5.sınıf zambak konu anlatımı

Transkript

• U N ITE
1. BÖLÜM
Besinler ve Özellikleri
2. BÖLÜM
Besinlerin Sindirimi
3. BÖLÜM
Vücudumuzda Boşaltım
A. CANLILAR NEDEN BESLENİR?
Büyüme ve gelişme, canlılar ile cansızlar arasındaki farklardan biridir.
Yeni doğmuş yavru bir canlının hızla büyüdüğü gözlemlenir. Canlı
nın büyümesi sizce hangi etkenlere bağlıdır? Yavru birey beslenme
se büyüyebilir mi?
Canlılar büyümek için beslenmek zorundadır. Ayrıca günlük hayat
ta gerçekleştirilen bütün faaliyetler için enerji gereklidir. Canlılar ihti
yaç duydukları enerjiyi besinlerden sağlar.
Canlılar;
► Büyüm e vücut yapılarının yenilenm esi ve gelişm esi için,
► İhtiyaç duyulan enerjinin üretilm esi iç in ,
► Solunum , dolaşım , boşaltım g ib i vücut fonksiyonlarının devam ı için
beslenirler.
B. BESİN İÇERİKLERİ
Besinler canlılar için çok önemli maddelerdir. Bu se
beple besinlerle ilgili pek çok araştırma yapılmıştır.
Bunların sonucunda yiyeceklerde bulunan besin içe
rikleri tespit edilmiştir. Günümüzde insanların tüketti
ği yiyeceklerde hangi besinlerin bulunduğu büyük öl
çüde bilinmektedir.
Her gün yemekte ve öğün aralarında yediğimiz yiye
cekler birden fazla besin
türü içerir. Ancak yiye
cekler en çok bulundur
duğu besin gruplarına
dahil edilir. Yiyeceklerde
bulunan besin maddele
ri; karbonhidrat, protein,
yağ, vitamin, su ve mine
ral olarak gruplandırılır.
5. Sınıf
1. Karbonhidratlar
Karbonhidratlar, vücudun enerji ihtiyacını karşılama
da öncelikle kullanılan besin grubudur. Ağırlıklı olarak
bitkisel kaynaklı besinlerde bulunur.
Buğday, pirinç, mısır, yulaf, patates, şeker kamışı gi
bi bitkilerde karbonhidrat miktarı fazladır. Yemeklerde
yediğimiz makarna, pilav,
ekmek, kuru fasulye ve
patates gibi yiyeceklerle
vücudumuza karbonhid
rat alırız. Meyve ve seb
&
zelerde bulunan, sindiri
mi kolaylaştıran lifler de
karbonhidrattır.
/. Bölüm: Besinler ve Özellikleri
(arbonhidratlar, vücutta kolayca parçalanarak ve hızbir şekilde enerjiye dönüşür.
Bunları Bilelim
Üzerine lügol damlatıldığında yiyeceklerin mavi
- mor renge dönüşmesi, besinlerde karbonhidrat
bulunduğunu gösterir.
Bu bitkilerden elde edilen yağlar yemeklerde kullanılır.
Ayrıca badem, ceviz, fındık ve kabak çekirdeği gibi kuru
yemişler de yağ oranı fazla olan bitkisel besinlerdendir.
Yağ bakımından zengin hayvansal besinler ise et, ba
lık, süt, peynir ve tereyağıdır.
Bunları B ilelim -------------- — ~
Beyaz bir kâğıda sürtüldüğünde kâğıdı şeffaflaştı
ran veya kağıt üzerinde parlak bir leke bırakan be
sinlerde yağ bulunur.
2. Proteinler
Proteinlerin, vücutta yapıcı ve onarıcı görevleri vardır,
nsan vücudunun su dışındaki ağırlığının büyük bölü
münü proteinler oluştu
rur. Bu sebeple büyüme
ve gelişme için proteinler
çok önemlidir.
Kırılan kemiklerin iyileş
i - togurt , Sİ i
mesi, vücutta oluşan ya
ra ve kesiklerin iyileşmesi
ve hastalıklara karşı direnç kazanılması için proteinler
gereklidir.
4. Vitam inler
Vitaminler vücutta düzenleyici göreve sahiptir. Ayrıca
vücudun direncini artırır ve hastalıklara karşı korur. Seb
ze ve meyveler vitamin yönünden zengin yiyeceklerdir.
Büyüme ve gelişmede bütün besinlerin olduğu gibi vi
taminlerin de etkisi vardır. Sindirilmeden kana geçer.
Hem hayvansal hem de bit
kisel besinlerde protein bu
lunabilir.
Fasulye, nohut, mercimek
)ibi baklagillerde; buğday, yulaf, çavdar, arpa gibi taııllarda ve kuru yemişlerde protein bulunur.
Bunları Bilelim
Üzerine sulandırılmış nitrik asit damlatıldığında yi
yeceklerin sarı renk alması besinlerde protein bu
lunduğunu gösterir.
3. Yağlar
Vücudumuz için gerekli enerjiyi sağladığımız besinerden birisi de yağlardır. Vücutta bulunan karbonhid
ratlar, uzun süre aç kalındığında ya da çok fazla enerji
üketildiğinde enerji ihtiyacını karşılamayabilir. Bu du
rumda yağlar enerji kaynağı olarak kullanılır.
Yağlar hem bitkisel
hem de hayvansal be
sinlerde bulunabilir.
Ayçiçeği, mısır, zeytin,
yerfıstığı, susam ve so
ya bitkilerinin tohum ve
meyvelerinde bol mikarda yağ bulunur.
i. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
Vücudumuzda temel olarak altı vitamin çeşidi bulunur.
Aşağıdaki tabloda vitamin çeşitleri ve o vitaminler yö
nünden zengin besinlerin bazıları verilmiştir.
Vitamin
çeşidi
Görevleri ve bulunduğu besinler
D
Büyümeye yardımcı olur. Yeşil sebzelerde, süt,
yumurta ve balıkta bol bulunur.
B
Birden fazla çeşidi vardır. Sinir ve kasların geli
şiminde görev yapar. Et, süt ve süt ürünlerinde
bol bulunur.
C
Bağışıklığı destekler, nezle ve grip olunca vücu
dun direncini artırır. Yeşil sebze, meyveler ve tu
runçgillerde çok bulunur.
D
Kemik ve diş gelişiminde etkilidir. En çok yumur
ta, balık, süt ve peynirde bulunur.
E
Vücudun büyüme ve gelişmesine yardımcı olur.
Tahıl, sebze, süt ve yumurtada bol bulunur.
K
Yaralanma sırasında kanın pıhtılaşmasında rol oy
nar. Et, mısır, muz ve yeşil sebzelerde bol bulunur.
Örnek
Vitam inlerden bazıları in
san vü cudunda d e p o la n a b ilir
anca k bazıları depolanam az.
B u se b e p le vitam inlerin g ü n
lük düze nli olarak alınm ası
gerekir.
Karbonhidrat ile yağlar arasında, aşağıda verilen
özelliklerden hangisi ortaktır?
A) Lügol çözeltisi ile mavi renk verme
B) Canlıların enerji ihtiyacını karşılama
5. Su
C) Şekerli yiyeceklerde bulunma ve tatlı olma
Bütün canlıların yapısında önemli yer tutan bir madde
dir. İnsan vücudunun yaklaşık % 70’i sudur. Pek çok
hayatsal faaliyetin gerçekleşmesi için su gereklidir. Su,
insan vücudunda dü
ze nleyici olarak gö
rev yapar.
D) Deri altında depolanarak bazı canlıları soğuktan ko
ruma
Vücut ısısının ayar
lanması ve bazı atık
maddelerin vücuttan
uzaklaştırılması su sa
yesinde gerçekleşti
rilir.
İnsanlar ihtiyaç duydukları suyu, su içerek karşılar.
Bununla birlikte yenilen besinlerle de su alınır. Özel
likle kavun, karpuz gibi meyvelerde ve taze sebzeler
de su oranı fazladır.
Çözüm..
Lügol karbonhidratların ayracıdır. Yiyeceklerdeki kar
bonhidratlar lügol çözeltisiyle mavi - mor renk oluş
turur. Karbonhidratlar şekerli yiyeceklerde daha çok
bulunur ve tatlıdır. Yağlar bazı canlıların derileri altın
da bulunarak ısı yalıtımı sağlar ve canlıları soğuktan
korur. Karbonhidrat ve yağlar canlıların enerji ihtiya
cını ortak olarak karşılar.
Cevap B
Örnek
_
Besinlerde bulunan vitaminler;
6. M ineraller
I. Vücutta düzenleyici olarak görev yapar.
Mineraller, vücutta düzenleyici olarak görev yapar. Do
ğada hazır olarak bulunan besin maddesidir. Yediğimiz
yiyecek ve içeceklerle vücudumuza mineralleri alırız.
II. Yeterince alınmadığında vücut direnci zayıflar ve
hasta olma olasılığı artar.
III. Sindirim organlarında parçalandıktan sonra kana
geçer.
Suda, maden suyunda,
meyve sularında, sebze ve
meyvelerde mineral bulu
nur.
şeklindeki özelliklerden hangilerine sahiptir?
Buraya kadar besinler hak
kında genel bilgiler verildi.
Aşağıda verilen besinler ve
öncelikli görevleri tablosu
nu inceleyiniz.
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve
Çözüm..
Öncelikli Görevi
Besin Çeşidi
Enerji verici
Karbonhidrat ve yağlar
Yapıcı ve onarıcı
Proteinler
Düzenleyici
Vitamin, su ve mineraller
Vitaminlerin A, B, C, D, E ve K vita
mini olarak çeşitleri bulunur. Vita
minler sindirilmeden kana geçer
ve düzenleyici olarak görev yapar.
Vitaminler yeterince alınmadığın
da organların çalışmasında so
runlar ortaya çıkar ve çeşitli has
talıklar meydana gelir.
Cevap B
5. Sınıf
7 . Bölüm: Kesinler ve Özellikleri
C. DENGELİ BESLENME
Besin Piramidi ve Özellikleri
Vücudun sağlıklı kalabilmesi, faaliyetlerini devam etti
rebilmesi, büyüme ve gelişmesini sürdürebilmesi için
bju ihtiyaçları karşılayacak kadar besin tüketilmesi ge
rekir. Ayrıca yapım, onarım faaliyetleri ve enerji ihtiya
cının karşılanması için de besin alınmalıdır.
Bir kişinin günlük olarak besin tüketiminde hangi gı
dalara ağırlık verilmesi gerektiğini gösteren üçgen ya
pıya besin piramidi denir.
Besin piramitleri sağlıklı beslenmenin gerçekleşme
si için tüketilmesi gereken besin çeşitlerini gösterir.
Yağ ve tatlı grubu
, yumurta
balık grubu
Sebze ve meyve
grubu
Vücudumuz yapıcı onarıcı, enerji verici ve düzenleyi
ci besinlerin tamamına ihtiyaç duyar. Bu sebeple her
öğünde değişik besin maddelerinden belirli miktarlar
da yemeliyiz. Vücudun ihtiyaç duyduğu besin mad
delerinin doğru aralıklarla, gerektiği kadar alınmasına
dengeli beslenme adı verilir.
Normalde günde ortalama 8 bardak su içilmelidir. Çok
sıcak havalarda ve spor yapma gibi durumlarda içilen
su miktarı artırılmalıdır. Dengeli beslenmede karbon
hidrat, protein ve yağların vitamin ve minerallere göre
daha fazla alınması gerekir.
Alınan besinlerde eksiklik olması vücudun çalışma dü
zenini ve sağlığını bozar. Besin çeşidi eksikliğinden
kaynaklanan pek çok hastalık vardır. Sağlıklı beslen
me sadece gerekli besinlerin alınması değil aynı za
manda zararlı besinlerden de uzak
durulmasıdır.
Boyalı, katkı maddeli, asitli gıdalar
sağlığımıza zarar verir. Hamburger,
pizza, patates kızartması gibi hazır
gıdaların aşırı tüketilmesi kötü bes
lenme alışkanlıklarıdır.
I ) Bunları Bilelim Geceden itibaren uzun süre aç kalındığı için, vücu
dun enerji ihtiyacını karşılamak için güne iyi bir kah
valtı ile başlamak gereklidir.
Makarna, ekmek
ve tahıl grubu
t
Dengeli beslenme sağlıklı yaşamı sağlar. Sağlıklı ya
şamak için yiyecek ve içeceklerden besin piramidin
de gösterilen oranlarda tüketilmelidir.
Besin piramidinin alt katında yer alan besinlerden da
ha çok, besin piramidinin üst katında yer alan besin
lerden daha az tüketilmelidir.
Buna göre karbonhidrat, protein ve B vitamini oranı
yüksek olan besinlerden çok miktarda tüketilir. An
cak yağ ve tatlı oranı yüksek olan besinlerden ise da
ha az tüketilmelidir.
Çünkü ihtiyaçtan fazla tüketilen yağ ve tatlı grubu besin
ler kişilerin hızla kilo alarak şişmanlamasına yol açabilir.
Örnekı
V
D. BESİN ve TEKNOLOJİ
3
......
Teknolojik gelişmeler, insanların yiyecek ve içeçeklerinde çeşitliliği artırmıştır. Bazı meyve suları, mısır gevrekle
ri, bazı süt ürünleri, şekerlemeler, çikolatalar, mayonez,
ketçap ve dondurulmuş gıdalar teknolojik gelişmeler
sonucu ortaya çıkan yiyecek çeşitlerinden bazılarıdır.
Dengeli ve sağlıklı beslenmek için;
I. Enerji verici, yapıcı-onarıcı ve düzenleyici besinler
den yeterli miktarda tüketilmelidir.
II. Asitli ve gazlı içeceklerden çok tüketilmelidir.
Ancak bu besinlerde kullanılan koruyucu maddeler,1
tatlandırıcılar ve gıda boyaları çoğunlukla doğal değil
dir. Bu tür besinler ve ambalajlı gıdalar kullanılırken son
kullanma tarihine, tarım bakanlığından izinli olmasına,
TSE belgeli olmasına dikkat etmeliyiz. Paket üzerinde
bulunan, içerikle ilgili bilgileri okumalıyız.
III. Yağ ve tatlı grubu besinlerden bol miktarda tüketil
melidir.
gibi faaliyetlerden hangileri yapılmalıdır?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) II ve III
Aldığımız sebze ve meyveler ezik ve çürük olmamalı,
parlak, diri, taze ve olgun olmalı aynı zamanda canlı
görünmelidir. Mümkün olduğunca meyve ve sebzele
ri mevsiminde tüketmeliyiz.
Çözüm ..
Vücut için gerekli olan farklı besinlerden yeterince tü
ketilmesi sağlıklı beslenmek için gereklidir. Asitli, gazlı
ve katkı maddeli besinlerin fazla tüketilmesi vücut or
ganlarına zarar verir. Dengeli beslenmek için kilo al
dırıcı yağ ve tatlı grubu besinler en az tüketilmelidir.
Cevap A
i?
-»e
O
-O
Tükettiğimiz besinlerin doğal ve taze olması sağ
lığımız için önemlidir. Çünkü bayatlamış olan yi
yecek ve içeceklerin besin değeri azalır, hastalık
yapıcı olan etkenlerin ortaya çıkma ihtimali artar.
Bozuk besinlerin tüketilmesi insanlarda zehirlen
meye sebep olmaktadır.
-
Örnek 4
\------------1
---------------------------
Dengeli beslenme ve sağlıklı büyümeyi sağlamak
için, aşağıdaki beslenme yöntemlerinin hangisi uy
gulanmalıdır?
A) Yağlı besinlerden çok, vitaminli besinlerden az tü
ketilmelidir.
B) Mineralli besinlerden çok, proteinli besinlerden az
tüketilmelidir.
C) Yağlı besinlerden az, proteinli besinlerden çok tü
ketilmelidir.
D) Vitaminli besinlerden çok, karbonhidratlı besinler
den az tüketilmelidir.
Çözüm ..
Dengeli beslenmeyi sağlamak yağlı ve şekerli besin
lerden az, proteinli ve vitaminli besinlerden daha çok
tüketilmelidir. Proteinler yapıcı-onarıcı oldukları için
büyüme faaliyetinde daha çok etkili olurlar.
Cevap C
5. Sınıf
Bir yiyecek ve içeceğin besin değeri onun doğal ve
tazelik durumuyla ilgilidir. Taze besinler dengeli bes
lenmeye yardımcı olur. Açıkta bırakılan besinler bir
süre sonra tazeliğini kaybederek bozulmaya başlar.
Besinlerin bozulmasını önlemek için konserve yap
ma, soğuk ortamda saklama, kurutma gibi bazı uy
gulamalardan faydalanılır.
7 . Bölüm: Besinler ve Özellikler,
Sağlıklı beslenmek için, aşağıda verilen hususlara
(jlikkat edilm elidir.
Son kullanma veya tüketim tarihi geçmiş olan ürün
ler satın alınmamalı, evdeki son kullanma tarihi geç
miş ürünler kullanılmamalıdır.
Dikkat Edelim
Paketlenmiş ürünlerin içerisinde
katkı maddeleri vardır. Son tüketim
tarihi geçen ürünlerde katkı madde
leri bozularak gıda zehirlenmesine
sebep olmaktadır. Katkı maddele
rinin etkinliğini kaybetmesi süt gibi
hazır gıdalarda mikroskobik can
lıların çoğalarak hastalık oluştura
cak duruma gelmesine sebep olur.
Sağlığın korunması ve dengeli beslenme için kişile
re özel beslenme plan ve programı hazırlayan, eği
tim veren kişilere diyetisyen denir.
Gıdaların işlenmesi, paketlenmesi, korunması, ye
ni gıdaların üretilmesi konusunda araştırmalar ya
pan kişilere gıda mühendisi denir.
Farklı besinleri çeşitli yöntemlerle yenebilecek du
ruma getiren ve mutfakta toplu olarak yemek hazır
layan kişilere aşçı denir.
Örnek g ,
---------------------
Sağlıklı beslenmeyi sağlamada, aşağıda verilenler
den hangisinin etkisi voktur?
Hazır gıdalara eklenen renklendirici ve suni tatlan
dırıcı maddeler sağlık açısından olumsuz etkilere
sahiptir.
Ürünler sağlıklı koşullarda üretilmiş olmalıdır. Bunun
için ürün üzerinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığının
izniyle üretildiğine dair ifade TSE (Türk Sdandartları Enstitüsü) kalitesini gösteren logo aranmalıdır.
Marketlerden taze ve temiz görünen ürünleri satın
almalıyız. Yırtık ve ezilmiş pa
ketleri satın almamalıyız.
Alış veriş yapılan yerin güven
li ve temiz olmasına dikkat et
meliyiz.
Sebze ve meyve gibi önceden
ilaçlanmış olabilecek ürünleri
tüketmeden önce suda iyice
yıkamalıyız.
Satın aldığımız ve bir kısmını
tükettiğimiz ürünleri açıkta bırakmamalıyız.
Pratik Bilgi
Havadaki m ikroskobik canlılar besinlere bulaşa
rak onların daha hızlı bozulmasına sebep olur. Bun
dan dolayı besinlerin daha uzun süre dayanması
için kapalı, serin ve havası az olan ortamlarda tu
tulmasını sağlamalıyız.
Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
A) Besinlerin kapalı ortamlarda bekletilmesi
B) Yırtık paketlerdeki ürünlerin alınarak tüketilmesi
C) Meyve ve sebzelerin iyice yıkanması
D) Kokuşmuş olan ürünlerden uzak durulması
Çözüm..
Kapalı ortamlarda tutulan besinler bozulmaya karşı
daha dayanıklı olur. Yırtık paketlerdeki besinler daha
hızlı bozulur. Meyve ve sebzeler iyice yıkanarak temiz
lenir ve sağlıklı beslenmede kullanılabilir. Kokuşmuş
olan ürünlerde zararlı canlılar çoğalmıştır.
Cevap B
E. SİGARA ve ALKOLÜN ZARARLARI
Zararlı maddeler insanlarda hem beden sağlığının hem
de ruh sağlığının bozulmasına sebep olur. Bununla bir
likte sağlığa zararlı maddelerin pek çok toplumsal ve
ekonomik zararları da vardır. Günümüzde, kullanımı en
yaygın olan sağlığa zararlı maddeler; sigara ve alkoldür.
Sigara, dünyanın en yaygın zararlı alışkanlığıdır. Si
gara, ince kâğıda kıyılmış tütünün sarılmasıyla üretilir.
Ülkemizde de sigara kullanımı dünyada
olduğu gibi oldukça yaygındır. Aynı za
manda sigaraya başlama yaşı her ge
çen gün düşmektedir. Özellikle gelişmek
te olan ülkelerde sigara içme alışkanlığı
daha hızlı artmaktadır.
Sigarada dört binden fazla zararlı madde bulunduğu
tespit edilmiştir. Sigaradan en fazla solunum organla
rı zarar görmektedir. Ancak sigarada bulunan zehirler
kan yoluyla vücuda dağıldığı için bütün vücut sigara
dan olumsuz etkilenmektedir. Sigarada araba egzoz
larından çıkan karbonmonoksit gazı da bulunmaktadır.
Problemlerden alkolle kaçmaya çalışmak yerine çözüm
için adım atmak gerekir. Bununla birlikte bazı insanlar
mutlu olduklarında veya özel günlerde alkol kullanır.
Ne yazık ki bu mutlu ve özel günler çoğu zaman alkol
nedeniyle sorunlu bitmektedir. Bunun pek çok örne
ğini çevremizde görmekteyiz.
Alkol kullanımının sebep olduğu hastalıklar ş ö y li
özetlenebilir.
★ Alkol karaciğeri tahrip eder. Ka
raciğerin yağlanmasına ve siroz
hastalığına sebep olur.
(Sigara içenin akciğeri)
(Normal akciğer)
Sigaranın kullanıcılara verdiği belli başlı zararları
şöyle özetleyebiliriz:
*
Solunum yollarını tahriş eder. Astım ve bronşit has
talıklarına sebep olur. Nefes darlığı meydana gelir.
*
Akciğer ve gırtlak kanserlerinin %90’ı sigaradan
kaynaklanmaktadır.
*
Kalp ve damar hastalıklarının en önemli sebeple
rinden biridir.
*
Mide hastalığı ve sindirim bozukluklarına sebep olur.
*
Hamile kadınların sigara kullanması bebeğin sakat
ve düşük kilolu doğmasına sebep olabilir.
Sigara içenlerin çevresinde bulunan ve onun duma
nından soluyan kişiler de sigaradan zarar görür. Ken
disi sigara içmeyip sigara içen diğer insanlardan etki
lenenlere pasif içici adı verilir.
Pasif içiciler, sigara kullananlar gibi sigaradan etkile
nirler. Pasif içicilikten en çok bebekler ve çocuklar za
rar görür. Sağlıklı toplum, sağlıklı bireylerden meyda
na gelir. Sigara tiryakiliğinin fazla olduğu toplumlarda,
toplum sağlığı da bozulur.
Sigaranın çevreye verdiği zararlar da çok fazladır. Siga
ra dumanı havayı kirletir. Çevreye atılan boş sigara pa
ketleri ve izmaritler çevre kirliliği meydana getirir. Siga
ra yangınlara, özellikle orman yangınlarına sebep olur.
Bazı insanlar kendilerini
daha rahat hissedecekle
ri ve dertlerini unutacak
ları düşüncesiyle alkol
kullanırlar. Alkol hiçbir
meselenin çözümü ola
mayacağı gibi insanların
sorunlarını artıran bir et
kendir.
5. Sınıf
★ Beyin ve sinir hücrelerinin ölme
sine sebep olur. Ölen sinir hücrelerinin yerine ye
nisi gelmez.
★ Gastrit ve bağırsak hastalıklarına yol açar.
★ Görme, işitme ve dokunma duyuları zayıflar.
★ Kan damarları genişler. Yüzde ve boyunda kızarma
olur. Deri tahriş olur. Yüksek tansiyona yol açar.
★ Böbrek yetmezliğine ve kansızlığa neden olur.
Alkol bağımlılığı bir hastalıktır. Bu hastalıktan tedav
olarak kurtulunabilir. Sağlıklı yaşamak için sigara ve al
kolden uzak durulmalıdır. Bununla birlikte bu madde
lerin kullanıldığı ortamlara hiç girilmemelidir.
Vücut sağlığını korumanın en iyi yollarından biri spor
ve açık alanlarda yürüyüş yapmaktır. Sağlık için doğal
katkısız ve besleyici yiyecek ve içeceklerden dengeli bi
şekilde tüketilmelidir. Alkollü ve asitli içecekler yerine
ayran, meyve suyu, çay gibi içecekler tercih edilmelidir
Aşağıdakilerden hangisi sağlığa zararlı alışkanlık
larla ilgili vanlış bir bilgidir?
A) Sigarada dört bin civarında zararlı madde vardır.
B) Alkolün aile ve toplumla ilgili pek çok zararı vardır
C) En yaygın zararlı alışkanlık sigaradır.
D) Sigara ve alkol bağımlılığından kurtulmak kolaydır
Çözüm..
Sigara içenler, her nefeste 4000 civarında zararlı mad
deyi akciğerlerine alır. Alkol toplumsal, ailevi ve bi
reysel bir çok soruna sebep olur. En yaygın zararlı
alışkanlık sigaradır. Sigara ve alkol bağımlılığından
kurtulmak oldukça zordur.
Cevap D
7 . Bölüm: Besinler ve Özellikleri
E tk in lik
o□
■o
Doğru - Yanlış
Aşağıda verilen b ilg ile ri doğru (D) veya yanlış
(Y) olarak işaretleyiniz.
> 1. Canlılar büyümek ve hareket etmek için be
sin ve enerjiye ihtiyaç duyar.
> 2. Sigara ve alkol düzenli olarak kulllanan kişi
E tk in lik
Boşluk Doldurma
Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun
kavramları kullanarak doldurunuz.
su - beslenme - dengeli beslenme - meyve ve
sebzeler - protein - C - karbonhidrat - pasif içici
- süt - yağ - A - yağlar - karbonhidrat
lere zarar vermez.
> 3. Proteinler yapıcı-onarıcıdır ve insanın bü
1. Yapıcı ve onarıcı besinlere.....................örnek
yüme ve gelişmesine yardımcı olur.
> 4. C vitamini kemik ve diş gelişimi için çok
verilir.
2........................canlıları cansız varlıklardan ayıran
önemli olan bir besindir.
> 5. Ekmek, reçel, bal, patates, pilav ve üzümde
karbonhidrat oranı yüksektir.
J > 6. Sebze ve meyve grubu besinler içerisinde
bol miktarda vitamin bulunur.
> 7. Kurutulmuş ve dondurulmuş besinler taze
besinlere göre daha kısa süre dayanır.
> 8. Et, tavuk, balık ve yumurtada bol miktarda
protein bulunur.
özelliklerden birisidir.
3. Beyaz kağıt kullanarak yiyeceklerde bulunan
belirlenebilir.
4
tüketilmeden önce
iyiyce yıkanarak temizlenmelidir.
5
hayvansal besinlerden birisidir.
6. En çok turunçgillerde bulunup, nezle ve grip
olanların iyileşmesine............. vitamini yardımcı
olur.
> 9. Alışveriş yapılan yerin temiz ve güvenli ol
masına dikkat edilmelidir.
7. Sigara içmediği halde sigara içilen ortamda bu
lunan kişilere.......................... denir.
> 1 0 . Lügol çözeltisi yiyeceklerdeki karbonhid
ratların rengini maviye dönüştürür.
8. Vücudun enerji ihtiyacının karşılanmasında
........................v e ...................kullanılır.
> 1 1 . Gebelik sürecinde içilen sigara bebeğin
vücut ve zeka gelişimini olumlu etkiler.
9. Yeşil sebze, süt, yumurta ve balıkta bulunup bü
yümeye yardımcı olan vitam in.............. vitami
> 1 2 . Gıda mühendisleri besinleri çeşitli yöntem
nidir.
lerle yenebilecek hale getiren kişilerdir.
> 1 3 . Vitamin ve mineraller düzenleyici olan be
sin maddeleridir.
> 1 4 . Bir yiyeceğin içerisinde sadece bir çeşit
besin maddesi bulunur.
> 1 5 . Sigara ve alkol tüketimi vücuttaki bazı or
ganların yapı ve çalışmasına zarar verir.
ti Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
1 0
vucudumuzun yaklaşık %70 ini
oluşturup, yaşam için çok önemli bir besindir.
1 1
için değişik besin
lerden yeterli miktarda tüketilmesi gerekir.
12. Enerji piramidinin birinci basamağında.........
............................ ağırlıklı besinler yer alır.
Tabloda verilen besinleri kullanarak, aşağıda belirtilen sorulara uygun cevaplar veriniz.
1. Hangileri bitkisel besinlerdir?
2. Hangileri hayvansal besinlerdir?
....................................................
3. Hangileri bitkisel ya da hayvansal kaynaklı besinlerden değildir?
4. Hangileri buğdaydan üretilir?
5. Hangileri etten üretilir?
.........................................................
..........................................................
6. Hangileri sütten üretilir?
7. Hangileri denizden avlanır?
...........................................................
( Etkinlik
Ektirme ,
Aşağıda verilen besinleri ilg ili oldukları besin piramidi katıyla çizgi çizerek eşleştiriniz.
~WT*
2. Basamak
1. Basamak
-- HP--- m.... . ....
0
Etkinlik M ijjk
Eşleştirme
'S»«*©-
Aşağıda verilen cüm leleri uygun besinlerle çizgi çizerek eşleştiriniz.
Karbonhidrat
1, Enerji verici besinlerdir.
I
2. Yapıcı ve onarıcı olan besinlerdir.
Protein
3. Düzenleyici olan besinlerdir.
*
7. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
Vitamin
Test
1.
Dengeli beslenmek için aşağıdakilerden han
gisi yapılmalıdır?
A) Yağlı ve unlu yiyecekler bolca tüketilmelidir.
2.
4.
Besinlerin tüketilm esiyle ilg ili olarak, aşağıda
verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
B) Enerji değeri yüksek besinlerle beslenilmelidir.
A) Temiz, taze ve doğal olmasına dikkat edilme
lidir.
C) Az besin alınmalıdır.
B) Son kullanma tarihine bakılmalıdır.
D) Vücudun ihtiyacı olan besinler yeterince ve bir
likte alınmalıdır.
C) Bol reklamı yapılan besinler tercih edilmelidir.
•
Su
•
Vitamin
A, B ve C besinleri iyot çözeltisi, nitrik asit ve be
yaz kâğıt ile etkileştiğinde tablodaki değişimler
gözleniyor.
•
Mineral
Yukarıda belirtilen besinler arasında, aşağıda
verilen özelliklerden hangisi ortaktır?
D) Gerekli kurumlardan alınan üretim iznine ba
kılmalıdır.
Madde
B
-
Mavi - Mor
renk veri
yor
A) Vücuda enerji verme
Nitrik
as»
B) Bütün besinlerde bolca bulunma
C) Sadece kemik ve diş gelişimini sağlama
Beyaz
kâğıt
D) Düzenleyici olma
c
1
İyot
çözeltisi
A
Sar, renk
Parlak leke
bırakıyor
J
-
Buna göre A, B ve C besinleri sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde verilm iştir?
A) Bisküvi - Et - Ceviz
3.
Tabloda verilen besinlerin yaptığı görevlerin kar
şısına (+) işareti konulmuştur.
C) Ceviz - Et - Bisküvi
D) Ceviz - Bisküvi - Et
Besin
grupları
Enerji vericidir
Yapıcı - Onarıcıdır
B) Et - Bisküvi - Ceviz
+
+
+
Düzenleyicidir
+
I. Enerji elde etmede kullanılır.
II. Düzenleyici besin maddesidir.
Buna göre, besinler ve özellikleriyle ilgili olarak
aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) D su olabilir.
B) A besini tatlı ve sulu meyve olabilir.
C) B besini yağ olabilir.
D) C besini makarna olabilir.
ısa
III. Vücudumuzda en fazla bulunan maddedir.
Su ile ilgili olarak, yukarıda verilen bilgilerden
hangileri yanlıştır?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve
1. Bölüm: Besinler ve Özellikleri
1m11•' m.1«....'W P iw w w w iw p iw iip p ^
> [Q
Je s t.. 1
Maraton koşucuları yarıştan bir kaç saat önce bol
karbonhidrat içeren besinlerden tüketmektedir.
11. Bir anne çocuğuna doğal besinlerden tüketmesi
ni tavsiye etmektedir.
Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Annenin önerdiği besinler arasında, aşağıda
verilenlerden hangisi yoktur?
A) Tok karnına koşmak sağlıklı değildir.
B) Maraton sırasında çok enerjiye ihtiyaç duyul
maktadır.
A) Domates
B) Ekmek
C) Çikolata
D) Bal
C) Tok karnına koştuklarında hızları artar.
D) Maraton sonrası yemek, sporcu sağlığını olum
suz etkiler.
12 .
Yağ ve tatlı
■J
3.
a n
Bir öğrencinin sabah ve öğle yemeklerinde yedi
ği besinler aşağıda verilmiştir.
. s>™bu
Süt ürünleri
ve et grubu
Sebze ve meyve
grubu
Sabah: Peynir, Zeytin, Domates, Ekmek, Süt
Öğle: Nohut yemeği, Pilav, Salata
Bu ö ğrenci dengeli beslenm ek istiyo rsa ak
şam yemeğinde aşağıdaki besinlerden hangi
sini tüketm elidir?
Yukarıdaki besin piram idinde soru işaretli ye
re hangi besinin resmi konulabilir?
A) Makarna, Pilav, Ekmek
B) Çorba, Makarna, Tatlı
A) Ekmek
B) Margarin
C) Çorba, Pilav, Tatlı
C) Köfte
D) Yoğurt
D) Çorba, Kıymalı pırasa, Yoğurt
î.
Talha’nın babası masa başında oturarak çalışıyor.
Ahmet’in babası ise inşaat işçisidir.
Buna göre Ahmet’in babası, aşağıdaki besinler
den hangisine daha fazla ihtiyaç duyar?
13. Aşağıda verilen besin gruplarından hangisi en
çok C vitam ini içerir?
A) Süt ve süt ürünleri
B) Et ve ürünleri
C) Turunçgiller
A) Protein
B) Karbonhidrat
C) Vitamin
D) Mineral
10. Aşağıdaki besinlerin hangisinde diğerlerinden
daha fazla yağ bulunur?
D) Tahıllar
14. Ayşegül top oynarken düşerek dizini yaralıyor. Ay
şegül, yaralarının çabuk iyileşmesi için aşağıda
ki besinlerin hangisinden daha çok tüketmelidir?
A) Fındık
B) Elma
A) Pilav
B) Ekmek
C) Kavun
D) Ekmek
C) Peynir
D) Portakal
BESLENME, SİNDİRİM ve DOLAŞIM
Günlük faaliyetlerimizi gözden geçirelim. Okula yürürüz, spor
yaparız, ders çalışırız. Bunların yanında daha pek çok faali
yetimiz vardır. Bütün bunları yaparken enerji kullanırız. Ayrı
ca soluk alıp verirken, kalbimiz kanı vücudumuza pompalar
ken de enerji harcanır.
Canlılığımızı devam ettirebildiğimiz sürece enerjiye ihtiyaç du
yarız. Enerji üretilebilmesi için besin gereklidir.
Besin ve oksijen vücuda kan aracılığıyla taşınır. Yediğimiz be
sinlerin, vücuda dağıtılmadan önce değişik işlemlerden geçi
rilip, kana geçebilecek hâle getirilmesi gerekir.
Besinlerin kana geçebilecek kadar küçük parçalara ayrılma
sı işlemine sindirim denir. Sindirilen besinler kan yardımıyla
Ivücudun her hücre ve organına taşınır
—
■ . ......
A. BESİNLERİN SİNDİRİLMESİNDE GÖREVLİ
YAPI ve ORGANLAR
S indirim olayıyla büyük moleküllü besinler parçala
nır. Yediğimiz besinlerin küçük parçalara ayrılmasında
birçok yapı ve organ görev yapar. Besinler kendileri
ni meydana getiren küçük parçalara ayrıldıktan sonra
vücudumuz için yararlı hâle gelir.
Büyük moleküllü
besinler
Sindirim
n rn a n la r
Sindirim organlarının birleşmesiyle ağızla başlayan ve
anüsle biten bir kanal oluşur. Bu kanal sindirim kanalı
olarak adlandırılır. Sindirim kanalında besinlerin deği
şikliğe uğradığı ve sindirildiği organlar bulunur. Sindi
rim organlarından başka sindirime yardımcı organlar
da vardır. Sindirime yardımcı organların üretmiş oldu
ğu salgılar, sindirim sırasında görev yapar.
Küçük moleküllü
besinler
Sindirilen
besinler
kana emilir
Emilen
/ besinler
/ kan yoluyla
vücut
organlarına
dağıtılır
2. Bölüm: Besinlerin Sindirimi
Besinler ağza alındığında sindirim başlar. Posanın
Anüsten atılmasıyla biter. Bu iki olay arasında gerçek
leşen faaliyetler sonucu besinler sindirilir. Besinlerin
bindirimini sağlayan faaliyetleri şöyle özetleyebiliriz.
Sindirime yardımcı organlar
dan ince bağırsağa bazı salgı
lar gönderilir. Bu salgılarla, ince bağısaktaki besinler
tamamen parçalanır ve yararlı kısımları ortaya çıka
rılır. Böylece besinler kana geçebilecek hâle gelir.
Besinlerin ağza alınmasıyla sindirim
başlar. Ağza alınan besinler d işler
tarafından koparılır, parçalanır ve öğütülür. Besin
ler ağızda çiğnenirken tükürük salgısıyla karıştırılır.
Tükürük besinleri yumuşatır, ıslatır ve kayganlaştırır.
Böylece besinlerin yutulması da kolaylaşır. Dil be
sinlerin hem çiğnenmesine yardımcı olur, hem de
tükürük ve besinlerin karışmasını sağlar.
Büyük moleküllü besinlerin sindirimi ince bağırsakta
tamamlanır. Besinler, ince bağırsakta ilerlerken ya
rarlı maddeler emilerek kana aktarılır.
Kalın bağırsak
b. Yutak ve Yemek borusu
Ağızda yutmaya hazır hâle gelen
besinler, dil yardımıyla yutağa doğ
ru itilir. Yutak aracılığıyla besinler, yemek borusu
na aktarılır. Besinlerin yemek borusuna aktarılma
sı sırasında, gırtlak kapağı soluk borusunun girişini
kapatır. Bu sayede besinlerin soluk borusuna kaç
ması önlenir.
Yemek yeme sırasında konuşma ve gülme besin
lerin soluk borusuna kaçmasına sebep olabilir. Ye
mek borusuna gelen besinler, yemek borusunun
yavaş yavaş kasılması sayesinde burada ilerler ve
mide giriş kapısının açılmasıyla mideden içeri girer.
İnce bağırsakta besinlerin ya
rarlı kısımları emildikten sonra v
geriye posa kalır. Posa hâlin
deki maddeler kalın bağırsağa geçer. Kalın bağır
sakta posa içindeki vitamin, su ve minerallerden ka
lan kısmı kana emilir.
Posadan arta kalan ve dışkı adı verilen sindirim atık
ları anüs yardımıyla vücuttan dışarı atılır. Böylece
beslenme ve sindirim işlemi sonlanır.
Örnek
7
Besinlerin sindirim iyle ilgili olarak, aşağıda verilen
lerden hangisi yanlıştır?
A) Katı besinler ağızda çiğnendikten sonra yutulur.
B) Yutak ve yemek borusunda sindirim yapılmaz.
C) Midede katı ve sıvı besinler karıştırılır.
D) Sindirilen besinler kalın bağırsaktan kana geçer.
Mide kaslarının kasılmasıyla be
sinler çalkalanır, karıştırılır ve ezi
lir. Mide tarafından üretilen salgıların bazıları, be
sinlerin daha küçük parçalara ayrılmasını sağlar.
Ayrıca besinlerle mideye kadar gelen mikroplar da
bu salgılar sayesinde ölür. Midemizde çorba kıva- I
mına gelen besinler ince bağırsağa geçer.
Çözüm..
Katı besinler ağızda dişlerle parçalanarak küçültülür
ve böylece yutulabilir. Yutak besinleri yemek borusu
na geçirir. Yemek borusu besinleri mideye taşır. Mi
dede kas kasılmalarıyla katı ve sıvı besinler karıştırılır.
Sindirilen besinler ince bağırsaktan kana geçiş yapar.
Cevap D
. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
o
ĞIZda dişler, dil ve tükürük salgısı üre
ten yapılar bulunur. Besinler ağızda diş
ler tarafından ufalanır. Tükürük salgısıyla ka
rıştırılarak ıslatılır ve kayganlaştırılır. Islanan,
kayganlaşan ve yumuşayan besinlerin yutul
ması kolaylaşır. Besinler, dil yardımıyla yu
tağa doğru itilir.
A
\_i" '
UTAK ağız ile yemek borusu arasında
yer alır. Besinlerin yemek borusuna ile
tilmesini sağlar.
Y
EMEK BORUSU, mide ile yu
tak arasında yer alır. Bu iki
organı birbirine bağlayan bir bo
rudur. Yutağa gelen besinler ye
mek borusu aracılığıyla mideye
taşınır.
Y
İDEde besinler daha küçük
parçalara ayrılır. Midenin ka
sılma hareketiyle besinler, mide
sıvısıyla karışarak bulamaç hâ
line gelir.
M
NCE BAĞIRSAĞIN, uzun bir kanal şeklinde
yapısı vardır. Mideden gelen besinler ince
bağırsakta tamamen parçalanır. Emilecek hâ
le gelen besinler burada emilerek kana ge
çer. Emilimden sonra kalan posa kısım ka
lın bağırsağa gönderilir.
İ
5. Sınıf
ALIN BAĞIRSAK kanal şeklinde bir yapı
dır. Boyu ince bağırsağa göre daha kısa
dır. İnce bağırsakta, besinlerin hemen hemen
tamamı emilir. Kalın bağısakta ise posa içeri
sinde kalmış su ve mineraller emilir.
K
Bölüm: Besinlerin Sindirimi
B; DİŞLERİMİZ
Yeni doğan bir bebeğin ağzında diş olmadığını biliyor musu
nuz? Bebeklerin ağzında 6. aydan itibaren dişler çıkmaya baş
lar. Bundan dolayı yeni doğan bebekler dişleri çıkıncaya kadar
süt ve sıvı mama ile beslenir. Bebeklerin doğumundan bir süre
sonra oluşup 7-8 yaşlarına kadar bulunan dişlere süt dişleri de
nir. Süt dişler 20 tanedir ve besinlerin parçalanmasını sağlar.
Süt dişleri döküldükten sonra yerine kalıcı dişler meydana ge
lir. Kalıcı dişler 32 tane olup uzun yıllar besinlerin çiğnenmesinde görev yapar. Dişler insanların konuşmasına da yardımcı olur.
Sert ve katı yiyeceklerin yutulabilmesi ve kolay sindirilebilmesi
için dişler tarafından parçalanıp ufalanması gerekir. Besinler ye
terince çiğnenmeden yutulduğunda mide ve çeşitli sindirim so
runları oluşur. Örneğin bir elmayı ısırmak için çenemizin arka ta
rafında bulunan dişleri kullanamayız. Aynı zamanda besinler ön
dişlerle ya da uçları sivri olan dişlerle çiğnenmez.
Dişlerimiz şekil ve görev bakımından birbirlerinden farklılık gös
terir. Şekil ve görevlerindeki farklılığa göre dört çeşit diş vardır.
Bunlar kesici dişler, köpek dişleri, azı dişleri ve yirmi yaş diş
leridir.
< §Kesici Dişler
Çenenin ön tarafındadır. Yi
yecekleri ısırmaya ve kopar- j
maya yarar. Dört alt çenede, |
dört üst çenede olmak üze
re toplam 8 tanedir.________ |
C3
İ T 3T
Azı D işleri
Geniş çiğneme yüzeyleri saye
sinde yiyeceklerin ufalanıp öğü
tülmesini sağlar. Sekiz alt çe
nede, sekiz üst çenede olmak
üzere toplam 16 tanedir.
K ö p e k D işle ri
Sivri uçlu olan dişlerdir. Yiye
cekleri koparmaya ve parçaamaya yarar. İki alt çenede,
ki üst çenede olmak üzere
:oplam 4 tanedir.
Yirm i Yaş Dişleri
Şekli azı dişlerine benzer. 18 22 yaşlarında çıkar. İki alt çene
de, iki üst çenede olmak üzere
toplam 4 tanedir.
C. DİŞLERİN BAKIMI
İnsan sağlığında, temizliğine en çok önem verilmesi
gereken kısımlardan birisi ağız ve dişlerdir. Ağız ve diş
sağlığı diğer sindirim organlarıyla da ilgilidir. Besinlerin
yeterince çiğnenebilmesi için dişler ve diş etleri sağlıklı
olmalıdır. İyi bakılmamış dişlerde diş çürükleri oluşur.
Diş Fırçalama: Diş fırçalamada öncelikle ağza uygun
fırça tercih edilmelidir. Diş fırçası çok yumuşak ya da
sert olmamalıdır. Diş etlerini tahriş etmeyen ve tüm diş
lerin yüzeylerine ulaşabilen bir diş fırçası kullanılmalıdır.
w. Dişler fırçalanırken diş macunu kullanılmalı ve fır-j
çalama işlemi en az iki dakika sürmelidir.
Bunları Bilelim — — — — — —
Diş çürüklerine;
►► Diş aralarında yiyecek artıkları ve özellikle şeker
li gıdaların kalması
►► Yetersiz ve dengesiz beslenme
m Dişler diş etinden dişe doğru küçük dairesel hare
►► Aşırı sıcak veya soğuk yiyecek ve içecekleri tü
ketme
ketlerle fırçalanmalıdır. Dişlerin iç yüzeylerini temiz
lemek için fırça eğilip aşağı yukarı hareket ettirilir.
►► Ceviz, fındık gibi sert kabuklu yiyecekleri dişler
le kırma
m Azı dişlerinin çiğneyici yüzeyini temizlemek için fır
►► Sivri cisimlerle dişleri karıştırma
sebep olur.
ça, çiğneme yüzeylerine paralel yerleştirilip ileri ge
ri hareket ettirilmelidir.
Örnek
Dişlerin korunmasını sağlamak için;
__—
Ağız ve diş sağlığına dikkat edilmemesinden kay
naklanan bir çok hastalık vardır. Bu hastalıkları ön
lemek, ağız ve diş sağlığını korumak için dikkat edil
mesi gereken kurallardan bazıları şunlardır.
>
Özellikle çocukluk döneminde A, C, D vitamin
leri ve mineraller yeterince alınmalıdır.
>
Sert kabuklu yiyecekler dişlerle kırılmamalıdır.
>
Şekerli yiyecek ve asitli gıdalar çok tüketilme
melidir.
>
Havuç, elma gibi yiyecekler ısırarak yenmelidir.
>
Yılda en az iki kez diş doktoruna muayene olun
malıdır.
>
Yemeklerden sonra dişler tekniğine uygun ola
rak fırçalanmalıdır.
I. Meyveleri ve bazı sebzeleri ısırarak yeme
II. Yılda iki kez diş hekiminin kontrolünden geçme
III. Süt ve süt ürünlerinden az miktarda tüketme
gibi faaliyetlerden hangileri faydalı olur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Çözüm..
Meyve ve sebzelerin ısırarak yenmesi dişlerin da
yanıklılığını artırır. Dişlerin yılda iki kez diş hekimine
kontrol ettirilmesi çürüme başlamadan gerekli ted
birlerin alınmasını sağlar. Dişlerde bol miktarda mi
neral bulunmasından dolayı süt ve süt ürünlerinden
bolca tüketilmelidir.
Cevap B
5. Sınıf
Ölçme ve Değerlendirme
E tk in lik
........... Boşluk Doldurma j
E tk in lik
Doğru - Yanlış J
SİSSİ»
Aşağıda verilen cüm lelerdeki boşlukları uygun
Aşağıda verilen b ilg ile ri doğru (D) veya yanlış
> 1. Besinlerin sindirimi ağızda başlar.
kan - yutak - sindirim - köpek dişleri - diş sağlığı
- öğütme - dil - dişler - mide - yirmi yaş dişleri tükürük bezi - tırnak yeme - beyaz - kalıcı dişler
> 2. Besinler sindirimle çok küçük parçalara ay
rılarak kana karışabilecek duruma getirilir.
> 3. Yemek borusu ile mide arasında yutak bulu
1. Büyük moleküllü besinlerin parçalanarak küçük
parçalara ayrılmasına.......................... denir.
nur.
> 4. Ağzımızda azı, köpek, kesici ve yirmi yaş
2
3
besinlerin ağızdan yemek
borusuna iletilmesini sağlar.
diş çürümesine sebep olan
faktörlerden biridir.
4. Sindirilen besinler vücut organlarına
yoluyla taşınır.
dişleri bulunur.
> 5. Süt dişleri 7-8 yaşlarından sonra çıkar ve er
genlik dönemine kadar kullanılır.
> 6. Kalın bağırsak sindirilmiş besinlerle beraber
su, mineral ve vitaminlerin kana geçmesini
sağlar.
> 7. Anüs ince bağırsağın son kısmı olup besin
5
6
için süt, süt ürünleri ile
taze meyve ve sebzelerden bolca tüketilmelidir.
sivri uçludur ve ağza alınan
besinlerin parçalanmasını sağlar.
emiliminde görev yapar.
> 8. Ağız ve mide besinlerin sindirilerek, daha
küçük parçalara ayrılmasını sağlar.
> 9. Diş çürümesini önlemek için çok sert kıllara
7. A ğızda................. .
gibi yapılar bulunur.
8. Dişler besinleri
ve
sahip fırça ve bol macun kullanılmalıdır.
> 1 0 . Katı ve sıvı besinlerin bulamaç kıvamına
koparma, parçalama ve
görevlerini yapar.
9. 18-22 yaşları arasında çıkan dişlere
denir.
getirilmesini yemek borusu sağlar.
> 1 1 . Sağlıklı dişlere sahip olmak için dişlerimizi
günde en az iki kez fırçalamalıyız.
> 1 2 . Tırnak yeme ve dişleri kürdanla karıştırma
faaliyetleri diş çürümelerini artırır.
10. Yeterince çiğnenmeden yutulan besinler
...............................nin daha çok çalışmasına
sebep olur.
1 1
1 2
L ..
yetişkin insanların ağ
zında bulunan dişlerdir.
sağlıklı dişlerin sahip ol-
duğu renktir.............................. ................ .
7 . Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
> 13. Sağlıklı dişlere sahip olmak için yediğimiz
besinlere dikkat etmeliyiz.
> 1 4 . Azı dişleri besinlerin kopartılarak parçalan
masında görev yapar.
> 1 5 . Besinler yeterli miktarda parçalanmadan
yutulduğunda mide gereğinden çok çalışır.
B
E tk in lik
Eşleştirme )
Aşağıdaki etkinlikte verilen açıklama ve organ isim lerini şekilde gösterilen sindirim sistem i organlarıyla çizgi
çizerek uygun biçim de eşleştiriniz.
® ı
Ağız ile yemek borusu
arasında bulunur. Yutu
lan besinlerin yemek bo
rusuna geçmesini sağlar.
MİDE
© fiKıvrımlı,
ince ve uzun bir
kanal şeklindedir. Sindi
rilmiş olan besinler ile su,
vitamin ve minerallerin bir
kısmının kana geçmesi
ni sağlar.
© (B e s in le ri çiğneyerek da
ha küçük parçalara ayırır
ve tükürükle de ıslatılma
sını sağlar. Böylece besin
ler yutulabilecek hale ge
tirilmiş olur.
KALIN
BAĞIRSAK
YUTAK
Posa içinde kalmış olan
su, vitamin ve mineralle
rin kana em ildiği yerdir.
Kısa ve kalın bir yapıya
sahiptir.
% İnce ve uzun kanal şeklin
dedir. Yutulmuş olan be
sinlerin yavaş ve kontrollü
olarak mideye iletilmesi
ni sağlar.
Salgıladığı sıvılarla be
sinlerin parçalanmasını
sağlar. Kasılıp gevşeme
hareketiyle de katı ve sı
vı besinleri bulamaç kıva
mında karıştırır.
İNCE
BAĞIRSAK
[ E tk in lik
k
:
Eşleştirme j
Aşağıdaki etkinlikte verilen açıklama ve organ isim lerini şekilde gösterilen dişlerle çizgi çizerek uygun biçim
de eşleştiriniz.
Yiyecekleri ufalaya
rak öğütür.
&
K ESİC İ DİŞLER
Sivri uçludur ve yiye
cekleri parçalar.
KÖPEK DİŞLER İ
@
©
Yiyecekleri tutarak
koparır.
Y İR M İ YAŞ
DİŞLER
18-22 yaş arasında
yiyecekleri öğütür.
E tk in lik
r
AZI DİŞLER İ
Cevap Yazma
Aşağıda verilen faaliyetlerden diş çürüklerine sebep olanlar ile dişlerin korunması için yapılması gereken
leri uygun kısımlara yazınız.
1. Düzenli olarak tırnak yemek
2. Yemeklerden sonra dişleri kürdanla karıştırmak
3. Fındık, ceviz, fıstık gibi sert kuru yemişlerin kabuklarını dişlerimizle kırmak
4. Dişlerimizi günde en az iki kez orta sertlikteki fırça ve nohut büyüklüğündeki macunla fırçalamak
5. Havuç, elma ve armut gibi meyveleri ısırararak yemek
6. Bol bol şekerli ve asitli yiyecek ve içeceklerden tüketmek
7. Yemeklerden sonra gerekli zamanlarda diş ipi kullanmak
Dişleri korumak için yapılması gerekeni
7. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
Dişlerin çürümesine sebep olanlar
Besinlerin sindirilm esindeki azı dişlerin göre
vi aşağıdakilerden hangisinde verilm iştir?
4.
Yediğimiz besinlerin kana geçmesini sağlayan
organların bastan sona doâru faaliyet sırası,
hangisinde verilmiştir?
A) Besinleri öğütmek
A) Ağız - Yutak - Yemek borusu - Mide - İnce ba
ğırsak
B) Besinleri koparmak
C) Besinleri kesmek
B) Ağız - Yemek borusu - Yutak - Mide - Kalın ba
ğırsak
D) Besinlerin tadını algılamak
C) Yemek borusu - Ağız - Yutak - Mide - İnce ba
ğırsak
D) Ağız - Yutak - Mide - Yemek borusu - İnce ba
ğırsak
S indirim organları ve yaptığı görevlerle ilg ili
olarak, aşağıda verilen sorulardan hangisinin
cevabı yanlıştır?
