- raeddergisi.org

Klinik Araflt›rma / Clinical Research Article
RAED Dergisi 2015;7(1):1–5. © 2015 RAED
doi:10.2399/raed.15.20592
Gelifl tarihi / Received: Mart / March 17, 2015
Kabul tarihi / Accepted: Temmuz / July 14, 2015
Ankilozan spondilitte kalça tutulumu ve iliflkili faktörler:
Tek merkez deneyimi
Hip involvement and its predicting factors in Turkish ankylosing spondylitis:
a single center experience
Dilek Solmaz, ‹smail Sar›, Servet Akar, P›nar Çetin, Merih Birlik, Fatofl Önen, Nurullah Akkoç
Dokuz Eylül Üniversitesi T›p Fakültesi, ‹ç Hastal›klar› Anabilim Dal›, Romatoloji Bilim Dal›, ‹zmir
Özet
Summary
Amaç: Ankilozan spondilitli (AS) hastalar›n %25–35’inde kalça
tutulumu olmaktad›r ve bu durum artm›fl ifl gücü kayb› ve kötü
prognoz ile iliflkilidir. Biz bu çal›flmada kalça tutulumu ve bununla
iliflkili olabilecek demografik, klinik ve laboratuvar parametrelerini
saptamay› amaçlad›k.
Objective: Hip involvement is present in 25 to 35 percent of
patients with ankylosing spondylitis (AS) and is associated with
higher degrees of disability and a worse prognosis. To predict
the demographical, clinical and laboratory parameters related
with hip involvement.
Yöntem: Bu çal›flmaya 262 AS hastas› dahil edildi. Klinik, laboratuvar, aktivite ve radyografik verileri retrospektif olarak de¤erlendirildi.
Radyolojik kalça tutulumunu tan›mlamada Bath AS Radiology Index
(BASRI) kalça indeksi kullan›ld›. ‹ki ve üzerindeki skorlar kalça tutulumu olarak tan›mland›. Kalça artritini öngören faktörleri belirlemede
lojistik regresyon analizi kullan›ld›.
Methods: This study included 262 AS patients. Clinical, laboratory, and radiographic data were retrospectively analyzed. Bath AS
Radiology Index (BASRI) hip index was used to define the radiological hip involvement. Based on the radiographs, a score of at
least 2 was used for the definition of hip joint involvement.
Logistic regression analyses were used to investigate the factors
associated with the severity of hip arthritis.
Bulgular: Elli yedi hastada (%21.8) radyografik kalça tutulumu saptand›. Hastalar›n %4.8’inde kalça protezi vard›. Radyolojik kalça tutulumu olan ve olmayan gruplar karfl›laflt›r›ld›¤›nda kalça tutulumu
olan grubun daha uzun hastal›k süresine, erkek cinsiyet a¤›rl›¤›na,
öyküde daha fazla oranda gluteal a¤r›ya, artm›fl BASMI, BASFI, CRP
ve ASDAS-CRP de¤erlerine sahip oldu¤u görüldü (p< 0.05). Radyolojik kalça tutulumu ile erkek cinsiyet, semptom süresi, kalça a¤r›s›
öyküsü, intermalleolar mesafe ölçümü, BASMI, BASFI, CRP aras›nda
anlaml› iliflki tespit edildi (p< 0.05; r = 0.1, 0.2, 0.2, 0.2, -0.5, 0.4,
0.3 ve 0.3). Radyografik kalça tutulumunu predikte eden faktörler
araflt›r›ld›¤›nda regresyon analizinde erkek cinsiyet, kalça a¤r›s› öyküsü, intermalleolar mesafe ölçümü ve BASFI’nin kalça tutulumunu ba¤›ms›z olarak öngördü¤ü saptand› (s›ras›yla, beta = 32.3, 5, 0.93 ve
1.42).
Results: Fifty-seven patients (21.8%) had radiographic hip involvement and 135 (54.2%) patients had syndesmophytes. Significantly
higher disease duration, male predominance, reported higher frequency of groin pain, increased BASMI, BASFI, CRP and ASDAS-CRP
values had in patients with radiolagical hip involvement (p< 0.05).
Male sex, disease duration, presence of syndesmophytes, history of
groin pain, intermalleolar distance, BASMI, BASFI, CRP, ASDAS-CRP
showed significant correlations with BASRI-hip (p< 0.05, r = 0.1,
0.2, 0.2, 0.2, -0.5, 0.4, 0.3, 0.3 and 0.2 respectively). Regression
analysis showed that only male sex, history of groin pain, intermalleolar distance, and BASFI were predicting the radiological hip involvement (beta = 32.3, 5, 0.93, and 1.42, respectively).
