ek besinlere geçiş dönemi

EK BESİNLERE GEÇİŞ DÖNEMİ "WEANING"
Dr. S. Songül YALÇIN
Süt çocuğu büyüme ve gelişmesine uygunluk gösteren iç içe girmiş üç beslenme döneminden
geçmektedir. Bunlar; sadece anne sütü dönemi, anne sütü ve ek gıda dönemi ve erişkin diyetidir.
Anne sütünden ek gıdalara geçişte esas problem ne zaman ve hangi gıdaların başlanması
gerektiğidir. Ek gıdalara başlama dönemleri ile ilgili durumlar Tablo 1'de görülmektedir1.
Erken ek gıdalara başlanması sindirim sisteminin tam gelişmemiş olması nedeni ile ishal ve besin
allerjilerinde artmaya neden olmaktadır. Emmede azalmaya bağlı anne sütünün azalması, ishalli
hastalıklar, doğru ve yeterli besinlerin verilmemesi nedenleri ile de malnütrisyon gelişir. Annenin
erken ek gıdaya başlamasının en önemli nedenleri ise annenin sütünün yetmediğini düşünmesi,
annenin
yanlış
bilgilendirilmesi,
bebeğin
büyüme
izleminin
yapılmamasıdır1-3.
Ek gıdalara geç başlanması ise anne sütünün yetersiz kalması ile büyümede yavaşlama, immün
yetmezlik ve malnütrisyona neden olacaktır.Uygunsuz besin seçimi protein enerji
malnütrisyonuna
ve
eser
element
eksikliği
ile
sonuçlanacaktır1-5.
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmasında Türkiye'de annelerin %95'inin çocuklarını emzirdikleri,
ortalama emzirme süresinin 11.9 ay olduğu tespit edilmiştir. Bir aylık çocuklarımızın sadece
%18.9'unun tek başına anne sütü (exclusive breast fed) alması, %32.9'una ek gıda başlanması
dikkat çekicidir. İki-üç aylık çocukların yarısının ek besin aldığı ve bir yaşındaki çocukların
%1.4'ünün sadece anne sütü aldığı bildirilmiştir. Aynı araştırmada 6-11 aylık çocuklarımızın
%7.4'ü bodur, %2.9'u boyuna göre zayıf (wasted) ve %9.2'si yaşına göre düşük kilolu
(underweight) oldukları görülmüştür6. Bu da ülkemizde "weaning" problemi olduğunu
göstermektedir.
Tablo 1: Ek gıdalara başlama dönemi ile ilgili durumlar1
Çok erken
Artmış ishal ve allerjik hastalıklar (barsak immatürasyonuna bağlı)
Anne sütünde azalma (ek gıdalar nedeni ile çocuğun emme isteği azalmakta)
Malnütrisyon (ishalli hastalıklara bağlı)
Uygun dönem
Uygun zamanda (4-6. Aylar arasında)
Besin içeriği yeterli (Kalori, protein, demir, çinko, vitamin A ve vitamin D içeriği yeterli)
Hijyen koşullarına uyularak
Toplumun kültürel yapısına uygun yiyecekler ile (o ülkede mevcut olan ve toplumca kabul
edilebilen)
Geç
Büyüme geriliği (Anne sütü tek başına kalorik olarak yetersiz hale gelmektedir)
İmmün yetmezlik (Yetersiz enerji ve protein alımı sonucu)
İshalli hastalıklarda artma (İmmün sistemde yetersizlik sonucu)
Malnütrisyon (Yetersiz kalori alımı ve ishalli hastalıklara bağlı)
Mikronütrient eksikliği (Yetersiz alım ve enfeksiyonlarda artma sonucu)
Ek gıdalara geçiş döneminin saptanması
Ek gıdalara başlanmasında her çocuk için kesin bir yaş yoktur. Ek gıdalara başlanmasını
belirleyen en önemli faktör çocuğun gelişim basamağı, böbrek fonksiyonlarının artması ve
sindirim sisteminin olgunlaşmasıdır. Bu da 4-6 ay arasında, her çocuk için farklı bir zamanda
olmaktadır1,2,7.
