coğrafya - Министерство за образование и наука

Transkript

BLAGOYA MARKOSKİ
COĞRAFYA
VIII.
Sekizyıllık İlköğretimin
Sınıfları İçin
MAKEDONYA CUMHURIYETI BİLİM
VE EĞİTİM BAKANLIĞI
Üsküp, 2010
Yazar:
Prof. d-r Blagoya Markoski
Düzenleyen:
Bilyana Apostolovska-Toşevska - Başkan
Militsa Patraklieva-Mitrevska - üye
Kitse Gelmanovski - üye
Hazırlayan:
Üsküp Trimaks Kartografiya
Baş yapımcı:
Lyube Ristovski
Teknik - grafik sorumlusu:
Tomislav Dimitrovski
Lektör:
Violeta Yovanovska - Nikolovska
Makedonca'dan Türkçe'ye çeviri:
Mr. Mübecel AHMED
Dil redaksiyonu:
Prof. Dr. Oktay AHMED
Lektör:
Dr. Aktan AGO
Bilgisayar tasarımı :
Tomislav Dimitrovski
Elizabeta Angelova
Anita Milevska
Yayıncı:
Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve bilim bakanlığı
Baskı:
Üsküp Dooel Grafik merkezi
Tiraj: 700
Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve bilim bakanlığı'nın 23.04.2010 tarihli 22-2346 sayılı
kararıyla bu kıtabın kullanılmasına izin verilmiştir.
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје
373.3.016:91(075.2)=163.3
МАРКОСКИ, Благоја
Географија за VIII одделение за осумгодишно основно образование/ Благоја
Маркоски. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република
Македонија, 2010.
- 120 стр. : илустр. ; 30 см
ISBN 978-608-4575-86-3
COBISS.MK-ID 84077578
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Yakından uzağa ilkesine dayanarak, sekizinci sınıfta Afrika, Kuzey Amerika,
Güney Amerika, Avustralya (Okyanusya’yla beraber) kıtaları ve Kutup Bölgelerinin coğrafyası ve yaşam ortamının özelliklerini tanıyacaksınız.
Konular, dokuz ünitede (birimde) toplanarak, sözü geçen kıtaların doğalcoğrafi ve ekonomik özelliklerini kapsayacaktır. Bölgesel coğrafya özellikleri ünitelerinde, kıtaların ülke ve bölgeleri ele alınmıştır. İlköğretim okullarının sekizinci ve
dokuzyıllık eğitimin dokuzuncu sınıfları için hazırlanan bu Coğrafya ders kitabında
konular iki bütünlükte işlenmiştir.
Birinci bütünlük, öğrencilerin kavraması ve öğrenmesi gereken konular
içeriğinden oluşmuştur.
İkinci bütünlük, başta öğretmenlere yönelik yardımcı metot ve didaktik içeriklerinden oluşmuştur. Bunlar sütunlar şeklinde Diyalog, Sorular, Ödevler, Ek Bilgiler, Unutmayınız, Kavramlar Sözlüğü ve farklı kartografya, cetvel ve resimli eklerdir.
Diyalog, öğretmenin öğrencilerle interaktif (etkileşimli) bir şekilde dersin
giriş bölümününün gerçekleşmesini sağlar.
Sorular ile konunun tekrarı yapılır ve öğrencilerin öğrendikleri bilgiler
pekiştirilir.
Ek bilgiler bölümü, çok ilgi gösteren öğrencilerin bilgilerini zenginleştirir.
Kavramlar Sözlüğü’nde, öğretmen ve öğrencilere yönelik, içerikteki terimlerin tanımı verilmiştir.
Unutmayınız bölümünün amacı, en önemli bilgilerin kalıcı olmasını
sağlamaktır.
Alan ve bölgelerin özelliklerini daha görsel bir şekilde kavranmasında kartografya işaretleri, resimler ve tablo ile çizelgeler gibi ekler kullanılmıştır. Verilerin
tablo üzerinde gösterilmesi ve değerlendirilmesi, ek bilgilerin edinilmesi ve kişisel
kültürün geliştirilmesi amacıyla verilmiş, ezbere öğrenilme mecburiyeti yoktur.
Müfredat programına dayalı, Afrika, K. Amerika, G. Amerika, Avustralya (Okyanusya’yla beraber) kıtaları ve Kutup Bölgelerinin coğrafyası ve yaşam
ortamının özelliklerini kapsayan içeriğin uygun bir şekilde verildiğini ümit etmekteyim.
Yazar
DERS KİTABINI KULLANMA YÖNERGESİ
(kolonlar - bölümler)
Dersin giriş bölümü olarak,
öğretmenin öğrencilerle interaktif çalışmasını destekleyen köşe.
AFRİKANIN EKONOMİK
ÖZELLİKLERİ
Kauçuk
Muz
Afrika’nın ekonomisi pek gelişmiş değildir. Yeterli derecede araştırılmamış farklı doğal zenginliklere sahiptir. En gelişmiş ekonomik kolları tarımcılık, hayvancılık ve doğal zenginliklerin değerlendirilmesidir. Ham
maddelerin büyük bir kısmı sanayisi (endüstrisi) gelişmiş olan Avrupa, ABD ve Asya ülkelerinin ihtiyaçlarını karşılamaktadır.
Ekonomik kollarından tarım ve hayvancılıkla halkın
dörtte üçü uğraşmaktadır.
Tarımda özellikle palmiye yağı, kakao, yer fıstığı ve
zeytin yağının üretimi önemli yer alır. Tarımcılık geniş
çapta daha ilkel yöntemlerle yapılmaktadır.
Afrika’da hayvancılık; koyun, keçi, sığır ve develerin
yetiştirilmesini kapsar. Koyun, keçi ve develer daha yoğun
bir şekilde Kuzey Afrika’da, sığırlar ise savan ve isteplerde yetiştirilir. Hayvancılık genellikle geniş çapta fakat ilkel yöntemlerle yapılmaktadır. İkincil derece sektörler,
farklı mineral ve madenlerin değerlendirilmesine yöneliktir: elmas, kobalt, altın (dünyada altın üretiminin %70’in-
Kakao-bitki ve ürün
den fazlasını kapsar), fosfat, krom, manganez, vanadyum,
bakır, antimon ve radyoaktif elementlerden uranyum ve radon (dünya üretiminin %30’unu kapsar).
Afrika, daha doğrusu Sahra, Libya, Mısır Arap Cumhuriyeti ve Nijerya’da büyük petrol yedekleri bulunmuş ve
istifade edilmektedir.
Sanayi, ekonomik kol olarak en çok Güney Afrika
Cumhuriyeti’nde gelişmiş, diğer ülkelerde genellikle hafif
sanayi gelişmiştir.
Ulaşım hatları ve ağı ile alt yapının yetersiz olması, sanayinin gelişmesini olumsuz yönde etkilemiştir.
АТЛАНТСКИ ОКЕАН
nikel
antimon
demir
krom
manganez
kalay
magnesium
fosfor
kurşun
çinko
altın
uranium
boksit TES
kobalt HES
platin petrol
gümüş doğal gaz
cıva
petrol
ИНДИСКИ
ОКЕАН
titanium boru hattı
azbest
????
grafit
fosfat
taşkömürü
linyit kömürü
ENERJİ KAYNAKLARI
VE HAM MADDELER
SORULAR
» Afrika kıtasının ekonomisi
neden gelişmiş değildir?
» Hangi ekonomik kolları en
gelişmiş sayılır?
» Afrika’da yatiştirilen tarım
bitkileri ve hayvan topluluklarını sayınız.
» Afrika’nın hangi alanları
petrol ve mineral ham maddeleri ile zengindir?
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
ИНДИСКИ
ОКЕАН
metalürji
metal sanayisi
petrokimya sanayisi
gıda sanyisi
tekstil sanayisi
kimya sanayisi
selüloz ve kağıt sanayisi
SANAYİ
KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ
ELMAS- değerli ve hemen hemen tertemiz mineraldir. İçinde
Elmas
Çiftçilik
EK BILGILER
Afrika’nın iklimi, ekonomik
açıdan önemli olan bitkilerin yetiştirilmesini sağlar. Örneğin: muz,
kauçuk, kakao, maun ağacı, palmiye vb.
Öğrenmeye özel ilgi
gösteren öğrencilere
yönelik köşe.
buğday
baharat
mısır
pirinç
kahve
zeytin
çay
pamuk
Ayvancılık
tütün
üzüm
ИНДИСКИ
ОКЕАН
kakao
zeytin
palmiyeleri
deve
sığır
güney meyveleri
keçi
urma
koyun
TARIM
Görsellik amacı ile verilmiş harita ve resimler.
çok az demir, manganez ve diğer elementler de bulunur ve minerale kırmızı, yeşil, mavi veya sarı rengini verirler. Takıların
imalatı, sanayi ve teknik alanlarında kullanılır. Elmas en katı
(sert) mineraldir. En fazla Afrika kıtasında bulunur ve üretilir.
ALTIN - parlak ve sarı renkte, hafif ve esnek olan değerli bir
metaldir. Hava ve suya dirençli, dünyada en nadir bulunan
metallerden biridir. Takıların imalatı, sanayi vb. alanlarda kullanılır. En yoğun bir şekilde Güney Afrika Cumhuriyeti, Rusya ve Avustralya’da bulunur.
PETROL – sıvı madensel yakıttır. Tortul kayalarda bulunur.
Özellikle, motorların icatı ile önem kazanmıştır. Mazot, gaz,
motor yağları, parfüm vb. ürünlerin elde edilmesinde kullanılır.
Kavramlar Sözlüğü’nden
bilimsel terimlerin tanımı öğrenilir.
II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
» Afrika’nın sanayi gelişimi
nasıldır?
» En gelişmiş ekonomik
kolları hangileridir?
» Sanayinin gelişme düzeyi
nasıldır?
Dersin son bölümü olarak, öğretmenin değerlendirme yapmasına yönelik yardımcı bölüm.
Öğrenciler tarafından kavranılması
gereken konu içeriği.
Petrol rafinerisi
ÖDEV
» İnternet ve diğer kaynaklardan
yararlanarak Afrika kıtasında
yetiştirilen bitkilerin resimlerinden albüm oluşturunuz.
Öğretmenin önerisi ile
öğrencilerin bireysel
çalışması.
ÜNİTE VE KONULAR
I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
- AFRİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ
- RÖLYEF VE KIYILARI
- İKLİM
- HİDROGRAFYA
- BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI
- AFRİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ
- AFRİKA’NIN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ
III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ
KUZEY AFRİKA
- KUZEY AFRİKA ÜLKELERİ
- KUZEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
DOĞU AFRİKA
- DOĞU AFRİKA ÜLKELERİ
- DOĞU AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
GÜNEY AFRİKA
- GÜNEY AFRİKA ÜLKELERİ
- GÜNEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
MERKEZİ AFRİKA
- MERKEZİ AFRİKA ÜLKELERİ
- MERKEZİ AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
BATI AFRİKA
- BATI AFRİKA ÜLKELERİ
- BATI AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
AFRİKA
COĞRAFİ DURUMU,
BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ
DİYALOG
» Geçen öğretim yılında
hangi kıtaları öğrendiniz ve
öğrenmeniz gereken diğer
hangi kıtalar kaldı?
» Afrika kıtasının özellikleri
nelerdir?
» Afrika nerede bulunur?
ÖDEV
» Afrika kıtası diğer kıtalardan
kaç kilometre uzaktır?
Öğrenmeye çalışınız.
» Harita üzerinde Afrika
kıtasının hangi okyanus ve
denizler ile çevrili olduğunu
bulmaya çalışınız!
6
Coğrafi durumu
Dünya üzerinde Afrika kıtası merkezi konuma sahiptir. Üzerinden Ekvator ve Başlangıç (Greenwich)
Meridyeni geçer. Afrika, diğer kıtalara en yakın kıta sayılır. Kuzey ve kuzeydoğuda Akdeniz ve Kızıldeniz, doğuda Hint Okyanusu, ve batıda Atlas Okyanusu arasında bulunur.
Avrupa kıtasına Cebelitarık boğazı ve Siçilya geçiti
ile yaklaşır. Asya kıtasından Süveyş Kanalı ile Kızıldeniz
ve Bab ül Mandeb boğazı ayırır. Diğer kıtalardan binlerce
kilometre uzakta bulunur. Afrika kıtasına birkaç küçük takımada ve Madagaskar adası aittir.
Büyüklüğü
Afrika karası Ekvator’un kuzey ve güneyine uzanır.
Kıtanın üçte ikisi kuzeyde, üçte biri ise güneyinde yer alır.
Afrika’nın yüzölçümü 30,3 mil. km2 (daha doğrusu
30 311 554 km2)’dir. Afrika kıtasında bulunan 54 ülkede
956 mil. nüfus yaşar.
Keşfi
EK BILGILER
Afrika sözcüğü, eski Berberi dili ve Atlas dağları bölgesinde (Cezayir, Fas, Tunus)
yaşayan Afra halk dilinden
kaynaklanır. VII. yüzyılda
Araplar Kuzey Afrika’yı Efrika olarak adlandırmış, daha
sonra da bu kıta Afrika adını
almıştır.
Asya
Lizbon,
Portekiz
Atlas
Okyanusu
Afrika
Kalküta,
Hindistan
Madagaskar
Ümit Burnu
Vasco da Gama’nın deniz yolculuğu 1497-1498 y.
Victoria Çağlayanı yakınlığında
bulunan David Livingstone heykeli
SORULAR
AFRİKA - dünya üzerinde merkezi konumu olan, Asya
kıtası ile karadan bağlanan ve etrafı su ile çevrili kıtadır.
Afrika kıtasından Ekvator ile Greenwich Meridyeni geçer.
CEBELİTARIK BOĞAZI - doğal deniz geçidi olarak
Akdeniz’i Atlas Okyanusu’na bağlar, Fas ve İspanya
ülkeleri üzerinden Avrupa’yı Afrika’dan ayırır. Genişliği
14 km’dir.
SINIR ÇİZGİSİ – doğal veya idari sınır çizgisi olarak
coğrafi bütünlükleri belirler.
SÜVEYŞ KANALI - Akdeniz ve Kızıldeniz’i bağlar ve
Atlas Okyanusu, Akdeniz ile Hint Okyanusu arasında en
kısa deniz yolu iletişimi sağlar.
» Afrika’nın, dünya üzerindeki konumu nedir?
» Hangi okyanus ve denizlerle çevrilidir?
» Afrika’dan hangi coğrafya
çizgileri geçer?
» Afrika’nın yüzölçümü ve
nüfusu ne kadardır?
» Tarihi boyunca Afrika,
hangi kıtalarla bağlantılar
kurmuştur?
» Afrika’nın keşfedilmesinde
en önemli ve tanınmış
araştırmacıları söyleyiniz.
Afrika, Eski Dünya (Avrupa, Asya ve Afrika beraber) olarak bilinen dünyanın bir parçası olarak, Avrupa ve Asya kıtalarıyla her zaman yakın temasta bulunmuştur. Özellikle Kuzey
Afrika bölgesinden Mısır Arap Cumhuriyeti ve Nil ırmağı vadisi, Etiyopya ve Kızıldeniz ile Atlas dağlarının kuzey bölgeleri
ile bağlantı kurulmaktadır. Sahra Çölü gibi Afrika’nın diğer bölgeleri, büyük coğrafi keşiflerden, daha doğrusu XV. yüzyıldan
sonra ortaya çıkmıştır. 1497 ile 1498 yılları arasında Vasco da
Gama, Afrika kıtası çevresini deniz yolu ile gezmiştir. XVII.,
XVIII., XIX. ve XX. yüzyılda kıtanın içerisinde birçok keşifler
yapılmış ve araştırmalar gerçekleşmiştir. Afrika kıtası ile ilgili
araştırmaları tanınmış araçtırmacı David Livingstone yapmıştır.
RÖLYEF VE KIYILARI
DIYALOG
» Rölyef nedir?
» Haritayı incelerek Afrika
kıtasında rölyef şekillerini
ayırt etmeye çalışınız.
» Afrika kıtası rölyefinin
özellikleri nelerdir?
» Hangi rölyef şekilleri en
yaygın olarak görülür?
EK BILGILER
Jeolojik evreler boyunca,
Gondvana adı verilen geniş
kara parçasının büyük kısmı
dünyanın güney yarım küresinde yer almıştır. Özellikle
Afrika kıtasının günümüzdeki
alanlarını (Atlas dağları hariç), Suudi Arabistan, Güney
Amerika ve Hindistan’ın doğu
ile Avustralya’nın batı bölgelerini kapsamıştır. Tektonik
hareketlerle bu kara parçası
bölünerek, kara-kıtalaraayrılmış
ve kıtaların dağılımı ortaya
çıkmıştır. Karanın bölünmesi,
Kreda adı verilen 70 milyon
yıl önceki jeolojik zamanda
gerçekleşmiştir.
ÖDEV
» Harita üzerinde Afrika kıtası
çevresindeki ada, yarımada
ve körfezleri bulunuz!
8
Jeoloji
Jeolojik zamanlara göre Afrika kıtası üç kayadan
oluşan eski kara parçasıdır. Gondvana olarak adlandırılmıştır.
Rölyef
Afrika’nın rölyefinde çok sayıda farklı rölyef şekilleriyle geniş platolar (yaylalar) yer alır. Deniz kıyılarında
rölyef dik yamaçlı olup, deniz kıyılarına doğru eğimi azalarak, Afrika karası dar ve alçak deniz kıyı şeridi ile çevrilidir. Platolardan birkaç dağ kitlesi yükselmektedir. Kuzey kesimlerinde Atlas, Ahagar, Tibesti, ve Darfur dağları yer alır, rakımı (yükseltisi) 3.000 m civarındadır. Bu
dağlar Sahra Çölü’ne uzanır. En büyük ve yüksek dağlar
kıtanın doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin, Etiyopya
Dağları, Büyük Göller çevresinde Kilimanjaro, Kenya,
ve Ruvenzori. Rakımı 5.000 m’dir. Bu dağları haritada
bulmaya ve rakımlarını belirlemeye çalışınız.
Kıyıları
Afrika’nın kıyıları pek girintili ve çıkıntılı değildir.
Kıyıları yüksek, dik yamaçlı ve dardır. Körfez, ada ve yarımadalar çok az görülür. Akdeniz kıyılarında Sidra ve Gabes körfezi, Tunus ve Barka yarımadalarıdır. Hint Okyanusu kıyılarında Somali yarımadası ve Madagaskar adası, Komor, Maskeren ve Seyşel adalarıdır. Atlas Okyanusu kıyılarında São Tomé ve Príncipe adaları ile Gine Körfezi tanınmıştır. Güney Afrika kıyılarında tanınmış Ümit Burnu uzanır.
SORULAR
» Afrika’da tanınmış rölyef
bütünlükleri hangileridir?
» Afrika’nın daha büyük dağ
kitlelerini sayınız.
» Afrika’da en yüksek tepenin
adını söyleyiniz.
» Sahra’nın rölyef özellikleri
nelerdir?
» Harita üzerinde Afrika’nın
diğer çöllerini de bulmaya
çalışınız.
» Afrika kıyılarının girinti ve
çıkıntılığı nasıldır?
Çöller
Zambezi, Okavango ve Kunen akarsularının güneyinde
bulunan platoların rakımı 1.200 m civarındadır. Batı, doğu ve
güneyden 2.500 m’nin üzerinde yüksek olan deniz kıyı dağları ile çevrilidir. En büyüğü, Kvatlamba dağıdır. Orta kesimlerinde Kalahari Çölü, Atlas Okyanusu kıyılarında Namib Çölü uzanır.
Afrika’nın orta veya merkezi bölgeleri, doğu ve güney
dağ şeridi ile Atlas Okyanusu ve kuzeyde Kongo ırmak vadisi
arasında yer alır. Bu bölgede, özellikle Angola ve platoları,
Kongo Havzası ve Kamerun Dağları tanınmıştır.
Afrika’nın batı kesimleri
ile Gine Körfezi’nin kuzeyindeki alanların rakımı alçak (2.000 m’nin altında) ve geniş düzlüklerdir.
Rölyefinde özellikle çöller yaygındır. Dünyanın en sıcak çölü, Sahra Çölü’dür. Sahra Çölü kıtanın kuzey ve batı
kesimlerine uzanır ve Atlas Okyanusu’ndan Kızıldeniz’e kadar 7 mil. km2 alanı kapsar. Tanınmış diğer çöller, Afrika’nın
güneyinde Kalahari ve Namib çölüdür. Çöl alanlarında rüzgar
aşındırma ve biriktirme şekilleri görülür.
Daha büyük düzlükler, Kongo Havzası’nın orta kesimleri, Senegal Düzlüğü, Çad Gölü ile Gine Körfezi kıyılarındaki düzlüklerdir.
YARDANGLAR - Rüzgârların etkisiyle aşındırma ve biriktirme şekilleri oluşur. Kayalar üzerinden
kum, çakıl parçalarını, rüzgârlar uzaklaştırarak dirençli kayalar açıkta kalır ve yardanglar ortaya çıkar.
KUMULLAR - Çöllerde kum ve çakılın birikmesiyle oluşur. Kuzey Afrika’da kumullar ile geniş çöl
alanları yaygındır. Orta Asyada kumsal çöller, kum-çöl, Moğolistanda şamo, Arap Yarımadası’nda nefud olarak adlandırılır.
ÇÖL - Dünyanın en az (200 mm’nin altında) yağış alan ve bitki örtüsünden yoksun olan alanıdır. Yağışlar birkaç yıl bile görülmeyebilir.
AFRİKA BOYNUZU - Afrika’nın kuzey doğusunda Aden körfezi ile Hint Okyanusu arasında uzanan
ve Somali ülkesinin bulunduğu yarımadadır.
9
İKLİM
DIYALOG
» Afrika kıtasında hangi iklim
hüküm sürer?
» Afrika kıtasında iklim diğer
kıtalara göre daha sıcaktır.
Neden?
» İklim kuşakları nedir?
KUZEY SOĞUK KUŞAK
KUZEY ILIMAN KUŞAK
SICAK KUŞAK
GÜNEY ILIMAN KUŞAK
GÜNEY SOĞUK KUŞAK
İklim kuşakları
Afrika’nın iklimi, coğrafi durumuna bağlı olarak gelişir. Afrika kıtasından Ekvator geçer ve kıtayı kuzey ve güney
Afrika’ya ayırır. Dolayısıyla iklim kuşaklarının dağılımı da
eşit olur. Ekvator’un çevresinde (kuzey ve güneyinde) ekvatoral sıcak kuşak yayılır. Sıcak iklim bölgesinin kuzey ve güneyinde tropikal, subtropikal ve ılıman iklim bölgeleri uzanır.
Ekvatoral iklim bölgesinde sıcaklıklar 24-25oC ve yıllık sıcaklık farkı 2-3oC derecedir. Yağış miktarı yüksektir, özellikle Gine Körfezi’nde her gün öğleden sonra yağış görülür ve
yıllık yağış 12.000 mm’dir. Tipik ekvatoral iklimi, 0-10o kuzey
ve güney coğrafya enlemleri arasında, Yukarı Gine ve Kongo Havzası’nda hüküm sürer. Bu iklim bölgesinde tropikal ormanları gelişmiş bulunur.
Tropikal iklim bölgesi, ekvator iklim bölgesinin kuzey
ve güneyine uzanır. Bu iklim bölgesinde iki farklı mevsim yaşanır: yağışlı yaz ve kurak dönem. Tropikal bölgesinin kuzey
ve güneyinde subtropikal iklim bölgeleri yer alır. Kısa ve
seyrek yağış dönemlerinde çöller ortaya çıkar ve bunlar çöl
kuşakları olarak da bilinmektedirler. Örneğin, kuzeyde Sahra
Çölü, güneyde Kalahari ve Namib çölleridir ve bunlarda tipik
çöl iklimi hüküm sürer.
Rüzgar fırtınası
EK BILGILER
Afrika kıtasından Ekvator geçer ve kıtayı iki parçaya
böler. Dolayısıyla kıtanın
üzerine birkaç iklim bölgesi
uzanır. Ekvatoral veya sıcak iklim bölgesi, kuzey ve güney dönenceler arasında; Ekvator’un
23 o ve 27’ kuzey ve güney enlemleri arasında yer alır.
nemli subtropikal
kurak subtropikal
tropik genelde kuru
kurak tropikal
kurak subekvatoral
nemli subekvatoral
ekvatoral
DENIZ AKINTILARI RÜZGARLAR
sıcak
soğuk
musonlar
pasatlar
ИНДИСКИ
ОКЕАН
İKLİM
SORULAR
» Afrika kıtası hangi iklim
kuşaklarına uzanır?
» Ekvator iklim bölgesi nerede yer
alır?
» Ilıman iklim kuşakları Afrika’nın
hangi enlem ve bölgelerini kapsar?
» Harmatan nedir?
» Çöller nüfus ile yerleşmiş değildir.
Neden?
ÖDEV
» Konudaki içerik ve metne
bağlı olarak, harita üzerinde
Afrika’nın nemli ve kurak
bölgelerini belirlemeye
çalışınız.
KAVRAMLAR
SÖZLÜĞÜ
İKLİM TİPLERİ (ÇEŞİTLERİ) - Yeryüzünde farklı
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
(milimetre)
250’ ye kadar
ИНДИСКИ
ОКЕАН
YAĞIŞLAR
İklim özelliklerinden biri, harmatan adı ile bilinen
Sahra rüzgarıdır. Sahra’nın kuzey bölgesinden Ekvator’a
doğru eser.
Bazı bölgelerdeki yüksek sıcaklıklar ile kuraklıklar
bir yandan ve büyük nem miktarı ile yağışlar diğer yandan yaşamı zorlaştıracak etkenlerdir. Dolayısıyla bu bölgeler nüfus ile seyrek yerleşmiştir.
iklim özellikleri görülen iklim tipidir. Örneğin, ılıman
iklim kuşağında Akdeniz,
okyanusal, karasal, ılıman
karasal ve dağ iklim tipi hüküm sürer.
ÇÖL İKLİMİ - çok az yıllık
yağış miktarı (200 mm’den
az) veya birkaç yıl hiç yağış görülmeyen iklim tipidir.
Yazın hava sıcaklıkları yüksek, gündüz ile gece arasındaki sıcaklık farkı ise yüksek olur.
BOZKIR (İSTEP) İKLİMİ
- bozkırlarda hüküm sürer.
Yağış miktarı yetersiz (yıllık
300-400 mm), yılın yaz aylarında sıcaklıklar yükselir.
Gündüzleri çöllerde sıcaklık 50oC, geceleyin ise
30oC’ye düşer. 200 mm’den az olan yıllık yağış miktarı, yıllarca olmayabilir. Namib çölünde ise yağışlar hemen hemen hiç yoktur. Kar yağışı en kuzey bölgelerde (Atlas) ve
en güney dağlarda (Kvatlamba) görülür. Kilimanjaro, Kenya ve Ruvenzori gibi dağlarda ise kalıcı (daimi) kar vardır.
Ilıman iklim bölgeleri, kıtanın en kuzey ve en güney kesimlerinde, dört mevsimin yaşandığı alanlara yayılır.
Atlas dağ kitle bölgesi ile Güney Afrika Cumhuriyeti’nin
güney bölgesini kapsar.
Afrika’nın iklim özellikleri deniz akıntılarının hareket ve yönüne bağlı olarak gelişir. Kuzey batı Afrika’nın
kıyılarından soğuk Kanarya akıntısı, Gine körfezi kıyılarından sıcak Gine akıntısı geçer. Afrika kıyılarından geçen
Benguel deniz akıntısı da iklimi etkiler.
HİDROGRAFYA
DİYALOG
» Afrika kıtası hangi okyanus
ve denizlerle sınırlanır?
» Havza nedir?
» Afrika kıtasından hangi
nehirler akar?
EK BILGILER
Afrika kıtasının en büyük nehirleri; Nil, Kongo, Nijer, Zambezi, Oranye, Lümpopo, Senegal ve Volta nehridir.