Sonuç: Çal›flmam›zdan ç›kan sonuçlara göre AS hastalar›n›n yaklafl›k beflte birinde radyografik kalça tutulumu tespit edildi. Bu durumu
öngören faktörler olarak erkek cinsiyet, yüksek BASFI skoru, intermalleolar mesafe ve kalça a¤r›s› bulundu.
Conclusion: Hip involvement is present about one out of the five
patients with AS and is associated with male sex, impaired functioning reflected by higher BASFI scores, limitation of hip movement assessed by intermalleolar distance and clinical history of
groin pain.
Anahtar sözcükler: Ankilozan spondilit, kalça tutulumu, radyolojik
Keywords: Ankylosing spondylitis, hip involvement, radiographic
‹letiflim / Correspondence:
Yard. Doç. Dr. Dilek Solmaz. Nam›k Kemal Üniversitesi Sa¤l›k ve Uygulama Araflt›rma Hastanesi,
‹ç Hastal›klar› Anabilim Dal›, Romatoloji Bilim Dal›, Tekirda¤.
e-posta: [email protected]
Ç›kar çak›flmas› / Conflicts of interest: Ç›kar çak›flmas› bulunmad›¤› belirtilmifltir. / No conflicts declared.
www.raeddergisi.org
doi:10.2399/raed.15.20592
Karekod / QR code:
Ankilozan spondilit (AS) primer olarak aksiyel iskeleti
tutan yap›sal hasar ve fonksiyonel k›s›tl›l›¤a yol açan kronik inflamatuvar bir hastal›kt›r.[1] Aksiyel tutulumun yan›
s›ra AS’li hastalar›n %25–35’inde kalça tutulumu olmaktad›r ve %47–90’›nda bu tutulum bilateraldir.[2,3] Tutulum
olan hastalar›n %5–8’i kalça protezine gitmektedir. Kalça
tutulumu artm›fl ifl gücü kayb› ve kötü prognoz ile iliflkilidir.[4,5] Buna karfl›l›k etkin tedavi yaklafl›mlar› s›n›rl›d›r.[6]
Son evre kalça tutulumu için kalça protezi bir seçenek olabilmektedir. Ancak kalça protezlerinin kullan›m süreleri
k›s›tl›d›r ve ço¤unlukla revizyon ihtiyac› olmaktad›r.[6] Kalça tutulumu ayr›ca spinal radyografik de¤iflikliklerle iliflkili önemli bir prognostik faktördür.[1,6]
Tablo 1. Bath AS radyoloji indeksi (BASRI) kalça skorlama sistemi.[8]
Ankilozan spondilitli hastalarda kalça tutulumu tan›s›
üç kritere dayal› olarak yap›lmaktad›r: radyografik de¤ifliklikler, klinik semptomlar ve manyetik rezonans görüntüleme.[7] Bunlardan radyografik tutulum en s›k olarak kullan›land›r. Radyografik tutulum Bath Ankilozan Spondilit
Radyoloji Kalça ‹ndeksi (BASRI-kalça)[8] sistemine göre
yap›lmaktad›r. BASRI-kalça sistemi kalça tutulumu için
objektif ve güvenilir yöntem olup klinik çal›flmalarda yayg›n bir biçimde kullan›lmaktad›r.[7,8]
Biz bu çal›flmada kendi merkezimizdeki AS hastalar›nda kalça tutulumu ve bununla iliflkili olabilecek demografik, klinik ve laboratuvar parametrelerini saptamay› amaçlad›k.
Baz› çal›flmalarda kalça tutulumunun s›kl›¤› ve risk faktörleri de¤erlendirilmifltir.[1,5,9] Hastal›k süresi, entezial hastal›k ve juvenil bafllang›ç ile iliflki saptanm›flt›r. Baz› olgularda progresif kalça tutulumu sonras› uzun süreli remisyonlar olurken baz›lar›nda kalçan›n yap›sal hasar› ve ankilozu kaç›n›lmaz olmaktad›r.[7] Bu nedenle kalça tutulumu
ile iliflkili faktörlerin tan›mlanmas› ve tedavi stratejilerinin
gelifltirilmesi önemlidir. Bu konu ile ilgili veriler s›n›rl›d›r.