A) Çiğneme sırasında, besinlerin ıslanmasını ve
kayganlaşmasını kim sağlar? = Tükürük sıvısı
B) Besinlerin küçük parçalara dönüştürülerek,
çorba kıvamına gelmesini hangi yapı sağlar?
= Mide
§
ç
C) Katı ve büyük yapılı yiyeceklerin ufalanarak,
öğütülmesini hangi dişlerimiz sağlar? = Kö
pek dişleri
D) Sindirilmiş olan besinler, sindirim kanalının han
gi kısmından kana geçer? = İnce bağırsak
Yukarıdaki şekilde maviyle işaretlenmiş olarak
gösterilen dişlerle ilgili verilen bilgilerden han
gisi doğrudur?
A) Kesici dişlerdir.
B) Bazıları 18-22 yaş arasında çıkar.
I. Dilin yapısında güçlü kaslar vardır ve besinlerin
çiğnenmesine yardımcı olur.
C) Besinlerin öğütülmesinde etkileri yoktur.
D) Keskin yüzeylidir.
II. Ağzın çevresindeki tükürük bezleri, besinlerin
yutulmasını kolaylaştırıcı sıvı salgılar.
III. Dudak ve yanakların yapısında kaslar bulunur.
Yukarıda verilen açıklamalardan doğru ve yan
lış olanlar, hangisinde eşleştirilm iştir?
6.
Vücudumuzda besinlerin sindirim i nerede baş
lar, nerede tamamlanır?
I
II
III
A)
Doğru
Doğru
Doğru
A) Mide - Kalın bağırsak
B)
Doğru
Yanlış
Doğru
B) Ağız - Mide
C)
Yanlış
Doğru
Yanlış
C) Ağız - Yemek borusu
D)
Doğru
Doğru
Yanlış
D) Ağız - İnce bağırsak
Test.. 2
B esinlerin en küçük parçalara ayrılarak kana
geçtiği yapı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mide
B) Yutak
C) İnce bağırsak
D) Kalın bağırsak
11. I. Posa içerisinde kalan vitamin, su ve mineralin
bir kısmı kalın bağırsaktan emilir.
II. Yemek borusunda hiçbir maddenin kana emilimi olmaz.
Yukarıda verilen b ilg ile r için aşağıdakilerden
hangisi söylenebilir?
A) Yalnız I doaru
&
B) Yalnız II doğru
Aşağıdakilerden hangisi, besinlerin sindirimi
nin yapılmasında etkili değildir?
C) Her ikisi de doğru
D) Her ikisi de yanlış
A) Mide
B) Ağız
C) İnce bağırsak
D) Kalın bağırsak
12. Aşağıda verilen organlardan hangisi besin ile
tim i ve besin sindirim inde görevli değildir?
A) Kalp
B) Mide
C) Kalın bağırsak
D) Yutak
13. Köpek ve kesici dişlerin görevleriyle ilg ili ola
rak, aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğru
dur?
Köpek dişleri
Yukarıdaki şekilde insan sindirim organları numa
ralarla gösterilmiştir.
Yenilen besinler sindirim sırasında kaç numa
ra ile gösterilen organdan geçmez?
A) 1
B) 2
C) 3
Kesici dişler
A)
Koparır
Öğütür
B)
Parçalar
Koparır
C)
Öğütür
Koparır
D)
Parçalar
Öğütür
D) 4
14.
I. Çok sıcak ve soğuk besinlerden yenmemeli
II. Besinler taze olarak tüketilmeli
10. Sindirim yapı ve organlarından birisi olan ağız
bir varlığa benzetilm ek istense, aşağıdakilerden hangisine benzer?
III. Besinler yutulmadan önce iyice çiğnenmeli
Sindirim organlarının sağlığının korunması için,
yukarıda verilenlerden hangileri yapılmalıdır?
A) Sünger
B) Öğütme makinesi
A) Yalnız I
B) I ve II
C) Hortum
D) Süzgeç
C) I ve III
D) I, II ve
Bölüm
Vücudumuzda Boşaltım
A. BOŞALTIMDA GÖREVLİ YAPI ve ORGANLAR
İnsan vücudu büyük bir fabrikaya benzer. Bazı hammaddeleri kulla
nır ve belli ürünleri üretebilir. Fabrikaların özelliklerinden biri burada
ham maddeler işlendikten sonra çeşitli atık maddelerin oluşmasıdır.
Benzer şekilde beslenme, solunum gibi yollarla vücuda alınan mad
deler insan vücudundaki yaşamsal olaylarda kullanılır. Vücutta ger
çekleşen faaliyetler sonucunda atık maddeler oluşur. Atık maddelerrin birikmesi vücut için zehirleyici etki yapar. Atık maddelerin vücuda
zarar vermemesi ve işleyişi bozmaması için vücuttan atılması gerekir.
Atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması işlemine boşaltım adı veri
lir. Vücudumuzda atık maddelerin uzaklaştırılmasını sağlayan yapı ve
organlar vardır. Boşaltımda; böbrekler, üreter, idrar kesesi ve üretra
gibi organlar görev yapar.
Vücudumuzun her bölgesinde besinler kullanılır ve
enerji üretimi olur. Yapım olayları, enerji üretimi ve vü
cuttaki diğer bazı faaliyetler sırasında atık maddeler
oluşur. Bu atıklar bazı tuzlar, karbondioksit, su, üre gi
bi maddelerdir.
Atık maddelerin vücutta birikmesi zarar verir. Çünkü
atık maddeler bir çeşit çöptür ve birikmesi organların
çalışmasını engeller. Bu sebeple atık maddeler boşal
tım yapılarıyla dışarı atılması sağlanır.
Vücudun her noktasında üretilen atık maddeler kana
geçer. Bu maddeler, kan yoluyla böbreklere getirilir.
Böbreklerde süzgeç gibi işlev gören ve süzme birim i
(nefron) adı verilen yapılar vardır. Bu yapılarda kan sü
zülür ve zararlı atıklardan arındırılır. Bir böbrekte, bir
milyon civarında, süzme birimi vardır.
3. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltıı
Böbreklerde kandan ayrılan süzüntüye idrar denir. İdrar içerisinde vücuttan atılması gereken zararlı maddeler ve ihti
yaç fazlası su ve tuz bulunur.
Böbreklerde oluşan idrar, üreter aracılığıyla idrar kesesine taşınır. İdrar kesesinde toplanmaya başlayan idrar, belli mik
tar olunca insan tuvalete gitme ihtiyacı hissetmeye başlar. İşeme sırasında idrar üretra yoluyla dışarı atılır.
BÖBREKLER
Sağlıklı bir insan vücudun
da iki adet böbrek bulu
nur. Böbreklerin şekli kuru
fasulyeye benzer. Omur
ganın sağında ve solun
da, bel hizasında yer alır.
Böbreklerde kan süzüle
rek zararlı maddelerden
temizlenir.
İDRAR KESESİ
Böbreklerde süzülen idrar
hemen dışarı atılmaz, vü
cutta bir süre biriktirilir. İd
rar kesesi, idrarın toplan
dığı ve bir süre bekletildiği
yapıdır.
Bunları Bilelim
Kalbin her atımında böbreklere bol miktarda kan gönderilir. Böbreklere gelen
kan süzülerek atıklarından arındırılır. Kalbin her atımı böbreklerde idrar oluşma
sında etkili olur. Bu durumda böbreklerde sürekli olarak idrar üretimi gerçekle
şir. İdrar üretimi yapıldıkça kandaki atık maddelerin ayıklanması sağlanmış olur.
7 . Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
i m
mmMmmm
ÜRETER
Böbreklerde kanın süzülmesiyle oluşan idrar, üreter adı
verilen yapıyla idrar kesesi
ne taşınır.
URETRA
Kısa bir boru şeklinde ya
pıdır. İdrar kesesinde top
lanmış idarin dışarı atıldığı
borudur.
► Vücut temiz tutulmalı, sık banyo yapılmalı ve temiz
elbiseler giyilmelidir.
► Tuvaletten sonra eller sabunla iyice yıkanmalıdır.
B. BOŞALTIMA YARDIMCI ORGANLAR
İnsan vücudunda oluşan zararlı atıklar sadece idrar
üretimiyle dışarıya atılmaz. Vücuttaki atık maddelerin
uzaklaştırılmasında farklı organlar da görev yapar.
İdrardan başka karbondioksit, sindirim atıkları ve te
rin de vücuttan atılması gerekir. Bu maddeleri vücut
tan atarak boşaltıma yardımcı olan organlar vardır.
Deri: Terlemeyi sağlayan organımızdır. Terin yapısında su ve
bazı tuzlar vardır. Terleme bo
şaltıma yardım
cı olur.
Akciğer: Solu
numu sağlayan organımızdır. Soluk
verilen havada su buharı ve karbon
dioksit vardır. Soluk alışverişi boşalI k tıma yapımcı olur.
Anüs: Kalın bağırsağın son kısmıdır.
Sindirim atıklarının vücuttan uzak
laştırılmasında görev yapar.
► İdrar yaparken ağrı ve acı oluyorsa ihmal edilme
den doktora görünülmelidir. Diş çürükleri zamanın
da tedavi edilmelidir.
► Böbrekleri çalışma
yan insanların kan
larında biriken atık
ların uzaklaştırılması
için diyaliz makine
lerine bağlanmala
rı gerekir. Bu işlem
hem çok zahmetli
hem de masraflıdır.
C. BÖBREKLERİN SAĞLIĞI
Böbrekler insan vücudunun en önemli organlarındandır. Böbreklerin görevini yapamaması zararlı atıkların
vücutta birikmesine sebep olur. Bunun neticesinde vü
cudun işleyişi bozulur ve ölümle sonuçlanan durum
lar ortaya çıkabilir. Bu sebeple böbrek sağlığının ko
runması için çok dikkatli olunmalıdır.
Örnek
Böbreklerin sağlığını korumak için yapılması gere
ken faaliyetler arasında, hangisi bulunmaz?
A) Böbrekleri soğuktan korumalıyız.
Böbrek sağlığını korumak için, şunlara dikkat edil
m elidir:
► Bol su içilmelidir. Özel
likle su kaybının fazla
olduğu sıcak havalarda
susuz kalmamaya özen
gösterilmelidir.
► Aşırı tuzlu ve baharatlı
yiyeceklerden fazla yenmemelidir.
► Vücudun, özellikle bel bölgesinin üşütülmemesine
özen gösterilmelidir. Bel bölgesini açıkta bırakan el
biseler böbrek sağlığı açısından zararlı olabilir.
Hi* -.
B) Bol bol su içmeliyiz.
C) Düzenli olarak banyo yapmalıyız.
D) Besinleri iyice çiğnedikten sonra yutmalıyız.
Çözüm..
Böbrekler kanı süzdüğü için vücut sıcaklığındaki bir
ılıklığa sahip olmalıdır. Soğuk hava böbreklerin ilti
haplanmasına sebep olabilir. Bol su içilmesi atıkların
daha hızlı atılmasını sağlar. Düzenli banyo yapılması
idrar yollarını mikroplardan korur. Besinlerin çiğnen
mesi sindirimle ilgili olan faaliyetlerdendir.
Cevap D
S. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltım
E tk in lik
Boşluk Doldurma ]
Aşağıdaki şekille ilg ili eşleştirmelerde boş bırakılan yerlere uygun kavram ve açıklamaları yazınız.
Görevidir
Adıdır
Görevidir
Adıdır
E tk in lik
Boşluk Doldurma
Aşağıdaki şekilde gösterilen organların adını ve boşaltımla ilgili görevini yazınız.
Adı:
Görevi:
Adı:
Görevi:
5aaoseoM90flta»KOSiW5g
Adı:
Görevi:
Adı:
Görevi:
............. — —.....—— —
( E tk in lik
Doğru - Yanlış J
Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış
> 1. Besinlerden enerji elde edilirken atık mad
deler açığa çıkar.
Boşluk Doldurma )
Aşağıda verilen cüm lelerdeki boşlukları uygun
yaz aylarında - anüs - böbrekler - iki - su - atık
maddeler - boşaltım - idrar - soğuk - akciğerler
> 2. Yaz aylarında vücudun ihtiyaç duyduğu su
- terleme - üretra
miktarı artar.
> 3. Böbreklerimiz korumak için idrarımızı uzun
1. Beslenmede kullanılan................. iyi bir çözü
süre tutmalıyız.
> 4. Zararlı ve atık maddeler boşaltım yoluyla vü
cüdür.
2
aşırı terlemeden dolayı vü
cudun su kaybı fazla olur.
3
uzun süre tutulmamalıdır,
çünkü böbreklerin yapı ve çalışması zarar gö
rebilir.
cuttan uzaklaştırılır.
> 5. İdrarın vücut dışına atılmasını üreter sağlar.
> 6. Kandaki atıkların süzülerek idrarın üretilme
sinde idrar kesesi görev yapar.
4. Böbrekler........................... havadan zarar gö
rebilir.
> 7. Sağlıklı bir insanda iki tane böbrek görev ya
par.
5
besinlerden enerji üretil
mesi sırasında meydana gelir.
6
kanı süzerek zararlı olan atık
maddelerden arındırır.
> 8. Atık maddeler vücut organlarının işleyişine
zarar verir.
> 9. Vücuttaki atık maddeler suda çözünerek
uzaklaştırılır.
> 1 0 . Düzenli ve yeterli miktarda su içilmesi böb
rek sağlığını olumlu etkiler.
> 1 1 . Böbrekler ölmüş mikropların vücuttan atıl
masında da görev yapar.
> 1 2 . Boşaltım işleminde böbrekler, idrar kesesi,
7. İdrar
kesesinde
biriktirilm iş olan idrar
yardımıyla vücuttan uzak
laştırılır.
8. Karnın arka tarafında ve omurganın iki yanında
bel hizasında........................tane böbrek var
dır.
9. Vücutta oluşan karbon dioksitin uzaklaştırılma
sında ........................görev yapar.
üreter ve üretra görevlidir.
10. Vücudu çepe çevre saran derimiz atıkları
> 1 3 . Böbreklerimiz göğüs kafesinde ve iki akci
uzaklaştırmak iç in ........................... faaliyetini
yapar.
ğer arasında yer alır.
> 1 4 . Üreter idrar kesesi ile üretra arasında bulu
1 1
kalın bağırsaktaki sindirim
atıklarının vücuttan uzaklaştırılmasını sağlar
1 2
vücutta oluşan atık mad
delerin uzaklaştırılması faaliyetidir.
nan yapıdır.
> 15. Böbreklerin gerektiği kadar çalışmaması
durumunda bazı hastalık halleri oluşabilir.
5. Sınıf
3. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltın
Test
.
Aşağıda verilenlerden hangisi, vücudumuzda
ki atık maddelerin dışarı atılma yollarından bi
ri d eğ ild ir?
5.
Aşağıdaki tabloda, bazı yapı ve organların boşal
tım sistemine ait olup olmama durumları gösteril
miştir. (+): evet, (-): hayır anlamındadır.
A) Terleme
Boşaltım sistemine mi aittir?
Organ
B) İdrarın atılması
İdrar kesesi
C) Soluk verme
Üretra
D) Besinleri parçalama
İnce bağırsak
2.
Buna göre, I ve II numaralı yerlere aşağıdakilerden hangisi gelm elidir?
A şağıda ve rile n yapılardan h an g ile ri zararlı
m addelerin vücuttan uzaklaştırılm asına yar
dımcı olur?
A)
A) Akciğer - Deri
B)
B) Karaciğer-M ide
C)
C) Ağız - İnce bağırsak
D)
+
D) Kalp - Yemek borusu
3.
Böbreğin vücutta bulunduğu yerle ilgili olarak,
aşağıda verilenlerden hangisi doğrudur?
A) Göğüs boşluğunda bulunur.
6.
Boşaltım maddeleri, vücutta
gerçekleşen sindirim ve ener
ji üretimi gibi faaliyetler sonu
Derya cunda oluşur.
B) Bel hizasında yer alır.
C) Midenin üstünde yer alır.
D) Akciğerlerin arasında bulunur.
< iiim
İdrar, sindirim posası, ter ve
karbondioksit insan vücudun
da oluşan atık maddelerdir.
F ikril
4.
Bütün atık maddeler su içerisin
de çözünmüş olarak vücuttan
uzaklaştırılır.
I. Üreter
II. İdrar kesesi
Harun
III. Böbrek
IV. Kalp
V. Akciğer
Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin boşaltım
la ilgili olarak verdiği bilgi doğrudur?
Yukarıdakilerden hangileri idrarın üretim ve ta
şınmasında görevli yapı ve organlardandır?
A) Yalnız Derya
B) Fikri ve Harun
A) II ve III
B) IV ve V
C) Harun ve Derya
C) I, II ve III
D) I, II, III, IV ve V
D) Fikri ve Derya
7.
İdrarın, vücuttan atılırken boşaltım organların
dan geçiş sırası aşağıdakilerden hangisindeki
gibidir?
A) İdrar kesesi -» Böbrek
B) Böbrek
Üretra -> Üreter
8.
A) Akciğer
B) Anüs
C) Deri
D) Böbrek
Üreter -> İdrar kesesi -> Üretra
C) Üretra, Üreter -> İdrar kesesi
D) Üreter
11. Aşağıda verilenlerden hangisi sindirim posa
sının vucuttan atıldığı kısımdır?
İdar kesesi
Böbrek
Böbrek -> Üretra
12. Aşağıda şekilde insan boşaltım organları gösteril
miş ve bazıları rakamlarla işaretlenmiştir.
Evimizde, her gün kullandığımız besinlerden arta
kalanlar bozulanlar ve fazlalık olan maddeler çö
pe atılır. Çöpler biriktirilerek, belli aralıklarla evi
mizden dışarıya boşaltılır.
o
Bu olayın benzeri olarak, vücudumuzda gerçek
leşen faaliyet aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Hareket
B) Solunum
C) Dolaşım
D) Boşaltım
-¿c
O
9.
I. Yapısında su bulunur.
Buna göre, numaralı organlarla ilgili olarak aşa
ğıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
II. Böbrek tarafından süzülür.
III. Vücuda zararlıdır.
Yukarıda ve rile n le rd en hangileri ter ve idrar
için ortak özelliklerdir?
10.
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
A) 1, kanın süzülüp zararlı maddelerden arındırıl
dığı organdır.
B) 2, üreter olarak adlandırılır.
C) 3, dışarı atılmadan önce terin biriktirilip bir sü
re depo edildiği organdır.
D) 4, zararlı maddelerin dışarı atılmasını sağlayan
kısa borudur.
I. Böbrek
II. Üreter
III. Üretra
13. Boşaltımla görevli yapıların sağlığı için, aşağıdakilerden hangisi yapılmamalıdır?
IV. İdrar kesesi
Yukarıda verilen boşaltım organlarından han
gilerinin şekli boruya benzer?
A) Temizliğe dikkat etme
A) II ve III
B) I ve III
C) Vücudu üşütme
C) I ve IV
D) I, III ve IV
D) İdrarı bekletmeme
B) Bol su içme
3. Bölüm: Vücudumuzda Boşaltım
Ünite Değerlendirme Testi
I. Köpek dişlerinin uçları sivridir.
4.
II. Sağlıklı yetişkinlerde 4 tane köpek dişi vardır.
III. Azı dişleri geniş yüzeylidir.
A) Vücudun enerji gereksinimi için, bol miktarda
karbonhidratlı besinin alınmasıdır.
-ro —
Yukarıda verilen dişlerle ilg ili bilgilerden han
gileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Yeterli ve dengeli beslenmenin tanımı, aşağıdakilerden hangisinde verilm iştir?
B) Vücudun günlük enerji gereksinimi, yapım ve
onarım için gerekli olandan daha fazla besin
tüketilmesidir.
C) Günlük enerji gereksinimi ve büyüme için ge
rekli olandan daha az besin tüketilmesidir.
D) Vücudun günlük enerji gereksiniminin yanın
da, yapım ve onarım için gerekli besinin vücu
da birlikte alınmasıdır.
Aşağıda sindirimle ilgili organlar gösterilmiş ve ba
zıları numaralarla işaretlenmiştir.
5.
I. İçerdiği zararlı maddeler akciğerlerden kana
geçerek vücuda yayılır.
II. Beyni ve sinirleri etkilediği için kişinin denge
sini kaybederek düşmesine sebep olabilir.
III. İçerdiği zararlı maddeler sindirim organların
dan kana geçerek vücuda yayılır.
Yukarıdaki özelliklerin sigara ya da alkolle il
gili olma durum ları hangisinde doğru eşleşti
rilm iştir?
Sigara
Yenilen besinlerin bulamaç ve posa hâlinde ol
duğu organlar hangisinde verilm iştir?
A) I ve II
B) I ve I
C) I ve IV
D) II ve
A şağıdakilerden hangisi, sindirim e yardım cı
olan organların sindirim le ilg ili görevidir?
6.
Alkol
A) Yalnız 1
II ve III
B) Yalnız III
1ve II
C) II ve III
Yalnız 1
D) 1ve II
Yalnız III
I. Akciğer
II. Böbrek
III. Deri
A) Besinlerin emilimini sağlama
B) Besinlerin parçalanarak ufalanmasını sağlama
Vücudum uzda oluşan atık m addelerin dışarı
atılmasında yukarıdakilerin hangileri etkilidir?
C) Sindirimde kullanılan çeşitli salgı maddelerini
salgılama
A) Yalnız II
B) I ve II
D) Besinleri bulamaç hâline getirme
C) II ve III
D) I, II ve III
f. Ünite: Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim
Fen Bilimleri
ÜDT..
7.
8.
$
I. Vücudumuzda en fazla bulunan besin madde
sidir.
10.
I. İdrar kesesi
II. Üreter
II. Düzenleyici besin maddeleri grubundandır.
III. Üretra
Yukarıda bilgileri verilen besin maddesi aşağıdakilerden hangisidir?
Yukarıda verilen boşaltım organlarından han
gilerinin şekli balona benzer?
A) Su
B) Karbonhidrat
A) Yalnız I
B) I ve II
C) Mineral
D) Proteinler
C) I ve III
D) I, II ve
11 .
Organ
Görevi
Akciğer
Solunum
Sigaradaki zararlı maddeler
den bazıları; nikotin, amonyak,
naftalin, katran ve siyanürdür.
§
Ayla
Mide
Böbrek
Üreter
Yukarıdaki tabloda, bazı organlar ve bunların ön
celikli olarak yerine getirdiği görevler gösterilmiştir.
Edip
Buna göre I, II ve III numaralı yerlere aşağıdakilerden hangileri gelm elidir?
'i
II
9.
Uzun süreli alkol kullanımında
siroz ve karaciğer kanseri gibi
hastalıklar ortaya çıkabilir.
I'M
N} Sigara bağımlılık yapan, alkol
bağımlılığa sebep olmayan za-
Banu rarlf al|Şkanllklardır-
A) Solunum
Sindirim
Boşaltım
B) Sindirim
Boşaltım
Boşaltım
C) Boşaltım
Solunum
Sindirim
D) Sindirim
Boşaltım
Solunum
Vücut organlarının çalışma ve etkinlik gösterme
sinde görev yapan besinlere düzenleyici besin
ler denir.
Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapan
besin çeşitleri, aşağıdakilerden hangisinde bir
likte verilm iştir?
Yukarıdaki öğrencilerden h an g ilerinin sağlı
ğa zararlı m addelerle ilg ili olarak verdiği b il
gi doğrudur?
A) Ayla ve Edip
B) Edip ve Banu
C) Ayla ve Banu
D) Ayla, Edip ve Banu
12. Beslenmede kullanılan yiyeceklerin bitkisel ve
hayvansal kaynaklı olanları, hangisinde yanlış
eşleştirilm iştir?
Bitkisel besinler
Hayvansal besinler
A) Karbonhidratlar - Yağlar - Mineraller
A)
Sebze
Süt
B) Vitaminler - Mineraller - Su
B)
Meyve
Et
C) Karbonhidratlar - Proteinler - Yağ
C)
Bal
Turşu
D) Proteinler - Yağlar - Vitaminler
D)
Ayçiçek yağı
Yumurta
5. Sınıf
3. Bölüm: Vüclıdumuzda Boşaltım
1. BOLUM
Kuvvetin Ölçülmesi
2. BÖLÜM
Sürtünme Kuvveti
mmmm
Bölüm
m
A. KUVVET ve HAREKET
Bir nehirde hızla akan su; önünde ne varsa uyguladı
ğı kuvvet ile onu aşağı doğru sürükler. Rafting yapan
sporcular ellerindeki küreklerle botlarına yön vermeyi
ve botun kenarlara çarpmamasını amaçlar.
9
Cisimler üzerinde şekil hız ve yön deği
şimine sebep olan etkiye kuvvet denir. » ^ 2
3. ve 4. sınıfta “itme” ve “çekme”nin kuvvet olduğunu farkettik.
^
>' -
V I
Yukarıdaki tanımından da
anlaşılabileceği gibi kuv^
vetin cisimleri hızlandırıp
Futbolcunun
yavaşlatabildiğim, hareket uy9u'ad'9‘ ku™et
j
's
» >
topa hız kazandırır.
eden bir cisme uygulanan
kuvvetin, cismin hareket yönünü değiştirebileceğini öğrendik.
f
Aynı zamanda cisme uygulanan kuvvet
v
v
*^
^
f
I
E lin d e ki yayı ç e k e n cismin ?eklinin değişmesine de sebep
; adam yayın uzam a- olabilirdi.
sına s e b e p olur.
1. Doğada K uvvet
Günlük hayatta karşılaştığımız tüm doğa olayları sonu
cunda ya bir kuvvet doğar ya da bu olaylar farklı kuv
vetlerin sonucu gerçekleşir.
Sert esen rüzgâr, kuvvet uygulayarak
önüne kattığı kağıt yaprak vb. ha
fif cisimleri havalandırır. Bu kuv
vetin etkisinde kalan yap
raklar hareket kazanır,
» uçuşur.
5. Sınıf
B otu hareket ettiren suyun uyguladığı kuvvettir.
Yer kabuğundaki ani sarsıntılar olarak tanımlayabile
ceğimiz depremler sırasında uygulanan kuvvet, büyük
bir şehrin yok olmasına sebep olabilir.
Yerinden kıpırdatılması im kansız g ib i
g ö rü le n binalar,
ye r kab uğunda ki
büyük kuvvetlerle
adeta oyuncak g i
b i hareket e d e r ve
devrilir.
Kuvveti göremeyiz, ama etkilerini göz
lemleyebilir, hissedebiliriz.
7. Bölüm: Kuvvetin Ölçülmesi
Doğadaki kuvvet uygulamalarına bir çok örnek veri
lebilir:
ulutların hareket etmesi, yeryüzüne yağmurun yağ
ması, sel sırasında toprakların taşınması, denizde dal
gaların sahile vurması, çöllerde kum tepelerinin şekil
lerinin değişmesi kuvvet uygulanmasıyla gerçekleşir.
Örnek £
11
Güneş'in yeryüzünü
ısıtması
Doğadaki bazı
temel kuvvet
çeşitleri kısa
ca aşağıdaki gibi
gösterilebilir.
Dünya üzerinde birçok cisim serbest bırakıldığın
da Yer’e doğru düşer.
Aşağıdaki durum ların hangilerinde doğadaki kuv
vetlerin etkilerine rastlanmaz?
Ayşe Hanım’ın şemsiyesinin
dönmesi
Kuvvet Çeşitleri
Kırlardaki papatyaların
büyümesi
Yelkenli geminin denizde
ilerlemesi
Bunun sebebi, Dünya’nın üzerindeki cisimlere
bir çekim kuvveti uygulamasıdır. Bu çekim kuv
veti, yer çekimi kuvveti ya da ağırlık olarak ad
landırılır.
Bu kuvvet tüm maddeler arasında olan çekim
kuvvetinin bir örneğidir. Örneğin Güneş ve tüm
gezegenler birbirlerini çeker.
Şişirilmiş bir çocuk balonu ka
zağa sürtüldükten sonra şekil
deki gibi bir kediye yaklaştırıl
dığında kedinin tüylerini çeker.
Balon ve tüyler arasındaki bu kuv
vet elektriksel kuvvet olarak ad
landırılır. Doğada gerçekleşen
şimşek, yıldırım gibi olaylara
elektriksel kuvvet sebep olur.
Mıknatıslar, birbirlerini ve bazı maddeleri çekme
özelliği gösteren metallerdir.
I durumunda Ayşe Hanım’ın şemsiyesi, rüzgarın uy
guladığı kuvvet nedeniyle ters dönüyor ve Ayşe ha
nım şemsiyesini tutmakta zorlanıyor.
(I de rastlanır.)
Bir mıknatıs şekildeki gibi demir çivileri çeker.
Mıknatısın uyguladığı bu kuvvete manyetik kuv
vet denir.
II durumunda kırlardaki papatyaların gelişimi ve bü
yümesi biyolojik bir süreç sonucu gerçekleşir. Kuvvet
le ilgisi yoktur. (II de rastlanmaz.)
III durumunda Güneş’in yeryüzünü ısıtması kuvvetle ile
ilgili değildir. Bu olay ısının, güneş ışınları ile Yer’e ak
tarılması ile gerçekleşir. (II de rastlanmaz.)
IV durumunda yelkenli rüzgarın uyguladığı kuvvet ile
denizde hareket etmektedir. (IV de rastlanır.)
Cevap II ve III tür.
2. Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi
D
2. Kuvvetin Büyüklüğü
Günlük yaşamda uyguladığımız ya da etrafımızda etki
sini gözlemlediğimiz kuvvetler farklı büyüklüklerdedir.
Her iş eşit büyüklükte kuvvet uygulanarak yapılamaz!
E tk in lik
Aşağıdaki resimlerde farklı kuvvet uygulamaları gös
terilmiştir.
Bu uygulamalardaki kuvvetlerin büyüklüklerini, alt
taki kutu içine büyükten küçüğe sıralayınız.
B urak
Selim B ey
Org çalan Burak’ın orgun tuşlarına uyguladığı kuvvet ile
babası Selim Bey’in spor yaparken elindeki ağırlığı kal
dırmak için uygulaması gereken kuvvetler eşit değildir.
Selim Bey; Burak’tan daha büyük kuvvet uygular.
b o ş m arket arabası
d o lu m arket arabası
Bir markette boş arabayı iten bir adam ile alışveriş ya
parak arabasını doldurmuş bir adam eşit büyüklükte
kuvvetler uygulamaz.
Dolu arabayı hareket ettirmek, elbette boş arabayı ha
reket ettirmekten zor olacaktır. Bu sebeple dolu ara
bayı hareket ettirmek için uygulanması gereken kuv
vet de büyük olur.
5. Sınıf
Kuvvetlerin Ölçülmesi ve Dinamometre
E tk in lik
Î
iyaç duyulan yere göre, uygulanan kuvvetin bazen
yük bazen de küçük olabileceğini anladık.
Ancak çoğu zaman kuvvetin büyük ya da küçük olma
sı değerlendiren kişiye göre değişir.
Tanımlama )
K ve L oyuncak arabalarına etki eden kuvvetler göste
rilmiştir. Her bölme 2 N e karşılık gelmektedir.
Uygulanan kuvvetlerin büyüklüklerini yanlarındaki
boşluklara yazınız.
Babasıyla Serdar yolda yürürken, içlerinde birer kitap
olan çantaları taşıyor. Aynı kitabı taşıyan baba oğulun
çantalara uyguladıkları kuvvetlerle ilgili yorumları aşa
ğıdaki gibi oluyor.
Çok büyük kuvvet
uyguluyorum!!
Taşımakta
zorlanıyorum...
Küçük bir kuvvet
uyguluyorum. Elim
deki çanta çok ha-'
fifmiş...
Uygulanan kuvvetlerin büyüklüğünü bilmek, sebep ola
cağı etkileri tahmin edebilmemizi sağlar.
Aslında aynı büyüklükteki kuvvetler Serdar ve baba
sı tarafından farklı büyüklükteymiş gibi tanımlanıyor.
Yukarıdaki olayın tam aksine, kuvvetlerin büyüklükle
ri standart ölçülere göre tanımlanmıştır. Kuvvet ölçü
lebilir bir büyüklüktür.
Kuvvetler dinamometre adı verilen araç
larla ölçülür.
Kuvvet birimi Newton dur. Newton "N"
harfi ile gösterilir.
Kuvvetler, oklarla gösterilir. Okun uzunluğunun fazla
olması, kuvvetin büyük olması anlamına gelir.
1 N
1
Dinamometrenin yapısında sarmal yay bu
lunur. Üzerinde ise ölçeklendirilmiş bir gös
terge vardır.
2 N
3 N
mm
4 N
6 N
H e r b ö lm e s i 1 N a karşılık g e le n farklı b ü yü klü kte ki kuvvetlerin
g ö ste rim le ri
Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi
Sarmal yaylar maddenin esneklik özelliği
esasına göre çalışır. Yay, kuvvet uyugulanınca uzar. Kuvvet kaldırılınca tekrar eski boyu
na döner. Yaydaki uzamayı ölçerek kuvvetin
büyüklüğünü belirlemiş oluruz.
Çözüm..
Fen Bilimleri ve Matematik kitapları şekilde görüldüğü
gibi elle zıt yönlerde çekiliyor. Dolayısıyla uygulanan
kuvvetler farklı yönlerdedir. (I doğru)
Kitaplara uygulanan kuvvetlerin büyüklüklerini dinamo
metrelerin uzama miktarlarından anlayabiliriz.
4
D inam om etre
tip le ri ve bu tip
dinam om etrelerle yapılan ölçüm
ö rnekleri
K dinamometresinin içindeki yay 4 birim, L dinamomet
resinin içindeki yay ise 3 birim uzamıştır. Bundan do
layı, Matematik kitabına uygulanan kuvvet, Fen Bilim
leri kitabına uygulanan kuvvetten büyüktür. (II yanlış)
Dinamometrelerin uzamaları arttıkça, gösterdikleri de
ğerler de büyür.
S
K dinamometresindeki 4 birim uzama 4 N a karşılık ge
liyorsa, L dinamometresindeki 3 birim uzama da 3 N a
karşılık gelir. (III doğru)
!
T
T T
□
Dinamometre
ucu
na asılan ağırlık büyü
dükçe, dinamometre
nin gösterdiği değer de
artar.
Cevap I ve III
[ E tk in lik
Tanımlama
Yatay düzlemdeki farklı cisimlere bağlanmış dinamo
metreler çekilerek kuvvet uygulanıyor.
Öğrenciler, masa üzerindeki Fen Bilimleri ve Matema
tik kitaplarına dinamometre bağlayarak şekildeki gi
bi çekiyor.
Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangileri doğru
dur?
I. Kitaplara farklı yönlerde kuvvetler uygulanıyor.
II. Kitaplara eşit büyüklükte kuvvetler uygulanıyor.
III. K dinamometresinin gösterdiği değer 4 N ise, L di
namometresinin gösterdiği değer 3 N dur.
5. Sınıf
Dinamometrenin her bir bölmesi 5 N a karşılık gel
diğine göre, her bir cisme uygulanan kuvveti yaza
rak aşağıdaki çizelgeyi doldurunuz.
kutu
bardak
kitap
Dinam om etre özellikleri
Çözüm..
-V Dinamometre, ucuna uygulanan kuvvetin büyüklü
ğünü ölçtüğü gibi, ucuna asılan cismin ağırlığını da
ölçer.
a) Dinamometrelerin üzerinde yazan değerler dina
Dinamometrelerin üzerlerinde ölçebilecekleri en bü
yük değer yazılı olarak belirtilir.
mometrenin ölçebileceği en küçük ve en büyük de
ğerleri göstermektedir.
K dinamometresi en fazla 100 N u, L dinamomet
resi en fazla 20 N u, M dinamometresi en fazla 4 N
Küçük kuvvetleri ölçen dinamometrelerle büyük
kuvvetleri ölçebilmek mümkün değildir. Örneğin,
en fazla 10 N ölçen bir dinamometre ile 15 N luk bir
kuvveti ölçemeyiz.
u, R dinamometresi en fazla 10 N u ölçebilir.
b) Dinamometrelere, diğer ifadeyle cisimlere uygula
nan kuvvetlerin büyüklüklerini aşağıdaki gibi gös
Dinamometrelerin yapısındaki yayların bir esneklik
sınırı vardır. Bu sınır aşılırsa dinamometre, özelliği
ni kaybeder ve ölçüm yapamaz.
terebiliriz.
K
©I fl_.2Q „jQ - iQ.. 80 100,
f ı r r ^ n T T i r ı-ı ı - , r ı ; m
- ı7 l
P rn e k i
Aşağıdaki K, L ve M dinamometrelerinin uçlarına kuv
vetler ugulanarak cisimler çekiliyor.
M
K
TIT I'n i r i î î m i TI I T . ^ -v3|
fl__ 1__ 2 - 1 . 4 . 5
N
¿V H IIIIII n m
i m
1^ 7 7 7 3
0____ _______ 25
-v >
0 lû "» '130"40"50
M
o|A____________ £“ Of
f i T r r r r n r »t ttttt in t f T î ^
Görüldüğü gibi K dinamometresine ve bağlı oldu
ğu cisme 20 N luk kuvvet, L dinamometresine ve
bağlı olduğu cisme yine 20 N luk kuvvet, M dina
mometresine ve bağlı olduğu cisme 4 N luk kuv
vet, R dinamometresine ve bağlı olduğu cisme 10
N luk kuvvet uygulanmıştır.
Buna göre,
a) Dinamometrelerin ölçebilecekleri en büyük kuvvet
kaçar N dur?
c) Dinamometrelerin ölçebildiği en büyük değerler öl
b) Dinamometrelerle cisimlere uygulanan kuvvet kaç
N dur?
dinamometrelerinin, 30 N luk kuvvet değerini K ve
c) Hangi dinamometreler 25 N, 30 N, 45 N luk kuvvet
değerlerini ölçebilir?
yalnız K dinamometresinin ölçtüğünü söyleyebili
riz.
çü alındığında, 25 N luk kuvvet değerini K, L ve R
R dinamometrelerinin, 60 N luk kuvvet değerini ise
Fiziksel temas sonucunda cisimleri etkileyen kuvvetlere temas gerektiren kuvvet adı verilir. Bazı kuvvetler temas et
meden de cisimlerde hareket meydana getirebilir. Bu tür kuvvetler temas gerektirmeyen kuvvetler olarak adlandırılır
Aşağıdaki resimlerde varlıklara etki eden kuvvetin temas gerektirip gerektirm ediğini resimlerin altlarındaki boş
luklara yazınız.
Özdeş dinamometrelerden ilki 8 N u gösterdiğine göre; I, II, III ve IV dinamometrelerinin gösterdikleri değerle
ri altlarına yazınız.
E tk in lik
Boşluk Doldurma
Aşağıda verilen cüm lelerdeki boşlukları uygun şekilde
oldurunuz.
doğadaki
kuvvet
dinamometre
çekimi
ölçülebilen
itme
göremeyiz
çekme
1. Cisimler üzerinde şekil hız ve yön değişimine sebep olan e tkiye ............................ denir.
2. Kuvvet, “ .............. ” ve “ ...............”dir.
3. Kuvveti............................ , ama etkilerini gözlemleyebilir, hissedebiliriz.
4. Bulutların hareket etmesi................................ kuvvet uygulamalarına bir örnek olabilir.
5. Doğada farklı temel kuvvet çeşitleri vardır. Ağırlık olarak da bilinen y e r .........................kuvveti onlardan biridir.
6. Kuvvetlerin büyüklüğünü ölçen a le te .........................denir.
7. K uvvet........................... bir büyüklüktür.
( E tk in lik
O
□
Doğru - Yanlış
Aşağıdaki cüm leleri okuyunuz. Cümle başlanndaki şeklin içerisine doğru ise ©, yanlış ise 0 yapınız.
)’ > 1. Kuvvet birimi Newton dur.
)7> 2. Dinamometre kuvvet büyüklüğünü öçtüğü gibi cisimlerin ağırlıklarını da ölçebilir.
') > 3. Newton birimi kısaca “Ne” ile gösterilir.
^ > 4. Dinamometrenin yapısında esnek olmayan sarmal yay bulunur.
5 > 5. Bir dinamometrenin ucuna uygulanan kuvvet büyüdükçe dinamometre yayı uzar.
5 > 6. Dinamometrelerin yapısındaki yayların bir esneklik sınırı vardır. Bu sınır aşılırsa dinamometre, ölçüm yapamaz.
j’ > 7. Her bölme uzaması 4 N a karşılık gelen bir dinamometreye 20 N luk kuvvet uygulandığında 6 bölme uzar.
j > 8. Her dinamometrenin ölçebileceği en büyük değer, yapısındaki yaya göre farklı farklı olabilir.
I Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi
1.
3.
Bir dinamometreye 20 N büyüklüğün
de kuvvet uygulandığında dinamomet
renin yayı iki bölme uzuyor.
Buna göre aynı dinamometreye 50 N
büyüklüğünde kuvvet uygulanırsa d i
namometrenin yayı kaç bölme uzar?
Market arabasının
itilerek hareket
ettirilm esi
Çekmecenin
çekilerek açılması
A) 2
C) 5
B) 3
III
0
£
r
4.
*
Topa vurulması
Yukarıda verilen durumlardan hangilerinde kuv
vet uygulanır?
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve II
D) I, II ve
Bir dinamometreye büyük
lükleri grafikte verilen kuv
vetler ayrı ayrı uygulanıyor.
Buna göre dinamometre
ye hangi küvet uygulan
dığında dinamometrenin
yayı en fazla uzar?
A) K
B) L
Kuvvet
D)
5.
2.
II
Her bölmesinin uzaması 5 N luk kuvvete karşı
lık gelen şekildeki dinamometrelere uygulanan
kuvvetlerin büyüklükleri kaç N dur?
Kuvvetin büyüklüğünü ölçen araç ve ölçtüğü
değerin birimi aşağıdakilerden hangisinde doğ
ru verilm iştir?
A) I ve I
B) I ve IV
C) II ve
D) II ve IV
5. Sınıf
A) 15 N
10 N
B) 15 N
5N
5N
10 N
D) 10 N
20 N
C)
7 . Bölüm: Kuvvetin Ölçülmesi
mmmm
<£
9.
t
Dinamometrelerin yapısında sarmal
yay kullanılır.
A şağ ıd akilerde n h angisi sarm al
yayların özelliği d eğ ild ir?
Test.. 1
yay
t
A) Kuvvet uygulandığında boyu de
ğişir, uygulanan kuvvet kaldırıldığında eski hâ
line döner.
B) Çok büyük kuvvetler uygulansa da özelliğini
yitirmez.
Basküle K cismi konuluyor, dinamometreye L cis
mi asılıyor.
C) Esnek cisimdir.
D) Bir ölçü aletinin yapısında kullanılabilir.
Buna göre I ve II numaralı düzeneklerde kulla
nılan yaylar için aşağıdakilerden hangisi söy
lenebilir?
Bir dinamometre, O N ile 2 5 N
araşırsa ölçeKlendinlmiştir.
Buna, göre, tu dinamometre
*
ile örneğin Kap N büyüKlüaündeKi kuvvet ölçülebilir?
t
A) Yay sıkışmıştır
Yay gerilmiştir
B) Yay sıkışmıştır
Yay sıkışmıştır
C) Yay gerilmiştir
Yay sıkışmıştır
D) Yay gerilmiştir
Yay gerilmiştir
I
Fen bilim leri öğretm eninin yukarıdaki sorusu
na öğren cile r aşağıdaki hangi cevabı verm e
si uygun olur?
A) 20 N
B) 28 N
C) 33 N
D) 40 N
10. Üzerinde 100 N yazan on bölm eli bir dinam o
metre ile ilg ili aşağıda verilenlerden hangisi
söylenemez?
8.
Uzaması on bölme olacak şekilde tasarlanan bir
dinamometreye 10 N luk kuvvet uygulandığında
dinamometre 2 bölme uzuyor.
A) Her bir bölme uzama için 10 N büyüklüğünde
kuvvet uygulanmalıdır.
B) 40 N büyüklüğünde kuvvet uygulanırsa dina
mometre 4 bölme uzar.
Buna göre dinamometrenin ölçebileceği en bü
yük kuvvet değeri kaç N dur?
C) 80 N büyüklüğündeki kuvveti ölçemez.
A) 20 N
D) Dinamometrenin yayının 6 bölme uzaması için
60 N büyüklüğünde kuvvet uygulanmalıdır.
B) 30 N
C) 40 N
D) 50 N
Sürtünme Kuvveti
4. Sürtünme Kuvveti
Sürtünme kuvveti birbirine temas eden
yüzeyler arasında meydana gelir. Sür
tünme kuvvetinin büyüklüğü sürtünen
yüzeylerin cinslerine göre değişebilir.
Tekerlekli sandalyede oturan kardeşini iten
İrem, onu hareket ettirir. Ancak tekerlek
li sandalye, yüzey üzerinde sonsu
za dek ilerlemez. Bir süre sonra
durur. Bunun nedeni, sandal
yeye bir sürtünme kuvvetinin
etki etmesidir.
Bir cismi kaygan yüzeyde hareket ettirmek pürüzlü yü
zeyde hareket ettitmekten daha kolaydır.
Temas eden cisimler arasında oluşan
ve cisimlerin hareketini zorlaştıran ya
da engelleyen kuvvete, sürtünme kuv
veti adı verilir.
Bir cismin hareket ettiği yüzeyin özellikleri, cismin ha
reketini etkiler. Zeminin özelliklerine bağlı olarak cisim
kolayca ya da zorlukla hareket edebilir.
Örnek
Şekildeki düzeneklerde özdeş tahta arabalar eşit yük
sekliklerden serbest bırakılıyor. Hız kazanan arabalar
farklı özelliklere sahip yatay düzlemdeki zeminler üze
rinde farklı uzunlukta yollar alıyor.
Örneğin bir oyuncak arabayı cilalı tahta (parke) ve halı
zeminlerde ayrı ayrı, aynı hızı kazandırarak itelim. Her iki
zemin de düz gibi görünse de oyuncak arabanın tahta
yüzeyde, halıya göre daha fazla yol aldığını fark ederiz.
kısa yol aldı
»¿I
....j T t l
—
halı yüzeyi
•
uzun yol aldı
m ¿ jg a p r - - » ............. |...... °
°
cilalı tahta yüzey
Bu farka her iki zeminin oyuncak arabaya uyguladı
ğı sürtünme kuvvetlerinin farklı büyüklükte olması se
bep olur.
Buna göre buz, mermer ve toprak zemin üzerinde
tahta arabaların aldığı yolların uzunluklarını karşı
laştırınız?
2. Bölüm: Sürtünme Kuvve,
Çözü/r?..
Sürtünme
En büyük
en küçük,
dan d 1 en
ne kadar az ise araba o kadar uzun yol alır.
sürtünme toprak zeminde olduğundan d3
en küçük sürtünme buz zeminde olduğun
büyük olur.
Sürtünme Kuvvetinin Özellikleri
Sürtünme kuvveti, cisimlerin birbirleriyle temas etme
sinden dolayı oluşur.
! Uzunluklar arasında d 1 > d2 > d3 ilişkisi vardır.
Sürtünme kuvveti daima harekete zıt
yönde oluşur.
Sürtünen yüzeylerin pürüzlülüğü azal
dıkça, sürtünme kuvveti küçülür.
Dolayısıyla sürtünme kuvveti, hareketi engelle
yici etki gösterir. Hareket eden cisimleri yavaş
latabilir, durdurabilir.
Duran bir cismin hareket ede
bilmesi için sürtünme kuvvetini
yenmesi gerekir.
r*rm
Ağaç yer döşemeleri, oda zeminine ilk döşendiğinde
oldukça pürüzlüdür. Silme ya da sistre işlemi adı veri
len aşamadan geçirilirek yüzeyleri düzeltilir.
Bu sırada yüzeyde sürtünme de azalır. Sonraki aşama
ise tahta yüzeyi cilalamadır. Bu işlem sonucu yüzeyin
Sürtünmesi daha da azalır.
Halı, tahta ve toprak gibi zeminlerde bir cismi hareket
ettirmek için daha çok kuvvet harcanır.
Cam, fayans, buz ve yağlı zeminlerde cisimleri hare
ket ettirmek daha kolaydır.
K ayakla karlı zem ind e hareket
etm e k kolaydır. Aynı hareketi
topra k b ir zem inde yapm ak
zordur.
l Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi
E tk in lik
Boşluk Doldurma 1
Aşağıdaki şekilde ok gösterimlerinin neleri tem
sil ettiğini aşağıdaki kutulara yazınız.
Hava ortamında hareket eden bir cisim
le hava arasında oluşan sürtünme kuv
vetine hava direnci denir.
Hava ortamında hareket eden her cisme hava sürtün
me kuvveti uygular, yani hava direnci uygulanır.
III.
Hava ve Suyun Sürtünme Kuvveti
Ellerimiz birbirine sürtülürken, bir moto
run parçaları çalışırken, bir araba oto
yolda hareket ederken, bir bisiklet fren
yaparken, bir insan yolda yürürken,
evlerimizdeki eşyalar itilirken ya da
çekilirken sürtünme kuvvetinin uy
gulandığını biliyoruz.
Sürtünme kuvveti sadece bir zemin üzerin
de hareket eden cisim ler arasında oluşmaz.
Hava ve su ortamında hareket eden cisimler
le bu ortam lar arasında da sürtünme oluşur.
5. Sınıf
Hava direnci uçakların hızını azalttığı gibi karada ha
reket eden otomobil, otobüs, tren gibi araçlara da et
ki eder.
Hava direncini azaltmak için uçakların yapıları kuşla
ra benzetilir. Uca doğru gittikçe sivrilen bir tasarıma
sahiptir.
Otomobillerin daha hızlı gidebilmeleri için hava diren
cinden daha az etkilenmeleri gerekir. Bu nedenle bu
amaca uygun tasarımlar yapılır.
Hayvanların hava d ire n cin d e n en az e tkile n e ce k şe kilde olan fizik
s e l ö zelliklerinde n d iğ e r taşıtların ü retim inde faydalanılm ıştır
Hava direncinin cisimlerin hızını yavaşlatması her za
man olumsuz bir durum değildir.
Yol üzerinde kaykayla ilerleyen M elih’le ilg ili söy
lenen;
Hava direnci yağmur, dolu vb. taneciklerin hızlarına
etki ederek bu taneciklerin sabit bir hızda yeryüzüne
düşmesini sağlar.
I. Melih’in kaykayları ile zemin arasında sürtünme kuv
veti vardır.
II. Melih’e hareketi sırasında hava direnci de etki eder.
Paraşütle aşağı atlayan biri de hava direncine maruz ka
lır. Sporcuya etki eden kuvvetler şekildeki gibi gösterilir.
III. Melih’e etki eden hava direnci ile zeminin sürtün
me kuvveti zıt yönlerdedir.
yargılarından hangileri doğrudur?
Hava direnci
Çözüm..
Melih’e hareketi sırasında hem zemin hem de hava,
sürtünme kuvveti uygular. (I ve II doğru)
Hava ile
etkileşen
yüzey
Hem zeminin uyguladığı sürtünme kuvveti hem de ha
va direnci Melih’in hareketine zıt yöndedir. Hava diren
ci de sürtünme kuvveti olduğu için harekete zıt yönde
dir. Yani zeminin uyguladığı sürtünme kuvvetinin yönü
ile hava direnci aynı yönlüdür. (III yanlış)
Cevap I ve II
km
Yer çekimi
kuvveti
B ir paraşütün hava ile etkileşen yüzeyi ne kadar büyükse, p a ra şü
te etki eden hava d ire n c i de o kadar büyük olur.
Yüksek yerlerden atlayarak aşağılara inmek isteyen
insanların kullandığı paraşütler, hava direncini artıran
araçlardır. Paraşütler aynı zamanada uzay mekikleri
nin ve jet uçaklarının, indiklerinde pistte daha kısa sü
rede yavaşlayabilmesi için de kullanıılır.
|2. Ünite: Kuvvetin Büyüklüğünün Ölçülmesi
y \ yŞ''
Su ortamında hareket eden cisimlerle
su arasında oluşan sürtünme kuvvetine
su direnci adı verilir.
Su direnci, su içinde hareket eden bütün cisimlerin
hareketini zorlaştırır.
Suda hareket eden araçlar tasarlanırken su direnci göz
önüne alınır. Deniz araçları, su direncini en aza indire
cek şekilde, deniz canlılarına benzer şekilde tasarlanır.
Çözüm..
Tekne denizde ilerlerken hem su hem de hava sürtün
me kuvveti uygular. (1 ve 3 doğru)
Havadaki paraşüte hava direnci etki eder, su direnci
etki etmez. (2 doğru, 4 yanlış)
Cevap 1, 2 ve 3
Günlük Yaşamımızda Sürtünme Kuvveti
Sürat motorlarının tasarımında hem hava hem de su
direnci göz önünde bulundurulur.
Su direnci de hava direnci gibi cismin hareketine zıt
yönde etki eder.
Örnek
6
-_________ l ■'■s*' .
Sürtünme; karada, suda ve havada hareket eden araç
ları yavaşlatır ve hareketlerini zorlaştırır. Sürtünmeden
dolayı araçlar daha çok yakıt tüketir. Bu nedenle daha
önce de ifade ettiğimiz gibi taşıtlar ön kısımlarına doğ
ru sivrilecek biçimde üretilir.
Günlük yaşantımızda, sür
tünmenin işlerimizi zorlaş
tırdığı durumlarda, sürtün
meyi azaltıcı önlemler alırız.
Makinelerin hareketli parça
ları birbirine sürtünerek ısınır
ve aşınır. Bunu engellemek
için makineler yağlanır.
Bir çok ağır cisme etki eden sürtünme
yi azaltmak ve cismin hareketini ko
laylaştırmak için teker
lekler kullanılır.
Sürtünme bazı durumlarda hayatı
mızı olumsuz etkilese de pek çok
yönüyle bizim için yararlıdır.
Yukarıdaki resmi sınıfta değerlendiren bir öğren
cinin aşağıdaki ifadelerinden hangileri doğru b il
gi içerir?
i . Denizde ilerleyen
tekneye su direnci
etkir.
2.. Havadaki paraşüte
hava direnci etkir,
3 . Denizde iler
^
Sürtünme olmasaydı yolda yürüyüp koşamaz, kalemle
yazı yazamazdık. Hareket hâlindeki cisimler duramazdı.
leyen tekneye
hava direnci
etkir.
