuyucaklı Yusuf, YKY Yayınları, 12 Baskı, İstanbul, 2004, 220 s.
241. Selcuk İ., Düşünüyorum Öyleyse Vurun, Çağdaş Yayınları, 12 Baskı, İstanbul, 1987, 181 s.
242. Seyfedin Ö., Düşünme Zamanı, Bilgi Yayınevi, 1 Basım, Ankara, 2002, 64 s.
243. Seyfetin Ö., Doğduğum yer, Bilgi Yayınevi, 3 Basım, Ankara, 2002, 176 s.
244. Sümer U., Duymayan Kalmasın, Bulut Yayıncılık, 4 Baskı, İstanbul, 2003, 192 s.
245. Tahir K., Kelleci Memet, Adam Yayınları, 3 Baskı, İstanbul, 1998, 336 s.
246. Tahir K., Köyün Kamburu, Bilgi Yayınevi, 2 Baskı, Ankara, 1970, 352 s.
247. Tahir K., Yorgun Savasçı, Bilgi Yayınevi, 3 Basım, Ankara, 1969, 543 s.
248. Tarık B., Küçük Ağa, İletişim Yayınevi, 7 Baskı, İstanbul, 2004, 227 s.
249. Toptaş H., Kayıp Hayalıer Kitabı, İş Bankası Yayınları Kültür Yayınları, 1 Baskı, İstanbul,
2002, 296 s.
250. Tuncel M., İnanna, Varlık Yayınları, İstanbul, 2006, 440 s.
251. Uşaklıgıl H., Saray ve ötesi, Son hatıralar, İstanbul, 1942, 762 s.
252. Uyar T., Sekizinci Günah, Can Yayınları, 2 Baskı,İstanbul, 1993, 70 s.
253. Uzuner B., Kumral Ada-Mavi Tuna, Everest Yayınları, 37 Basım, İstanbul, 2004, 500 s.
254. Yazıcı A., Son 13 Gün, Epsilon Yayıncılık, 1 Baskı, İstanbul, 2000, 183 s.
255. Yücel T., Mutfak Çıkmazı, Can Yayınları,1 Basım, İstanbul, 160 s.
137