a
Evre
Tan›mlama
0
Normal
De¤ifliklik yok
1
fiüpheli
Olas› fokal eklem aral›¤› daralmas›
2
Hafif
Kesin daralma, çepeçevre eklem aral›¤›n›n
>2 mm olmas›
3
Orta
Çepeçevre eklem aral›¤›n›n <2 mm oldu¤u daralma
veya eklem mesafesi kayb›n›n <2 cm olmas›
4
Ciddi
Kemik deformitesi veya eklem mesafesi kayb›n›n
>2 cm olmas› veya total kalça replasman›
Gereç ve Yöntem
Bu çal›flmaya modifiye New York kriterlerine göre
262 AS hastas› dahil edildi.[10] Çal›flma kesitsel ve retrospektif olarak planland›. Klinik ve radyografik verileri retrospektif olarak de¤erlendirildi. Hastalar›n pelvis, lomber ön-arka, lomber lateral ve servikal lateral grafileri uzman bir romatolog taraf›ndan de¤erlendirildi. Sindesmofit varl›¤› not edildi. Radyolojik kalça tutulumunu tan›mlamada Bath AS Radiology Index (BASRI) kalça indeksi
kullan›ld› (Tablo 1, fiekil 1).[8] ‹ki ve üzerindeki skorlar
kalça tutulumu olarak tan›mland›.[1,7] Hastalarda Bath AS
Fonksiyonel Indeks (BASFI),[11] Bath AS Hastal›k Aktivi-
b
fiekil 1. BASRI skorlamas›na göre bilateral grade 2 (a), BASRI skorlamas›na göre sa¤ grade 3, sol grade 4 tutulum örne¤i (b).
2
Solmaz D ve ark. Ankilozan spondilitte kalça tutulumu
te ‹ndeksi (BASDAI)[12] ve Bath AS Metroloji ‹ndeksi
(BASMI)[13] de¤erlendirildi. Ek olarak AS Hastal›k Aktivite Skoru (ASDAS-CRP)[14] hesaplamas› da yap›ld›. HLA
B27, C-reaktif protein (CRP) ve eritrosit sedimentasyon
h›z› (ESH) kaydedildi. Çal›flmaya üniversite etik kurul
onay› al›nd›ktan sonra bafllanm›flt›r (Protokol numaras›:
376/2008).
Tablo 2. Çal›flmaya dahil edilen tüm hastalar›n demografik, klinik ve
laboratuvar özellikleri
De¤iflkenler
Yafl: ortalama±SD
44±11.7
Cinsiyet: erkek n; %
201; 76.7
Semptom bafllang›ç yafl›
Sigara kullan›m›: n; %
‹statistiksel analizler
E¤itim süre: ortalama±SD
Sürekli de¤iflkenler ortalama ve standart deviasyon
fleklinde verilirken kategorik de¤iflkenler yüzde olarak
ifade edildi. Sürekli de¤iflkenlerin karfl›laflt›r›lmas›nda
Mann-Whitney U testi, kategorik de¤iflkenlerin karfl›laflt›r›lmas›nda ki-kare testi kullan›ld›. Kalça tutulumu ile
de¤iflkenler aras›ndaki korelasyonun de¤erlendirilmesinde Rho veya Phi kullan›ld›. Kalça artritini öngören faktörleri belirlemede lojistik regresyon analizi kullan›ld›. P
<0.05 istatistiksel olarak anlaml› kabul edildi. Analizler
SPSS 13.0 (SPSS Inc., Chicago, IL, ABD) paket program
kullan›larak yap›ld›.
Bulgular
Çal›flmaya dahil edilen 262 AS hastas›n›n %76.7’si
(201) erkekti. Hastalar›n ortalama yafl ve hastal›k süreleri
s›ras›yla 44±11 ve 19±10 y›l olarak hesapland›. 57 hastada
(%21.8) radyografik kalça tutulumu saptand›. Hastalar›n
%4.8’inde kalça protezi vard›. Hastalar›n di¤er klinik ve
laboratuvar özellikleri Tablo 2’de verilmifltir.