Yağmur ve dolu taneleri sürtün
me yeryüzüne inerken hava
direncinden dolayı fazla hızlanamaz ve canlılara zarar
vermez.
■4. Havadaki paraşüte
su direnci etkir.
5. Sınıf
2. Bölüm: Sürtünme Kuvveti
E tk in lik
Aşağıda bazı resim ler verilm iştir. Resimlerin altlarındaki soruları cevaplayınız.
Kışın insanlar buz üzerinde neden rahat yürüyemezler?
^
Elinizi masanın üzerine koyup, ileri doğru hareket ettir
diğimizde zorlanırsınız. Bunun nedeni ne olabilir?
*
Kapı menteşelerinin yağlanmasının sebebi nedir? Men
teşesi yağlanmış kapı mı yoksa yağlanmamış kapı mı
daha kolay açılıp, kapanır?
Su bardağını eliniz yağlıyken tutarsanız ne olur?
>
ırlı havalarda ve buzlu zeminlerde araçların tekerle
rine zincir takılmasının sebebi nedir?
Eşyaları tekerlekli araçlarla çekmek yerde sürüklemek
ten daha kolaydır. Bunun sebebi nedir?
H
A
N
E
L
K
M
E
K
E
T
A
B
C
Ç
D
H
T
Û
N
H
G
F
H
E
M
A
G
Ü
N
E
y
J
i
1
K
1
U
T
E
M
A
s
c
6
U
Z
U
K
A
S
Ü
R
T
Ü
N
M
E
ç
L
T
N
D
U
N
Z
E
M
i
N
A
A
A
U
A
İ
D
C
D
i
S
K
E
T
K
N
Z
T
R
i
i
ş
T
U
Ü
U
y
Z
M
ç
(
E
R
S
S
D
E
M
i
R
D
A
E
S
N
E
i
P
A
R
A
ş
Ü
T
J
F
P
C
N
M
R
û
Û
N
M
L
K
i
G
R
İ
C
Û
Y
E
R
ç
E
K
i
M
i
S
U
i
Û
P
K
U
U
U
E
T
I
H
§
T
SÜRTÜNME
R
KUVUET
ZEMİN
HAUA DİRENCİ
UÇAK
TEMAS
SU DİRENCİ
PARAŞÜT
HIZLANMA
YER ÇEKİMİ
DEMİR
CİSİM
DİSKET
NEWTON
HAREKET
5. Sınıf
mmm
İ .
Sürtünme kuvveti ile ilgili araştırma yapan Esra el
de ettiği bilgileri aşağıdaki gibi not etmiştir.
3.
havlu
ı ı n ı n ı
Bir öğrenci özdeş iki kitap ve bir levha ile hazır
ladığı düzenekte oyuncak arabayı levhanın üst
ucundan bırakarak arabanın halı zeminde aldı
ğı yolu ölçüyor.
cisimle yüzeyin
temasından
doğan Kuvvettir.
Daha sonra öğrenci aynı deneyi havlu yerine tah
ta yüzey kullanarak yapıyor.
her zaman zararhdır.
Öğrenci yaptığı bu deneylerden aşağıdaki so
nuçlardan hangisine ulaşabilir?
3. Ç e ş itli uygulamalarla,
sürtünme Kuvvetinin
tüyüKlüğü Jeğiştiriletilir.
A) Sürtünme kuvveti yüzeyin cinsine bağlıdır.
Hava su direnci t ir peşit
sürtünme Kuvvetidir.
B) Cisimlere tekerlek takılması sürtünme kuvveti
ni azaltır.
C) Sürtünme kuvveti her zaman zararlıdır.
D) Sürtünme kuvveti cisimleri harekete geçirme
ye yardımcı olur.
Buna göre Esra’nın hangi bilgi ile ilgili araştır
dığı kaynaklar güvenilir d eğildir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
4.
Ahmet
2.
I. Fren yapan arabanın durması
II. Uçaktan atlayan paraşütçünün güvenli bir şe
kilde yere inmesi
III. Hareket hâlindeki geminin motorunu kapattığın
da yavaşlaması
Yukarıda verilen olaylardan hangilerinde sür
tünme kuvveti etkilidir?
Ahmet’in vurduğu top yatay zeminde bir miktar
ilerledikten sonra durmuştur.
Ahmet bu gözleminden;
I. Sürtünme kuvveti cisimlerin hareketini engel
leyici etki yapar.
II. Sürtünme kuvveti yüzeyin cinsine bağlıdır.
III. Sürtünme kuvveti cismin şekline bağlıdır,
verilenlerden hangilerini çıkarabilir?
A) I ve II
B) I ve III
A) Yalnız
B) I ve II
C) II ve II
D) I, II ve
C) Yalnız
D) II ve II
s
Test..2
7.
5.
SU
Özdeş K ve L bilyeleri aynı yükseklikten biri boş,
diğeri su dolu kaba aynı anda bırakılıyor.
Buna göre,
I. K bilyesi daha önce kabın tabanına ulaşır.
II. L bilyesine su direnci etki eder.
III. K ve L bilyeleri, aynı sürede kapların tabanlarına
ulaşır.
verilenlerden hangileri doğrudur?
Yukarıda verilen durumlardan hangilerinde sür
tünme kuvvetinden yararlanırız?
A) 1 - 2
B) 2 - 3 - 4
C) 1 - 3 - 4
D) 1 - 2 - 3 -4
A) Yalnız I
B) I ve I
C) Yalnız II
D) II ve
I
6.
II
III
Sürtünme kuvvetinin etkisini azaltmak için bazı ci
simler sürtünmeden en az etkilenecek şekilde ta
sarlanır.
I. Uçakların burun kısımlarının sivri yapılması
II. Gemilerin ön kısımlarının “V” şeklinde yapılma
sı
III. Paraşütlerin geniş yüzeyli yapılması
Özdeş üç tane kağıttan biri buruşturulmadan, di
ğeri az buruşturulmuş, bir diğeri de çok buruştu
rulmuş olarak aynı yükseklikten serbest bırakılıyor.
Y ukarıdakilerden hangileri bu durum a örnek
verilebilir?
Buna göre kağıtların yere ulaşma süreleri ara
sındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yalnız I
B) I ve II
A) I > II > III
B) I = II = III
C) Yalnız III
D) II ve III
C) III > II > I
D) II > III > I
I 5. Sınıf
Maddenin Hâl Değişimi
2. BÖLÜM
Maddenin Ayırt Edici
Özellikleri
3. BÖLÜM
Isı ve Sıcaklık
4. BÖLÜM
Isı Maddeleri Etkiler
MADDENİN DEĞİŞİMİ
M ad de le r d o ğ a d a farklı fiziksel hâllerde bulunurlar. Bu hâller arasında ısı
etkisiyle geçişler olur. Bu ünitemizde m addenin fiziksel hâlleri arasındaki
geçişleri, hâl değişimleri sırasında gerçekleşen olayları ve ısı enerjisinin
hâl değişimi etkisi dışında g e n l e ş m e ve büzülme etkilerini öğreneceğiz.
Bölüm
OKYAMJS ÖZLEMİ
Yükselen su buharı atmosferdeki so
ğuk hava tabakasıyla karşılaşınca kü
çük su damlacıklarına dönüşür. Su
k damlacıkları ve su buharı gökyüzün
de gördüğümüz bulutları oluşturur.
Benim adım su, oluşurum hidrojen ve oksijenden
Güneşi çok severim , yükseklere çıkarır beni
Yolculuğum haşlar topraktan, denizden
Hediye ısıyı alınca yükselirim havada
A rkadaşlarım la buluşup, oluştururum hulutu
H avalar soğursa dönüşürüm yağm ura
K arşılaşırsam şubat soğuğu ile
Yakınlaşırız birbirim ize, oluştururuz kar tanelerini
Lapa lapa düşerim gönlünüze, yüreğinize
Güneşi görünce eririm , akarını şırıl şırıl
Ulaşırını pınarlara, nehirlere, denizlere
Ulaşmak isterim okyanus ötesine ...
Haşan H. ÇOBAN
Kitap için yazılm ıştır.
Yukarıdaki şiirde suyun serüvenleri anlatılmıştır. Su sü
rekli hareket halindedir. Hareketleri sırasında farklı hâl
lere de dönüşebilir. Aşağıda suyun alabileceği hâller
anlatılmıştır.
I. SUYUN HÂLLERİ
A. Suyun Doğadaki Farklı Hâlleri
Deniz, göl, dere ve ırmak gibi yeryüzü su kaynakların
da su, sıvı hâlde bulunur. Bu sular güneş enerjisinin
etkisiyle su buharı hâline geçer ve atmosfer (hava kü
re) içinde yukarı doğru yükselir.
Bulutların olduğu bölgedeki havanın durumu oluşaca
yağışın şeklini belirler.
1. Yağmur
Bulutların içinde bulundu
ğu hava soğumaya başladı
ğında küçük su damlacıkla
rının binlercesi birbiri ile çar
pışarak daha büyük su
damlalarını oluşturur. Bu su
damlaları o kadar ağırlaşır
ki artık havada asılı duramaz
hâle gelir. Sonuçta yağmur
olarak yeryüzüne düşerler.
Yağmur
2. Kar
Bulutlar çok soğuk bir ha
va katmanıyla karşılaşırsa
küçük su tanecikleri birleşerek su damlası oluşturama
dan donar ve küçük buz kris
tallerine dönüşür. Bu küçük
buz kristalleri diğer kristal
ler ile birleşerek gittikçe bü
yür ve artık havada asılı ka
lamaz hâle gelerek yeryüzüne
kar şeklinde düşerler.
1. Bölüm: Maddenin Hâl Değişim
Yeryüzünün yaklaşık % 71’ini oluşturan su, canlıların
yapısında da yer alır.
2 . Dolu
Bulutlar aniden çok soğuk bir hava katmanı ile karşı
laştığında ise küçük su damlacıkları donar.
$u buz tanecik
leri rüzgârın etki
siyle bulut içeri
sinde rastgele
hareket ederek
bü- yürler ve da
ha büyük buz ta
neciklerini ölüş
tü rular.
Kara ve denizlerdeki su sürekli buharlaşır. Daha son
ra yağışlarla yeryüzüne geri döner. Böylece buharla
şarak yeryüzünden ayrılan su, yağışlarla yere düşen
su ile dengelenir. Yani doğada bir su dengesi vardır.
İnsanların zararlı etkileri olmazsa bu denge korunur.
Sıcakların mevsimlere göre değişmesi yeryüzü suları
nın buharlaşmasını ve yağışları etkiler. Havaların sıcak
olduğu yaz mevsiminde buharlaşma kış mevsimine gö
re daha fazla olur. Bunun sonucu olarak yeryüzü sula
rının miktarı azalır. Havaların soğumasıyla birlikte ya
ğışlarda artış olur. İlkbahar aylarında kışın yağan karlar
erir ve yağmurun yağmasıyla akarsulardaki su miktarı
artar. Bu sular akarak göl ve denizlere ulaşır. Böylece
yeryüzündeki su miktarı korunmuş olur.
..
D olu
Havada asılı kalamayacak kadar büyüyen buz tane
cikleri dolu olarak yeryüzüne iner.
¿. Sis
Bazen yeryüzüne yakın
yerlerdeki hava katma
nında bulunan su buha
rı küçük su damlacıkla
rına dönüşür. Bu su
damlacıkları çok küçük
olduğu için hava asılı kave sis adı verilen olay
jerçekleşir.
Yukarıda anlatıldığı gibi suyun bir hâl
den başka bir hâle geçerek yeryüzü ile
hava küre arasında devamlı bir şekil
de dolanımına su döngüsü adı verilir.
Doğadaki su döngüsünün devamlı gerçekleşmesi için
sürekli buharlaşma olmalıdır. Yeryüzünden tonlarca su
yu buharlaştırmak için çok büyük bir enerjiye ihtiyaç
vardır. Bu enerji Güneş tarafından sağlanmaktadır. Dünya’nın var oluşundan günümüze kadar Güneş, yeryü
zü sularını buharlaştırarak su döngüsünün sürekli ol
masını sağlamıştır.
Suyun Serüveni
Su, dünyamızda farklı yerlerde farklı şekillerde buluna
bilir. Doğal su kaynakları olan akarsular, göller, denizler
ve yer altı sularında sıvı hâlde, dünyamızın kutuplarında
ise dev buz kütleleri (buzul) (katı) hâlinde ve atmosf;
de (hava kürede) ise su buharı (gaz) hâlinde bulu
Bulut
Buharlaşma
¿Su döngüsü
Yüzey akı
Okyanuslardaki
ve göllerdeki su
Yer altı akışı
Suyun Serüveni
3 Ünite: Maddenin Değişimi
II. HÂL DEĞİŞİMİ
1. Erime İçin Isı Gerekli mi?
Maddeler katı, sıvı ve
Bir miktar tereyağını tava
ya koyduktan sonra ne
kadar beklersek bekleye
lim yağ eriyip sıvılaşmaz.
Fakat tavayı ocakta ısıttı
ğımızda tereyağı erime
ye başlar. O hâlde tere
gaz hâlde bulunabilir.
Örneğin suyun katı, sıvı
ve gaz hâli sırasıyla buz,
su ve buhardır. Buz su
ya, suda buhara dönü
şebilir.
yağının erimesi İçin ısı
gereklidir.
«V?
Tavada eriyen yağ
Bir bardağın içine bir kalıp buz koyalım. Daha sonra
içinde su bulunan bir kaba bardağı batırıp bir süre bek
leyelim. Bardaktaki buzun erimeye ve kaptaki suyun
soğumaya başladığını gözlemleriz. Yeteri kadar bek
letildiğinde buzun tamamı erir. Kaptaki su da oldukça
soğuk hâle gelir. Bu olayda buz, suyun ısısını almış ve
sıvı hâle geçmiştir.
Maddeler bulunduğu hâlden başka bir
hâle geçebilir. Buna hâl değişimi denir.
Hâl değişimine karların eriyip suya dönüşmesi, tere
yağının tavada erimesi, dondurmanın güneşte erime
si, kolonyanın buharlaşması örnek olarak verilebilir.
Maddelerin hal değişimi ısı alışverişi ile olur.
-o
N
.
A. Erime ve Donma
Eriyen buzdağı
Maddeler bir fiziksel hâlden başka bir fiziksel hâle ge
çebilir. Bir maddenin katı hâlden sıvı hâle geçmesine
erime adı verilir. Örneğin bir buz kalıbını masanın üze
rindeki tabağa koyduğumuzda zamanla erir ve sıvılaşır.
Çocuklar aman unutmayın!
Katı bir madde erirken ortamdan ısı i
alır. Yani katilar ısı alarak erir. Madde- I
ler hâl değişimine uğradıklarında da
ima bulundukları ortamla ısı alışveriI ş i yaparlar.
-------------------------------------------------* *
2. Sıvılar Katılaşır mı?
Maddeler gerekli ısı alışverişini yaprak katı, sıvı veya
gaz hâline dönüşebilir. Dolayısıyla sıvı maddeler katı
laşabilir.
Bir maddenin sıvı hâlden katı hâle geçmesine donmB
adı verilir. Örneğin, buz dolabınının dondurucusuna
bir miktar su koyduğumuzda su zamanla donarak ka
tılaşır ve buz oluşur.
Benzer şekilde kışın soğuk havalarda yollardaki su bi
rikintileri ve yağan yağmur suyu da donar.
/. Bölüm: Matinenin Hâl Degişiım
Suyun her yerinde oluşan su buharı, kabarcıklar mey
dana getirir. Bu durumda sudaki buharlaşma en hızlı
gerçekleşir ve tencerede yoğun bir su buharı oluşumu
gözlenir. Bu noktadan sonra tencere ısıtılmaya devam
edilirse suyun sıcaklığında artış olmaz.
Verilen ısı sadece suyun buharlaşması için harcanır.
Su tükenene kadar sıcaklığı daima 100 °C ta sabit kalır.
'
D onm uş su
Bir mum parçasını cez
vede eritip bir bardak su
Kaynayan su
yun içine atalım. Mum
suda donmaya başlar ve
Su buharı
Suda olduğu gibi bir sıvının her yerinden kabarcıklar
katılaşır. Bu arada bar
oluşturarak hızlı bir şekilde buharlaşmasına kayna
daktaki suyun sıcaklığı
artar. Mum sıvı hâlden
ı-5i
O
-o
katı hâle geçerken ısı
vermiştir. Bardaktaki su
ma adı verilir.
Değerli öğrenciler!
da bu ısıyı alarak sıcak
Sonuç olarak kaynama bir hâl değişim
olayıdır. Bir maddenin sabit sıcaklıkta
lığını artırmıştır.
sıvı hâlinden gaz hâline geçmesi bir
kaynama olayıdır.
Çocuklar aman unutmayın!
A
Sıvı bir madde katılaşırken ortama ısı
verir. Yani sıvılar ısı vererek donar. Bu
ısı ortam tarafından alınır.
"
" ,LW
I"
"1
1. Buharlaşma ve Isı
Bayramlarda yakınlarımı
B. Buharlaşma, Yoğuşma ve Kaynama
zı ziyarete gittiğimizde bi
Makarna pişirmek için tenceredeki suyu ısıttığımızı dü
ze kolonya tutarlar. Elimi
şünelim. Başlangıçta suyun yüzeyinde çıplak gözle su
ze dökülen kolonya buhar
buharı göremeyiz. Ancak bildiğiniz gibi her sıcaklıkta
buharlaşma olur.
laşmaya başlar ve odanın
havasına karışır. Biz de ko
Suyun sıcaklığı arttıkça bir miktar su buharını görmeye
başlarız. Suyun sıcaklığı iyice yükseldiği zaman su buharını daha yoğun bir şekilde gözlemleriz. Yani su ısın
lonyanın kokusunu duya
rız. Bu arada elimizde bir
dıkça buharlaşması artar. Suyun sıcaklığı 100 °C’a ulaş
serinlik hissederiz. Çünkü kolonya buharlaşırken eli
tığında ise kabarcıklar çıkartarak fokurdamaya başlar.
mizden bir miktar ısı alır.
3. Ünite: Maddenin Değişimi
Yağmur ile ıslanan sokaklar ve caddeler yağmur ke
sildikten bir süre sonra hava bulutlu ve kapalı olsa da
kurur.
Yazın kesilmiş bir karpuzu bir süre güneşte beklettiği
mizde karpuz serinler. Buharlaşma sıvıların yüzeyinde
gerçekleştiği için karpuzun yüzeyindeki su buharlaşır.
— -
Buharlaşan su karpuzdan bir miktar ısı alır. Isı kaybe
Buzdolabına ağzı açık bir şekilde konan bir yemekt
den karpuz ise soğur.
ki suyun zamanla buharlaştığını ve yemeğin kurudu
Kolonya ve karpuz örneğinde olduğu gibi sıvılar bu
ğunu görürüz.
harlaşırken dışarıdan ısı alır.
Hâl değişimindeki ısı alışverişinden yararlanılarak buz
dolabı ve klima gibi soğutucular üretilmiştir. Buz do
labının iç duvarlarına gönderilen sıvı burada gaz hâ
line geçerken buzdolabının içindeki ısıyı alır. Bu olay
bir düzenek yardımıyla sürekli tekrarlanır ve dolap is
tenilen soğukluğa ulaştırılır.
Evet çocuklar unutmamanız gereken
bir şey daha!
Yukarıdaki örneklerden görüldüğü gibi
su her sıcaklıkta buharlaşır. Su gibi di
ğer sıvılar da her sıcaklıkta buharlaşır.
^1
5 ^ 1
,
~
3. Isı Miktarı Buharlaşmayı Etkiler mi?
Mutfakta açıkta bırakılan bir
ekmek bir kaç gün içinde
kurur. Bu ekmeği fırında ısıt
tığımızda ise kısa bir süre
de kurur ve gevrek bir ek
mek elde ederiz.
Denizler ve göllerdeki suyun
buharlaşması yazın fazla kı
Kurum uş ekm ek
şın ise daha az olur.
2. Soğukta Buharlaşma Olur mu?
Yanlışlıkla ıslanan gömleğimizi güneşe koyduğumuz
Kışın soğuk sınıfta sınıf tahtasını ıslak bir bezle veya
süngerle temizlediğimizde ıslanan tahtanın kısa bir sü
re sonra kuruduğunu gözlemleriz.
da daha çabuk kurur.
Sonuç olarak su sıcak ortamlarda daha çabuk (hız
buharlaşır. Buna göre, ısı miktarı arttıkça buharlaşma
Kışın annemizin ipe astığı ıslak çamaşırlar güneş gö
nın da hızlandığı söylenebilir. Diğer sıvıların buharlaş
remese de zamanla kurur.
ması da sıcaklık arttıkça hızlanır.
5.S,n,f
/. Bölüm: Madnenirı Hâl Değişim
.
4 Yoğuşmavelsı
5. Kaynama ve Buharlaşma Farklı mı?
Bir bardağa soğuk su koy
Kaynama, buharlaşma olayının durumunu bildiren bir
duğumuzda bir süre son
kavramdır. Kaynama buharlaşmanın en hızlı olduğu
ra bardağın dış yüzeyinde
durumu belirtir. Kaynama ve buharlaşma arasındaki
$u damlacıkları oluşmaya
farklar aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.
Ipaşlar. Bu olay havadaki
su buharının bardak yüze
Buharlaşma
yinde soğuması ve sıvı hâ3 geçmesiyle oluşur.
Buğulanm ış bardak
Sabahın erken saatlerinde
otomobillerin üzerinde kü
çük su damlacıkları gözle
nir. Bu damlacıkları havada
Kaynama
Sıvı kaynamaya başladı
ğında her tarafında bu
Buharlaşma normal ola harlaşma olur. Sıvı içinde
rak sıvı yüzeyinde ger oluşan buhar kabarcıklar
çekleşir.
oluşturur ve sıvı yüzeyine
çıkıp patlayarak fokurda
ma sesi meydana getirir.
ki su buharının otomobilin
Soğuk metal kaportası yü
zeyinde ve camları üzerin
de sıvılaşmasıyla meydana
Ç iğ düşm üş g ü l
gelir.
Su buharının sıvılaşması gibi gaz hâ
lindeki bir maddenin sıvı hâle geçmesi
yoğuşma olarak adlandırılır.
Yoğuşma gerçekleşirken madde ısı kaybeder. Madde
Kaynayan bir sıvının sı
caklığında değişme ol
Buharlaşan bir sıvının sı maz. Verilen ısı sadece
caklığında değişme ola sıvıyı gaz hâline getirmek
bilir.
için kullanılır. Sıvı tüke
nene kadar sıcaklığı sa
bit kalır.
Kaynama ise sıvı belirli sı
Buharlaşma her sıcaklık
caklığa ulaştığında ger
ta gerçekleşir.
çekleşir.
kaybettiği ısıyı çevresindekilere verir. Örneğin, kar yağ
dığında hava ısınır. Çünkü bulutlardaki su buharı yağuşarak su damlacıklarını oluştururken ısı kaybeder.
Bu ısıyı hava alır ve ısınır.
Cam
kapak
Yoğuşmanın olması için gazın ısı kaybedeceği soğuk
bir ortamla karşılaşması gereklidir.
Karşılaştığı ortam ne kadar soğuksa yoğuşma da o ka
dar hızlı gerçekleşir.
Yukarıdaki deney düzeneğinde ısıtılan su buharlaşır. Kabın üzerin
d e k i buz d o lu cam kapağa ça rpan su buharları yoğuşarak tekrar
sıvı hâle geçer.
İ Ünite: Maddenin Değişimi
■o
C. Süblimleşme ve Kırağılaşma
Katı maddelerin ısıtılınca, ara bir hâl olan sıvı hâle geç
meden doğrudan gaz hâle geçmesine süblim leşm e
denir. Maddeler süblimleşirken ısı alır.
Yünlü yatakların arasına konulan kokulu madde olan
naftalin süblimleşen maddelere örnek verilebilir.
Kar ve buz erime noktasının altında çok yavaşça süblim
leşebilir. Bu durum ıslak çamaşırların dondurucu sıcak
lıkta asılıp sonradan kuru olarak alınmasını sağlayabilir.
Dondurma üzerine konulan kuru buz adını verdiğimiz
karbondioksit de süblimleşen maddelerdendir.
Yukarıdaki fotoğrafta bitki yaprağı üzerinde oluşan çiy
görülmektedir. Çiy, özellikle gündüzlerin sıcak, gecele
rin soğuk veya serin olduğu bölgelerde ya da mevsim
lerde soğuk cisimler üzerinde gördüğümüz su dam
lalarıdır.
Meydana gelişi bakımından çiye benzeyen başka bir
oluşum da kırağıdır. Çiyden farkı aşırı soğuyan su bu
harının soğuk yüzeylerde buz kristalleri hâline dönüş
mesidir.
Maddeler arasındaki dönüşümleri aşağıdaki gibi özet
leyebiliriz.
Süblimleşme
Yukarıdaki fotoğrafta bitki yaprağı üzerinde oluşan kı
rağı görülmektedir. Kırağının gerçekleşmesi için sıcak
lığın 0 °C un altına düşmesi gerekir.
D. Güneş Isıtır ve Işıtır
Güneş bizim temel ısı ve ışık kaynağımızdır.
Güneş enerjisi ışınlarla yeryüzüne taşınır. Yeryüzüne
ulaşan ışınlar ısı enerjisine dönüşerek maddeleri ve
yeryüzünü ısıtır, ayrıca yukarıda anlatılan dönüşümler
güneş enerjisi ile sağlanır.
Kırağılaşma ve Çiy
Havadaki su buharının soğumuş cisimlerle karşılaş
tığında yoğuşarak oluşturduğu su damlaları çiy ola
rak adlandırılır.
İnsanlar ve hayvanlar yaşayabilmek için gerekli olan
enerjiyi bitkilerden alır. Bitkiler ise güneş ışınları saye
sinde büyümekte ve besin üretmektedir. Bu da insan
ların ve hayvanların enerjilerini dolaylı olarak güneş
ışınlarından aldığını gösterir.
Isınma ve değişik amaçlar için kullandığımız kömür
ve petrol gibi yakıtlar da bitkilerden meydana gelmiş
tir. Dolayısıyla bunların oluşumunda da güneş enerji
si etkili olmuştur.
7 . Bölüm: Matinenin Hâl Değişil 1/
Ölçm e v e D eğerlendirm e
E tk in lik
a. Buharlaşm a
b. Yoğuşma
c. Yağış
d. Kar
e. Sis
f. Bulut
g. Yağmur
h. Süblim leşm e
i. Kırağı
j ■Qy
Aşağıdaki boşluklara cevabı yukarıdaki kavramlar olan sorular yazınız.
Örnek: a. Suyun ısı alarak buhar hâline geçmesine ne ad verilir? (Buharlaşma)
i E tk in lik
Aşağıda verilen kelimelerden uygun olanları kullanarak, cümlelerde yer alan boşlukları tamamlayınız.
çıy
<v
?
erime
1. Havadaki su buharının soğumuş cisimlerle karşılaştığında yoğuşarak oluşturduğu su damlalarına.............. de
nir.
2. Gaz hâldeki bir maddenin sıvı hâle geçmesine .......................... denir.
3. Su buharının yüksek hava tabakalarında yoğuşmasıyla ........................... oluşur.
4. Katı hâldeki bir maddenin sıvı hâle geçmesine....................denir.
5. Havada her zaman belli oranda ........................... bulunur.
Ünite: Maddenin Değişimi
Fen Bilimleri
m%m
E tk in lik
Bunları Düşündünüz mü?
Aydınlanma için aylık ne kadar
harcamanız oluyor? Gündüzler olmasaydı
harcama miktarı nasıl değişirdi?
"
Kış aylarında evinizi ısıtmak için bir günde
ne kadar yakıt harcıyorsunuz?
Peki ya bir yılda? Eğer eviniz Dünya
kadar büyük olsaydı, ısınabilmek için ne
kadar yakıt gerekirdi?
Güneş’in yaymakta olduğu enerjinin
ancak 2 milyarda biri Dünya’ya
ulaşmaktadır. Bu miktar Dünya için ™
gerekli ve yeterli bir miktardır. Güneş
yüzeyindeki sıcaklık yaklaşık 6 0 0 0 °C’tur.
Merkezindeki sıcaklık ise yaklaşık
15 milyon dereceyi bulur.
Biliyor musunuz?
Yukarıdan aşağıya doğru bırakılan bir
cisim, yer çekimi etkisiyle hızla düşmesine
rağmen, yağmur damlalarının sabit
hızla düştüğünü, Milyonlarca yağmur
damlası aynı anda yere doğru inerken,
rüzgârların da etkisine rağmen
birbirlerine değmeden indiğini...
Bunları Düşündünüz mü?
Bir bilim adamının kar kristallerinin
binlercesinin fotoğrafını çektiğini ve
birbirinin aynı olanını bulamadığını..
□
v i*
’' V <
V
Doğru - Yanlış
J
Aşağıda verilen cümlelerin başına doğru ise (D) yanlış ise (Y) yazınız.
> 1. Bulutlar, havada bulunan su buharının yoğuşmasıyla oluşur.
> 2. Yerden yükseklere doğru çıkıldıkça sıcaklık artar.
> 3. Suyun atmosfer ve yeryüzü arasındaki dolanımına su döngüsü denir.
> 4. Yeryüzünde buharlaşan su, yağışlardan daima fazladır.
> 5 . Bir maddenin gaz hâlden sıvı hâle geçmesine buharlaşma denir.
> 6. Su buharının soğuk hava katmanlarında donarak kristalleşmesiyle kar oluşur.
> 7. Güneş yeryüzündeki enerjinin kaynağıdır.
> 8. Okyanus, deniz, göl ve nehirlerdeki su, Güneş’in etkisiyle buharlaşır.
> 9. Yağmurdan sonra biriken sular bir süre sonra buharlaşır.
> 10. Güneş hem ısıtır, hem de aydınlatır.
5. Sınıf
7. Bölüm: Maddenin Hâl Değişil li
I.
5.
Isınan suyun buharlaşmasıyla atmosfere yükse
len su buharı soğuk hava tabakalarıyla karşılaştı
ğında yoğuşarak yeryüzüne iner.
Yukarıdaki sözleri söyleyen öğrencinin gözledi
ği olay aşağıdakilerden hangisinde doğru ola
rak verilmiştir?
Bu olaya ne ad verilir?
A) Kaynama
B) Yağmur
C) Genleşme
D) Şimşek
Bir kış günü sabah uyandığımda, pencereden dı
şarı baktığımda bir de ne göreyim! Her taraf bem
beyaz.
A) Kar yağmış
B) Yağmur yağmış
C) Ağaçlar çiçek açmış
D) Etrafı sis kaplamış
2.
I. Sis bir hava olayıdır.
II. Mevsimlere bağlı olan sıcaklık değişimleri yer
yüzü sularının buharlaşmasını ve yağışlarla ge
ri dönüşünü etkiler.
6.
I. Kar
II. Yağmur
Yukarıda verilen bilgiler için aşağıdakilerden
III. Sis
Yukarıda verilenlerden hangileri, yağış türüdür?
A) Yalnız I doğru
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) II ve III
7. Aşağıdaki öğrencilerden hangisi vanlış bir bil|
3.
gi vermektedir?
A) Ekrem: Su buharı soğuyunca yoğuşur.
Yağmur ve kar olarak yere düşen su damlala
rı hangi olay sonucunda tekrar gökyüzüne çı
kar?
B) Enes: Su her sıcaklıkta buharlaşır.
C) Zeynep: Su daima sıvı hâlde bulunur.
D) Ayşe: Buz suyun katı hâlidir.
A) Genleşme
B) Erime
C) Buharlaşma
D) Donma
8.
Aşağıdakilerden hangisi bir buharlaşma olayı
dır?
A) Tereyağın sıvılaşması
4.
Atmosfere yükselen su buharı soğuk hava tabaka
sıyla karşılaşırsa küçük su damlacıklarına dönüşür.
Su buharı ve damlacıklar bulutları oluşturur. Hava
soğumaya devam ederse damlacıklardan binlercesi birleşerek su damlalarını oluşturur. Su dam
laları ağırlaşır ve havada asılı duramaz hâle gelir.
B) Kolonyanın döküldükten sonra uçması
C) Suyun buza dönüşmesi
D) Isınan mumun erimesi
9. Su döngüsü sırasında aşağıdaki olaylardan
Yukarıda, hangi hava olayı anlatılmıştır?
hangisi gerçekleşmez?
A) Sis
B) Kar
A) Donma
B) Buharlaşma
C) Yağmur
D) Dolu
C) Yoğuşma
D) Kaynama
Farklı maddelerden belirli bir kütlede tartabiliriz. Ör
neğin, demir, su, elma, sirke, taş ve pirinç gibi birçok
Bir sıvın kaynadığı sıcaklığa kaynama
noktası adı verilir. Saf bir sıvı kaynar
ken sıcaklığı değişmez.
maddeden 1 kg alabiliriz. Benzer şekilde farklı madde
lerin hacimleri de aynı olabilir. Örneğin, su, sirke, ga
------
zoz ve süt gibi maddelerden 1 t alabiliriz. Buna göre,
—
■
_________
kütle ve hacim maddeler için ortak özelliktir. Yani farklı
Saf sıvı kaynamaya başladıktan sonra verilen ısı sıcak
maddeler aynı kütle ve hacme sahip olabilir.
lığı artırmaz. Bu sıcaklıkta verilen ısı sıvının buharlaş
ması için harcanır. Örneğin, su 100 °C ta kaynar. Su ısı
tılmaya devam edilirse sıcaklıkta bir artma gözlenmez.
Maddeleri Nasıl Ayırt Ederiz?
Maddeleri birbirinden ayırt etmek için her bir maddenin
A. Sıvıların Hepsi Aynı Sıcaklıkta mı Kaynar?
kendine özgü özelliklerini kullanılırız. Örneğin, renk, ko
ku, tat ve sertlik gibi özellikleri ile maddeleri ayırt ederiz.
Saf sıvıların kendilerine özgü kaynama sıcaklıkları var
Maddelerin ölçülebilen kaynama noktası, erime noktası
dır. Bu nedenle kaynama noktası saf sıvıları ayırt etmek
ve yoğunluk gibi ayırt edici özellikleri de vardır. Acaba
bu özellikler maddeleri ayırt etmek için kullanılabilir mi?
için kullanılabilir.
Bazı sıvıların kaynama noktaları aşağıdaki tabloda ve
rilmiştir.
I. KAYNAMA NOKTASI
Bazı Saf Sıvıların Kaynama Noktası
Daha önceden öğrendiği
Sıvı
miz gibi, sıvılar ısı alarak
her sıcaklıkta buharlaşır.
Sıvının sıcaklığı yükseldik
çe buharlaşma hızı da ar
tar. Sıcaklık öyle bir nok
taya ulaşır ki bu sıcaklıkta
sıvının buharlaşması en
hızlı olur. Sıvının her tara
Su 100 °C kaynar
Rengi
Kaynama Noktası
Su
Renksiz
100 °c
Etil alkol
Renksiz
78 °C
Aseton
Renksiz
50,5 °C
Eter
Renksiz
35 °C
Dış görünüşleri renksiz olan saf iki sıvı alalım. Bunları
fında oluşan buhar kabar
ayrı ayrı kaplara koyalım. Ocakta bu sıvıları ısırttığımız
cıklar oluşturmaya başlar. Böylece sıvı fo kurdayarak
kaynar.
da birinin 78 °C’ta diğerinin ise 100 °C’ta kaynadığını
gözlemleyelim. Bu bize sıvıların farklı olduğunu gösterir.
2. Bölüm: Maddenin Ayırt Edici Özellikleri
Yı karıdaki tabloya baktığımızda 78 °C’ta kaynayan sıvırt ın alkol ve 100 °C’ta kaynayan sıvının ise su oluğunıı belirleyebiliriz. Görüldüğü gibi kaynama noktaların£ı bakarak sıvıları ayırt edebildik.
II. ERİME ve DONMA NOKTASI
Katı maddeler ısıtıldığında sıcaklığı zamanla artar. Sı
caklık belirli bir değere ulaştığında katı erimeye baş
lar. Örneğin, derin dondurucudaki bir buz parçasının
sıcaklığı genellikle 0 °C’un altındadır. Bu buz parça
sı dondurucudan çıkarıldığında odanın ısısını alma
ya başlar. Böylece buzun sıcaklığı yükselir. Sıcaklık
0 °C’a ulaştığında buz erimeye başlar.
Saf katiların erimeye başladığı sıcaklı-V
ğa erime noktası adı verilir. Erime olayı I
devam ettiği sürece sıcaklık sabit kalır. I
Kaynayan sıvıların karşılaştırılm ası
B. Tahmin ve Bilim sellik
Alkol ve su sıvılarını deney yapmadan sıvıların aynı mı
yoksa farklı mı olduğunu tahmin etmeye çalışsaydık.
Büyük olasılıkla renklerine bakarak sıvıların aynı oldu
ğu sonucu varacaktık. Dolayısıyla tahminlerle hareket
etmek yanıltabilir.
Doğru ve gerçekçi bilgiye ulaşmak ancak akılcı ve bi
limsel bir yaklaşımla mümkündür. Bilimsellik olaylara
ilgili bilimin esasları çerçevesinde bakmayı ve bilimsel
yöntemleri kullanmayı gerektirir.
Çocuklar saf maddeyi bir hatırlayalım!
Tek bir maddeden oluşan, başka
maddelerle karışmamış maddelere
■saf madde denir. Saf maddeler, basit
yöntemlerle (kaynatma, mıknatıs kul
lanma, süzme, eleme vb.) daha basit
maddelere ayrılamazlar.
Saf sıvıların kaynama sıcaklığı (kaynama noktası) sıvı
nın miktarına bağlı değildir. Kaynama sıcaklığı sadece
sıvının cinsine bağlıdır. Miktarına bağlı değildir. Örne
ğin, bir bardak su ile bir tencere su aynı ortamda ay
nı sıcaklıkta kaynar.
'm
B ir bardak suyun kaynam ası
3 Ünite: Maddenin Değişimi
B ir tencere suyun kaynaması
Eriyen bir saf katının sıcak
lığı değişmez. Yani saf ka
tı erimeye başladıktan son
ra verilen ısı sıcaklığı artır
maz. Bu sıcaklıkta verilen
ısı katının erimesi için har
canır. Örneğin, buz 0 °C ta
erir. Buz ısıtılmaya devam
edilirse buzun sıcaklığın
Eriyen buz
da bir artma gözlenmez.
Buzun tamamı eriyene kadar sıcaklık 0 °C olarak sabit
kalır.
Soğutulan bir sıvının sıcaklığı düşer. Sıvının sıcaklığı
belirli bir değere ulaştığında sıvı hâl değiştirerek katı
laşmaya başlar. Yani donar. Örneğin, su soğutularak
sıcaklığı 0 °C’a düşürüldüğünde donmaya başlaya
rak buz oluşturur.
Saf sıvının donmaya başladığı sıcaklığa
donma noktası adı verilir. Donma olayı
devam ettiği sürece sıcaklık sabit kalır.
a)
^
................. -
.................
-
...................................................
i
Çünkü saf sıvının
donarken dışarı ver
diği ısıyı ortam alır.
Sıvının tamamı katılaşana kadar sıcak
lık sabit kalır. Örne
ğin, su 0°C ta donar.
Su ısı kabetmeye
Suyun donm ası
devam ederse donma
devam eder. Fakat sıcaklıkta bir değişim olmaz. Su
yun tamamı donana kadar sıcaklık 0 °C olarak sabit
kalır.
Mm.
Maddelerin farklı erime ve donma noktaları vardır. B
Çocuklar dikkat...!
zıları çok düşük sıcaklıkta erir. Bazıları ise çok yüksek sı
Maddenin miktarı ne olursa olsun eri
me ve donma noktası (sıcaklığı) dai
ma aynı ortamda sabittir.
caklıkta erir. Bu nedenle maddelerin kullanım alanl
Örneğin, 1 g suyun da 1 ton suyun
da erime ve donma noktaları aynıdır.
maddeler kullanılır. Ampullerde 2000 - 2500 °C’ta e
-------------------------------------------s
fırınlarda ısıya dayanıklı kilden yapılmış tuğlalar kull
Erime ve Donma Noktası Aynı mıdır?
erime noktalarına göre farklılık gösterir. Örneğin, yük
sek sıcaklık gerektiren durumlarda erime noktası yüks
meyecek metaller kullanılır. Yüksek sıcaklıkta çalışa
nılır. Yemeklerimizi ocak alevinde erimeyecek madd
lerden yapılmış kaplarda pişiririz.
Buz 0 °C’ta erir ve su yine 0 °C’ta donar. Bu örnekte ol
duğu gibi bütün saf maddelerin erime donma sıcaklıları aynıdır. Yani saf bir madde hangi sıcaklıkta eriyor
sa o sıcaklıkta donar veya tersi durum da geçerlidir.
Bazı maddelerin erime ve donma noktaları aşağıdaki
tabloda verilmiştir.
Bazı Saf Maddelerin Erime ve Donma Noktaları
Saf Madde
jm
Erime ve Donma Noktaları
Etil alkol
- 117 °C
Eter
- 116 °C
Aseton
- 9 5 °C
Cıva
- 3 9 °C
m
1 B. 1 jt.
j
A
Ç ikolatanın erim e sıcaklığı sudan farklıdır.
o°c
Su
Kurşun
327 °C
Bakır
1084°C
Demir
1535°C
Ö rnek
I. Farklı sıvıların kaynamaya başladıkları sıcaklık fark
lıdır.
II. Arı suyun kaynama süresince sıcaklığı sabit kalır.
Yukarıda verilen bilgiler için aşağıdakilerden han
gisi söylenebilir?
Saf maddelerin erime ve donma noktaları kendilerine
A) Yalnız I doğru
özgüdür. Yani maddeler farklı erime ve donma nokta
sına sahiptir. Bu nedenle erime ve donma noktası saf
maddeleri ayırt etmek için kullanılabilir.
Çözüm..
Kaynama sıcaklığı maddelerin ayırt edici özelliklerin
den biridir. Bu sebeple farklı sıvıların kaynamaya baş
ladıkları sıcaklık birbirinden farklı ve kendine özgüdür.
I. maddede verilen bilgi doğrudur.
Kaynama süresince hâl değişimi gerçekleşir. Bu sıra
da sıvı gaza dönüşür ve saf sıvılarda kaynama süresi
ne sıcaklık sabit kalır. Dolayısıyla arı su kaynarken sı
caklık sabit kalır.
II. maddede verilen bilgi de doğrudur.
Suyun donm ası
BU
Cevap C
2. Bölüm: Maddenin Ayırt Edici Özellikler
O
( E tk in lik
□
Doğru - Yanlış
Aşağıda verilen cümlelerin başına doğru ise (D),
yanlış ise (Y) yazınız.
II. kap
> 1. Katı maddelerin ısı alarak sıvı hâle geçme
sine erime denir.
> 2. Katiların eridiği sıcaklığa erime sıcaklığı de
nir.
Isıtıcı
> 3. Sıvı maddelerin ısı vererek katı hâle geçme
sine donma denir.
> 4. Sıvıların donduğu sıcaklığa donma sıcaklığı
denir.
> 5. Her maddenin kendine özgü bir erime donma sıcaklığı yoktur.
> 6. Erime ve donma sıcaklığı maddelerin ayırt
edici özelliklerindendir.
Isıtıcı
Isıtıcı
Şekildeki kaplarda aynı miktarlarda dört farklı sıvı bu-
> 7. Maddeler eridikleri sıcaklıklarda donmaz.
unmaktadır. Sıvılar özdeş ısıtıcılarla ısıtıldıklarında:
> 8 . Su 0 °C ta donar, buz 0 °C ta erir.
I. kaptaki sıvının 2 dakikada
II. kaptaki sıvının 8 dakikada
III. kaptaki sıvının 4 dakikada
E tkin lik
V. kaptaki sıvının 5 dakikada
r
kaynadığı görülüyor.
Buna göre, hangi kaptaki sıvının kaynama sıcaklı
ğı en düşüktür?
A) I
B) II
Aşağıda verilen cümleleri kutudaki kelimeler
den uygun olanlarıyla tamamlayınız.
1. Katı maddelerin ısı alarak sıvı hâle geçmesine
denir.
C) III
D) IV
Çözüm..
Kaplarda aynı miktarlarda farklı sıvılar bulunmaktadır.
2. Katiların eridiği sıcaklığa............................. de
nir.
3. Sıvı maddelerin ısı vererek katı hâle geçmesine
denir.
Sıvılar özdeş ısıtıcılarla ısıtıldığından, en önce kayna
4. Sıvıların donduğu sıcaklığa..........................de
nir.
yan sıvının kaynama sıcaklığı en düşüktür.
I. kaptaki sıvı iki dakikada kaynamıştır ve en önce kay
nayan sıvı budur. Bu durumda kaynama sıcaklığı en
5. Erime
ve
donma sıcaklığı
özelliklerindendir.
maddelerin
düşük olan sıvı I. kaptaki sıvıdır.
erime sıcaklığı
Cevap A
ayırt edici
^ Ü H iJ ıta k lığ ,
[3. Ünite: Maddenin Değişimi
J
Test
1.
II. kap
Isıtıcı
Yanda tabloda bazı
maddelerin erime ve
donma sıcaklıkları ve
rilmiştir.
Buna göre,-10°C ’ta
hangisi sıvı hâlde
bulunur?
Isıtıcı
A) Cıva
B) Demir
Madde
Erime ve donma
sıcaklığı (°C)
Su
0
Cıva
-3 9
Bakır
1084
Demir
1535
C) Bakır
D) Su
III. kap r
4.
Isıtıcı
Isıtıcı
I. Erimeye başlayan bir katiya daha fazla ısı ve
rilirse erime hızlanır.
II. Erime ve donma noktaları maddeler için ayırt
edici özelliktir.
Şekildeki kaplarda aynı miktarlarda dört farklı sı
vı bulunmaktadır.
Yukarıda verilen bilgiler için aşağıdakilerden
Sıvılar özdeş ısıtıcılarla ısıtıldıklarında:
I. kaptaki sıvının 7 dakikada
II. kaptaki sıvının 5 dakikada
A) Yalnız I doğru
III. kaptaki sıvının 3 dakikada
IV. kaptaki sıvının 12 dakikada
Buna göre, hangi kaptaki sıvının kaynama sı
caklığı en yüksektir?
A) I
B) II
C) III
D) IV
5.
Bir sınıftaki öğrencilerin sorularına öğretmen “Evet”
ya da “Hayır” şeklinde cevap vererek yazılıya ça
lıştırmaktadır.
Öğrencilerin aşağıdaki sorularından hangisine
öğretmenin cevabı “ Evet” şeklinde olur?
2.
Yandaki çiçeğin yaprak
larına maddenin bazı
özellikleri yazılmıştır.
¡Sıvılar, her sıcaklıkta
buharlaşır mı?
Buna göre, hangi
yapraklar boyanırsa
maddenin ayırt edi
ci olmavan özellikle
ri boyanmış olur?
A) 4 ve 5
B) 3 ve 4
C) 1 ,2 ve 3
D) 1, 2 ve 5
5. Sınıf
Kaynama noktası bir
| maddenin katı hâlden
gaz hâle geçme
sıcaklığı mıdır?
Bir maddenin katı hâlden
sıvı hale geçmesi için
maddeye ısı verilmesi
gerekir mi?
Kütle, maddenin ayırt
edici özelliği midir?
2. Bölüm: Maddenin Ayırt Edici Özellikleri
Isı ve Sıcaklık
ISI ve SICAKLIK FARKLIDIR
A. Sıcak Madde Soğuk Maddeyi Isıtır
Sıcak bir bardak çay içine çay kaşığı bıraktığımızda bir
süre sonra çay kaşığının sıcaklığı artar. Buna göre sı
cak maddeler kendinden daha soğuk maddelere te
mas ettiklerinde onları ısıtır.
Yarım bardak soğuk su üzerine yarım bardak sıcak su
eklediğimizde Ne soğuk ne de sıcak (ılık) bir su elde
ederiz. Bu olayda sıcak su, ısısının bir bölümünü soğuk
suya vererek soğur. Soğuk su ise sıcak sudan ısı alarak
ısınır. O hâlde sıcaklıkları farklı maddeler birbirlerine te
mas ettiklerinde ısı alışverişi yapar. Sıcak olan madde
ısı verirken soğuk olan madde ısı alır. Bu olay her ikis nin de sıcaklıkları aynı oluncaya kadar devam eder.
Bizim soğuk hissettiğimiz maddeler de
kendinden daha soğuk maddelere ısı
verir. Örneğin, kışın soğuk mutfakta
ki soğuk bir bardak içine bıraktığımız
bir buz parçası zamanla bardaktan ve
çevreden ısı alarak erir.
Yani sıcaktan, soğuğa doğru ısı a kar*
"-------------------- ---------------------------
B. Maddelerin Sıcaklığı Nasıl Artar?
Oyun kutusunda bulunan ve sıcaklıkları eşit olan aynı iki
bilyenin birini sağ avucumuzda 10 saniye sıkıca tutalım.
İkinci bilyeyi ise yine aynı avucumuzla 2 dakika sıkıca
tutalım. İkinci bilyenin birinci bilyeden daha sıcak ol
duğunu gözlemleriz. Çünkü ikinci bilyeyi elimizde da
ha uzun süreyle ısıttık.
Benzer şekilde aynı kaplardaki eşit sıcaklık ve miktarda
ki su özdeş ısıtıcılarda farklı sürelerde ısıtıldığında da
ha uzun süre ısıtılan suyun sıcaklığı daha yüksek olur.
Isıtılan suyun sıcaklığı artar.
Sonuç olarak maddelerin sıcaklıkla
rındaki artış aldıkları ısı miktarına gödeğişir.
Örneğin sıcak kaşığı elimizle tuttuğumuzda kaşıktan
elimize ısı enerjisi akar ve elimiz ısınır. Elimizle soğu
bir bardağı tuttuğumuzda ise ısı enerjisi elimizden bar
dağa doğru akar.
Isı alan bir maddenin ya sıcaklığı artar
yada sabit sıcaklıkta hâl değiştirir. Ya
ni madde hâl değiştirme sıcaklığında
değilse aldığı ısı sıcaklığını artırır. Eğer
madde erime ya da kaynama sıcaklı
ğında ise maddenin aldığı ısı sıcaklığı
değiştirmez, maddenin hâlini değiştirir.
Madde ne kadar çok ısıtılırsa yani ne kadar çok ısı alır
sa sıcakığı o kadar artar. Diğer bir deyişle bir madde
nin aynı sıcaklıktaki eşit miktarlarından hangisi özdeş
ısıtıcılarla daha fazla ısıtılırsa o maddenin sıcaklığı da
ha yüksek olur.
C. Madde M iktarı Sıcaklığı Etkiler mi?
Aynı sıcaklıkta ama farklı miktarda su içeren kapları öz
deş ısıtıcılarla aynı süre ısıtalım. Isıtmayı durdurduktan
sonra suların sıcaklıklarını bir termometre yardımıyla
ölçtüğümüzde miktarı az olan suyun sıcaklığının da
ha yüksek olduğunu gözlemleriz.
Sıcaklık ise enerji çeşidi değildir. Sıcak
lık termometre ile ölçülür. Birimi °C’tur.
Uyarı
Günlük yaşantımızda ısı ve sıcaklık kavramlarını ço
ğunlukla karıştırırarak yanlış bir şekilde kullanırız.
Suyun ısısı 40 °C’tur. Kar yağınca havanın ısısı dü
şer. Bu pantalonu 30 °C’luk ısıda yıkayınız gibi sı
caklık olması gereken yerde ısı kelimesini yanlışlık
la kullanırız.
Farklı m iktarda suyun ısıtılması
Bir maddenin farklı miktarlarına eşit miktarda ısı ve
rildiğinde miktarı az olan maddenin sıcaklık artışı da
ha fazla olur.
Buna göre aynı tür madde için eşit ısı verildiğinde mad
de miktarı ne kadar az ise sıcaklık artışı o kadar yük
sek, madde miktarı ne kadar fazla ise sıcaklık artışı o
kadar az gerçekleşir.
D. Isı ve Sıcaklık Aynı mıdır?
Miktarı farklı aynı tür maddelere
eşit miktarda ısı verildiğinde sı
caklıkları farklı olduğuna göre sı
caklık ve ısı farklı şeylerdir.
E. Sıcaklıklar Eşitse Isılar da Eşit midir?
Sıcaklıkları eşit olmasına rağmen miktarları faklı olan
maddelerin sahip oldukları ısılar farklıdır. Miktarı fazla
olan maddenin ısısı daha fazladır. Örneğin bir sürah
suyun sahip olduğu ısı aynı sıcaklıktaki bir bardak su
yun ısısından fazladır.
Aynı sıcaklıktaki bir sürahi ve bir bardak suyun içine
özdeş küçük birer buz kalıbı attığımızda sürahideki bu
zun daha çabuk eridiğini gözlemleriz. Çünkü buzun
erimesi için gerekli olan ısıyı sürahideki su (daha fazi
ısıya sahip olduğundan) daha çabuk verir.
/7+1
T
V .
Isı, bir tür enerji çeşididir. Isı, sı
caklık farkından dolayı, daima sı
cak olan maddeden soğuk olan
maddeye doğru akan bir ener
ji türüdür.
>
&
Sıcaklık term om etre ile
ö lç ü lü r
5. Sınıf
3. Bölüm: Isı ve Sıcaklık
Marketlerde satılan gıda maddeleri üzerinde belirli mik
I . ISI ENERJİSİ BİRİMİ NEDİR?
tarlarındaki enerji değerleri yazılıdır. Aşağıda bazı gıda
Bildiğiniz gibi ısı, elektrik, hareket ve ışık gibi bir ener
ji türüdür.
maddelerinin enerji değerleri verilmiştir.
Eİir ısı kaynağı tarafından üretilen ısı enerjisi miktarını
belirtmek için joule (J) veya kalori (cal) birimi kullanılır.
Besin Adı
1 g suyun sıcaklığını 1 °C artırmak için
gerekli ısı bir kalori olarak tanımlanır.
1 g suyun sıcaklığını 1 °C artırmak için gerekli ısı Joul£ biriminde 4 Joule’dür.