Anne sütü dönemi: Yeterli kalori ve protein oranına sahip olması ve yüksek biyolojik
yararlanırlılığı nedeni ile anne sütü ilk 4-6 ay tek başına yeterlidir. Bu dönemde böbreklerin
konsantrasyon ve sekresyon kapasiteleri düşüktür. Anne sütü düşük böbrek solit yüküne (80
mMol/L) sahip olması nedeni ile bu dönemde en ideal besindir. Yenidoğan bebeklerin mide
kapasiteleri küçük (7 ml) ve bağırsak geçiş zamanları kısa olması nedeni ile az miktarda ve sık
beslenmeleri gerekir. Term bebekte barsak laktaz, sukraz, maltaz ve glukoamilaz enzimleri
yeterli düzeydedir. Tükrük amilazı yenidoğanda çok düşüktür ve üç aylık çocukta erişkinin
1/3'üne ulaşır. Pankreatik amilaz altı aylık bebekte erişkin düzeyine ulaşır. Safra tuzları miçel
oluşumu için yetersizdir ve birinci ayın sonunda artar. Yenidoğanda safra asitleri taurin ile
konjuge edilirken erişkinde glisin ile konjuge edilir ve anne sütü taurinden zengindir. Pepsin ve
asit salınımı iki yaşında erişkin düzeyine ulaşır. Sindirim sisteminin yabancı proteinlere karşı
koruyucu mekanizması tam gelişmemiştir. Anne sütü bu mekanizmanın gelişmesini sağlarken
yabancı protein ve patojenlerle çocuğun karşılaşmasını engeller. Bu sürede yutma refleksi zayıftır
ve kaşıkla verileni ağızdan çıkartma eğilimindedirler. İlk dört altı ay bebeğin emerek beslenme
evresidir. Bu sürede bebek kaşıkla verileni yeterli yutamaz ve ağzından geri çıkartmaya
eğilimlidir1,2.
Anne sütü ve ek gıda dönemi: Altıncı aydan başlayarak hayatın ikinci yılına kadar baş
kontrolü, ince ve kaba motor basamaklarında ilerleme ile fizyolojik ve nörolojik olgunlaşma
görülmektedir. Ek gıdalara geçiş ile kaşıkla beslenme, çiğneme, parmakları ile besinleri tutarak
kendini besleyebilme, kaptan bağımsız beslenme ve kaşık-çatal kullanabilme çocuğun beslenme
basamaklarını oluşturur. Emme refleksi 30-34 gebelik haftasındaki bebekte vardır. Bu dönemde
bebekte yutmada gelişir ve amniotik mayi miktarını ayarlamada yardımcı olur. Bununla birlikte dil
çıkarma refleksi 5-7. aylarda kaybolur ve kaşıkla verileni alabilir. Sekizinci ayda yardımsız
oturabilir ve dil hareketleri daha da gelişir; böylece daha katı yiyecekleri yiyebilir. Onuncu ayda
çiğnemeye başlar ve elindeki yumuşak besinleri ısırabilir. Bir yaşında tüm besin maddelerinden
yiyebilir ve iki elini kullanarak kaptan sıvı gıda içebilir. İkinci yaşın sonunda yiyecekleri diğer
maddelerden ayırabilir1,2.
Sonuç olarak bebeğe ek besin başlanması belirtileri;
- Baş-boyun kontrolünün tamamlanması (Bebeğin başını dik tutması),
- Oturabilmesi,
- El ve göz koordinasyonunun gelişmesi, oyuncaklarını ağzına götürmesi,
- Dil çıkartma refleksinin kaybolması, kaşıktan yiyecekleri alabilmesi,
- Ağzını açma, yutma ve çiğneme koordinasyonun gelişmesidir1,2,3.
Anne sütünden ek gıdalara geçişte gelişim basamakları yanında çevrenin etkisi de vardır. Ek
gıdalara başlama yaşı annenin süt üretme kapasitesi ve bebeğin besin ihtiyacını karşılayacak
besinlerin olup olmamasına göre de değişir. Genel olarak doğum ağırlığını iki katına çıkmış çocuk
ek gıdalara başlamak için hazırdır1,8.
Ek besin verilirken dikkat edilecek noktalar1-4,8
- Her yeni gıdaya tek tek başlanmalı ve çok az miktarda (bir yemek kaşığı) verilmelidir. Bebeğin
alımına uygun olarak 3-4 gün içinde miktarı artırılmalıdır. Yeni bir gıdaya bu üç günün sonunda
başlanmalıdır. Böylece çocuğun bir besin maddesine olan allerjisi tespit edilebilir.
- İlk kez verilecek besinler bebek açken denenmelidir.
- Bebek istemediği bir besini alması için zorlanmamalı bir süre ara verip iki-üç hafta sonra tekrar
denenmelidir.