NEHİR
UZUNLU HAVZA
km
km2
Nil
6 671
2,87
Kongo
4 320
3,7
Nijer
4 160
2,1
Zambezi
2 660
1,33
Oranye
1 860
1,02
Senegal
1 700
0,44
Limpopo
1 600
0,44
Afrika kıtasının hidrografyası farklılık gösterir. Birkaç havza ayırt edilebilir: Akdeniz havzası, Atlas Okyanusu havzası, Hint Okyanusu havzası, Kızıldeniz havzası ve kapalı havza bölgesidir.
Havzalar ve akarsular
Akdeniz havzası, Nil ırmağı ve Atlas dağlarının birkaç küçük akarsu akıntılarını kapsar. Afrika akarsu havzasının %20’sini kapsar. Dünyanın en uzun ırmağı Nil ırmağıdır ve Sahra Çölü’nden geçebilen tek ırmaktır.
Hint Okyanusu ve Kızıldeniz havzası kıtanın
%19’unu kapsar. Havza; Cuba, Şebeli, Zambezi, Limpopo ve çok sayıda diğer akarsuları içine alır.
Atlas Okyanusu havzası, kıta alnının en büyük (yaklaşık %31) kısmını kapsar. Havzaya Senegal, Nijer, Kongo, Oranye vb. nehirler girer. Bu nehirlerı haritada bulunuz! Kongo Irmağı’nın en yoğun akarsu ağı vardır ve
Afrika’nın su ile en zengin ırmağıdır.
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
ÖDEV
» Coğrafya atlasındaki Afrika
haritasında, daha büyük nehir
ve gölleri bulmaya ve hangi
nehirlerin hangi ülkelerden
aktığını belirlemeye çalışınız.
Kapalı havza bölgesi
Akdeniz Havza Bölgesi
Hint Okyanusu Havza Bölgesi
ИНДИСКИ
ОКЕАН
Atlas Okyanusu Havza Bölgesi
HAVZALAR
Kapalı akarsu havzası Afrika kıtasının %30’unu kapsar.
Alanın büyük bir kısmı kurak ve büyük nehirlerden yoksundur.
En uzun olan Şari nehri Çad Gölü’ne dökülür. Akarsuların büyük bir kısmı yıl boyunca susuz kalarak çok sayıda kuru akarsu
vadileri oluşur.
Nehir akıntıları okyanuslara yaklaştıkça eğimleri artar ve
büyük enerji potansiyeline sahiptirler.
» Afrika kıtasının suları hangi
havzalara dökülür?
» Hangi ırmağı Akdeniz
havzasına aittir?
» Hint Okyanusu’na dökülen
ırmakları sayınız.
» Atlas Okyanusu’na hangi
ırmaklar dökülür?
» İç kapalı havza nedir?
» Afrika’nın Büyük Göller’ini
sayınız.
» Çad Gölü’nün özellikleri
nelerdir?
DOĞAL SU KAYNAKLARI – insanların faydalandığı ve kendi
ihtiyaçlarına yönelik amaçlar ile kullandıkları doğal zenginliklerdir.
Doğal su kaynakları elektrik enerjisi, ulaşım ve taşımacılık, beslenme
ve turizm gibi yaşamın birçok alanlarında kullanılmaktadır.
ÇAĞLAYAN - Akarsuların yukarı akıntılarında, yatak eğiminin
fazla olduğu yerlerde akarsu aşındırmasıyla basamaklar oluşur.
Akarsuların bu basamaklardan düşerek aktıkları yerlere çağlayan
denir.
DELTA- Akarsuların denize ulaştıkları yerlerde taşıdıkları maddeleri
biriktirmesiyle oluşan üçgen biçimli alüvyal ovalardır. Özellikle Nil,
Volga ve Tuna ırmaklarında delta şeklindeki akarsu ağızları görülür.
GÖLLER - karada oluşmuş çanakların su ile dolması ve doğrudan
denizlerle bağlantısı olmayan sulardır.
AKARSULAR - yeryüzündeki kaynaklardan denize, göle veya
daha büyük ırmağa doğru akarsu yatağından akan sulardır.
AKARSU HAVZASI - belirli bir alandan ana akarsuyun akarsu
kollarıyla topladığı suları kapsar. Akarsu havzaları aralarında su
bölümü çizgisi ile ayrılır.
AKARSU AĞI – bir bölge, ülke, ada ya da kıtanın birbirine bağlı
veya bağlı olmayan akarsu akıntılarıdır.
Göller
Afrika kıtasındaki göller genellikle tektonik gölleridir.
Bunların birçoğu tatlı veya tuzlu, sürekli veya iklime bağlı periyodik göllerdir. En büyüğü, Victoria Gölü’dür ve dünyada üçüncü büyük göldür. Victoria Gölü’nden Beyaz Nil ırmağı
akar; Tanganika Gölü (derinliği 1.435 m), Nyasa Gölü, Şire ırmak akıntısıyla Zambezi ırmağına, Albert Gölü, Edvard Gölü,
Tana Gölü’ne dökülür. Bu göller Afrika’daki tektonik fay hattı
boyunca yer alan ve ulaşıma elverişli göllerdir.
Çad Gölü, Afrika’da kapalı havza bölgesinin en büyük kısmını kapsar. Derinliği sadece 1,5 m, kurak bölgede yerleşmiş, alanı
değişken olan göldür. Kalahari Çölü’nde büyük bataklıklar ve
Makarika Gölü bulunur. Afrika kıtasında çok sayıda göllere dönüşmüş alanlar görülür. Bu göller nemli yağışlı dönemlerde su ile
bol, kurak dönemlerde ise susuz kurak göl çanaklarına dönüşürler.
SORULAR
Doğu Afrika’da
tektonik göller
13
BİTKİ ÖRTÜSÜ VE
HAYVANAT DÜNYASI
DİYALOG
» Afrika kıtasında rastlanılan
birkaç bitki topluluğunu
söylemeye çalışınız.
» Hangi bildiğin gövdeli bitkiler
Afrika kıtasından gelmiştir?
» Çöllerde hangi bitkiler gelişir?
» Afrika kıtasında yaşayan
hayvan türlerinden bazılarını
sayınız.
Balta girmemiş orman
Afrika’nın bitki örtüsü ve hayvan toplulukları coğrafi ve iklim özelliklerine bağlı olarak gelişmiştir.
Bitki örtüsü
Afrika’da bitki örtüsü bölgeleri genellikle orman, otlak ve çöl alanları olarak görülür.
Ormanlık alanlar Ekvator’un etrafında, özellikle Yukarı Gine, Nijer Irmağı’nın aşağı akıntısı ve Kongo
Havzası’nda yaygındır. Orman alanlarında palmiye, maun,
abanos ve diğer ağaçlardan oluşmuş yüksek ve zengin yağmur ormanları, alçak bitki örtüsüyle ise balta girmemiş
ormanlar olarak adlandırılan zor geçitli ormanlar yer alır.
Ekvatoral ormanları kuzeye ve güneye doğru yavaş
yavaş seyrekleşerek 1-3 m yüksek otlardan oluşan savanlar
ortaya çıkar. Savanlar da kuzey ve güneye doğru alçak otlar,
dikenli bitkilerden oluşan ve maki adı verilen çalılar, seyrek
otlaklar ile yarı çöl alanlarına dönüşürler. Bu bölgeler istep
veya bozkır olarak bilinmektedir.
İstepler yavaş yavaş bitkilerin seyrek olduğu yarı çöl
Savan
EK BILGILER
Baobab ağacı savanlarda yetişir.
Çok geniş gövdesi (çapı 8 m) olan
ve büyük su deposu içeren ağaçtır. Ürünleri beslenme için kullanılır. İnsanlar ise gövdesini aşındırarak, yerleşmeye uygun hale getirirler. Baobab ağacının yüksekliği
20 m’dir ve maymun ekmek ağacı
olarak da bilinmektedir.
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
çöl
savan
vaha
istepler (bozkır)
tropikal ormanlar
iğne yapraklı ormanlar
ИНДИСКИ
ОКЕАН
yüksek dağ otlakları
BİTKİ ÖRTÜSÜ
SORULAR
veya bitki örtüsü olmayan ya da sadece kaktüslere rastlanılan çöl alanlarına dönüşürler.
Çöl bölgelerinde vahalara rastlanır. Vahalarda gelişmiş
bitki örtüsü, çöllerin diğer alanlarında ise yağış dönemlerinde seyrek bitki örtüsü ortaya çıkar. Vahalarda genellikle palmiyeler, bazı yerlerinde tarımsal bitkiler de yetiştirilir.
Hayvanat dünyası (hayvan toplulukları)
Afrika kıtasının hayvanat dünyası çok çeşitlidir. Tropikal bölgelerde fil, gergedan ve maymunlara rastlanır. Savanlar ve isteplerde en fazla otobur hayvanlar, yani zürafa,
antilop ve boğa, etobur hayvanlardan ise aslan, leopar, vahşi afrika köpeği vb. yaşar.
Su yüzeyleri bulunan alanlarda gergedan, timsahlar,
kuşlar sürüngenler ve böcekler yaygındır. Özellikle çeçe sineği uyku hastalığına, Malarya sivrisineği de Malarya (sıtma) hastalığına neden olur.
Zürafa
Gergedan
Kobra
Sırtlan
Şempanze
Afrika mandası
Aslan
Leopar
YAĞMUR ORMANLARI - Yüksek sıcaklıklar ve büyük
yağış miktarı olan alanlarda tropikal ormanları gelişir. Balta girmemiş ormanlar Afrika, Asya, ve Güney Amerika’nın
ekvatoral bölgelerinde yaygın olarak görülür.
SAVANLAR - yüksek otlaklardan oluşan tropikal bölgeleridir. Savanlar Afrika, Güney Amerika ve Asya’da bulunur. Savanlarda bir nemli ve bir kurak dönem yaşanır.
» Afrika’da hangi bitki örtüsü
bölgeleri ayırt edilebilir?
» Balta girmemiş orman nedir? Afrika’nın neresinde
yaygındır?
» Balta girmemiş ormanlarda
rastlanılan gövdeli bitkilerden bazılarını söyleyiniz.
» Savan ve istep nedir?
» Hangi bitki örtüsü özellikle
Afrika kıtasında gelişmiştir?
» Vaha nedir?
» Afrika kıtasında hangi hayvan toplulukları özellikle
yaygındır?
ÖDEV
» Literatür ve internetten
faydalanarak, bitki örtüsü
haritaları ve Afrika kıtasında
yaşayan bitki ve hayvan
türleri fotoğraflarından
kolleksiyon hazırlayınız.
15
AFRİKANIN BEŞERİ
ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
» Afrika nüfusu hakkında neler
biliyorsunuz?
» Afrika’da hangi ırk grubu
yaygındır?
» Afrika’da halkın yaşam biçimi
nasıldır?
Masailer
Afrika kıtasında 956 milyon nüfus yaşar. Afrika kıtası yüzölçümüne göre nüfus ile seyrek yerleşmiş kıta
sayılır. Çöllerde 1 km2’de 1 kişi, ekvatoral ormanlarda 1
km2’de 5 kişi, savanlarda ve isteplerde 1 km2’de 10 kişi
yaşar. Nüfus ile en yoğun yerleşim bölgeleri deniz kıyıları,
özellikle Gine Körfezi kıyılarındaki ülkeler, Nil ırmağının aşağı akıntısı, Güney Afrika Cumhuriyeti, Atlas
dağlarının kuzeybatı kesimleri ve Büyük Göller çevresindeki doğu bölgelerdir.
Afrika’da nüfusun doğal artışı yüksek sayılır. Son
20-30 yıl içerisinde yaşam ve sağlık hizmetlerinin iyi yönde gelişmesi ve düzene girmesiyle nüfus sayısında sürekli artış yaşanmaktadır. Nüfusun %95’inden fazlası Afrikalı, %5’i ise Avrupa ve Asya kökenlidir.
Afrika nüfusu birkaç ulus grubuna ayrılır: zencimsi grubu - Güney Afrika’nın ekvatoral ormanlarında yaşayan Pigmeler, Buşmenler ve Hoptentotlar; zenci grubuna, Merkezi ve Batı Afrika zencileri girer; Bantu zencileri, Merkezi ve Güney Afrika’da yaşar; Nilot grubu, Nil ırmağının yukarı akıntısında yaşar; Afrika’nın kuzey bölge-
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
NÜFUS YOĞUNLUĞU
(km2/kişi)
200 ve üzeri
ИНДИСКИ
ОКЕАН
Buşmenler
1’den az
nüfus ile yerleşmemiş alanlar
SORULAR
» Afrika kıtasının nüfusu ne kadardır?
» Nüfusun kıta üzerindeki ve
bölgelerindeki yoğunluğu nasıldır?
» Afrika nüfusunu hangi ulus
grupları oluşturur?
» Avrupa göçmenleri »
Afrika’nın hangi bölgelerine
en çok yerleşmiştir?
» Afrika’da hangi diller konuşulmaktadır?
» Dini mensubiyete göre halkın
bölgesel dağılımı nasıldır?
ÖDEV
» Araştırma yaparak, Afrika’nın
farklı bölgelerinde nüfusun
dil ve dini mensubiyetini
öğrenmeye çalışınız.
Dini mensubiyetlerine göre, Afrika halkının bir kısmı
Hristiyan (sömürgeci ülkeler olarak Büyük Britanya, Fransa, Belçika, İspanya, Portekiz vb.larının etkisiyle), bir kısmı
ise Müslümandır, ancak yerli halkın büyük bir kısmı geleneksel kültlerine tapmaya devam etmektedir.
Doğal ve toplumsal koşullar, Afrika halklarının farklı kültür ve geleneklere sahip olmasını etkilemiştir. Tipik
örnekler olarak Masailer, Pigmeler, Buşmenler, Bedeviler
vb.larının kültürlerini verebiliriz.
Deniz kıyı bölgeleri ve büyük şehirlerde Avrupa ve
Asya kültürlerinin etkileri görülür.
ARAPLAR - Sami halk grubudur. Arap yarımadasından başlayarak fetih hareketleri ve göçleriyle tüm Kuzey Afrika’ya (Mısır
Arap Cumhuriyeti’nden Fas’a kadar) yayılmıştır.
BEDEVİLER - göcebe hayvancılığı yapan Araplardır. Özellikle K. Afrika Arap ülkelerine yerleşmiş, sürekli göç hareketlerinde
bulunan ve göçebe yaşamı sürdüren nüfusu oluşturur.
BUŞMENLER - Güney Afrika’da,
Kalahari çöl bölgesinde yaşayan,
ilkel avcılık ve ürün toplamakla
uğraşan bir etnik topluluktur.
TUAREGLER- Berberi halk
grubudur. Orta Sahra’da kabileler
şeklinde yaşayan; deve, eşek, koyun ve keçilerin yetiştirilmesi ve
vahalarda tarım ile uğraşan halk
grubudur.
lerinde yerleşmiş Hamit grubu’nu ise Araplar, Tuaregzler ve Bedeviler teşkil eder.
Avrupa nüfusu, Afrika’nın Güney Afrika Cumhuriyeti’nde en yaygındır.
Afrika halkı farklı dilleri konuşmaktadır. Birçok
yerli diller bulunmakta, ayrıca Avrupa kolonilerine (sömürgelerine) uygun olarak büyük ölçüde İngilizce ve
Fransıca da resmi diller olarak kullanılmaktadır. Kuzey
Afrika’da Arapça konuşulmaktadır.
17
AFRİKANIN EKONOMİK
ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
» Afrika’nın sanayi gelişimi
nasıldır?
» En gelişmiş ekonomik
kolları hangileridir?
» Sanayinin gelişme düzeyi
nasıldır?
Kauçuk
Muz
Afrika’nın ekonomisi pek gelişmiş değildir. Yeterli derecede araştırılmamış farklı doğal zenginliklere sahiptir. En gelişmiş ekonomik kolları tarımcılık, hayvancılık ve doğal zenginliklerin değerlendirilmesidir. Ham
maddelerin büyük bir kısmı sanayisi (endüstrisi) gelişmiş
olan Avrupa, ABD ve Asya ülkelerinin ihtiyaçlarını karşılamaktadır.
Ekonomik kollarından tarım ve hayvancılıkla halkın
dörtte üçü uğraşmaktadır.
Tarımda özellikle palmiye yağı, kakao, yer fıstığı
ve zeytin yağının üretimi önemli yer alır. Tarımcılık geniş
çapta daha ilkel yöntemlerle yapılmaktadır.
Afrika’da hayvancılık; koyun, keçi, sığır ve develerin yetiştirilmesini kapsar. Koyun, keçi ve develer daha
yoğun bir şekilde Kuzey Afrika’da, sığırlar ise savan ve isteplerde yetiştirilir. Hayvancılık genellikle geniş çapta fakat ilkel yöntemlerle yapılmaktadır. İkincil derece sektörler, farklı mineral ve madenlerin değerlendirilmesine
yöneliktir: elmas, kobalt, altın (dünyada altın üretiminin
Kakao-bitki ve ürün
Elmas
Çiftçilik
EK BILGILER
Afrika’nın iklimi, ekonomik
açıdan önemli olan bitkilerin yetiştirilmesini sağlar. Örneğin: muz,
kauçuk, kakao, maun ağacı, palmiye vb.
buğday
baharat
mısır
pirinç
kahve
zeytin
çay
pamuk
Ayvancılık
tütün
üzüm
ИНДИСКИ
ОКЕАН
kakao
zeytin
palmiyeleri
deve
sığır
güney meyveleri
keçi
urma
koyun
TARIM
nikel
antimon
demir
krom
boksit TES
kobalt HES
platin petrol
gümüş doğal gaz
manganez cıva
petrol
titanium boru hattı
kalay
magnesium azbest
fosfor
tuz
kurşun grafit
çinko
fosfat
altın
taşkömürü
uranium linyit kömürü
ИНДИСКИ
ОКЕАН
ENERJİ KAYNAKLARI
VE HAM MADDELER
SORULAR
» Afrika kıtasının ekonomisi
neden gelişmiş değildir?
» Hangi ekonomik kolları en
gelişmiş sayılır?
» Afrika’da yatiştirilen tarım
bitkileri ve hayvan topluluklarını sayınız.
» Afrika’nın hangi alanları
petrol ve mineral ham maddeleri ile zengindir?
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
ИНДИСКИ
ОКЕАН
metalürji
metal sanayisi
petrokimya sanayisi
gıda sanyisi
tekstil sanayisi
kimya sanayisi
SANAYİ
ELMAS- değerli ve hemen hemen tertemiz mineraldir. İçinde
çok az demir, manganez ve diğer elementler de bulunur ve minerale kırmızı, yeşil, mavi veya sarı rengini verirler. Takıların
imalatı, sanayi ve teknik alanlarında kullanılır. Elmas en katı
(sert) mineraldir. En fazla Afrika kıtasında bulunur ve üretilir.
ALTIN - parlak ve sarı renkte, hafif ve esnek olan değerli bir
metaldir. Hava ve suya dirençli, dünyada en nadir bulunan
metallerden biridir. Takıların imalatı, sanayi vb. alanlarda kullanılır. En yoğun bir şekilde Güney Afrika Cumhuriyeti, Rusya ve Avustralya’da bulunur.
PETROL – sıvı madensel yakıttır. Tortul kayalarda bulunur.
Özellikle, motorların icatı ile önem kazanmıştır. Mazot, gaz,
motor yağları, parfüm vb. ürünlerin elde edilmesinde kullanılır.
Petrol rafinerisi
ÖDEV
» İnternet ve diğer kaynaklardan
yararlanarak Afrika kıtasında
yetiştirilen bitkilerin resimlerinden albüm oluşturunuz.
%70’inden fazlasını kapsar), fosfat, krom, manganez, vanadyum, bakır, antimon ve radyoaktif elementlerden uranyum ve radon (dünya üretiminin %30’unu kapsar).
Afrika, daha doğrusu Sahra, Libya, Mısır Arap Cumhuriyeti ve Nijerya’da büyük petrol yedekleri bulunmuş ve
istifade edilmektedir.
Sanayi, ekonomik kol olarak en çok Güney Afrika
Cumhuriyeti’nde gelişmiş, diğer ülkelerde genellikle hafif
sanayi gelişmiştir.
Ulaşım hatları ve ağı ile alt yapının yetersiz olması,
sanayinin gelişmesini olumsuz yönde etkilemiştir.
KUZEY AFRİKA
KUZEY AFRİKA ÜLKELERİ
» Sahra Çölü nerede bulunur?
» Afrika kıtası kuzeyde hangi
deniz ile sınırlanır?
» Kuzey Afrika’da hangi dağ
tanınmıştır?
Suec
Nil
DİYALOG
Nil deltası ve Süveyş Kanalı
Coğrafi durumu
Kuzey Afrika, kuzeyde Akdeniz ve güneyde Çad Gölü
ile Nijer Irmağı arasında yer alır. Batıda Atlas Okyanusu’ndan
doğuda Kızıldeniz’e kadar uzanır. Hidrografyası açısından
kuzeyde Akdeniz ve kuzeybatısında Atlas Okyanusu havzalarına eğim gösteren akarsu havzalarını kapsar.
Büyüklüğü
Kuzey Afrika’nın yüzölçümü 13 milyon km2, nüfusu
200 milyondur. Nüfusun büyük bir kısmını Araplar oluşturur. Bölgenin büyük bir kısmında Sahra Çölü yer alır, dolayısıyla Kuzey Afrika nüfus ile en seyrek yerleşmiş bölgedir.
Devletler
Kuzey Afrika’da yer alan devletler: Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Sudan, Batı Sahra ve Moritanya’dır. Tüm bu
ülkelerin denize çıkışları vardır. Ülkelerin hangi deniz veya
okyanusa çıkışları olduğunu söyleyiniz!
BAYRAK
BAŞKENT
YÜZÖLNÜFUS
ÇÜMÜ
(BMÖ, 2009)
(km2)
CEZAYİR
Cezayir
2 381 740
34 895 000
MISIR ARAP C.
Kahire
1 001 449
77 589 000
BATI SAHRA
Layun
267 405
513 000
LİBYA
Trablus
1 759 540
6 420 000
MORİTANYA
Nouakchott 1 030 700
3 291 000
FAS
Rabat
SUDAN
Hartum
TUNUS
Tunus
DEVLET
446 550
31 666 000
2 505 813
39 154 000
163 610
10 328 000
9 556 807 203 856 000
SORULAR
» Kuzey Afrika hangi bölgeyi
kapsar?
» Kuzey Afrika’nın yüzölçümü ve nüfusu ne kadardır?
» Kuzey Afrika neden nüfus
ile seyrek yerleşmiş bölgedir?
» Kuzey Afrika’da hangi devletler bulunur?
Arap
Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez
DEVLET – belirli alanı, nüfusu ve örgütlü yönetimi olan,
diğer devletlerden bağımsız topluluktur.
KRALLIK – başında kralın bulunduğu ve devletin kral tarafından yönetildği bir devlet düzenidir.
BÖLGE – bileşik bir coğrafi bütünlüğü oluşturan ve diğer
sınır bölgelerinden farklılık gösteren belirli alandır.
CUMHURİYET – cumhurbaşkanının belirli bir dönem
için halk tarafından devletin başına seçildiği bir devlet
düzenidir.
ÖDEV
Tunus hariç, Kuzey Afrika ülkelerinin çoğu yüzölçümü açısından büyüktür. Fakat iklim, nüfus ve ekonomik özellikleri yönünden farklılık gösterirler. Akarsu vadileri ve vahaların yanında, nüfus ile en yoğun yerleşmiş bölgeler, deniz kıyı bölgeleridir. Çöl alanlarının çoğu
nüfus ile çok seyrek veya hiç yerleşmemiş bulunmaktadır.
Başlıca ekonomik kolları tarım ve hayvancılıktır. Tarım
kültürlerinden buğdaygiller, zeytin, bağlar, limon, portakal, pamuk vb. yetiştirilir. Hayvancılık koyun, keçi, sığır
ve develerin yetiştirilmesini kapsar.
Kuzey Afrika’da maden zenginliklerden en fazla petrol, fosfat, demir kurşun ve çinko yaygındır. Gelişmiş sanayi bölgeleri olarak, Mısır Arap Cumhuriyeti’nin kuzey
bölgeleri, Cezayir, Libya, Tunus, ve Fas sayılır ve bu ülkelerde gıda ve petrokimya sanayisi en çok gelişmiştir.
» Coğrafya ders kitabındaki
tabloyu ve verileri inceleyiniz
ve Afrika haritasında Kuzey
Afrika’nın nüfus ile en yoğun
bölgelerini belirleyiniz.
» Kuzey Afrika’nın yüzölçümü
ile ilgili verilen veriler ve
bu bölgedeki devletlerin
toplam yüzölçümü arasındaki
farklar nereden kaynaklanır?
Araştırınız.
21
KUZEY AFRİKA
MISIR ARAP CUMHURİYETİ (MISIR)
DİYALOG
» İskenderiye şehrini duydunuz
mu?
» Mısır’daki piramitler hakkında
bilginiz var mıdır?
22
Mısır-piramitler
Deve
EK BİLGİLER
Kuzey Afrika, Afrika kıtasının üçte birinden fazla alanını kapsar. Kuzey Afrika’nın büyük bir kısmında Sahra Çölü
yer alır. Kuzey Afrika ülkelerinin çoğu 1 milyon km2’den daha
büyük (Cezayir ve Sudan 2 mil.
km2’den fazla) yüzölçümüne sahip, nüfus yoğunluğu ise seyrektir. Nüfusu genellikle deniz kıyılarında ve Nil akarsu vadisinde
yerleşmiş bulunmaktadır.
Mısır Arap Cumhuriyeti, kuzeydoğu Afrika ve Asya kıtasının Sinay yarımadasında yer alır. Akdeniz ve Kızıldeniz’e çıkışı vardır. Yüzölçümü 1.14 km2’dir. Alanının %95’i çöllerle kaplı ve genellikle çöl iklimi hüküm sürer. 1.200 km geniş ve 20 km
uzun olan Nil ırmağının delta ve vadisinde, ülkenin ekonomisi
gerçekleşir.
Mısır’ın nüfusu 77 milyon ve binde 28 olan yüksek nüfus
artışı vardır. Nüfusunu Mısır Arapları oluşturur. Resmi dili Arapçadır. Başkenti Kahire’nin nüfusu 8 milyon, metropol haline gelmiş alanda ise nüfus sayısı 17 milyona ulaşır. Diğer büyük şehirler: İskenderiye, Port Said, Süveyş, İsmailiye, Luksor vb.
Mısır’da tarım ve sanayiye dayalı ekonomisi vardır. Tekstil ve gıda sanayisi ile doğal gaz, demir, fosfor, mangan ve petrolun elde edilmesi gelişmiştir. Diğer sanayi kollarından makine
sanayisi, vagon ve bisiklet imalatı sanayisi vb. gelişmiş bulunmaktadır. Kuzey Afrika alanının sadece %3’ü işlek arazidir ve
yılda üç ekin elde edilir. En fazla pamuk, pirinç, şeker pancarı,
buğday, mısır vb. yetiştirilir. Hayvancılık pek gelişmiş değildir.
Mısır’da turizm gelişmiştir ve özellikle Gize’dki piramitler, Kahire’deki Tutankamon ve Luksor’daki tapınaklar ziyaret
edilmektedir.
SORULAR
» Kuzey Afrika’nın ekonomisi
ne düzeyde gelişmiş bulunmaktadır?
» Kuzey Afrika’da özellikle
hangi tarım kültürleri yetiştirilir?
» Kuzey Afrika’nın doğal zenginlikleri nelerdir ve en
önemlileri hangileridir?
CEZAYİR
Cezayir, 2.38 mil. km2 yüzeyi ve 35 milyon nüfusu
olan bir devlettir. Afrika’nın kuzeybatı kısmında yer alır.
Akdeniz’e çıkışı vardır. Atlas dağının merkezi bölgesini
kapsar. Atlas dağlarının güneyindeki büyük bir alan Sahra
Çölü’ne uzanır. Nüfus artışı binde 28’dir. Cezayir’de genellikle Müslüman olan Cezayir Arapları yaşar ve Arapça resmi dildir. Başkenti Cezayir’dir ve nüfusu 2 milyon kadardır.
Cezayir; demir madeni, fosfor ve renkli metallerin
elde edildiği bir tarım ülkesidir. Metal işletme sanayisi, makine sanayisi ve petrol işletme sanayisi gelişmiştir.