1 ince dilim
65 kcal
Yumurta
1 adet
80 kcal
Yağlı süt
1 su bardağı
150 kcal
Yağlı bpyaz peynir
1 karper kadar
85 kcal
Dana eti yağsız
2 köfte kadar
170 kcal
Elma
1 orta boy
80 kcal
Üzüm
10 adet
35 kcal
Karpuz
1 dilim
155 kcal
Dondurma
2 top
90 kcal
Fındık
1 kâse
740 kcal
Havuç
1 adet
30 kcal
Salatalık
6 adet
5 kcal
Domates
1 büyük boy
25 kcal
Patates
1 orta boy
220 kcal
1 cal = 4 J
eşitliği vardır. Günlük yaşantımızda kalorinin bin ka
tı olan kcal ve Joule’ün bin katı olan kJ birimleriyle de
sık sık karşılaşırız.
(T
1000 Joule = 1 kJ
Enerji Değeri
Ekmek
Buna göre kalori ve Joule birimleri arasında,
1000 cal = 1 kcal
Miktarı
"c
1
-o
Yukarıdakiler kullanılarak kcal ve kJ arasında,
fN
@
1 kcal = 4 kJ
1
Kahvaltısını,
eşitliği çıkarılabilir.
Besinlerin Enerjisi?
İnsanlar ve hayvanlar için tükettikleri besinler ener
ji kaynağıdır. O hâlde her besin maddesinin kendine
özgü bir enerji değeri vardır.
• 2 adet yumurta
• 3 adet salatalık
•
1 büyük bol domates
•
1 karper peynir
şeklinde yapan Haşan öğretmenin kahvaltıda aldığı
enerjiyi kilo kalori biriminden hesaplayalım.
2 yumurtadan aldığı enerji =
3 adet salatalıktan aldığı enerji =
2 x 80 = 160 kca;
5
= 2,5 kcal
1 büyük boy domatesten aldığı enerji =
1 x 25 = 25 kcal
1 karper peynirden aldığı enerji =
1 x 85 = 85 kcal
+
272,5 kcal
Diyet yapan Haşan öğretmen kahvaltıda 272,5 kkal
enerji almıştır.
3, Ünite: Maddenin Değişimi
Örnek
II. kap
I. kap
25 °C
100 mL
su
Isıtıcı
25 °C
200 mL
su
Isıtıcı
Hande, laboratuvarda yukarıda verilen deney düzene
ğini kuruyor. Özdeş kaplara sıcaklığı 25 °C olan sudan
100 ve 200 mL koyuyor. Kapları özdeş ısıtıcılarla eşit
sürelerde ısıtıyor. Sulara termometre daldırarak sıcak
lıklarını yeniden ölçüyor.
Buna göre, kaplarda bulunan suların son sıcaklık
ları aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
A)
55 °C
80 °C
B)
50 °C
20 °C
C)
30 °C
30 °C
D)
65 °C
45 °C
Çözüm..
E tk in lik
Deney düzeneğinde, içerisinde 100 ve 200 mL sular
bulunan iki kap verilmiştir. Kaplardaki suların başlan
gıç sıcaklıkları eşittir. Kaplar eşit ısıtıcılarla aynı süre
ısıtıldığına göre az su bulunan kaptaki suyun sıcaklığı
daha fazla artar. Çok su bulunan kaptaki suyun sıcak
lığı ise daha az artar.
Buna göre A seçeneğinde I. kaptaki suyun sıcaklığı II.
kaptan daha az olduğu için A cevap olamaz.
B seçeneğinde I. kaptaki suyun sıcaklığı ll.kaptakinden
fazladır. Ancak II. kaptaki suyun sıcaklığı başlangıçta
ki sıcaklıktan daha az olamaz.
C seçeneğinde her iki kaptaki suyun sıcaklıkları eşit
gösterilmiştir. Kaplardaki su miktarları eşit olmadığı için
ısıtıldıktan sonraki sıcaklıkları da eşit olmaz.
D seçeneğinde her iki kaptaki suyun sıcaklıkları artmış
tır. I. kaptaki suyun sıcaklığı II. kaptakinden daha faz
la artmıştır. Doğru cevap D’dir.
Yoğuşma
1
Buharlaşma
2
Kalori/joule
3
Güneş
4
Isı
5
Su buharı
6
Aşağıdaki soruların cevaplarını tabloda bulunuz
Cevabın numarasını sorunun başına yazınız.
1. (............ ) Su buharının yukarılara doğru çıkar-*
ken soğuk hava tabakaları ile karşılaştığında
sıvı hâle geçmesi.
2. (............ ) Isı ve ışık kaynağı.
3. (............) Suyun ısı alarak gaz hâle dönüşmesi
4. (............ ) Havada her zaman belli miktarda bu
lunur.
5. (............ ) Sıcaklığı artan maddede ne artar?
6. (............ ) Enerji miktarını ifade etmek için kulla
nılan ölçü birimidir.
Cevap D
5. Sınıf
3. Bölüm: Isı ve Sıcak ık
Test
Isı enerjisi birimleri hangi seçenekte doğru ola
rak verilmiştir?
4.
Aşağıda verilenlerden hangisinde ısı geçişi ke
sinlikle olur?
A) Kalori - Joule
A) Hacimleri farklı iki madde arasında
B) Jo ule-T on
B) Kütleleri farklı iki madde arasında
C) Kalori - Kilogram
C) Isıları farklı iki madde arasında
D) D erece-G ram
D) Sıcaklıkları farklı iki madde arasında
5.
2.
Şekildeki gibi iki metal
parçası üst üste konu
yor. Bir süre sonra A me
talinin sıcaklığında azal
ma
B
metalinin
sıcaklığında da artış ol
duğu gözlemleniyor.
Buna göre, aşağıdaki yorumlardan hangisi yan
lıştır?
100 g'ın kilokalori
cinsinden değeri
Ekmek
240
Kaşar peyniri
380
Fındık
680
Ceviz
352
Abdullah
: 100 g ekmek arasına 100 g peynir ko
yup yiyor.
Hatice
: 100 g fındık yiyor.
B) Başlangıçta A metalinin sıcaklığı daha fazladır.
Hüseyin
: 100 g ceviz yiyor.
C) İki metalin sıcaklığı eşit olana kadar ısı geçişi
devam eder.
Meryem
: 50 g fındık, 50 g ceviz yiyor.
A) A metalinden B metaline ısı geçmiştir.
Yukarıdaki tabloya göre dört öğrenciden han
gisinin besinlerden aldığı enerji miktarı en faz
ladır?
D) B metalinden A metaline ısı geçişi olmuştur.
B.
Besin
A) Abdullah
B) Hatice
C) Hüseyin
D) Meryem
I. 100 g 0 °C’ta buz
II. 100 g 0 °C’ta su
III. 50 g 20 °C’ta su
6.
Yukarıda verilen maddeler, özdeş kaplar içeri
sinde özdeş ısıtıcılarla kaynama olmadan eşit
sürelerde ısıtıldığında son sıcaklıkları arasında
ki ilişki aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
Soğumakta olan cisimlerin ortamda oluşturdu
ğu değişiklik aşağıdakilerden hangisinde doğ
ru olarak verilmiştir?
A) Ortamdan ısı alır.
B) Ortamın sıcaklığını düşürür.
A) I > III > II
B) II > I > I
C) Ortamda bir değişme olmaz.
C) III > II > I
D) III > I >
D) Ortama ısı verir.
I. ISI ALIR GENLEŞİR, ISI VERİR BÜZÜLÜR
Soba boruları ve kalorifer
Çaydanlıktaki suyu ocakta ısıttığımızda suyun sıcaklı
ğının arttığını görürüz. Bir bardak suyun içine buz par
çaları koyduğumuzda ise suyun sıcaklığının azaldığı
nı gözlemleriz.
petekleri ısınırken çatırtı
Yeterli sıcaklığa ulaşan maddelerin de ısı aldığında eri
diğine ya da kaynadığını gözleriz.
Sonuç olarak ısının maddeler üzerindeki en belirgin et
kisi sıcaklık değişime ve hâl değişimidir.
Isıtılan ve soğutulan maddelerin acaba sadece sıcak
lıklarında ya da hâllerinde mi değişiklik olur? Yoksa
ısının madde üzerinde başka tür etkileri de var mıdır?
Isı M addenin Hacmini Değiştirir mi?
Demir yolunda trenle yolculuk yaptığımızda tren teker
leğinin raylar arasındaki geçişlerde ses çıkardığını du
yarız. Bu ses raylar arasındaki boşluklardan kaynakla
nır. Acaba raylar arasında boşluklar neden bırakılmıştır?
Tren rayları demirden ya
pılmıştır. Yazın güneş ışın
larıyla ısınan rayların sı
caklığı ile birlikte hacmi
artar. Eğer raylar soğuk
veya serin havada yere
döşenirken
aralarına
boşluklar bırakılmazsa
Ray b o şlu ğ u
yaz geldiğinde hacimlerindeki artışlarından dolayı birbirlerini iterler ve tren yo
lu bozulur.
ıs « * « # » t. r< m m iİ« m n n m m h m m
^
A
Isının etkisiyle maddelerin hacimlerinin
artmasına genleşme adı verilir.
5. Sınıf
sesleri duyulur. Bu ses
ler metalden yapılmış pe
teklerin genleşirken çı
kardığı seslerdir.
Soba boruları ve kalorifer
K alorifer p e te ğ i
petekleri soğurken de ça
tırtı sesleri çıkarır. Bu sesler ise genleşen metalin so
ğudukça hacminin azalması sonucunda ortaya çıkar.
Yukarıdaki örnekte olduğu gibi madde
ler soğutulduğunda hacmi küçülür. Bu
olaya büzülme adı verilir.
w-.¿M1
W!» W
Isıtıldığı zaman genleşen madde tekrar eski sıcaklığına
soğutulduğunda madde büzülerek eski hâline döner.
Bir madde ne kadar çok ısıtılırsa o kadar çok genleşir.
Diğer bir deyişle ilk sıcaklıkla son sıcaklık arasında ne
kadar çok fark varsa madde o kadar çok genleşmiştir. Bu durum büzülme için de geçerlidir.
Her maddenin kendine özgü bir genleşme oranı var
dır. Yani farklı maddelerin sıcaklıkları aynı oranda art
sa da genleşmeleri farklı olur.
Maddelerin farklı genleşme oranların
dan yararlanılarak term ostat adı veri
len araçlar geliştirilmiştir.
4. Bölüm: Isı Maddeleri Etkile
ermostatlar ütü, fırın, bulaşık makinesi ve buzdolabı
gibi araçların sıcaklıklarını ayarlamada kullanılır.
Elektrik devrelerini otomatik olarak açıp kapatmak için
yukarıda saydığımız araç - gereçlerde klasik termos
tatlar kullanılmaktadır. Bu tür termostatlar için genleş
me oranları birbirinden farklı iki metalden oluşan bir
birine perçinlenmiş metal çitti kullanılır.
Ampul
Sıcak suda balon
S oğuk suda balon
Uyarı
Q
---------------------
Ben Suyum ve Farklıyım
IM
Benim genleşmem ve büzül
mem diğer maddelerden çok
farklıdır.
K metali
Anahtar
Anahtar
L metali
L metali
Yukarıdaki devrede
ınahtar m e tal çiftine te
m as e ttiğ i iç in am p u l
yanar.
M etal ç ifti ısındığında K m etali çok,
L m e ta li az g e n le ştiğ in d e n m etal çif
ti aşağı d o ğ ru bü kü le re k anahtar ile
tem ası kesilir. B öylece a m p u l söner.
Termostatların kullanıldığı elektrikli aletlerde genellik
le yeterli sıcaklığa ulaşıldığında devreden elektrik akı
mını kesecek şekilde ayarlanan metal çiftleri kullanılır.
Beni 4 °C’un üzerindeki sıcak
lıklara ısıttığınızda veya bu sı
caklığın altına soğuttuğunuz
da genleşirim. Yani hacmim
artar. Örneğin, bir pet şişeye
beni doldurup buzlukta don
durursanız genleşir ve şişeyi
patlatırım.
EriYen buz
Sıcaklığım 4 °C’un üstünde veya 4 °C’un altınday
ken sıcaklığımı 4 °C’a yaklaştırdığınızda büzülürüm.
Yani hacmim azalır. Örneğin, buz hâlimi erittiğiniz
de sıvı hâle gelirim ve hacmim küçülür.
II. GENLEŞME B Ü ZÜ LM EN İN ETKİLERİ
İnsanlar bazı şeyleri üretirken veya kullanırken mad
Termostattı ütü vb a raçlar
delerin genleşmesini ve büzülmesini dikkate alırlar.
Genleşme sadece katilarda olmaz. Sıvı
ve gazlar da ısı ile genleşir. Örneğin, ağ
zına kadar su dolu çaydanlıktaki su kay
namaya başladığında taşar.
«
V j :j
|!
... j i
nzer şekilde termometrelerdeki sıvı, sı
caklık arttığında genleşerek hacmi artar
ve seviyesi yükselir. Sıcaklık düşünce sı
vı büzülür ve sıvı seviyesi düşer.
Gaz maddeler de sıcaklıkla genleşebilir. Örneğin, şişi
rilmiş balonu sıcak suya batırıp bir süre beklettiğimizde
balon hacminin arttığını gözlemleriz. Bu olay balonun
içindeki havanın genleşmesi sonucu oluşur.
Sıcak sudaki balonu buzlu suya batırıp bir süre beklet
tiğimizde ise balonun büzüldüğünü gözlemleriz. Balo
nun büzülmesi, ısı azalması sonucu içindeki hava hac
minin küçülmesinden kaynaklanır.
Mimarlar binaların tasarı
mını yaparken kullanılan
beton ve metallerin gen
leşmesini hesaba katar
lar. Geniş binaların esne
mesini düşünerek bloklar
hâlinde inşa ederler.
İki b lo k arasındaki b o şlu k
Köprülerde metal veya
beton bloklar arasında
genleşme için boşluklar
bırakılır. Doğal gaz ve
petrol gibi boru hatları da
genleşme ve büzülme
düşünülerek tasarlanır.
K öprü bağlantısı
Otomobil tekerlekleri için
p
de hava bulunur. Yazın sı p
cak havalarda tekerlekte
ki hava genleşir ve teker
leğin aşırı sert olmasına f f ik
¿■t _
1
-- -----^
neden olur. Bu durumda
bir miktar hava boşaltılır.
Kışın ise bu olayın tersi
olur. Tekerlekteki hava soğuyarak büzülür ve tekerlek
yumuşar. Bu durumda ise normal şişkinlikte bir teker
lek elde etmek için hava pompalanır.
Gözlükçüler gözlük camla
rını metal çerçevelere ge
nellikle çerçeveyi ısıttık
tan sonra takarlar. Böylece metal soğuduğunda
çerçeve camı daha sıkı
kavrar ve sıcak ortamlar
da cam çerçeveden düş
mez.
Maddelerin sürekli ısına
rak genleşmesi ve soğu
yarak büzülmesi onların
yapılarını bozar. Örneğin
kayalar mevsimlerin etki
siyle uzun yıllar genleşip
büzülerek parçalanır ve
toprağı ve kumu oluştu
rur.
5. Sınıf
Aşağıdaki grafik ısıtılmakta olan bir sıvının s
caklığının zamana bağlı olarak değişimini gös
termektedir.
Buna göre aşağıdaki soruları grafiği yorumlay« rak cevaplayınız.
i Sıcaklık (°C)
1
2
3
4
5
6
7
Zaman ( k)
M etal çe rçe ve li gözlük
Annelerimiz sıkışan konserve
kavanoz kapaklarını ısıtarak ve
ya sıcak suya ters çevrilmiş şe
kilde koyarak açarlar. Çünkü
metal kapak ısınınca cama gö
re daha fazla genleşir. Bunun
sonucunda kapak gevşer ve
rahatlıkla açılır.
Özellikle kış aylarında sa
bah kahvaltısı yapılırken
eğer soğuk bardağa sı
cak çay aniden dökülür
se bardak çatlar ve kırılır.
Çünkü bardak aniden ve
düzensiz bir şeklide gen
leşir. Bu da bardağın kı
rılmasına neden olur.
E tkin lik
1. Sıvının sıcaklığının 10 °C tan 60 °C’a çıkıncaya
kadar
hacmindeki değişmeye ne ad verilir?
2. Sıvının 3 dakika sonra ulaştığı sıcaklık kaç den cedir?
Kavanoz
3. Sıvı madde 50 °C sıcaklığa kaçıncı dakikada
ulaşmıştır?
4. Sıvı kaçıncı dakikada kaynamıştır?
5. Sıvının kaynama sıcaklığı kaç derecedir?
Çay bardağı
6. 7, 8 ve 9. dakikalarda sıcaklık neden değişm
miştir?
7. Sıvı maddenin 12. dakikadaki sıcaklığı değişir
mi?
.................................................................. I
8. Sıvının 2. dakika ile 6. dakikadaki sıcaklık farkı
kaç derecedir?
Kayalar ısı etkisiyle parçalanır
U
4. Bölüm: Isı Maddeleri Etlâ/er
Test
1.
«*>
Bir sabah okula giderken etraf göz gözü göreme
yecek kadar sisle kaplıydı. Okula ulaştığımızda Gü
neş çıkmış, sis yok olmuştu.
Çözümlü
5.
Şeyma labaratuvarda iki tane içi sıvı dolu şişe gö
rür. Bunlardan biri mavi, diğeri kırmızı renktedir.
Şeyma bu maddeleri ayırt etmek için,
Sisin yok olmasının sebebi aşağıdakilerden
hangisi olabilir?
I. Kütle
II. Donma sıcaklığı
A) Havanın soğuması
III. Kaynama sıcaklığı
B) Havanın ısınması
yukarıdaki özelliklerden hangisini kullanamaz?
C) Etrafın aydınlanması
D) Zamanın ilerlemesi
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Yalnız II
D) II ve III
2. Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Atmosfere yükselen su buharı soğuk hava ta
bakalarıyla karşılaşınca yoğuşur.
6.
B) Su döngüsünde Güneş’in etkisi yoktur.
C) Suyun atmosfer ve yeryüzü arasındaki dolaşı
mına su döngüsü denir.
D) Su buharı bulutları oluşturur.
Madde
Erime ve donma
sıcaklığı (°C)
Kurşun
327
Kükürt
119
Bakır
1084
Demir
1535
Yukarıdaki tabloda bazı maddelerin erime ve don
ma sıcaklıkları verilmiştir.
İ3. Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Yağmur yağması su döngüsünün bir parçası
dır.
Buna göre, 850 °C’ta hangileri katı hâlde bu
lunur?
B) Havanın sıcaklığı, yükseklere çıkıldıkça azalır.
A) Yalnız demir
C) Sis içerisinde su buharı bulunmaz.
B) Kurşun ve kükürt
D) Buharlaşma ve yoğuşma birbirinin tersi olay
lardır.
C) Kurşun ve bakır
D) Bakır ve demir
I. Kar - Yağmur
II. Gökkuşağı - Şimşek
III. Bulut - Sis
7.
IV. Dolu - Buz
Yukarıdakilerden hangisindeki madde çifti su
yun katı hâllerini içerir?
A) I
B)
C) III
D) IV
Evlerde ve işyerlerinde bulunan içi sıvı dolu ter
mometrelerin çalışması, sıvıların hangi özelliği
ile ilgilidir?
A) Buharlaşma
B) Kaynama
C) Genleşme
D) Donma
Test..4 i g D
Çözümlü
11.
8.
Yukarıdaki deneyde aşağıdaki hâl değişimle
rinden hangileri olmuştur?
A ve B maddeleri sıcaklıkları 40 °C ve 20 °C olan
cisimlerdir. Bir süre birbirlerine temas ettirildikle
rinde aralarındaki ısı alışverişi oluyor.
A) Buharlaşma - Yoğuşma
Bu ısı alışverişinden sonra cisimlerin sıcaklık
ları aşağıdakilerden hangisi olabilir?
B) Kaynama - Erime
C) Buharlaşma - Donma
A) 0°C
B) 20 °C
C) 30 °C
D) 40 °C
9.
D) Donma - Erime
400 mL
12. Güneşli bir kış günü bahçede büzülmüş şekil
de duran topun, öğleye doğru şişmesi aşağı
daki olaylardan hangisiyle ilgilidir?
100 mL
A) Gazların genleşmesi
Yukarıdaki özdeş kaplar içerisine şekildeki miktar
larda aynı sıcaklıkta su dolduruluyor. Kaplar 3 dk
özdeş (aynı) ısıtıcı ile ısıtılıyor.
B) Sıvıların genleşmesi
C) Gazların büzülmesi
D) Gazların hâl değiştirmesi
Bu süre sonunda sıvılardan hiçbiri kaynama
sıcaklığına ulaşmadığına göre, sonunda kaç
numaralı beherin içindeki suyun sıcaklığı en
fazladır?
A) I
B)
C) III
D) IV
13.
10. Bir çaydanlık sıcak çay, masanın üstüne konul
duğunda aşağıda verilenlerden hangisi gerçek
leşir?
A) Isı akışı gerçekleşmez.
I. Erime
II. Donma
III. Buharlaşma
IV. Yoğuşma
Aşağıdaki olaylardan hangileri maddelerin ısı
almasıyla gerçekleşir?
B) Çaydanlık ısı alır, masa ısı kaybeder.
C) Çaydanlık ısı kaybeder, masa ısı alır.
A) I ve II
B) III ve IV
D) Çaydanlığın sıcaklığı artar.
C) II ve IV
D) I ve III
5. Sınıf
Test
.... .............. '
Çözümleri
••
4.
Yeryüzüne yakın yerlerdeki hava katmanında bu
lunan su buharının çok küçük su damlacıklarına
dönüşmesi ve bu su damlacıklarının havada asılı
kalmasıyla gerçekleşen hava olayına sis adı veri
lir. Havanın ısınması sonucunda havada asılı du
ran çok küçük su damlacıkları kaybolur.
Öncüllerde verilenlerin hâlleri şöyle gösterilebilir:
Kar -> Katı
Yağmur -> Sıvı
Gökkuşağı -> Işık olayı
Şimşek - » Işık olayı
Cevap B
Bulut -> Gaz içindeki su damlacıklarıdır.
Sis -» Gaz içindeki su damlacıklarıdır.
Dolu -> Katı
Su döngüsünde gerçekleşen olaylardan biri atmos
fere yükselen su buharının soğuk havayla karşıla
şınca yoğuşmasıdır. Yeryüzünden buharlaşan ve
atmosfere yükselen suyun tekrar yeryüzüne dön
mesi için yoğuşma gereklidir.
Buz -> Katı
Yukarıda da verildiği gibi bulut ve sis suyun gaz
hâline örnek olabilir.
Cevap C
Su döngüsünün gerçekleşmesinde en önemli et
kenlerden biri Güneş’tir. Yeryüzü sularının buhar
laşması için enerji gereklidir. Gerekli olan ener
ji miktarı ise çok büyüktür. Bu miktarda enerji de
ancak Güneş’ten sağlanabilir.
5.
Su döngüsü basit olarak suyun atmosfer ve yer
yüzü arasındaki dolanımı şeklinde tanımlanabilir.
Maddelerin bazı ayırt edici özellikleri vardır. Bu
özelliklerine bakılarak maddenin ne olduğu söy
lenebilir.
Kaynama sıcaklığı
Bulutlar, yeryüzü sularının su buharlarını oluştur
masıyla sonucunda meydana gelir.
Donma sıcaklığı
N
Erime sıcaklığı,
Verilen bilgilere göre B seçeneğindeki ifade yan
lıştır.
maddenin ayırt edici özelliklerinden bazılarıdır.
Bir maddenin kütlesine bakılarak hangi madde ol
duğunu söylemek mümkün değildir. Kütle madde
nin ayırt edici özelliklerinden değildir.
Cevap B
Cevap A
3.
Su döngüsü olayında su, yeryüzü ve atmosfer ara
sında dolanır. Su buharı olarak atmosfere yükse
len su; yağmur, dolu ve kar olarak tekrar yeryü
züne iner. Dolayısıyla yağmur, su döngüsünün bir
parçasıdır.
Yükseklere çıkıldıkça hava sıcaklığı azalır. Yüksek
yerlerdeki karların geç erimesinin, insanların ya
zın yüksek yerlere göç etmesinin sebebi budur.
Sis çok küçük su damlacıklarının yere yakın yer
lerde asılı kalmasıyla oluşur. Sis içerisinde su bu
harı vardır. Bu sebeple C seçeneğinde verilen bil
gi yanlıştır.
6.
Kurşun, kükürt, bakır ve demirin erime sıcaklıkla
rı tabloda verilmiştir. Soruda 850 °C’ta katı hâlde
bulunan maddeler sorulmaktadır. Buna göre, eri
me sıcaklığı 850 °C’dan küçük olan maddeler bu
sıcaklığın altında eriyecekleri için sıvı ya da gaz
hâlde bulunurlar. Erime sıcaklığı 850 °C’dan bü
yük olan maddeler bu sıcaklıkta erimedikleri için
katı hâldedirler.
Buharlaşma ve yoğuşma birbirinin tersi olaylardır.
Bakır ve demirin erime sıcaklıkları 850 °C’dan bü
yüktür. Bu sebeple bakır ve demir 850 °C’ta ka
tı hâldedir.
Cevap C
Cevap D
Ünite: Maddenin Değişimi
Test.. 4 t § D Çözümleri
7.
!
Termometrelerle sıcaklık ölçülür. Termometre bir
cam boru, buna bağlı bir hazne ve hazne içerisin
de bulunan sıvıdan oluşur. Termometrelerde ge
nellikle cıva veya alkol bulunur. Sıcaklık artışı ter
mometrede bulunan sıvının genleşmesine sebep
olur. Genleşen sıvı cam boruda yükselerek sıcak
lık değişimi gösterir. Termometrenin çalışması, sı
vının genleşme özelliğiyle ilgilidir.
Cevap C
11. Resimde bir çaydanlıktan çıkan buharın bir kaba
tutulduğu görülmektedir. Buna göre, çaydanlıktaki
suya ısı verilerek buharlaştırdığı söylenebilir. Su
yun buharlaşması bir hâl değiştirmedir.
Çaydanlıktan çıkan buhar bir kap üzerinde toplan
dığında kaba çarpan buharlar ısı vererek yoğuşurj
Böylece su hâline gelir. Bu olay da bir hâl değiş
tirmedir. Deneyde buharlaşma ve yoğuşma hâl
değişimleri olmuştur.
Cevap
A
8 . Cisimlerden birinin sıcaklığı 20 °C diğeri ise
40 °C’tur. Birbirlerine temas ettikten sonra cisim
lerden biri ısı verir diğeri ısı alır. Bu sebeple cisim
lerinden birinin sıcaklığı azalır diğerininki artar. Ci
simlerin yeni sıcaklıkları 20 ile 40 derece arasında
bir değer olmalıdır.
Seçeneklerde 0, 20, 30 ve 40 °C değerleri vardır.
Dolayısıyla C seçeneğinde verilen değer cisimle
rin yeni sıcaklığı olabilir.
Cevap C
12. Büzülmüş bir topun öğleye doğru şişmesi topun
içindeki havanın genleştiğini gösterir. Sabah saat
lerinde hava soğuk iken büzülen top öğleye doğ
ru havanın ısınmasıyla biraz genleşir. Bu durum
gazların genleşmesiyle ilgilidir.
Cevap
9.
Kapların içerisinde 100, 200, 300 ve 400 mL ve
eşit sıcaklıklarda su vardır. Su kapları eşit süre ısı
tıldığına göre en az su bulunan kaptaki su en faz
la ısınır. Bu sebeple I. kaptaki suyun sıcaklığı en
fazla olur.
cevap A
13. Erime, donma, buharlaşma ve yoğuşma maddenin
hâl değiştirme olaylarıdır. Bunların ısı alarak veya
vererek gerçekleşme durumları aşağıda gösteril
miştir.
Erime
1 0. Çaydanlıktaki çay, masadan ve havadan daha sı
cak olduğu için ortama ısı verir.
Dolayısıyla maddeler arasında sıcaktan soğuğa
doğru ısı akışı olur. Ancak ısı akışı çaydanlıktan
masaya doğrudur. Çaydanlık ısı kaybeder, ma
sa ısı alır.
Cevap C
5. Sınıf
Isı alarak
Donma - » Isı vererek
Buharlaşma -> Isı alarak
Yoğuşma -> Isı vererek
Buna göre, erime ve buharlaşmanın ısı alarak ger
çekleştiği görülür. Cevap I ve III olmalıdır.
Cevap Of
4. Bölüm: Isı Maddeleri Etkilen
Test
1 ’I
Bazı günler bol su taşıyan nemli hava yeryüzüne
yakın yerlerde küçük su damlacıkları oluşturur.
Çok küçük olan su damlacıkları havada asılı kalır.
4.
150
B) Yağmur
C) Kar
D) Sis
Şekildeki gibi bakır ve
demir cisimler üst üste
konuluyor. Bir süre son
ra bakır cismin sıcaklığı
nın azaldığı demir cis
min sıcaklığının arttığı
gözlemleniyor.
20 °C 200 mL
m i
I
Yukarıda hangi hava olayı anlatılmıştır?
A) Dolu
li. kap
I. kap
su
Isıtıcı
Erol, laboratuvarda yukarıda verilen deney düze
neğini kuruyor. Özdeş kaplara sıcaklığı 20 °C olan
sudan 150 ve 200 mL koyuyor. Kapları özdeş ısı
tıcılarla eşit sürelerde ısıtıyor.
Sıvılar kaynamadığına göre, kaplarda bulunan
suların son sıcaklıkları ile ilgili aşağıdakilerden
Bakır
A) Kaplardaki suların sıcaklıkları değişmemiştir.
Demir
B) Kaplardaki suların sıcaklıkları eşit miktarda art
mıştır.
C) I. kaptaki suyun sıcaklığı II. kaptaki suyun sı
caklığından daha az artmıştır.
Buna göre;
D) I. kaptaki suyun sıcaklığı II. kaptaki suyun sı
caklığından daha fazla artmıştır.
I. Bakır 90 °C, demir 40
II. Bakır 75 °C, demir 75
III. Bakır 35 °C, demir 110 °C
verilenlerinden hangileri bakır ve demir kütle
lerinin başlangıçtaki sıcaklıkları olabilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
5.
Aşağıda verilenlerden hangisi maddenin ısı ver
mesiyle gerçekleşen bir olaydır?
A) Genleşme
B) Erime
C) Buharlaşma
D) Yoğuşma
I. Çok sıcak sıvılar aniden konulduğunda soğuk
olan cam ve porselen kapların kırılması
II. Termometre ve yangın alarm sistemlerinin üre
tilmesi
Maddelere verilen ısı, maddenin,
I. Miktarı
II. Sıcaklığı
III. Sıcak havalarda metal çerçeveli gözlüklerden
gözlük camlarının düşmesi
III. Boyutları
Yukarıda verilenlerden hangileri, genleşmenin
zararlarındandır?
özelliklerinden hangilerinde değişikliğe sebep
olur?
A) I ve II
B) I ve III
A) I ve I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
C) II ve
D) I, II ve
mm
6.
M
7.
I. Kaynama
II. Buharlaşma
III. Donma
Yukarıda verilenlerden hangileri her sıcaklıkta
gerçekleşebilir?
8.
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) II ve III
D) I ve III
Isıtıcı
Bülent, şekildeki gibi iç içe
geçmiş ve aynı maddeden
yapılmış iki bardağı ayırmak
istiyor. Ancak bardaklar sı
kıştığı için ayrılamıyor.
Isıtıcı
Şekildeki kaplarda eşit kütlelerde K, L ve M sıvı
ları bulunmaktadır. Sıvılar özdeş ısıtıcılarla ısıtıl
dıklarında:
Buna göre, Bülent aşağıdakilerden hangisini yaparsa bardakları birbi
rinden ayırabilir?
I. kaptaki K sıvısının 5 dakikada
II. kaptaki L sıvısının 9 dakikada
A) 1. bardağa sıcak su koyup, 2. bardağı buza
daldırırsa
B) 1. bardağa soğuk su koyup, 2. bardağı sıcak
suya daldırırsa
C) 1. bardağa soğuk su koyup 2. bardağı soğuk
suya daldırırsa
III. kaptaki M sıvısının 6 dakikada
I
s
Buna göre, kaynama sıcaklığı en vüksek ve en
düşük sıvılar aşağıdakilerden hangisinde doğ
ru eşleştirilmiştir?
D) 1. bardağa soğuk su koyup, 2. bardağı buza
daldırırsa
9.
Oda sıcaklığı aşağıdaki araçlardan hangisi ile
ölçülür?
A) Terazi
B) Termometre
C) Kalori
D) Joule
En düşük
En yüksek
A)
K sıvısı
L sıvısı
B)
K sıvısı
M sıvısı
C)
L sıvısı
K sıvısı
D)
M sıvısı
L sıvısı
12. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
10. Bir odanın köşesinde dökülen kolonyanın koku
su biraz sonra odanın diğer tarafında da algılanır.
Bu durum kolonyanın hangi hâl değişimine ör
nektir?
A) Buharlaşma
B) Yoğuşma
C) Donma
D) Erime
5. Sınıf
A) Maddenin sahip olduğu ısı miktarı sıcaklığına
bağlıdır.
B) Maddenin sahip olduğu ısı miktarı madde mik
tarına bağlıdır.
C) Maddenin sahip olduğu ısı miktarı maddenin
rengine bağlı değildir.
D) Maddenin sahip olduğu ısı miktarı bulunduğu
kabın şekline bağlıdır.
5. BÖLÜM
Sesin Farklı Ortamlarda Duyulması
IŞIĞIN ve SESİN YAYILMASI
Bölüm
IŞ IĞ IN Y A Y ILM A S I
Işıksız yaşam düşünülemez. Bu durumda ışık kaynak
ları bizler için oldukça önemlidir. İnsanların en önemli
ve en büyük ışık kaynağı Güneş’tir.
Sisli bir havada ağaçların arasından süzülen güneş ışı
ğının, karanlık bir gecede otoyolda ilerleyen araba farı
nın ışığının etrafa düz çizgiler şeklinde yayıldığı görülür.
Benzer şekilde bir konser salonunun aydınlatmasını
sağlayan kaynaklardan yayılan ışıklar da aşağıdaki gi
bi doğrusal yol izler.
Bazı ışık kaynakları
Tarihsel süreç içinde çıra, meşale, mum, gaz lambası
gibi kaynaklar Güneş’in olmadığı zamanlarda ışık kay
nağı olarak kullanılmıştır.
Işık yayan cisimlere ışık kaynağı adı verildiğini biliyo
ruz. Şimdi kaynaklarından etrafa yayılan ışıkların ha
reketini inceleyelim.
Bir kaynaktan çıkan ışık ışınları her
yönde doğrusal olarak yayılır.
,_______________________ J
Bunların tamamı, ışığın doğrular boyunca yayıldığını
gösteren örneklerdir.
Işığın izlediği yolu gösteren düz çizgilere ışık ışını adı
verilir.
Işık kaynağı
Işık ışını
Işık ışınları, ışığın yayılma yö
nünü gösteren oklar bulunan
çizgilerdir.
Bir ışık kaynağından doğrusal
olarak her yöne yayılan ışık
ışınları şekildeki gibi gösteri
lebilir.
Işığın do ğ ru sa l
yolla yayılmasına
ö rnekler
Bir ışık kaynağından çıkan ışık ışınları bir engelle kar
şılaşmadığı sürece yayılır.
Işığın yayılması, çıktığı kaynağın türüne bağlı değildir.
I Bölüm: Işığın Yayılma■
o
rnek
E tkin lik
Aşağıda önlerindeki ışığı geçirmeyen borulara baka
rak mum alevlerini görmeyi amaçlayan Ceren, Aslı ve
Metin’in gözleri verilmiştir.
Buna göre, çizelgede mum ışığı gören öğrencile
ri için
göremeyen öğrenciler için
işareti
ni koyunuz.
4
Bahar, yaptığı deneyde üzerinde delikler bulunan bir
kutunun içerisine ışık veren bir ampul koyuyor.
Ceren
mum 1
Karanlık bir odada şekildeki durumu gözlemleyen
Bahar’ın;
I. Ampul ışık kaynağıdır.
II. Bu deneyden ışığın doğrusal yolla yayıldığını anla
rız.
Işık kaynağının türü, ışığın nasıl yayılacağını etki
leyen bir faktördür.
□
1
1
Aslı
mum
iadelerinden hangileri doğrudur?
I
ÇÖzüm..
Işık yayan her cisim gibi ampul de ışık kaynağıdır.
(I doğru)
Kutudaki deliklerden çıkan ışın demetlerinin doğru
sal olması, ışığın doğrusal yolla yayıldığını gösterir.
(II doğru)
□
Metin
mum
i
Işık hangi kaynaktan yayılırsa yayılsın, doğrusal ola
rak ilerler. Kaynağın türünün önemi yoktur. (III yanlış)
Cevap 1ve II
Örnek
Aşağıda el fenerlerinden yayılan ışık ışınlarından
hangisinin çizimi doğru yapılmıştır?
i E tk in lik M A
Aşağıdaki ışık kaynaklarından çevreye yayılan ışık
ışınlarını çiziniz.
Çözüm..
Işık ışınları, ışık kaynağından etrafa doğrular boyunca
yayılır. Bu koşulu II çizimi sağlamıştır.
Si------------ U . ----- A---------------
t il
_r
Cevap II
3.
1.
Yanmakta olan ampulden
yayılan ışığın izlediği yol
aşağıdakilerden hangisin
de doğru verilmiştir?
Ampulün üstten
görünümü
A)
Yukarıdaki şemada sorulan soruların doğru ce
vapları yönünde ilerlenildiğinde hangi numara
lı çıkışa ulaşılır?
B) 2
A) 1
2.
C) 3
'
O“
D) 4
vJ L
y
!
C)
|
N
¥
ti
4.
Ampul
Top
Güneş
♦ ♦
v!î/
Cavit
Cavit, K cisminin arkasından topa baktığında tc
pu göremiyor.
1
Mum
-----------------
Floresan lamba
Yukarıda bazı ışık kaynakları verilmiştir.
Bu ışık kaynaklarının hangilerinden yayılan ışık
doğrusal bir yol izler?
S
A) Yalnız II
B) 1ve III
C) I, II ve IV
D) 1, II, III ve IV
| 5. Sınıf
Buna göre Cavit’in aşağıdaki yorumlardan har
gisi yanlıştır?
A) Işık ışınları K cisminden geçmez.
B) K cismine el feneri ile ışık tutulursa cismin ko
yu gölgesi oluşur.
C) K cismi şeffaf naylon olabilir.
D) K cismi opak maddedir.
/. Bölüm: Işığın Yayılma
Test.. 1
II)/*
7.
$
.... î>
Gözlemci
Şekildeki düzenekte bükülmüş plastik
borunun ucundan bakan kişi borunun diğer
ucundaki mumum alevini..........i . ...........
Salih, yanan bir mum ve ortalarından delik açıl
mış mukavvalarla şekildeki düzeneği hazırlamıştır.
Bu durum ışığın........ ??.......... yolla
yayıldığını gösterir.
Salih’in arkadaşları düzenek ile ilgili aşağıdaki yo
rumları yapıyor.
Yukarıdaki ifadede I ve II numaralı yerlere han
gi sözcüklerin yazılması doğru olur?
A) göremez
doğrusal
B) görür
doğrusal
C) göremez
eğrisel
D) görür
eğrisel
Gözlemci
yanan mu
mun alevini
gorur.
Mukavvalardan biri
aşağıya veya yukarıya
doğru hareket e ttir i
lirse gözlemci yanan
mumun alevini görmez.
Turgut
büzenek ışığın doğrusal
yolla yayıldığını ispatla
mak için kullanılabilir.
Buna göre hangi öğrencilerin yorumu doğru
dur?
A) Turgut ve Zeki
B) Turgut ve Tuna
C) Zeki ve Tuna
D) Turgut, Zeki ve Tuna
6.
Şekilde yanmakta olan el feneri
nin önüne tarak getirilmiştir.
tarak
Buna göre ışığın izlediği yol
aşağıdakilerden hangisinde
ki gibi olur?
8.
• Bir ışık kaynağından ışığın yayılma şekli ışık kay
nağının türüne bağlıdır / bağlı değildir.
1
el feneri
2
• Işık ışınları doğrular / eğriler çizerek yayılır.
A)
B)
Yukarıdaki bilgilerin doğru olması için numa
ralarla verilen sözcüklerden hangileri seçil
melidir?
4. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması
A) 1 ve 3
B) 2 ve 3
C) 1 ve 4
D) 2 ve 4
IŞIĞIN MADDEYLE KARŞILAŞMASI
Maddelerin ışığı geçirip geçirmeme özellikleri yapıla
rına göre değişir.
Bir odada oturuyorken karşımızdaki kitaplıkları görü
rüz. Odanın içini dolduran hava kitaplıkları görmemi
ze engel olmaz. Diğer ifadeyle hava ışığı geçirir.
Gelen ışığın bir kısmını geçiren maddeler
yarı saydam madde adı verilir.
i
Yarı saydam maddelerin arkasındaki varlıklar net ola
rak görülmez. Buzlu cam, sisli hava ve yağlı kâğıt ya
rı saydam maddelerdendir.
Bulunduğumuz odanın du
varları yan odada bulunun
insanların görmemizi en
geller. Bunun sebebi duvar
ların ışığı geçirmemesidir.
Ancak oturduğumuz yerden pecereye baktığımızda dı
şarıdaki binaları, ağaçları, insanları, yolda giden araç
ları görebiliriz. Demek ki pencere camları ışığı geçirir
ve dışarıdakileri görmemizi sağlar.
Gelen ışığı geçiren maddelere saydam
madde denir.
Hava, cam, jelatin, fazla derin ol
mayan su tabakası; ışığı geçiren
saydam maddelere örnektir.
5. Sınıf
Üzerine düşen ışığı geçirmeyen maddeleri
saydam olmayan (opak) madde adı verilir
Opak maddelerin arkasındaki varlıklar görülemez. Du
var, tahta, kalın karton, metal tepsi ve kitap opak mad
delerdendir.
Cisimler ışığı farklı oranlarda geçirebilir
Bu oran cismin yapısına ve yapıldığı mad
deye bağlıdır. Örneğin kalın kağıt ışığı
geçirirken, çok ince kağıt ışığı daha fa 2
la geçirir.
( E tk in lik 4 1
* C f>
Eşleştirme
Aşağıdaki resimlerde Tuncay Bey, üç farklı ortamda değişik kapıların arkasında bulunmaktadır. Buna göre, özel
liklerine göre resimlerle kutulardaki yazıları eşleştiriniz.
flâi
V --- ~ J |
r
*
f i
#
Yarı saydam
kapı
Ö rnek
J
Opak
kapı
Saydam
kapı
( E tk in lik
.3^
•c
J
Eşleştirme
,---------------------------
Aşağıda farklı özellikteki maddeler verilmiştir.
Aşağıda verilen yargılardan hangisi yanlıştır?
Bu maddelerin ışığı geçirip geçirmeme özellikleri
ni değerlendirerek altlarındaki kutulara yorumları
nızı yazınız.
A) Hava saydam olmasaydı Dünya’mız güneş ışığını
alamazdı.
13) Evlerimizin içlerinin aydınlık olması için pencerelerde
yarı saydam ve opak madde kullanılır.
Pencere camı
C) Saydam maddeden yapılan şişeler sayesinde şişe
içindekiler kolaylıkla görülebilir.
D) Yarı saydam maddeler ışığı bir miktar geçirir.
ı-
Çözüm..
3ir örtü gibi üzerimizi saran hava tabakası saydam ol
masaydı güneş ışınları bize ulaşamaz ve Dünya’mız
oranlık olurdu. A seçeneğindeki yargı doğrudur. İç
lerinin görülmesi istenen şişeler camdan yapılır. Yarı
saydam maddeler ışığın bir kısmını geçirir. C ve D se
çeneklerinde verilen yargılar da doğrudur.
B seçeneğindeki yargı yanlıştır. Çünkü evlerimizin iç
lerinin aydınlık olması için pencerelerde saydam mad
de olan cam kullanılır.
Cevap B
Düz ayna
u
Alüminyum
folyo
Ö lçm e ve D eğerlen dirm e
—■“ — —....... ....... ....................... m»m..... I
( E tk in lik
D
Doğru-Yanlış J
Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz.
> 1. Işık yayan cisimlere ışık kaynağı adı verilir.
> 2. Bir kaynaktan çıkan ışık ışınları her yönde doğrusal olarak yayılır.
> 3. Işığın izlediği yolu gösteren düz çizgilere ışık ışını adı verilir.
> 4. Işık ışınları, ışığın yayılma yönünü gösteren oklar ile temsil edilir.
> 5. Işık kaynağının türüne göre ışının yayılma şekli değişir.
> 6. Ampul, doğal bir ışık kaynağıdır.
I
E tk in lik
Aşağıdaki kavram haritasını yandaki kelimelerle tamamlayınız.
r
Maddeler
f-----------------------------------
Yarı saydam
Örnek
-£*> Hava
Örnek
Örnek
Yağlı kâğıt
rfr
Duvar
.......
"3K...............
.........
.......
.............
.......
5. Sınıf
2. Bölüm: Işığın Maddeyle Karşılaşma
Ö lçm e v e D eğerlen d irm e
4
E tk in lik
Aşağıda verilen kelimelerden uygun olanlarını kullanarak cümlelerde bırakılan boşlukları tamamlayınız.
2. Gelen ışığı tamamen geçiren maddelere............................................................. denir.
İ . Işığın izlediği yolu gösteren doğrulara............................... adı verilir.
4. Evlerimizin...............................saydam olmayan, pencereleri ise saydam malzemelerden yapılır.
5. Cisimler ışığı farklı oranlarda geçirebilir. Bu oran cismin yapısına v e .............................. maddeye bağlıdır.
6. Işık ışınlarını hiç geçirmeyen m addelere.............................. maddeler denir.
7. Gelen ışığın bir kısmını geçiren maddelere...............................................................madde adı verilir.
( E tk in lik ^
J
Aşağıda verilen cümleler doğru ise cümle başlarına X
'
şeklini, yanlış ise ^
şeklini çiziniz
(•T ) 1.
Işığın yayılması, çıktığı kaynağın türüne bağlı değildir.
( ? ) 2.
Işık doğrusal olarak sadece bir yönde yayılır.
( P ) 3.
Bahçeyi dönüp dolaşan uzun bir hortumun uçlarındaki çocuklar bakınca birbirle
rini göremezler.
( ? ) 4.
Bulutların arasından sızan ışık hüzmelerinin düzgün olması, ışığın doğrusal yayıl
dığını gösterir.
( ? ) 5-
Ker>dinden ışık yayan her nesne ışık kaynağıdır.
( P ) 6.
Işığın yayılmasını ışık ışınları ile gösterilmez.
Test
1.
Bazı maddelerin ışık geçirgen
liği yanda verilmiştir.
3.
Işığı geçirme
miktarı
Buna göre K, L ve M mad
deleri için aşağıda verilen
lerden hangisi söylenebilir?
Madde
Yarı saydam Opak
B) Yarı saydam Opak
Saydam
C) Opak
Saydam
Yarı saydam
D) Saydam
Opak
Yarı saydam
£
Q
Pencere camı
Q
Q
Sis
Q
O
Yukarıdaki şemada verilen maddelerle türler
nin eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangisind
doğru verilmiştir?
K
A) Saydam
Demir çivi
B)
A)
C)
£ ..... ..... Q
o
a
e
c
D)
,JQ
e
t
• M
t
■■
2.
K
I
L
M
E&.----
K, L ve M cisimlerine el feneri ile ışık tutulduğun
da ekranda şekildeki gölgeler oluşuyor.
Buna göre K, L ve M cisimleri aşağıdakilerden
hangisinde verilenler olabilir?
M
K
A) Pencere
camı
Buzlu cam
B) Buzlu cam
Karton
Pencere
camı
C) Karton
Pencere
camı
Buzlu cam
D) Pencere
camı
Karton
Buzlu cam
4.
| Opak maddeler ışığı geçirdiği /
1
geçirmediği için bu maddelere ışık
tutulduğunda arkalarında açık / koyu
3
Karton
4
gölgeleri oluşur.
Yukarıdaki ifadenin doğru olması için numa
ralarla verilen sözcüklerden hangileri seç Imelidir?
A) 1 - 3
5. Sınıf
B) 1 - 4
C) 2 - 3
D) 2 - 4
2. Bölüm: Işığın Maddeyle Karşılaşm
Işığı kısmen geçi
ren maddelere ne ad
verilir? Bu maddele
re bir tane örnek
verirmisin?
Bu tür maddelere
yarı saydam madde
denir. Bu maddelere
metal kaşık örnek
verilebilir.
7.
.i
Var*
soydom
madde
madde
Bulut
Sis
Tahta
(D
(3)
(5)
Ayna
Buzlu cam
Metal
( 2)
(4)
(6)
c
Ä
Opak
madde
Yukarıdaki tabloda saydam, yarı saydam ve opak
maddelere örnekler verilmiştir.
Fen bilimleri öğretmeni ile Ertuğrul, arasında yu
karıda verilen konuşma geçmiştir.
Buna göre hangi numara ile verilen örnekler
yanlıştır?
Buna göre Ertuğrul’un verdiği cevap ile ilgili
aşağıdaki değerlendirmelerden hangisi söy
lenebilir?
A) 1 - 2
B) 3 - 6
C) 4 - 5
D) 1 - 5
A) Ertuğrul maddenin türünü doğru söylemiş, fa
kat bu maddelere yanlış örnek vermiştir.
B) Ertuğrul’un verdiği cevap tamamen doğrudur.
C) Ertuğrul maddenin türünü yanlış söylemiş, fa
kat bu maddelere doğru örnek vermiştir.
D) Ertuğrul’un verdiği cevap tamamen yanlıştır.
I I
8.
Metin
III
II
m
Şekildeki özdeş kartonların üst yüzeyleri kesilerek
bu kısımlara K, L ve M levhaları konuluyor.
Hava
Ağaç
Cam
Ş e ffa f naylon
(D
(3)
(5)
(7)
Sis
Su
Duvar
Karton kağıt
(2)
(4)
(6)
(8)
Metin şekildeki yolda saydam maddelerin yazılı ol
duğu kutulara basarak ilerlemek istiyor.
Buna göre Metin’in hangi kutulara basması doğ
ru olur?
I numaralı kartonun içi çok iyi aydınlanıyor, II nu
maralı kartonun içi az aydınlanıyor, III numaralı
kartonun içi aydınlanmıyor.
Buna göre K, L ve M levhalarının türü için aşağıdakilerden hangisi doğru olabilir?
M
K
A) Tahta
A4 kağıdı
Alüminyum
B) Cam
Yağlı kağıt
Mukavva
A) 1 - 4 - 5 - 7
B) 2 - 3 - 6 - 8
C) Buzlu cam
Alüminyum
Karton
C) 1 - 4 - 6 - 8
D) 2 - 3 - 5 - 7
D) Karton
Cam
Buzlu cam
Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması
Bölüm
TA M GÖLGE
Işığın doğrular boyunca yayıldığını ve saydam olma
yan (opak) cisimlerden geçemediğini öğrendik. Bu ne
denle bir ışık kaynağının önüne konulan opak bir cis
min arkasına ışık ulaşmaz.
Işık kaynağının önüne konulan opak mad
delerin arkasında oluşan karanlık böl
geye, gölge ya da ta m gölge adı verilir.
Işık saydam olmayan maddelerin içinden geçemez.
Işık doğrusal yolla yayıldığı için de saydam olmayan
cisimlerin arkasına ulaşamaz. Bu sebeple opak cisim
lerin arkasında güneş ışığının ulaşamadığı ışıksız bir
alan oluşur.
Güneşli bir günde parkta oturan adamın ve ağacın üze
rine ışık ışınları düşer. Işınlar bu opak maddeler üze
rinden geçemez. Adamın, oturduğu bankın, ağaçların
yerde şekildeki gibi gölgesi oluşur.
Işık kaynağı önüne konulmuş opak cismin perde üze
rinde şekildeki gibi görüntüsü oluşur.
Işık
kaynağı
Ekran
Ekran üzerinde g ö lg e oluşum u
Perde üzerindeki
görüntüyü oluştu
rabilmemiz için ışık
kaynağından cismin
kenar ve köşelerin
den geçen ışınlar
çizeriz. Tam gölge
içinde kalan nokta
lar hiç ışık almaz.
3. Bölüm: Tanı 6öl v
îölge oluşumu cisimlerin şekli ve büyüklüğüyle ilgili
dir. Büyük cisimlerin büyük gölgesi, küçük cisimlerin
de küçük gölgesi oluşur.
^
3. Cisim ışık kaynağına yaklaşırsa ekrandaki gölge
büyür.
30 cm
•§lk
kaynağı
15 cm
Işık kaynağı, cisim ve
ekran arasındaki mesafe
nin artışı ve azalışı ekran üzerinde olu
şan gölgenin büyüklüğüne etki eder. Bu durumları şöy
le gösterebiliriz.
30 cm
Cisim
küçük
gölge
Perde
büyük
gölge
30 cm
■Ş|k
kaynağı Cisim
Perde
1. Işık kaynağı cisimden uzaklaşırsa cismin ekranda
oluşan gölgesi küçülür. Dolayısıyla ışık kaynağı, cis
me yaklaşırsa gölge büyür.
büyük
gölge
30 cm
30 cm
İL
Işık
kaynağı
Örnek
Cisim
Perde
30 cm
60 cm
Işık
kaynağı
küçük
gölge
Bir ışık kaynağı ile perde arasına konulan
cismin perde üzerindeki gölgesi şekilde
ki gibi oluşuyor.
Buna göre perdenin önündeki cisim
aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Cisim
Perde
B)
A)
(? )
D)
C)
büyük
gölge
30 cm
30 cm
€
Işık
kaynağı
Q
cam bardak
futbol topu
2. Ekran, cisme yalaştırılırsa ekrandaki gölge küçülür.
Perde
zeka küpü
deniz yıldızı
Cisim
Perde
Çözüm..
30 cm
c==l —_
■§lk
kaynağı
15 cm
Cisim
küçük
gölge
Perde
Perde üzerinde oluşan gölgenin şekli cismin şekline
benzer. Görüldüğü gibi gölge dörtgen şeklindedir. Bir
yüzü dörtgen şeklinde olan tek cisim zeka küpüdür.
Perde üzerindeki gölge zeka küpüne ait olabilir.
Cevap C
Çözüm..
E t k in lik
Işık kaynağı olan fener, Serhat’ın elindedir.
Aşağıdaki düzeneklerde zemindeki perde üzerinde
gösterilen gölge şekilllerini elde etmek isteyen bir öğ
renci, ışık kaynağı ile zemindeki perde arasına hangi
cisimleri koyarak amacına ulaşabilir?