Radyolojik kalça tutulumu olan ve olmayan gruplar
karfl›laflt›r›ld›¤›nda kalça tutulumu olan grubun daha
uzun hastal›k süresine, erkek cinsiyet a¤›rl›¤›na, öyküde
daha fazla oranda gluteal a¤r›ya, artm›fl BASMI, BASFI,
CRP ve ASDAS-CRP de¤erlerine sahip oldu¤u görüldü
(p<0.05). Radyolojik kalça tutulumu olan grubun intermalleolar mesafe ölçümleri di¤er gruba göre anlaml›
oranda daha az olarak tespit edildi (p<0.05). Gruplar›n
di¤er demografik ve klinik özellikleri Tablo 3’de verilmifltir.
Radyolojik kalça tutulumu ile erkek cinsiyet, semptom süresi, kalça a¤r›s› öyküsü, intermalleolar mesafe ölçümü, BASMI, BASFI, CRP aras›nda anlaml› iliflki tespit
edildi (p<0.05; r = 0.1, 0.2, 0.2, 0.2, -0.5, 0.4, 0.3 ve 0.3)
(Tablo 4).
Radyografik kalça tutulumunu predikte eden faktörler
araflt›r›ld›¤›nda regresyon analizinde erkek cinsiyet, kalça
a¤r›s› öyküsü, intermalleolar mesafe ölçümü ve BASFI’nin
kalça tutulumunu ba¤›ms›z olarak öngördü¤ü saptand›
(s›ras›yla, beta = 32.3, 5, 0.93 ve 1.42) (Tablo 4). Semptom
süresi kalça tutulumu olan hasta grubunda daha uzun olmas›na karfl›n regresyon analizinde tutulum aç›s›ndan ba¤›ms›z bir faktör olma özelli¤ini kaybetmifltir.
24±8.9
191; 73.5
9.5±3.9
Semptom süresi: ortalama±SD
19.5±10.7
Semptomatik kalça artriti (ever): n; %
178; 67.9
Radyolojik olarak kalça artriti: n; %
57; 21.8
‹ntermalleolar mesafe: ortalama±SD
103.5±23.8
Lomber sindesmofit: n; %
120; 49.0
Servikal sindesmofit: n; %
87; 43.7
Sindesmofit: n; %
135; 54.2
BASMI: ortalama±SD
3.9±1.9
BASFI: ortalama±SD
2.8±2.5
BASDAI: ortalama±SD
3.3±2.1
ESH: ortalama±SD
41±26.9
CRP: ortalama±SD
30.7±33.2
ASDAS-CRP
2.7±1.1
HLA B27: n; %
98; 72.1
ASDAS: Ankilozan Spondilit Hastal›k Aktivite Skoru; BASDAI: Bath Ankilozan Spondilit Hastal›k Aktivite ‹ndeksi; BASFI: Bath Ankilozan Spondilit Fonksiyonel ‹ndeks; BASMI: Bath Ankilozan Spondilit Metrolojik ‹ndeks; CRP: C-reaktif protein; ESH: Eritrosit sedimentasyon h›z›; SD:
Standart deviasyon.
Tart›flma
Çal›flmam›zdan ç›kan sonuçlara göre AS hastalar›n›n
yaklafl›k beflte birinde radyografik kalça tutulumu tespit
edildi. Kalça tutulum s›kl›¤› di¤er çal›flmalara göre biraz
daha düflük oranda saptand›. Daha önceki çal›flmalarda
bu oran üçte bir veya dörtte bir fleklinde verilmifltir.[5,9]
Ancak kalça protez s›kl›¤› literatür ile benzer oranlarda
bulundu.[5,6]
Erkek cinsiyet kalça tutulumunu öngören en önemli
faktör olarak bulundu. Bu durum ülkemizden yap›lan di¤er bir çal›flmada da benzer olarak saptanm›flt›.[5] Yine literatürdekine benzer flekilde kalça tutulumu olan grupta
semptom süresi daha uzundu[7] ve erken bafllang›ç ile korelasyon saptansa da regresyon analizinde önemini kaybetmifltir.
Öte yandan klinik ölçütlerden kalça a¤r›s› öyküsü, fizik bak› ile de¤erlendirilen intermalleolar mesafe ölçümü
hastalar›n fonksiyonel indeksleri de kalça tutulumunu
öngören di¤er faktörler olarak göze çarpmaktayd›. Radyolojik tutulum ile klinik de¤erlendirme (kalça a¤r›s› öyküsü ve intermalleolar mesafe ölçümü) aras›nda anlaml›
derecede bir uyum saptand›.
RAED Dergisi / RAED Journal • Cilt / Volume 7 • Say› / Issue 1 • Haziran / June 2015
3
Tablo 3. Kalça tutulumuna göre gruplar›n demografik ve klinik özellikleri.