Tarım alanlarında en çok üzüm, zeytin, hurma vb. yetiştirilir. Hayvancılık, koyun, keçi, sığır ve develerin yetiştirilmesini kapsar.
Zeytin üretimi
Zeytin ağacı
Petrol rafinerisi
23
KUZEY AFRİKA
KUZEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL
COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
Kuzey Afrika’da birkaç farklı bölge ayırt edilebilir.
Coğrafi özellikler açısından Atlas dağı, Sahra Çölü, Nil
ırmak vadisi, Kızıldeniz ve vahalar.
Atlas
Atlas
EK BİLGİLER
Atlas, Yunan mitolojisinde Iapetos ile Klymene (Asia)’nin 4 oğundan
en güçlü olanıdır. Tanrıların kralı Zeus
Atlas’a çok kızmıştı. Bunun nedeni
Atlas’ın koca tanrı Zeus ile savaşmak
istemesiydi. Koca tanrı, Atlas’a büyük
bir ceza verdi ve Atlas sonsuza kadar
Dünya’yı sırtında taşımalıydı.
Sahra
24
Atlas, kuzeybatı Afrika’nın dağlık alanıdır. Atlas Okyanusu, Akdeniz ve Sahra Çölü arasında yer alır. Fas, Cezayir ve Tunus ülkelerine uzanır. Uzunluğu 2.500 km, genişliği 250-300 km’dir. En yüksek tepeleri 2.500 metreye ulaşır.
Atlas dağı su ile yoksundur. Atlas Okyanusu ve Akdeniz’e
olan alçak kıyılarında Akdeniz, yüksek alanlarında istep ve
dağın güney yamaçlarında çöl iklimi hüküm sürer. Nüfusu
genellikle deniz kıyısına yerleşmiştir.
Atlas
Sahra
Sahra, dünyanın en büyük çölüdür. Batıda Atlas
Okyanusu’ndan doğuda Kızıldeniz’e kadar uzanır. Kuzeyde Atlas dağı ve Akdeniz, güneyde Nijer Irmağı ve Çad
Gölü arasında yer alır. Yüzölçümü 7 milyon km2’dir. Sahra
Çölü’nün rölyefi genellikle alçak ve rakımı 500 metre civarında değişir. Burada Ahagar, Tibetsi ve Darfur dağları
yükselir. Kayalık ve kumsal çöller ile yarı çöl rölyef şekilleri yaygındır. Kurak ve sıcak olan çöl iklimi hüküm sürer.
Temmuz ayında ortlama sıcaklık 35oC derece, yıllık yağış
miktarı ise 50 mm’dir. Bitki örtüsü seyrek, dikenli bitkiler ve kaktüsler görülür. Nüfus yoğunluğu seyrektir. Yaşam sadece vahalarda sürdürülebilir. Çölün en büyük kıs.
mı nüfus ile yerleşmiş değildir.
SORULAR
Nil ırmağı
Nil ırmağı Afrika’nın en büyük ve en uzun ırmağıdır.
Beyaz ve Mavi Nil ırmaklarının Sudan’ın başkenti Hartum’da
birleşmesiyle oluşmuştur. Nil ırmağı Victoria gölünden akar ve
Akdeniz’e dökülür. Uzunluğu 6.500 km den fazladır. Sahra
Çölü’nden akıntısı olan tek ırmaktır. Nil ırmağı havzası 2.9 mil.
km2’lik alanı kapsar. Nil vadisi verimlidir ve ekonomik açıdan en
gelişmiş düzlük bölge sayılır.
Kızıldeniz
Kızıldeniz Hint Okyanusu’nun kıyı denizidir. Kızıldeniz Asya ile Afrika kıtaları arasında bulunur. Süveyş kanalı ile
Akdeniz’e, Babül Mandeb boğazı ile ise Hint Okyanusu’na bağlıdır. Uzunluğu 2.000 km, genişliği 300 km’dir. Yüzölçümü 450.000
km2’dir. Kızıldeniz Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya ile Doğu Afrika ve Avustralya arasında deniz ulaşımının gerçekleşmesinde ve
bu kıtalar arasında bağlantı kurulmasında önemli yeri vardır.
Afrika ülkelerinden Etiyopya, Sudan ve Eritre’nin Kızıldeniz’e çıkışı vardır.
Kızıldeniz
Vaha
Vahalar, sığ yeraltı suyu olan ve çöl bölgelerinde bitki
örtüsü gelişmiş küçük ve nüfus ile yerleşmiş alanlardır. Kuzey
Afrika’da, Sahra Çölü’nde çok sayıda küçük vaha bulunur. Özellikle Libya ve Nil ırmağı vadisindeki vahalar önemlidir.
Sahra Çölü’nün uydudan görüntüsü
» Atlas dağı nerede bulunur,
uzunluğu ne kadardır? Atlas dağında hangi iklim hüküm sürer?
» Sahra Çölü’nün sınırları ve yüzölçümünü söyleyiniz.
» Sahra çöl bölgesinde hangi
dağlar bulunur?
» Nil ırmağı hangi özellikleri ile
tanınmıştır?
» Vaha nedir?
Çöl ve Vaha
ÖDEV
» Harita ve atlas üzerinde Kuzey
Afrika’daki çöller, dağlar,
ırmaklar, denizler, şehirler
gibi önemli objeleri bulmaya
çalışınız.
25
DOĞU AFRİKA
DİYALOG
» Doğu Afrika kıyıları hangi
okyanusa çıkar?
26
» Afrika’nın neresinde en
yüksek dağlar ve büyük
platolar bulunur?
» Doğu Afrika’da önemli coğrafi
objeleri sayınız.
Darüsselam
EK BILGILER
Doğu Afrika 4 mil. km2 alanı kapsar ve ekvatoral iklim
bölgesinde yer alır. Doğu Afrika genellikle dağlık bölgedir. Etiyopya Dağları ve Göl
platosu 5.000 m rakıma ulaşır. Hint Okyanusu kıyılarında dar düzlükler uzanır. Doğu
Afrika bölgesi 14 devlete bölünmüş, en büyükleri Etiyopya, Tanzanya ve Kenya ülkesidir. Toplam 220 milyon nüfusun %75‘i bu ülkelerde yerleşmiş bulunmaktadır.
DOĞU AFRİKA ÜLKELERİ
Coğrafi durumu
Doğu Afrika bölgesi Hint Okyanusu kıyılarında bulunur. Etiyopya ve Göl Platosu bölgelerini kapsar. Etiyopya Dağları’nın yüksekliği 4.500m, Göl Platosu’ndaki
dağlar 5.000 metrenin üzerine çıkar. Böyle yüksek dağlar,
Kilimanjaro, Kenya ve Ruvenzori dağlarıdır. Kenya ve
Somali’nin deniz kıyılarında büyük düzlük alanları yer alır.
Doğu Afrika güneyde Zambezi ırmağının su bölümü çizgisi, batıda Kongo Irmağı’nın doğu su bölümü çizgisine kadar uzanır.
Doğu Afrika’da ekvatoral ve tropikal iklimi hüküm
sürer. Gelişmiş akarsu ağı vardır. Doğu Afrikda önemli ırmak ve gölleri bulunuz!
Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası zengindir, balta girmemiş ormanlar, yüksek otlar – savanlar ile otobur ve etobur
hayvanlar yoğun bir şekilde görülür.
Devletler
Doğu Afrika’da yer alan devletler: Eritre, Etiyopya, Cibuti, Somali, Burundi, Ruanda, Uganda, Kenya ve
Tanzanya’dır. Ada ülkelerinden: Komorlar, Mayot adası,
Mauritius, Reunion ve Seyşel adaları.
BAYRAK
DEVLET
YÜZÖLBAŞKENT ÇÜMÜ
(km2)
NÜFUS
(BMÖ,
2009)
BURUNDİ
Bujumbura
ERİTRE
Asmara
ETİYOPYA
Addis Ababa
KENYA
Nairobi
KOMORİ
Moroni
2 235
676 000
MAURİTİUS
Port Louis
2 040
1 288 000
374
190 000
2 512
800 000
26 798
9 998 000
451
84 000
9 133 000
MAYOTTTE (FR.) Mamoudzou
» Etiyopya Dağları nerede bulunur?
» Göl Platosu bölgesinde hangi dağlar tanınmıştır?
» Doğu Afrika’da daha büyük
ırmakları sayınız.
» Doğu Afrika’da hangi devletler bulunur?
» Hangi bitki kültürleri Doğu
Afrika’da yetiştirilir?
» Hangi devletler gelişmiş ve
neden?
» Doğu Afrika ülkelerinin
başkentlerini söyleyiniz.
27 830
8 303 000
117 600
5 073 000
1 104 300 79 221 000
580 367 39 802 000
REUNİON
Saint-Denis
RUANDA
Kigali
SEYŞELLER
Victoria
SOMALİ
Mogadişu
637 657
TANZANYA
Dodoma
945 087 43 739 000
UGANDA
Kampala
241 038 32 369 000
CİBUTİ
Cibuti
23 200
864 000
3 711 489 218 796 000
Gepar
Antilop
Nüfusu ve ekonomisi
Doğu Afrika’da nüfusun çoğu beyaz ve kara ırk grubundandır. Halkın başlıca uğraşısı tarım ve hayvancılıktır. En
çok kahve, pamuk, buğdagiller, şeker pancarı, muz, ananas
vb. yetiştirilir. Hayvanlardan koyun, keçi ve sığır yetiştirilir.
Madenlerden bakır, altın, elmas, volfram demir vb. bulunur.
En gelişmiş sanayi kolları; gıda, odun, kimya, inşaat,
ve metal sanayisidir. Doğu Afrika ülkeleri hala az gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkeler statütüne sahiptir. Daha gelişmiş ülkeler Tanzanya ve Kenya’dır.
SORULAR
ÖDEV
» Doğu Afrika ülkelerinin
kitapta verilmiş olan
yüzölçümü ve nüfus verilerine
dayalı, ülkelerin nüfus
yoğunluğunu hesaplayınız!
27
DOĞU AFRİKA
ETİYOPYA
DİYALOG
» Doğu Afrika’da hangi
ülkeler bulunur?
Etiyopya
Tanzanya
TANZANYA
Tanzanya’nın yüzölçümü 945.087 km2’dir. Kenya,
Uganda, Ruanda, Burundi, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Malavi, Mozambik ve Hint Okyanusu ile sınırlıdır. Alanının büyük bir kısmında dağlar ve platolar, Hint Okyanusu kıyılarında düzlükler yer alır. Batıda büyük Afrika tektonik fay
hatı geçer ve dolayısıyla depremler ve volkanik püskürmeler
yaşanır. Örneğin, bu bölgede Kilimanjaro dağı bulunur, rakımı 5.895 m ve Afrika’nın en yüksek dağıdır.
Pamuk
28
Etiyopya’nın yüzölçümü 1.104.300 km2’dir. Eritre, Cibuti, Somali, Kenya ve Sudan ile sınırlanır. Ülke alanının
büyük bir kısmını, en yüksek tepesi 4.623 metre olan Ras
Daşan’la, Etiyopya Dağları’dır. Dağlarında rakıma bağlı olarak bitki örtüsü katları ayırt edilebilir. Yıllık ortlalma sıcaklıklar 13 ilâ 18oC arasında değişir. Yıllık yağış miktarı alçak
bölgelerde 600 mm, dağlarda 1.500 mm’ ye kadar ulaşır.
Etiyopya’nın nüfusu 79 milyon, ortalama nüfus yoğunluğu 1 km2’de 70 kişidir. Başkenti Addis Ababa, nüfusu 3.3 milyondur. Diğer şehirleri daha küçük, nüfus sayısı 300.000 civarındadır. Nüfusu genellikle köylerde yaşar. Etiyopya idari yönden
sekiz bölgeye bölünmüş, federal bir cumhuriyettir. Dünyada en
fakir ülkeleden birisi sayılır. Köy ekonomisi iş gücünün %85’ini
kapsar. Tarımı ilkel ve üretimi azdır. Başlıca yetiştirilen bitki kültürleri: kahve, şeker kamışı, pamuk, tütün, limon, portakal vb. En
önemli hayvancılık dalları, sığırcılık (Afrika’da birinci yerde),
koyun, keçi ve develer de yetiştirilmektedir. Etiyopya’nın sanayisi az gelişmiş, doğal zenginlikleri pek araştırılmış değildir. Doğal gaz, tantal, altın, platin, manganez vb. maden yatakları bulunur. Ulaşım ağı az gelişmiş, turizm ise hiç gelişmemiştir.
Kenevir
Filler
Tanzanya çocukları
Kenya
Ortalama aylık sıcaklıklar 15 ilâ 25oC arasında değişir.
Daha büyük nehirleri Pangani, Rufici ve Rufuma’dır. Victoria, Tanganika ve Nyasa göllerinin bir kısmı ve Rukva, Natran vb. göller tamamıyla Tanzanya ülkesine aittir. Bitki örtüsü rakıma bağlı olarak bitki örtüsü katları olarak ortaya çıkar.
Tanzanya’da 44 milyon nüfus yaşar, km2 başına 45 kişi düşer.
Nüfus artışı yüksek ve binde 25’in üzerindedir. Başkenti Dodoma, en büyük şehri Darüsselam Hint Okyanusu kıyılarında
bulunur. Devlet düzeni açısından Tanzanya cumhuriyettir. Az
gelişmiş tarım ülkesi sayılır. Köy ekonomisi nüfusun %80’ini
kapsar. Başlıca tarım kültürleri: kahve, pamuk, çay, tütün, kokos palmiyeleri vb. Hayvancılık alanında en fazla sığır, koyun ve kuşlar yetiştirilir. Farklı mineral ham maddeleri bulunur, elmas, kurşun ve kömür üretimi yapılır. Hafif sanayisi
daha çok gelişmiş, tütün, tekstil, odun ve petrol sanayisi gibi.
Diğer Afrika ülkelerine göre daha gelişmiş ulaşıma sahip ve
turizmi de gelişmiş sayılır. Tanınmış ulusal parkları: Serengeti, Manora, Kilimanjaro vb.
KENYA
Kenya, 580.367 km2 alanı kapsar, nüfusu 40 milyondur.
Tanzanya, Uganda, Sudan, Etiyopya, Somali ve Hint Okyanusu ile sınırlıdır. Başkenti 2.5 milyon nüfusu olan Nayrobi’dir.
Ekonomisi gelişmekte olan bir ülkedir. Başta tarım köy ekonomisi gelir. Tarım kültürlerinden çay, kahve, pamuk, kenevir,
pirinç, buğday vb. yetiştirilir. Sanayisi köy ekomomisi ürünlerine, tekstil, çimento, petrolun işletilmesine yöneliktir. Ulaşım
en fazla Afrika’nın tropikal bölgesinde, turizm ise Masan Mara
Ulusal parkı ve Kenya Dağı ile tanınmıştır.
Çayın toplanması
29
DOĞU AFRİKA
DİYALOG
DOĞU AFRİKA’NIN BÖLGESEL
» Doğu Afrika’nın başlıca
özelliği nedir?
» Doğu Afrka’ya ait olan
önemli coğrafi objelerden
bazılarını söylemeye çalışınız.
Doğu Afrika, genellikle dağlık bölge olarak birçok coğrafi obje ile tanınmıştır. Örneğin, Victoria ve Tana gölü, Mavi
Nil ırmağı, Etiyopya Platosu’nda volkanik göller ve Kilimanjaro, Kenya ve Ruvenzori dağ tepeleridir.
Kilimanjaro
Kilimanjaro, Tanzanya ülkesinde volkanik bir dağdır. Aynı zamanda Afrika’nın en yüksek (5.895 m) ve sürekli kalıcı kar altında olan dağıdır. Bitki örtüsünde birkaç kuşak
ayırt edilir. 1.000 m yüksekliğe kadar balta girmemiş ormanlar, 1000-2.000 m arasında savanlar, 200-4.000 m arasında ormanlar ve bu rakımın üzerinde dağ çayırları ve otlaklar yer
alır. Kalıcı kar sınırı 5.000 metrenin üzerindedir.
Gergedan
Şeker kamışının kesilip toplanması
Victoria gölü
Victoria gölü Doğu Afrika’da, Ekvator çizgisinde bulunur. Tektonik göldür, rakımı 1.100 m, alanı 68.000 km2 ve
derinliği 80 metredir. Kıyıları girintili ve çıkıntılıdır. Çok sayıda körfez, yarımada ve adaları vardır. Birçok dağ akarsu akıntılarıyla beslenmektedir. Victoria Gölü’nden Beyaz Nil ırmağı
akar. Göl savanlarla çevrili, balıklarla zengindir. Ulaşım açısından önemlidir. Tanzanya, Kenya ve Uganda ülkeleri arasında
bölünmüştür.
Victoria Gölü
Kilimanjaro
SORULAR
» Doğu Afrika’da yer alan önemli coğrafi objeleri söylemeye çalışınız.
» Kilimanjaro dağının özellikleri
nelerdir?
» Göl platosunda hangi diğer dağlar bulunur?
» Victoria Gölü nasıl bir göldür?
» Victoria Gölü’nün yanısıra, Doğu
Afrika’da bulunan diğer gölleri
sayınız.
Maun ağacı
Aslanlar
Tana gölü
Tana gölü
Tana gölü Etiyopya Dağları’nda bulunur ve rakımı
1.800 m’den yüksektir. Tana gölü tektonik göldür, yüzölçümü
3.000 km2, derinliği 72 metredir. Tana gölünden Mavi Nil ırmağı akar. Etiyopya Dağları’nda diğer göller de bulunur.
Etiyopya Platosu
Etiyopya Platosu, engin dağlık ve zor geçitli bölgedir.
Burada oluşumu tektonik olan Tana gölü bulunur. Tana gölünden 1.600 m uzun ve su ile zengin Mavi Nil ırmağı akar. En
yüksek dağ tepesi Ras Daşan (623 m). Etiyopya dağ yükseltilerinin büyük miktarda yağış alması (oratalama yıllık yağış
miktarı 1.500 mm) nedeniyle çok sayıda akarsuyu vardır. Etiyopya Platosu’nda yerli halk üç yükselti bölgesi ayırt etmiştir:
Komo - rakımı 1.700 m, çok sıcak, nüfus ile seyrek yerleşmiş
ve tropikal bitki örtüsü ile kaplı bölgedir; Voina Dega - iklimi
subtropikal, rakımı 1.700-2.500 m, nüfus ile en yoğun yerleşmiş ve arazinin işlenmiş olduğu bölge olarak kahve, pamuk,
susam vb. yetiştirilir; üçüncüsü de Dega bölgesidir ve rakımı 2.500 metreden yüksektir. Etiyopya Platosu’nda ılıman ve
daha soğuk iklim hüküm sürer. Bitki örtüsü 3.900 m yüksekliklere kadar çıkar ve genellikle buğdaygiller, çayırlar ve otlaklar yaygın olarak görülür. Hayvancılık da gelişmiş, sığır,
koyun ve keçiler yetiştirilir.
ÖDEV
KALICI KAR SINIRI - yüksek dağlarda, karın erimediği
sınırın altındaki bölgelerde, kışın gelen kar yağışı yaz boyunca erir. Kalıcı kar sınır çizgisinin üstü ise karın erime
miktarından fazla kar yağışı alır ve daimi kar ve buzlar altındadır.
» Harita üzerinde Doğu Afrika’yı
Merkezi Afrika’dan ayıran
büyük tektonik fay hattı çizgisini belirlemeye çalışınız.
31
GÜNEY AFRİKA
32
DİYALOG
GÜNEY AFRİKA ÜLKELRİ
» Güney Afrika hangi okyanuslar
arasında bulunur?
» Kalahari nedir ve nerede yer
alır?
» Elmas en fazla nerede bulunur?
Coğrafi durumu ve rölyefi
Güney Afrika, Zambezi, Kunen ve Okavango ırmakların güneyinde yer alır. Güney Afrika 1.200 m rakımı olan
bir platodur. Yüksek deniz kıyı dağları (en yüksek Kvatlamba, rakımı 3.000 m’den fazla), dik yamaçları ile denize doğru
ulaşırlar. Güney Afrika’nın batı ve orta kesimlerinde yarı çöl
ve Kalahari ile Namib çölleri gibi çöller bulunur.
Güney Afrika’da birçok iklim tipi hüküm sürer. Tropikal iklim daha kuzey bölgelerinde, ılıman karasal iklim
platolarda, subtropikal iklim okyanus kıyılarında ve çöl iklimi çöllerde yaşanır.
Yük taşımacılığı
Devletler
Güney Afrika’da bulunan devletler: Mozambik, Madagaskar, Malavi, Zimbabve, Botsvana, Namibya, Güney
Afrika Cumhuriyeti, Lesoto ve Svaziland.
Nüfus
Güney Afrika ülkeleri arasında Güney Afrika Cumhuriyeti, tablodaki verilere göre yüzölçümü ve nüfus sayısına göre en büyük ülkedir. Güney Arika Cumhuriyeti’nde Buşmenler, Hotentotlar,
Bantu Zencileri ve Avrupa ile Asya’dan göçmenler yaşamaktadır.
» Güney Afrika hangi bölgeyi
kapsar?
» Hangi iklim tipleri hüküm sürer?
» Güney Afrik’da bulunan devletleri sayınız.
» Nüfusu genellikle nerede yerleşmiş bulunur?
» Başlıca yetiştirilen tarım kültürlerini sayınız.
» Güney Afrika Cumhuriyeti’nin
Maputo
BAYRAK
DEVLET
BAŞKENT
YÜZÖLÇÜMÜ
(km2)
NÜFUS
(BMÖ,
2009)
BOTSVANA
Gaborone
581 726
ZAMBİA
Lusaka
752 614 12 935 000
ZİMBABVE
Harare
390 757 12 523 000
GAC
Cape Town; 1 221 037
49 320 500
LESOTO
Maseru
1 950 000
Ekonomi
Halkı genellikle tarım ve hayvancılıka uğraşmaktadır. Tarım
kültürlerinden en fazla şeker kamışı, kahve, çay, tütün, limon,
portakal, muz, ananas, buğday ve mısır yetiştirilir. Hayvancıklık
koyun, keçi ve sığırların yetiştirilmesini kapsar.
Güney Afrika madenlerle zengindir: altın, platin, diyamant,
bakır, uranyum, gümüş, nikel vb. Dolayısıyla Afrika kıtasının en
gelişmiş bölgesidir. Özellikle gelişmiş ekonomisiyle, başta Güney
Afrika Cumhuriyeti yer gelir.
SORULAR
Pretoria
MADAGASKAR Antananarivo
30 355
2 067 000
587 041 19 625 000
MALAVİ
Lilongwe
118 484 15 263 000
MOZAMBİK
Maputo
801 590 22 894 000
Portakal
NAMİBYA
Windhoek
825 418
2 171 000
ÖDEV
SVAZİLAND
Mbabane
17 364
1 185 000
5 326 386
120 308 500
» Mozambik ve Malavi ülkeleri
ile ilgili bilgileri bulmaya ve
33
GÜNEY AFRİKA
DİYALOG
» Güney Afrika’da en gelişmiş
ülke hangisidir?
» Güney Afrika’da en büyük
ada ülkesini söyleyiniz.
Ümit Burnu
Güney Afrika Cumhuriyeti (GAC)’nin yüzölçümü 1.221.037
km ’dir. Afrika kıtasının en güney kısmında bulunur. Atlas Okyanusu ile Hint Okyanusu kıylarına çıkar. Rölyefinde geniş alanı
Güney Afrika Platosu kapsar. Dik yamaçları deniz kıyılarına doğru
alçalarak, dar deniz kıyı düzlükleri ile kıyılara kadar uzanır. İklimi
kuzeyinde tropikal, güneyinde denizkıyı iklimi hüküm sürer. Yıllık
yağış miktarı, Draken dağlarında 1.000–2.000mm, Atlas Okyanusu
kıyılarında 100 mm’dir. Daha büyük ırmakları Oranye ve Limpopo
ırmaklarıdır. Güney Afrika cumhuriyeti’nde 50 milyon nüfus yaşar.
En büyük kısmını %70 ile zenciler ve Avrupa göçmenlerinden
Angloafrikalılar (İngiliz Afrikalıları) oluşturur.
Güney Afrika Cumhuriyeti, Afrika kıtasında ekonomisi
en gelişmiş ülkedir ve Dünya çapında en gelişmiş ilk yirmi ülke
arasında yer alır. Çok gelişmiş tarım ve sanayi ülkesidir. Dünyada
altın, platin ve elmas, krom,manganez, kömür, uranyum, vanadyum, demir, titan, kurşun, grafit vb. mineral ve madenlerin üretimi
ile başta gelen ülkedir. İşletme sanayisi, madencilik ve metalürji,
petrolün işletme ve üretimi gelişmiştir. Bunların yanısıra ülkede
maliye ve ticaret de gelişmiş düzeydedir.
2
Güney Afrika Cumhuriyeti ve Svazilend ile Lesoto Devletleri
Elmas
34
GÜNEY AFRİKA CUMHURİYETİ
Johannesburg
GAC - Sanayi, enerji, ve nüfus yoğunluğu
km2/ kişi
metalürji
kimya sanayisi
metal sanayisi
tekstil sanayisi
km2/ kişi
gıda sanyisi
elmas
taş kömürü
TES
altın
platin
uranium
manganez
antimon
demir
GAC - Tarım
pamuk
güney meyveleri
tütün
mısır
üzüm
Köy ekonomisinin özellikleri; tarım alanlarında, mısır, şeker
kamışı, buğday, patates, tütün, limon, portakal vb. yetiştirilmektedir.
Hayvancılık dallarından sığırcılık, koyunculuk gelişmiş, keçi ve domuzların da yetiştirildiği görülür. Hayvancılık çiftliklerde çağdaş bir
şekilde ve Avrupa göçmenlerinin yetkisi altında yapılmaktadır. Ulaşım ağı ve turizmi gelişmiştir. Büyük şehirleri Johannesburg, Cape
Town, Pretoria, Durban vb.’dır.
MADAGASKAR
Madagaskar ada ülkesidir. Büyüklüğü 587.041 km2 , nüfusu 10
milyondur. Ada boyunca Merkez Dağlar uzanır. Adanın büyük kısmında 500-1.000 metre arasında engebeli arazi bulunur. İklimi tropikal, yıllık ortalama sıcaklıklar 25oC civarında, yıllık ortalama yağış miktarı ise 300 mm’nin üzerindedir. Akarsu ağı geniş ve gelişmiş,
ulaşıma elverişlidir. Hayvanat dünyası zengin, özellikle maymun ve
kuşlar görülür. Başkenti Antananarivo’dur. Madagaskar, %80 gelişmiş köy ekonomisi ile tarım ülkesi sayılır. Tarım kültürlerinden en
fazla pirinç, maniok, şeker kamışı, mısır vb. yetiştirilir. Hayvancılık
ise sığır, koyun ve domuzların yetiştirlmesini kapsar. Maden ve mineral ham maddeleri; demir, kömür ve boksit olarak yaygındır.
Lemur
Cape Town
GÜNEY AFRİKA
DİYALOG
» Güney Afrika’nın önemli
coğrafi bölge ve objelerini
» Güney Afrika’nın iklim
özellikleri nelerdir ve neyin
etkisi ile oluşur?
Güney Afrika antilopu
GÜNEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL
Güney Afrika, bölge olarak birçok doğal coğrafi özelliklere ve çeşitliliğe sahiptir. Örneğin: Namib çölü, Kalahari çölü,
Victoria Çağlayanı vb.
Kalahari çölü
Kalahari, Güney Afrika’da istep ve çöl özellikleri olan
geniş bir platodur. Yüksek dağlar ile çevrilidir. Kuzey-güney
yönünde alanı 2.000 km uzun, batı-doğu yönünde ise 1.200 km
geniştir. Yüzölçümü 1 milyon km2’dir. Kapsadığı alanın büyük
bir kısmı kum ile örtülüdür. Tropikal-istep ve tropikal-çöl iklimi hüküm sürer. Nüfus ile seyrek yerleşmiştir. Nüfusu avcılık ve ürün toplamakla uğraşmaktadır. Kuzey ve kuzeydoğu
bölgelerinde istep ve savanlar uzanır. Zambezi ırmağının güneyinde akasya ve baobab ağaçlarıyla gerçek savanlar yer alır.