Duvarda oluşan Osman’ın gölgesinin büyümesi için;
Altlarındaki kutulara yazınız.
ıı* Osman’ın ışık kaynağına yani Serhat’a yaklaşması
gerekir.
2
1
4
3
5
Işık kaynağının, yani Serhat’ın Osman’a yaklaşma
sı gerekir.
a* Işık kaynağı, yani Serhat’la birlikte Osman’ın duva
ra yaklaşması gerekir.
İH .J Î LjN
Küp
Üçgen
prizma
Küre
Silindir
Koni
Bu uygulamalara I ve III ifadeleri uymaktadır.
Güneş ve G ölge Boyu
Güneşli bir günde gün
içinde cisimlerin gölge
lerinin sabit kalmadığı
nı farkederiz. Gölgenin
hem yönü hem de boyu,
Güneş’in konumuna gö
re değişir.
c
\
V ...............
y
Güneş, sabah ve akşam saatlerinde yere daha yakın,
öğlen saatlerinde tepede görünür. Bu duruma Dünya’nın Güneş etrafında sürekli dönmesi neden olur. Gü
neş’in doğuşundan öğlene kadar bir cismin yerdeki göl
ge boyu kısalır, öğleden akşama kadar ise tekrar uzar.
Örnek
Örnek
u « 4E
Caner
Caner
t
13:10
Havanın açık olduğu bir günde Caner’in iki farklı an
da yerdeki gölge boyları şekildeki gibi oluyor. İlk şe
Elindeki feneri arkadaşı Osman’ın üzerine doğru tutan
Serhat; Osman’ın gölgesini arkadaki duvarda oluştu
ğunu farkediyor.
Duvarda daha büyük gölge oluşması için;
I. Serhat, Osman’a yaklaşmalıdır.
II. Osman, duvara yaklaşmalıdır.
III. Osman Serhat’a yaklaşmalıdır,
ifadelerinden hangileri doğrudur?
QS
kilde saat 13:10 olduğuna göre, 2. şekilde saat kaç
olabilir?
Çözüm..
İkinci şekilde Caner’in yerdeki gölgesi daha uzundur.
İlk şekil saat 13:10 a aittir. Öğle saatindeki durumdur.
Öğle saatlerinde Güneş tepede, gölge boyu kısa olur.
İkinci şekilde gölge boyu uzundur. Bu durumda sabah
ya da akşam saatleri olduğu söylenebilir. Saat örneğin
8:00 ya da 18:00 olabilir.
i . Bölüm: Tam Cölge
Güneş s a a tle ri eskiden v a k tin b e lirle n m e
/t
si amacıyla kullanılmış a ra çla rd ır. Saat üze
rinde oluşan gölgenin y e ri ve uzunluğuna gö
re saatin kaç olduğu söylenebilir.
¿îımeş
G üneş tutulm asında;
D ünya’h in kü çü k b ir kısmı Ay'ın g ö lg e sin d e kalır.
Dünya, Güneş etrafında dolanırken
bazı zamanlar Güneş ile Ay'ın arasına
girer. Güneş, Dünya ve Ay aynı doğ
rultuda olduğu zaman Dünya'nın göl
gesi Ay'ın üzerine düşer. Bu olaya ay
tutulması denir.
Güneş saati
Ay ve Güneş Tutulm aları
Güneş ve Ay tutulmaları birer gölge olayıdır. Şu
ana kadar gördüğümüz gölge oluşumu olayı
nın gök cisimleri boyutunda gerçekleşmesidir.
Güneş ve Ay tutulmalarında; ışık kaynağı
Güneş, gölgesi oluşan cisimler ise Dün
ya ve Ay’dır.
Dünya, Güneş’in çevresinde döner.
Benzer şekilde Ay’da Dünya’nın çev
resinde sürekli döner.
Bu gök cisimleri, bazen hareketleri sı
rasında aynı doğrultuya gelir. Dünya,
Güneş ve Ay aynı doğrultuya geldiklerinde güneş veya ay tutulmaları
gerçekleşir.
Dünya’nın gölgesinin Ay’ın üzerine düştüğü doğa
olayı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Güneş tutulması
B) Ay tutulması
C) Yıldız tutulması
D) Dünya tutulması
Çözüm..
Güneş ile Dünya arasına bazen Ay gi
rer. Bu durumda Ay'ın gölgesi Dünya'nın üzerine düşer. Ay'ın gölgesi
nin düştüğü bölgedeki insanlar, güneş
ışığını göremez. Güneş ışığının görül
mediği bu duruma güneş tutulması
adı verilir.
____________________________
Ay, Dünya’nın etrafında hareket ederken bazen Dün
ya ile Güneş arasına girer, bazen de Dünya’nın arka
sında kalır.
Arkasında kaldığı durumda Dünya’nın gölgesi Ay üze
rine düşer bu olaya ay tutulması adı verilir.
Ay tutulmasının olduğu sırada Ay yüzeyine güneş ışı
ğı ulaşmaz.
Cevap B
E tk in lik
Bir öğrenci şekildeki gibi ışık kaynağı ile ekran arasına bir cisim yerleşti
rerek cismin gölgesini ekran üzerine düşürüyor.
m
Aşağıdaki soruları yandaki deneye göre cevaplayınız.
Işık
kayn a ğ ı
1. Işık kaynağı, cisme yaklaştırıldığında gölge büyüklüğünde nasıl bir de
ğişme olur?
Engel
I
Ekran
2. Ekran, cisimden uzaklaştırıldığında gölge büyüklüğünde nasıl bir de
ğişme olur?
3. Ekran sabit kalmak şartıyla gölgenin büyümesi için neler yapılabilir?
4. Ekran üzerinde birden fazla gölge oluşturmak için ne yapılmalıdır?
5. Cismin büyüklüğünün ve şeklinin değiştirilmesi gölge büyüklüğünü nasıl etkiler?
E t k in lik
K t E
Aşağıdaki kelimeleri tabloda bulup işaretleyiniz.
ib u j
I
ş
I
K
K
A
Y
N
A
G
I
(
D
U
û
û
A
y
T
U
T
U
L
M
A
S
I
0
D
P
K
A
s
D
U
N
Y
A
A
L
E
G
Ğ
ç
A
C
Y
A
G
E
Z
E
G
E
N
U
Ü
R
I
K
i
E
Y
A
R
A
G
û
L
G
E
N
U
K
B
ÛPAK
S
û
D
N
G
û
L
G
E
C
Z
E
S
§
Z
AV TUTULMASI
M
U
A
R
A
S
A
y
D
A
M
ş
A
J
P
GÜNEŞ TUTULMASI
i
U
M
D
S
U
T
E
E
B
C
Z
L
Û
M
G
G
Ü
N
E
Ş
T
U
T
U
L
M
A
S
I
5. Sınıf
m
u
(ŞIK KAYNAĞI
DOĞRUSAL
GÖLGE
SAYDAM
GEZEGEN
DÜNYA
fUİNFS
S. Bölüm: Tom6öl
Ölçm e ve D eğerlendirm e
E t k in lik
&£
Aşağıda verilen b ilg ile ri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak
işaretleyiniz.
J jM l.
P~] > 2.
Ay tutulması sırasında Dünya, Güneş’e Ay’dan daha
yakındır.
Işık saydam olmayan cisimlerden geçemez.
j > 3.
Güneş ve Ay tutulmaları, Dünya’nın her tarafından gö
rülebilir.
] > 4.
Gün ortasında Güneş’in tepede olduğu zaman gölge
ler kısa olur.
] > 5.
Cam, hava ve su yarı saydam maddelere örnektir.
> 6.
Işık kaynağı cisme yaklaştırılırsa oluşan gölge büyür.
¿m
ULMACA
3ki yerlerine yazınız.
1.
Işığın yayılma şekli.
2.
Görebilmemizi sağlayan enerji.
3.
Işığı geçirmeyen madde.
4.
Işığın olmaması durumu.
5.
Işığı geçiren maddeler.
6.
Doğal olmayan.
7.
Opak bir madde.
8.
Saydam bir madde.
3.
Engel
Güneş
doğarken
O
Gölge doğu
yönünde ve
uzundur
Güneş
tepede iken
C
Gölge batı
yönünde ve
uzundur
C
Gölge kısadır
mum
Güneş
batarken
Şekildeki düzenekte üçgen levhanın ekran üze
rindeki şeklini çizmek için en az kaç ışın kul
lanılır?
B) 2
A) 1
Sena, Fen bilimleri kitabında yukarıdaki etkinlik
le karşılaşmıştır.
D) 6
C) 3
Buna göre Sena’nın aşağıdaki eşleştirmelerin
den hangisini yapması doğru olur?
Gölgenin
büyüklüğü
Gölgenin
büyüklüğü
Zaman
l
1
A)
H
©
B)
e —
Zaman
II
-c
C)
Beyza karanlıkta el fenerini basketbol topuna tu
tarak topun gölgesini elde ediyor.
Beyza topu ve el fenerini hareket ettirerek yukarı
da verilen grafikleri elde ediyor.
Buna göre I ve II numaralı grafikler için Beyza,
hangi işlemleri yapmış olabilir?
A) Topun konumu
sabitken el fene
rini topa yaklaş
tırmıştır.
El fenerinin konumu
sabitken topu el fe
nerinden uzaklaştırtırmıştır.
B) El fenerinin ko
numu sabitken
topu el fenerin
den uzaklaştır
mıştı r.
Topun konumu sa
bitken el fenerini to
pa yaklaştırmıştır.
El fenerinin konumu
C) Topun konumu
sabitken el fene sabitken topu el fe
rini toptan uzak nerine yaklaştırmıştır.
laştı rm ıştır.
D) El fenerinin ko
numu sabitken
topu el fenerine
yaklaştırmıştır.
Topun konumu sa
bitken el fenerini to
pa yaklaştırmıştır.
4.
Karanlık bir odada opak bir cisme K, L ve M el fe
nerleri tutulduğunda şekildeki durum oluşuyor.
Buna göre hangi el fenerleri ışık vermemek
tedir?
A) Yalnız K
B) Yalnız M
C) K ve M
D) L ve M
Test.» 3
7.
M
Güneşli bir günde hangi saatler arasında bir
ağacın gölgesinin uzunluğu önce azalır, sonra
artar?
A) 10.00 ile 15.00 arasında
B) 8.00 ile 12.00 arasında
Şekil - 1
C) 13.00 ile 17.00 arasında
D) 9.00 ile 11.00 arasında
M
8.
Bir top Şekil - 1 deki düzenekte K, Lve M konum
larına getirildiğinde ekranda Şekil - 2 de verilen
gölgeler oluşuyor.
Yukarıdaki şemada verilen olayla ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Buna göre topun bulunduğu konuma göre olu
şan gölgeler aşağıdakilerden hangisinde doğ
ru eşleştirilmiştir?
A) Dünya Güneş’e Ay’dan daha yakındır.
B) Ay’ın gölgesi Dünya üzerindeki belli bir bölge
ye düşer.
M
K
A)
C) Ay’ın saydam olmamasında etkilidir.
B)
D) Işığın doğrusal yayılmasının sonucudur.
C)
D)
9.
6.
Güneş
tutulması
Ay
tutulması
#
Doğu yönünde ilerleyen Salih’in gölgesi önünde
ve uzundur.
Güneş ve ay tutulmasının özellikleri yukarıdaki şe
ma ile gösteriliyor.
Buna göre,
Buna göre taralı alana aşağıda verilenlerden
hangisi yazılamaz?
II. Bu durum sabah vakti gerçekleşir.
I. Güneş batıda ve yere yakındır.
III. Güneş tam tepededir.
A) Işık olayıdır.
IV. Güneş doğuda ve yere yakındır,
B) Güneş, Dünya ve Ay aynı doğrultudadır.
verilerlerinden hangisi söylenebilir?
C) Işığın doğrusal yayılması sonucu gerçekleşir.
D) Dünya, Güneş ile Ay’ın arasındadır.
A) I
B) II
C) III
D) IV
Bölüm
Sesin Yayılm ası
Sonuç olarak kulağımızı uyaran ve bu yolla beynimiz
de duyumlara yol açan etkilerin tamamına ses denir.
İnsanların en önemli organlarından biri
kulaklarıdır. Kulaklar çevremizdeki sesle
ri duymamızı sağlar. Bir kısmını duymak
tan rahatsız olduğumuz sesler hayatımı
zın her anında vardır.
Bir cisim titreştiği zaman ses dalgalarını oluşturur. Ya
ni havanın da titreşmesi sonucu dalgalar oluşur. Bu
ses dalgaları, ortamda cisimden uzağa doğru yayılır.
Çıkardığımız seslerle birbirlerimizle anlaşır, di
ğer insanları seslerle uyarırız. Müzik aletleri
nin çıkardığı sesleri dinleyerek dinlenir, tabi
attaki sesleri dinlemekten keyif alırız.
Sabahları çalar saatin çı
kardığı sesle uyanır,
kapı zilinin sesi kula
ğımıza ulaştığında ka
pıyı açmaya gideriz.
Ses nasıl oluşur?
Ses, dalgalar hâlinde yayılır.
Kulağımıza ulaşan ses dalgaları, ku
lak zarımızda titreşimlere neden olur.
Beynimiz ise bu titreşimleri ses ola
rak algılamamızı sağlar.
Bütün sesler bir ses kaynağından çıkar. Ses, suya taş
atıldığında meydana gelen bir dalganın etrafa yayılma
sı gibi havada yayılarak kulağımıza gelir.
Ses oluşturan her madde veya cisim bir ses kayna
ğıdır. Ses kaynakları titreşerek sesi meydana getirir.
Titreşim, bir cismin ileri geri gidip gelme hareketidir.
Ses dalgaları, su dalgalarına benzer.
Ses, maddelerin titre ş tirilm e s iy le oluşur. Titreşerek ses üreten her
madde, ses kaynağı olarak ifade edilir.
Ses; taneciklerin titreşimi ile meydana geldiğine göre
ses dalgaları da su dalgalarında olduğu gibi her yön
de dalgalar hâlinde yayılır.
Tanecikler titreşim sırasında enerjisini diğer taneci
ğe aktarır.
4. Bölüm: Sesin Yayılmo ı
------------------------------------------------------------ ---------------- ^
Yapay sesleri üreten varlıklara yapay ses
kaynakları denir.
MCjzik aletlerinden çıkan sesler, taşıtların çıkardığı
sesler, hoparlörün, radyonun ve televizyonun
çıkardığı sesler yapay seslerdir.
Sesin gazlarda yayılması
Çevremizdeki varlıkların sesi havada yayılarak kulağı
mıza gelir. Ses havada vayılmasaydı varlıkların sesini
duyamazdık. Buna göre, sesin gaz ortamlarda da ya
yıldığını söyleyebiliriz.
Okuldaki müzik dersinde çalınan enstrümanların sesi
bütün odaya hatta dışarı bile yayılır.
Doğal sesleri üreten varlıklara doğal ses
kaynaklan denir.
Uzayda gök taşları sürekli birbirine çarpar. Güneş’te ve
diğer yıldızlarda patlamalar gerçekleşir. Ancak bu çar
pışma ve patlamaların sesini duyamayız. Bunun sebe
bi sesin boşlukta yayılmamasıdır.
İnsan sesi, hayvan sesleri,
rüzgâr ve su sesleri doğal
seslerdir.
Sesin yayılması için madde ortamı ge
reklidir. Ses boşlukta yayılmaz.
[ E t k in lik
i
X:
Ses katilarda sıvılara göre, sıvılar
da gazlara göre daha iyi duyulur.
Eşleştirme
Aşağıda verilen ifadelerle, o ifadelere karşılık gele
bilecek şekilleri doğru bir şekilde eşleştiriniz.
Ben, doğal ses
kaynağıyım.
Örnek
Bir fanus içindeki çalar saati çalıştı
ran Sema, daha sonra fanusun için
deki havayı vakumluyarak saat sesi
ni dinlemeye devam ediyor.
Ben, yapay ses
kaynağıyım.
Buna göre, deneyde Sema, nasıl
bir sonuca ulaşır?
Ses dalgalar
hâlinde her yöne
yayılır.
m **
Ses boşlukta
yayılmaz.
«
•
Çözüm..
İlk durumda fanus içinde hava varken çalar saatin sesi
duyulur. Ancak fanus içindeki hava vakum edildiğinde
artık ses duyulmaz. Sema “sesin boşlukta yayılmayacağı” sonucuna ulaşır.
Sesin sıvılarda yayılması
Ses sıvlarda da yayılır. Denize, suyun içine daldığımız
da su içindeki ya da dışarıdaki sesleri duyabiliriz. Su
yüzeyinde ilerleyen motor sesini duyabiliriz.
E tk in lik
M
Su yüzeyindeki Erdem, bir yandan suyun dibindeki ça
panın zemine çarpma sesini duyarken diğer yandan
sahilde çalınan davulun sesini de duyuyor.
Buna göre, Erdem’in ifadelerindeki boşlukları doğ
ru sözcüklerle tamamlayınız.
Yaptığım gözlem sonucu sesin h e m ................
hem d e ...................... yayıldığını farkettı'm. Çapanın
sesini duym am j s e s in ..................... yayıldığına
sahildeki davulu duymam s e s in ......................
Balina ve yunus gibi canlılar su içinde yaşarlar. Bu can
lıların su içerisinde çıkardıkları seslerle birbirleriyle ile
tişim sağladığı anlaşılmıştır. Bu olay da sesin sıvı or
tamda yayıldığını gösterir.
Sesin katilarda yayılması
Sude, ders çalışırken yan odadan ge
len sesi, evinin dışındaki sesleri işitir.
Bu örnekler sesin katı ortamlarda da
yayıldığını gösterir. Sokaktaki otomo
bilin sesi kulağımıza ulaşana kadar
hem havadan hem de evimizin duvar
larından geçer. Duvar katı bir ortamdır.
Ayrıca masaya kulağımızı
dayayıp biri cisimle masaya
yavaşça vurduğumuzda se
si çok net bir şekilde işitebi
liriz. Bu gözlemler sonunda
ses katilarda yayılır sonucu
na ulaşabiliriz.
Bir iple içi boş iki konserve kutusu kullanan öğrenci
lerden bir konuştuğunda diğeri onun sesini kutu için
de duyar. Bu durum ses dalgalarının ip üzerinde ya
yıldığını gösterir.
Örnek
Murat
Bir köprünün metal korkuluklarının bir ucuna çekiçle
vurulduğunda, diğer uçta kulağını korkuluklara daya
mış Murat’ın iki farklı vurma sesi duyuyor.
Bunun sebebi nedir?
Çözüm..
Oldukça uzun olan metal korkuluğun bir ucuna vuru
lunca, diğer uçtaki Murat, çift ses duyar. Bunun sebe
bi; korkulukların iki yer arasında sesin hem havadan
hem de metal üzerinden ayrı ayrı yayılmasıdır. İki fark
lı ortamda yayılan aynı ses, farklı hızlarla farklı süreler
de Murat’a ulaşır. Murat da iki farklı ses duymuş olu
5. Sınıf
4. Bölüm: Sesin Yayılnn sı
Test
Sesin yayıldığı ortamları ( / )
işareti ile, yayılmadığı ortamları ( X )
işareti ile belirtiniz.
Katı
Sıvı
Gaz
4.
Değerlendirme
j
Boşluk
Ses titreşim ler
sonucu oluşur.
2 Ses sadece tek
yönde yayılır.
3 Ses, katı, sıvı ve gaz
ortamlarda yayılır.
Emel, fen bilimleri kitabındaki etkinliği yukarıdaki
gibi doldurmuştur.
Yukarıdaki tabloda verilen cümleler doğru ise
yanlış ise % şekliyle değerlendirme yapılacaktır.
Buna göre, Emel için aşağıdaki değerlendirme
lerden hangisi doğrudur?
Buna göre verilen cümlelerin değerlendirilme
si aşağıdakilerden hangisindeki gibi olmalıdır?
A) İşaretlemelerinin tamamı doğrudur.
B) İşaretlemelerinin üç tanesi doğrudur.
A)
C) İşaretlemelerinin iki tanesi doğrudur.
D) İşaretlemelerinin bir tanesi doğrudur.
2.
B)
1 %
C)
D)
1 %
2 %
2
§
2
§
3 *
3
h
3
§
Selim, yan odadaki kardeşinin sesini duyabilmek
tedir.
Buna göre, Selim aşağıdakilerden hangisini
söyleyebilir?
A) Ses boşlukta yayılmaz.
B) Ses katı ve gazlarda yayılır.
C) Ses sıvı ve gazlarda yayılır.
D) Ses katilarda yayılmaz.
5.
3.
Serbest bırakılan taşın yere çarpmasıyla ses üre
tiliyor.
Sesin havadaki yayılması, aşağıdaki dalga mo
dellerinden hangisi ile doğru gösterilmiştir?
Denizin ortasındaki sandal
da bulunan bir kişi uzakta
ki bir patlamayı iki defa ol
muş gibi algılar.
A)
Bu duruma göre;
I. Sandaldaki kişiye ses iki farklı ortamdan geçe
rek ulaşmıştır.
II. Ses farklı ortamlarda farklı hızlarla iletilir.
III. Ses sadece hava ortamında yayılır,
verilenlerden hangileri söylenebilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız
C) I ve II
D) II ve III
C)
D)
Bölüm
5
Farklı Cisimlerin Çıkardığı Sesler
Her cisim ya da maddenin çıkardığı sesler farklıdır. Ben
zer cisimlerin aynı sesleri çıkartabileceğini düşünebili
riz. Ama bunun doğru olmadığını farkederiz.
Tabanı kösele olan bir
ayakkabı ile yürürken ya da
tabanı lastik olan bir spor
ayakkabısı ile yürürken ze
mine her değdikçe ayakka
bılardan farklı sesler gelir.
Basit deneylerle farklı maddelerin farklı sesler çıkardı
ğını gözlemleyebiliriz.
j
Bardaklar farklı, çubuklar aynı. Çıkan
___________ sesler farklı.
Önce aynı çay bardağına iki farklı çubukla vurup sesle
ri karşılaştıralım. Çıkan seslerin farklı olduğunu işitiriz.
}
Farklı iki cisme aynı çubukla vurduğumuzda da fark
lı sesler çıkar.
Bir çay bardağına ve bir porselen kupaya aynı çubuk
la vurulduğunda çıkan sesler aynı olmaz.
Örnek
;
Ayhan, yerden eşit yükseklikten demir, cam ve taht
bilyeleri serbest bırakarak çıkan sesleri dinliyor.
Ayhan, yaptığı deneyle aşağıdaki yargılardan hangisinin doğruluğunu test etmeyi amaçlamış olabilir?
A) Ses her ortamda yayılır.
B) Ses dalgalar hâlinde yayılır.
B ardaklar aynı, ç u b u kla r farklı. Çıkan se sle r
farklı.
5. Sınıf
C) Ses çıkaran cisimler farklı olduğunda çıkan sesler
de farklı olur.
D) Ses doğrusal olarak yayılır.
5. Bölüm: Sesin Farklı Ortamlarda Farklı Duyulma ı
çözüm..
Seçenekler incelendiğinde D seçeneğindeki hariç, di
ğerlerinin doğru olduğu görülür.
Ancak soruda Ayhan’ın farklı cisimleri yere çarptırarak
bunlardan çıkan sesleri dinlediği belirtiliyor. Her bir bil
ye yere çarptığında farklı sesler çıkar.
Ayhan, deneyde “farklı cisimlerin farklı sesler çıkardı
ğını” farkeder.
Cevap C
> 1. Birbirlerine vurulan taşların sesi su içinde de
Ay’da da aynı şekilde duyulur.
_ > 2. Güneş’e yaklaştıkça güneş patlamalarının
sesi daha iyi duyulur.
> 3 . Sesin üretildiği ortamın özellikleri, üretilen
sesi işitmemizi etkiler.
> 4. Sesin yayıldığı ortam değişse bile işitilen ses
miktarı değişmez.
> 5. Havada her yönde yayılan ses, su içinde sa
dece bir yönde yayılır.
,\ynı Sesin Farklı Ortamlarda Duyulması
Sesin üretildiği ortam, işittiğimiz sesi etkiler.
ki metal bardağı önce havada sonrada suda birbiri
ne vuralım. Çıkan sesleri dinleyelim. Seslerin farklı ol
duğunu işitiriz.
> 6. Denizde çalışan teknenin motorunun sesini
hem sahildeki çocuklar hem de deniz dibin
deki dalgıçlar aynı şekilde duyar.
V_______________________________________________ >
Bu durumda ses kaynağı değiştirilmeden sesin yayıldığı
ortam değiştiğinde de sesin değiştiğini söyleyebiliriz.
Örnek J f
^
A
------------------------------
Aşağıdaki durumların hangisinde Nihan ve Cihan
kaynağından yayılan sesi aynı şekide duyar?
I. Hoparlörün 50 metre sağında Nihan, 50 metre so
lunda Cihan yayılan müzik sesini dinliyor.
II. Nihan arabadan 20 metre, Cihan’sa 80 metre uzak
tan arabanın motor sesini dinliyor.
III. Nihan su içinde, Cihan’sa hava ortamında çalan sa
atin sesini dinliyor.
Çözüm..
Ses hoparlörden her yöne yayıldığından eşit uzaklık
taki hem Nihan hem de Cihan müzik sesini aynı şe
kilde duyar.
Arabaya farklı uzaklıktaki Nihan ve Cihan, araba sesi
ni farklı şiddetlerde duyar.
Aynı saatin sesi havada ve suda farklı duyulur.
Cevap Yalnız I dir.
E tk in lik
Aşağıda, ışık ve ses kavramları ile ilgili bazı özellikler verilmiştir. Bu özellikler hangi kavrama uyuyorsa ilgili
kavrama “ X” işareti koyunuz. Işık ve ses kavramlarının her ikisine de uyuyorsa ikisine de “X” işareti koyunuz, i
IŞIK
SES
1. Maddelerin titreşimi sonucu oluşur.
2. Farklı kaynaklar tarafından oluşturulabilir.
3. Bütün yönlere yayılır.
4. Farklı maddeler de farklı hareket eder.
5. Saydam olmayan maddelerden geçebilir.
6. Onu görebiliriz.
7. Duymamızı sağlar.
8. Görmemizi sağlar.
9. Saydam ortamlardan geçebilir.
10. Uzayda yayılır.
i E tk in lik
Aşağıda cümleleri okuyunuz. Verilen bilgi doğru ise cümle sonundaki doğru kutucuğunu, yanlış ise yanlış kı
tucuğunu işaretleyiniz.
Doğru
Yanlış
1.
Ses, boşlukta yayılmaz.
□
□
2.
Ses, katı maddelerde yayılır.
□
□
3.
Ses, gaz ortamda yayılır.
□
□
4.
Birbirine vurulan taşlar, ses kaynağıdır.
□
□
5.
Bir çalar saatin hava ortamındaki sesi ile sudaki sesi aynıdır.
□
6.
Madeni parayla tahtaya da cama da vurulduğunda aynı ses çıkar.
□
□
7.
İçindeki hava vakum edilen bir fanusta ses daha şiddetli yayılmaya başlar.
□
□
a
5. Sınıf
I
5. Bölüm: Sesin Forklı Ortamlarda Farklı Duyulmı >/
mmr m m mmm nm... umw w n 1111im........... .........................................
E tk in lik
Aşağıdaki ifadeleri uygun resimlerle eşleştiriniz.
Sıvı maddeler
sesin yayılabileceği
ortamlardandır.
- 1
Bir doğal ses kaynağıdır. ^2
Ses, boşlukta yayılmaz.
3
Yarısaydam madde ö rn e ğ id ir^
Ses,
dalgalar hâlinde
tüm yönlerde yayılır.
Işığın
doğrusal yolla yayıldığını
ispatlayan bir olaydır.
. Ünite: Işığın ve Sesin Yayılması
E tk in lik
M
Aşağıdaki kelimeleri tabloda bulup işaretleyiniz.
S
E
S
K
K
G
0
A
L
G
A
0
N
U
S
G
A
K
U
L
A
K
M
i
Z
E
0
K
0
E
Ü
Y
S
0
Ğ
R
U
S
R
L
E
ş
A
ç
S
ııa n ı
Kİ E
m xm
SES
GÜRÜLTÜ
R
Y
A
G
E
M
Ü
Z
i
K
U
K
M
I
K
MÜZİK
Ü
E
Y
A
R
A
0
A
T
G
E
T
E
K
A
BOŞLUK
SONAR
L
0
D
Z
G
E
C
L
M
C
Z
L
R
ş
Y
T
U
A
R
A
B
0
ş
L
U
K
E
A
J
A
Ü
U
M
T
i
T
R
E
ş
i
M
K
S
0
Ğ
Ü
S
0
N
A
R
A
M
E
S
I
u
I
°
DALGA
SES KAYNAĞI
GAZ
G
KULAK
SIVI
TİTREŞİM
Aşağıdaki soruların cevaplarını çengel bulmacadaki yerlerine yazınız
2İ
1. Seslerin etrafa yayılma şekli
2. Rahatsız edici seslerin tümü.
3. Sesin yayıldığı bir madde hâli
4. Sesin yayılmadığı ortam.
5. Ses oluşum şartı: “M addenin................”
6. Ses çıkaran varlık: “S e s.................”
7. Ses çıkararak iletişim kuran bir deniz hayvanı.
8. Deniz dibini araştırmaya yarayan alet.
5. Sınıf
5. Bölüm: Sesin Farklı Ortamlarda Farklı Duyulm
E tk in lik
?
■
H
Normal bir ampul, elektrik enerjisinin
çok az bir kısmını ışığa dönüştürüp
kalan kısmını ısıya dönüştürdüğü hâlde,
doğal bir ışık kaynağı olan
ateş böceklerinin % 100’e yakın
bir verimle ısı kaybı olmadan
ışık ürettiklerini biliyor musunuz?
i
Biliyor musunuz?
Ağustos böceklerinin yakınına minik
mikrofonlar yerleştirilerek ölçüm
yapıldığında 158 desibellik bir ses
çıkardıkları tesbit edilmiştir. Bu bir el
bombasının patlamasıyla aynı değerdedir.
Böceğin işitme organı, bir kapsül içinde
korunmuş konumda tasarlanmıştır. Bu
tasarım böceği yüksek sesten koruyarak
sağır olmasını önler.
w*
.
I
Biliyor musunuz?
Yavru bir penguen binlerce pen
guen arasından annesini yal
nızca sesinden tanıyabilir.
Derin okyanus diplerinde yaşayan küçük
mürekkep balıklarının gözleri üzerinde ışık
saçan organlar bulunduğunu,
Karada avlanan baykuş
türleri özel tasarlanmış
yumuşak tüyleri saye
sinde hiç ses çıkarma
dan uçabilirler.
Göz bebeklerimizin, gözümüze az ışık gel
diğinde büyüyerek, fazla ışık geldiğinde ise
küçülerek göze giren ışık miktarını ayarla
ma görevi olduğunu,
Yarasalar yerden ha
valanan böceği gö
remedikleri hâlde ses
dalgalarından yararla
narak havada kapa
bilir.
Güneş ışığının Dünya’ya 8 dakikada,
Ay’dan yansıyan ışığın 1,28 saniyede ulaş
tığını biliyor musunuz?
Test
3.
1.
çalıyor
içinde çalıyor
Masa saati
havada çalıyor
“Ses kaynağı değiştiğinde ses de değişir” ifade
sini ispatlanması için hangilerinin sonuçları bir
likte gözlenmelidir?
Bir öğrenci iki metal kaşığı havada ve suda birbi
rine vurarak oluşan sesi dinliyor.
Öğrenci yaptığı deneyle;
I. Sesler farklı ortamlarda farklı şekilde yayılır.
II. Ses sıvı ve gaz ortamlarda yayılır.
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve II
D) I, II ve
III. Ses boşlukta yayılmaz,
verilenlerden hangilerine ulaşılabilir?
4.
A) Yalnız I
B) I ve I
C) I ve III
D) II ve
I. Bilyelerden birini tahtaya diğerini taşa çarptır
mak
II. Bilyeleri önce havada sonra su içinde birbiri
ne çarpıştırmak
III. Önce bilyelerden birini ötekine, daha sonra
ötekini ilkine vurmak
İki özdeş bilye ile farklı sesler elde etmek için
hangilerinin yapılması uygun olmaz?
2.
Resimde bir müzisyenin kullandığı müzik aletleri
görülmektedir.
İf
darbuka
Müzik aletlerinden farklı sesler çıkmasının ne
deni aşağıdakilerden hangisidir?
5.
A) Yalnız
B) Yalnız
C) I ve III
D) II ve III
Fen Bilimleri öğretmeni Şimşek Yıldırım, öğrenci
lerinden sınıfın önünde ayaklarını yere vurarak ses
çıkartmalarını ister.
Gürkan; Spor ayakkabılarıyla beton zemine,
Serkan: Yürüyüş ayakkabısıyla tahta zemine,
Nalan: Topuklu ayakkabısıyla beton zemine
A) Müzik aletlerinin yapıldığı maddeler farklıdır.
B) Müzik aletlerinin yapıldığı maddelere farklı şid
detlerle vuruluyor.
C) Müzik aletlerinin yapıldığı maddeler farklı or
tamlardadır.
D) Müzik aletlerinin yapıldığı maddeler farklı renk
lerdedir.
5. Sınıf
vurarak ses çıkartır.
Hangi öğrencilerin ayakkabılarıyla çıkardıkları
sesler birbirinden farklıdır?
A) Gürkan ve Serkan
B) Serkan ve Nalan
C) Gürkan ve Nalan
D) Hepsinin
5. Bölüm:
5 *
ÜNİTE
1. BOLUM
Canlıları Tanıyalım "Mikroskobik
Canlılar ve Mantarlar"
2. BÖLÜM
Canlıları Tanıyalım "Bitkiler ve
Hayvanlar"
3. BÖLÜM
İnsan ve Çevre
M NIIUR D U N U
GEZELİM ı/eT/UTOUJM
Bu ünitede canlı gruplarının sınıflandırılması, özellikleri ile insan ve çevre etkileşimiyle ilgili
sorular çözeceksiniz.
Bolum
Canlıları Tanıyalım «Mikroskobik Canlılar ve Mantarlar'
' A. CANLILAR NASIL SINIFLANDIRILIR?
Bir markete ya da kütüphaneye gittiğimizde aradığımız
ürünü veya kitabı fazla zorlanmadan buluruz. Markette
ürünler özelliklerine, kullanım alanlarına ve benzerlikle
rine göre düzenle sıralanır. Her raf sırasının başına da
o raflarda hangi ürünlerin bulunduğu yazılır.
Bir raf sırasının başına süt ve süt mamulleri yazıyorsa, bu
ürünleri arayan müşteriler kolayca aradıkları ürüne ula
şır. Marketteki ürünler raflara rastgele ve karışık bir şekil
de yerleştirilseydi, bir insanın aradığı ürünü bulabilmesi
________
^
saatlerce sürebilirdi.
Canlılar denince aklımıza sadece hayvanlar gelme^
melidir. Bitkiler ve başka canlı grupları davardır. İnek,
koyun, at ve tavuk gibi hayvanlar evcildir. Bunlar in
sanlar tarafından yapılan ahır ve kümeslerde yetişti
rilir ve insanlar tarafından beslenir.
Bazı insanlar ise evlerinde kedi, köpek, balık ve kuş
besler. Bunlar çevremizde her zaman görebileceği
miz canlılardır. Bazı canlılar ise sadece yaşadığı do
ğal ortamlarında görülebilir. Evimizde çiçekler yetiş
tiririz. Çiçekler, ağaçlar ve tarlada yetiştirilen sebzeler
canlılar grubuna dahildir.
^
"kütüphanelerde de kitaplar sıralanırken özellikleri
göz önünde bulundurulur. Fen ve teknoloji kitapla
rıyla tarih kitapları aynı rafa konmaz. Kitaplar rafla
ra rastgele yerleştirilseydi aradığımız kitabı bulmak
için çoğu zaman bütün kütüphaneyi gözden geçir
mek gerekebilirdi.
Doğada milyonlarca farklı tür canlı yaşar. Canlılar,
yaşadıkları bölgelere göre farklılık gösterir. Aynı can
lı türünün farklı bölgelerde yaşayanları arasında bile
farklılıklar vardır. Örneğin ekvator kuşağında yaşa
yan tilkilerle kutup bölgesinde yaşayan tilkiler ara
sında bazı farklılıklar bulunur.
Yakın ve uzak çevremizde pek çok canlı yaşar. İnsan
lar eski zamanlardan beri canlıların özelliklerini merak
etmiş, araştırmalar yapmıştır. Canlılara isimler vermiş
lerdir. Canlılar sayı ve tür bakımından çok fazladır.
Canlıların çeşitliliği, incelenmesini zorlaştırır. Bu se
beple bilim insanları canlıları gruplandırmışlardır.
Canlılar gruplandırırken benzer ve farklı özelliklere
dikkat edilir. Dış görünüş ve iç yapı, canlıların sınıf
landırılmasında kullanılan özelliklerindendir.
120
5. Sınıf
7. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Mikroskobik Canlılar ve Montarlo "
D ikkat Edelim
3enzer özellik gösteren canlılar, aynı grupta topla
nır. Canlıların sınıflandırılması onları inceleme koaylığı sağlar. Bilim insanları canlıları hayvanlar,
bitkiler, m antarlar ve m ikrosko b ik canlılar ola
rak sınıflandırmıştır.
Bj. MİKROSKOBİK CANLILARI TANIYALIM
Mikroskobik canlılar çok küçük olduğu için, mikros
kopla gözlemlenen canlılardan oluşur. Virüs, bakte
ri, protozoa gibi canlı çeşitleri mikroskobik canlıdır.
Zararlı m ikroskobik canlılar tifo, kolera, dizanteri, ve
rem, tetanos ve boğaz hastalıklarına sebep olur. Mik
roplar insan vücuduna besin, su, hava, deri ve kan yo
luyla girebilirler.
Mikroskobik canlılar yiyecek ve
içeceklerin bozulmasına sebep
olur.
Buzdolabında günlerce bozulma
dan kalan süt, yoğurt, et gibi be
sinler açıkta kısa sürede bozulur
ve kokar. Normal oda sıcaklığı
mikroskobik canlıların çoğalma
sı için uygun bir sıcaklıktır.
Besinlerin bozulmasını önlemek
ve daha uzun süre saklamak için
insanlar eskiden beri değişik yöntemler geliştirmiştir.
Besinlerin serin, rutubetsiz kilerlerde saklanması bu
yöntemlerden biriydi.
Bu canlıların toprakta, havada, suda yaşayan pek çok
türleri vardır. Mikroskobik canlıların bazıları çok zor ko
şullarda da hayatını devam ettirebilir. Aşırı sıcak çöl
lerde, buzullarda, havasız ve ışıksız ortamlarda hatta
diğer canlıların vücudunda yaşayan mikroskobik can
lılar vardır.
İYprarlı m ikroskobik canlılar sütten yoğurt ve peynir
oluşmasını, üzüm suyundan sirke oluşmasını sağlayan
canlılardır. Ayrıca topraktaki atık maddelerin çürüyerek
toprağa karışmasını sağlarlar. Atık maddelerin toprağa
geri dönüşümü toprağı zenginleştirir ve verimini artırır.
T'
...
Toprağa düşen ağaç yaprakları ve ölmüş hayvanlar gi
bi atıklar çürümeseydi; zamanla birikir dünya yaşan
maz bir hâle gelirdi. Bu bakımdan mikroskobik can
lılar, yeryüzünde hayatın devamı için çok önemlidir.
Patlıcan, biber ve bamya gibi bazı sebzeler kurutularak
saklanırdı. Fasulye ve bezelye gibi sebzeler konserve
yapılırdı. Balık ve et tuzlanarak saklanırdı.
... ~
Eskiden kullanılan yiyecekleri koruma yöntemlerinin
bazıları hiç değişmeden hâlen uygulanmaktadır. Ba
zıları ise gelişen teknolojiye uygun olarak değiştirilip,
geliştirilerek kullanılmaktadır.
Elektrik ve soğutucuların keşfi ile yi
yecekleri saklamak kolaylaşmıştır.
Günümüzde buzdolabı ve dondu
rucular çok yaygınlaşmıştır. Dondu
rulma işlemi besinlerin eskiye göre
çok daha uzun süre saklanabilme
sini sağlamıştır.
Pastörize etmek gıdaları saklamada kullanılan yön
temlerden biridir. Pastörize edilen sütteki mikroplar
öldürülür. Daha sonra hava almayacak şekilde amba
lajlanır. Böylece en çabuk bozulan besinlerden olan
sütü, uzun süre saklamak mümkün olur.
Bazı besin maddeleri de vakum lama yoluyla havası alınıp poşetlene
rek belli bir süre saklanabilmektedir.
S.Uinite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım
Nemli, ılık, az ışıklı ve yiyecek yönüyle zengin ortam
lar mantarlar için iyi bir yaşama ve çoğalma alanıdır.
Meyve, sebze, ekmek ve peynirlerin üstü bile mantar
lar için yaşama alanı olabilir. Mantarların, görünüş ve
özellikleri birbirinden farklı çeşitleri vardır.
Bunları Bilelim
Farklı mikroskobik canlı çeşitleri gıda üretiminde,
tarımda, ilaç yapımında, denizlerdeki petrol atıkla
rının arıtılmasında, genetik deneylerde, biyoteknolojik gelişmelerde kullanılmaktadır.
1. Şapkalı Mantarlar
Ö rnek
\________ _
Şapkalı mantarlar; yenilebilen çeşitleri olan mantar
lardır. Şapkalı mantarların yenilebilen çeşitlerinin be
sin değeri yüksektir. Mantar türlerindeki vitamin de
ğeri sebzelerden birkaç kat daha fazla olabilmektedir.
1
Doğadaki mikroskobik canlılar yardımıyla;
I. Sütten yoğurt ve peynir üretilmesi
II. İnsanlarda çeşitli hastalıkların oluşması
III. Canlı atıklarının çürülmesi
gibi olaylardan hangileri meydana gelir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve
Çözüm..
Sütün mayalanmasıyla yoğurt ve peynir üretilmesin
de, mikroskobik canlılardan olan bakteri çeşitleri kul
lanılır. İnsanlarda kolera, verem, bronşit gibi hasta
lıkların oluşmasında mikroskobik canlılar etkili olur.
Topraktaki bitki ve hayvan kalıntılarının çürümesinde
mikroskobik canlılar rol oynar.
Cevap D
t
N
Şapkalı mantarların zehirli türleri de vardır. Mantarın
renk ve şekline bakılarak mantarın zehirli olup ol
madığı anlaşılamaz. İnsanlar tarafından besin olarak
tüketilen ve bilinen mantarlar kültür mantarlarıdır.
Kültür mantarları bir şapkalı mantar çeşididir. Kültüı
mantarları insanlar tarafından yetiştirilir ve zehirli d(
ğildir.
Ülkemizde doğal olarak yetişen pek çok mantar çe
şidi bulunmaktadır. Bu mantarlar hem daha besteyi
ci hem de daha lezzetlidir. Ancak bu mantarları zehir
olan bazı mantar türlerinden ayırmak oldukça zordur
C. MANTARLARI TANIYALIM
Mantarlar nemli, az ışık alan, gübreli bahçe ve orman
larda daha çok bulunur. Mantarların toprağa bağlı bu
lunması ve hareketinin bitkiler gibi sınırlı olması onların
bitki olduğunun düşünülmesine sebep olabilir. Ancak
mantarlar bitki değildir. Mantarlar kendine özgü özel
likleri olan, başlı başına bir canlı grubudur.
Keşfedelim
»M
Mantarların, bitkilerde olan yaprak ve çiçek gibi yapı
ları yoktur. Ayrıca mantarlar besinlerini kendileri üre
temez. Mantarlar, insan ve hayvanların yaptığı gibi
hazır besini kullanır. Mantarlar, besin olarak genel
likle toprakta bulunan ve besin değeri olan organik
maddeleri, açıkta bırakılmış yiyecekleri kullanırlar.
............
J
v , .....................................
5. Sınıf
Kuzugöbeği, çam mantarı, ayı mantarı, katran mantarı
ve sarı kız mantarı ülkemizde sık rastlanan mantarli
dandır. Tarlada, bahçede ve ormanda bulduğumuz'
bilmediğimiz mantarları yememeliyiz. Mantar yediğimi]
de kendimizi kötü hissediyorsak doktara başvurmalıyız.
7. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Mikroskob<
Küf Mantarları
mantarları, bazı besin maddelerinin bozulmasına
olan bir mantar çeşididir. Ekmek, peynir, portalimon, elma ve diğer bazı yiyeceklerin açıkta bek
inesi sonucunda üzerlerinde yeşil ya da beyaz bir
oluşur. Bu örtü, küf olarak adlandırılır. Böylece yibozulur ve yenmez hâle gelir.
Ilık su, besin ve uygun sıcaklığı bulan maya mantarla
rı çoğalmaya başlayarak ekmek ve pastanın içerisin
de gaz kabarcıkları oluşturur. Böylece ekmek ve pas
ta kabarır ve gözenekli olur.
4. Hastalık Yapan Mantarlar
Yediğimiz ve yiyeceklere karıştırdığımız mantarlar dı
şında hastalık yapan, zararlı mantarlar da vardır. Bu
mantarlar başka canlılarda çeşitli hastalıklara ve sağ
lık sorunlarına sebep olmaktadır.
Hastalık yapan mantarlar:
> El ve ayak derisinde, parmak aralarında kaşıntıya
ve derinin tahriş olması,
Nemli, ılık, az ışıklı ortamlarda bulunan ve havayla te
mas hâlindeki besin maddelerinin üzerinde kolaylık
la küf oluşur.
Keşfedelim
Antibiyotikler zararlı mikropları öldüren maddeler
dir. Bazı küf mantarları antibiyotik üretiminde kul
lanılır. Penisilin ilk kez peynir küfünden üretilen bir
antibiyotiktir.
v
i
> Saçların dökülmesi,
> Bebeklerin ağızların
da görülen pamuk
çuk hastalığı,
> Bazı bitkilerde yap
rakların yırtılma ve ka
barması
gibi durumlara sebep olmaktadır.
Örnek
< İJ
Mantar çeşitleri arasında, aşağıda verilen özellik
lerden hangisi ortaktır?
A) Besinlerin bozulmasına sebep olma
B) Ilık ve nemli yerlerde yaşama
3. Maya Mantarları
C) İnsanlarda hastalık oluşturma
Maya mantarları, gözle görülemeyecek kadar küçük
mantarlardır. Mikroskopla görülüp incelenebilirler. Ma
ya mantarlarının, çeşitli peynirlerin oluşmasında ve ek
mek hamurunun kabarmasında rolü vardır.
D) Yağmur yağdıktan sonra ağaçların altındaki toprak
tan çıkma
Maya mantarları uy
gun ortam şartları bul
duğunda çoğalır. Bu
mantarların çoğalma
sı sırasında gaz kabar
cıkları çıkar. Bu sebep
le pastalara ve ekmeğe
maya mantarları katılır.
5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim \ıe Tanıyalım
Çözüm..
Besinlerin bozulmasına küf mantarları sebep olur.
Açıkta bırakılan besinler üzerinde küf mantarları ge
lişerek besinin bozulmasına yol açar. Hastalık yapan
mantarlar insanlarda çeşitli sağlık sorunları oluşturur.
Yağmur yağdıktan sonra topraktan çıkanlar şapkalı
mantarlardır. Tüm mantar çeşitleri ılık ve nemli ortam
larda yaşamını sürdürebilir.
Cevap B
........... ■n ,.„m mmtm m mım * m ım m*** »!■»««w
Aşağıda verilen canlı faaliyetlerini faydalı ve zararlı mikroskobik canlılara ait olma durumuna göre çizgi çize
rek eşleştiriniz.
—
Sütten yoğurt üretilmesi
k
Zararlı
Mikroskobik
Canlılar
;
Denizlerdeki petrol
atıklarının arıtılması
Üzüm suyundan sirke
oluşması
Kolera, verem ve tifo
oluşması
Faydalı
Mikroskobik
Canlılar
Topraktaki bitki ve hayvan
atıklarının çürümesi
E tk in lik
Bazı besinlerin bozulması
Bitki ve hayvanlarda
salgın hastalık oluşması
İlaç üretimi
Boşluk Doldurma j
Aşağıda verilen mantarların ait olduğu grubu ve insanlara sağladığı fayda veya zararlarını yazınız.
Mantar grubu
Fayda veya zararı
Mantar grubu
Fayda veya zararı
1. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Mikroskobik
E tk in lik
o□
o -
Doğru - Yanlış
E tk in lik
M
Boşluk Doldurma
> 1. Mantarların hepsi ihtiyaç duydukları tüm be
mikroskobik canlılar - hastalık yapan - kurut
sinleri topraktan hazır alır.
ma - verem - küf mantarı - maya mantarı - besin
> 2. Şapkalı mantarların bir kısmı zehirli olup, bir
kısmı da besin olarak tüketilebilir.
> 3. Kültür mantarları bir çeşit şapkalı mantardır.
> 4. Ekmek, peynir ve salçanın küflenmesine
mantarlar sebep olur.
> 5. Saç kıran hastalığını mikroskobik canlılar se
1. Sütten yoğurt üretilmesinde............................
görev yapar.
| 2............................. mikroskobik canlıların oluştur
duğu hastalıklardan birisidir.
3............................. hamurun kabarmasını sağlar.
4. Antibiyotik üretilmesinde.......................rol oy
nar.
5
mantarlardan korunmak için baş
kasına ait tarak, terlik ve giysiyi kullanmamalıy)z.
> 7. Mikroskobik canlıların hepsi faydalıdır.
6
nem ve sıcaklık olan ortamlarda
maya mantarları hızla çoğalır.
> 8. Derin dondurucular besinleri mikroskobik
7
bep olur.
> 6. Bakteri ve protozoalar bir çeşit mantardır.
canlılardan korur.
E t k in lik
• <
besinleri mikroskobik canlılardan
korur.
Eşleştirme
Aşağıda verilen özelliklerin mantarlara ve mikroskobik canlılara ait olanlarını çizgi çizerek eşleştiriniz.
I
bazıları beslenmede kullanılır,
bazıları zehirlidir.
Sütten yoğurt
üretilmesinde kullanılır.
Penisilin antibiyotiğinin
üretiminde kullanılır.
Ekmek hamurunun
kabarmasını sağlar.
İL
üretilmesini sağlar.
Bademciklerin şişmesine
sebep olur.
Bebeklerin ağzında
pamukçuk oluşturur.
Meyvelerin küflenmesine
sebep olur.
5. Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım
Test
1.
Aşağıda verilenlerden hangisi mantarlarla ilgi
li vanlış bir bilgidir?
4.
I. Besinlerin küflenip bozulmasına sebep olma
II. Zehirli türlerinin yenilmesi önemli rahatsızlıkla ■
ra hatta ölümlere yol açması
A) Mantarlarda kök, gövde gibi yapılar bulunmaz.
III. Bazı tarım ürünlerinde hastalığa sebep olma
B) Mantarlar, kendi besinini üretemez.
Yukarıda verilenlerden hangileri mantarların
zararlarındandır?
C) Kültür mantarları, doğada kendiliğinden yeti
şirler.
D) Bazı şapkalı mantar türleri zehirlidir.
5.
Yukarıda gösterilen canlı grubunun faaliyetle
ri arasında, hangisi bulunmaz?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İve III
D) I, II ve III
Aşağıda iki farklı mantarın resmi gösterilmiştir.
Buna göre, bu mantarların çeşitleri aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
A) Üzüm suyundan sirke oluşması
B) Sütten yoğurt oluşması
3.
I
II
C) Ölü bitki ve hayvanların toprağa karışması
A)
Şapkalı
Maya
D) Meyve ve sebzelerin küflenmesi
B)
Küf
Şapkalı
C)
Maya
Küf
D)
Şapkalı
Küf
Ekmek ve pasta gibi unlu mamullerin hamuru
na, maya mantarı katılmasının sebebi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Maya mantarının ürettiği penisilinin hamurda
ki mikropları öldürmesi
B) Maya mantarlarının çoğalmaları sırasında gaz
kabarcıkları çıkararak hamurun kabarmasını ve
gözenekli olmasını sağlaması
C) Maya mantarının ekmek ve pastalara güzel bir
tat vermesi
D) Maya mantarlarının hamur mamullerinin bozul
masını önlemesi
j 5. Sınıf
6.
I. Mikroskobik canlıların hepsi zararlıdır.
II. Mikroskobik canlılar bir araç kullanmadan, göz
le görülmez.
Yukarıda verilen, mikroskobik canlılarla ilgili bil
giler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
A) Yalnız I doğru
/. Bölüm: Canillón Jan,
'orkr
Test.. 1
1*
i .......... I.......... besinlerin bozulmasına sebep olur.
Bazı mantar tü rle rin d e n ........il.........adı verilen
maddeler üretilir. Bu maddeler zararlı mikrosko
bik canlıların ölmesini sağlar.
Yukarıda mantarla ilgili bazı ifadeler verilmiştir.
10. Aşağıda verilenlerden hangisi, bebeklerin ağ
zında görülen ve mantarların sebep olduğu has
talığın adıdır?
A) Pamukçuk
B) Verem
C) Nezle
D) Saçkıran
Bu ifadelerin doğru tamamlanması için I ve II
numaralı yerlere aşağıdakilerden hangisi gel
melidir?
A) Küf mantarları
Serum
B) Şapkalı mantar
İlaç
C) Maya mantarları
İlaç
D) Küf mantarları
Antibiyotik
11. Maya mantarları aşağıda verilen ortamların han
gisinde çoğalır?
A) Nemli - Ilık
B) Nemli - Soğuk
C) Kuru - Soğuk
D) Kuru - Ilık
8.
12. Nurgül: Besinleri açıkta bırakıyorum.
Birsen: Besinleri serin ve rutubetsiz yerlerde sak
lıyorum.
Bir kişinin ayak parmaklarında sulu ve kabartı
lı yaraların oluşmasına, aşağıda verilenlerden
hangisi sebep olur?
A) Şapkalı mantar
B) Küf mantarı
C) Hastalık mantarı
D) Maya mantarı
Tülin Besinleri hava almayacak şekilde alümin
yum folyoya sarıyorum veya kapaklı kavanozlar
da tutuyorum.
Yukarıda, bazı öğrencilerin besinlerin bozulmalarını
geciktirmek için uyguladıkları yöntemler verilmiştir.