Radyolojik kalça
tutulumu olan
hastalar
(n=57)
Yafl: ortalama±SD
Radyolojik kalça
tutulumu olmayan
hastalar
(n=205)
p
0.066
47±14
43±10
Erkek: n; %
50; 87.7
151; 73.7
0.026
Semptom süresi, y›l: ortalama±SD
24±11.0
18±10.3
<0.001
Sigara kullan›m›: n; %
38; 66.7
153; 75.4
0.189
E¤itim düzeyi, y›l: ortalama±SD
8.5±4.2
9.7±3.8
0.056
Gluteal a¤r› öyküsü: n; %
40; 70.1
128; 62.4
<0.001
Intermalleolar mesafe ölçümü, cm: ortalama±SD
78±22.6
110±19.7
<0.001
Sindesmofit: n; %
40; 70.1
95; 48.5
<0.001
BASMI: ortalama±SD
5.7±1.8
3.4±1.6
<0.001
BASFI: ortalama±SD
4.7±2.9
2.3±2.1
<0.001
BASDAI: ortalama±SD
3.7±2.3
3.2±2.1
0.127
47.7±37.8
26.1±30.4
<0.001
CRP mg/L: ortalama±SD
ASDAS-CRP: ortalama±SD
3.2±1.2
2.6±1.1
0.001
HLA B27: n; %
18; 66.7
80; 73.4
0.486
ASDAS: Ankilozan Spondilit Hastal›k Aktivite Skoru; BASDAI: Bath Ankilozan Spondilit Hastal›k Aktivite ‹ndeksi; BASFI:
Bath Ankilozan Spondilit Fonksiyonel ‹ndeks; BASMI: Bath Ankilozan Spondilit Metrolojik ‹ndeks; CRP: C-reaktif protein;
ESH: Eritrosit sedimentasyon h›z›; SD: Standart deviasyon.
Di¤er çal›flmalarda oldu¤u gibi hastal›k aktivitesinde
BASDAI’ye göre gruplar aras›nda fark olmazken fonksiyonel durumun daha çok etkilendi¤i görüldü.[1,4] ASDASCRP gruplar aras›nda de¤erlendirildi¤inde kalça tutulumu olan grupta daha yüksek olarak saptand› ve tutulum
ile de iliflkili olarak saptand›. Bu ASDAS’›n hesaplanmas›nda kullan›lan CRP de¤erlerinin yine kalça tutulumu
olan grupta yüksek olmas› ile iliflkilendirildi. Ancak regresyon analizinde ASDAS-CRP’de önemini kaybetti.
Kalça tutulumu AS hastalar›nda rutin de¤erlendirmenin bir parças› olmal›d›r. Ancak bunun hangi yöntem ile
yap›laca¤›n›n tan›mlanmas› gerekmektedir. Yap›lan çal›flmalar direkt grafi ve klinik de¤erlendirmenin oldukça güvenilir ve geçerli oldu¤unu göstermektedir.[4] Bu bulgular›
bizim bulmufl oldu¤umuz sonuçlarda desteklemektedir.
Bizim çal›flma grubumuzdaki hiçbir hastada ailevi Akdeniz atefli birlikteli¤i bulunmamaktad›r. Ancak kalça tu-
Tablo 4. Kalça tutulumu ile iliflkili olan ve öngördüren faktörler.
Radyografik kalça artriti
Risk Faktörü
Rho veya Phi
P
B (%95 CI)
P
Cinsiyet
0.137
0.026
32.3 (4.2–245.0)
0.001
Semptom süresi
0.228
<0.001
1.0 (0.99–1.03)
0.158
Sindesmofit varl›¤›
0.222
<0.001
0.45 (0.98–2.0)
0.450
Semptomatik kalça
0.223
<0.001
5.0 (1.02–25.0)
0.046
‹ntermalleolar mesafe
-0.516
<0.001
0.93 (0.90–0.96)
<0.001
CRP
0.285
<0.001
1.01 (0.99–1.03)
0.158
BASMI
0.431
<0.001
1.19 (0.77–1.84)
0.415
BASFI
0.341
<0.001
1.42 (1.04–1.93)
0.026
ASDAS-CRP
0.216
0.001
0.73 (0.37–1.43)
0.364
ASDAS: Ankilozan Spondilit Hastal›k Aktivite Skoru; BASFI: Bath Ankilozan Spondilit Fonksiyonel ‹ndeks; BASMI: Bath Ankilozan Spondilit Metrolojik ‹ndeks; CRP: C-reaktif protein.