Platonun güney ve güneybatı bölgeleri tipik çöl görünümünü
verir.
Namib çölü
Namib, Namibya’nın Atlas Okyanusu kıyılarını kapsayan çöl alanıdır. Namib çölünün tamamı kurak alandır.
Uzunluğu 1.300 km, genişliği 50’den 150 metreye kadardır.
Rölyef olarak kayalı ve taşlı platonun üzerinde yer alır. Namib
Baobab ağacı
Vahşi Afrika köpeği
36
Kalahari çölü
Victoria Çağlayanıt
çölünün güney kesimleri kumsaldır. Doğuya doğru çöl, otobur
hayvanların görüldüğü istep ve savan alanlarına dönüşür.
Namib çölü kıyı bölgelerinde yoğun bir şekilde pelikan, penguen ve flamingo kuşları görülür.
Victoria Çağlayanı
Victoria Çağlayanı, Zambezi ırmağı akıntısında bulunmaktadirlar ve Zimbabve ülkeleri arasındaki sınırda yer
alır. Victoria Çağlayanı, Zambezi ıramağının 1.700 m kadar
olan genişliğini kapsar. Yüksekliği 100 metrenin üzerindedir.
Victoria Çağlayanı 1989 yılında dünyanın doğal mirası olarak
ilan edilmiştir.
SORULAR
» Güney Afrika’da tanınmış
bölge ve alanları söyleyiniz.
» Kalahari çölünün özellikleri nelerdir?
» Namib çölü hangi özelliklere shiptir?
» Victoria Çağlayanı nerde
bulunur?
DENİZ AKINTISI – kıyıları yok sayılan okyanus ve deniz yüzeylerinde, akarsu şeklinde deniz suyunun yatay hareket etmesi
ile ortaya çıkar. Deniz akıntısının genişliği 10-100 km arasında,
uzunluğu birkaç bin kilometreye kadar ulaşabilir. Suyun sıcaklık derecesine göre, deniz akıntıları sıcak veya soğuk olabilir.
Sıcak deniz akıntıları, genellikle küçük coğrafya enlemlerinde
büyük enlemlere doğru, soğuk deniz akıntıları ise ters yönde
hareket eder. Deniz akıntıları iklimi önemli ölçüde etkiler. Deniz akıntıları, gezegenlerin hareketleri sonucunda oluşan sürekli esen rüzgarların etkisi, deniz sularının farklı tuz oranı, sıcaklık ve yoğunluğuna bağlı olarak oluşurlar. Dünya denizlerinin
su düzeyi farklılık gösterir ve buna bağlı olarak deniz suyu hareketleri denizlerin eşit su düzeyine gelmesini sağlar.
Namib çölü
Surikatlar
ÖDEV
» Güney Afrika’nın peysaj görüntüleri, bitki örtüsü va hayvan
topluklarından albüm
oluşturmaya çalışınız.
37
MERKEZİ AFRİKA
DİYALOG
» Afrika haritasını inceleyiniz ve
Merkezi Afrika bölgesini belirlemeye çalışınız.
» Kongo Irmağı nerede bulunur?
» Afrika haritasında Merkezi
Afrika’da yer alan devletleri
göstermeye çalışınız.
Elmas
SORULAR
» Merkezi Afrika, hangi iklim
kuşağında bulunur?
» Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?
» Merkezi Afrika’da bulunan
devletleri sayınız.
» Merkezi Afrika’da nüfusu
kimler oluşturur?
» Hangi ülkesinde nüfus sayısı en yüksektir?
» Merkezi Afrika’da en fazla
neler üretilir?
38
MERKEZİ AFRİKA ÜLKELERİ
Coğrafi durumu ve doğal özellikleri
Merkezi Afrika, genellikle Kongo Havzası alanını
kapsar. Çad gölünün iç ve kapalı havzası ile Atlas Okyanusu kıyı havzasını da içine alır. Ekvator bölgesine uzanır ve yüksek 25oC sıcaklık ve büyük nem miktarı ile tipik
ekvatoral iklimi hüküm sürer. Akarsu ağı geniş, bitki örtüsü çeşitlilik gösterir. Özellikle balta girmemiş ormanlar ve savanlar ile farklı hayvan çeşitleri ve toplulukları
yaygındır. Örneğin: fil, maymun, kuşlar, sürüngenler, böcekler vb.
Devletler
Merkezi Afrika’da yer alan devletler: Angola, Gabon,
Kongo Demokratik Cumhuriyeti (eski adı Zaire), Kongo Cumhuriyeti, Ekvator Ginesi, Kamerun, São Tomé ve
Príncipe, Saint Helena, Çad, ve Orta Afrika Cumhuriyeti’dir.
Nüfusu
Merkezi Afrika ülkeleri, Afrika kıtasının 6.572.593 km2
alanını kapsar, nüfusu ise 126 milyondur. Merkezi Afrika’nın
nüfusunu genellikle Bantu zencileri oluşturur. Nüfusun en büyük kısmı Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır.
BAYRAK
ANGOLA
YÜZÖLBAŞKENT ÇÜMÜ
(km2)
Luanda
1 246 700
GABON
Libreville
DEVLET
NÜFUS
(BMÖ,
2009)
18 498 000
267 668
1 475 000
28 051
676 000
EKVATOR
GİNESİ
KAMERUN
Yaoundé
475 442
19 522 000
KONGO
Brazzavil
342 000
3683 000
KONGO D.C.
Kinşasa
2 344 858
66 020 000
964
163 000
3 926
4 5000
Malabo
SÃO TOME
São Tomé
VE PRÍNCİPE
SAİNT HELENA Jamestown
OAC
Bangui
622 984
4 422 000
ÇAD
N’Djamena 1 240 000
11 274 000
6 527 593
125 737 500
Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez.
Kongo Demokratik Cumhuriyeti, 2.344.858 km2 alanı kapsar.
Ülkenin batı ve orta kesimleri,
Kongo Havzası’nın düzlük alanlarıdır. Doğu bölgesinde 5.000
m yüksek Ruvenzori dağı (tepesi
Margerita 5.109 m) bulunur. İkliimi ekvatoral ve sürekli nemli,
yıllık ortalama sıcaklıklar 25oC
civarındadır. Ekvator çevresinde yağışlar 2.000 mm’ye ulaşır.
Geniş ve yoğun akarsu ağı bulunur. Ülke alanının %50 ‘sinden
fazlası ormanlarla kaplıdır. Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin
66 milyon nüfus vardır. 200 den
fazla ulus yaşar, genellikle Bantu zencileridir. Resmi dili Fransızca, fakat çok sayıda yerel diller kullanılmaktadır. Dini mensubiyetine döre nüfusu Hristiyandır. Başenti Kinşasa, nüfusu 7 milyondur. Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Belçika kolonisiydi. Esas ekonomik kolu tarımcılık ve tarım kültürlerinden
zeytin palmiyesi, muz ve pamuk.
Hayvanlardan en fazla sığır, koyun, keçi ve domuzlar yetiştirilir. Madencilik ve renkli metalürji gelişmiştir. Ülke elmas, altın, kobalt, çinko vd. madenlerle zengindir. Gıda, deri, kimya,
tekstil ve petrol işletme sanayisi
gelişmiştir. Akarsu ulaşımı, kara
ulaşımdan daha fazla gelişmiş ve
yaygındır.
Ekonomi
Başlıca ekonomik kolları tarım, ormancılık ve hayvancılıktır. Tarım kültürlerinden en fazla muz, kakao, pamuk, mısır vb. yetiştirilir. Ormanlarda tika, kauçuk va abanos ağaçları
en önemli ağaç türleridir. Hayvancılık dallarından sığırcılık en
çok gelişmiş bulunur.
Orta Arika çeşitli maden zenginliğine sahiptir. Örneğin:
demir, kalay, uranyum, kobalt ve elmas. Kongo Demokratik
Cumhuriyeti en büyük elmas üreticisidir. Sanayi kollarından
gıda, odun, tekstil ve metal sanayisi gelişmiştir. Suyla zengin
ve yoğun akarsu ağı ve akarsu kolları ile Kongo Irmağı büyük enerji potansiyelini ve Merkezi Afrika’da ulaşımın gerçekleşmesini önemli ölçüde sağlar.
EK BILGILER
ÖDEV
» Orta Afika’nın peysaj, bitki
ve hayvan türlerinden albüm
oluşturmaya çalışınız.
39
MERKEZİ AFRİKA
DİYALOG
MERKEZİ AFRİKA’NIN BÖLGESEL
» Merkezi Afrika’nın hidrografi
» Merkezi Afrika’nın iklim
özelliklerini söyleyiniz.
» Bitki örtüsü ve hayanat dünyası
ne şekilde gelişmiş bulunur?
Merkezi Afrika’da farklı özellikleri ile birçok coğrafi
bölge ayırt edilir. Kongo Havzası, ekvatoral ormanlar, savanlar ve ender görülen ağaç türleri vb.
Kongo Havzası
Kongo Irmağı havzası 3.7 milyon km2 alanı kapsar. Havzanın ortasından Kongo Irmağı akar, 4.320 km uzundur. Kongo Irmağı, Katanga bölgesinde kaynar ve Atlas Okyanusu’na
dökülür. Akıntısı boyunca iki kez ekvarun üzerinden geçer.
Akarsu ağı gelişmiş ve çok sayıda ırmak kolları vardır.
Kongo Irmağı’nın orta akıntısında ırmak yatağındaki
basamaklar ile sınırlanmış büyük su yüzeyi oluşmuştur. Dolayısıyla Kongo Irmağı ve kollarında birçok çağlayan görülmektedir. En tanınmış, Stenli ve Livingstone çağlayanlarıdır. Kongo Irmağı, ekvator bölgesinden aktığı için büyük yağış miktarı alır. Kongo Havzası’nda tropikal ormanlar – yağmur ormanları ve yüksek otlardan oluşan sa-
Kongo Irmağı
ÖDEV
» İnternet ve diğer
kaynaklardanda
yararlanarak, Kongo
Havzası ile ilgili haritalar
kolleksiyonu hazırlayınız.
» Merkezi Afrika’nın bitki
örtüsü resimlerinden albüm
oluşturunuz.
40
Kongo Havzası, Kongo Demokratik Cumhuriyeti alanının
neredeyse tamamını kapsar.
vanlar yaygındır. Başta bakır, uranyum, kalay, altın, ve elmas
olmak üzere, madenlerle zengindir.
Yağmur ormanları
Savan
Filler
Zebra
Savanlar
Savanlar, tropikal bölgelerde 2-4 m arasında yüksek otlardan oluşmuş, yıl boyunca kurak ve nemli dönem
yaşanan alanlardır. Savanlar, az gelişmiş akarsu ağı olan
düzlük bölgeleridir. Tropikal ormanlarının kuzey ve güneyine uzanırlar. Savan alanlarında tek tek akasya, baobab
ve okaliptüs ağaçlarına rastlanır. Baobab ağaçları 20 metreye kadar yüksek, gövdelerinin genişliği 9 metre olabilir.
Savanlar, özellikle hayvancılık bölgeleri olarak bilinmektedirler. Burada otobur (zürafa, zebra, antilop, fil, boğa, timsah) ve etobur (aslan, leopar, çita, sırtlan) hayvanlarının yaşam ortamlarıdır.
KAUÇUK AĞACI – kauçuk elde edilen sıvıyı salgılayan
bitki - ağaç türüdür.
» Merkezi Afrika’nın başlıca
» Kongo Havzası’nın özelliklerini söyleyiniz.
» Tropikal nemli ormanları başka ne şekilde adlandırılır?
» Savan nedir?
» Merkezi Afrika’nın yağmur
ormanları ve savanlarında
hangi hayvan türlerine rastlanır?
Goril
Antilop
EK BILGILER
Katanga, Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin güneydoğusunda, bir taşra bölgesidir.
500.000 km2 alanı ve birkaç
milyon nüfusu vardır. Maden
çeşitleri ve yedekleri ile dünyanın en zengin maden bölgesidir. Kobalt üretiminde birinci ve bakır üretimi ile en
yüksek olan bölgedir. Katanga bölgesinde, uranyum, mangan, çinko, kurşun, gümüş, elmas vb. maden yatakları bulunur.
Ekvatoral Yağmur Ormanları
Yağmur ormanları veya tropikal nemli ormanlar,
yüksek sıvaklıklar ile büyük yağış miktarı alan ekvator
bölgesi gibi alanlarda yaygındır ve ekvatoral ormanlar olarak
da adlandırılırlar. Yağmur ormanlar sık, zor geçitli ve 4-5 kat
şeklinde sıralanmış lianalar - sarmaşık tropikal bitkiler ve 60
metre kadar ağaçlar uzanır. Alt katlarda ise daha az ışığa ihtiyacı
olan bitkiler görülür. Yağmur ormanlarına, en yaygın şekilde
ekvatoral Afrika’da Nil ırmağı havzasında rastlanır.
SORULAR
41
BATI AFRİKA
DİYALOG
42
» Afrika haritası üzerinde Batı
Afrika’nın alanını belirlemeye
çalışınız.
» Gine Körfezi nerede bulunur?
» Nijer Irmağı’nın nereden
geçtiğini söyleyiniz.
ÖDEV
» Tablodaki verilere göre,
ülkelerin nüfus yoğunluğunu
hesaplayınız ve yoğun olan
bölgeleri haritada göstermeye
çalışınız.
BATI AFRİKA ÜLKELERİ
Batı Afrika, Gine Körfezi kıyıları ile Sahra Çölü’nün
güney kesimleri arasında yer alır ve doğuda Kamerun
Dağları’ndan batıda Atlas Okyanusu’na kadar uzanır. Batı
Afrika’nın rölyefi genellikle düzlük, engebeli arazisinde yer yer
plato ve dağlar görülür. İklimi çok yağış alan ekvatoral ve tropikaldir. Tanınmış ırmakları Nijer, Volta, Senegal, Gambia
vb.’dır.
Devletler
Batı Afrika bölgesinde Benin, Fildişi Sahili, Burkina
Faso, Gambiya, Gine, Gine Bissau, Gana, Kap Verde (Cabo
Verde – Yeşil Burun Adaları), Liberya, Mali, Nijer, Nijerya,
Senegal, Sierra Leone ve Togo ülkesi bulunur.
Nüfus ve Ekonomi
Batı Afrika, Afrika kıtasının beşte birinden daha az, 5.2
milyon km2 alanı kapsar. Fakat bu alanda Afrika nüfusunun üçte
biri veya 287 milyon nüfus yaşar. En çok nüfusu olan ülke
Nijerya’dır. Halkı genellike tarım ve hayvancılıkla uğraşır.
En çok yetiştirilen tarım kültürleri kahve, kakao, mısır, muz,
yer fıstığı, zeytin palmiye ağaçları, şeker kamışı vb.’dır. Hayvancılıkta sığır, keçi ve koyunlar yetiştirilir.
Batı Afrika ülkeleri farklı madenlerle zengindir. Demir,
bakır, altın, alüminyum, kurşun, çinko, petrol, elmas vb. madenler bulunur. Sanayisi sürekli gelişmektedir.
BAYRAK
DEVLET
BAŞKENT
YÜZÖLÇÜMÜ
(km2)
112 622
NÜFUS
(BMÖ,
2009)
BENİN
Porto-Novo
FDS
Yamoussoukro
322 460 21 075 000
B.FASO
Ouagadougou
274 000 15 757 000
GAMBİYA
Banjul
GANA
Akra
238 534 23 837 000
GİNE
Konakri
245 857 10 069 000
G. BİSSAU
Bissau
36 125
1 611 000
KAP VERDE
Praya
4 033
506 000
LİBERYA
Monrovia
111 369
3 477 000
MALİ
Bamako
1 240 192 14 517 000
NİJER
Niamey
1 267 000 15 290 000
NİJERYA
Abuja
923 768 154 729 000
SENEGAL
Dakar
196 723 12 534 000
S.LEONE
Freetown
TOGO
Lomé
10 380
» Batı Afrika hangi alanı kapsar?
» İklim özelliklerini söyleyiniz.
» Tanınmış ırmaklarını sayınız
ve haritada bulunuz.
» Batı Afrika’da hangi devletler yer alır?
» Yüzölçümü ve nüfus ile en
büyük ülkelerini söyleyiniz.
» Batı Afrika’da yetiştirilen tarım kültürlerini sayınız.
» Nijerya ülkesi hakkında
edinmiş olduğunuz bilgiler
nelerdir?
8 935 000
1 705 000
71 740
5 696 000
163 610
6 619 000
218 413
413 287
55 218
287 422
422 000
000
Yağ veren palmiye ağacı
EK BILGILER
Senegal Irmağı, Batı Afrika’nın
Gine, Mali, Senegal ve Moritanya ülkelerinden akar. Uzunluğu
1.700 km, havza alanı 440.000
km2’dir. Genelde düzlük ırmağıdır. Atlas Okyanusu’na döküldüğü ırmak ağzında büyük deltayı
oluşturur. Yazın kurak, kışın yağışlı yaşanan dönemler, su düzeyinin değişken olmasını etkiler.
Öyle ki, Ağustos ve Eylül aylarında, saniyede 5m3 su akarken,
Mayıs ayında su miktarı 2.000–
5.000 m3’e kadar ulaşır. Senegal
Irmağı, 7.000 km akıntısı boyunca ulaşıma elverişlidir.
Nijerya
Nijerya, Batı Afrika ülkelerinden, yüzölçümü ve nüfus sayısına göre daha büyük ülkelerden biridir. Nijerya’da 200 den
fazla ulus yaşar. Nüfusu genellikle Bantu ve Sudan Zencileri’dir.
Resmi dili İngilizce olmakla birlikte, yerli diler de çok kullanılmaktadır. Daha önemli şehirleri: Kaduna, Lagos, İbadan, Enugu
vd. Başkenti Abuja’dır.
Nijerya tarım ülkesidir, fakat büyük sanayi potansiyeline sahiptir. Palmiye yağı, kakao ve kauçuk üreticisi ve ihracatçısı sayılır. Petrol, doğal gaz, uranyum, demir, kurşun, kalay ve boksit
yedekleri vardır. En gelişmiş petrokimya, tekstil, otomobil, kimya vb. sanayi kollarıdır. Yaklaşık 10 büyük deniz iskelesine sa-
SORULAR
43
BATI AFRİKA
BATI AFRİKA’NIN BÖLGESEL
DİYALOG
» Batı Afrika’da hangi önemli
coğrafi objeleri sayabilirsiniz?
» Gine Körfezi’nin özelliği
nedir?
Batı Afrika’ya özellik veren birçok coğrafi bölge ve
objeler bulunur. Bunlar özellikle Gine Körfezi, Kamerun
Dağları, Nijer ve Volta ırmaklarıdır.
Gine Körfezi
Gine Körfezi, Afrika’nın Atlas Okyanusu kıyılarında
en büyük körfezdir. Yıllık 10.000–12.000 mm arasında
değişen büyük miktarda yağış alan bölgedir. Kıyıları pek
girintili ve çıkıntılı değildir. Gine Körfezi kıyılarında
inşa edilmiş iskele ve limanlardan daha tanınmış olanları
Nijerya’da Lagos, Togo’da Lome, Gana’da Akra,
Kamerun’da Duala vb.’dır. Gine Körfezi kıyılarında birçok
lagün (kıyı gölü, deniz kulağı) ve haliçler bulunur.
Kamerun Dağları
EK BILGILER
Gine Körfezi’nden coğrafi
koordinatların başlangıç koordinatları geçer. Başlangıç koordinatları olan Ekvator paraleli ve
Greenwich meridyeninin kesişme noktasıdır. Ekvator, dünyayı kuzey ve güney yarım küreye,
Greenwich meridyeni ise doğu
ve batı yarım küreye ayırır.
44
Kamerun Dağları
Kamerun Dağları, Gine Körfezi kıyılarında volkanik
dağlarıdır. Rakımı 4.070 m’ye ulaşır. Kamerun dağlarının
batı ve güneybatı kesimleri Afrika’nın en çok, daha
doğrusu yıllık 10.000 mm’den fazla yağış alan bölgesidir.
Dağların eteklerinde tropikal ormanlar, yükseklik arttıkça
iğne yapraklı ormanlar, en yüksek bölgelerinde otlaklar
görülür.
Nijer ırmağı Batı Afrika’da bulunur. Liberya
dağlarında kaynar, Gine, Mali, Nijer ve Nijerya ülkelerinden
akar ve Gine Körfezi’ne dökülür. Uzunluğu 4.160 km,
havza alanı 2.092.000 km2’dir. Nijer ırmağının yukarı ve
aşağı akıntısı boyunca nemli tropikal orman kuşağı uzanır,
orta akıntısı savan, istep ve yarı çöl bölgelerinden geçer.
Kongo ve Nil ırmağından sonra Afrika’nin üçüncü en
büyük ırmağıdır. Tarımda sulama ve ulaşım açısından
büyük önem taşır. Nijer ırmağı vadisi boyunca Bamako,
Niyamey, Ceba ve Port Harkort gibi önemli şehirler yer
alır.
SORULAR
» Batı Afrika’ya özellik veren
coğrafi objeler nelerdir?
» Kamerun Dağları nerede bulunur ve özellikleri nelerdir?
» Nijer Irmağı’nın özellikleri
hakkında bilginiz var mıdır?
» Volta ırmağı hakkında öğrendiklerinizi söyleyiniz.
z Vo
lta
ta
ol
lV
ta
l
Vo
Nijer ırmak akıntısı ve havzası
Volta ırmağı
Volta ırmağı
Volta ırmağı, Burkina Faso ülkesinde kaynar. 1.400
km uzundur. Atlas Okyanusu’na olan akarsı ağzı büyük
delta şeklindedir. Irmağın büyük bir kısmı Gana ülkesinden
geçer. Volta ırmağındaki Volta baraj gölünde büyük
hidrosantral bulunur. Su düzeyi değişkenlik gösterir, nemli
yağışlı dönemlerde sellere neden olur. Akıntısı boyunca
400 km ulaşıma elverişlidir.
Su aygırı
ÖDEV
» Batı Afrika haritası üzerinde, Afrika’nın devlet, başkent
ve daha büyük ırmaklarını gösteriniz.
» Batı Afrika’da yetiştirilen bitki ve ürünlerinden resimli
albüm oluşturmaya çalışınız.
GİNE AKINTISI - Gine Körfezi’nden geçen deniz akın-
tısıdır.
Afrika turnası
Beya
zı
Kı
a
Kara Volt
jer
Ni
Volta gölü
I. II. VE III. ÜNİTE SORULARI
I. ÜNİTE
» Afrika’nın, Dünya üzerindeki konumu nedir?
» Hangi okyanus ve denizlerle çevrilidir.
» Afrika’nın yüzey ölçümü ve nüfusu ne
kadardır?
» Afrika’nın keşfedilmesinde en önemli ve
tanınmış araştırmacıları söyleyiniz.
» Afrika’da tanınmış rölyef bütünlükleri
hangileridir?
» Afrika’nın daha büyük dağ kitlelerini sayınız.
» Afrika haritasında Sahra çölü alanını
» Afrika kıyılarının girinti ve çıkıntılığı nasıldır?
» Afrika kıtası hangi iklim kuşaklarına uzanır?
» Ekvator iklim bölgesi nerede yer alır?
» Afrika kıtasının suları hangi havzlara dökülür?
» Hangi ırmağı Akdeniz havzasına aittir?
» Afrika’nın büyük gölleri hangileridir?
» Afrika’da hangi bitki örtüsü bölgeleri ayırt
edilebilir?
» Cungul nedir? Afrika’nın neresinde yaygındır?
» Savan ve istep nedir?
» Hangi bitki örtüsü özellikle Afrika kıtasında
gelişmiştir?
» Vaha nedir?
» Afrika kıtasında hangi hayvan toplulukları
özellikle yaygındır?
II. ÜNİTE
» Afrika kıtasının nüfusu ne kadardır?
» Afrika nüfusunu hangi ulus grupları oluşturur?
» Afrika’da hangi diller konuşulmaktadır?
» Afrika kıtasının ekonomisi neden gelişmiş
değildir?
» Afrika’da yatiştirilen tarım bitkileri ve hayvan
topluluklarını sayınız.
» Afrika’nın hangi alanları petrol ve mineral
ham maddeleri ile zengindir?
46
III. ÜNİTE
» Kuzey Afrika’da hangi devletler bulunur?
» Kuzey Afrika’nın doğal zenginlikleri nelerdir
ve en önemlileri hangileridir?
» Atlas dağı nerede bulunur, uzunluğu ne
kadardır? Atlas dağında hangi iklim hüküm
sürer?
» Sahra Çölü’nün sınırlarını ve yüzey ölçümünü
söyleyiniz.
» Vaha nedir?
» Etiyopya Dağları nerede bulunur?
» Doğu Afrika’da daha büyük ırmakları sayınız.
» Doğu Afrika’da hangi devletler bulunur?
» Hangi bitki kültürleri Doğu Afrika’da
yetiştirilir?
» Kilimancaro dağının özellikleri nelerdir?
» Viktorya gölü nasıl bir göldür?
» Güney Afrik’da bulunan devletleri sayınnız.
» Başlıca yetiştirilen tarım kültürlerini sayınız.
» Güney Afrika Cumhuriyeti’nin özellikleri
nelerdir?
» Viktorya çağlayanı nerede bulunur?
» Merkezi (Orta) Afrika, hangi iklim kuşağında
bulunur?
» Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?
» Merkezi Afrika’da bulunan devletleri sayınız.
» Merkezi Afrika’da nüfusu kimler oluşturur?
» Merkezi Afrika’da en fazla neler üretilir?
» Kongo Havzası’nın özelliklerini söyleyiniz.
» Batı Afrika’nın iklim özelliklerini söyleyiniz.
» Tanınmış ırmaklarını sayınız ve haritada
bulunuz.
» Batı Afrika’da hangi devletler yer alır?
» Nijerya ülkesi hakkında edinmiş olduğunuz
bilgiler nelerdir?
» Kamerun Dağları nerede bulunur ve özellikleri
nelerdir?
ÜNİTE VE KONULAR
IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
- KUZEY AMERİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ
- İKLİM
- HİDROGRAFYA
V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
- GÜNEY AMERİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ
- İKLİM
- HİDROGRAFYA
VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA
BÖLGESEL BAKIŞ
- AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ
- AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ
KUZEY AMERİKA
- AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ
- KANADA
- KUZEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
ORTA AMERİKA
- ORTA AMERİKA ÜLKELERİ
- ORTA AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
GÜNEY AMERİKA
- GÜNEY AMERİKA ÜLKELERİ
- BREZİLYA VE ARJANTİN
- GÜNEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
KUZEY AMERİKA COĞRAFİ DURUMU,
BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ
DİYALOG
» Büyük coğrafi keşifler ne
zaman yapılmıştır?
» XV. yüzyılın sonu ve XVI.
yüzyılın başlangıcında hangi
kıtalar keşfedilmiştir?
» Kolomb, Amerigo ve
Magellan kimlerdir?
Coğrafi durumu
Kuzey Amerika kıtası, batıda Büyük Okyanus ve
doğuda Atlas Okyanusu arasında bulunur. Kuzeyde soğuk
kutup bölgelerinden güneyde Panama Kanalı’na kadar
uzanır. Kuzey Amerika’nın kıta karası yanısıra çok sayıda
adaları (Grönland, Baffin Adası, Newfoundland vb.) ve
yarımadaları ile Atlas Okyanusu’nda diğer küçük adaları
bulunur. Kıtanın tamamı kuzey yarım kürede yer alır.
Kuzeybatısında 92 km geniş olan Bering boğazı ile Asya
kıtasına yaklaşır.
Büyüklüğü
Kuzey Amerika, kuzey bölgeleri ve Orta Amerika’daki
yarımada ve adaları ile 24.2 milyon km2 alanı kapsar.
Dünya’da üçüncü büyük kıtadır. Kuzey Amerika’da 530
milyon nüfus yaşar.