Buna göre, hangilerinin yöntemi besinlerin bo
zulmasını geciktirmek yerine çabuklaştırır?
A) Yalnız Nurgül
B) Birsen ve Tülin
C) Nurgül ve Tülin
D) Nurgül ve Birsen
Aşağıdakilerden hangisi, sütün daha uzun sü
re bozulmadan saklanması için kullanılan bir
yöntemdir?
A) Dondurucuya koymak
13. Aşağıdaki besinlerden hangisinin hazırlanma
sında mikroskobik canlıların etkisi yoktur?
B) Pastörize etmek
C) Kurutmak
A) Peynir
B) Yoğurt
D) Salamura yapmak
C) Salça
D) Sirke
5, Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım
Bölüm
r
LBİTKILERI TANIYALIM
Bitkiler, yeryüzündeki yaşamın varlığı ve devamı için en önemli unsur
lardan biridir. Hayvanlar, insanlar ve diğer bazı canlı grupları canlılığı
nı sürdürebilmek için besin ve oksijene ihtiyaç duyar. Yeryüzündeki
besin ve oksijenin hemen hemen tamamı bitkiler tarafından üretilir.
Karalar, deniz, okyanus, göl ve çöller bitkilerin bulunduğu alanlar
dan bazılarıdır. Bitkilerin karada ve suda yaşayan çeşitleri vardır. Bit
kilerin farklı ortamlarda yaşayabilmeleri, birbirlerinden farklı özellik
ler taşımaları sayesinde olur. Bitkiler benzerlik ve farklılıklarına göre
çiçekli ve çiçeksiz bitkiler olmak üzere iki gruba ayrılır.
A.
ÇİÇEKLİ BİTKİLER
1. Kökün Özellikleri
Bitkileri özellikle çiçeklerine bakarak tanırız.
Gül, papatya, karanfil gibi bitkiler ve diğer
pek çok çiçek hem değişik renkleri hem de
kokularıyla hayatımızı güzelleştirir.
Çiçekler sadece insanlar için değil böcek ve
diğer bazı hayvanlar için de önemlidir. Arı
lar, en güzel balları çiçeklerden topladıkla
rı nektarlarla üretir. İnsanlar için önemli bir
besin ve vitamin kaynağı balın üretilmesi çi
çekler sayesinde olur.
Kök, gövde, yaprak ve çiçek kısımlarından
oluşur. Çevrenizdeki herhangi bir çiçekli bit
kide bu kısımları gözlemleyebilirsiniz.
Çiçekli bitki kısımlarından kök toprak altın
da; gövde, yaprak ve çiçek kısımları toprak
üzerinde yer almaktadır. Yaprak ve çiçek
^yapıları gövde üzerinde bulunur.
5. Sınıf
Kök, bitkinin toprak altında kalan kı
sımdır. Bitkinin toprağa bağlanmasını
ve güvenli şekilde büyümesini sağlar.
Bitki kökleri farklı şekillerde ve görü
nüşte olabilir. Kökün bitkideki görev
leri şunlardır.
-► Yaprak
Gövde
► Bitkinin toprağa tutunmasını sağlar.
Kök, bitkinin toprağın derinliklerine
doğru kök salıp, yayılarak rüzgâr ve
sel gibi etkenlere karşı toprağa tu
tunmasını sağlar.
► Kök sayesinde bitki,
toprağın derinliklerindeki suya ulaşır. Kök,
topraktan aldığı su ve
minerallerin bitkinin
diğer kısımlarına ulaşmasında da rol oynar.
I
I
/y î
j
|
ara|;' ;. | S H
I
f
S n
2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım"Bitkiler ve HayvanIc""
2. Gövdenin Ö zellikleri
Bunları Bilelim
Gövde, bitkinin toprak üstünde bulunan kısımlarından
biridir. Gövde yapısı bitkiden bitkiye değişebilir. Bazı
bitkilerde gövde yumuşak, ince ve yeşildir. Bu tür göv
delere otsu gövde adı verilir. Domates, buğday, ay
çiçeği, bezelye, fasulye ve patlıcan otsu gövdeli bitki
lere örnektir.
Topraktaki su ve çözünmüş maddeleri almayı sağ
ar. Bitkiler için su ve mineral maddeler çok önemli
dir. Bitkinin besin üretmesi ve canlılığını sürdürebil
mesi, su ve çözünmüş maddeleri almasına bağlıdır.
Bazı bitkilerin gövdeleri kalın, dayanıklı ve serttir. Bu
tür gövdelere odunsu gövde adı verilir. Çam, zeytin,
kavak, meşe, elma ve portakal odunsu gövdeli bitki
lere örnektir.
Bitkiler ürettikleri besinin fazlasını bazı kısımlarında
depo eder. Besinin depo edildiği bu kısımlardan biri
de köktür. Havuç, turp ve şeker pancarı bitkilerinin
kökleri besin yönünden çok zengindir. Bu bitkile
rin kökleri insanlar ve hayvanlar tarafından tüketilir.
ıo
■o
¿3
Bazı bitkilerin gövdesi besin depolar. Patates ve yer el
ması, gövdesinde besin depo eden bitkilerdendir. Pa
tates çok tüketilen besinlerden biridir. Gövdenin bitki
deki görevleri şunlardır.
ı P rn e k . i
Aşağıdaki bitki kısımlarının hangisi toprak içinde
bulunur?
A) Kök
B) Gövde
C) Yaprak
D) Çiçek
Çözüm..
Bitki kısımlarından kök toprak içinde; gövde, yaprak
ve çiçekler toprak üstünde yer alır.
Cevap A
5.¡Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım
► Kökün topraktan aldığı suyu ve suda çözünmüş
maddeleri, bitkinin diğer kısımlarına taşır. Su ve
mineral maddeler
bitkinin yaprak
larında ve diğer
bazı kısımların
da kullanılır. Su
yun bu kısımlara
ulaşması için göv
de tarafından ile
tilmesi gerekir.
Yapraklarda üre
tilen besinler kö
ke gövde tarafın
dan taşınır.
Solunum yapar. Bitkilerin solunum organı yapra
lardır diyebiliriz. Bitkiler gündüz ürettikleri oksijen
yapraklardan atar ve ihtiyaç duydukları karbond
oksiti alır. Gece ise tersine oksijen alır karbondio
s it atar.
► Bitkinin toprak üstünde bulunan çiçek, yaprak ve
meyve gibi kısımları gövde tarafından taşınır.
Çiçek
Terleme yapar. Bitkiler topraktan aldıkları suyun t
marnını kullanamaz. Bir kısmını yapraklardan dış
rı atar. Bu olay terleme olarak adlandırılır. Terleme
ve gaz alışverişi, yapraklardaki gözenekler aracı
ğıyla gerçekleşir. Terlemede hava sıcaklığı, rüzg
ve güneş alma gibi durumların etkisi vardır.
Meyve
Yaprak
Oövde
Su buhan
A
s
t*
t
Kök
^
Gövde, bitkinin dik durmasını sağlar. Bazı otsu bit
ki türlerinde bitki dik durmak yerine yerde sürüne
bilir ya da duvar gibi yüzeylere tutunabilir.
3. Yaprağın Özellikleri
Yapraklar genellikle yeşil renklidir. Şekil bakımından
birbirinden çok farklılık gösterebilir. Örneğin mısır, çınar
ve elma yaprağı görünüm olarak birbirinden farklıdır.
Bazı yapraklar kendine özgü özelliklere sahiptir. Böcekkapan bitkilerinde yapraklar böcekleri yakalamaya ya
rar. Kaktüste ise yapraklar gövde üzerindeki dikenler
dir. Bitkilerde yaprakların çok önemli görevleri vardır.
► Bitki yaprakları topraktan aldığı suyu, havadan al
dığı karbondioksiti ve güneş enerjisini kullanarak
besin üretir. Bu olaya fotosentez adı verilir.
Fotosentez so
nucunda basit
şeker (besin) ve
oksijen oluşur.
Besin ve oksijen,
hayvanlar ve in
sanların hayatını
devam ettirmesi
için çok önemli
ve gereklidir.
B
Bunları Bilelim
Çöllerde yaşayan kaktüs
bitkisi kalın ve etli bir gövde
ye sahiptir. Kaktüs gövdesi
su depolar. Kaktüs yaprak
ları diken şeklindedir. Böylece kaktüsler diğer bitkile
re göre terlemeyle daha az
su kaybederler.
Örnek
Bitkide gerçekleşen olaylar ve bitkiye sağladığı fay
dalarla ilgili, hangi eşleştirme yanlıştır?
A) Fotosentez - Bitkinin besin ihtiyacını karşılar.
B) Solunum - Bitkinin oksijen ihtiyacını karşılar.
C) Tohum üretme - Bitkinin üremesini sağlar.
Oksijen
Güneş
D) Terleme - Fazla vitaminlerin atılmasını sağlar.
Çözüm..
Fotosentezle güneş ışığı kullanılarak besin üretilir ve
bitkinin besin ihtiyacı karşılanır. Solunum olayıyla b tki yapraklarındaki gözeneklerden gaz ihtiyacını kar
şılar. Çiçeklerde üretilen tohumlar uygun ortamlarc
çimlenerek yeni bitkilerin üretilmesini sağlar. Ter
meyle bitki yapraklarından su buharı atar.
Cevap
5. Sınıf
2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım"Bitkiler ve Hayvan, ır
4u Çiçeğin Ö zellikleri
Bitkinin kısımlarından biri de çiçektir. Çiçekler rengarenk görünümleri ve hoş kokularıyla doğaya güzellik katar. Ancak
çeğin görevi sadece doğaya güzellik katmak değildir. Çiçek bitkinin üreme yapısıdır. Çiçekte üretilen tohumlar bitki
nin çoğalmasını sağlar. Çiçeğin kısımları ve sahip olduğu özellikler aşağıda verilmiştir.
e
O
Taç Yaprak: Çiçeğin renkli kıs
mıdır. Çiçeğe ve etrafa güzel göüntü verir. Böcekleri çiçeğe çe
kerek çiçek tozlarının çevreye ve
diğer çiçeklere dağılmasına yar
dımcı olur.
o
Çanak Yaprak: Çiçeğin yeşil
renkli bölümüdür. Çiçeği dışar
dan çevreler. Dayanıklı olup,
çiçeğin özellikle tomurcuk du
rumundayken korunmasını sağ
ar.
Erkek Üreme Organı: Çiçek
tozlarının üretildiği yapılardır.
Bir çiçekte çok sayıda bulunur.
Çoğunlukla dişi organın etra
fında yer alır.
i
o
Dişi Urerne Organı: Çiçeğin
içinde bulunan vazo şeklinde
ki yapıdır. Tohum ve meyve
nin oluştuğu kısımdır. Genel
likle çiçeğin ortasında bulunur.
Bunları Bilelim
B. ÇİÇEKSİZ BİTKİLER
Bitkiler alemindeki gruplardan birisi de çiçeksiz bit
kilerdir. Adından da anlaşılacağı gibi bu bitkilerde
çiçek bulunmaz. Çiçeksiz bitkiler genellikle nemli
topraklarda ve ağaç gövdelerinde yaşar. Çiçeksiz
bitkilere kara yosunu, eğrelti otu, algler, ciğer otu,
kibrit otu, atkuyruğu ve likenleri örnek verebiliriz.
Çiçeksiz bitkiler tohum ve meyve oluşturma yete
neğine sahip değildir. Her ortamda bulunmazlar. Az
ışık alan, nemli ortamlarda yaşarlar. Ağaç altlarında,
akarsu kenarlarında, nemli kaya diplerinde, ağaç ka
buklarında, deniz, göl ve bataklıklarda bulunurlar.
5 Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım
KARA YOSUNU: Ağaç kabuklarının güneş görme
yen taraflarında, nemli duvar ya da kayaların üze
rinde yetişir. Kara yosunlarında, kök yerine köke
benzeyen yapılar bulunur. Bu yapılarla bulundu
ğu yüzeyden suyu alır. Kendi besinini kendisi üretir.
Bunları Bilelim
ö rn e k
EĞRELTİ OTU: Yapı olarak çiçekli bitkilere benzer.
Eğrelti otlarında kök, gövde ve yapraklar bulunur.
Eğrelti otları ormanlarda, ağaç diplerinde, nemli yer
lerde ve dere kenarlarında yetişir. Boyları genelde
4 0 - 100 cm arasında değişir. Toprak üzerinde ge
niş ve yeşil renkli yaprakları vardır.
Eğrelti otları ve atkuyruğu kömürün oluşumunda et
kili olan bitkilerdir. Bunlar ve diğer bitkiler toprak al
tında kalarak zamanla kömür yatakları oluşmuştur.
Çiçekli bitkiler ile çiçeksiz bitkiler arasında;
I. Fotosentezle besin üretme
II. Tohum ve meyve oluşturma
III. Kök, gövde ve yaprak bulundurma
şeklindeki özelliklerden hangileri ortaktır?
A) Yalnız
B) I ve II
C) I ve III
D) II ve III
Çözüm..
Bitkiler fotosentez yaparak ihtiyaç duydukları besin
leri üretirler. Tohum ve meyve üretimi çiçekli bitkiler
de gerçekleşir. Kök, gövde ve yaprak bazı çiçeksiz
bitkilerde bulunurken, bazılarında bulunmaz.
Cevap
nıw»—rtıı ı un.
II. HAYVANLARI TANIYALIM
Hayvanlarda da birbirine benzer ve farklı özellikler bulunur. Hay
vanların sınıflandırılmasında bu benzer ve farklı özellikler kullanılır.
Çevremizde yaşayan hayvanları gözlemleyelim. Genellikle onlara
ait şu özellikleri inceleriz.
0 Beslenme şekli
0 Vücut örtüsü
0 Yaşama alanı
0 Omurgası
0 Üreme şekli
0 Solunum şekli
Bu sayılan özelliklerden bazıları, bilim insanları tarafından hayvanla
rın sınıflandırılmasında ölçü olarak kullanılır. Bunlara ek olarak hay
vanların başka özellikleri de sınıflandırılmasında kullanılır.
Hayvanlar, değişik özellikleri kullanılarak farklı gruplar altında top
lanabilir.
V
H A Y V A N L A R
Günümüzde hayvanlar sınıflandırılırken öncelikle göz
önünde bulundurulan özellikleri; vücutlarında omur
ga bulunup bulunmamasıdır. Buna göre hayvanlar;
o murgalılar ve omurgasızlar olmak üzere ikiye ayrılır.
A. OMURGALI HAYVANLAR
İ$keletin yapı ve görevlerini daha önce incelemiştik.
İskeletin insan vücudunun dik durmasını sağlayan ve
ona şekil veren bir yapı olduğunu biliyoruz. İskeletin
kısımlarından biri omurgadır. İskeletimizi oluşturan ke
rtikler omurgaya bağlanır.
Omurga sırtımızın ortasında uzanan bir yapıdır. Omur
ga sadece insanlarda bulunmaz. Hayvanların bir kısıTıının da sırtında omurga vardır. Vücudunda omur
ga bulunan hayvanlara omurgalı hayvanlar adı verilir.
Omuragalılar, hayvanların sınıflandırılmasında kullanı
lan iki temel gruptan biridir.
Omurgalı hayvanlar balıklar, kurbağalar, sürüngen
ler, kuşlar ve memeliler olmak üzere beş gru
ba ayrılır.
2. Kurbağalar
Genellikle akarsu ve göl kenarlarında yaşarlar. Ağaç
ta ve çimende yaşayan türleri de vardır. Derileri kay
gan ve nemlidir. Akciğer ve deri solunumu yaparlar.
Böceklerle beslenirler. Böcekleri yakalamak için yapış
kan ve uzun dillerini kullanırlar.
35^ »
Özellik
Yumurtayla çoğalırlar. Yumurtadan çıkmış yavru lar
va olarak adlandırılır. Yumurtadan çıkan yavru, so
lungaç solunumu yapar ve suda yüzer. Yavru kur
bağanın kuyruğu vardır. Yavru kurbağa büyüdükçe
kuyruğu kaybolur. Ön ve arka ayakları gelişir. So
lungaçlar yok olur, akciğer ve deri solunumu yap
maya başlar (Başkalaşım geçirme).
Kurbağa larvaları suda yaşar.
Ancak ergin kurbağa hâline
geldikten sonra hem suda
hem karada yaşama
ya devam eder,
1. Balıklar
Suda yaşayan canlılar
dır. Çoğunlukla vücut
ları pullarla kaplıdır.
Kafalarının iki yanın
daki solungaçlarıy
la solunum yapar.
Sudaki oksijeni alır,
ürettiği karbondiok
siti suya bırakırlar.
Yüzgeçleriyle hareket
ederler. Yumurtayla çoğalır
lar. Su bitkileriyle, kendilerin
den küçük balıklarla, karides
ve deniz kurdu gibi deniz canlılarıy
la beslenirler.
Alabalık, sazan,
istavrit, hamsi,
lüfer, levrek ve
orkinos balık tür
lerinden bazıla
rıdır. Akvaryum
larda da bazı süs
balıkları beslenir.
3. Sürüngenler
Sürüngenlerin karada ve suda ya
şayan türleri vardır. Vücutları sert pullarla
kaplıdır. Akciğer solunumu yaparlar. Yumurtayla ço
ğalırlar. Timsah, kertenkele, kaplumbağa ve yılan sü
rüngenler grubuna dahil hayvanlardır.
a. Yılanlar: Yılanlarda ayak yoktur. Karınları üzerinde
sürünerek hareket ederler.
Bazı türleri ze-
larda kış uykusuna yatarlar.
5. Memeliler
b. Kaplumbağalar: Kaplumbağa
ların karada ve denizde yaşayan
türleri vardır. Kara kaplumbağala
rı bitkilerle beslenir.
Deniz kaplumbağaları İstakoz ve
yengeç gibi deniz canlılarıyla bes
lenir. Su kaplumbağalarının ayak
ları kürek şeklindedir. Kaplumbağaların vücutları sert
kabukla çevrilidir.
c. Tim sahlar: Sıcak bölgelerde
ki nehir ve göllerde yaşarlar. Hem
suda hem karada hayatını sürdü
rürler.
Etçildirler. Memeli hayvanlar, kuş
lar ve balıklarla beslenirler. Suda
iyi kamufle olur ve hızlı yüzebilirler.
d. Kertenkeleler: Yeryüzünde ge
niş bir alana yayılmış canlılardır.
Farklı türleri bulunur. Küçük olan
ları genellikle yapışkan dilleriyle
böcekleri yakalayıp beslenir.
WÊmm
Karada ve denizlerde yaşayan türleri vardır. Balina, yu
nus ve foklar denizlerde yaşayan memelilerdendir. Bu
hayvanlar suda yaşamasına ve görünüm olarak ba
lığa benzeme- ^
^
sine ragmen
yavrularını do
ğurur ve sütle
beslerler.
M
r.
Memelilerin vü
cutları kıllarla
kaplıdır. Doğu
rarak çoğalır
lar. Yavrularını
sütle beslerler.
Memeliler, suda yaşayan türleri de dahil olmak üzere
akciğer solunumu yapar. Yarasalar görünüş itibariy
le kuşa benzer. Ancak yarasaların vücutları tüyle değil
kıllarla kaplıdır. Yarasalar yavrularını doğurur ve süt
le besler.
Memeli hayvanlarda yavru bakımı görülür. Yeni doğ
muş yavru kendi başına yaşayabilecek olgunluğa erişinceye kadar annesi tarafından bakılır ve korunur.
4. Kuşlar
Dünya üzerinde çok geniş bir yaşama alanına yayıl
mış canlılardır. Kutup soğuğunda da ekvator sıcağın
da da yaşayabilirler. Penguenler kutupta, papağanlar
tropikal kuşakta yaşayabilir.
Vücutları tüylerle kaplıdır. Kanatları sayesinde uçabi
lirler. Ancak uçamayan kuş türleri de vardır. Penguen,
deve kuşu, tavuk, hindi, bazı evcil ördek ve kaz türle
ri uçamaz.
Kuşların gaga yapıları beslenme şekline göre farklı
lık gösterir. Kartal, şahin, akbaba gibi etçil kuşlar güç
lü ve sivri gaga ve pençelere sahiptir. Karga ve tavuk
hem et hem de otla beslenen kuşlardandır. Deniz kuş
ları ise genellikle balıklarla beslenir.
Kuşlar, akciğer solunu
mu yaparlar. Yumurtay
la çoğalırlar. Yumurta
dan çıkan kuş yavruları
yuvadan uçup kendi
başına hayatını sürdü
rebilecek hâle gelene
kadar anneleri tarafın
dan bakılır.
5. Sınıf
B. OMURGASIZ HAYVANLAR
Omurgasız hayvanların vücutlarında iskelet bulunmaz.
Vücutlarında kemiklerden oluşan iskelet ve omurga bu
lunmayan hayvanlara omurgasız hayvanlar denir. Ba
zı hayvanlarda ise kabuk gibi sert yapılar vardır. Kabuk
ve diğer sert yapılar, bu omurgasız hayvanları hem dı
etkilere karşı korur hem de şekil verir.
Omurgasız hayvan
Istakoz
Salyangoz
ların karada ve suda
yaşayan türleri vardır.
Solucan, çekirge, ke
lebek, örümcek, arı,
sinek, akrep, salyan D eniz yıldızı
Ö rü m c e k
goz ve karınca kara
da yaşayan omur
gasız hayvanlardan
bazılarıdır. Solucan
ların nemli ve kaygan bir deri yapısı vardır. Ayakları yok
tur. Toprak dışında sürünerek hareket ederler.
Kelebekler de omurgasız hayvanlardandır. Rengarenk
görüntüsüye doğaya güzellik katarlar. Sinek, arı, ka
rınca gibi hayvanlar böcek olarak adlandırılır. Bu can
lıların eklemli bacakları vardır. Vücutları sert bir örtüyle
kaplıdır. Midye, denizanası, sünger, yengeç, karides ve
ıstakoz denizde yaşayan omurgasız hayvanlardandır.
2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Bitkiler ve Hayvanlan
E t k in lik
m
c
Eşleştirme
Aşağıda verilen bitki kısımlarını uygun kavram ve açıklamalarla çizgi çizerek eşleştiriniz.
l~ y l
Fotosentez yaparak besin üre
tir. Terleme yaparak su atar ve
solunumla oksijen ile karbondi-
GÖVDE
Bitkiyi toprağa bağlar. Topraktan
su ve mineralleri emer. Bitkinin
dik durmasını sağlar.
Bitkinin renkli ve hoş kokulu
olmasını sağlar. Çeşitli üreme
olaylarıyla tohum ve meyve oluş-1
tur ur.
Yaprak ve çiçekleri tutar. Yaprak
ile kökler arasında su, mineral
ve besinlerin iletilmesini sağlar.
( 1E t k in lik
W-
Aşağıda verilen çiçek kısımlarını uygun kavramla çizgi çizerek eşleştiriniz.
Çanak
yaprak
;
Ç İÇ E K
;
Etkinlik
jf|||
Cevap Yazma
Aşağıdaki şekilde verilen bitkilerin ait olduğu grubu altındaki kutucuklara “ çiçekli bitki” veya “ çiçeksiz b it-1
ki” olarak yazınız.
@
5. Sınıf
2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Bitkiler ve Hayvani,
Etkinlik
Cevap Yazma
(Ç
Tabloda verilen hayvanları kullanarak, aşağıda belirtilen sorulara uygun cevaplar veriniz.
Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun şekilde doldurunuz.
1. Hangileri memeli hayvandır?
2. Hangileri kuş türüdür?
......................................................
.......................................................
3. Hangilerinin vücudu pullarla kaplıdır?
4. Hangileri akciğer solunumu yapar?
.......................................
...........................................
5. Hangileri suda yaşar ve solungaç solunumu yapar?
6. Hangileri yavrularını sütle besler?
7. Hangileri doğurarak çoğalır?
.............................................
.......................................................
8. Hangilerinin vücudu tüylerle kaplıdır?
9. Hangileri havada uçabilir?
...............
.......................................
.......................................................
10. Hangileri yüzgeçleriyle hareket eder?
.....................................
Test <
1.
Bitkiler, topraktan aldığı suyu, havadan aldığı kar
bondioksiti ve güneş enerjisini kullanarak besin
üretir. Bu olaya fotosentez adı verilir. Fotosentez
sonucunda basit şeker (besin) ve oksijen oluşur.
4.
II. Buğday
III. Turp
Yukarıda verilen bitkilerden hangilerinin kökün
de besin depo edilir?
Buna göre, yukarıda bahsedilen olayın gerçek
leştiği bitki kısmı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yaprak
B) Kök
C) Çiçek
D) Meyve
5.
2.
I. Havuç
Çiçeksiz bir bitkidir. Nemli taş ya da kayaların üze
rinde bulunur. Kökü yoktur. Kök benzeri yapıları
vardır.
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve
Aşağıdaki şekilde bir çiçeğin kısımları gösterilmiş
tir. Ancak çiçeğin kısımlarının gösteriminde bir ha
ta yapılmıştır.
Erkek
organ
Yukarıda verilen bilgi hangi bitki çeşidiyle il
gilidir?
A) Papatya
B) Ayçiçeği
C) Eğrelti otu
D) Kara yosunu
Dişi
organ
Çiçek sapı
Buna göre, hatanın düzeltilmesi için aşağıda
kilerden hangisi yapılmalıdır?
A) Çanak yaprak ve taç yaprak yazıları yer değiş
tirilmeli
B) Erkek organ ve dişi organ yazıları yer değişti
rilmeli
C) Erkek organ ve taç yaprak yazıları yer değişti
rilmeli
D) Dişi organ ve çanak yaprak yazıları yer değiş
tirilmeli
Yukarıda, bitkilerin sınıflandırılmasıyla ilgili bir tab
lo verilmiştir.
Buna göre, tablodaki I ve II numaralı yerlere
aşağıdakilerden hangisi gelebilir?
6.
A) Yapraksız
Ciğerotu
B) Çiçekli
Kara yosunu
C) Çiçekli
Menekşe
D) Köklü
Çınar
5. Sınıf
Aşağıdakilerden hangisi çiçekli bir bitki deâi
dir?
A) Gül
B) Buğday
C) Sardunya
D) Eğrelti otu
2. Bölüm: Canlıları Tanıyalım "Bitkiler ve Hayvanlaı'
Test.. 2
7
Aşağıda verilenlerden hangisi memeli hayvan
larla ilgili vanlış bir bilgidir?
Yukarıda özellikleri verilen hayvan grubu, aşağıdakilerden hangisidir?
B) Sadece etle beslenirler.
C) Yarasa uçan memelidir.
D) Vücutları kıllarla kaplıdır.
9L
►► Solungaçlarıyla solunum yapar.
►► Vücutları pullarla kaplıdır.
A) Akciğer solunumu yaparlar.
8
12. ►► Suda yaşar.
A) Sürüngenler
B) Balıklar
C) Memeliler
D) Kuşlar
Aşağıdakilerden hangisi uçamayan kuşlara ör
nek verilebilir?
A) Deve kuşu
B) Martı
C) Kırlangıç
D) Karga
13. Göl kenarlarında yaşayan bir tür hayvanın bazı
özellikleri, şekilde verilmiştir.
kurbağa"
I. Salyangoz
II. Balık
Akciğer oluşmaya
başlar ve
ön ayaklar uzar
III. Kelebek
Larva
Yukarıdaki verilen canlılardan hangileri omur
gasız hayvanlara örnek verilebilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve
Ayak
çıkmaya
başlar
Bu hayvanla ilgili olarak, aşağıda verilenlerden
hangisi yanlıştır?
A) Hem karada hem de suda yaşayabilir.
B) Yumurtayla çoğalır.
C) Yavru ve ana canlı birbirine benzer.
1b. Omurgalı hayvanların yapı ve yaşam özellikle
D) Yavruları suda yaşar.
rindeki farklılığa göre kaç tane alt grubu vardır?
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
14. I. Kuşların gaga yapıları, beslenme şekillerine
göre farklılık gösterebilir.
11.
I. Fok
II. Kuşların vücutları tüylerle kaplıdır.
II. Kelebek
III. Yılan
Yukarıda verilen, kuşlarla ilgili bilgiler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
Yukarıda verilen hayvanlardan hangileri sürün
genler gurubundandır?
A) Yalnız I doğru
A) Yalnız
B) Yalnız
C) Her ikisi de yanlış
C) I ve III
D) I, II ve
D) Her ikisi de doğru
ŞİÜnite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım
A. YAŞAM ALANI
Canlılar, hayatlarını sürdürebilmek için uygun ortamla
ra ihtiyaç duyar. Uygun ortam şartları; Canlıların besle
nip büyüyebilme, düşmanlardan korunabilme, çoğalıp
yeni bireyler oluşturabilme, doğal hayatlarını sürdüre
bilmelerini sağlamalıdır. Canlılar kendilerine bu şartla
rı sağlayan ortamlarda yaşayabilir.
Evimizin ya da okulumuzun bahçesi küçük bir yaşam
alanıdır. Parklar, ormanlar, göl, nehir ve bunların etraf
ları canlılar için çok daha geniş yaşam alanlarıdır. Bü
yük yaşam alanlarındaki canlı çeşitliliği çok fazladır.
Kutuplar çok soğuktur ve bitkiler olmadığı için yiyecek
miktarı sınırlıdır. Buralarda deniz hayvanlarını avlayabilen ve soğuğa dayanabilen penguen, kutup ayısı ve
fok gibi canlılar yaşar.
Parkta bitki çeşitliliği fazla olabilir. Değişik çiçek türle
ri, çiçeklere konan arılar, kelebekler, ağaçlara konan
kuşlar buradaki canlı çeşitliliğini artırır.
Ormanlar, çok farklı canlıların yaşam alanıdır. Özellik
le tropikal ormanlar canlı çeşitliliğinin en fazla oldu
ğu yerlerdir. Buralarda değişik kuş türleri, köstebek,
ayı, kurt, geyik, tavşan, yılan gibi farklı canlılar yaşar.
Göl ve dereler ise nilüfer, saz gibi su bitkileri ve sazan,
kurbağa, alabalık ve ördek gibi canlılar için yaşam ala
nıdır. Yaşam alanlarının kendine özgü iklim, beslenme
ve barınma koşulları vardır.
B. ÇEVRE SORUNLARI ve ETKİLERİ
Deve, çöl faresi, akrep, kertenkele gibi hayvanlar susuz
luğa ve sıcağa dayanıklı olduğu için çölde yaşayabilir.
Canlı ve cansız varlıklardan oluşan bu ortama çevie
adı verilir. Çevrede bulunan insanlar ve diğer canlılar
yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürür ve karşılıklı ola
rak etkileşim içinde bulunurlar.
Bitkiler de farklı ortamlarda yaşar. Kaktüs çölde yaşa
yabilir. Ancak susuzluğa dayanıklı olmayan bitkiler çölyaşayamaz.
Toprak, hava ve su çevreyi meydana getiren cansız « kenlerdir. İnsanlar, bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mik
roskobik canlılar ise çevreyi oluşturan canlı etkenlerdir.
uanlı ve cansız varlıklar birbirleriyle uyum içinde etki
leşimde bulunur. Ancak insanlar yaptıkları faaliyetler
le canlı ve cansız varlıklar arasındaki etkileşimi bozar.
İr sanlar yaşadıkları çevrede ,
d îğişiklikler meydana geti
ri . Ormanları keserek kend lerine tarım alanları ya da
yerleşim yerleri açar.
Artan insan nüfusunun ih
tiyaçlarını karşılamak için şe
hirleri genişletirler. Bu olay diğer canlıların yaşadı
ğı alanları etkiler.
Bir zamanlar ormanlık olan alanlar, tamamen binalar
dan oluşan bir yer hâline gelebilir.
İyi kullanılmayan çevre kirlenir. Çevre kirliliği; hava, su
ve toprak kirliliğini kapsar.
Fabrika bacalarından, araba
egzozlarından ev ve iş yerleri
nin bacalarından çıkan zehirli
gazlar havayı kirletir. Bu ha
vayı soluyan insanlarda so
lunum rahatsızlıkları görülür.
Zehirli gazlar yağmurla birlikte
yeryüzüne iner. Bu durumda insanlarda deri hastalık
ları oluşur. Ağaçlar ve toprak da olum
suz etkilenir.
Havaya salınan zehirli gazlar
aynı zamanda atmosfer sı
caklığında artışa sebep olur.
Bunu neticesinde iklimlerde
değişmeler olur.
Hava kirliliğinin önlenmesi için fabrika bacalarına filtre
ler takılmalı, sanayi tesisleri şehir dışına kurulmalıdır.
Ayrıca evlerde ve araçlarda zehirli gaz çıkarmayan ka
liteli yakıtlar kullanılmalıdır.
Sanayi tesislerinin atıklarının arıtılmadan dere, deniz ve
göllere bırakılması, evlerde kullanılan deterjanlar ve ka
nalizasyon sularının su kaynaklarına ka
rıştırılması suları kirletir.
Ayrıca tarım alanlarıda
kullanılan tarım ilaçları
ve gübreler yağmur su
larıyla birlikte yer altı su
larına karışır.
İ. t)nite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım
Havada bulunan zehirli gazlar yağmurla yeryüzü suları
na karışır. Bu etkenler sularımızı kir
letir. Kirli dere ve göller
de canlılar yaşayamaz.
Su kirliliği balıkların ölme
sine sebep olur.
Kirli suları kullanan insan
lar tifo, kolera ve sarılık gibi
hastalıklara yakalanabilir.
Su kirliliğini önlemek için su israf edilmeden kullanıl
malıdır. Dişler fırçalanırken ve eller sabunlanırken mus
luk açık tutulmamalı, su kullanılacağı anda musluk açıl
malıdır. Sanayi tesislerine arıtma üniteleri kurulmalıdır.
İnsanların kullandığı sular önceden arıtma işleminden
geçirilmelidir.
Çevreye rastgele atılmış
kâğıtlar, pet şişeler, nay
lon torbalar, teneke ku
tular ve cam şişeler çev
reyi dolayısıyla toprağı
kirletir.
Çevreye atılmış bu mad
delerden bazıları çok uzun süre top
rakta kalır.
Cam şişeler, teneke kutular, pet şişeler yüzlerce yıl
çürümeden toprağı kirletmeye devam eder. Her in
san, umursamazlık sonucu toprağa attı
ğı çöpün, kendinden yüz
lerce yıl sonra bile toprağı
kirletmeye devam edece
ğini bilmelidir. Toprak sa
dece katı atıklar tarafından
kirletilmez. Havadaki zehirli
■
gazlar, tarım ilaçları ve suni
gübreler de toprağı kirletir.
Toprağı olumsuz etkileyen bir etkende erozyondur.
Erozyon çok uzun sürede oluşan toprağın, su ve rüz
gâr etkisiyle taşınması ve kullanılamayacak hâle gel
mesidir. Erozyonun en önemli sebebi bitki örtüsünün
yok olmasıdır.
İnsanların artan kâğıt ve mobilya gibi ihtiyaçları
her geçen gün kesilen ağaç
miktarını da artırmıştır.
Orman yangınlarının çık
ması ormanlara zarar verir.
Yanan ormanların yenilen
mesi yüzlerce yıl sürebilir.
Ormanlar;
# Yeryüzünün oksijen kaynağıdır.
*
Bir çok canlının yaşama alanıdır.
*
Erozyonu önler.
# Ekonomik değeri vardır.
Ülkemize özgü olup nesli tükenmek üzere olan bitki
ler de vardır. Salep yapımında kullanılan orkide bur
lardan biridir. Ayrıca kuzugöbeği adı verilen mantar ti
rü de tehlike altındadır.
Tüm canlılar için bu kadar önemli olan ormanlar tahrip
edilmemelidir. Orman yangınlarına sebep olabilecek
davranışlardan kaçınılmalıdır. Unutulmamalıdır ki kü
çük bir ihmal sonucu yok olan ormanın, yeniden olu
şabilmesi için onlarca yıl gerekmektedir.
Bütün doğal zenginliklerimize sahip çıkmalı, bunların
yok olmaması için gerekenleri yapmalıyız.
Düşük verimli topraklar aşırı
otlatma ve agaç kesimi gibi
faaliyetler sonucunda çölle
şebilir. Çölleşme olayı çev
redeki bitki ve hayvanların
azalmasına sebep olur.
İnsanlar, bitki ve hayvanlara da zarar ve
rir. Çevre şartlarındaki bozulmalar hayvan ölümlerine
sebep olur. Bununla birlikte aşırı ve bilinçsiz avlanma
bir çok canlı çeşidinin azalmasına hatta tamamen yok
olmasına sebep olur.
Nesli tehlike altındaki hayvanların korunması için bazı
hayvanların avlanması tamamen yasaklanmıştır. Ba
zı hayvanların ise yavrulama dönemlerinde avlanma
sı yasaktır. Bilinçsiz avlanma sonucunda ülkemizde ve
dünyada bir çok hayvanın nesli tükenmiştir.
Örnek
Aşağıda verilen olaylardan hangisi doğadaki caı
lılara zarar vermez?
.o
-İC
-O
A) Orman yangını
B) Ağaç dikimi
C) Çölleşme
D) Çevre kirliliği
Çözüm..
Orman yangını ormandaki tüm canlılara zarar ver
Çevreyi kirleten atık maddeler toprak ve suda birike
rek canlılara zarar verir. Çölleşmenin olduğu toprak
larda yaşayan bitki ve hayvan sayısı azalır. Ağaç di
mi bitki sayısını artırır.
Cevap B
Örnek
•—
Bir bölgedeki hava kirliliğinin artmasına, aşağıda
verilenlerden hangisi sebep olmaz?
Ülkemizde nesli tükenen hayvanlara kunduz, anadolu
parsı ve aslan örnek verilebilir. Bazı hayvanların nesli
ise tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Akdeniz’de, Mersin ve Antalya sahillerinde yumurt
layan deniz kaplumbağalarının,
0 Akdeniz fokunun,
Kars ve Karakul’da yaşayan yaban koyunlarının,
(% Birecik’te yaşan kelaynakların nesli tükenme tehli
A) Ormanlar
B) Motorlu taşıtlar
C) Fabrikalar
D) Volkanlar
Çözüm..
Motorlu taşıtlar ile fabrikalar fosil yakıtları kullandığı için
atık gaz üretirler. Bu atık gazlar havanın kirlenmes ne
yol açar. Volkanlar faaliyete geçtiğinde havaya toz ve
çeşitli zehirli gazlar verir. Ormanlar havayı temizleyen
bitkilerden oluşur.
Cevap
kesi altındadır.
5. Sınıf
3. Bölüm: insan ve Çt 're
E tk in lik
o□
t— D
Doğru - Yanlış
> 1. Orman yangınları bölgedeki bitki ve hayvan
lara zarar vermektedir.
> 2. Topraklarımızın bir kısmı erozyon tehlike
siyle karşı karşıyadır.
> 3. Çevrenin korunması için halkın bilinçlendiril
mesi faydalı olur.
E tk in lik
( ---------------------------------------------------------------------Aşağıda verilen cüm lelerdeki boşlukları uygun
çöpler - çölleşme - ağaç dikimi - toprak kirliliği
- kanalizasyon suları - çevreci kuruluşlar - kent
leşme - zehirli gazlar - yangınlar - canlı sayısı nesli yok olma tehlikesinde olan - insan
1. Denizlerdeki............................... her yıl çok sa
yıda deniz kuşunu öldürmektedir.
> 4. Çölleşmenin artması bölgedeki bitki sayısı
nın artmasına sebep olur.
2
çevredeki doğal alanların
hızla azalmasına sebep olmaktadır.
> 5. Akdeniz foku yok olma tehlikesindeki türlere
örnek verilebilir.
3
zamanla deniz ve göllerin
kirlenmesine sebep olmaktadır.
> 6. Fabrika atıkları ve kanalizasyon suları deniz
lerin kirlenmesine sebep olabilir.
> 7. Düzenli olarak ağaç dikiminin yapılması or
manların yok olmasına sebep olur.
> 8. Toprağın rüzgar ve suyla aşınarak başka
yerlere taşınması erozyona sebep olur.
> 9. Pers kaplanı ve Anadolu leoparı yok olma
tehlikesindeki türlerdendir.
> 1 0 . Milli parkların kurulması ve korunması do
ğanın dengesinin korunmasını sağlar.
11. Zehirli gazların artması havanın kirlenmesine sebep olur.
> 1 2 . Ağaçların kesilmesi erozyonların oluşma
oranını artırır.
> 1 3 . Bir bölgedeki insan nüfusunun artması
çevre sorunlarının azalmasına sebep olur.
> 14. Piknik ve kamp ateşlerinin söndürülmemesi orman yangınlarını çıkarır.
> 1 5 . Hızlı sanayileşme ve motorlu taşıtların art
ması çevre sorunlarının artmasına neden
olur.
Ünite: Canlılar Dünyasını Gezelim ve Tanıyalım
4. Fabrikalardan ç ık a n ........................... havanın
kirlenmesine sebep olur.
5. Ağaçların kesilmesi ve bilinçsiz otlatm a..........
................................ oluşmasına sebep olur.
6. Yeryüzündeki ormanların hızla azalmasında
.............................. da rol oynamaktadır.
7. Erozyona uğrayan bölgelerdeki
azalış gösterir.
8.......................................faaliyetlerinin yaygınlaş
tırılması doğal dengenin korunmasına yardımcı
olur.
9. Çevreye atılan evsel atıklar........................olu
şumuna sebep olur.
10. Akdeniz foku ve deniz kaplumbağaları..........
........................olan türlere örnek verilebilir.
1 1
bitki ve hayvan türlerinin
korunması için çaba sarf etmektedir.
1 2
yaşamı çevrede bitki ve
hayvanların varlığına bağlıdır.
[ Etkinlik
#C
Eşleştirme j
Aşağıda verilen resimlerdeki canlı veya olayları ilgili oldukları kavramla çizgi çizerek eşleştiriniz.
Hava kirliliğine sebep olur.
m,
Su kirliliğine sebep olur.
Ormanların yok olmasına
sebep olur.
Yok olma tehlikesi içindeki
türlerdir.
rak kirliliğine sebep olur.
j1L
5.
I. Hava
II. Mikroskobik canlılar
III. Su
Yukarıdakilerden hangileri çevreyi meydana ge
tiren cansız faktörlerden birisi değildir?
A) Yalnız II
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
6.
2\ Aşağıda verilenlerden hangisi ormanlarla ilgi
Aşağıdakilerden hangisi, diğerlerine göre top
rakta daha uzun süre kirlilik meydana getirir?
A) Mandalina kabuğu
B) Doğal gübre
C) Petşişe
D) Ağaç yaprağı
Aşağıda verilenlerden hangisi erozyonların art
masına sebep olmaz?
A) Ağaçlar
B) Rüzgar
C) Akarsular
D) Çölleşme
li doğru bir bilgi değildir?
A) Yeryüzünün oksijen kaynağıdır.
B) Canlıların besin kaynağıdır.
7.
C) Otçul canlıları mantarlardan korur.
D) Toprağın rüzgâr ve sel etkisiyle aşınmasını ön
ler.
3.
N
I. Katı atıklar
II. Tarım ilaçları
III. Suni gübreler
Serçe
Yukarıdakilerden hangileri, toprağı kirleten
maddelerdendir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Bilinçsiz avlanma ve çevre kirliliği yüzünden pek
çok hayvanın nesli tükenmiştir. Bazı hayvanla
rın nesli ise tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Buna göre, yukarıda resmi verilenlerden kaç ta
nesi, nesli tükenme tehlikesi altında olan hay
vanlardandır?
A) 1
4.
Kurbağa
B) 2
C) 3
D) 4
Bir bölgedeki, bir canlı türünün sayısı azaldı
ğına göre, bu bölgede aşağıdakilerden hangi
si gerçekleşmiş olamaz?
A) Orman yangınlarında artış
8.
Aşağıda verilenlerden hangisi canlılar için do
ğal yaşam alanı olamaz?
B) Çevre kirliliğinde azalma
C) Su kaynaklarında azalma
A) Nehir
B) Deniz
D) Besin kaynaklarında azalma
C) Hayvanat bahçesi
D) Çöl
Fen Bilimleri
Test.. 3
9.
I. Su kaynaklarını kirletmek
13.
I. Fabrika atıkları
II. Aşırı avlanmak
II. Evsel atıklar
III. Besin kaynaklarını artırmak
III. Tarımsal mücadele ilaçları
Yukarıda verilenlerden hangileri hayvan nes
linin azalmasına sebep olan etkenlerdendir?
Yukarıda verilenlerden hangileri bir bölgedel
göl ve akarsuların kirlenmesine sebep olabili
A) Yalnız
B) I ve I
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) II ve
C) I ve III
D) I, II ve
10 .
14.
Yukarıda resmi verilen tesis öncelikle aşağıdakilerden hangisinde kirliliğe sebep olur?
A) Uzay
B) Su
C) Hava
D) Toprak
Yukarıda çevre sorunlarından hangisiyle ilgili
bir resim gösterilmiştir?
A) Çölleşme
B) Toprak kirliliği
C) Erozyon
D) Ormanların yok oluşu
11. Aşağıdakilerden hangisinde canlı, doğal yaşa
ma alanıyla eşleştirilmemistir?
A) Deve => Çöl
B) Ayı => Hayvanat bahçesi
C) Aslan
Afrika düzlükleri
D) Sincap => Orman
15.
I. Düzensiz şehirleşme
II. Tarım ilaçları
III. Fabrika atıkları
VI. Ağaç kesmek
V. Plastik çöpler
12. Aşağıda verilenlerden hangisi hava kirliliğinin
artmasına etkide bulunmaz?
A) İnsanlar
B) Fabrikalar
C) Yangınlar
D) Ormanlar
5. Sınıf
VI. Zehirli gazlar
Yukarıdakilerden kaç tanesi çevreyi olumsuz
etkileyen faktörlerdendir?
A) 3
B) 4
C) 5
D) 6
3. Bölüm: Inson ve Ç&re
Ünite Değerlendirme Testi
I. Hamurun mayalanmasını sağlar. Ekmek, pas
ta gibi hamur işi besinlerin yapımında kullanı
lır.
4.
II. Kurbağa
III. Kertenkele
II. Besin olarak tüketilir.
Yukarıdaki hayvanlardan hangileri hem karada
hem de suda yaşar?
III. Bazı çeşitleri peynirlerin üretilmesinde kullanı
lır.
Yukarıda verilenlerden hangileri mantarların in
sanlara sağladığı faydalardandır?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve
I. Fare
A) Yalnız I
B) Yalnız
C) I ve III
D) I, II ve
5.
Aşağıda canlılardan hangisi yavrularını yumur
tadan çıkarmak için kuluçkaya yatar?
6.
Aşağıdakilerden hangisi ayakları olmadığı için
karnı üstünde sürünerek hareket eden bir sü
rüngendir?
Yukarıda resmi verilen hayvanlardan kaç tane
si omurgasız hayvanlardandır?
A) 1
3.
B) 2
C) 3
D) 4
A) Bukalemun
B) Kaplumbağa
C) Yılan
D) Solucan
I. Hayvanat bahçesi
II. Akvaryum
III. Göl
Yukarıda verilen yaşam alanlarından hangileri
doğal yaşam alanlarından deöildir?
7.
Arı ve karınca aşağıda verilen canlı gruplarının
hangisinde bulunur?
A) Yalnız I
B) I ve I
A) Kurbağalar
B) Sürüngenler
C) I ve III
D) II ve
C) Omurgasızlar
D) Kuşlar
8.
I. Kurutmak
II. Tuzlamak
III. Dondurucularda saklamak
Yukarıda verilenlerden hangileri, insanların yi
yecekleri, bozulmadan saklamak için kullandı
ğı yöntemlerdendir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
11. Sırtında, yanda resmi verilen iskelet
kısmına benzer yapı bulunan hayvan
lar, aşağıdakilerden hangisiyle isim
lendirilen gruba dahildir?
A) Memeli hayvanlar
B) Eklem bacaklı hayvanlar
JB
C) Omurgalı hayvanlar
D) Tüylü hayvanlar
12. Yandaki şekilde bir bitkinin kısım
ları numaralarla gösterilmiştir.
a. Havuçta besinin depo edildi v..i;
ği kısım, kaç numarayla gösteril
miştir?
b. Patateste besinin depo edildi
ği kısım, kaç numarayla gösteril
miştir?
Öğretmen sınıfa, şekildeki gibi çiçeğin kesitini gös
teren bir poster getiriyor. Öğrencilerden;
G ürkan’a, “Çiçeğin renkli ve parlak görünen kıs
mı hangisidir?”
Buna göre, a ve b maddelerin
de sorulan soruların cevapları aşağıdakilerdeı
hangisinde doğru verilmiştir?
Bilal’e, “Çiçekte tohumun oluştuğu kısım hangi
sidir?” sorularını soruyor.
A) a - 1, b- II
B) a -II, b - IV
C) a-IV, b - III
D) a - III, b - 1
Gürkan ve Bilal soruları doğru cevapladıkları
na göre, öğrencilerin verdikleri cevaplar aşağıdakilerden hangisidir?
Gürkan
Bilal
A)
1
3
B)
3
1
C)
4
2
D)
2
4
10. Yavrularını sütle besleyen hayvanların bulun
duğu gruba ne ad verilir?
13. Bir grup öğrenci ormana geziye gidiyor. Öğrer>
çilerden biri ağaçların kuzeye bakan taraflarınd t
ve nemli taşların üzerinde çok küçük bitkiler gö 2■
lemliyor. Bitkiyi yakından incelediğinde çiçeğini 1
olmadığını, kök yerine kök benzeri yapılarının o ■
duğunu gözlemliyor.
Buna göre öğrencinin incelediği bitki aşağıdc ■
kilerden hangisi olabilir?
A) Kurbağalar
B) Balıklar
A) Eğrelti otu
B) Menekşe
C) Kuşlar
D) Memeliler
C) Nane
D) Kara yosunu
3. Bölüm: İnsan ve Çevı ?
1. BÖLÜM
Basit Bir Elektrik Devresinde Lamba
Parlaklığını Etkileyen Faktörler
2. BÖLÜM
Devre Elemanlarının Sembollerle
Gösterimi ve Devre Şemaları
■MSMIUMZiaİ M ttÇ lM
ELEKTRİK
tZ İ:
Bölüm
Basit bir elektrik devresindeki ampul çevresine ışık verir.
BASİT ELEKTRİK DEVRELERİ
Basit bir elektrik devresinde bulunan elemanları geçen
yıllarda öğrenmiştik. Bunları hatırlayalım:
Pil : Devreye elektrik
enerjisi sağlar.
E lektrik enerjisini
ışık enerjisine dö
nüştürür.
Farklı devrelerdeki ampullerin parlaklıkları farklılık gös
terebilir.
Kullanıldıkları yere göre, ampullerin farklı parlaklıkta
olması gerekebilir.
Kablo : E lektrik enerjisinin
.
üzerinden aktığı yoldur.
Bir odayı aydınlatmak için kullanılan ampulün parlak
lığı ile stadyumu aydınlatan ampullerin parlaklığı ay
nı olmaz.
Gece lambası ile sokak lambaları farklı parlaklıkta ol
malıdır.
Duy : A w\pulün takıldığı yerdir.
A nahtar : Devrede elektrik enerjisinin
aktarı İmasını kontrol eder.
Basit bir elektrik devresinde, ampulün ışık verebilme
si için bütün devre elemanlarının çalışır durumda ol
ması gerekir.
Devre elemanlarından birinin bozuk olması devrenin
çalışmamasına sebep olur.
5. Sınıf
A m p u lle r sa d e ce basit elektrik d evrelerinde değil, aydınlatm a
am acıyla stadlar, evler ve arabalar g ib i b irç o k yerde kullanılır.
1. Bölüm: Basit Bir Elektrik Devresinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler
MPUL PARLAKLIĞINI
ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER
Basit elektrik devrelerinde ampul parlaklıkları değiş
tirilebilir.
Bu değişiklik;
jlj Ampul sayısı
Örnek
2.| Pil sayısı
é?
değiştirilerek sağlanabilir. Şimdi bu durumları incele
yelim:
n) S
—
Ampul Sayısını Değiştir, Parlaklık Değişsin
Bir devrede yanyana bağlanan ampuller, pillerin sağ
ladığı elektrik enerjisini paylaşır.
Devredeki ampul sayısı artınca, ampullere düşen ener
ji miktarı azalır. Buna bağlı olarak ampullerin parlaklık
larında azalma olur.
İlk devreyi kuran Oğuz, özdeş malzemeler kullanarak
devresinde şekildeki değişikliği yapıyor.
Buna göre;
a) Deneyinde neyi bulmayı amaçlamış olabilir?
b) S ampulünün parlaklığı nasıl değişmiştir?
A m p u l sayısı
Çözüm..
artırılıyor.
a) Devrelere bakıldığında sadece ampul sayıları
nın farklı olduğu görülür. Bu sebeple Oğuz’un
ampul sayısının, ampul parlaklığına etkisi
ni gözlemlemeyi amaçladığı söylenebilir.
PİL
9V
K
jm ju —
Ju
- i l *
C
V
A mpul sayısı az,
ampul parlaklığı büyük
Ampul sayısı çokj
ampul parlaklığı küçük
b) İlk devreye göre ampul sayısı artmıştır.
Bu durumda pilin sağladığı elektrik enerjisini
iki ampul değil, artık üç ampul paylaşacaktır.
Bu durumda ampullerin parlaklığı azalır.
Şekillerde verilen devrelerden birincisinde bir ampul ve
bir pil vardır. Bu devreye İkincideki gibi bir ampul daha
eklendiğinde ampullerin parlaklığı azalır.
İkinci devredeki ampullerden birini çıkardığımızda ise
kalan ampulün arttığını görürüz.
Pil Sayısını Değiştir,
Ampul Parlaklığı Değişsin
Buna göre, bir devrede sadece ampul sayısı arttırıp
azaltılarak ampullerin parlaklığının değiştirilebileceği
ni söyleriz.
Basit bir elektrik devresinde ampul sayısı sabitken,
pil sayısı değiştirildiğinde ampulün parlaklığında de
ğişme olur.
¡nite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik
Bu şarta göre, I ampulünü devreden çıkartmak
ve devreye bir pil daha bağlamak K ampulü-;
nün parlaklığını artırabilen uygulamalardır. (II
Pil sayısı
artırılıyor.
ve III doğru)
Devrede kullanılan kablo uzunluğu, ampulünl
parlaklığı ile ilgili değildir. (III yanlış)
Pil sayısı az.
am pul parlaklığı küçük
Pil sayısı fazla,
am pul parlaklığı büyük
Ampul sayısı değiştirilmeden pil sayısı arttırılırsa am
pullerin parlaklığı artar. Ampul sayısı değiştirilmeden
pil sayısı azaltılırsa ampullerin parlaklığı azalır.