4
Solmaz D ve ark. Ankilozan spondilitte kalça tutulumu
tulumu olan AS hastalar›nda bu birlikteli¤inde gözden
geçirilmesi önem arz etmektedir.
Retrospektif bir çal›flma olmas› ve grafilerin tek bir
gözlemci taraf›ndan de¤erlendirilmifl olmas› k›s›tl›l›klar›ndand›r.
Kalça tutulumu yap›sal hasar ve fonksiyon kayb› ile
yak›ndan iliflkili oldu¤u için hastalar etkin tedavi belirlenmelidir. Özellikle erken bafllang›çl› hastalarda tutulumun
s›k oldu¤u ve bu hastalarda kalça protezinin iyi bir tedavi
alternatifi olamayaca¤› göz önüne al›nd›¤›nda uzun dönem prospektif kohortlara ihtiyaç vard›r.
7.
8.
9.
10.
Kaynaklar
1. Chen HA, Chen CH, Liao HT, et al. Factors associated with
radiographic spinal involvement and hip involvement in ankylosing spondylitis. Semin Arthritis Rheum 2011;40:552–8.
2. Guan M, Wang J, Zhao L, Xiao J, Li Z, Shi Z. Management of
hip involvement in ankylosing spondylitis. Clin Rheumatol 2013;
32:1115–20.
3. Ibn Yacoub Y, Amine B, Laatiris A, Hajjaj-Hassouni N.
Gender and disease features in Moroccan patients with ankylosing spondylitis. Clin Rheumatol 2012;31:293–7.
4. Baraliakos X, Braun J. Hip involvement in ankylosing spondylitis: what is the verdict? Rheumatology (Oxford) 2010;49:3–4.
5. Cansu DU, Calisir C, Savas Yavas U, Kasifoglu T, Korkmaz C.
Predictors of radiographic severity and functional disability in
Turkish patients with ankylosing spondylitis. Clin Rheumatol
2011;30:557–62.
6. Vander Cruyssen B, Munoz-Gomariz E, Font P, et al.;
ASPECT-REGISPONSER-RESPONDIA working group.
Hip involvement in ankylosing spondylitis: epidemiology and
11.
12.
13.
14.
risk factors associated with hip replacement surgery.
Rheumatology (Oxford) 2010;49:73–81.
Zhao J, Zheng W, Zhang C, Li J, Liu D, Xu W. Radiographic
hip involvement in ankylosing spondylitis: factors associated
with severe hip diseases. J Rheumatol 2015;42:106–10.
MacKay K, Brophy S, Mack C, Doran M, Calin A. The development and validation of a radiographic grading system for the
hip in ankylosing spondylitis: the Bath Ankylosing Spondylitis
Radiology Hip Index. J Rheumatol 2000;27:2866–72.
Burki V, Gossec L, Payet J, et al. Prevalence and characteristics
of hip involvement in spondyloarthritis: a single-centre observational study of 275 patients. Clin Exp Rheumatol
2012;30:481–6.
van der Linden S, Valkenburg HA, Cats A. Evaluation of diagnostic criteria for ankylosing spondylitis. A proposal for modification of the New York criteria. Arthritis Rheum 1984;27:
361–8.
Calin A, Garrett S, Whitelock H, et al. A new approach to
defining functional ability in ankylosing spondylitis: the development of the Bath Ankylosing Spondylitis Functional Index. J
Rheumatol 1994;21:2281–5.
Garrett S, Jenkinson T, Kennedy LG, Whitelock H, Gaisford
P, Calin A. A new approach to defining disease status in ankylosing spondylitis: the Bath Ankylosing Spondylitis Disease
Activity Index. J Rheumatol 1994;21:2286–91.
Jenkinson TR, Mallorie PA, Whitelock HC, Kennedy LG,
Garrett SL, Calin A. Defining spinal mobility in ankylosing
spondylitis (AS). The Bath AS Metrology Index. J Rheumatol
1994;21:1694–8.
Lukas C, Landewe R, Sieper J, et al.; Assessment of
SpondyloArthritis international Society. Development of an
ASAS-endorsed disease activity score (ASDAS) in patients with
ankylosing spondylitis. Ann Rheum Dis 2009;68:18–24.
RAED Dergisi / RAED Journal • Cilt / Volume 7 • Say› / Issue 1 • Haziran / June 2015
5