- Ek gıdalar tek öğün olarak başlanır. Bebek altı aylık olduğunda anne sütüne ek olarak günde 24 öğün ek gıda alabilir.
- Ek gıdalara geçerken önce tekli besin grubu (yoğurt, meyve suları) kullanılır daha sonra çoklu
karışımlara (sebze çorbası, kabak dolması) geçilir.
- Bebeğe verilecek ek besinlerin protein, demir, çinko, vitamin D ve vitamin A'dan zengin
olmasına dikkat edilmelidir.
- Bebeklere doğal ve taze hazırlanmış besinler verilmelidir. Konserve, dondurulmuş yiyecekler,
katkı maddeli hazır besinler bebeğe verilmemelidir.
- Bebek için hazırlanan besinler iki saat içinde tüketilmelidir. İki saatten uzun süre oda ısında
bekletilen yiyecekler kullanılmamalıdır. Uygun saklama koşulları yoksa (buzdolabı gibi) beslenme
sonrası artan miktarlar atılmalıdır.
- Besinler hazırlanmadan ve bebek beslenmeden önce eller mutlaka yıkanmalıdır. Bebeğe
verilecek besinler hazırlanırken gıda hijyenine uyulmalıdır.
- Besinlerin hazırlanmasında kaynatılmış su kullanılmalıdır.
- Tüm besinler sadece kaşık ile verilmelidir. Ek gıdaların verilmesinde biberon kullanılmamalıdır.
Koyu kıvamlı besinler emzikten emilirken boğulmaya neden olabilir. Aynı zamanda biberon ile ek
gıdaların verilmesi uygun olmayan beslenme alışkanlıklarının gelişmesine neden olur ve kaşıkla
beslenme alışkanlığının gelişmesine olanak vermez.
- Bebeği beslemek için kullanılacak kaplar ve kaşıklar temiz olmalıdır. Kullanılan kapların gıda
artıklarının kalmasının önlenmesi ve kolay temizlenmesi için köşesiz olması gerekmektedir. Bu
malzemeler bir tencere içinde ağzı kapatılmış olarak en az beş dakika süre ile kaynatılmalı ve
ağzı kapalı olarak soğutulmaya bırakılmalıdır. Böylece sıcak buhardan da faydalanılır.
Kaynatılamayacağı
ve kolay
temizlenemeyeceği
için
plastik
kaplar
ve
biberonlar
kullanılmamalıdır.
- Meyve ve sebze pürelerini hazırlarken vitaminlerin kaybolmaması için cam rende kullanılmalıdır.
- Beslenme saatleri hem anne hem de çocuk için mutlu geçen anlar olmalıdır. Beslenme
saatlerinde anne rahat olmalı ve acele etmemelidir. Çocuk çok hızlı ya da çok fazla beslenmiş ise
kusabilir. Gerekli temizlik yapıldıktan sonra beslenmeye devam edilmelidir.
Tablo 2: Ek besin verme dönemi1
Aylar
0
Emzirme
Yoğurt
Tahıllar
Meyve püresi veya
meyve suları
Et ve diğer proteinden
zengin besinler
3
6
9
12
15
18
21
24
------------------------------------------------------------------ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -------------------------------------------------------------------------------------- - - - ------------------------------------------------------------------------------------ - - - --------------------------------------------------------------------------------- - - - - ----------------------------------------------------------------
- - - - : geçiş dönemi
--------- : düzenli olarak verilme dönemi
Ek besin verme dönemleri Tablo 2'de görülmektedir. Dört-altıncı aylar arasında meyve (elma,
şeftali gibi) ve yoğurt az miktarda başlanabilir. Pirinç kolayca sindirilebilir ve nadiren allerjik
reaksiyonlara neden olur. Önceleri sulu muhallebi şeklinde verilebilir. Sebze püreleri; patates,
havuç, kabak ve pirinç ile hazırlanabilir. Çorbalara bir miktar sıvı yağ ilavesi bebeğin enerji
ihtiyacını tamamlamada yardımcı olur. Yaşamın altıncı ayından itibaren yumurta sarısı az
miktarda başlanabilir ve miktarı artırılarak 8-10 günde tam yumurta sarısına çıkılır. Yedinci dokuzuncu aydan itibaren haftada iki üç kez tam yumurta verilebilir. Ispanak, turp ve pancar
yüksek nitrat içeriği nedeni ile "weaning" döneminde önerilmemektedir. Yedinci aydan itibaren
etli dolmalar, etli sebze yemekleri ve baharatsız ızgara köfte verilebilir. Bu dönemde nişastalı
besinler (pilav, makarna, ekmek gibi) verilmeye başlanabilir. Dokuzuncu aydan başlayarak çocuk
birçok yiyeceği ısırarak yiyebilir ve bir yaşında aile sofrasındaki yiyecekleri yiyebilir1-3,7-9.