( E tkin lik
A
Sıralama J
Aşağıdaki devrelerin tamamı özdeş devre elemanla
rı ile kurulmuştur.
Yukarıdaki devrelerden birincisinde bir pil ve bir am
pul vardır. İkinci durumda devreye bir pil daha eklen
miştir. İkinci devrede ampulün parlaklığında artış olur.
2.
a
Pil sayısı arttırıldığında devreye daha fazla elektrik ener
jisi verilir. Bu sebeple ampullerin parlaklığı artar.
■45
Ö rnek
s_________ l
Özdeş ampuller kullanarak şekildeki devreyi kuran
Merve, aşağıdaki işlemlerden hangisini tek başına
yaparsa K ampulünün parlaklığı artar?
I. Daha uzun kablo kullanmak
Buna göre, devrelerdeki ampullerin parlaklıklarını
aşağıdaki kutuya büyükten küçüğe doğru yazınız.
>
>
II. L ampulü olmayacak şekilde devreyi kurmak
III. Devreye bir pil daha bağlamak
Çözüm..
K ampulünün daha parlak ışık verebilmesi için, ampul
başına düşen elektrik enerjisinin fazla olması gerekir.
Bunun için de devrede ya ampul sayısının daha az ya
da pil sayısının daha fazla olması gerekir.
5. Sınıf
7. Bölüm: Basit Bir Eldkık Denesinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler
BAĞIMLI, BAĞIMSIZ ve SABİT
TUTULAN DEĞİŞKENLER
Bir deney düzeneğinde bazı değişkenlerle oynanarak
de edilen sonuçların değişip değişmediği gözlenir
ve bir değerlendirmeye gidilebilir.
u gibi deneylerde sürekli değiştirilen büyüklük ya da
değişkenlere bağımsız değişken adı verilir.
Ampul sayısı sabit tutulmuş
Pil sayısı artmış
Ampul parlaklığı artmış
Deneyde bağımsız değişkenin değişimine göre şek I alan, ona bağlı değişen büyüklüğe bağımlı değiş
ken adı verilir.
Bu tip deneylerde bir değişken bağımsız değişken ola
rak değerlendirilip değiştirilirken, diğerleri sabit tutulur.
Sabit tutulan bu değişkenlere sabit tutulan değişken
ya da kontrol değişkeni adı verilir.
Basit elektrik devrelerinde ampul parlaklığını incele
diğimiz bu konuda bağımlı, bağımsız ve sabit tutulan
değişkenleri kolaylıkla gözlemleriz.
Yukarıdaki deneyin iki aşamasında da ampul sayısı
sabit tutulduğundan ampul sayısı sabit tutulan de
ğişken,
pil sayısı değiştirildiğinden pil sayısı bağımsız de
ğişken,
buna bağlı olarak ampullerin parlaklığı değiştiğinden
ampul parlaklığı bağımlı değişkendir.
_- ••------------ ~
Bağımlı
değişken
Bağımsız
değişken
Sabit tutulan
değişken
A m pu lle rin
Pil sayısı
A m pu l sayısı
1
Pil sayısı sabit tutulmuş
Ampul sayısı artmış
Ampul parlaklıkları azalmış
parlaklığı
— »
Örnek
Yukarıdaki deneyin iki aşamasında da pil sayısı sa
fa ft tutulduğundan pii sayısı sabit tutulan değişken,
ampul sayısı değiştirildiğinden ampul sayısı bağım
sız değişken,
buna bağlı olarak ampullerin parlaklığı değiştiğinden
apıpul parlaklığı bağımlı değişkendir.
Sabit tutulan
değişken
Bağım sız
d e ğ işke n
Pil sayısı
A m p u l sayısı
Bağım lı
d e ğişken
Berk, yukarıdaki çizelgeye uygun yapacağı deney
de 1. ve 2. devrelerde aşağıdaki malzemelereden
hangilerini kullanmalıdır?
3
E
<
a
IV
ûj
küçük pil
o.
mrnmaaj'
büyük pil
küçük pil
Sabit tutulan
deyişken
Bağımsız
değişken
Bağımlı
değişken
Çözüm..
A m p u lle rin
Pil sayısı
A m p u l sayısı
parlaklığı
Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik
*
Berk deneyinde, devrelerde pil sayısını sabit tutacak,
ampul sayılarını değiştirecektir. 1. devrede I ve V i, 2.
devrede II, III, IV ve VI yı kullanabilir.
Fen Bilimleri
Test
1.
Bir pil ve bir ampulle şekildeki
devre oluşturulmuştur.
mm
@
----- /M v -----
3.
©
©
©
----- _____________________ 'SJİâŞ'_
Bu devreye aşağıdaki işlem
lerden hangisi yapılırsa ampul
parlaklığı deâişmez?
Mehmet araştırdığı bir konu ile ilgili yukarıdaki dü
zenekleri hazırlamıştır.
A) Bir tane ampul eklenirse
B) İki tane pil eklenirse
Buna göre bağımlı, bağımsız ve sabit tutulan
değişken aşağıdakilerden hangisi olabilir?
C) Bir tane pil, iki tane ampul eklenirse
D) Bir tane pil, bir tane ampul eklenirse
2.
Bağımlı
Bağımsız
Sabit tutulan
değişken
değişken
değişken
A)
Ampul
parlaklığı
Ampul
sayısı
Pil
sayısı
B)
Ampul
sayısı
Pil
sayısı
Ampul
parlaklığı
C)
Pil
sayısı
Ampul
parlaklığı
Ampul
sayısı
D)
Ampul
parlaklığı
Pil
sayısı
Ampul
sayısı
Ampul
parlaklığı
JL
E
E? C
ED
Z3 d
c/y» </»
Şekil - 1
Şekil - II
Ozan Şekil - ll’de verilen devrede yaptığı bazı iş
lemler sonucu ampul parlaklığı Şekil - l’deki gi
bi oluyor.
4.
Buna göre Ozan’ın sırasıyla yaptığı 1. ve 2. iş
lem aşağıdakilerden hangisi olabilir?
1. işlem
2. işlem
A) Devreye pil
eklenmiştir
Devreye pil
eklenmiştir
B) Devreye pil
eklenmiştir
Devreye ampul
eklenmiştir
C) Devreye ampul
eklenmiştir
Devreye pil
eklenmiştir
D) Devreye ampul
eklenmiştir
Devreye ampul
eklenmiştir
5. Sınıf
Bağımlı
Değişken
^
Bağımsız
Değişken
©
Kontrol Edilen
Değişken
®
*
Deneyde değiştirilen
değişkendir.
İki deney düzeneğinde sabit
tutulan değişkendir.
®
Deney sonuncunda gözlenen
değişkendir.
Tabloda verilen bazı kavramlar ve tanımlar aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
A)
C)fr-
X
D)v
*
7 . Bölüm: Basit Bir Elektrik Devresinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler
Test.. 1
5 j Büşra’nın elindeki malzemeler aşağıda verilmiştir.
7.
[CuSE-
B)
©
Ampul
parlaklığı
Buna göre K ve L devreleri aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Buna göre Büşra’nın bu malzemelerle hazırla
dığı aşağıdaki devrelerden hangisinde ampul
parlaklığı en fazladır?
A)
K ve L devrelerindeki ampul parlak
lığı yanda verilmiştir.
Devre
©
A)
-----------------------------------------------------C)
(Ä)
Ä)
’ @
©
—'Tüls^T'—'t*'
D)
'
B)
&
©
©
C)
X
D)
©
--- ^
6-
©
©
-----1
©
©
©
©
©
©
©
I .
^
-]Q B -
—
—¡5 2 J B —
—
©
©
©
/
—
8.
Bir pil ve ampulden oluşan devreye şekildeki gi
bi ampul ekleniyor.
Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi söv-
Iflüfimaz?
A) Ampul parlaklığı giderek azalır.
Ahmet kurduğu devrede ampul sayısını değiştire
rek, Metin kurduğu devrede pil sayısını değiştire
rek ampul parlaklığını inceliyor.
Buna göre Ahmet ve Metin’in devresindeki ba
ğımsız değişkenler aşağıdakilerden hangisin
de doğru verilmiştir?
Ahmet’in devresi
Metin’in devresi
B) Deneyde ampul sayısı bağımsız değişkendir.
A) Ampul sayısı
Pil sayısı
C) Deneyde ampul parlaklığı bağımlı değişkendir.
B) Ampul parlaklığı
Ampul parlaklığı
D) Deneyde pil sayısı arttıkça ampul parlaklığının
artacağı sonucuna ulaşılır.
C) Ampul parlaklığı
Pil sayısı
D) Pil sayısı
Ampul sayısı
6. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik
DEVRE ELEMANLARININ SEMBOLLERLE GÖSTERİMİ ve DEVRE ŞEMALARI
Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi
Elektrik devrelerinde kullanılan araçlara devre elemanı adı verilir. Devre elemanlarının görevlerini ünitemizin girişinde
hatırlamıştık.
Zaman içinde teknolojinin de gelişmesiyle devre elemanları farklı çeşitlerde üretilmiştir. Bu devre elemanlarının değişik
boy ve özellikte olanları vardır. Günümüzde pek çok ampul, pil, anahtar ve kablo çeşidi kullanılmaktadır.
Oluşturduğumuz devrelerde kullandığımız devre elemanlarının resimlerini çizmek zor ve vakit alıcıdır. Bununla birlikte
herkes güzel çizim yapamaz. Dolayısıyla çizilen devre elemanı resimleri herkes tarafından anlaşılamaz.
Bu sebeple devre elemanları semboller kullanılarak gösterilir. Bilim insanları devre elemanlarını göstermek için sem
boller belirlemişlerdir. Bütün ülkelerde bu semboller aynı şekilde kullanılır.
Devre elemanlarının sembollerle gösterimi hem daha kolaydır hem de bunları çizerek devreyi göstermek daha az za
man alır.
Devrelerde ampulle
bağlamak için duy, pi
leri devreye bağlamc <
için ise pil yatağı kullc
nılır. Ancak duy ve p
yataklarının sembol»
gösterimi yoktur.
V ev re
eieyvumiKvı^
ism i
P ev re
e le m a n ın i k i
r es m i
Evlerimizde kullandığımız elektrik
düğmeleri, devrelerde anahtar göre
vi görür. Elektrik düğmeleri kapatıl
dığı zaman devre
tamamlanır. Ta
mamlanan dev
re çalışır. Ampul
ışık verir.
p ev re
eleW^KV(KVlKV
sem b olü
5. Sınıf
2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları
Elektrik Devre Şeması Çizelim
Devre elemanlarının resimleri yerine sembolleri kullanılarak yapılan çizime devre şeması adı verilir.
Devre şemasına bakarak devrenin resmi ya da devrenin resmine bakılarak şeması çizilebilir.
evrenin resmi
s — ►Devrenin şeması
+ı -
İH
#■
+ı -
İH
Devre şemasında elemanların yerinin değişmesi ampulün ışık vermesiyle ilgili bir değişikliğe neden olmaz. Alttaki dev
re şeması üsttekinden farksızdır.
Şimdi devre elemanlarında aşağıdaki değişikliği yaparak devre şemasını yeniden oluşturalım
Devrenin resmi —
Devrenin şeması —
—
0 ~ 0
--------- ) l -
Anahtar
+ı -
İH
Ö rnek
Çözüm..
İstenilen devre resmi ve şeması aşağıdaki gibidir.
İçinde üç ampul, iki pil ve bir anahtar bulunan elek
trik devresinin resmini ve şemasını çiziniz.
@
ö
@
\
E tk in lik
E tk in lik
Devre Çizm(T)
Aşağıda resimleri verilen elektrik devrelerinin şe
malarını altlarındaki kutulara çiziniz.
Devre Çizme
Aşağıda şemaları verilen elektrik devrelerinin re
simlerini altlarındaki kutulara çiziniz.
©
r
a
.
.
2
3.
3.
2
5. Sınıf
I
Bir Elektrik Devresi Neden Çalışmaz?
Bazen kurduğunuz basit bir elektrik devresinde ampul ışık vermez. Bunun değişik sebepleri olabilir. Şimdi bu sebep
leri ve devrenin çalışıp, ampulün ışık verebilmesi için yapılması gerekenleri inceleyelim:
Neden hatalı?
Bağlantı
kablosu
kopuk!
Enerji
kaynağı
pil yok!
Devreye pil bağ
lanırsa ampul
ışık verir.
Piller
ters
bağlanmış!
Pillerden biri dön
dürülerek (+) kutbu
diğerinin ( - ) kutbuna
gelecek şekilde bağ
lanırsa ampul
ışık verir.
Devrede ampul,
duya güzelce
takılırsa
ışık verir.
Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik
Ne yapmak lazım?
A n a h ta r
kapatılırsa
ampul
ışık verir.
Siten pil,
paslanmış anah
tar ya da teli
kopmuş ampul
değiştirilirsef
ampul
ışık verir.
Örnek
Örnek
X
‘
\
1
K
-
L
1+
+ı -
R
Şekilde şeması görülen devreyi kuran Serhat, devre
nin çalışmadığını, ampulün ışık vermediğini farkediyor.
V.
+ı -
>
Y
X '
X î
H~_+
Y
Mlf y
r >
Y İ
Şekilde şeması görülen devrede K ampulünün ışık
verebilmesi için X ve Y uçları arasına I, II ve III ten
hangileri bağlanabilir?
Serhat; hangi değişiklikleri yaparsa devredeki am
puller ışık verir?
Çözüm..
Çözüm..
Serhat’ın kullanığı malzemelerin hepsi sağlam ise aşa
ğıdaki değişiklikleri yaparak ampulün ışık vermesini
sağlayabilir. Ampulün ışık vermesi için devrenin kapa
lı olması ve bir pille beslenmesi gerekir.
^
I de X ve Y uçları arasına iletken kablo getirilmiş. Bu
durumda devre kapalı devre hâline gelir ve ampul ışık
verir.
II de X ve Y uçları arasına pil getirilmiş. Pil ilkiyle ters
bağlı olduğundan birbirlerinin etkisini yok eder ve am-;
pul ışık vermez.
Pillerden birini ters çevirerek bağlamak ve
S anahtarını kapatmak.
5. Sınıf
III de X ve Y uçları arasına bir ampul daha getirilmiş. Bu
durumda devrede 2 ampul olur ve K ampulü ışık v e riri
2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemalarn
E tk in lik
Boşluk Doldurma
şekilde doldurunuz.
Bir elektrik devresinde kullanılan pil sayısı
........................ ampul parlaklıkları artar.
Bir elektrik devresinde kullanılan ampul sayısı
artarsa, ampullerin parlaklıkları................
Bir elektrik devresinde kullanılan kablonun
uzunluğu artarsa, ampul parlaklığı...................
Diğer değişkenlerin sabit tutulurken ampul sa
yısının değiştirildiği deneyde “ampul sayısı”
...........................................olarak adlandırılır.
). Sadece pil sayısının değiştirilerek ampullerin
parlaklığının gözlendiği bir elektrik devresi de
neyinde “ bağımlı değişken” .........................
Sadece pil sayısının değiştirilerek ampullerin
parlaklığının gözlendiği bir elektrik devresi de
neyinde ampullerin sayısı “.................................
değişken” dir.
vT
□
Doğru-Yanlış
Aşağıda verilen bilgileri doğru (O) veya yanlış
J>
I . Elektrik devrelerinde kullanılan araçlara
......................... adı verilir.
CE t k in lik
( E tk in lik
1. Evlerimizde bulunan elektrik düğmeleri elek
trik anahtarı görevi görür.
> 2. Anahtar kapalı iken devrede bulunan ampul
ışık vermez.
> 3. Tek bir pille beslenen devrede ampul sayısı
nın artması ampul parlaklığını etkilemez.
> 4. Bir elektrik devresinde pil sayısı arttıkça dev
redeki elektrik enerji miktarı artar, dolayısıyla
ampuller daha parlak ışık verir.
> 5. Devre elemanlarını sembollerle göstermek,
devre çizimlerini kolaylaştırır ve yanlış anla
maları da engeller.
> 6. Kablolar olmasaydı elektrik enerjisi bir yer
den bir yere kolaylıkla taşınamazdı.
> 7. Bir elektrik devresi şemasında bir sembol
birden fazla kullanılamaz.
> 8. Pil, devredeki enerji kaynağıdır.
Eşleştirme
Aşağıda verilen elektrik devre elemanları ve onlara ait olan sembolleri doğru bir şekilde eşleştiriniz.
s
+
*
...
E tk in lik
Boşluk Doldurma
Aşağıda verilen kelimelerden uygun olanları kullanarak cümlelerde yer alan boşlukları doldurunuz.
1.............................ışık veren bir devre elemanıdır.
2. Evimizdeki elektrik düğmeleri, basit elektrik devresindeki......................... ile aynı görevi yapar.
3. Elektrik devresindeki anahtar......................... ise ampul yanmaz.
4. Bir devrede pil sayısı değiştirilmeyip ampul sayısı artırılırsa ampullerin parlaklığı...........................
5. Deney düzeneğinde deney sonucunu değiştiren etkenlerden her b irin e .........................denir.
6. Bir devrede ampul sayısı değiştirilmeyip pil ayısı artırılırsa ampul parlaklığı...........................
7.............................elektrik devre şemalarında
h- sembolü ile gösterilir.
8. Devrede bağımsız değişken ampul sayısı, sabit tutulan değişken pil sayısı ise bağımlı değişken
dır.
9. Birbirinin aynı olan am pullere.........................ampuller denir.
E tk in lik
"C •
j
-
Eşleştirme
Aşağıya, ampul parlaklıkları her seferinde artan, özdeş devre elemanlarıyla kurulmuş dört devre şeması çiziniz.
X. devre
3.
devre
5. Sınıf
2. Bölüm: Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemala\
Ölçme ve Değerlendirm e
.„ ■—..»«„ „ ı n.... ".......... ........
E t kinlik
Aşağıdaki devre şemasında verilen devre elemanlarının sembolik gösterimleri yanlış çizilmiştir. Doğru sembol
gösterimi olan şemayı belirtilen alana çiziniz.
1
E tk in lik J İU
+
►►
Eşleştirme J
Aşağıda elektrik devresi resimleri ve şemaları verilmiştir. Numaralandırılmış devre resimleri ile bu resimlere uy
gun devre şemalarını eşleştiriniz.
+
C.
.+
Fen Bilimleri
Etkinlik
□
Doğru - Yanlış ~")
Aşağıda verilen bilgileri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak işaretleyiniz.
> 1. Elektrik devresi elemanlarının sembolik gösterimleri her ülkede aynı değildir.
> 2. Pil yatağı, pillerin takıldığı yerdir.
> 3. Bir devrede pil sayısı aynı kalıp ampul sayısı arttılırsa ampullerin parlaklığı azalır.
> 4. Devredeki anahtar açık ise ampul ışık vermez.
> 5. Anahtar, devre şemasında (.— 11
— ) sembolü ile gösterilir.
> 6. Bir devredeki ampul sayısını değiştirmeden pil sayısını artırdığımızda ampullerin parlaklığı artar.
> 7. Odamızı aydınlatan ampul, şehir cereyanı ile çalışır.
> 8. Ampulü icat eden bilim adamı Aristo’dur.
> 9. Bir elektrik devresinde bağımsız değişken pil sayısı ise bağımlı değişken ampul parlaklığıdır.
> 1 0 . Elektrik düğmeleri bir devre anahtarıdır.
Etkinlik
m
Aşağıdaki devre şemalarını inceleyiniz. Hangileri ışık verir, hangileri vermez? Işık vermeyen elektrik devreleri
nasıl düzeltilebilir? Yazınız.
Z. devre
- i* -
3. d e vre
4 . devre
— 1'— (S>— 1'— <S>— 1'—
'
«
L
_
5. Sınıf
-+ -+
,| ,|
([ Etkinlik
Aşağıda şeması verilen elektrik devrelerindeki devre elemanlarının sayısını yazınız.
i. devre
Z. devre
3.
■<S>
—
devre
I'
IH »-1*
+\ ^ _
Ampul Sayısı:...
Ampul Sayısı:...
Ampul Sayısı:.......................
Pil Sayısı:.........
Pil Sayısı:.........
Pil Sayısı:.............................
Anahtar Sayısı:
Anahtar Sayısı:
Anahtar Sayısı:...................
m-
( Etkinlik
Aşağıdaki basit elektrik devrelerinin şemasını belirtilen alana çiziniz
i.
devre
A
A
A
i . devre ı
ı
1
3.
devre
. J , ______ 4
(5. Ünite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik
Fen Bilimleri I
——.. .
Etkinlik
m
Aşağıdaki kavram haritasındaki boş yerleri verilen kelimelerden uygun olanıyla doldurunuz.
Olabilir
Pil
Kablo
Ampul
5. Sınıf
i
_
Etkinlik
Aşağıda verilen kelimeleri tabloda bularak işaretleyiniz.
o
o
R
A
A
T
İ
K
F
F
V
B
Ş
B
I
K
ANAHTAR
PİL
AMPUL
ELEKTRİK
DEURE
ÜRETEÇ
SEMBOL
MÜHENDİS
DUY
KABLO
ŞEMA
IŞIK
PRİZ
NEGATİF
POZİTİF
TELEVİZYON
Fen Bilimleri |
gj*
Soruların cevaplarını çengel bulmacadaki yerlerine yazınız.
11V
15V
4Y
----------- - ^
12V
2 >
1Y
14Y
i
6Y
13 >
w
10Y
■«*»»------■»-=
7Y
5>
Sjüü
8 >
9>
3>
mmim
1. Elektrik devre şemasında “<S>” sembolü ile gösterilir.
2. Bir elektrik devresinde elektrik üreten küçük araç
3. Elektrik devresini açıp kapamaya yarayan düğme
4. Birbirinin aynı olan ampullere denir.
5. Pillerin farklı uçlarına verilen isim
6. Elektrik devresinde ampulün takıldığı yuva
7. Bir deney düzeneğinde deney sonucunu değiştiren
etkenlerden herbiri
8. Ampulü icat eden bilim adamı
9. Basit bir elektrik devresinde devre elemanlarını tem
sil eden gösterim şekli
10. Elektrikle çalışan bir ev aleti
11. Basit bir elektrik devresinde ampulün ışık verdiği du
rumdaki devreye verilen isim
12. Elektrikli aletlerin fişlerini taktığımız yer
13. Deneylerde deneyi yapan tarafından belirlenen de
ğişken
14. Basit bir şekilde kurulan elektrik düzeneği
15. Elektrik devresinde pillerin yerleştirildiği yer
Test
3.
* Diğer devre elemanlarını birbirine
bağlar.
* Elektrik enerjisinin geçişini kontrol
eder.
* Elektrik enerjisini ışık enerjisine
çevirir.
.....................
Devreyi
açıp kapar
Elektrik
enerjisini
ışık enerjisine
çevirir.
............ . ■■'¿■»■«n.Mİt »
Elektrik
enejrisi
kaynağıdır.
Yukarıda bazı devre elemanlarının görevi verilmiştir.
1. Pil
2. Anahtar
3. Ampul
4. Kablo
Yukarıda bir devre üzerinde bazı devre elamanla
rının görevleri verilmiştir.
Numaralarla belirtilen devre elemanlarından
hangisinin görevi yukarıda verilmemiştir?
A) 4
C)2
B) 3
Buna göre devrenin şeması aşağıdakilerden
hangisidir?
D) 1
A)
C)
2.
Yandaki şemada birbiri ile
ilişkili olan kutular aynı
renge boyanıyor.
I
Buna göre, şemada ku
tuların görünümü aşağıdakilerden hangisinde
ki gibi olur?
III
A)
B)
II
Elektrik
enerjisini
ışık enerjisine
çevirir.
IV
Pil
+ ||-
I1
— ...
.
4.
.
D)
Yukarıdaki düzeneklerden hangisinde ampul
ışık verir?
A) I
B)
C) III
D) IV
Test..2
£
5.
Devre
7.
Devrenin çalışması
için yapılması
gereken işlem
Anahtar
kapatılmalıdır.
Şekilde verilen devrenin şeması aşağıdakilerden hangisidir?
A)
Devredeki
ampullerden
biri çıkarılmalıdır.
r - 0 — 1& - |
B)ı— 0
—
-il—
C).
Pillerden biri
ters çevrilmelidir.
L -0 — 0 -1
Yukarıda çalışmayan bazı devreler ve bu devre
lerin çalışır hâle gelmesi için yapılması gereken
ler verilmiştir.
Buna göre verilenlerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve I
C) Yalnız II
D) II ve
ı
-ie
O
■O
8.
6.
İH
&
Şekildeki devrede ampul ışık ver
memektedir.
Bu durumun nedeni;
K
I. Ampulün duya tam yerleşme
miş olması
II. Pilin enerjisinin tükenmiş olması
III. Bağlantının yanlış yapılmış olması
verilenlerden hangileri olabilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I ve III
5. Sınıf
L
Şekilde şemaları verilen K ve L devreleri ile il
gili aşağıda verilenlerden hangisi söylenebilir?
K
A) Çalışır
Çalışır
B) Çalışmaz
Çalışır
C) Çalışır
Çalışmaz
D) Çalışmaz
Çalışmaz
Test..2
9. • Devre elem anlarının......................... bilimsel
iletişimi kolaylaştırır.
•
ve pil yuvasının sembolü yoktur.
•
devreyi açıp kapamaya yarar.
11. İki pil, bir ampul ve kablo ile aşağıdaki devre
lerden hangisi oluşturulursa ampul ışık verir?
Yukarıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlerden
herhangi birine aşağıdakilerden hangisi geti
rilemez?
A) Duy
B) Pil
C) Sembollerle gösterimi
D) Anahtar
+ PİL ||5+ PİL |
10.
Devre
Ampulün ışık
vermemesinin
nedeni
.
12
Anahtarın açık
olması
r^ H g h
■ M I-
L
bevrede
pil olmaması
Yukarıda bazı çalışmayan devreler verilmiştir. Bu
devrelerin çalışması için yapılması gereken işlem
ler aşağıda karışık olarak verilmiştir.
Pillerin ters
bağlanması
I. Pillerden biri ters çevirilmeli
II. Anahtar kapatılmalı
III. Devreye pil bağlanmalı
Buna göre devrelerle, devrelerin çalışması için
yapılması gereken işlem ler aşağıdakilerden
hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
IV.
Bağlantının
yanlış yapılması
K
Yukarıda verilen düzeneklerden hangisinde
ampulün ışık vermemesinin nedeni vanlış ve
rilmiştir?
A) I
6.
B) II
C) III
Jnite: Yaşamımızın Vazgeçilmezi: Elektrik
D) IV
A)
III
B)
II
C)
III
D)
I
M
1. BÖLÜM
Yer kabuğunda Neler Var?
2. BÖLÜM
Erozyon ve Heyelanın Ver
Kabuğuna Etkisi
3. BÖLÜM
Yer Kabuğundaki Yer Altı ve Yer
Üstü Suları
4. BÖLÜM
Hava, Toprak ve Su Kirliliği
YtR KABUĞUNUN GİZEMİ
YER KABUĞUNDA NELER VAR?
Taş küre
Yerküre'nin Katmanları
Taşküre, diğer adıyla yer kabuğu Dünya’nın görünen
kısmıdır. Yer kabuğunun kalınlığının Dünya’nın bütü
nüyle karşılaştırıldığında çok ince olduğu anlaşılır.
Yerküre’yi oluşturan farklı katmanlar farklı özellikler ta
şır. Yerküre’nin deri görevi gören en üstteki tabakası yer
kabuğu, oluşumundan beri sürekli değişim hâlindedir.
Bu özelliğiyle yer kabuğu adeta bir elmanın kabuğu
na benzer.
Dünya’mızın katmanlarını iki sınıfta inceleyebiliriz: Gözlemlenebilen ve gözlemlenemeyen katmanlar.
Gözlemlenebilen katmanlar, hava küre, su küre ve
taş küredir. İçerideki ateş küre ve çekirdek ise gözlenemez.
Yer kabuğu çeşitli kayaçlardan oluşmuştur, kayaçları
birazdan tanıyacağız.
Yer kabuğu Kabuk
N
“ Hava küre
Yerküre’yi saran kalınlığı yaklaşık 10 000 km
yi bulan hava tabakasıdır. Hava küreyi kalın
lıkları ve özellikleri birbirlerinden farklı kat
manlar oluşturur.
Bizim de yaşamımızı devam ettirdiğimiz
Troposfer adı verilen en alttaki kat
manda tüm hava olayları ger
çekleşir.
Su küre
Yer kürede bulunan de
nizler, göller, akarsular
ve yer altı sularından
oluşmaktadır. Yer küre
yüzeyinin yaklaşık ola
rak 3/4 ü sularla kap
lıdır.
Çekirdek
Çekirdek
Ateş küre
Yerkabuğunun altında bulunan 2900 km kalınlığın
daki bu tabakada bütün maddeler erimiş ve
ateş halindedir. Üst tarafta 2000 °C sıcak
lık aşağı inildikçe biraz daha artar. Eri
miş maddelerden oluşan sıcak sıvı
magma ateş küreyi meydana getirir.
Çekirdek
2900 km kalınlığındaki Dünya’nın
merkezinde bulunan kısımdır.
Ağır maddelerden meydana ge
lir. Bu maddeler yüksek basınçtan
dolayı katı hâlde bulunur.
^ Ö rn e k
Yer kabuğunun ana malzemesi olan ka
yaçlar bir ya da birden fazla mineralin
bir araya gelmesiyle oluşmuştur.
I. Yerküre’nin en kalın katmanı taş küredir.
I . Yer kabuğunun sıcaklığı daha içteki katmanların sı
caklıklarından yüksektir.
. Yerküre’nin üstü taş küre (yerkabuğu) ve su küre
ile kaplıdır.
Yukarıdaki bilgilerden hangileri doğrudur?
Çözüm..
Doğada bulunan, kimyasal bileşik halindeki, kristal ya
pısı olan inorganik maddelere mineral denir.
Örnek
Yerküre’nin en ince katmanı taş küredir. Dünya üzerin
de taş küre, bir elmanın kabuğuna benzer. (I yanlış)
Yerküre’nin katmanlarının sıcaklığı içten dışa azalır. (II
yanlış)
Yerküre’nin üstü taş küre (yerkabuğu) ve su küre ile
kaplıdır. (III doğru)
Cevap III tür.
Kayaçlarla ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yan
lıştır?
A) Kayaçlar taşkürenin yapısında bulunur.
B) Kayaçlar minerallerden oluşur.
C) Kayaçlar nedeniyle taşkürenin kalınlığı diğer kat
manlara göre oldukça fazladır.
D) Üzerinde bulunduğumuz toprak ne kadar kalın olur
sa olsun kaza kaza varacağımız yer kayaçlardır.
Kayaçlar
îr kabuğunun (taşküre) kara tabakası kayaçlardan
topraktan meydana gelir.
Yer kabuğunun yapısını oluşturan çeşit
li minerallerden oluşmuş taş ve kayala
ra kayaç denir.
Çözüm..
Üzerinde bulunduğumuz yer kabuğu (taş küre) ağırlıklı
olarak kayaçlardan oluşur. Kayaçların minerallerin biraraya gelmesiyle oluştuğunu öğrendik. Üzerinde bu
lunduğumuz tabaka toprak da olsa kazılarak aşağıla
ra inildikçe kayaçlarla karşılaşırız. Bu bilgiler doğrudur.
Taş kürenin (yerkabuğunun) kalınlığı ağırlıklı olarak ka
yaçlardan oluşmasına rağmen diğer katmanlara göre
oldukça incedir.
Cevap C
Büyüklük olarak kayaçlardan sonra kayalar, taş parça
ları, çakıllar ve kum gelir.
Büyük ve sert taş kütlelerine kaya denir. Kayaların par
çalanmış, küçülmüş hâllerine taş denir.Parçalarının da
ha küçüklerinin çakıl, ufalanmışlarına ise kum dendi
ğini biliyoruz.
Etkinlik
Eşleştirme
Aşağıdaki maddeleri büyükten küçüğe alttaki kutu
cuklara sıralayınız.
Üzerine bastığımız zemin toprak bile olsa, yeri kaza
rak aşağılara doğru ilerlediğimizde mutlaka kayaçlarla karşılaşırız.
Kayaçların oluşum şekilleri ve özelliklerine göre farklı
çeşitleri vardır. Mermer, bazalt, kaya tuzu, tebeşir, gra
nit kayaç örnekleridir.
7 Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi
J
En
büyük
>
>
En
küçük
MADENLER
Kayaç örneklerini incelerken her birinin farklı özellik, renk,
yapılarda olduklarının farkına varırız. Küçük kayaçlar bile
çok küçük parçacıkların birleşmesiyle oluşur. Bu küçük par
çacıkların mineral olarak adlandırıldığını biliyoruz.
Bir taşı çok farklı mineraller birleşerek oluşturabilirken, aynı
minerallerden oluşan taşlar da vardır.
Resimleri görülen bu madenler, maden ocaklarında di4
ğer kayaçlardan, topraktan ayrıştırılarak çıkartılır.
Yer kabuğunun derinliklerinden çıkarı
lan, ekonomik değeri olan taş ve mine
rallere maden denir.
Ekonomik değeri olan minerallere maden, madenle
rin doğada araştırılıp bulunarak çıkartılmasına maden
cilik denir.
Cevherlerin bulunduğu yataklara ise maden ocağı adı
verilir.
-o
Kaya parçası, toprak, taş maden olarak adlandırılamaz. Ancak altın, bakır, mermer, krom, demir ve kömür madendir.
Bir maden ocağı
Bu maden ocaklarından elde edilen elementlerden bir
kısmı demir, boksit, bakır, krom, bor, kükürt, cıva ve fos
fordur. Kömür ve elmas da madendir.
Resimlerde görülen madenler ham haldedir. Bunlar
işlenerek günlük hayatta kullanım amaçlarına uygun
hâle getirilirler.
7. Bölüm: Yer Kabuğunda Neler Vari
Farklı Maden Örnekleri ve Kullanım Alanları
Demir:
Bakır:
Demir, demir filiz
lerinden elde edilir.
Bakır filizlerinin
saflaştırılması ile
elde edilir.
İğneden dev gemi
lere kadar, binler
ce işlenmiş ürünün
ham maddesi de
mirdir.
Sanayi kuruluşları
nı çalıştıran maki
nelerin önemli bir
kısmında çelik kul
lanılır.
Çelik, demire ni
kel katılmasıyla el
de edilir.
j^ D r n e k
Kolay işlenebilen
ve iletkenliği yük
sek olan bir ma
dendir. Endüstri
de yaygın olarak
kullanılmaktadır.
Elektrik ve elek
tronik, ulaşım, ku
yumculuk ve bo
ya sanayisi gibi
birçok
alanda
kullanılır.
Altın:
Normal şartlarda sıvı hâlde
bulunan nadir metallerdendir.
Bu özelliği sayesinde bir çok
alanda kullanılır. İlaç ve boya
sanayii, dişçilik ve termometre
yapımı bu alanlara örnek gös
terilebilir.
Çok iyi bir iletken ve pas
lanmaya dayanıklı bir me
taldir. Kuyumculuk, altın
kaplama ve süsleme,
elektrik - elektronik, diş
hekimliği gibi alanlarda
kullanılmaktadır.
Mika:
Talk:
Plastiğe çok benzeyen bir ma
dendir. İyi elektrik yalıtkanıdır.
Bu sebeple elektrik devrelerin
de, örneğin kondansatör yapı
mında kullanılır. Isıya karşı çok
dayanıklıdır. Yüksek sıcaklıkta
çalışan araçlarda, örneğin fırın
larda kullanılır.
Yumuşak yapılı mineral
lerdendir. Makinelerde
yağlama yapmak, pen
cere kapı seramik yapı
mında, pudra üretiminde
kullanılır.
A ,
Çözüm..
Talk, mika ve gümüş maden sınıfına girer.
Toprak, çakıl taşı ve kil taşı ise ekonomik anlamda ön
cekiler gibi değerli olmadığından maden değildir.
Dolayısıyla Cemil, kartonu aşağıdaki gibi boyamalıdır.
Cemil, dilim kartonlardan oluşan şemanın her dilimi
ne bir kayaç ismi yazıyor.
Öğretmeni, Cemil’den maden olarak sınıflandırılabilec0k maddelerin olduğu dilimleri sarıya, maden olma
yan dilimleri ise maviye boyamasını istiyor.
Buna göre, Cemil’in oluşturduğu şemanın son gö
rünümü nasıl olur?
7 . Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi
FOSİLLER
Fosillerin Oluşumu ve Çeşitleri
Bilimsel veriler çoğu zaman gelecekle ilgili tahminler yap
mamızı kolaylaştırır. Ancak bu verilerin çoğu geçmişle i l
gili yapılan araştırma, gözlem ve bilgilerden elde edilir. |
Geçmişle ilgili araştırmalarda bize rehberlik eden en önem
li varlıklar fosillerdir.
Hayvan ve bitkilerin taşlaşmış kalıntı
larına fosil denir.
Fosiller canlı kalıntılarıdır. Bitki, hayvan ve mikroskobik canlı kalıntıları deniz, göl ya da bataklık gibi ortamlarda gömü
lerek fosilleşebilir.
Canlılar öldükten sonra deri ve et gibi kısımları zaman içinde parçalanarak yok olur, ancak kemik, diş, tırnak gibi sert
kısımlar tortul kayaçların içinde kaldığında taşlaşır.
Fosiller taşlaşmış kayaçların içinden çıkar. Kum, çamur ve taş parçaları çukurluk yerlerde, göllerde ya da denizlerde
çok uzun zaman dilimlerinde (bazen anîden) üst üste birikirler.
Üst üste biriken bu kaya tabakaları arasındaki canlı kalıntıları günümüze kadar gelebilir. Genellikle alt tabakadaki can
lı fosilleri daha eski olur.
5. Sınıf
1. Bölüm: Yer Kabuğunda Neler Vari
Fosiller Bize Neyi Öğretir?
|
Fosi l l er içlerinde
bulundukları kayaçlarla
aynı yaştadır. Fosilin oluşması çok
uzun yıllar sürer.
İ | J'
f»
W
#
ğ
Fosillerin yaşı radyoaktif ışınlar ile
ölçülür. Böylelikle fosilin içinde bulunduğu kayaçların yaşlarına da ulaşılmış olur.
Tortul kayaç içindeki fosil büyük ola
bileceği gibi gözle algılanamayacak
kadar küçük fosiller de bulunur. Fil ve mamut fosil
leri ile karşılaşılabileceği gibi, küçük böcek fosiliyle de
karşılaşılabilir.
Fosillerin bilgi edinme adına yararları büyüktür.
Fosiller, içinde bulundukları tortul kayaçların hangi
zamana ait olduklarını öğrenmemizi sağlar.
Fosiller, nesilleri tükenmiş olan canlılar hakkında
bilgi edinmemizi sağlar.
Fosiller, bir bölgenin geçmişteki coğrafi durum ve
iklim koşulları hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar.
Fosiller, yer kabuğundaki değişimler konusunda
bilgi edinmemizi sağlar.
Fosil Yakıtların
*1
Eski devirlerde yaşayan bitkilerin fosilleşmesi ile kömürler oluşmuştur. Petrol de kömür gibi bitkilerin fosilleşmesiyle
oluşur. Günümüzde ağır sanayi, ulaşım, nakliye sektörlerinin vazgeçilmez enerji kaynağı olan petrol, kömür gibi yakıt
lara bu nedenle osii yak denir.
Hareket hâlindeki araçlar, çalışan motorlar, fabrikalar ve elektrik santrallerinin güç kaynakları fosil yakıtlar olmaksızın
Çalışmaz.
Örnek
Örnek
&
______________________.
Maddelerin fosilleşmesinin nasıl olabileceğini açık
layınız.
Çözüm..
Maddelerin fosilleşmesi organizmanın kömürleşmesi,
kemiklerin ya da izlerin kalması, buzda canlının bozul
madan kalması, amber, reçine gibi madde içinde or
ganizmanın bozulmadan kalmasıyla oluşur.
İçinde
bulundukları
tortul kayaçların hangi
zamana alt
olduklarını
O
O
Nesilleri
tükenmiş olan
canlılar hakkın
da bilgi
\
Merhaba, ben
bir fosilim
Fosil Bilimi: Paleontoloji
Fosillerin sağladığı faydaları gördük. Bunlardan dola
yı fosilleri mercek altına alan ve ilgi sahası sadece fo
siller olan bir bilim dalı geliştirilmiştir.
Fosilleri inceleyen bilim dalına paleon
toloji denir.
Fosillerle ilgili çalışma yapan bilim insa
nına paleontolog denir.
B\ Magmanın
•W v er kabu
7
ğundaki de
ğişimlerle
ilgili bilgiler
oluşum sü
reci ile ilgili
bilgiler
Bir fosil yukarıdaki gibi konuşturuluyor.
I, II, III ve IV olaylarından hangileri fosillerle ilg i
lenmenin bizlere öğrettikleri arasında yer alabilir?
Çözüm..
Fosilleri araştırmanın;
içlerinde bulundukları tortul kayaçların hangi zamana
ait olduklarını öğrenmemizi sağlaması,
nesilleri tükenmiş olan canlılar hakkında bilgi edinme
mizi sağlaması,
yer kabuğundaki değişimler konusunda bilgi edinme
mizi sağlaması gibi faydaları vardır.
Ancak fosil bilimi magmanın oluşumu ile ilgili bir bilgi
yi bizlere veremez.
paleontolog
IB
Bu sebeple cevap I, II ve III tür.
5. Sınıf
I Bölüm: Yer Kabuğunda Neler VarA
E tk in lik m
---------------------
=....
Boşluk Doldurma
Aşağıdaki cümleleri yandaki kelimelerden uygun olanlarıy
la tamamlayınız.
1. Taş küre adıyla da b ilinen........................................... Dünya’nın görünen kısmıdır.
2.
3.
Yer kabuğunun yapısını oluşturan çeşitli minerallerden
oluşmuş taş ve kayalara.......................... denir.
j
‘ *w »
„ . t o
Yer kabuğu
mineralin
Yer kabuğunun ana malzemesi olan kayaçlar bir ya da bir
den fazla.......................... bir araya gelmesiyle oluşmuştur.
4
oluştukları döneme ait canlı kalıntılara
talk
sıkça rastlanır.
5
6.
7.
8.
9.
kayaçlafJa
kayaçların kaynağıdır.
Yer kabuğunun derinliklerinden çıkarılan, ekonomik değeri
olan taş ve minerallere.......................... denir.
Ekonomik değeri olan minerallerin, yani madenlerin do
ğada araştırılıp bulunarak çıkartılmasına..........................
denir.
Yumuşak yapılı madenlerden o la n .......................... . ma
kinelerde yağlama yapmak, pencere kapı seramik yapı
mında, pudra üretiminde kullanılır.
Magma tabakası
fo s il y a fa
krom
ta?
Hayvan ve bitkilerin taşlaşmış kalıntılarına..........................
denir.
10. Günümüzde ağır sanayi, ulaşım, nakliye sektörlerinin
vazgeçilmez enerji kaynağı olan petrol, kömür gibi yakıt
lara ......................................... denir.
'a d y o a k tif
11............................. yaşları tesbit edilerek, içlerinde bulunduk
ları kayaçların da yaşları öğrenilebilir.
12. Fosilleri inceleyen bilim dalına.......................... denir.
13. Fosillerin ya şı.......................... ışınlar ile ölçülür. Böylelikle
fosilin içinde bulunduğu kayaçların yaşlarına da ulaşılmış
olur.
14. Canlılar öldükten sonra deri ve et gibi kısımları zaman
içinde parçalanarak yok olur, ancak kemik, diş, tırnak gibi
sert kısımlar kayaçların içinde kaldığında............................
15. Kaya parçası, toprak, ............ maden olarak adlandırılamazken altın, bakır, mermer,............... demir ve kömür ma
denlere örnek olabilir.
), Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi
fosil
YER KABUĞUNUN DOĞAL ANITLARI
Doğal Anıtlar ve Oluşumları
Üzerinde bulunduğumuz yer kabuğunun deği
şimi sürekli devam etmektedir. Bu değişim çok
uzun bir süreç alır.
Çevremizde bazı doğal yapıların bu uzun deği
şim sürecini geçirerek günümüzdeki durumları
na ulaştıklarını görürüz. Bu tip yapılar kolay bulunamamaları ve oluşamamaları nedeniyle tüm
insanlık için ortak değerlerdir. Bu nedenle bir
çoğu koruma altına alınmıştır.
Bu tür yapılar özelliklerinden dolayı doğal anıt
olarak adlandırılmıştır.
Doğal anıtlar; yeryüzünün oluşma sürecinde or
taya çıkan peri bacaları, travertenler, mağaralar,
şelaler, obruklar, göllerdir.
İlginç şekillere sahip olan peribacaları erozyo
nun getirdiği volkanik tüf tabakasının aşınma
sıyla oluşmuştur. Sel suları yamaçlardan aşağı
inerken, vadide bulunan sürüklenebilir madde
leri yanında götürür. Geride aşınmamış konik
şeklinde bazalt şapkalı peri bacası adını verdi
ğimiz yapılar ortaya çıkar.
Peri bacaları en çok Ürgüp’te, Uçhisar’da, Avanos’da ve Nevşehir’de görülür.
M ağaralar; Yer altındaki büyük boşluklardır.
Yer altı suları geçtikleri kayaçlarda bazı kimya
sal maddelerin çözünmesiyle oyuklar oluşması
na neden olur. Birleşerek büyüyen oyuklar ma
ğaraları oluşturur.
Yurdumuzda en fazla mağara Akdeniz Bölgesin
de bulunur. Antalya - Karain, Alanya - Damlataş,
Burdur - İnsuyu mağaraları ülkemizdeki bilinen
mağaralardır. Sarkıt ve dikitleriyle dünyaca ün
lü mağaralarımız turizm açısından da önemlidir.
Travertenler; yer altı sularının yer üstüne çıktığı
yerlerde, suyun buharlaşırken su içindeki mad
delerin çökelmesiyle oluşur. Bu kalkerli ve kireç
li maddeler travertenlere beyaz rengini verir.”
Dünya’nın en bilinen travertenlerinden biri de Deniz
li Pamukkale’dedir.
Travertenler, mermerler gibi levha haline getirilerek, bi
na cephelerinde kaplama maddesi olarak kullanılabilir.
Yer altı suları yerin iç katmanlarında derin oyuklar oluş
turabilir. Bu oyukların tavanlarının çökmesiyle obruklar
oluşur. Yer altı suları buralarda birikerek obruk gölleri
ni oluşturur. Tarsus’taki Cennet ve Cehennem mağa
raları Obruk örnekleridir.
Akarsu yatağının, dike yakın bir biçimde âniden düş
tüğü, suların yüksekten dökülerek aktığı kısmına şe
lale denir.
Ülkemizdeki Antalya - Düden ve Kurşunlu şelaleleri
örnek olabilir.
Iguazo Ş elalesi - A rjantin
Asırlardır yaşayan ağaçlar da doğal anıt olarak ka
bul edilir.
Başta İstanbul ve Bursa olmak üzere hemen hemen
bütün yörelerimizde anıt ağaç vardır.
Bazı mağaralarda tavandan damlayan kireçli sudan
suyun buharlaşarak ayrılması sonucunda tabanda
dikitler ve tavanda sarkıtlar meydana gelir. Dikitler ve
sarkıtlar doğal anıt örnekleridir.
Doğal Anıtların Korunması
Doğal anıtlar, tüm insanlığa ait değerlerdir. Doğal
anıtlar devletler tarafından korumaya alınmakta ve
gelecek nesillere aktarılmaya çalışılmaktadır. Doğal
anıtlar bir ülkenin coğrafi güzelliklerindendir ve ülke
turizmine katkı sağlar. Bu yüzden doğal anıtların
korunmasına özel önem gösterilmelidir.
7. Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi
Ö r n e k 1 (4?6¿M-
N.
Yukarıdaki resimlerden hangileri doğal anıtlara aittir?
Çözüm..
Doğal anıtlar yeryüzünün oluşma sürecinde ortaya çıkar. Resimlerden şelale, obruk gölü ve çınar ağacı doğal anıtlara
örnek olabilir. Ancak tarihi cami ve köprü doğal anıt değildir. Cevap 1, 4 ve 5 tir.
*
Test
M r
Ö lm ü ş h a y v a n
k e m iğ i
K u ru m u ş a ğ a ç
gövdesi
I
II
Kayaçlar Dünya’nın şekilde gösterilen katman
larından hangisi ya da hangilerinde bulunabilir?
A) Yalnız
B) İve
C) II ve III
D) İve
Yukarıda verilenlerden hangisinden fosil
oluşumu gerçekleşmez?
A) I
Yer kabuğu, mineral ve kayaç kavramlarını
Venn şemasıyla göstermeyi amaçlayan Tuğçe,
şemayı aşağıdakilerden hangisindeki gibi
oluşturduğunda doğru olur?
5.
6.
III
3.
C) III
B)
Şekildeki aletin yapımında
aşağıdaki maden türlerin
den hangisi kullanılmıştır?
A) Bakır
B) Altın
C) Kömür
D) Demir
Aşağıdakilerden hangisi yer altı zenginliklerin
den biri değildir?
A) Fosil
B) Petrol
C) Bakır
D) Kömür
IV
7.
Aşağıdaki ortamların hangisinde fosil oluşumu
g e r ç e k le ş m e z ?
Yukarıdaki sıralamanın doğru olabilmesi için
hangi iki bölmenin yeri değiştirilmelidir?
A) Kil ve çamurların içinde
B) Buzulların içinde
A) I ve II
B) I ve I
C) Deniz diplerinde
C) III ve IV
D) II ve
D) Atmosferin farklı yüksekliklerinde
D) IV
Fen Bilimleri
Test.. 1
8.
ê
i
Aşağıdakilerden hangisi fosillerin yararlan ara
sında ver almaz?
11. Aşağıdaki hayvanlardan hangisinin vücut yapısı,
fosil oluşumuna daha uygundur?
A) Jeolojik dönemde yaşayan canlılar ile ilgili bil
gi edinmemiz.
A)
B)
Kelebek
B) Magmanın yapısı ile ilgili bilgi edinmemiz.
C) Bulunduğu bölgenin jeolojik, coğrafi durumu
ve iklim şartları ile ilgili bilgi edinmemiz.
D) Tortul kayaçların hangi jeolojik döneme ait ol
duğu ile ilgili bilgi edinmemiz.
D)
12. Aşağıdakilerden hangisi doğal anıtlara örnek
olamaz?
A) Obruklar
Yukarıdaki şemada madenlerle ilgili ifadeler vardır.
B) Sarkıt ve dikitler
Bu ifadelerin kaç tanesi yanlıştır?
A) Bir
10.
B) İki
C) Üç
C) Jeotermal enerji kaynakları
D) Travertenler
D) Dört
Kum
Bazalt
Odun
Sünger taşı
Toprak
Granit
Kaynak
Obsidiyen
Fosil
Yukarıdaki tabloda magmatik kayaçların olduğu
kutuların yeşile boyanmaları isteniyor.
Tablonun son hâli aşağıdakilerden hangisin
deki gibi olur?
13.
A le t - Eşya
Yapıldığı m aden
^
İletken kablo
Q
Kurşun
Q
Kapı ve pe n ce re
Q
Talk
^
Akü
Q
B akır
Yukarıdaki tabloyu oluşturan Cemil, tabloda bir
hata olduğunu fark ediyor.
Tablodaki kavramlardan hangi
değiştirildiğinde hata düzelir?
(EDB -
A) K ve L
B) L ve M
C) N ve S
D) N ve R
ikisi
yer
7 . Bölüm: Yer Kabuğunda Neler Vari
Bölüm
EROZYON VE HEYELAN
Erozyon
Yağmur yağdıkça toprak üzerinde su birikir, zemin eğimli
ise su akar. Yağmur suyu te
mizken, akan suyun bulanık olduğu görülür. Bunun ne
deni suyun akarken toprağı da taşımasıdır. Bu şekilde
çok büyük miktarda toprağımız dere, ırmak ve nehir
lerden denizlere doğru taşınır.
Rüzgar da toprağın taşınmasını sağlayan bir etkendir.
Özellikle kuru toprağın üst tabakası sert rüzgarlarda
kolayca savrulur.
Toprak tabakasının verimli olan üst kıs
mının akarsu, sel ve rüzgarla taşınması
olayına erozyon denir.
Ülkem iz topraklarının erozyon
tehlikesi
Ö rnek
Kurak bölgelerde ve bitki örtüsü az olan arazilerde
erozyon daha çok görülür. Erozyon verimli tarım ara
zilerinin azalmasına sebep olur.
Çim
tabaka
İki özdeş tepsi alan öğrenciler tepsileri streç filmle kap
ladıktan sonra ilk tepsinin üstünü yaklaşık 15 cm ka
lınlığındaki toprakla dolduruyor.
7 Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi
Fen Bilimleri
Diğer tepsi yüzeyini ise de daha az kalınlıkta toprakla
doldurup, üzerine bir çim tabakayı yayıyorlar.
Daha sonra her iki tepsideki toprak yığını üzerinde şe
kildeki gibi çalışır hâldeki saç kurutma makinesini gez
diriyorlar.
a) Buna göre, öğrencilerin deneydeki amaçları ne
dir?
Ö.. r.........
n e kı 8
m......................
b) Öğrencilerin deneyde vardıkları sonuç nedir?
Öğrenciler önceki örnekteki tepsileri bu defa aşa
ğıdaki şekildeki gibi eğimli olarak koyuyor.
Çözüm..
a) Öğrenciler toprak üzerinde hava akımı oluşturuyor
ve bunun toprağa etkisini gözlüyor. Öğrencilerin bu
deneydeki amaçları rüzgarın erozyona (toprak kay
bına) etkisini ve rüzgarın etkisini engelleyen faktör
leri gözlemektir.
b) 1. tepsideki toprak hava akımı nedeniyle şekildeki
gibi sürüklenir, havaya kalkar.
1. Tepsi
Ancak 2. tepside toprağın üzerinde bulunan çim ta
bakası hava akımının toprağa ulaşmasını ve topra
ğı sürüklenmesini engeller.
Tepsilerdeki toprakları sulayan öğrenciler, tepsilerden
akan suları tepsi altına yerleştirilmiş kaplarda biriktiriyor.