Keşfi
Kristof Kolomb
48
Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Avustralya ile
birlikte, XV. yüzyılda keşfedilmiştir. Yeni Dünya olarak
da tanımlanırlar. XV. yy.’ın sonuna doğru (1492 y.) kaşif
Kristof Kolombo, yanında denizcileriyle birlikte Baham
adalarına deniz yolu ile ulaşmıştır. Fakat yeni bir kıtayı
keşfettiğinin farkına varmamıştır.
SORULAR
Kolomb’un gemisi – ’’Santa Maria’’
Daha sonra Kuzey Amerika kıyılarına gelen İtalyan denizci Amerigo Vespucci’ye göre, yeni kıtanın kaşifi olarak, kıtaya Amerika adı verilmiştir. Kıtanın keşfinden sonra, genellikle göçmen ve kolonileri İngiliz, Fransız, Hollandalı, İspanyalı ve Portekizlilermiş. Bir süre sonra İngiltere, Fransa ve İspanya, aralarında kolonileri bölmüştür. XVIII. yüzyılda Büyük Britanya kolonilerinden Amerika Birleşik Devletleri oluşarak, Fransız ve İspanya kolonileri üzerine büyük çapta
genişlemiştir. Kuzeyde, Anglosakson ve Fransız kolonilerinden Kanada, güneyde Orta Amerika’da İspanya kolonilerinin
bulunduğu bölgede, İspanya siyaseti ve dili etkisi altında kalan birçok küçük devlet ortaya çıkmıştır. Öyle ki, kıtanın kuzey bölgesi Anglosakson, Meksika ve Orta Amerika ise İspanya etkisi altında kalmıştır.
ÖDEV
» Kuzey Amerika haritasını inceleyiniz ve kıyılarındaki
yarımada, ada ve okyanus ile deniz ve körfezleri
gösteriniz.
» Farklı kaynak veya internet üzerinden, daha detaylı bir
şekilde Kristof Kolomb, Amerigo Vespucci, Magellan ve
Francisco Pizarro hakkında bilgi edinmeye çalışınız.
» Kuzey Amerika’nın coğrafi
durumu nasıldır?
» Kuzey Amerika’da bulunan
yarımada ve adalardan bazılarının adlarını söyleyiniz.
» Kuzey Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır?
» Kuzey Amerika ve Asya kıtasının biribirine en yakın
oldukları yer neresidir?
» Kuzey Amerika’yı keşfeden, fakat yeni kıta olduğunun farkında olmadığı denizci kimdir?
» Amerika kıtası adını kimden
almıştır?
» Kuzey Amerika’da, genellikle hangi Avrupa ulus göçmenleri ve kolonileriymiş?
Amerigo Vespucci
49
RÖLYEF VE KIYILARI
DİYALOG
» Harita üzerinde ve Kuzey
Amerika kıtasının rölyefini
inceleyiniz.
» Kuzey Amerika’da farklı
özellikleri olan hangi rölyef
şekillerini duydunuz?
SORULAR
» Kuzey Amerika’nın rölyefi kaç coğrafi bütünlüğe ayrılabilir?
» Kuzey Amerika’da hangi
genç sıra dağlar bulunur ve
görünümü nasıldır? Tanımlayınız.
» Kuzey Amerika’da en yüksek tepe hangi dağ tepesidir
ve nerede bulunur?
eski çökük dağlar bulunur
ve özellikleri nelerdir?
» Orta Düzlük Bölgesi nerede
yer alır? Özellikleri nedir?
» Kuzey Amerika kıtası kıyılarının girintiliği nasıldır?
» En büyük körfez, yarımada
ve adalarını sayınız.
Büyük Kanyon ile Kolorado ırmağı
ÖDEV
» Kuzey Amerika haritasında
yarımada, ada ve körfezleri
bulunuz.
50
Rölyef
Kuzey Amerika’nın rölyefini üç rölyef bütünlüğü oluşturur; batıda, genç kıvrım (sıra) dağlar ve platolar, doğuda eski
çökük dağlar ve orta kesimlerdeki düzlüklerdir.
Genç sıra dağlar, Kuzey Amerika kıtasının batı kıyılarında uzanır. Kordiller adı ile tanınmıştır. Kordiller dağları yaygın
bir şekilde 1.500 km geniş ve çelenk şeklindeki dağ kitleleri birbirine paralel olarak sıralanmış görülür. En yüksek olan Kayalık
Dağları, Alaska yarımadasından Meksika’ya kadar uzanır ve Büyük ile Atlas Okyanusu arasında su bölümü çizgisini oluşturur.
En yüksek tepe Albert tepesidir (4.399 m), kıtanın en yüksek tepesi McKinley (6.194m) ise Alaska’da bulunur. Çelenk şeklinde sıralanmış dağ kitleleri arasında, yer yer çöl özellikleri görülen büyük ovalar ve kapalı platolar yer alır. Bunlardan biri, Büyük Havza’dır. Kordiller Dağları dik yamaçları ile Büyük Okyanus kıyılarına, kıtanın iç kesimlerine doğru ise eğimi azalarak
uzanmaktadır.
Eski çökük dağlar, Kuzey Amerika’nın doğusunda bulunur. Bunlar Apalaş Dağları ve Labrador platosudur. Apalaş Dağları 2.000 m kadar yüksektir. Atlas Okyanusu kıyılarında 2.000
km uzandıkları görülür. Atlas Okyanusu’ndan, 150-300 km geniş
olan Atlas Okyanusu kıyı düzlükleriyle ayrılır.
Kıyıları
Kuzey Amerika’nın kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır. Özellikle kuzey kıyısında birçok yarımada, ada ve
körfezler bulunur. En tanınmış Hudson Körfezi’dir. Kuzey Amerika’nın Atlas Okyanusu kıyıları daha az girintilidir. Bu kıyılarda Labrador yarımadası, Newfoundland
adası, ve Saint Lawrence körfezi bulunur.
Güney kıyılarında Büyük Antil adaları (Büyük Antiller), Florida ve Yukatan yarımadası ile Meksika Körfezi bulunur. Kuzey Amerika’nın batı kıyıları en az girintilidir. Dik yamaçlı kıyılarında çok az sayıda ada, yarımada
ve körfez yer alır. En tanınmış olarak, Kaliforniya Körfezi
ve Yarımadası ile alaska Körfezi’dir.
Büyük Havza
Saint Lawrence Körfezi
EK BILGILER
KANADA KORUYUCU KANADI – Eski Kuzey Amerika
karasının yükselmiş olan kuzeydoğu kara parçasıdır. Doğuda Mackenzie ırmağından kuzeyde Büyük Göller ve Saint Lawrence Körfezi, Arktik adaları ve Labrador ile Grönland yarımadasının büyük bir kısmını kapsar.
Büyük
Havza,
Kuzey
Amerika’daki Kordiller dağları
arasında geniş yarı çöl koyağıdır.
Batıda Sierra Nevada ve Kaskad
dağları ile kuzeyde Kolombiya
Platosu, doğuda Kayalık dağları ve güneyde Kolorado Platosu ve Sonora Çölü arasında bulunur. Büyük Havza alanı, kapalı
akarsu havza bölgesidir. Çok sayıda dağ ve ovaları yer alır. Ova
veya koyak tabanlarının rakımı
1.200-1.500 m civarındadır. En
alçak Ölüm Vadisi’dir ve rakımı
deniz seviyesinden 85 metre alttadır. Irmakları genellikle göllere
dökülür. En büyüğü Humboldt
ırmağı, göllerden ise en tanınmışı Büyük Tuz Gölü’dür.
Düzlük Bölgesi Kuzey Amerika’da farklı bir rölyef
bütünlüğüdür. Meksika Körfezi’nden Hudson Körfezi’ne
kadar uzanır. Kuzey-güney yönünde 2.000 km uzun, 1.300
km geniştir. Kanada’nın kuzey kesimlerindeki düzlükleri seyrek yerleşmiş, kutupaltı ve kutup özellikleri olan ve
geniş orman kuşakları görülen alanlardır. Güney kesimleri
ise ulaşıma elverişli ve ekonomisi gelişmiş alanlardır.
51
İKLİM
DİYALOG
» Kuzey Amerika’nın
yeryüzünde kapsadığı ve
uzandığı alanı belirleyiniz.
Kıtanın uzandığı iklim
kuşaklarına bağlı olarak
Kuzey Amerika’da hangi
iklim çeşitlerinin görünmesi
beklenebilir?
» Bir alanın iklimini hangi
etkenler etkiler?
ÖDEV
» Konu içeriği ve diğer
metinlerden faydalanarak,
Kuzey Amerika’nın dilsiz
haritası üzerine farklı iklim
bölgelerini belirlemeye
çalışınız.
Kuzey Amerika 10 ilâ 85o kuzey coğrafya enlemleri
arasında yer alır. Buna bağlı olarak da farklı iklim özellikleri
ve iklim tipleri ortaya çıkar. İklim tiplerinden tropikal, subtropikal, ılıman, kutupaltı ve kutup iklimi hüküm sürer.
Tropikal iklim, Orta Amerika’nın özellikle Karayip
Denizi ve Meksika Körfezi’nde hüküm sürer.
Subtropikal iklimi hüküm süren Meksika Körfezi kıyıları ve Florida yarımadasında sıcak yazlar ve ılıman kışlar yaşanır.
Ilıman iklim bölgesi, Kuzey Amerika’nın Meksika Körfezi’nden Hudson Körfezi’ne kadar uzanan bölgeyi kapsar.
Subkutup iklimi, Hudson Körfezi’nin kuzeyinde
bulunan alanlarda, Labrador yarımadası ve Kordiller dağlarında hüküm sürer. İkliminde uzun ve soğuk kışlar ile
kısa yazlar yaşanır.
СЕВЕРЕН ЛЕДЕН
ОКЕАН
kutup
subkutup
ılıman ve soğuk karasal
ılıman ve sıcak denizel
ılıman ve sıcak karasal
kurak ve ılıman karasal
kurak subtropikal
ТИХИ
ОКЕАН
nemli subtropical
EK BILGILER
Kuzey Amerika’nın doğu Atlas Okyanusu kıyıları boyunca, Meksika Körfezi’nden Saint Lawrence Körfezi’ne kadar
uzanan bölge, güneyden kuzeye
doğru akan sıcak deniz akıntılarının etkisi altındadır. Batı kıyısında, özellikle Kaliforniya kıyılarında, kuzeyden güneye doğru
soğuk Kaliforniya deniz akıntısı
akar. Kanada takımadalarında da
soğuk deniz akıntıları mevcuttur.
kurak subtropikal
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
çok kurak tropikal
kurak tropikal
nemli subekvatoral
ekvatoral
İKLİM
DENIZ
AKINTILARI
sıcak
soğuk
RÜZGARLAR
kuzey
pasatlar
Kıtanın rölyef özelliklerine bağlı olarak farklı iklim
tipleri ortaya çıkar. Büyük ve Atlas Okyanusu’na kıyısı
olan bölgelerde deniz kıyı, subtropikal ve ılıman iklim
hüküm sürer.
Mojave Çölü
SORULAR
Kanada Takımadaları
Kuzey Amerika’da hüküm süren iklimlerin farklı bir
özelliği olarak ortaya çıkan tornado (kasırga, hortum)
rüzgarıdır. Tornado rüzgarı, hava sıcaklığının artması ve
hava hareketlerinin güçlü bir şekilde yükseklere hareket
etmesi ile meydana gelir. Çapı birkaç kilometre olan,
saatte 50 km hızla esen ve girdap şeklini oluşturan hava
hareketleri koyu fırtına (bora) bulutları ve tozu getirir, estiği
bölgelerde de yıkıcı etkisi görülür. Tornado rüzgarları,
ABD’nin kuzey ve orta bölgeleri ve Meksika’da en yaygın
olan rüzgarlardır.
» Kuzey Amerika hangi iklim
kuşaklarına uzanır?
» Tropikal iklimi hangi bölgede hüküm sürer?
» Kuzey Amerika’da, karasal iklimin hüküm sürdüğü
alanları söyleyiniz.
» Hangi alanlarında ılıman iklim özellikleri görülür?
» Kuzey Amerika’da hangi iklim tipleri yaşanır ve özellikleri nelerdir?
» Harita üzerinde, dağ ve kutup ikliminin yaşandığı alanları gösteriniz.
» Tornado nedir ve Amerika
kıtasının hangi bölgelerinde
oluşur?
Tornado
Orta Düzlük Bölgesi ve Kordiller ile Apalaş Dağları’nın
alçak kesimleri olan kıtanın iç bölgelerinde ılıman karasal
iklim, Kordiller dağlarının daha yüksek kesimlerinde ve
Apalaş Dağları’nın bir kısmında tipik dağ iklimi yaşanır.
Dağ kitleleri arasında kalan bazı alanlarda yarı
çöl ve çöl iklimi görülür. Örneğin olarak Teksas’ın bazı
bölgeleri, Arizona ve Mojave Çölü gösterilebilir.
Kuzey Amerika’nın en kuzey bölgelerinde kutup
iklimi hüküm sürer ve sürekli kış mevsimi yaşanır.
TORNADO – çapı birkaç km olan, saatte 50 km hızla esen
ve dev girdap şeklini oluşturan hava hareketleridir. Amerikan dilinde Tornado adı ile tanınmış rüzgardır.
53
HİDROGRAFYA
DİYALOG
» Kuzey Amerika haritasını
inceleyiniz ve hidrografya
özelliklerini söylemeye
çalışınız.
» Daha büyük göl ve ırmakları
haritada bulmaya ve
Mississippi akarsu havzası
Havzalar
Kuzey Amerika’nın hidrografi ağı Kuzey Buz Denizi (Arktik Okyanusu), Atlas Okyanusu ve Büyük
Okyanus’a doğru eğilim göstermektedir. Kordiller dağları
arasındaki küçük alanlarda kapalı havza bölgeleri bulunur.
Akarsular
Kuzey Amerika’da akarsuların çoğu Kordiller ve Apalaş Dağları bölgesinden kaynaklanır. Çok sayıda akarsulardan, Meksika Körfezi’ne dökülen tanınmış ırmaklar Mississippi ve Missouri, Ohayo ve Rio Grande ırmağıdır. Atlas
Okyanusu’na Saint Lawrence ırmağı dökülür ve Büyük Göller ile Atlas Okyanusu arasında su ulaşımını sağlar.
Kuzey Buz Denizi’ne eğimi ve akıntısı olan Mackenzie ve Nelson ırmaklarıdır. Akıntıları boyunca birçok küçük
ve büyük gölü birbirine bağlar.
Büyük Okyanus’a Yukon, Kolombiya ve Kolorado
ırmakları dökülür. Kuzey Amerika’nın akarsu ağında, sulama ve ulaşım amaçlı kanal sistemi kurulmuş bulunmaktadır. Özellikle Mişigın (Michigan) Gölü’nü İllinois ırmağına bağlayan, akarsu-kanal-göl ulaşım sisteminin ulaşım
Mississippi deltası
ОКЕАН
ТИХИ
ОКЕАН
ÖDEV
» Kuzey Amerika’nın ırmak ve
gölleri ile ilgili verileri göz
önünde bulundurarak, harita
üzerinde ilk önce daha büyük göl
ve ırmakları, sonra da kıyılarında
hangi liman şehirlerinin
bulunduğunu belirtiniz.
Pasifik Okyanusu
Havza Bölgesi
Kuzey Buz Denizi
Havza Bölgesi
HAVZALAR
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
Niagara Çağlayanı
Göller
Kuzey Amerika’da çok sayıda göl bulunur. En
önemli ve en tanınmış olanları, Büyük Göller’dir. Büyük
Göller’den Yukarı (Superior), Mişigen, Huron, Erie ve Ontario Gölü birbirine bağlıdır. Kuzey Amerika’nın diğer gölleri Büyük Ayı Gölü, Büyük Esir Gölü, Atabask, Winnipeg
ve birçok diğer göldür.
Büyük Göller
SORULAR
» Kuzey Amerika alanında kaç
akarsu havzası ayırt edilir ve
hangileridir?
» Atlas Okyanusu’na dökülen
daha büyük ırmakları söyleyiniz.
» Büyük Okyanus’a hangi ırmaklar dökülür?
» Hangi ırmakların akarsu yatakları ve akıntısı, Kuzey Buz
Denizi’ne eğim gösterir?
» Kuzey Amerika’nın daha büyük
göllerini sayınız.
Büyük Göller’in özellikleri nelerdir?
Büyük Esir Gölü
EK BİLGİLER
Mississippi ırmağı ABD’de en
büyük ve en önemli ırmaktır. Uzunluğu 3.950 km, Missouri ırmağı
ile birlikte ise 6.420 km uzundur.
Havzası 3.2 milyon km2 alanı kapsar. ABD’nin kuzeybatı bölgesinde
bulunan Kayalık Dağları’nda kaynaklar. Orta Düzlük Bölgesi’nden
akar ve büyük deltayı oluşturarak
Meksika Körfezi’ne dökülür. Mississippi ırmağının birçok ırmak
kollarından daha önemli olanları
Missouri ve Ohayo ırmaklarıdır.
Su seviyesi 5.000-50.000 m/s arasında değişir. Mississippi ırmağı,
akıntısı boyunca 3.000 km ulaşıma elverişlidir. Havzasının tamamında ise 25.000 km uzun akarsu
ulaşımı gerçekleşir.
açısından büyük önemi vardır. Bu ulaşım sistemi, Kuzey
Amerika’nın iç bölgelerindeki büyük şehirlerin liman işlevi görmesini sağlar. Böylece, Atlas Okyanusu ve Meksika Körfezi arasında, Panama Kanalı’yla ise Büyük Okyanus kıyılarındaki limanlar arasında da ulaşımın gerçekleşmesi sağlanır.
55
BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT
DÜNYASI
DİYALOG
» Kuzey Amerika’da büyük
orman alanları var mıdır?
Varsa, nerede bulunurlar?
» Preri nedir?
» Kuzey Amerika’da özellikle
hangi hayvanlar yaygın olarak
görülür?
Kuzey Amerika’da farklı iklim kuşakları ve çeşitlerine bağlı olarak, farklı bitki örtüsü ve hayvan toplulukları gelişmiştir.
Bitki örtüsü
Bitki örtüsü özellikleri kuzeyden güneye doğru değişiklik gösterir. Kuzey soğuk kutup bölgelerinde bitki örtüsünden yoksun, liken, yosun ve seyrek otlara rastlanıldığı
tundralar yer alır.
Tundraların güneyinde iğne yapraklı ve kışın yaprağını döken büyük orman alanları uzanır. Özellikle Kanada
alanlarında, Kaya ve Apalaş dağlarının yüksek bölgelerinde
görülür. Güneye doğru yer alan düzlüklerdeki preriler (çayırlıklar), Kuzey Amerika’ya yerleşmelerin yapılması ile
işlek arazilere dönüştürülmüştür. Bugün bu alanlar kıtanın
en önemli tahıl alanları olarak, buğdaygiller, sanayi ve bahçe ile hayvan yemi bitkileri yetiştirilir.
Kaliforniya ve Meksika Körfezi kıyılarında subtropikal bitki türleri, Orta Amerika’da tropikal bitkileri olarak,
şeker kamışı, kahve, kakao, muz, tütün vb. yetiştirilir.
ОКЕАН
ТИХИ
ОКЕАН
Dev Sekoya Ağacı
buz örtüsü
tropikal ormanlar
EK BILGILER
tundra
istepler
Sekvoya, Çempres bitkileri ailesinden tek gövdeli bitkidir (ağaç).
Dev sekvoya ağacı, 2200 yıl ömrü
olan ve yüksekliği 100 metrenin
üzerine ulaşan, dünyanın en yüksek
gövdeli bitkilerinden birisidir.
tropikal iğne yapraklı
ormanlar
çöller
subtropikal ve kserofit bitkileri
BİTKİ ÖRTÜSÜ
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
Hayvanat dünyası
Kuzey Amerika’da, farklı hayvan toplulukları,
iklim ve bitki örtüsü bölgelerine bağlı olarak gelişmiş
ve yerleşmiştir. Otobur hayvanlarından, bizon, mus
(Amerika geyiği), ceylan, yaban domuzu vb. görülür.
Etobur hayvanlarından ise ayı, kurt, çakal, puma (dağ
aslanı olarak bilinen yırtıcı havan) vb.’larına rastlanır.
Kutup bölgelerinde beyaz kutup ayısı, kutup tilkisi,
kutup tavşanı vb. vardır.
Mus
» Kartografik ve yazılı kaynaklardan yararlanarak, internet
üzerinden veri ve bilgilere de
dayalı olarak Kuzey Amerika’da
bitki örtüsü ve hayvan
topluluklarının dağılımını bölge
ve alanlara göre belirleyiniz.
Ceylan
Kurt
Beyaz başlı kartal
Boz Ayıları (Grizliler)
Armadillo
Kuzey Amerika kıtasında çeşitli kuşlar ve sürüngenler görülür. Kunduz, fok, mors ve birçok balık çeşitleri ile
zengin hayvanat dünyası vardır.
PRERİ – Kuzey Amerika’da alçak otlarla kaplı geniş düzlük
alanlarıdır. Kayalık dağ etekleri ile Mississippi ırmağı arasında yer alır.
İSTEP – alçak veya seyrek bitki örtüsü alanlarıdır ve istep veya bozkır bitki örtüsü olarak da tanımlanır. Yeryüzünde genellikle yıllık yağış miktarı 300-400 mm arasında olan
bölgelerde yaygın olur.
TUNDRA – Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’nın en kuzey
kesimlerinde görülen bitki örtüsü bölgesidir. Bitki örtüsü az
gelişmiş, yosun, liken, yer yer huş ve diğer ağaç ve seyrek
otlara rastlanır.
Beyaz Ayılar
SORULAR
» Tundra nedir ve Kuzey
Amerika’nın hangi bölgelerinde bulunur?
» Kuzey Amerika’da hangi orman çeşitleri görülür?
» Hangi Kuzey Amerika ülkesinde en büyük orman alanları bulunur?
» Preri nedir?
» Kuzey Amerika’nın neresinde ve hangi tropikal bitkilere
rastlanır?
hayvan türleri görülür?
Bizon
ÖDEV
57
GÜNEY AMERİKA’NIN
DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
» En tanınmış Güney Amerika
futbol takımları hangileridir?
» Brezilya nerede bulunur?
» Dünya’nın en geniş nehri
hangisidir ve nerede bulunur?
ÖDEV
»Yazılı kaynaklar (kitaplar)
ve Inetrnet’ten araştırma
yaparak Güney Ameriika’da
hangi eski uygarlıların
yaşadığını ve İspanya ile
Portekiz kolonilerinin etkisini
58
Coğrafi durumu
Güney Amerika kıtası, batı yarım kürede bulunur.
Kuzeyde Panama Kanalı’ndan, güneyde Ateş Toprağı
adasına kadar uzanır. Batıda Pasifik Okyanusu (Büyük
Okyanus), doğuda Atlas Okyanusu ile sınırlıdır. Ekvator,
Güney Amerika’dan geçer ve ikiye bölerek, daha küçük
kısmı kuzey yarım kürede, daha büyük kısmı ise güney
yarım kürede yer alır. Panama Kanalı ile Kuzey Amerika
kıtasına, güneyde ise nüfus ile yerleşmiş olmayan
Antarktik kıtasına yaklaşmaktadır. Diğer kıtalardan birkaç
bin kilometre uzakta bulunur. Afrika ve Avrupa kıtalarına
daha yakın olup, Kuzey Amerika kıtası da dahil en gelişmiş
deniz ulaşımı gerçekleşir.
Büyüklüğü
Güney Amerika kıtası, tam bir kara parçasını
oluşturur ve küçük adaları kapsayan birkaç takımadalarla
birlikte 17.8 milyon km2 alanı kapsar. Kıtanın çok sayıdaki
ülkelerinde nüfus sayısı 390 miyon civarındadır.
Keşfi
Güney Amerika kıtası keşifleri, genellikle İspanya
ve Portekiz denizcileri tarafından yapılmıştır. Magellan,
Dünya etrafındaki deniz yolculuğu esnasında ilk olarak
Güney Amerika’nın doğu kıyılarından geçmiştir.
Francisco Pizarro
Pedro Cabral
Batı kıyılarını Francisco Pizarro araştırmış, Güney Amerika kıtasının iç kesimlerine ilk olarak da Gonzalo Pizarro ulaşmış. Dolayısıyla Güney Amerika ülkelerinin çoğu İspanya sömürgeci yönetimi altında kalmıştır.
Daha sonra, XIX. yüzyılda sömürge ülkeleri bağımsızlığına ulaşmış, fakat İspanyolca, hemen hemen tüm Orta ve
Güney Amerika ülkelerinde (Brezilya hariç) resmi dil olarak kullanılmaktadır.
SORULAR
» Güney Amerika hangi yarım
kürede bulunur?
» Güney Amerika’dan hangi
önemli çizgi (koordinat) geçer?
» Güney Amerika hangi alana
uzanır?
» Güney Amerika’nın büyüklüğü
ve nüfusu ne kadardır?
» Güney Amerika kıtasını araştıran tanınmış araştırmacı ve kaşifler kimlerdir ve koloniler
hangi ülkeler tarafından kurulmuştur?
» Güney Amerika’da sömürgeleşme süreci ne şekilde gerçekleşmiştir?
» Hangi ülkelerde İspanya, hangilerinde Portekiz etkisi görülür?
Pusula
EK BILGILER
Güney Amerika’nın sömürge haline getirilmesi
Her iki Amerika kıtasına
birlikte Amerika adı verilmiştir. Coğrafi olarak Kuzey ve
Güney Amerika kıtasına ayrılır. Bölgesel olarak ise tarihi, ekonomik ve medeni özelliklerine bağlı olarak Kuzey,
Orta ve Güney Amerika’ya
ayrılır. Tarih, uygarlık ve kullanılan diller açısından Kuzey
Amerika’ya Anglo-Amerika,
Orta ve Güney Amerika’ya ise
Latin Amerika da denir.
Güney Amerika’nın keşfedilmesinde Pedro Cabral
araştırmacı ve denizcinin da katkısı olmuştur. Pedro Cabral, 1500 yılında Brezilya’nın kıyılarına kadar gelmiş ve
kıyıları gezmiştir. Brezilya daha önce Portekiz kolonisi olduğundan dolayı, bugün Brezilya’da Portekiz dili konuşulmaktadır.
59
RÖLYEF VE KIYILARI
DİYALOG
» Güney Amerika’nın rölyefi
nasıldır? Tasvir ediniz.
» Güney Amerika’nın Pasifik
Okyanusu (Büyük Okyanus)
kıyılarında hangi dağlar uzanır?
» Güney Amerika kıtasında en
yüksek dağın adını söyleyiniz.
And dağlarından bir görüntü
Patagonya’dan bir görüntü
EK BİLGİLER
Aconcagua, Güney Amerika’da
And dağlarının en yüksek (6 962 m)
tepesidir. Aconcagua, volkan kupasına benzer. Andların yamaçları boyunca 4.000 m kadar yedi buzulun
hareket ettiği görülür. Buzulların
bazıları 5 km’den fazla uzundur.
60
Rölyef
Güney Amerika’nın rölyefi üç rölyef bütünlüğünü
kapsar:
- batıda And dağları;
- doğuda Brezilya Platosu ve Guyana Dağları; ve
- Amazon ve Parana ırmak vadilerindeki düzlükler.
And dağları (Andlar), çok sayıda etkin ve sönmüş
yanardağların bulunduğu genç sıra dağlardır. Kuzey
Amerika’daki Kordiller dağlarının güneye doğru uzantısı
olan ve kıtanın batı kıyılarında yer alan 9.000 km uzun
dağlardır. And dağlarının rakımı 7.000 metreye kadar
ulaşır. Büyük ve Atlas Okyanusu havzalarını ayıran su
bölümü çizgisini oluşturur.
SORULAR
Büyük (Pasifik) Okyanusu’na olan kıyıları dik yamaçlı, doğuya doğru basamaklar şeklinde uzanırlar. Pasifik Okyanusu kıyılarında Atacama kayalık çölü yer alır.
Brezilya Platosu, eski kara parçasıdır. Güney
Amerika’nın doğu bölgesinde yer alır. Atlas Okyanusu kıyılarına doğru uzanır ve Amazon Düzlüğü ile Parana vadisindeki düzlük alanlara doğru eğimi azalır. İklimi tropikal, bitki örtüsünden kamposlar adı verilen geniş tropikal
ormanlar ve savanlar yer alır.