İlk dört ayda anne sütü tek başına yeterli besini sağlar. Yenidoğan bebeğin kalori ihtiyacı vücut
ağırlığına göre düşünüldüğünde erişkinin üç katıdır. Yeterli kalori alımı santral sinir sisteminin
gelişimi için gereklidir. Dört altıncı aydan sonra anne sütü çocuğun ihtiyacını karşılayamayabilir.
Ek gıdalar yeterli miktarda verilemeyen ve kilo alma problemi gözlenen bebeklere "weaning"
döneminde devam formülaları önerilebilir. Hayatın ikinci yılında anne sütü çocuğun ihtiyacının
sadece küçük bir bölümünü karşılayabilmesine rağmen, gelişmekte olan ülkelerde uzun süreli
(iki-üç yaşına kadar) emzirme önerilmektedir7-9.
Anne sütü ile beslenen ilk 4-6 aylık bebekler bir defada aldıkları süt miktarını kendileri ayarlar.
Beş-oniki aylık bir çocuk ise bir öğünde 210-240 ml besin alabilir9.
"Weaning" döneminde çocuğun büyümesinin izlenmesi çok önemlidir. Başlanan ek gıdaların
yetersiz ve dengesiz olması sonucunda çocukta büyüme duraklaması olabilir. Bu erken tespit
edilmezse malnütrisyon ve malnütrisyonun kalıcı komplikasyonları gelişebilir3,7.
Anne sütünün D vitamini yetersizdir. Bu nedenle ilk bir yıl içinde tüm çocuklara 400 IU D vitamini
verilmesi ve çocukların güneşe çıkarılmaları gerekmektedir7,8.
Ülkemizde subklinik vitamin A eksikliği yaygındır. Vitamin A eksikliğinde körlük gelişmesi yanında
büyümede duraklama, immün sistemin baskılanması sonucu kızamık ve ishalli hastalıkların
morbidite ve mortalitesinde artma bildirilmiştir. Vitamin A özellikle peynir, yumurta, karaciğer,
balık, yeşil yapraklı sebzeler ve havuçta bulunur. Kızartma ve güneşte kurutma vitamin A'nın
kaybına neden olur. Hayatın ilk yılında vitamin A ihtiyacı 1500 IU/gündür. Gelişmekte olan
ülkelerde vitamin A eksikliği önlemek için 4-6 ayda bir 6-11 aylık çocuklara 100 000 IU, 12 ve 72
aylık çocuklara da 200 000 IU vitamin A içeren kapsüllerin verilmesi önerilmektedir3,8 .
İnek sütü barsaktan gizli kanamaya neden olması, demir içeriğinin yeterli olmaması, içerdiği
yabancı proteinlerle allerjilere neden olması nedeni ile ilk bir yıl içinde önerilmemektedir11.
Tablo 3: Süt çocuğunda demir desteği
Term yenidoğanlar
4 ay-3yaş; 1mg/kg/gün
Preterm bebekler
2-12
ay
Doğum
ağırlığı
1500-2500gr;
Doğum
ağırlığı
1000-1500gr;
Doğum ağırlığı < 1000 gr; 4 mg/kg/gün
2
3
arası
mg/kg/gün
mg/kg/gün
"Weaning" döneminde uygun ek gıdaların verilmemesi sonucu bu dönemde anemi sık
görülmektedir. Süt çocukluğu döneminde görülen ve üç aydan uzun süren kansızlığın tedavi
edilse bile okul çocuğunun performansını etkilediği gösterilmiştir. Bu nedenle dördüncü aydan
itibaren zamanında doğan bebeklere 1 mg/kg/gün demir desteği önerilmektedir (Tablo 3).
Formüla mama alan bebeklere demir desteğine gerek yoktur. Ayrıca C vitaminin yeterli
tüketilmesi demir emilimini artırır12.
İçme sularındaki flor miktarı 0.3 ppm'in altında ise diş çürüklerinin önlenmesi için altıncı ay - üç
yaş arasındaki çocuklara 0.25 mg/gün florür verilmesi gerekmektedir13.