Ç im
tabaka
Bardakta biriken suları mendille süzen öğrenciler, men
dillerdeki toprak miktarını karşılaştırıyor.
2. Tepsi
Öğrencilerin deneyde vardıklerı sonuç:
Rüzgardan kaynaklanan toprak kaybının engellenme
si için en önemli önlem çıplak toprağın üstünün bitki
dokusu ile kaplanmasıdır.
Buna göre,
a) Öğrencilerin deneyin bu kısmında amaçları nedir?
b) Öğrencilerin deney sonucunda ulaştıkları sonuç ne
dir?
2. Bölüm: Erozyon ve Heyelanın Yerkabuğunda Etkisi
Çözüm..
al
ı
!
;
:
Eğimli tepsideki toprak üzerine su dökerek, suyun
sürüklendiği su içindeki toprak miktarlarını karşılaştıran öğrenciler, akarsu ve sellerin erozyona
(toprak kaybına) etkisini ve bu etkiyi engelleyen
faktörleri görmeyi amaçlamıştır.
b» Deney sırasında 1. tepsiye dökülen su çok fazla
toprak sürükler ve bunun sonucunda suyun süzülmesi ile mendilde çok fazla toprak biriktiği gözle
nir.
2. tepsiye dökülen su ise çok daha az toprağı
sürükler. Çim tabaka toprağın sürüklenmesini
engeller. Bunun sonucunda da süzülme işlemi ile
mendilde az toprak biriktiği gözlenir.
5
Bu deneyden, arazinin eğimi arttıkça toprak kaybının
da arttığı anlaşılır.
Erozyana Neden Olan Faktörler
•4 Arazinin
engebeli olması,
-► Arazinin eğime paralel sürülmesi,
Ç im
tabaka
Bitki örtüsünün tahrip edilmesi,
•4 Ağaçların kesilmesi, orman yangınları,
Anız örtüsünün yakılması,
-*• Sağanak yağışların uzun sürmesi, yağış rejiminin
düzensiz olması, akarsu taşkınları gibi olaylarla örneklendirilebilir.
Bu deneyden çıkarılacak sonuç; eğimli arazilerde su
akıntıları sonucu toprak kaybı yaşanabilir. Bu kaybı
engellemenin en önemli yolu yine toprağın bitkisel
doku ile kaplanmasıdır.
Aynı deneyi bu sefer de toprak dolu tepsiyi yandaki
gibi farklı eğimlerde tutarak yapalım.
(b) durumunda alttaki kapta biriken sudan süzülen top
rak miktarı (a) durumundakinden daha fazla olur.
Erozyonun Sonuçları
-♦ En önemlisi toprağın çölleşmesi ve veriminin azal
ması, dolasıyısla besin maddelerinin üretiminin de
azalması,
-♦ Tarım arazileri üzerinde yaşayanlar geçim sıkıntı
sına gireceğinden kırsal kısımdan kente göçlerin
başlaması,
-»• Baraj göllerinin dolup, ekonomik ömürlerinin azal
ması,
-► İklimlerin değişmesi, ekolojik dengenin bozulması,
birçok bitki ve hayvan türünün yok olma tehlikesiy
le karşı karşıya kalması gibi olumsuzluklardır.
Kaybedilen toprak örtüsünün tekrar oluşması için
binlerce yıl gerekir.
A ğaçlandırm a ve e ğ im li
tarım alanlarında taraçalam a etkin
erozyonu engellem e yollarındandır.
Örnek
V___________ l
9
..............- ........................
-
Bekir Bey’in tarım yapmayı amaçladığı bir arazisi vardır.
Ancak çok yağış alan bölgedeki arazi eğimlidir.
Buna göre, erozyondan en az etkilenmesi için Be
kir Bey’in arazisini aşağıdakilerden hangisinde ol
duğu gibi sürmesi uygun olur?
A)
B)
Erozyonu Engelleme Amaçlı Tedbirler
Ağaçlandırma çalışmaları hızlandırılarak yapılma
lıdır. (Bitkiler kökleriyle toprağı tutar.) Orman tahri
batına son verilmelidir.
D)
C)
Bitki örtüsüne zarar verilmemelidir. Erozyon riski
yüksek olan bölgelerde tarım yapılmaması ve bu
arazilerin ormanlaştırılması gerekir.
«4 Eğimli arazilere taraçalama yapılmalıdır. Bu arazi
ler eğime dik sürülmelidir.
Bitki örtüsünün yok edilerek, tarım alanları açılması
nın önüne geçilmelidir. Yanlış tarım, sulama ve ekim
önlenmelidir. Tarlalarda yetişen ürünler nöbetleşe
ekilmelidir. Çayır ve mera alanlarının tahribatı ön
lenmelidir.
Çözüm..
Su, yukarıdan aşağı doğru akar. Toprağın D seçeneğin
deki gibi eğime paralel sürülmesi aşağı doğru bir çok
kanal olmasını sağlar.
Bu kanallardan kolaylıkla akan su toprağı da götürür.
-*• Erozyonun zararları konusunda toplum bilinçlendirilmelidir.
- * Orman yangınlarına karşı gerekli önlemler alınma
lıdır.
Toprağın A seçeneğindeki gibi eğime dik sürülme
si yağmur suyunu tutar. Dolayısıyla toprak kaybı en
az olur.
Cevap Jk
2. Bölüm: Erozyon ve Heyelanın Yerkabuğunda Etkili
Heyelanın Nedenleri
Heyelan
Hiç Karadeniz kıyısı boyunca seyahat ettiniz mi? Et
tiyseniz yol boyunca “ Dikkat Heyelan Mıntıkası” yazılı
trtafik işaretlerini sıkça görmüşsünüzdür.
Iın belli dönemlerinde can ve mal kayıplarına neden
an doğal afetlerden biri de heyelandır.
r~
Yamaç boyunca toprak, taş vc tabakala
rın kütleler hâlinde yer değiştirmesine
genel olarak heyelan adı verilir.
Heyelan; kaya düşmesi, çamur akıntısı, toprak kayma
sı şeklinde olduğu gibi bunların birkaçının birarada gö
rülmesi şeklinde de olmaktadır.
Ülkemizde doğal nedenlerle ve insanların çeşitli etkin
liklerine bağlı olarak oluşan heyelanlar görülmektedir.
Özellikle Karadeniz Bölgesi’nin kıyı kesimlerinde her yıl
çok sık ve etkili heyelanlar görülmektedir. Bu tür doğal
afetler bölgede can ve mal kayıplarına yol açmaktadır.
Kuvvetli eğim: Yamaç eğimi arttıkça gevşek materyal
ve bloklar yer çekiminin etkisiyle daha kolay yer de
ğiştirir. Bu nedenle eğim arttıkça heyelan ihtimali artar.
Yağış: Yağışla yeryüzüne inen sular toprağa sızarak
toprağı ağırlaştırır. Ağırlaşan toprak, bir süre sonra ça
mur şeklinde yamaç boyunca kayar.
Taş ve toprakların yapısal ö ze llikle ri: Bazı taş ve
topraklar, suyu bünyesine kolay alır. Özellikle kil, suyu
bünyesine alarak kaygan hâle gelir. Böylece killi yapılar
üzerindeki toprak ya da bloklar kolaylıkla yer değiştirir.
Kaya ve toprak tabakalarının uzanış doğrultusu:
Ana kayayı oluşturan tabakaların yamaç eğimine pa
ralel uzanması da heyelanı kolaylaştırır.
Doğal afetler: Etkisi çok fazla olmamakla birlikte he
yelan görülme ihtimali olan yerlerde deprem, sel ve fır
tına gibi doğal afetler de heyelanlara neden olabilirler.
Yamaçların doğal dengesinin bozulması: Akarsu
ların vadi yamaçlarının alt kısmını aşındırarak oyması,
yol yapımı için yamacı enine kesen kazıların yapılma
sı, yamaçta konut yapımı ya da maden ocağı açmak
için hafriyat yapılması gibi etkenler, yamaçların doğal
dengesini bozar ve bir süre sonra kayma ve göçme
lerin meydana gelmesine neden olur.
i
A
i m
H eyelan tehlike si olan b ö lg e le rin yerleşm eye açılm ası can
ve m a l kayıplarını artırır.
Örneğin, 24 Haziran 1988 tarihinde Trabzon’un
Maçka ilçesine bağlı Çatak Köyü’nde yaşanan he
yelanda 65 kişi yaşamını yitirmiştir.
13 Temmuz 1995 tarihinde İsparta’nın Senirkent il
çesinde yaşanan çamur akıntısında da 74 kişi ya
şamını yitirmiştir.
Yamaçların doğal dengesinin bozulması heyelana neden olur.
Ö rnek
Ö rnek
\ ------------- 1
Doğu Karadeniz Bölümü’nde, aşağıdaki doğal afet
lerden hangisi diğerlerine göre daha fazla görülür?
A) Heyelan
B) Volkan patlaması
C) Deprem
D) Erozyon
fa
Aşağıda verilenlerden hangisi erozyon sonucu top
rak kaybının önlenmesine yardımcı olmaz?
A) Ağaçlandırma çalışmaları yapılmalıdır.
B) Barajlar yapılmalıdır.
C) Tarım arazileri eğime dik sürülmelidir.
D) Eğimli arazilerdeki ormanlar tarıma açılmalıdır.
Çözüm..
Doğu Karadenizde sıklıkla görülen doğal afet heye
landır. Heyelanın gerçekleşme şartları Doğu Karade
nizde mevcuttur.
Çözüm..
Erozyon toprağın su ve rüzgâr etkisiyle taşınmasıdır.
Ağaç kökleri toprağı tutarak taşınmasını önler. Baraj
lar sel sularını kontrol eder. Tarım arazileri eğime dik
sürülmelidir. Eğimli arazilerdeki ormanların tarıma açıl
ması erozyonu artırır.
Cevap A
Heyelandan Korunma Yolları
Cevap D
Öncelikle yüzeysel ve jeolojik araştırmalarla heyelan
ihtimali fazla olan araziler tespit edilmelidir.
Heyelan ihtimali fazla olan arazilerde, heyelanı hızlan
dıracak çalışmalardan kaçınılmalıdır. Örneğin, yamaç
ların doğal dengesini bozan kazılar yapılmamalıdır ve
ya bu bölgelerde istinat duvarları örülmelidir.
t
Etkinlik
Kavram Eşleştirme
Aşağıdakiki etkinlikte verilen kavramları kullanım
amaçlarına uygun bir şekilde eşleştiriniz.
1. Toprağın rüzgâr ve su etkisiyle taşınmasıdır*
2. Toprak kaymalarının ülkemizde en çok görüldüğü bölge
I. Arazinin fazla eğimli olması
II. Yağış miktarının fazla olması
3. Erozyonu engeller.
III. Nüfus yoğunluğunun fazla olması
IV. Toprak tabakalarının eğim doğrultusunda uzanması
Yukarıdakilerden hangileri, heyelanların nedenle
rinden değildir?
A) Yalnız III
B) I ve III
C) III ve IV
D) III ve V
4. Erozyondan çok daha hızlı ve anlık gerçek
leşen toprak hareketi.
5. Hem heyelan hem de erozyonun gerçekleş
mesinde en önemli sebeplerden biridir.
a. raraçalaı^a
h Heyelan
c- Yağışlar
d. Erozyon
Çözüm..
Verilen etkenlerden sadece nüfus yoğunluğunun faz
la olup olmaması bir bölgedeki heyelanın nedenlerin
den biri olamaz.
Cevap A
5. Sınıf
e. Doğu Karadeniz
s
2. Bölüm: Erozyon ve Heyelanın Yerkabuğunda Etkisi
Test
Aşağıda verilen şekillerden I de toprağın en üst
katmanı, II de ise arazinin bir bölümü sulara kapı
larak yer değiştiriyor.
11Erozyona sadece su değil,
rüzgar da sebep olabilir.
4.
İLİ Evet, şiddetli su erozyonları
bitki örtüsünü yok edebilir.
Vahit
Şekil - 1
j _ j ^ -----------------------------------------
3 1Bu yüzden erozyonu önlemek
için heryerde humuslu toprak
kullanmalıyız.
N ahit
Şekil - II
4I
Bu olayların adlandırılması aşağıdakilerden
hangisinde doğru yapılmıştır?
II
Doğru, erozyona karşı bir
önlem de ağaç yerine düz
arazilere çim ekmektir.
A) Heyelan
Heyelan
Erozyonla ilgili öğrendiklerini tartışan Vahit’le Na
hit arasında yukarıdaki konuşma geçiyor.
B) Erozyon
Erozyon
Öğrencilerin hangi ifadeleri doğru bilgi içerir?
C) Erozyon
Heyelan
D) Heyelan
Erozyon
Erozyonun sebep
olduğu durumlar.
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) 1 ve 3
D) 3 ve 4
5.
Yukarıdaki şemayı oluşturan Tarık bazı parçaların
hatalı olduğunu görüyor.
Buna göre Tarık, şemadan hangi parçaları
çıkarmalıdır?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) 2 ve 3
D) 3 ve 4
Şekildeki düzeneği kuran Esra, kabın üst tarafın
daki musluğu bir süre açarak aşağıdaki kovada
biriken toprak miktarını ölçüyor. Daha sonra ay
nı deneyi toprak tabakasının üstünü çim kaplaya
rak gerçekleştiriyor.
Esra, bu etkinlikte aşağıdaki yargılardan han
gisinin doğruluğunu göstermeyi amaçlamıştır?
3J Aşağıdakilerden hangileri erozyon oluşmasına
neden olmaz?
A) Arazinin eğimine dik sürmek erozyon etkisini
azaltır.
A) Arazinin hatalı sürülmesi
B) Erozyonu önlemek için bilinçli mücadele yap
mak gerekir.
B) Arazinin engebeli olması
C) Erozyon toprak verimliliğini azaltır.
C) Arazinin ormanla kaplı olması
D) Ağaç dikilmesi ve bitki örtüsü oluşturulması
erozyonun etkisini azaltır.
D) Anız örtüsünün yakılması
7. yJnite: Yer Kabuğunun Gizemi
Bölüm
YER ALTI ve YER ÜSTÜ SULARI
Uzaydan çekilmiş Dünya fotoğ
raflarına dikkatlice baktınız mı?
Dünya yandaki gibi görünür.
Mavi renk ağırlıktadır. Dünya’yı
diğer gezegenlerden ayıran
önemli özelliklerinden biri de
rengidir. Dünya mavi renklidir
adeta. Bu yüzden Dünya “Ma
vi Gezegen” olarak adlandırılır.
Dünya’nın mavi renkli görünmesinin
sebebi Dünya yüzeyinin % 71’inin
sularla kaplı olmasıdır. Diğer bir ifa
deyle yeryüzünün yaklaşık dörtte üçü su
larla kaplıdır.
Su, canlı yaşamının temel ihtiyaçların
dan biridir. Susuz hayat olmaz! Öy
le ki bir insan açlığa yaklaşık 30 gün
dayanabilirken, susuzluğa ancak 3
gün dayanabilir.
Okyanuslar ve Denizler:
Yeryüzündeki suların en derin ve en geniş olanı okyah
nuslardır.
Denizler, okyanus
larla bağlantısı olan
su kaynaklarıdır.
Deniz ve okyanus
suları tuzludur.
Okyanus ve denizlerde, ulaşım ve nakliye su yüze
yinden gemi, tanker, şilep, tekne ve sandal ile yapılır
Buralarda yetişen deniz hayvanları insanlar için önem
li bir gıda ve geçim kaynağıdır.
Göller:
Yeryüzündeki farklı
yerlerde ve farklı bü
yüklüklerdeki birikmiş
sulardır.
Yeryüzündeki su kaynakları yer üstü ve
yer altı olmak üzere iki grupta incelenir:
Yer Üstü Sulan
Okyanus, deniz, göl ve akarsulardır.
Yer üstü suları içlerindeki ve etrafındaki canlılar için ya
şam kaynağıdır.
Suyu genellikle tatlıdır, ancak tuzlu da olabilir. Turizn
sulama, ulaşım ve balıkçılıkta kullanılırlar.
Akarsular:
Yer üstü sularının insanlar için birçok faydaları vardır.
5. Sınıf
Yeryüzünde ırmak, çay, dere olarak adlandırılan aka
sulara akarsu denir.
i. Böliim: Yer Kabuğundaki Yer Altı ve Yer Üstü Sula /
Yer altında doğal bir şe
kilde depolanan suların
yeryüzüne kendiliğinden
çıktığı yere kaynak denir.
Soğuk Su Kaynaklan
Yer altı suları genellikle temizdir. İçme suyu ihtiyacını
karşılamada soğuk su kaynakları kullanılır. Soğuk su
kaynaklarında su ya kaynaktan ya artezyen kuyuların
dan ya da pompaların kullanıldığı kuyulardan yeryü
züne çıkartılır ve kullanılır.
Akarsular genellikle bir göl ya da denize sularını boşal
tırlar. Akarsular içme suyu olarak sulama da, barajlar
kurularak enerji elde etmede ve balıkçılıkta kullanılır.
Bir yeraltı suyu çeşidi olan, çö
zünmüş hâlde mineral ve gaz
içeren kaynak suları genellikle
maden suyu adı altında toplanır.
Soğuk maden su kaynaklarının
bazılarından farklı hastalıkların
tedavisinde faydalanırız. Bun
lar genel olarak içme ya da iç
mece olarak adlandırılabilir.
Yer A ltı Suları
Yeryüzüne inen
suyun bir kıs
mı akıp giderken
bir kısmı süzüle
rek toprağın de
rinliklerine kadar
iner.
-O
Yer altı suları içmeye elverişli olabileceği gibi endüstri,
tarım ve hayvancılıkta da kullanılır. Ancak çoğu akar
sulara karışır.
s
Sıcak Su Kaynakları
Sular, su geçirmeyen bir taba
kaya kadar geldiğinde bu tabakada
birikir. Bu sulara yer altı sulan denir.
Yer altı suları; soğuk su kaynakları ve sıcak su kay
nakları olarak iki farklı grupta incelenebilir.
Normal kuyularda su, toprak yüze
yinin altındadır. Suyu kova ya da tu
lumba gibi bir araçla yukarı çıkar
mak gerekir.
Kazılan kuyunun ağzı, yer altındaki
su kaynağını seviyesinden alçakta
isıe su kendiliğinden fışkırarak yü
zeye çıkar.
Yfer altı sularının yeryüzüne kendi
lisinden çıkmasını sağlayan bu tür
kuyulara artezyen adı verilir.
71Ünite: Yer Kabuğunun dizemi
Yerin derinliklerine inildikçe sıcaklık artar. Yer kabuğu
içinde aşağılara inildikçe sıcaklık her 33 metrede or
talama 1 °C artar.
Çok derinlere inen yer altı suları (aşağılara indikçe ısı
nın artmasıyla) yeryüzüne sıcak olarak çıkar. Bu sular
mineral ve gaz bakımından zengin olduğu için genellik
le şifalı olup, bazı hastalıkların tedavisinde kullanılır.
Yeryüzüne çıkan sıcak su kaynağı
nın çevresinde, şifalı sulardan ya
rarlanmak için kurulan hamam ve
tesislere kaplıca denir.
Yerin iç katmanlarından yüzeye doğ
ru ısı akışının yoğun olduğu yerler
deprem ve yanardağ etkinliklerinin
sıkça görüldüğü yerlerdir. Bu tip böl
geler termal bölgeler olarak adlan
dırılır.
Termal bölgelerde yer altından yeryüzüne çıkan yüksek
sıcaklıktaki su ve su buharına jeotermal kaynak denir.
Bu kaynaklardan elde edilen enerji jeoterm al enerji
olarak adlandırılır. Jeotermal enerji ucuz ve temiz bir
enerji türüdür. Jeotermik santrallerde jeotermal ener
jiden elektrik enerjisi elde edilir. Türkiye’deki tek jeo
termik santral Denizli Sarayköy’dedir.
Jeotermal enerjiden konutların ısıtılmasında, sıcak
su ihtiyaçının karşılanmasında, seracılıkta fayda
lanılır.
K kaynağının olduğu
erde kaplıca açılabilir.
R kaynağı, jeotermal
enerji kaynağı özelliği
taşımaktadır
Sümeyye
M kaynağı,
\
N kaynağından
daha sıcaktır. *
Didem
Farklı yerlerdeki kaynaklarla ilgili grafiği inceleyen öğrenciler bazı yorumlar yapıyor.
Buna göre, hangilerinin yorumları doğrudur?
Çözüm..
Jeotermal enerji kaynağı çok yüksek sıcaklıktaki suyun ısısının enerji kaynağı olarak kullanılmasıdır. Çok sıcak R
kaynağının çıktığı yer jeotermal enerji kaynağı özelliği taşıyabilir. N kaynağı M den daha sıcaktır. Kaplıcalar suyun sıcak
olduğu yerlerde açılır. K kaynağı suyu sıcak değildir.
Buna göre, yalnız Burcu’nun yorumu doğrudur.
5. Sınıf
i. Bölüm: Yer Kabuğundaki
Test
3.
D ünyadaki
su
Yerüstü
Artezyenlerle ilgili aşağıdaki ifadelerden han
gisi doğrudur?
A) Artezyen yataklarının oluşabilmesi için iki ge
çirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada
su birikmesi gerekir.
suları
i
B) Konum ve şekli ne olursa olsun her artezyen
yatağından su çıkar.
C) Artezyen yataklarından çıkan su yalnız içme
suyu olarak kullanılır.
Yukarıdaki şemada boş bırakılan I, II ve III ku
tularına aşağıdakilerden hangileri geldiğinde,
şema doğru tamamlanmış olur?
A) Göl
Yeraltı suları
Maden suyu
B) Deniz
Tuzlu su
Nehir
C) Okyanus Yeraltı suları
Irmak
D) Kaynak
Okyanus
Deniz suyu
D) Artezyen kuyularının derinliği magmaya kadar
ulaşır.
4.
Jeotermal enerjinin kaynağı aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Yer altı sularının geçtikleri kayaçların içindeki
mineralleri sökerek taşıması
B) Yanardağlardan fışkıran lavların sahip olduğu
ısı
C) Termal bölgelerde yer altından yer üstüne çı
kan yüksek sıcaklıktaki su ve su buharı
D) Hava sıcaklığının yüksek olması
U zungöl
I.
Durgun bir yeryüzü su kaynağıdır.
II. Çeşitli bitki ve hayvanlar için yaşam ortamıdır.
III. Turizm yönüyle ülke ekonomisine katkı sağlar.
Şekildeki su kaynağı için yukarıdakilerden han
gileri doğrudur?
5.
Jeotermal enerji ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han
gisi doğrudur?
A) Çok yüksek maliyetlidir.
B) Ülkemiz bu kaynak çeşidi açısından Dünya’da
oldukça küçük potansiyele sahiptir.
A) I ve II
B) I ve III
C) Termik santrallerde elde edilir.
C) II ve III
D) I, II ve
D) Yenilenebilir ve temiz bir enerji çeşitidir.
Ünite: Yer Kabuğunun dizemi
4
Bölüm
Ancak çevrede çok uzun süre kalarak kalıcı kirliliğe se
bep olan maddeler de vardır. Pet şişeler, cam şişeler,
teneke kutu, naylon poşetler ve kömür gibi madde
ler, kalıcı kirliliğe sebep olan maddelerden bazılarıdır.
Hava K irliliği
HAVA, TOPRAK ve SU
KİRLİLİĞİ
Hava ve su, tüm canlıların hayatla
rını devam ettirebilmeleri için yega
ne ihtiyaç duydukları maddelerdir.
Dolayısıyla biz insanlar, bitkiler ve
hayvanlar için oldukça önemlidir.
İnsan ve hayvanların yaşaması için
gerekli olan bitkiler, toprakta yeti
şir. Canlılar için bu kadar önemi
olan toprak, su ve havanın kirlilik
ten korunması gereklidir.
Fabrika ve evlerin bacaların
dan çıkan dumanlar, motorlu
taşıtların egzozundan çıkan
gazlar havaya karışır. Zehir
li gazların havada birikmesi
hava kirliliği meydana getirir.
Havaya salınan zehirli gazlar
canlıların sağlığını olumsuz
etkiler. Kirli havayı soluyan in
sanlar, solunum hastalıklarıy
la karşılaşırlar. Ayrıca zehirli gazların yağmur sularıyla
yer yüzüne inmesi bitkilere ve insan derisine zarar verir.
Hava kirliliğinin önlenmesi için;
ı* Ağaçlandırmaya önem verilmelidir.
İnsanlar tarafından çevreye bırakı
lan katı sıvı ve gaz maddeler çevre
kirliliğine sebep olmaktadır.
Canlı kalıntıları ve yiyecek artıkları
gibi maddeler, mikroskobik canlı
lar tarafından bir süre sonra yok
edilir.
ı* Kömür gibi katı yakıtlar yerine doğal gaz kullanımı
artırılmalıdır.
«*• Ozon tabakasına zararlı sprey gazlarının kullanımı
azaltılmalıdır.
Otomobillerde kaliteli yakıtlar kullanılmalıdır.
Kişisel otomobiller yerine toplu taşıma araçları ter
cih edilerek trafikteki araç sayısı azaltılmalıdır.
4. Bölüm: Hava, Toprak veSu Kirliliği
Su K irliliğ i
Toprak kirliliğinin önlenmesi için;
Ev ve sanayi tesislerinden çıkan sıvı atıkların su kay
naklarına bırakılması su kirliliğine sebep olur.
ı* Bilinçli tarım yapılmalıdır.
m*- Katı atıklar geri dönüşüme kazandırılmalıdır.
$u hem pek çok canlıların yaşam alanı olması hem de
canlıların hayatını devam ettirebilmesi için su içmek zor jnda olması sebebiyle çok önemlidir.
ıı* Kirli suların toprağa bırakılması önlenmelidir
Örnek
J4?
I. Toprak yüzlerce yılda oluşur.
II. Termik santraller çevre kirliliği oluşturur.
III. Erozyon zararlı bir doğa olayıdır.
Yukarıda verilen bilgilerin hangileri doğrudur?
$u kirliliğinin önlenmesi için;
i* Ev ve iş yerlerinde çıkan atıklar arıtılmalıdır.
ı* Atıkların su kaynaklarına karışması önlenmelidir.
ıL Su, israf edilmeden kullanılmalıdır.
Toprak K irliliği
Piller, pet şişe, teneke kutu ve naylon gibi katı madde
ler toprağa atıldığında uzun süre toprakta kalarak kir
liliğe sebep olur.
Pillerin çürüyerek toprağa karışmasıyla içerisinde bu
lunan kimyasal maddeler toprağı zehirler.
Ayrıca bilinçsiz gübre ve ilaç kullanımı da toprağın kir
lenmesine sebep olur.
/. Ünite: Yer Kabuğunun Gizemi
|
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
Çözüm..
Toprak, kayaların doğa şartlarıyla ufalanması ve can
lı kalıntılarıyla karışması sonucu oluşur. Bu durum da
yüzyıllar sürer.
Sanayi tesisleri çevre kirliliği meydana getirir. Termik
santrellerde yakılan yakıtın dumanı ve diğer atıklar çev
re kirliliğine sebep olur.
Erozyon, verimli toprağın yok olmasına sebep olan
bir doğa olayıdır. Ancak tedbirler alarak erozyonu ön
lemek mümkündür.
Verilen bilgilerin üçü de doğrudur.
Cevap D
Test
1.
1
4.
Hava kirliliği
Sorun
Çözüm
?
Ev ve sanayi
atıklarını deniz
ve göllere atmamalıyız.
2 Su kirliliği
3 Toprak kirliliği
Yukarıda verilen çevre sorunlarından hangile
ri ekosistemdeki canlıları olumsuz etkileyerek
biyolojik çeşitliliği azaltır?
A) Yalnız 2
B) 1 ve 2
C) 1 ve 3
D) 1,2 ve 3
Merve çevre sorunlarından biri ve çözümü ile ilgi
li yukarıdaki kartı hazırlamıştır.
Buna göre kartta “?” işaretiyle gösterilen yere
aşağıdakilerden hangisi yazılabilir?
A) Su kirliliği
B) Toprak kirliliği
C) Hava kirliliği
D) Ses kirliliği
Fabrikalardan
salınan dumanlar
5.
H
Evlerden çıkan
sıvı atıklar
0
Aşırı sprey gazı
kullanımı
0
Tesislerden sızan
kimyasal atıklar
Hava
. >
kirliliği
LU
SU K İR LİLİĞ İ
1. Tarım ilaçları, endüstriyel
atıklar ve evsel atıklar su
kirliliğine neden olabilir.
Su kirliliği
2. Su kirliliği insan sağlığını
tehdit eder.
3. Su kirliliği besin zincirindeki
canlıları olumsuz etkiler.
Önlemek için öncelikle
fabrika filtr e takılmalı
ve ağaçlandırmaya önem
verilmelidir.
Yukarıdaki şemada verilen çevre sorunları ve
etkilerinin eşleştirilmesi aşağıdakilerden han
gisinde doğru verilmiştir?
A) a, c -»1
b, d -> 2
B) a, b -> 1
c, d -> 2
Tuna, su kirliliği ile ilgili yukarıdaki kartı hazırla
mıştır.
C) b, c -> 1
a, d -> 2
D) c, d -> 1
a, b —> 2
Buna göre Tuna’nın karta yazdığı bilgilerden
hangisi su kirliliği ile ilgili değildir?
A) 1
3.
Konutlarda, işyerlerinde ve fabrikalarda kullanılan
fosil yakıtlar, motorlu taşıtlar ve hava kirliliğine ne
den olmaktadır.
6.
B) 2
C) 3
D) 4
I. Sanayileşme
II. Nüfusun artması
Ülkemizde hava kirliliğinin en çok görüldüğü
bölge aşağıdakilerden hangisidir?
III. Erozyon
A) Karadeniz Bölgesi
Yukarıda verilen sorunlardan hangileri hava kir
liliği ile ilişkilidir?
B) Marmara Bölgesi
C) Akdeniz Bölgesi
A) I ve II
B) I ve III
D) Doğu Anadolu Bölgesi
C) II ve III
D) I, II ve III
5. Sınıf
4. Bölüm: Hava.
CEWP/INflHWfil
S m b.
Etkinlik
Bölüm
Eşleştirme 1
( Etkinlik
1-Doğru
7-Yanlış
13-Doğru
2-Yanlış
3-Doğru
4-Yanlış
I -protein
6-Doğru
8-Doğru
9-Doğru 10-Doğru 11-Yanlış 12-Yanlış
14-Yanlış 15-Doğru
Etkinlik
6-C
5-Doğru
Boşluk Doldurma )
2-beslenme
7-pasif içici
3-yağlar
4-meyve ve sebzeler
8-karbonhidrat- yağ
II-dengeli beslenme
9-A
5-süt
Bölüm
10-su
12-karbonhidrat
Etkinlik
Etkinlik
Cevap Yazma
1-sindirim
1-A, B, D, F, H,J, L 2-C, G, I, K 3-E 4-A,B,F 5-C, I
8-D, H, J, L
9-H
Boşluk Doldurma
6-G
2-yutak
6-köpek dişleri
7-K
3-tırnak yeme
4-kan
7-dil - dişler - tükürük bezi
8-öğütme
9-yirmi yaş dişleri 10-mide ll-kalıcı dişler 12-beyaz
10-D, H, J, L
Etkinlik
Etkinlik
Doğru - Yanlış |
Eşleştirme
1. basamak : f
2. basamak : d, h, k
3. basamak : b, c,e,g
4. basamak : a, ı
5. Sınıf
5-diş sağlığı
J
.................... .......... " i
5-Yanlış 6-Yanlış
1-Doğru
2-Doğru
3-Yanlış
7-Yanlış
8-Doğru
9-Yanlış 10-Yanlış 11-Doğru 12-Doğru
13-Doğru
4-Doğru
a P
Cevap Anahtarı
Etkinlik
Cevap Yazma
Dişlerin çürümesine sebep olanlar
Dişleri korumak için yapılması gereke
\ğız ile yemek borusu
ırasında bulunur. Yutu| jan besinlerin yemek bo
rusuna geçmesini sağlar.
1.2,3.6
4. 5.7
T e s t- 2
(ıvrımlı, ince ve uzun bir
tanal şeklindedir. Sindiilmiş olan besinler ile su,
'itamın ve minerallerin bir
(isminin kana geçmesi
ni sağlar.
1-A
2-C
3-A
4-A
5-B
10-B
11-C
12-A
13-B
14-D
6-D
7-C
8-D
9-C
Sesinleri çiğneyerek daıa küçük parçalara ayırır
ye tükürükle de ıslatılmaBöylece besin-
posa içinde kalmış olan
u, vitamin ve minerallerin
l emildiği yerdir. Kısa
i kalın bir yapıya sahiptify^
İnce ve uzun kanal şek X
i ¡indedir. Yutulmuş olan
besinlerin yavaş ve kon
| trollü olarak mideye iletil
j meşini sağlar.
1-Kandaki atıkları süzerek idrar üretilmesini sağlar.
Salgıladığı sıvılarla beinlerin parçalanmasını
ığlar. Kasılıp gevşeme
iareketiyle de katı ve sıbesinleri bulamaç kıva
mda kanştırır.
2-Üretilen idrarın idrar kesesine taşınmasını sağlar.
3-idrar biriktirilmesini ve dışarı atılıncaya kadar depolanmasını sağlar.
4-idrarın vücut dışına atılmasını sağlar.
5-Böbrek
6-Üreter
7-idrar kesesi
8-Üretra
Etkinlik
Boşluk Doldurma
r
----------- \
1-Adı: Akciğer
a Etkinlik
Görevi: Karbondioksit atma
2-Adı: Kalın bağırsak Görevi: Posayı atma
Eşleştirme
3-Adı: Böbrek
Görevi: İdrar üretme
4-Adı: Deri
v ............................
Yiyecekleri ufalaya
rak öğütür.
KESİCİ
d iş l e r
Görevi: Terleme
_________
|
)
KÖPEK DİŞLERİ
Etkinlik i
YİRMİ YAŞ
DİŞLER
T
,
AZI DİŞLERİ
ı
t
Doğru - Y a n İışj
..............
1-Doğru
2-Doğru
3-Yanlış
7-Doğru
8-Doğru
9-Doğru 10-Doğru 11-Yanlış 12-Doğru
13-Yanlış
■.........— ~ '.......................A
4-Doğru 5-Yanlış 6-Yanlış
........................ J
Cevap Anahtarı
CyQ
Etkinlik ^
Boşluk Doldurma )
\
1-su
2-yaz aylarında
6-böbrekler
7-üretra
3-idrar
4-soğuk
5-atık maddeler
8-iki 9-akciğerler 10-terleme 11-anüs
12-boşaltım
T e s t- 3
ÜDT
J
1-D
2-A
3-B
10-A
11-B
12-C
1-D
2-D
3-C
10-A
11 -A
12-C
4-C
5-A
6-D
7-B
8-D
Etkinlik
Boşluk Doldurma
---------------------------------------
"""n
1-Temas gerektirmeyen
2-Temas gerektiren
3-Temas gerektiren
4-Temas gerektiren
^............- ... - . -
9-C
13-C
4-D
5-A
6-D
7-A
8-B
9-B
Etkinlik
I-12N
Boşluk Doldurma
II-16N
III- 20 N
Bölüm
Boşluk Doldurma
1-kuvvet
2-itme
4-doğadaki
5-çekimi
çekme
3-göremeyiz
6-dinamometre
7-ölçülebilen
Ünite.. 2
)
Etkinlik
...
Doğru - Yanlış
Sıralama
3,1,4,2
Etkinlik
J
IV-4 N
Etkinlik
[ Etkinlik
J
1- ©
2 -©
7 -©
8-©
3 -©
4 -©
5 -©
6 -©
Tanımlama j
A
Test -1
1-D
2-B
3-C
4-B
5-A
6-B
7-A
8-D
9-A
10-C
Bölüm
A
Etkinlik &
\----
Tanımlama
_____ /
1-Sürtünme kuvveti yönü
kutu : 25 N
B l
Ünite.. 2
bardak : 5 N
kitap : 15 N
— -------- —
-
3-Hareket yönü
-J
2-Uygulama kuvveti yönü
Cevap Anahtarı
Etkinlik
1-Sürtünme az olduğu için
Maddenin Hâl Değişimi
2-Sürtünme kuvveti
3-Sürtünme kuvvetini azaltmak. Yağlanmış kapı kolay açılır.
4-Sürtünme az olduğu için kayar.
Etkinlik
5-Sürtünme kuvvetini artırıp kaymayı engellemek
6-Tekerlek sürtünme kuvvetini azaltır.
a. Suyun ısı alarak buhar hâline geçmesine ne ad verilir? (Buharlaşma)
b. Gaz hâlindeki bir maddenin ısı vererek sıvı hâle geçmesi olayına ne
ad verilir? (Yoğuşma)
c. Atmosferdeki su buharının yoğuşarak yağmur, kar, dolu olarak yeryü
züne inmesine ne ad verilir? (Yağış)
(H
A
R
E
K
E
T)
A
B
C
Ç
0
H
(N
E
W
T
û
n)
H
G
F
H
E
M
A
d. Buluttaki su damlacıklarının donmasıyla oluşan küçük buz taneikle-
rinin meydana getirdiği yağış şekli? (Kar)
e. Atmosferin yeryüzüne yakın bölgelerinde ani soğuma sonucu su bu
K
G
Ü
N
E
Y
J
Î
I
K
1
U
M (T
E
M
A
s)
C
B
U
Z
U
K
A
f. Çok küçük su damlacıkları, buz kristalleri ya da her ikisinin karışımın
s
0
R
T
Ü
N
M
e)
Ç
L
T
N
0
dan meydana gelen ve havada asılı duran kümelere verilen ad? (Bulut)
u
N
(z
E
M
i
n
A
A
A
U
A
i
g. Buluttaki su damlacıklarının birleşerek havada asılı kalamayacak şek
D
C
(o
i
S
K
E
T)
K
N
Z
T
R
i
Ş
T
U
Ü
U
y
Z
M
ç
1
E
R
S
s
(D
E
M
i
R)
D
u.
E
S
N
E
i
(p
A
R
A
5
ü
T)
J
F
p
C
L
| i
)
N
M
R
û
û
N
M
L
K
i
G
R
i
C
Û
(V
E
R
c
E
K
i
M
i)
S
u
Î
0
p
(K
U
U
U
E
T)
1
ş
T
harının yoğunlaşması sonucu oluşan hava olayı? (Sis)
le dönüşmesi sonucu oluşan yağış şekli? (Yağmur)
h. Bir katı maddenin sıvılaşmadan gaz hâline geçmesine verilen isim?
(Süblimleşme)
ı. Havadaki su buharının soğumuş cisimlerle karşılaştığında yoğuşarak
oluşturduğu buz kristallerine verilen ad? (Kırağı)
j. Havadaki su buharının soğumuş cisimlerle karşılaştığında yoğuşarak
oluşturduğu su damlalarına verilen ad? (Çiy)
Test - 2
1-B
2-D
3-A
4-A
5-D
6-B
H
7-B
8-C
Etkinlik
Boşluk Doldurma
1-çiy
2-yoğuşma
4-erime
5-su buharı
3-bulut
( Etkinlik
Doğru - Yanlış j
--- --------
1-Doğru
2-Yanlış
3-Doğru
7-Doğru
8-Doğru
9-Doğru 10-Doğru
4-Yanlış
5-Yanlış
.............
......- —
Test -1
6-Doğru
1-B
2-C
3-C
4-C
5-A
6-B
7-C
8-B
9-D
Cevap Anahtarı
Etkinlik
Ünite.. 3
Boşluk Doldurma
t .................
\
1-Genleşme
O
Etkinlik
1-Doğru
7-Yanlış
4-7. dakika
5-70 °C
6-Sıvı kaynadığı için
7-Değişmez
8-40 °C
Doğru-Yanlış I
T e s t- 4
ı<ıı ı»ıı
2-Doğru
3-5. dakika
j
[J
O
........'i »...... .
2-30 °C
3-Doğru
4-0oğru
5-Yanlış
6-Doğru
1-B
2-B
3-C
4-D
10-C
11-A
12-A
13-D
4-D
5-A
6-D
7-C
8-C
9-A
5-D
6-C
7-B
8-B
9-B
8-0oğru
_ ______ ______________________________________________________________________
Etkinlik W
T e s t- 5
1-D
2-A
3-B
10-A
11-A
12-D
Boşluk Doldurma
----------
v
1-erime
2-erime sıcaklığı
4-donma sıcaklığı
5-ayırt edici
............ ........
T e s t- 2
3-donma
......................................
1-D
2-A
3-A
4-C
5-A
Isı ve Sıcaklık
( Etkinlik ^ j |
- □
Doğru-Yanlış |
□ □
...........
1-Yanlış
2-Yanlış
3-Doğru
7-Doğru
8-Yanlış
9-Doğru 10-Doğru
—
—
4-Yanlış
—
.—
1
5-Yanlış
.............
Etkinlik
-\
6-Yanlış
....J
Boşluk Doldurma )
( Etkinlik
...... "S
I
1-1
T e s t- 3
2-4
3-2
1-A
4-6
2-D
5-5
3-C
5. Sınıf
Ceren : X
i i İ - i i ..................- ___________
6-3
4-D
5-B
6-D
Test -1
1-A
2-D
Aslı : /
Metin : X
J
...... .
3-A
4-C
5-A
6-A
7-D
8-B
O p
LJ
{ Etkinlik
1 - ©
Cevap Anahtarı
□
2 < 2 )
J
4 - ©
3 - ®
5 '©
.............
Etkinlik
J
Eşleştirme
T e s t- 2
2-Opak kapı
1-Saydam kapı
E
1-A
2-A
3-A
4-D
5-A
6-A
7-A
8-B
3-Yarı saydam kapı
Etkinlik
Eşleştirme j
Alüminyum folyo : Işığı geçirmez - Opak
Peçete : Işığı az geçirir - Yarı saydam
Düz ayna : Işığı geçirmez - Opak
Buzlu cam : Işığı az geçirir-Yan saydam
Şeffaf dosya : Işığı geçirir - Saydam
-o
1-Doğru
2-Doğru
3-Doğru
4-Doğru
5-Yanlış
6-Yanlış
]
Ünite.. 4
Etkinlik
O
□
M add eler
Etkinlik
.... Saydam...
Yarı saydam
_Opak
T
I. 3,4,5
Örnek
Hava
Cam .
S.u...
Örnek
- fr
Yağlı kâğıt
S islL h a va ..
. ß .uz.........
II. 2
Örnek
-*■ Duvar
.lnsâa.y.ii.cu£İu
......
Etkinlik
1 -Büyür
2 - Büyür
3- a-Kaynak engele yaklaştırılır.
1. doğrular
2. saydam madde
3. ışın
4. duvarları
5. yapıldığı
6. opak
7. yarı saydam
— ^
b-Engel kaynağa yaklaştırılır.
4- Birden fazla ışık kaynağı olabilir. Birden fazla engel olabilir.
5- Büyüklüğü artar - Şekli değişir.
j
Cevap Anahtarı
( Etkinlik
I
Ünite.. 4
s
I
K
K
A
V
N
A
Ğ
Ij
C
0 (A
y
T
U
T
u
L
M
A
S
1
K
A
s (o
0
N
y
A) A
L
E
G
C
y
A (G
E
Z
E
G
E
N
U
0
Í
E
Y
A
R
A
G
û
L
G
E
N
K
B
S
û
D
N (c
0
L
G
e
) C
Z
E
§
Z
M
u
A
R
A (S
A
y
D
A
M
§
J
P
i
u
M
0
S
u
T
E
E
B
C
z
Û
M
G
G
U
N
E
Ş
T
U
T
U
L
M
S
I
( Etkinlik
[
1-Doğru
^
2-Doğru
3-Yanlış
4-Doğru
Sesin Yayılması
Etkinlik
Doğru - Yanlış^j
5-Doğru
6-Doğru
Benj dogal ses
kaynağıyım.
Ben, yapay ses
kaynağıyım.
Ses dalgalar
hâlinde her yöne
yayılır.
Ses boşlukta
yayılmaz.
Etkinlik
A
Yaptığım gözlerv\ sonucu sesin hem .DâVâÇİâ...
Kem ¿ e .... ............... yayıldığını farkettim. Çapanın
sesini duymam, sesin ....ŞJ.YJj§.r.d.Ş..... yayıldığını,
sahildeki davulu duymam sesin ...93.?J.Ş.r.Ç!.Ş.....
Cevap Anahtarı
msm.
Sesin farklı Ortamlarda Farklı Duyulması
Etkinlik
G
Yanlış
□
O
2-Doğru
3-Doğru
Doğru-Yanlış
G
M
4-Yanlış
5-Yanlış
6-Yanlış
J
74
Etkinlik
IŞIK: 2 ,3 ,4,6,8 ,9 ,10
565:1,2,3,4,5,7,9
T e s t- 5
1-B
2-A
3-B
4-B
5-D
f Etkinlik
Eşleştirme ]
Etkinlik
1-a
2 -e
3 -f
4-c
5 -d
6-e
Topraktaki bitki ve hayvan
atıklarının çürümesi
Etkinlik
Etkinlik
S
E
s
K
K
G
0
A
L
G
a)
0
N
U
s
G
A
K
U
L
A
K
M
i
Z
E
û
K
D
E
y
s
0
Ğ
R
U
S
R
L
E
5
A
S
R y
A
G
E
M
Ü
Z
T
K
U
K
M
ç
1
K
ü
E
y
A
R A
D A
T
G
E
T
E
K
A
i
Û
D
Z
G
E
C
M C
Z
L
R
§
v
T
u
A
R
A
B
Û
L
K
E
A
J
A
Fayda ve zararı : Besin olarak kullanılır.
Ğ
4-Mantar grubu: Hastalık yapan mantar
ü
u
M T
G G ü
S
L
T
Ş
i
T
R
E
û
N
A
R A
U
i
M
K
S
0
M
E
S
T
u J 1
| l-Mantargrubu: Küf mantarı
Fayda ve zararı : Besinleri çürütür.
2-Mantar grubu: Maya mantarı
Fayda ve zararı : Peynir ve ekmek yapılır.
3-Mantar grubu: Şapkalı mantar
Fayda ve zararı : Vücuda zarar verir.
ilaç üretimi
......... Boşluk Doldurma J
ntımrnm
Cevap Anahtarı
O
Etkinlik
o
1-Yanlış
2-Doğru
7-Yanlış
8-Doğru
3-Doğru
4-Doğru
Etkinlik
5-Yanlış
6-Yanlış
Boşluk Doldurma
1-mikroskobik canlılar 2-verem 3-maya mantarı 4-küf mantarı
5-hastalık yapan
6-besin
7-kurutma
Etkinlik
Etkinlik
Eşleştirme i
Bazıları beslenmede kullanılır, bazı
ları zehirlidir.
Sütten yoğurt
üretilmesinde kullanılır
Penisilin antibiyotiğinin
üretiminde kullanılır.
Ekmek hamurunun
kabarmasını sağlar
üretilmesini sağlar.
Bademcıklenn şişmesine
sebep olur.
l-çiçekli
2-çiçeksiz
7-çiçekli
8-çiçekli
9-çiçeksiz
4-çiçeksiz
5-çiçekli
6-çiçekli
10-çiçeksiz
11-çiçekli
12-çiçekli
Cevap Yazma
1-A, E,F,L 2-C 3-G, H, J, K 4-A, C, E, F, H, I, J, K, L 5-G 6-A, E, F, L
7-A, E, F, L
8-C
9-B, D, F
10-E,G
Meyvelenn küflenmesine
sebep olur.
T e s t- 2
Test -1
3-çiçekli
E tk in lik Â
-J
Hj
Mikroskobik
canlılar
Bebeklerin ağzında
pamukçuk oluşturur.
Cevap Yazma
1-C
2-D
3-B
4-D
10-A
11-A
12-A
13-C
Etkinlik , 4 j |
5-D
6-B
7-D
8-C
1-A
2-D
3-B
4-C
5-A
10-D
11-B
12-B
13-C
14-D
6-D
7-B
8-A
9-C
9-B
Eşleştirme )
Etkinlik ^ j |
Doğru-Yanlış
ih iA o _
mmy
Fotosentez yaparak besin üretir. Terle
me yaparak su atar ve solunumla ok
sijen ile karbondioksit alışverişi yapar.
1-Doğru
7-Yanlış
13-Yanlış
Bitkiyi toprağa bağlar. Topraktan su
ve mineralleri emer. Bitkinin dik dur
masını sağlar.
2-Doğru
3-Doğru
8-Doğru
9-Yanlış 10-Doğru 11-Doğru 12-Doğru
4-Yanlış
14-Doğru 15-Doğru
Etkinlik M M
..
Bitkinin renkli ve hoş kokulu olması! i m sağlar. Çeşitli üreme olaylanyla to; hum ve meyve oluşturur.
1-çöpler
5-çölleşme
5-Doğru
— .................... J
Boşluk Doldurma
..................
2-kentleşme
6-yangınlar
6-Doğru
3-kanalizasyon suları
7-canlı sayısı
..... -....................... "N.
4-zehirli gazlar
8-ağaç dikimi
9-toprak kirliliği 10-nesli yok olma tehlikesinde 11-çevreci kuruluşlar
Yaprak ve çiçekleri tutar. Yaprak ile
kökler arasında su, mineral ve besin
lerin iletilmesini sağlar.
12-insan
5. Sınıf
Cevap Anahtarı
Ünite ..6
T e s t-B
|ÜDT
Bölüm
1 1
1-A
2-C
3-D
4-B
5-C
6-A
10-C
11-B
12-D
13-D
14-A
15-D
1-D
2-C
3-B
4-B
5-B
6-C
10-D
11-C
12-C
13-D
'
vS i t*, "'N
.1
M i
nJ
__
7-B
7-C
8-D
9-A
Ünite ..6
ü
Û
l
Elektrik Devresinde lamba Parlaklığını Etkileyen Faktörler
Sıralama
3j>jJ>
4 j>
1-D
9-B
Etkinlik
f ¡Etkinlik
te s t -1
8-C
2-A
3-A
4-D
5-A
6-D
2J
7-A
8-A
Cevap Anahtarı
Etkinlik
r
E tk in lik
.....................
1 -elektrikli araç
2- artarsa
3 -azalır
4- değişmez
5- bağımsız değişken
6 -ampul parlaklığı
i
7- sabit tutulan
V ______ ___ _ _______
-0 —® -
....... J
y
Doğru - Yanlış
1-Doğru
2-Yanlış
7-Yanlış
8-0oğru
3-Yanlış
4-Doğru
5-Doğru
6-Doğru
şc
E tk in lik
Eşleştirme
f
a : 3
b: 2
c: 1
........... ..j
Eşleştirme
•c
E tk in lik
Doğru-Yanlış
0
1
Etkinlik
Boşluk Doldurma
1 -Ampul
2 -anahtar
3 -açık
4 -azalır
5 -bağımsız
6 -artar
7- pil
8 -ampul parlaklığı
9 -özdeş
V .._ ..........
J
1-Yanlış
2-Doğru
3-Yanlış
7-Doğru
8-Yanlış
9-Doğru 10-Doğru
4-Ûoğru
5-Yanlış
6-Doğru
Etkinlik
1. devre: Işık vermez. Anahtar kapatılmalı
2. devre: Işık vermez. Kablolar kopuk kablo eklenmeli
__ J
3. devre: Işık vermez. Ampul yok, ampul takıimalı
4. devre: Işık verir.
Etkinlik
1.
devre
0
3. devre
0
0"
----------0 —0 ---------
Etkinlik
— P -H P 4.
Z. devre
--------0 —0 --------------------------------5. Sınıf
devre
-----------0 ------------------ hF— .p -
v
................ ....— ...... >
Anahtar Sayısı: 1
...........
................
1. Devre: Ampul Sayısı: 4
Pil Sayısı: 2
Pil Sayısı: 4
Anahtar Sayısı: 1
Pil Sayısı: 4
Anahtar Sayısı: 0
- .......................................
..
_____^
_____ __________ _
CfcJ
mm
Cevap Anahtarı
M
Etkinlik
r------- 0 —'0 “ ^ 0 -----
>l---- i|n— 1\H--- 1\
(—
0 ----------
-H*=
.e j.° • s ° i N
1
-0
----------------------
0
K
J-
-
9>- S
E
M
B
O
L
3> A N A H T A R
T e s t- 2
1-D
2-A
3-C
10-D
n -D
12-A
4-A
5-B
6-B
7-A
8-D
9-B
Ünite.. 7
Kablo
Yer Kabuğunda Neler Var?
Etkinlik
r Etkinlik
(a
Eşleştirme
4 ^ Û Y
r a
n
a
h
t
a
r
j
s
e
m
b
o
l
E
L
E
V
İ
Z
Y
O
N
Ş
I
O
R
(p
0
z
i
T
T
F) D
E
M
A
A
un E
V
A
K
P
F
K (N
G
A
T
İ
F
P
E
V
R
E } İ
B
T
(A
M
P
U
(M
U
H
E
N
F
B
K
A
V
D
U
Y
E
II
M
>
III J (nuk
Boşluk Doldurma
3- mineralin
V
4- kayaçlarda
5- Magma tabakası
6- maden
E
İ
7- madencilik
8- talk
9- fosil
B
A
1 0-fosil yakıt
1 1 -Fosillerin
12- paleontoloji
R
İ
13- radyoaktif
14- taşlaşır
15- taş, krom
g
V
F
D
İ
S)
B
L
O
K
A
F
E L E
T
>
2- kayaç
K
K
F
I
1 -Yer kabuğu
B
İ
Etkinlik
>
n
ICevap Anahtarı
i •
/*
Test -1
_
• " “ 'I
________ ________
*40
1-A
2-B
3-B
4-D
10-D
11-C
12-C
13-C
5-D
6-A
7-D
8-B
9-A
# \
ünite ..7
ro2yon ve Heyelanın Yerkabuğunda Etkisi
2- e
3 -a
4-b
5-c
Y ayın la rı
1-d
Kavram Eşleştirme
© Zam bak
E tk in lik

5.sınıf zambak konu anlatımı

Transkript

Benzer belgeler

şarjlı ampul

TEOG2 DENEME-1

6. Sınıf Paragraf-1

İndir - GorevdeYukselmeVeUnvanDegisikligi.Com

Aşağıdakilerden hangisi bir arama motoru adresi değildir

Genel Değerlendirme Cevaplı Test

Yüksek Basınçlı Deşarj Ampülleri için Duylar