Guyana dağları, eski kara parçasıdır. Amazon
Düzlüğü’nün kuzeyinde, ekvator bölgesinde uzanan dağlardır. Guyana dağları ormanlarla zengindir.
Amazon Düzlüğü, eğimi az olan geniş düzlük alandır. Ekvator’un çevresini kapsar. İklimi ekvatoral, nemli,
yağışlı ve sıcaktır. İklimine bağlı olarak yağmur ormanları gelişmiştir.
Güney Amerika’nın ayrı rölyef bütünlüğü olarak,
Paraguay ve Parana vadisinde, meridyen yönünde uzanmış düzlükler ayırt edilebilir. Amazon Düzlüğü, Güney
Amerika’da en gelişmiş tarım alanıdır.
Kıyıları
Güney Amerika’nın, diğer kıtalara göre kıyıları çok
girintili ve çıkıntılı değildir. Daha önemli kıyı şekilleri,
amazon deltası, La Plata körfezi, Güney Arjantin’deki küçük körfezler ile kıtanın güney kesimlerindeki adalardır.
Amazon Düzlüğü
Andlar
» Güney Amerika’nın rölyefinde
hangi büyük rölyef bütünlükleri bulunur?
» And dağlarını tasvir ediniz.
And dağları oluşumuna göre
nasıl dağlardır?
» Brezilya Platosu nerede bulunur ve görünümü ile ne şekilde
oluşmuş dağ-platodur?
» Guyana dağları nerde bulunur
ve neden ormanlarla kaplıdır?
» Amazon Düzlüğü’nden hangi
ırmak geçer ve vadisinde gelişmiş orman çeşitlerini söyleyiniz?
» Paraguay ve Parana ırmak vadilerinde uzanan düzlüklerin
tasvirini yapınız.
» Güney Amerika’nın kıyıları
nasıldır?
ÖDEV
» Güney Amerika haritası
üzerinde, dikkatli bir şekilde
rölyef bütünlüklerini ayırt ediniz
ve önemli coğrafi objelerinin
adlarını öğrenmeye çalışınız.
61
İKLİM
DİYALOG
» Güney Amerika’dan hangi
önemli çizgi (paralel –
koordinat) geçer ve neden
önemlidir?
» Güney Amerika’nın coğrafi
konumuna bağlı olarak hangi
iklim tipleri görülür?
Güney Amerika’nın iklim özellikleri, iklim kuşaklarına bağlı olarak gelişir. Güney Amerika’dan Ekvator geçer ve kıtanın büyük bir kısmında tropikal ve subtropikal, daha küçük alanlarında ılıman karasal iklim hüküm sürer. Ekvatoral iklim bölgesinde Amazonya, Guyana Dağları ve Andların kuzey kesimleri bulunur ve yüksek sıcaklıklar v büyük nem oranı ile ekvatoral iklimi hüküm sürer.
Ekvator iklim bölgesi veya kuşağının güneyinde tropikal ve subtropikal iklim bölgeleri uzanır. Bu bölgeler,
Andların orta kesimleri, Prana ırmağı vadisi ve Brezilya
dağları ile platolarını kapsar.
Güney Amerika’nın güney bögelerinde ılıman iklimi
hüküm sürer, güneyden gelen soğuk deniz akıntılarının etkisi
altında bulunur. En son güney kıyılarında Ateş Toprağı adasında kutupaltı subtropikal iklim özellikleri yaşanır.
Güney Amerika’nın iklim özelliklerini , dağ kitleleri
ile deniz akıntıları etkiler. Rakım artıkça iklim de değişir
ve karasal iklim özellikleri dağ özelliklerini alır.
EK BILGILER
El Niño, küresel bir
okyanus-atmosfer olayıdır. El
Niño, Doğu Pasifik Okyanusu yüzey sularının sıcaklığındaki büyük salınımlar (dalgalanmalar) ve bunların yol açtığı atmosferik olayların genel
adı olarak kullanılmaktadır. El
Niño olayı esnasında havanın
sıcaklığı 0.5oC civarında artar veya azalır ve bunun sonucunda sıcak hava ve deniz
akıntılarının hareketleri oluşarak, Güney Amerika ve Kuzey
Amerika kıyılarının bir kısmının iklimini etkiler. Genellikle
2-7 yılda bir yaşanır ve yaklaşık 9 ay ilâ 2 yıl arasında sürer.
ılıman-soğuk denizel
ılıman-soğuk ve
denizel etki
ılıman-sıcak denizel
ılıman ve sıcak karasal
ılıman ve kurak karasal
nemli subtropikal
kurak subtropikal
ТИХИ
ОКЕАН
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
kurak tropikal
kurak subekvatoral
DENIZ
AKINTILARI
sıcak
soğuk
RÜZGARLAR
musonlar
nemli subekvatoral
ekvatoral
pasatlar
İKLİM
SORULAR
Andların dağ tepelerinde kalıcı kar örtüsü
Güney Amerika kıtasının okyanus ve deniz yüzeylerine
açık olması ile rüzgarlar kıtaya nemli hava kitlelerini getirir
ve serin havanın yaşanmasını sağlar. Güney bölgelerden
Güney Amerika’nın güney kıyılarına soğuk deniz akıntıları
akar ve bunlar da serin havayı getirir.
Güney Amerika’da farklı iklim tipi, çöl iklimidir ve
kıtanın batı kıyılarında, daha doğrusu Çile ülkesinin kuzey
bölgesinde hüküm sürer. Buna örnek, Atakama Çölü’dür.
Atakama Çölü’nün uydudan görüntüsü
ÖDEV
» Güney Amerika coğrafi
konumuna rağmen daha serin
iklime sahiptir. Neden?
» Hangi iklim etkenlerinin
etkisi vardır?
» Güney Amerika’da hangi iklim
bölgeleri bulunur?
» Güney Amerika kıtasının daha
büyük bölümünde hangi iklim
hüküm sürer?
» Tropikal iklim bölgesi nerede
görülür?
» Güney Amerika’da hangi iklim
çeşitleri yaşanır?
» Güney Amerika kıtasının neresinde dağ iklimi hüküm sürer
ve neden?
» Güney Amerika kıtasının hangi alanları soğuk deniz akıntılarının etkisi altında bulunur?
Orinoco ırmak ve vadisinden bir görüntü
63
HİDROGRAFYA
DİYALOG
» Amazon nehrini hiç duydunuz
mu?
» Güney Amerika kıtası hangi
okyanuslar ile çevrilidir?
Havzalar
Güney Amerika’nın suları genellile Pasifik ve Atlas Okyanusu havzasına dökülür. Andların sadece küçük bir alanı iç kapalı havzayı oluşturur. Andların Pasifik Okyanusu kıyılarına dik yamaçlı olmasından dolayı, havza alanı da Atlas Okyanusu havzasına göre önemli ölçüde daha küçüktür. Pasifik Okyanusu havzasına ait olan akarsular kısa ve hızlıdır.
Akarsular
Atlas Okyansu havzasına çok sayıda akarsular dökülür. Örneğin: Orinoco, Amazon, Tocantins, San Francisco, Parana vb.
Amazon, Dünya’nın en büyük ırmaklarından biridir.
And dağlarının 5.000 m yüksek kesimlerinde kaynar ve Atlas
Okyanusu’na dökülerek delta ırmak ağzını oluşturur. 6.400 km
uzundur. Havza alanı 7.2 milyon km2’dir. Amazon ırmağının orta
akıntısında genişliği 20 km, ırmak ağzında 80 km’dir. Dolayısıyla „ırmak-göl“ olarak da tanımlanır. Amazon ırmağına 500 ırmak
kolu dökülür, bunlardan 20’si 1.500 km’den uzundur. En büyük
ırmak kolları Madeira ve Rio Negro ırmaklarıdır.
EK BILGILER
Orinoco, GüneyAmeka ırmağıdır, Venezüella ve Kolombiya’dan
geçer. Guyana dağlarında kaynar.
Yüksek otlar veya lanos adı verilen bölgeden akar ve büyük deltayı oluşturarak Atlas Okyanusu’na
dökülür. Uzunluğu 2.500 km, havza alanı 1.1 milyon km2’dir. Delta
ırmak ağzına saniyede 14.000 m3
su akar. Orinoco ırmağının yukarı akıtısında Casiquiare ırmağı yön
değiştirerek Orinoco ve Amazon
ırmakları arasında bağlantıyı oluşturur. Orinoco ırmak havzasındaki
Churun ırmak kolunda Angel çağlayanı oluşmuştur ve dünyanın en
yüksek çağlayanıdır (1.054 m).
ТИХИ
ОКЕАН
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
Büyük Okyanus Havza Bölgesi
HAVZALAR
ÖDEV
» Harita üzerinde güney
Amerika’nın hidrografya – su
yüzeylerini belirleyiniz.
Amazon deltası
Titikaka Gölü
Amazon Havzası
Göller
Güney Amerika’da büyük ve doğal göller yoktur.
Andlarda çok sayıda buzul gölleri bulunur. Bunlardan en
tanınmışı Titikaka Gölü’dür. Atlas Okyanusu’nun kıyılarında lagün (deniz kulağı) şeklinde göllere rastlanır.
SORULAR
Lagün
» Güney Amerika suları hangi
havzalara dökülür?
» Kapalı havza bölgesi nedir?
» Güney Amerika’da en tanınmış
ırmakları söyleyiniz.
» Amazon ırmağını tasvir etmeye
çalışınız. Amazonya bölgesinde akarsu ağı nasıldır?
» Parana ırmağının özellikleri
nelerdir?
» Andlarda en tanınmış göl hangisidir?
» Deniz kıyı bölgelerindeki göllere ne ad verilir ve en çok nerede rastlanır?
Amazon ırmağında yıl içerisinde iki en yüksek (azami) sü düzeyi görülür. En yüksek su düzeyi Mayıs ayında görülür ve güneyden akan ırmak kolları ile yükselir. Bu olay esnasında büyük alanlarda sel yaşanır. Amazon ve ırmak kolları
önemli su ulaşımı hatlarını oluşturarak büyük önem taşır.
Parana ırmağı Brezilya dağlarında kaynar ve estuar yada haliç şeklinde La Plata Körfezi’ne dökülür. 7.400
km uzun, havzası 3 milyon km2 alanı kapsar. Gran Chako
ve Pampa adı verilen otlak istep alanlarından akar. Parana
ve Paraguay ırmakları su ulaşımına elverişli ırmaklardır. Vadilerinde büyük şehirler kurulmuştur. Şehirlerden bazılarını
haritada bulmaya çalışınız!
65
DÜNYASI
DİYALOG
» Lama nedir ve nerede yaşar?
» Kahve en fazla nerede
yetiştirilir?
» ’’Dünya’nın Akciğerleri’’ adı
verilen bölge neresidir?
Papağan
Amazon - tropikal ormanlar
Güney Amerika’nın bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının farklı özellikleri vardır. Genellikle kıtanın iklim ve
hidrografi özelliklerine bağlı olarak gelişir.
Bitki örtüsü
Güney Amerika’nın iklim faktörleri, birçok bitki örtüsü bölgelerinin ortaya çıkmasını etkilemiştir. Ekvatoral
bölgesinde sıcaklık ve yağışlar ile selvas adı verilen, içinde
hareket edilemeyen yağmur ormanları gelişmiştir. Selvas
bitki örtüsü Amazon havzasında 5 milyon km2 alanı kapsar.
Balta girmemiş ormanlarda biitki örtüsü katları oluşmuş ve en çok güneş ışınlarına ihtiyacı olan bitkilerin yüksekliği 50 metreye kadar ulaştığı görülür.
Amazon balta girmemiş ormanlarının güney ve kuzeyinde yüksek otlak alanları uzanır. Bunlar Orinoco ırmak
vadisinde lanos, Brezilya platosunda kampos adını almıştır.
Yüksek otlak alanları güneyde Gran Chako ’ya kadar uzanır. Lanos ve kampos alanları tarım arazilerine dönüştürülerek, burada kahve, kakao, şeker kamışı vb. yetiştirilir.
Brezilya Platosu’nun güney kesimleri ile Gran
Chako’nun kuzey kesimlerinde subtropikal iklim ve bitki
örtüsü özellikleri görülür.
EK BILGILER
Amazonya’nın balta girmemiş ve zor geçitli selvas adı verilen ormanlarında en yaygın bir
şekilde sürüngenler, kulşar vb.
görülür. Amazonya ormanlarında Afrika kıtasında olduğu gibi
boğa, fil, gergedan gibi büyük
hayvanlara rastlanılmaz. Nedeni, geniş ve suyla zengin akarsu
ağı, 200 metre rakımı olan 5 milyon km2 lik alanının düzlük olması ve çoğu kez sellerin altında
kalmasındandır.
ТИХИ
ОКЕАН
yüksek dağ bitki örtüsü
subtropikal balta girmemiş ormanlar
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
savanlar
çöller
tropikal ormanlar
tropikal yağmur ormanları
(ekvatoral ormanlar)
BİTKİ ÖRTÜSÜ
Hayvanat dünyası
Güney Amerika’da farklı hayvan toplulukları görülür. Özellikle lama ve karıncayiyenler yaygındır. Amazonya bölgesinde maymunlar, çeşitli kuşlar, özellikle papağan, çeşitli sürüngenler ve bunların arasında en büyük yılan olan anakonda yılanı yaşar. Lanos ve kamposlarda otobur hayvanlar, antilop ve lamalar, ormanlarda vahşi hayvanlardan güney amerika ayısı, jaguar,puma, ve çakaldır. Kampos ve pampalarda çok sayıda evcil hayvan, sığır,
koyun ve domuz yetiştirilir.
ÖDEV
» Güney Amerika haritasında lanos, selvas, kampos, pampa
ve çölleri bulmaya çalışınız.
KAMPOS (OTLAKLAR) - Amazon ormanlarının güne-
yinde uzanan yüksek otlak alanlardır.
LANOS (SAVAN) – Amazon ormanlarının kuzeyinde uzanan yüksek otlak alanlardır.
PAMPA (İSTEP) – La Plata Düzlüğü ve Gran Chako bölgesinde istep (alçak otlar, bozkır) bitki örtüsüdür.
SELVAS (TROPİKAL ORMANLAR) – Amazon Düzlüğü’nde orman alanlardır.
Papağan
Lama
Kahve üretimi
Kahve bitkisi
SORULAR
» Güney Amerika’da bitki örtüsü
ve hayvan topluluklarının
gelişmesi hangi faktörlere
bağlıdır?
» Güney Amerika’da bitki örtüsü
bölgelerini söyleyiniz.
» Lanos ve kampos nedir?
» Selvas nedir ve Güney
Amerika’da selvas alanları
nerede bulunur?
» Pampa nedir ve Güney
Amerika’nın hangi alanlarında
görülür?
Karıncayiyen
İkliminde sıcak yazlar ve ılıman kışlar yaşanır. Bölgede limon, portakal, mandarin, şeker kamışı, tütün, bahçe
kültürleri vb. yetiştirilir.
Parana ırmağının aşağı akıntısı vadisinde pampa adı
verilen geniş istep otlak alanları yaygın, bazı kesimleri tarlalara dönüştürülüp buğday, mısır ve diğer tahıl ve bahçe kültürleri yetiştirilir. En son güney bölgesi olan Patagonya’da
alçak otlak alanları bulunur.
67
VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ
AMERİKA’NIN BEŞERİ
ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
» Amerika kıtasının yerli halkını
kimler oluşturur?
» Günümüzde Amerika
kıtasında hangi nüfus yaşar?
ÖDEV
» Kuzey, Orta ve Güney
Amerika kıtasında en büyük
şehirleri ve nüfus ile en
yoğun alanlarını bulmaya
çalışınız.
Amerika kıtasının keşfine kadar (XV. yüzyılın sonu),
Amerika kıtasında az sayıda yerli halkı oluşturan Eskimolar,
Kızılderililer, Astekiler ve İnkiler yaşamaktaymış.
Amerika kıtasının keşfinden sonra Avrupa’nın İngiltere, Fransa, İspanya, Portekiz, Hollanda, İtalya, Almanya gibi
birçok ülkelerinden nüfus göç edip yerleşmiş ve kolonileri oluşturmuştur. Koloniler, yerli halkı sömürüp, fiziksel işkence yaparak yok etmeye çalışmışlardır. Öyle ki, günümüzde yerli halkın çok az bir kısmı görülebilir. XVIII. ve XIX. yüzyılda,
Afrika’da baskı yapılarak zenciler zorla getirilmiştir.
Ekonominin hızla gelişmesi ile, Amerika’ya Avrupa’dan
beyaz ırk uluslarının göçü artmıştır. Sömürge süreci esnasında
özellikle, İngiliz, Fransız, İspanya ve Portekizlilerin en büyük etkisi olmuştur. Dolayısıyla bugün Kuzey Amerika’da
(ABD ve Kanada’nın büyük bir kısmında) Anglosakson,
Kanada’daki Québec bölgesinde Fransız etkisinin yaşandığı
görülür. Orta ve Güney Amerika’da İspanyol, Brezilya’da
da Portekiz etkisi görülür. Bu etkenlere bağlı olarak Kuzey
Amerika’da İngiliz, Kanada’nın Québec bölgesinde Fransız,
Orta ve Güney Amerika’da İspanyol ve Brezilya’da Portekiz
dili konuşulmaktadır.
NÜFUS YOĞUNLUĞU
ОКЕАН
ТИХИ
ОКЕАН
ТИХИ
ОКЕАН
АТЛАНТСКИ
ОКЕАН
АТЛАНТСКИ
km2/kişi
200’ün üzerinde
ОКЕАН
NÜFUS YOĞUNLUĞU
(km2/kişi)
200’ün üzerinde
1’den az
yerleşmemiş alanlar
1’den az
yerleşmemiş alanlar
Amerikan Nüfusu
zolar Orta ve Güney Amerika, Zambolar Brezilya ve diğer ülkelerin küçük bir kısmında görülür.
Nüfusu genellikle, dini mensubiyete göre Hristiyan, az bir
kısmı Müslüman ve Ateisttir. Amerika kıtasına Kızılderi, Aztek
ve İnkaların kültürü ile son dönemlerde göç eden farklı ulus
ve kültürler de özellik vermektedir.
YERLEŞMELER – belirli bir alanda küçük veya büyük
nüfus yerleşmeleridir. Genellikle nüfus yoğunluğu olarak
ifade edilir.
SORULAR
» Avrupalıların göç edip yerleşmelerinden önce Amerika’da
hangi yerli halk yaşamaktaymış?
» Kuzey Amerika’ya Avrupa’dan
hangi nüfus göç etmiştir? İspanya ve Portekiz kolonileri
nerede kurulmuştur?
» Kuzey ve Güney Amerika’nın
hangi alanları nüfus ile en yoğun yerleşmiştir?
» Kuzey ve Güney Amerika’da
hangi ulus ve milletler oluşmuştur?
» Mulattolar, Mestizolar ve
Zambolar nedir?
» Kuzey ve Güney Amerika’da
hangi diller konuşulmaktadır?
EK BILGILER
Daha önce Amerika kıtalarında
Eskimolar, Kızılderililer, Aztekler,
İnkalar ve yerli halklar yaşamaktaymış. Büyük coğrafi keşiflerinden sonra, Avrupa’dan nüfus (Kuzey Amerika’ya İngilizler, İrlandalılar, Fransızlar, İtalyanlar, Almanlar, İsveçliler vb. güney Amerika’ya
ise İspanya ve Portekizliler) göç etmiştir. Dolayısıyla bugün çok karışık nüfus yaşar: Beyazlar, Zenciler,
Mulattolar, Mestizolar ve Zambolar.
Bugün Amerika kıtalarında toplam 794 milyon nüfus yaşamaktadır. Kuzey Amerika’da 340 milyon, Orta Amerika’da
190 milyon, Güney Amerika kıtasında da 390 milyon nüfus
yerleşmiş bulunmaktadır. Nüfus ile en yoğun yerleşmiş alanlar; ABD’nin orta ve doğu bölgeleri, Orta Amerika ülkeleri ve Güney Amerika’nın atlas Okyanusu kıyılarıdır. ABD ve
Kanada’da nüfusun doğal artışı binde 6’dır. Orta ve Güney Amerika ülkelerinin büyük bir kısmında, Meksika, Venezüella, Brezilya, Bolivya vb. ülkelerde binde 28’in üzerinde, bazı ülkelerde
ise binde 20 civarında olduğu görülür.
Günümüzde Amerika kıtası devletlerinde farklı ulus
ve halk gurupları ayırt edilebilir; Kanadalılar, Amerikanlar (ABD nüfusu), Meksikalılar, Brezilyalılar, Arjantinliler,
Kübalılar vb. Ülkelerin çoğunda farklı uluslar yaşar, bunlar
Dünya’nın farklı ülkelerinden göç etmiş nüfustur. Göçlerin yaşanması ve halkın Amerika kıtasına yerleşmesi ile melez grupları ortaya çıkmıştır. Melez grupları ve ırk yapısı olarak; Mulattolar (Beyaz ve Zenci), Mestizolar (Beyaz ve Kızılderili), Zambolar (Zenci ve Kızılderili). Mulattolar çoğunlukla ABD, Mesti-
69
70
AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ
DİYALOG
» Amerika kıtası coğrafi olarak
nasıl ayrılır?
» Ekonomi, uygarlık, diller ve
tarihi yönden Amerika kıtası
hangi bölgelere ayrılmıştır?
İki Amerika kıta parçasına Amerika adı verilmiştir. Coğrafi açıdan iki kıta parçası Kuzey ve Güney Amerika olarak adlandırılır. Geçmişe bağlı tarihi, dil, uygarlık,
ekonomik ve diğer farklılıklardan dolayı, Orta Amerika,
Kuzey Amerika’dan ayrılmıştır. Dolayısıyla Amerika, üç
bölgeye bölünür: Kuzey, Orta ve Güney Amerika.
Kuzey Amerika
Kuzey Amerika, Meksika’nın kuzeyinde bulunan,
Kanada ve ABD’nin karasını ve adalarını kapsar.
EK BILGILER
Kuzey Amerika’nın New
York şehrinde Birleşmiş Milletler’in merkezi bulunur. Birleşmiş Milletler Örgütü’nde dünya ülkelerinin neredeyse tümü
üyedir. Örgütün içinde nüfusun farklı faaliyetlerini içeren
ve yetkisi olan diğer birimler
de yer alır.
Orta Amerika
Orta Amerika, Kuzey Amerika’nın ABD ve Meksika
sınırından Panama Kanalı’na kadar bölge ile büyük ve küçük Antil adaları (Antiller) ile Baham adalarını (Bahamalar) kapsar. Bu bölgede Meksika yanısıra birçok deniz kıyı
ile ada ülkeleri yer alır.
Güney Amerika
Güney Amerika, Panama Kananlı’nin güneyinden
üçüncü büyük bölgedir. Güney Amerika karasal, ada ve
kıyı ile ada ülkelerini kapsar.
SORULAR
» Amerika kıtası, coğrafi ve
bölgesel açıdan ne şekilde
ayrılmıştır?
» Kuzey Amerika hangi alanı
kapsar?
» Orta Amerika hangi alanları kapsar?
» Orta Amerika’da hangi devletler bulunur?
» Güney Amerika hangi alanı
kapsar?
Birleşmiş Milletler - New York
Orta Amerika
Güney Amerika
Kuzey Amerika
71
72
Yüzölçümü:
9.629.000 km2
Nüfusu:
308.147.000
Başkenti:
Vaşington
DİYALOG
» Dünya’da en gelişmiş olan
ülkeleri sayınız.
» Amerika Birleşik Devletleri
nerede bulunur?
EK BILGILER
ABD, federal ülkedir ve 50
eyaletten 48’i grup şeklinde ana
ülkede, Alaska ve Havai Adaları
ise ayrı kalır.
KUZEY AMERİKA
AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ
Coğrafi durumu
Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Kuzey
Amerika’nın orta bölgesini kapsar. Güneyde Meksika,
kuzeyde Kanada ve batıda Pasifik Okyanusu ile doğuda
Atlas Okyanusu arasında yer alır. ABD, Alaska ve Havai
Adalarını da kapsar. İki okyanus ile ABD, diğer kıta
ülkeleri ile bağlantı kurar ve coğrafi durumu elverişlidir.
Rölyef
ABD, dört büyük rölyef bütünlüğüne ayrılır:
Batıda 4.000 metreden yüksek Kordiller ve Kayalık
dağları, doğuda Apalaş dağları bulunur. Kordiller ve
Apalaş dağları arasında Orta Düzlük Bölgesi, kuzeyde
Büyük Göller’den güneyde Meksika Körfezi’ne kadar
uzanır. Düzlük Bölge’de verimli topraklar ve preri adı
verilen otlak alanları yer alır. Dördüncü bütünlük Apalaş
dağları ile Atlas Okyanusu arasındaki Atlas kıyı düzlük
bölgesidir.
Nüfus
ABD’nin nüfusunu genelde Avrupa ulusları oluşturur:
İngilizler, İrlandalılar, İtalyanlar, Almanlar, Hollandalılar
vb. Bunların yanında, çok sayıda diğer ulus da yaşar. Nüfusun daha küçük kısmı Afrika Zencileri ve Asya göçmenleridir. Yerli halkı Amerikan Kızılderilileri ve Eskimolardır. Nüfusu çoğunlukla Atlas Okyanusu kıyı düzlüklerinde; Boston,
New York, Baltimore, Philadelphia ve Vaşington’da, bir kısmı
Büyük Göller çevresinde; Şikago, Detroit, Milwaukee, Cleveland ve Indianapolis’te yaşar. Orta Düzlük Bölgesinde; Kansas City, Saint Louis (St. Louis), Dallas ve Houston. Pasifik
Okyanusu kıyısında, Los Angeles ve San Francisco bulunur.
En seyrek yerleşmiş Kordiller ve Alaska’nın dağlık alanlarıdır.
Ekonomi
Amerika Birleşik Devletleri 50 devleti kapsar. Hızla
gelişen ekonomisi ile dünyada önde gelen güçlerdendir. 130
milyon aktif nüfusu ile Dünya sanayi üretiminin %20’si üretilir. Uluslararası ticaretin %15’ini gerçekleştirir. ABD, petrol,
kömür, doğal gaz, altın utran, demir, alüminyum, kurşun
üretümü ile dünyada birinci yeri vardır. Ekonominin temelinde sanayi yatar, özellikle metalürji, makine, elektrik,
elektroteknik, petrokimya, kimya, otomobil, uçak, uçak
- kozmik, gıda, filim, müzik, askeri – silah sanayisi vb. gelişmiştir. Ziraat sektöründe yüksek gelişmiş ve çağdaş tarım ile hayvancılık vardır. Tarım üretiminde tüm tarım kültürlerinin üretimi yüksektir. ABD’de ulaşım ağı gelişmiş, 6
milyon km yol hatları, deniz ve hava limanları bulunur.
Vaşington – Beyaz Saray
SORULAR
» ABD’nin alanı rölyefine göre
hangi bütünlüklere ayrılır?
» ABD’nin daha büyük alanında
hangi iklim hüküm sürer?
» Daha büyük ırmaklarını söyleyiniz.
» ABD’ne çoğunlukla hangi
göçmenler yerleşmiş bulunmaktadır?
» Hangi ürünleri ile dünyada birinci yeri alır?
» ABD’de gelişmiş olan sanayi
kollarını sayınız.
ÖDEV
» ABD’nin siyasi haritasını
inceleyiniz ve eyaletlerinin
adlarını ve başkentlerini
yazınız. Nüfus sayıları
ile ilgili verilere de
ulaşabilirseniz ödevinizi tam
yapmış olacaksınız.
ABD ülkesi alanının büyük olması nedeniyle birkaç iklim bölgesi ortaya çıkar ve farklı iklim tipleri yaşanır. Ülkenin dana büyük kısmında ılıman karasal iklim hüküm sürer.