Süt çocukluğundaki ve çocukluk çağındaki hatalı beslenmenin hipertansiyon, obesite, besin
allerjisi ve ateroskleroz gibi erişkin döneminin bazı kronik hastalıklarına neden olduğu öne
sürülmüştür. Ek gıdalara başlanma döneminde çocuğun tuz ihtiyacı yoktur ve tuzsuz besinleri
kolayca alabilir. Bu nedenle ilk bir yıl içinde bebeğin yiyeceklerine tuz katılmaması önerilir. Bu
dönemde tuzlu besin alan çocukların hayatlarının ileri dönemlerinde de aşırı miktarda tuzlu besin
tükettikleri bulunmuştur. Anne sütü ile beslenme dönemindeki şişmanlığın erişkin dönemdeki
obesite ile ilişkisi olmadığı bulunmuştur. Ailede allerji öykü olan bebeklerde emzirme döneminde
annenin diyetinden allerjen besinlerin çıkartılması ve çocuğa da bu besinleri başlamanın
geciktirilmesi önerilmektedir8.
Ek besinlere geçiş dönemi hem anne sütü ile beslenmeden hem de biberon (mama) ile
beslenmeden erişkin besinlere geçiş dönemini kapsar. "Weaning" problemlerine sadece emziren
annelerde değil biberon ile besleyen annelerde de rastlanmaktadır. Biberon ile beslenmenin iki
hatta dört yaşına kadar devam ettiği görülmüştür. Bu durum çocuğun diş gelişimini de olumsuz
etkilemektedir. Biberon hem temizlenmesinin zor olması hem de üçlü meme konfüzyonu yapacağı
için
önerilmemektedir9,14.
Mennella ve Beauchamp15 ek besinlerin anne sütü ile hazırlanmasının "weaning" dönemindeki
bebekteki etkilerini incelemişlerdir. Bebeklerin anne sütü ile hazırlanan tahılları daha fazla ve
daha hızlı aldıkları görülmüştür. Sonuç olarak anne sütünün besleyici ve enfeksiyonlardan
koruyucu, çocuk için en uygun karışım olduğu, erişkin besinlere geçişi kolaylaştırdığı ve bebeğin
bu zor dönemden geçmesini de kolaylaştırdığı bildirilmiştir.
KAYNAKLAR
1. Hendricks KM, Badruddin SH. Weaning recommendations: The scientific basis., Nutr. Rev
1992; 125-133.
2. Lebenthal E. Impact of digestion and absorption in the weaning period on infant feeding
practices. Pediatrics 1985; 75: 207-213.
3. Özmert E, Yurdakök K. Çocuk ve erişkin sağlığında önemli bir dönem: ek besinlere geçiş
(weaning). Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 1995; 4: 384-388.
4. Underwood BA. Weaning practices in deprived environments: The weaning dilemma. Pediatrics
1985; 75: 194-198.
5. Molbak K, Gottschau A, Aaby P, et al. Prolonged breast feeding, diarrhoeal disease, and
survival of children in Guinea-Bissau. BMJ 1994; 308:1403-1406.
6. Sağlık Bakanlığı (Türkiye). Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü ve Macro
International Inc. 1994. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1993. Ankara. Türkiye.
7. Whitehead RG. The human weaning process. Pediatrics 1985; 75: 189-193.
8. Lifshitz F, Finch NM, Lifshitz JZ. Children's Nutrition. Chapter 13. Formula choices and the
introduction of solid foods. 1991; 186-210. Jones and Bartlett Publishers. Boston.
9. Özalp İ. Süt çocukluğu ve erken çocukluk döneminde beslenme. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi
1992; 1:6-11.
10. Expanded Programme on Immunization: Using immunization contacts as the gateway to
eliminating vitamin A deficiency. A policy document. World Health Organization,
WHO/EPI/GEN/94.9.1994.
11. Committee on Nutrition. The use of whole cow's milk in infancy. Pediatrics 1992;1105-1109.
12. Oski, FA. Iron deficiency in infancy and childhood. NEJM 1993;190-193.
13. Spencer, JP. Practical Nutrition for the healthy term infant. American Family Physician
1996;138-143.
14. Hammer LD, Bryson S, Agras S. Development of feeding practices during the first 5 years of
life. Arch Pediatr Adolesc Med 1999; 153:189-194.
15. Mennella JA, Beauchamp GK. Mothers' milk enhances the acceptance of cereal during
weaning. Pediatr Res 1997;188-192.
16. Mehta KC, Specker BL, Bartholmey S, et al. Trail on timing of introduction to solids and food
type on infant growth. Peditrics 1998; 102: 569-573.