Genellikle ılıman karasal ve karasal iklim yaygındır. Meksika
Körfezi kıyılarında subtropikal, Florida yarımadasında tropikal iklim hüküm sürer. Pasifik ve Atlas Okyanusu kıyılarında okyanusal, dağlarda da dağ iklimi görülür. Alaska’da kutupaltı ve kutup, Havai Adaları’nda tropikal iklim yaşanır.
ABD’nin hidrografya ağında, iki okyanus kıyıları,
akarsuları ve çok sayıda gölleri bulunur. Daha önemli olan
Mississippi ve Missouri, Ohayo, Arkansas vb. ırmakları Atlas Okyanusu’na; Alaska’dan Kolombiya, Kolorado ve Yukon ırmakları Pasifik okyanusu’na dökülür. Kanada ile sınırında Büyük Göller bulunur. Bunlardan sadece Mişigın (Michigan) Gölü’nün tamamı ABD’ye aittir. Erie Gölü’nden Niagara ırmağı akar. Akıntısı boyunca 50 metre yüksek ve 1.500
m geniş Niagara Çağlayanı bulunur.
New York – Özgürlük Heykeli
73
74
Yüzölçümü.
9.976.000 km2
Nüfusu:
33.874.000
Başkenti:
Ottawa
DİYALOG
» Dünya haritasını inceleyiniz ve
alanın büyüklüğü açısından,
Rusya’dan sonra ikinci büyük ülke
hangisidir? Bulmaya çalışınız.
» Kanada nerede bulunur?
EK BILGILER
Grönland, dünyanın en büyük adasıdır. Alanı 2.17 milyon
km2’dir. Alanının en büyük kısmı buz altındadır. Sadece 350.000
km2’lik alanda buz örtüsü yoktur.
Grönland, Avrupa’nın Danimarka
ülkesine aittir. Grönland adasında
50.000 nüfus - Eskimolar yaşar.
KUZEY AMERİKA
KANADA
Coğrafi durumu
Kanada, Kuzey Amerika’nın kuzey bölgesini kapsar.
Atlas Okyanusu’ndan, Pasifik Okyanusu’na kadar uzanır. Kuzeyde Arktik Takımadaları’nın büyük bir kısmını kapsar. Kara
sınırı sadece ABD’den geçer. Atlas Okyanusu ve Arktik Okyanusu kıyıları çok girintili ve çıkıntılı olup, çok sayıda yarımada, ada ve körfezleri vardır. Coğrafi durumu elverişlidir.
Rölyef
Kanada’nın rölyefini, batıda Denizkıyı ve Kayalık
dağları, orta kesimlerinde alçak arazisiyle Kanada Koruyucu Kanadı, doğuda ise alçak olan Labrador platosu yer alır.
Çok sayıda ada, yarımada ve körfezi vardır. Adalarından en
tanınmış olanları Baffin Adası, Victoria, Elzemir vb., yarımadalarından ise Labrador vb.’dır.
Kanada’da genelde ılıman ve kutupaltı iklim hüküm sürer. Orta kesimlerinde tipik karasal, dağlarında dağ iklimi ve Pasifik Okyanusu kıyılarında nemli ve ılıman iklim yaşanır. En kuzey adalarında kutup iklimi görülür.
Hidrografya
Kanada’nın hidrografya ağı geniş ve zengindir. Akarsularından, en tanınmış ırmakları şunlardır: Mackenzie, Yukon, Saint Lawrence (St. Lawrence), Nelson vb. Ekonomik açıdan en
önemli Saint Lawrence ırmağıdır. Büyük Gölleri Saint Lawrence Körfezi’ne bağlar. Kanada’da diğer tanınmış göller şunlardır:
Büyük Ayı Gölü, Büyük Esir Gölü, Atabask Gölü vb.
Kanada’nın daha büyük alanları ormanlarla kaplıdır.
Ormanları, odun ve selülöz ile kağıt sanayisinin gelişmesinde önemli kaynaktır. Daha küçük alanları ise tarım üretimi yapılmaktadır.
Nüfus
Kanada’nın nüfusu genelde Avrupa göçmenleridir. En
çok sayıda İngilizler, İrlandalılar, Fransızlar vb.’dır. Aralarında Makedon göçmenleri de bulunur. Nüfusu, Büyük Göller ve
Saint Lawrence Körfezi kıyılarında en yoğun bir şekilde yerleşmiştir. Daha büyük şehir ve sanayi merkezleri Toronto, Montreal,
Ottawa, Québec, Vinnipeg vb.’dır. Batısında Vancouver, Edmonton ve Calgary bulunur. Kanada, coğrafya enlemi ve iklimi itibariyle alanının büyük kısmı nüfus ile çok az veya hiç yerleşmemiştir. Kuzey kesimlerinde Eskimolar, iç bölgelerinde Kızılderililer yaşar.
Ekonomi
Kanada, Dünya’da en çok gelişmiş ülkelerden biridir. Sanayisi gelişmiştir. Sanayi kollarından nikel, kurşun, uranyum, çinko,
alüminyum, altın işletme sanayisi vb. gelişmiştir. Ayrıca petrokimya, odun, selüloz ve kağıt sanayisi, renkli metalürji, otomobil sanayisi, elektronik ve elektroteknik sanayisi vb. da gelişmiştir.
Ziraat ekonomisi alanında Kanada, buğday, yulaf, arpa,
keten, patates vb., hayvancılık alanında sığır, domuz ve koyun
yetiştirilir. Balıkçılık da gelişmişitir. ABD ve Meksika ile serbest ticareti gelişmiş, Avrupa ve diğer kıta ülkeleri ile de ticaret
yapmaktadır.
Ottawa – Parlamento
SORULAR
» Kanada’nın coğrafi durumu
nasıldır?
» Rölyef özelliklerini söyleyiniz.
» Hangi iklim hüküm sürer?
» Daha önemli su yüzeyleri
(akarsular, göller, körfezler
vb.) hangileridir?
» Kanada’nın nüfus ve dağılımını açıklayınız.
» Ekonomik açıdan nasıl bir
ülkedir?
» En fazla neler yetiştirlir?
ÖDEV
» Kanada’nın Québec Federal
Cumhuriyeti hakkında araştırma
yaparak, konumu, nüfusu ve
hangi dillerin konuşulduğunu
FEDERASYON – devlet statüsü, cumhuriyet, özerk bölge, kanton gibi birçok alanı kapsayan devlet düzenidir.
Federal birimleri farklı haklara ve iç devlet düzenine sahiptirler.
Toronto
İklim
75
KUZEY AMERİKA
DİYALOG
» New York hakkında bilgileriniz
nelerdir?
» Büyük Göller nerede bulunur?
» Niagara Çağlayanı’nı aranızdan ziyaret eden var mıdır?
Çöl
EK BİLGİLER
ABD’de, Wyoming eyaletinin kuzeybatısındaki Kayalık
Dağlar’ında tanınmış Yellowstone Ulusal Parkı bulunur. Büyüklüğü 9.000 km2’dir. Tam bir
doğal bitki ve hayvanat bahçesidir. Parkın içinde Yellowstone
Gölü ve Yellowstone Irmağı bulunur. Yellowstone Irmağı’ndan
Yellowstone Çağlayanı akar.
Park, birçok sıcak su kaynağı
bulunan kaynaçlarla (gayzerlerle) tanınmıştır.
KUZEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL
Kuzey Amerika kıtası farklı coğrafi özelliklere sahiptir.
Alanında birçok coğrafi bölge ve coğrafi yapı – objeler yer alır.
Örneğin, Kayalık Dağlar, Büyük Göller, Atlaskıyısı büyük
şehir ve megakentler, Büyük Kanyon vb.
Kayalık Dağlar
Kordiller (Alaska’dan Ateş Toprağı adasına kadar uzanan
dağ sistemi) dağlarının bir kısmı Kuzey Amerika kıtasında yer
alır ve Kayalık Dağlar olarak adlandırılır. Kayalık Dağlar, Kuzey Amerika’nın batısında, Alaska’dan Panama Kanalı’na kadar uzanırlar. Kuzey Amerika’nın en yüksek tepesi, Alaska’da
McKinley tepesi 6.194 metre yüksektir. Kuzey Amerika’nın
dağ sistemi, meridyen yönünde birbirine paralel şekilde sıralanmış sıradağlar arasında derin vadi ve platolar yer alır. Dağlık
bölge içerisinde iç ve kapalı akarsu havzaları oluşmuş, Büyük Tuz Gölü havzası gibi. Kayalık dağlardaki akarsuların
akıntısı Pasifik Okyanusu’na doğru yüksek eğim ile akarak dökülür. Kıtanın iç kısmında ise akarsuların yatağında basamaklar
oluşarak akarlar. Kayalık dağların genişliği 1.500 km’dir. Maden ve ormanlarla zengindir. Kayalık dağları genç sıra dağlarıdır ve çok sık değrem ile volkan olayları yaşanır. Popocatépetl
yanardağı gibi, etkin yanardağlar Meksika’da görülür.
Büyük Göller
Kuzey amerika kıtasında, Büyük Göller beş gölü kapsayan ve ABD ile Kanada sınırında yer alan göllerdir. Büyük
Göller’e Superior (Yukarı) Gölü, Michigan Gölü, Huron
Gölü, Erie Gölü ve Ontario Gölü girer. Göller toplam 25.000
km2 alanı kapsar. Aralarında geniş boğaz ve geçitler ile bağlantı
kurulur. Örneğin, Erie ve Ontario gölleri arasında Niagara Çağlayanı bulunur.
Kayalık Dağlar’dan bir görüntü
76
SORULAR
» Kuzey Amerika kıtasının daha
büyük coğrafi bütünlükleri
hangileridir?
» Kayalık dağlarının özellikleri
nelerdir?
Büyük Göller hakkındaki bilgileriniz nelerdir?
» Atlas Okyanusu kıyı yerleşim
bölgesindeki şehirlerin adlarını
söyleyiniz.
» Kuzey Amerika kıtasının hangi
alanlarında yerleşim yerleeri
yoğun bir şekilde görülür?
Şikago
Yerleşim birimleri ve birleşmiş şehirler
ABD’nin Atlas Okyanusu kıyı düzlük bölgesi, göç eden
nüfus ile yeryüzünde en yoğun yerleşmiş alanlarından biridir. Bu
bölgede nüfusu birkaç milyonun üzerinde olan birçok şehrin birbirine bağlı olduğu görülür. Örneğin; Boston, New York, Filadelfiya,
Baltimore ve Vaşington (Washington) ile aralarında birçok küçük
şehirler de yer alır.
Büyük Göller kıyılarında birkaç büyük şehrin küçük alanda
yer aldığı görülür. Örneğin, ABD’de Milwaukee, Şikago, Detroit
ve Cleveland, Kanada’da ise Toronto ve aralarında küçük şehirlerin yer aldığı görülmektedir.
Batı kıyılarının belirli olan daha küçük alanlarında çok sayıda
şehirlerin bulunuduğu görülür. Örneğin, San Francisco, Los Angeles ve San Diego.
New York
Los Angeles
ÖDEV
» Kuzey Amerika haritasında
büyük şehirleri ve
bulundukları alanları
belirleyiniz.
» Örneğin San Francisco
ile Los Angeles, Pasifik
Okyanusu kıyılarında yer
alan şehirlerdir.
EK BİLGİLER
YIĞMA (AGLOMERASYON)
– Küçük alanda birçok kentin
toplanmasıdır.
BİRLEŞİK KENT – yoğun bir
şekilde ekonomik, kültür ve ulaşım bakımından birbirine bağlı
birkaç kentin birleşmesiyle meydana gelen birleşik kentlerdir.
Niagara Çağlayanı, dünyada bir yerde en büyük tatlı
su miktarının toplanmış olması özelliğini taşır. Oluşumuna
göre, tektonik-buz gölleri grubundandır. Birçok ırmak kolları ve yeraltı kaynaklarından suyla beslenir. Diğer göllere
göre bölgenin daha alt kısmında bulunan Ontario Gölü’nün
sularını, Saint Lawrence ırmağı, Saint Lawrence Körfezi’ne
döker. Yazın sıcaklıklar 20oC, kışın ise 0oC’dir. Büyük
Göller’in büyük ekonomik ve ulaşım önemi vardır.
77
78
ORTA AMERİKA
DİYALOG
ORTA AMERİKA ÜLKELERİ
» Orta Amerika hangi alanları
kapsar?
» Orta Amerika’da hangi ülkeler
yer alır?
» Küba hakkında bilginiz var
mıdır?
Orta Amerika, ABD ile Panama Kanalı arasındaki
alanları kapsar. İki coğrafi bütünlük ayırt edilir; Kuzey
Amerika’nın kıta kısmı, diğeri ada alanlarıdır. Rölyefi genellikle dağlık, kıyı bölgelerde düzlükler uzanır. Orta
Amerika’da iklim tropikaldır. Önemli hidrografi özelliklerinden; Panama Kanalı, Meksika Körfezi ve Karayip
denizi ile çok sayıda deniz geçitleri ve boğazlarıdır.
EK BİLGİLER
Hispanyola adası 76.000
km2 alanı kapsar. Haiti ile Dominik Cumhuriyeti ülkeleri arasında bölünmüş, nüfusu 20 milyondur. Adanın batı
bölgesindeki Port-au-Prince
şehri 2010 yılında büyük deprem yaşamıştır. Depremde
20.000’den fazla insan hayatını kaybetmiştir.
Devletler
Orta Amerika’da birçok devlet kurulmuştur. Kıta kısmında
Belize, Guatemala, El Salvador, Kosta Rika, Meksika,
Nikaragua, Panama ve Honduras yer alır. Ülkelerin toplam yüzölçümü 2.5 milyon km2 , nüfusu 150 milyondur.
Daha büyük ada ülkeleri Bahamalar, Dominik
Cumhuriyeti, Jamaika, Küba, Porto Riko (ABD), Trinidad ve Tobago ve Haiti olmakla birlikte, toplam yüzölçümü 230.000 km2, nüfusu ise 40 milyondur.
SORULAR
» Orta Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır?
» Orta Amerika’nın karasal alanında hangi devletler bulunur?
» Büyük Antiller’de hangi ada
devletleri yer alır?
» Tablodaki verileri inceleyiniz ve
Orta Amerika devletlerinin başkentlerini söylemeye çalışınız.
» Hangi devletlerin alan ve nüfus
açısından en büyük olduklarını
belirlemeye ve ülkeleri karşılaştırmaya çalışınız.
Nüfus
Orta Amerika’nın nüfusu 191 milyondur. Nüfusun çoğunluğu karasal-kıyı ülkeleri (Meksika) ile Büyük
Antil ada ülkelerinde yerleşmiştir. Diğer ada ülkelerinin
(Küçük Antiller) kapsadığı alan ile nüfus sayısı küçük, birkaç binden birkaç yüzbine kadar ulaşır.
BAYRAK
BAŞKENT
DEVLET
YÜZÖLÇÜMÜ
(km2)
NÜFUS
(BMÖ, 2009)
BELİZE
Belmopan
22 970
322 000
GUATEMALA
Guatemala
108 900
14 027 000
EL SAVADOR
San Salvador
21 040
6 163 000
KOSTA RİKA
San José
51 090
4 579 000
MEKSİKA
Meksika (Mexico City)
1 967 140
107 550 000
NİKARAGUA
Managua
129 490
5 743 000
PANAMA
Panama
77 080
3 454 000
HONDURAS
Tegucigalpa
112 090
7 466 000
2 489 800
149 304 000
13 962
342 000
48 730
10 090 000
10 990
2 719 000
114 530
11 204 000
197
56 000
8 746
3 982 000
4 824
1 339 000
27 750
10 033 000
229 729
39 765 000
KARASAL- KIYI ÜLKELERİ - TOPLAM YÜZÖLÇÜMÜ
Nassau
BAHAMALAR
DOMİNİK CUMHURİYETİ Santo Domingo
JAMAİKA
Kingston
KÜBA
Havana
CAYMAN AD.(BB)
Georgetown
PORTO RİKO (ABD)
San Juan
TRİNİDAD VE TOBAGO Port of Spain
HAİTİ
Port-au-Prince
ADA ÜLKELERİ - TOPLAM YÜZÖLÇÜMÜ
ADA ÜLKESİ - ada veya adalar üzerinde yer alan ülkedir.
KARASAL-KIYI ÜLKESİ – alanı kıta (kara) ve ada üzerinde yer alan ülkedir.
Antil adalarında (Antillerde) bulunan diğer Orta
Amerika devletleri şunlardır: Aruba (Holl.), Antigua ve
Barbuda, Anguilla (Büyük Britanya), Barbados, ABD
Virgin Adaları, Virgin Adaları (BB), Guadeloupe, Grenada, Dominika, Martinique (Fr.), Saint Kitts ve Nevis,
Saint Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Montserrat
(BB) ve Hollanda Antilleri. Ada ülkelerinin toplam yüzeyi 7.846 km2, alanında ise 2.2 milyon nüfus yaşamaktadır.
79
80
ORTA AMERİKA
EK BİLGİLER
Sombrero, Meksika halkına
özgün olan şapka türüdür. Şapka
geniş, çoğu zaman süslü ve yüksek sıcaklıklar ile güneş ışımasından korur.
Sambrero
Sığırlar
MEKSİKA
Meksika, Kuzey Amerika’nın güneybatı kısmında yer
alır. Yüzölçümü 1 967 140 km2’dir. Kuzeyde ABD, güneyde
Belize ve Guatemala ile sınırlanır. Doğuda Meksika Körfezi
kıyılarına, doğuda ise Pasifik Okyanusu’na çıkar.
Meksika’nın daha büyük alanı dağlıktır. Meksika Kordilleri iki dağ zincirine ayrılır: doğuda Sierra Madre Oriental ve batıda Sierra Madre Occidental. Kıyı bölgelerinde düzlük alanlar uzanır. Yukatan yarımadasının tamamı düzlüktür.
İklimi tropikal, kuzeye doğru subtropikal ve rölyefe
bağlı olarak değişir. Hava sıcaklıkları yıl içerisinde 10o ilâ
30oC arasında değişir. Yıllık yağış miktarı kuzeyde 100-200
mm, güneyinde 2.000-3.000 mm’ ye ulaşır.
Meksika’nın nüfusu 107 milyon, nüfus yoğunluğu km2
başına 55 kişidir. Nüfusun doğal artışı yüksek ve binde 28 civarında görülür. Etnik yapısı Meksikalılardan, daha doğrusu
çoğu melez olan Mestizolardan oluşmuştur. Resmi dili İspanyolcadır. Genellikle nüfusun dini mensubiyeti Hristiyan’dır.
Başkenti 9 milyonluk nüfusu ile Meksika’dır (Mexico City),
genişlemiş şehir bölgesinde ise 22 milyon nüfus yaşar ve
böylece dünyanın en büyük şehirlerinden biridir. Diğer büyük şehirleri, Guadalajara, Pueblo, Ciudad Juarez, Veracruz,
Acapulco, Monterey vb.’dır. Meksika, federal bir ülkedir ve
31 federal eyaleti kapsar.
Ciudad de México (Mexico City)
Genişlemiş şehir bölgesi - Ciudad de México (Mexico City)
KÜBA
Küba, Orta Amerika’da ada ülkesidir. Kapsadığı alan
114.530 km2’dir. Rölyefi genellikle düzlük, üçte biri bayır
ve alçak dağların bulunduğu engebeli arazidir. İklimi tropikal, ortalama sıcaklıklar 22 ilâ 28oC , ortalama yağış miktarı ise 800 ilâ 2.200 mm arasında değişir.
Küba’da 11 milyon nüfus yaşar, %98’i Kübalılardır. Resmi dili İspanyolca, 2.5 milyon nüfusu ile başkenti Havana’dır. Tanınmış diğer şehirleri; Santiago de Cuba,
Guantánamo, Santa Clara vb.’dır. Küba’nın devlet düzeni
cumhuriyettir.
Küba, tarım ve sanayi ülkesi olarak ekonomisi az gelişmiş, şeker kamışı, tütün, pirinç, limon, portakal, kahve
ve manyok üretimi yüksektir. Hayvancılık sığır, domuz ve
kümes hayvanlarının yetiştirilmesini kapsar.
Küba’da nikel, kobalt, manganez, demir, krom ve diğer maden yedekleri bulunur. Şeker kamışı ve tütün işletme fabrikalarında, tütün ve şeker üretimi yüksektir. Ulaşımı gelişmiş ve turizm potansiyeline sahiptir.
SORULAR
» Meksika ülkesi nerede bulunur?
» Meksika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır?
» Meksika’nın en büyük şehirlerini sayınız.
» Meksika’da en gelişmiş olan
ekonomik kolu hangisidir?
» Küba, ülke olarak devlet düzeni nedir?
» Küba’da en fazla hangi üretim
yapılır ve neyle tanınmıştır?
Tütün
Şeker ve şeker
kamışı
Havana
Meksika sanayi ve tarım ülkesidir. Ekonomisinde,
petrol ve doğal gaz işletmesi, cıva, gümüş, kömür, demir,
uranyum, altın, kurşun üretiminin önemli yeri vardır. Petrokimya ve kimya sanayisi ile kara ve renkli metalürjisi gelişmiştir. Köy ekonomisinde mısır, buğday, pirinç, kahve,
kuru fazülye ve şeker kamışı yetiştirilir. Arazinin %50’si otlaklar ile örtülü olması hayvancılıkta sığır, koyun ve keçilerin yetiştirilmesini ve sağlar ve et ile deri üretimi gerçekleşir. Ulaşım ve turizmin gelişmiş düzeydedir.
81
ORTA AMERİKA
DİYALOG
» Orta Amerika haritasını
inceleyiniz. Farklı özellikleri
ile ayırt edilen coğrafi bölgeleri
belirlemeye çalışınız.
» Orta Amerika’da devlet düzenine
göre hangi devletler bulunur?
Popokatepetıl Yanardağı
ORTA AMERİKA’NIN BÖLGESEL ÖZELLİKLERİ
Orta Amerika’da birçok coğrafi bölge ve özelliklerine sahiptir. En tanınmış coğrafi özelliklerinden:
- Meksika Körfezi,
- Panama Kanalı;
- Karayip Adaları – Büyük ve Küçük Antiller
Meksika Körfezi
Meksika Körfezi, Kuzey Amerika kıtasının güneydoğu
kıyılarında Atlas Okyanusu sularının bir kısmını içine alan kıyı
şeklidir. Meksika Körfezi 1.5 milyon km2 su yüzeyini kapsar.
Kıyları alçak ve kumsal, çok sayıda lagün şeklinde kıyı gölleri
vardır. Meksika Körfezi’ne Mississippi ve Rio Grande ırmakları dökülür. Suyun ortalama sıcaklığı 25oC civarındadır. Suyun tuzluluk oranı %35’ten fazladır. Gulf Stream deniz akıntısı Meksika Körfezi’nden Atlas Okyanusu’na ve Batı Avrupa
kıyılarına doğru akar. Önemli limanları ABD’de New Orleans,
Meksika’da Veracruz, Küba’da Havana vb.’dır.
Panama Kanalı
1914 yılında Kuzey ve Güney Amerika arasındaki en dar
kıstakta Panama Kanalı inşa edilerek Pasifik ile Atlas Okyanusu arasında deniz ulaşımı ile bağlantının gerçekleşmesi sağlanmıştır. Panama Kanalı 81 km uzun, 90 ilâ 350 metre arası geniş, 11 metre derindir.
New (Yeni)
Mobile
Orleans
Lagün
Hyuston
Kankun
Mayami
KAVRAMLAR
SÖZLÜĞÜ
Korpus Kristi
Havana
KARASAL ÜLKE - Denize
kıyısı olmayan ülkedir.
DENİZ KIYI ÜLKESİ – kıta
üzerindeki karada yer almış
ve denize çıkan ülkedir.
Meksika Körfezi
SORULAR
» Orta Amerika’nın önemli
coğrafi bölge ve alanlarını
sayınız.
» Meksika Körfezi’ni tasvir etmeye çalışınız.
» Atlas Okyanusu üzerinden
akan ve Avrupa kıyılarına kadar ulaşan Gulf Stream sıcak
deniz akıntısı nerede oluşur?
» Orta Amerika’nın daha büyük
adalarını söyleyiniz.
» Meksika Körfezi kıyılarında
hangi büyük şehir ve limanlar
yer alır?
» Haiti adalarında 2010 yılında
hangi olay yaşandı?
Panama Kanalı
Karayipler
Karayipler, Karayip Denizi’nde bulunan Takımadaların popüler adıdır. Bu takımadalar, Büyük ve Küçük
Antiller’dir. Büyük Antiller ada grubu Küba, Hispanyola,
Jamaika ve Porto Riko, Küçük Antiller ada grubu ise alanı
küçük olan çok sayıda adayı kapsar.
Gergedan
Tapir
ÖDEV
Büyük Antiller
» Harita üzerinde Orta
Amerika’nın devlet, ada ve
başkentlerini belirleyiniz.
» İnternet ağından, Orta
Amerika ülkelerinin coğrafi
özelliklerine ulaşmaya
çalışınız.
Uluslararası ulaşım ve yük taşımacılığı açısından büyük
önem taşımaktadır. Okyanus ötesi sefer yapan büyük gemiler,
içi su ile doldurulan havuzlarda (loklarda) aşamalı olarak deniz seviyesinden yaklaşık 26 metre yükseltilerek, kanalın üzerinden hareket etmeleri sağlanır.
83
84
GÜNEY AMERİKA
GÜNEY AMERİKA ÜLKELERİ
Kolombiya’nın başkenti – Bogota
EK BİLGİLER
Güney Amerika kıtasında
daha büyük ülkelerden birisi
olan Kolombiya’nın büyüklüğü 1.14 milyon km2, nüfusu 45
milyondur. Andların bir kısmını
kapsar. Dağ yamaçlarının doğu
ve batısında düzlükler uzanır.
Pasifik Okyanusu kıyılarındaki düzlük alanları daha küçük,
Amazonya’ya doğru geniş alanlara yayıldıkları görülür. İklimi
ekvatoral ve tropikal, ortalama
hava sıcaklığı 25oC’dir. Resmi
dili İspanyolca, başkenti Bogota, nüfusu 7 milyondur.
Kolombiya’nın tarım ve sanayi ekonomisi gelişmiş, büyük petrol ve kömür yedeklerine sahiptir. En gelişmiş sanayi kolları; petrokimya, metalürji, tekstil, tütün vb.’dır.
Başlıca tarım kültürleri; kahve, pamuk, tütün, pirinç, şeker
kamışı, mısır vb.’dır.
Güney Amerika kıtası, Pasifik ile Atlas Okyanusu
arasında, kuzeyde Panama Kanalı’ndan güneyde Ateş
Toprağı adasına kadar uzanır. Güney Amerika’nın
büyük rölyef bütünlükleri Andlar, Brezilya Platosu ile
Amazonya ve Gran Chaco’dur. Güney Amerika’dan
Ekvator geçer ve birkaç iklim kuşakları ortaya çıkar.
Hangi iklim kuşakları olabilir? Güney Amerika kıtası izole
edilmiş, diğer kıtalardan uzakta bulunmaktadır.
Devletler
Güney Amerika kıtası birçok ülke-devletlere bölünmüştür. Karasal ülkeleri olan Bolivya ve Paraguay dışında, diğer tüm ülkelerinin denize kıyısı vardır. Bunlar;
Arjantin, Bolivya, Brezilya, Venezüella, Guyana, Ekvador, Kolombiya, Paraguay, Peru, Surinam, Uruguay,
Fransız Guyanası ve Şili.
Güney Amerika’da 390 milyon nüfus yaşar. Yüzölçümü açısından en büyük ülkeleri Brezilya ve Arjantin, kıta
alanının %63,52’si ile nüfusunun %60’ını kapsar.
BAYRAK
DEVLET
BAŞKENT
YÜZÖLÇÜMÜ
(km2)
Buenos Aires 2 777 410
BOLİVYA
La Paz
1 098 600
9 879 000
BREZİLYA
Brasília
8 547 400
192 180 000
VENEZÜELLA Karakas
912 050
28 585 000
40 134 000
GUYANA
Georgetown
215 080
762 000
EKVADOR
Quito
272 050
14 094 000
KOLOMBİYA
Bogotá
1 141 800
45 218 000
PARAGUAY
Asuncion
406 750
6 349 000
PERU
Lima
1 285 200
29 132 000
SURİNAM
Paramaribo
163 820
520 000
URUGUAY
Montevideo
175 020
3 361 000
83 530
187 000
755 480
17 004 000
17 834 190
387 405 000
ŞİLİ
Santiago
» Brezilya ülkesi nerde bulunur?
» Hangi devletler Güney
Amerika’da bulunur?
» Güney Amerika ülkelerini,
nereden anımsadığınızı
belirtiniz.
EK BİLGİLER
NÜFUS
(BMÖ,
2009)
ARJANTİN
FR. GUYANASI Cayenne
DİYALOG
Peru, Güney Amerika’nın batı
bölgesinde yer alır. Büyüklüğü
1.28 milyon km2, nüfusu 30 milyon civarındadır. Ülke alanının
daha büyük kısmı, Pasifik kıyılarına doğru dağlık, Amazonya’ya
doğru düzlükler uzanır. İklimi
ekvatoral, Pasifik Okyanusu kıyılarında çöl özelliği görülür. Başkenti Lima’dır.
Peru, sanayi ve tarım ülkesidir. Madencilik ve maden üretimi gelişmiş, özellikle çinko, gümüş, demir, manganez, volfram,
altın, bakır, fosfat vb. Metalürji,
petrokimya, kimya, gemi yapımı,
selülöz ve kağıt, gıda vb. sanayi
kolları gelişmiştir. Tarım sektöründe şeker kamışı, pamuk, mısır, pirinç, kahve, patates vb yetiştirilir. Hayvanlardan, sığır, koyun ve lamalar yetiştirilir. Avcılık da gelişmiş bulunmaktadır.
Peru’nun başkenti - Lima
85
86
GÜNEY AMERİKA
BREZİLYA VE ARJANTİN
DİYALOG
» Güney Amerika ülkelerinden
en büyük olanları söylemeye
çalışınız.
» Güney Amerika’nın en
tanınmış şehri hangisidir?
BREZİLYA
Doğal özellikleri. Brezilya, Güney Amerika’nın orta ve
doğu bölgelerini kapsar. Büyüklüğü 8.547.400 km2, başkenti Brezilya (Brasília)’dır. Dokuz devlet ve bir bağımlı ülke ile
sınırlanır. Brezilya’nın sınırlandığı devletleri haritada bulmaya çalışınız!
Brezilya’nın merkezi ve güney bölgesinde Brezilya Platosu, kuzeyinde Amazon Düzlüğü yer alır. Kuzeybatısında ekvatoral ve nemli, güneydoğusunda subtropikal iklimi
hüküm sürer. Önemli ırmakları; Amazon, San Francisco ve
Parana’dır. Amazon Düzlüğü tropikal yağmur ormanları ile
örtülüdür. Güneyindeki plato ve düzlüklerinde yüksek otlaklar
(kampos) ile işlek araziler bulunur.
Brezilya
Kahve plantasyonu
SORULAR
» Brezilya ne kadar alanı kapsar?
» Brezilya’nın doğal özellikleri
nelerdir?
» En büyük akarsuları hangileridir?
» Brezilya nüfusunun özelliklerini söylemeye çalışınız.
» Hangi sanayi kolları gelişmiştir?
» Tarım kültürlerinden hangileri
yetiştirilir?
Rio de Janeiro
Nüfusu. Brezilya’da 192 milyon civarında nüfus yaşamaktadır. Nüfusunu Avrupa göçmenleri, daha doğrusu, çoğunlukla Portekizli göçmenlerdir. Nüfusun etnik yapısında %95’in
üzerinde Mestizolar, Mulattolar ve Zambolar görülür. Dini
mensubiyet Hristiyanlıktır. Şehir nüfusunun %70’i, genellikle Atlas kıyı bölgelerinde yerleşmiş olduğu görülür. Tanınmış
şehirleri; Resife, Salvador, Rio de Janeiro, Sao Paulo, Porto
Alegre vb.’dır. Brezilya 26 federal eyalete bölünmüştür.
ARJANTİN
Doğal özellikleri. Arjantin, Güney Amerika kıtasının
güney kısmında yer alır. Kuzeyde Bolivya ve Paraguay, kuzeydoğuda Brezilya, doğuda Uruguay ve Atlas Okyanusu, batıda ise Şili ülkesi ile sınırlıdır. Büyüklüğü 2.777.410 milyon
km2, başkenti Buenos Aires’tir. Ülke alanının büyük bir kısmında düzlükler uzanır. Örneğin, kuzeyde Gran Chaco düzlüğü, Parana ve Uruguay ırmak vadileri, güneyde La Plata Düzlüğü ve Patagonya platosudur. Batısında Andlar yükselmektedir. Arjantin’de birkaç iklim tipi hüküm sürer. Andlarda dağlık, Gran Chaco düzlüğünde subtropikal, La Plata
Düzlüğü’nde ılıman karasal, güneyde ise Patagonya ve Ateş
Toprağı Adasında karasal iklim yaşanır. En önemli ırmakları
Parana, Rio Salado ve Uruguay ırmağıdır.
Nüfusu. Nüfusunu genellikle Avrupa’dan İspanya göçmenleri oluşturur. Nüfusun bir kısmı Mestizolar ve İndiolardır.
Nüfus sayısı 40 milyon civarında, nüfus ile en yoğun yerleşmiş La Plata Düzlüğü’dür. Daha büyük şehirleri; Buenos Aires, Rosario ve Kordoba’dır.
Ekonomi. Arjantin sanayi ve tarım ülkesidir. Ahalisinin en büyük kısmı tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Başlıca yetiştirilen tarım kültürleri buğday ve mısır, sanayi bitkilerinden; keten, ayçiçeği, şeker kamışı, pamuk, tütün, pirinç, çay, üzüm bağları vb. Hayvancılık alanında sığır ve koyun yetiştirilir, buna bağlı olarak gıda, deri ve tekstil sanayisi gelişmiştir. Petrol yatakları bulunur, doğal gaz, demir madeni, uranyum, volfram, kurşun ve çinko elde edilir. Metalürji, makine, elektroteknik, kimya sanayisi, en gelişmiş sanayi kollarıdır. Buenos Aires en tanınmış deniz limanıdır.
Brezilya ile Arjantin arasında
oynanan futbol maçı.
SORULAR
» Arjantin nerede bulunur ve ne
kadar büyüktür?
» Arjantin’in hangi alanları farklı bütünlükler olarak ayırt edilebilir?
» Arjantin nüfusunun çoğunluğu
nerede yerleşmiş bulunur?
» Hangi tarım kültürleri en çok
yetiştirilmektedir?
» Arjantin’de en gelişmiş sanayi
kolunu söyleyiniz.
ÖDEV
» Sayfa 85’te verilmiş olan
tablodaki verilere göre, Güney
Amerika ülkelerinin nüfus
yoğunluğunu hesaplayınız.
Büyük şehirlerin dağılımına
göre, nüfusun nerede en yoğun
yerleşmiş olduğunu belirlemeye
çalışınız.
Buenos Aires
Ekonomi. Brezilya ekonomik açıdan sanayi ve tarım
ülkesidir. Maden zenginliği; demir, manganez, boksit, petrol ve diğer madenler bulunur. Maden zenginliği, metalürji,
makine, odun, selülöz ve kağıt, gıda ve tekstil sanayisinin
gelişmesini sağlamıştır. En tanınmış sanayi merkezleri, deniz
kıyı kentleri sayılır.
Nüfusun büyük bir kısmı tarım ile uğraşmaktadır. En
fazla kahve, kakao, şeker kamışı, vb. bitkiler yetiştirilir. Güney kesimlerinde limon, portakal, bahçe kültürleri, tahıllar,
özellikle buğday ve mısır yetiştirilmektedir. Hayvancılık alanında en fazla sığır, domuz ve koyunların yetiştirildiği görülür.
87
88
GÜNEY AMERİKA
DİYALOG
» Güney Amerika kıtasının özellikleri ile ilgili edinmiş olduğunuz
bilgilere dayanarak, Güney
Amerika kıtasında bulunan ve
farklı özelliklere sahip olan
hangi doğal-coğrafi bölge ve
alanları ayırt edebilirsiniz?
GÜNEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL
Güney Amerika kıtasında birçok farklı rölyef, iklim ve hidrografik alan bütünlükleri ayırt edilebilir. Örneğin: Andlar, Amazon Düzlüğü, Atakama Çölü, La Plata Düzlüğü vb.
Andlar
Güney Amerika’nın Pasifik (Büyük) kıyılarında Kordiller dağlarından uzanan dağ zincirine And Dağları (bakır
dağları) adı verilmiştir. Andlar, 9.000 km uzun dağ zinciridir. Birçok tepesi 7.000 metrenin üzerindedir. En yüksek
Aconcagua Dağı ve tepesi 6 962 metredir. And Dağları’nın
Pasifik Okyanusu’na doğru dik yamaçları vardır. Kıtanın iç
kısmına doğru ise yamaçların eğimi azalarak uzanır. Farklı
iklim kuşaklarında yer aldıkları için, tropikal iklim bölgesinde kalıcı kar sınırı 6.000 m, Ateş Toprağı Adasında 600 metreye iner. Andlar büyük maden zenginliği ile tanınmış dağlardır.
Andlar
Amazonya’dan bir görüntü – peysaj
Amazonya
Amazonya, Amazon ana ırmak ile ırmak kolları havzasında yer alan geniş düzlük alanıdır. Alanının büyüklüğü
5 milyon km2’dir. Andların eteklerinden Atlsa Okyanusu
kıyılarına kadar uzanır. Rakımı 200 metreye kadar görülür.
Geniş akarsu ağı vardır. Yıllık yüksek sıcaklıklar (24-28oC)
ve büyük yağış miktarı (1.500-3.000 mm) ile Amazonya’da
geniş, yeşil ve zor geçitli selvas adı verilen ormanlar gelişmiştir. Amazonya nüfus ile seyrek yerleşmiştir. Başlıca ulaşım hatları ve ağı akarsularıdır.
Atakama
Güney Amerika kıtasında, Şili ülkesinin kuzey bölgesini kapsayan ve Pasifik Okyanusu kıyılarında 1.000 km
uzanan Atakama Çölü yer alır. Deniz kıyı çölü olarak, kıtanın
batı kıyılarındaki tropikal bölgesinde meydana gelen çöllerdendir. Çölün bir kısmı kumsal, bir kısmı da taşlıktır. Yıllık yağış miktarı 50 mm’nin altındadır. Hava sıcaklıkları çok
yüksek sayılmaz, Ocak ayında 20oC civarındadır. Bitki örtüsü ile hayvanat dünyasından yoksundur. Deniz kıyısında büyük kuş sürüleri görülür.
La Plata
Arjantin’de bulunan La Plata Körfezi, Dünya’nın en
büyük estuarları (haliçleri) arasında bulunur. La Plata haliçi Parana ile Paraguay ırmak sularının birleşmesi ile meydana gelir. Irmak ağzı huni şeklindedir ve iki ırmağın birleştiği
yerde 50 km’den Atlas okyanusu kıyılarında 250 km’ye kadar genişlediği görülür. La Plata Körfezi’nde birkaç daha büyük şehir yerleşmiş bulunur: Arjantin’de Buenos Aires ve La
Plata, Uruguay’da ise Montevideo.
AMAZONYA – Amazon ana ırmağı ile kolları havzasını kapsayan beniş düzlük alanıdır.
ATAKAMA – Güney Amerika kıtasında, Şili ülkesinin kuzey
bölgesini kapsayan ve Pasifik Okyanusu kıyılarında 1.000 km
uzanan çöldür.
SORULAR
» Güney Amerika’da hangi
önemli coğrafi bütünlükler yer
alır?
» Andları tasvir etmeye çalışınız.
» Amazonya’nın özellikleri nelerdir?
» Atakama nedir ve nerede bulunur?
» La Plata Körfezi ile La Plata
Düzlüğü hakkında öğrendikleriniz nelerdir?
Atakama Çölü
La Plata Körfezi
ÖDEV
» Güney Amerika haritası
üzerinde, kıtanın önemli
özelliklerini taşıyan bölgeleri
bulmaya ve belirlemeye
çalışınız. Bu bölgelerin farklı
özelliklerini de öğrenmeye
çalışınız.
Andlar, genç sıra dağlardır. Birbirine paralel birkaç dağ
zincirini kapsar; doğu, merkez, batı ve deniz kıyı dağ zincirleridir. Bunların arasında geniş platolar yer alır. Titikaka Gölü
kapalı iç havzası da burada bulunur. Andlarda çok sık depremler ve yanardağ püskürmeleri yaşanır. Andlar, bakır, kalay, kurşun, çinko, volfram, gümüş, altın, platin ve diğer madenler ile
zengindir.
89
90
IV. V. ve VI. ÜNİTE SORULARI
IV. ÜNİTE
» Kuzey Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır?
» Kuzey Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne
kadardır?
» Kuzey Amerika’yı keşfeden, fakat yeni kıta
olduğunun farkında olmayan denizci kimdir?
» Kuzey Amerika’da hangi genç sıra dağları
bulunur ve görünümü nasıldır? Tanımlayınız.
» En büyük körfez, yarımada ve adalarını sayınız.
» Kuzey Amerika hangi iklim kuşaklarına uzanır?
» Kuzey Amerika’da hangi iklim tipleri yaşanır ve
» Tornado nedir ve Amerika kıtasının hangi
bölgelerinde oluşur?
» Kuzey Amerika alanında kaç akarsu havzası
ayırt edilir ve hangileridir?
» Atlas Okyanusu’na dökülen daha büyük
ırmakları söyleyiniz.
» Kuzey Amerika’da bulunan Büyük Göller’in
» Tundra nedir ve Kuzey Amerika’nın hangi
bölgelerinde bulunur?
» Kuzey Amerika’da hangi hayvan türleri
görülür?
V. ÜNİTE
» Güney Amerika hangi alana uzanır?
» Güney Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne
kadardır?
» Güney Amerika’da sömürgeleşme süreci ne
şekilde gerçekleşmiştir?
» And dağlarını tasvir ediniz. And dağları
oluuşumuna göre nasıl dağlardır?
» Amazon Düzlüğü’nden hangi ırmak geçer ve
vadisinde gelişmiş orman çeşitlerini söyleyiniz?
» Güney Amerika’da hangi iklim bölgeleri
bulunur?
» Güney Amerika’da hangi iklim çeşitleri
yaşanır?
» Güney Amerika suları hangi havzalara dökülür?
» Güney Amerika’nın en tanınmış ırmaklarını
söyleyiniz.
» Amazon ırmağını tasvir etmeye çalışınız.
Amazonya bölgesinde akarsu ağı nasıldır?
» Andlar’da en tanınmış göl hangisidir?
» Güney Amerika’da bitki örtüsü bölgelerikuşakları hangileridir?
» Pampa nedir ve Güney Amerika’nın hangi
alanlarında görülür?
VI. ÜNİTE
» Avrupalıların, göç edip yerleşmelerinden
önce Amerika kıtasında hangi yerli halk
yaşamaktaymış?
» İspanya ve Portekiz kolonileri nerede
kurulmuştur?
» Kuzey ve Güney Amerika’nın hangi alanları
nüfus ile en yoğun yerleşmiştir?
» Mulatlar, Mestiler ve Zamboslar nedir?
» Amerika kıtası, coğrafi ve bölgesel açıdan ne
şekilde ayrılmıştır?
» ABD’nin alanı rölyefine göre hangi
bütünlüklere ayrılır?
» ABD’nde gelişmiş olan sanayi kollarını sayınız.
» Kanada’nın coğrafi durumu nasıldır?
» Daha önemli su yüzeyleri (akarsular, göller,
körfezler vb.) hangileridir?
» Kuzey Amerika kıtasının hangi alanlarında
yerleşim yerleri yoğun bir şekilde görülür?
» Orta Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır?
» Orta Amerika’nın karasal alanında hangi
devletler bulunur?
» Büyük Antillerde hangi ada ülkeleri bulunur?
» Büyük Antiller’de hangi ada devletleri yer alır?
» Meksika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır?
» Küba, ülke olarak devlet düzeni nedir?
» Brezilya nerede bulunur?
» Arjantin nerede bulunur ve ne kadar alanı
kapsar?
ÜNİTE VE KONULAR
VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
- AVUSTRALYA - DOĞAL-COĞRAFİ VE SOSYOEKONOMİK ÖZELLİKLERİ
- OKYANUSYA – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
- BÖLGESEL AYRILIŞI VE DEVLETLER
Yüzölçümü:
7.682.560 km2
Nüfusu:
22.076.000
Başkenti:
Kanberra
DİYALOG
» Kangurular hangi kıtanın
hayvan türlerinden biridir?
» Avrupa’dan en uzakta bulunan
kıtanın adını söyleyiniz
Avustralya’da bir çöl
Doğal-coğrafi özellikleri
Avustralya, Güney Yarım Küre’de Hint okyanusu ile
Büyük okyanus arasında yer alır. 7.7 milyon km kare alanı ile en küçük kıtadır. Hint ve Pasifik Okyanusu suları ile
çevrili olup kuzeyinde Timor ve Arafura Denizi ile Torres Boğazı bulunur. Güney-Doğu Asya’ya, birçok deniz
ve adaları ile en yakındır. Diğer kıtalardan10.000 km’ den
fazla uzakta bulunur.
Ayers Kayası - Uluru
Avustralya’nın kıyıları pek girintili ve çıkıntılı değildir.
Daha büyük körfezleri; kuzeyde Karpentarya (Carpenter) Körfezi
ve güneyde Büyük Avustralya Körfezi’dir.
Avustralya arazisinde, düzlük alanlar ile alçak dağlar yaygın olarak görülür.
Doğu Avustralya’da Avustralya’nın sıradağları ve platoları ile önemli yüksek tepeler, 2.234 metreye kadar yükselen Kosciusko dağı olup, Güney Avustralya Alpleri’ndendir. Güney
yaylaları sahilden dar bir ova ile ayrılırlar.
Melburn
Sidney
92
AVUSTRALYA - DOĞAL-COĞRAFİ VE
SOSYOEKONOMİK ÖZELLİKLERİ
Nüfusu
Avustralya’da 20,5 milyon civarında nüfus yaşar.
Nüfusu genellikle Avrupa ve Asya göçmenlerdir. 80 kadar halka mensup insanlar yaşar. Resmi dili İngilizce, nüfusun büyük bir kısmı Hristiyandır. Nüfusun %80’i şehirlerde yaşar. Önemli şehirleri Sidney, Melburn, Adelaide,
Brisbane ve Pert’tir. Başkenti Kanberra’dır.
Ekonomi
Avustralya, yüksek gelişmiş tarım ve sanayi ülkesidir. Büyük enerji ve mineral ham madde yedekleri bulunur; demir, uranyum, manganez, kömür, petrol, doğal
gaz, boksit, altın vd. Güçlü ve gelişmiş; metalürji, kimya, elektroteknik, tekstil, otomobil, elektronik, gıda sanayisi vardır. Tarım üretimi gelişmiş, hayvancılık başta
gelen ekonomik faaliyetidir. Sığır ve koyun yetiştiriciliği
yapılmaktadır. Hayvansal ürünlerin büyük ihracatçısı sayılır. Sidney, Melburn ve Pert en büyük deniz ve hava limanlarıdır.
SORULAR
» Avustralya’nın rölyefi ve kıyıları nasıldır ve hangi büyük körfezleri vardır?
» Avustralya’da hangi çöller
ve ülkenin neresinde bulunur?
» Avustralya’nın hidrografi
» Avustralya’nın nüfusu ne
kadar ve kökeni nedir?
» Avustralya ekonomik açıdan
ne derece gelişmiştir?
Okaliptüs ağacı
Koalalar
Kanguru
Aborijin –
Avustralya
yerlisi
Orta Avustalya alanında Avustralya Düzlüğü, Karpentarya Körfezi ile Büyük Avustralya Körfezi arasında
yer alır.
Batı Avustralya, geniş bayır ve dağ kitleleri ile
çölleri kapsar. Örneğin, Hamersley, Mazgrev, MacDonald dağları ve Büyük Kum Çölü, Büyük Victoria Çölü,
Gibson Çölü vb.
Avustralya iklimi çeşitlilik gösterir. Kuzey kesimlerinde iklimi tropikaldır.
Kıtanın güneydoğu bölgelerinde yeterli miktarda yağış ile subtropikal ve ılıman iklimi hakimdir.
Hidrografya ağı az gelişmiş bulunur. Geçirimli tabakalardan oluşan toprak türleri ve yetersiz yağışlar nedeniyle Avustralya’nın az sayıda akarsuları vardır. En tanınmışları; güney-doğusunda Mari ve Darling, Kuzey
Avustralya’da Flinders ırmağı vb. Tüm diğer akarsuları kısa ve akıntıları geçici olur. Genellikle akarsuları, deniz ve Avustralya kıtasında yaygın bir şekilde görülen 700
kadar tuzlu göllere dökülürler.
Bitki örtüsünden, tropikal ormanlar, okaliptüs
ağaçları, otlak alanlar - bozkırlar, kaktüsler vb. görülür. Hayvan topluluklarından özellikle kanguru ve koala,
yaban dingo köpeği, çeşitli sürüngenler, emu kuşları vb.
ÖDEV
» Avustralya haritası üzerinde
körfezleri, dağları, çölleri
ve büyük şehirleri bulmaya
çalışınız.
93
OKYANUSYA – COĞRAFİ
ÖZELLİKLERİ
94
DİYALOG
» Okyanusya nedir? Hiç
duydunuz mu?
» Okyanusya neyi kapsar?
» Okyanusya nerede bulunur?
Okyanusya, Pasifik (Büyük) Okyanusu sularında
bulunan birkaç takımadanın ortak adıdır. Takımadalar.
- Melanezya;
- Mikronezya;
- Polinezya ve
- Yeni Zelanda.
Melanezya
Melanezya, Avustralya’nın kuzeydoğu yer alan
adaları kapsar. En büyük adaları, Yeni Gine (genellikle dağlık ve rakımı 5.000 m civarında, Endonezya ve Papua Yeni Gine), Yeni Britanya, Yeni Kaledonya, Solomon
adaları, Banuatu (Yeni Hebridler) vd.’dır.
Port Moresby
EK BİLGİLER
Papua Yeni Gine, Yeni Gine
adasının doğusunda bulunur.
Yüzölçümü 462.840 km2 ve
nüfusu 7 milyon civarındadır.
Adanın üzerinde Merkez Dağ
Kitlesi yer alır. En yüksek tepesi, Mount Wilhelm, 4.509 metredir. Başkenti Port Moresby’dir.
Papua Yeni Gine az gelişmiş tarım ülkesidir.
Mikronezya
Mikronezya, Melanezya’nın kuzeydoğusunda bulunan küçük grup adaları kapsar. Daha tanınmış adalar şunlardır: Mariana Adaları, Marshall Adaları, Caroline
Adaları ve Kiribati Adaları (Gilberts Adaları) vb. Adaların
çopu mercan adalarıdır.
Polinezya
Polinezya, Pasifik Okyanusu’ndaki çok sayıda takımada ve adaları kapsar. Polinezya’da Havai (Hawaii)
Adaları, Noel Adası, Cook Adaları ve Tuamotus Adaları
vb. adalar en tanınmıştır.
Yeni Zelanda’da bir yanardağ
Yeni Zelanda’nın Kuzey Adası’nda subtropikal, Güney Adasında ılıman iklim hüküm sürer. Nüfus ile en yoğun yerleşmiş olanları Yeni Gine ve Yeni Zelanda adalarıdır.
Yeni Zelanda ekonomik açıdan en çok gelişmiş ülkedir. Sanayi ve tarım ülkesi olarak, ağır ve hafif sanayisi gelişmiş, makineleştirilmiş tarım üretimi yapılmaktadır.
» Okyanusya ne şekilde ayrılır?
» Melanezya hangi adaları
kapsar?
» Mikronezya hangi adaları
kapsar?
» Polinezya’da hangi adalar
yer alır?
» Yeni Zelanda’nın rölyefi nasıldır?
» Yeni Zelanda adalarında
hangi iklim hüküm sürer?
» Yeni Zelanda, ekonomik
açıdan hangi ülkeler arasında yer alır?
Mercan adası
ÖDEV
» Harita üzerinde
Okyanusya’ya ait olan ada
ve takımadaları bulmaya
çalışınız.
Yeni Zelanda Adaları
Yeni Zelanda, ayrı bir grup adayı kapsayan takımadadır. Kuzey ve Güney Adası’nın rölyefi dağlıktır.
Güney Adası’nın en yüksek tepesi Cook 3.764 m yüksektir. Adalarda etkin volkan, geyzer ve sıcak mineral sularına rastlanır. Yeni Zelanda Adaları, Yeni Zelanda devletine aittir.
Adaların çoğu ekvatoral ve tropikal iklim bölgesinde bulunur ve tropikal iklimi hüküm sürer. Sıcaklık
derecesi ve nem oranı yüksektir. Akarsuları kısa ve suyla
zengindir. Tropikal bitki örtüsü çok gelişmiştir. Adaları
kumsal plajlar ile tanınmıştır.
SORULAR
Velington
95
BÖLGESEL AYRILIŞI
VE DEVLETLER
96
DİYALOG
» Mercan adaları nedir?
» Mercan takımadaları
hangileridir?
EK BİLGİLER
Polinezya’da çok sayıda ada
ve takımadalar yer alır. Adaların
çoğu alan bakımından küçüktür.
Bir kısmı ayrı devlet olarak ilan
edilmiş, bir kısmı ise daha büyük devletlerin yönetimi altında
bulunur. Yönetici devletler arasında Fransa, Büyük Britanya,
ABD, Avustralya ve Yeni Zelanda bulunur.
Okyanusya’nın bölgesel ayrılışı ile Melanezya,
Mikronezya, Polinezya ve Yeni Zelanda ile çok sayıda
ada ülkeleri ortaya çıkmıştır:
Melanezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Vanuatu,
Yeni Kaledonya, Papua Yeni Gine, Solomon Adaları, Fiji
ve Norfolk.
Mikronezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Guam,
Kiribati, Marshall Adaları, Nauru, Kuzey Mariana Adaları, Mikronezya Federal Devletleri.
Polinezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Samoa,
Doğu Samoa, Cook Adaları, Midway Adası, Niue, Pitcairn
Adaları, Tokelau, Tonga, Tuvalu, Wallis ve Futuna Adaları, Fransız Polinezyası, Jonestown.
Şu adalar ayrı bir grubu oluşturur: Yeni Zelanda, Kokos Adaları ve Noel adası (Kiritimati).
Yeni Zelanda ve Papua Yeni Gine haricinde diğer
ülke ve devletler küçük ve nüfusu azdır. Bir kısmı ABD,
Büyük Britanya, Fransa, Avustralya ve Yeni Zelanda yönetimi altında bulunur.
SORULAR
» Melanezya’da hangi devletler yer alır?
» Mikronezya devletleri hangileridir?
» Polinezya’ya ait devletleri
sayınız.
» Yeni Zelanda yanısıra, hangi
diğer adalar bu takımadaların yakınında bulunur?
» Hangi takımadanın, yüzölçüm ve nüfus bakımından
adaları en büyük sayılır?
Mercan adalarında dağ sırtları ve canlı varlıklar
DEVLET
BAYRAK
BAŞKENT
YENİ ZELANDA
Wellington
KOKOS ADALARI
Bantam Village
NOEL ADASI
Flying Fish Cove
NÜFUS
(BMÖ, 2009)
135
540 506
4 316 000
1 150
3 000
8 545 600
270 550
14
VANUATU
Port Vila
12 190
240 000
YENİ KALEDONYA (FR.)
Nouméa
18 740
200 000
PAPUA YENİ GİNE
Port Moresby
462 840
6 732 000
SOLOMON ADALARI
Honiara
28 380
523 000
FİJİ
Suva
18 321
849 000
NORFOLK
Kingston
35
1 600
3 269
566 000
Mikronezya
GUAM (ABD)
Hagåtña (Aganya)
545
178 000
KİRİBATİ
Bairiki
832
98 000
MARSHALL ADALARI
Majuro
182
62 000
NAURU
Yaren/Makva
21
10 000
PALAU
Koror
491
20 000
Saipan
477
87 000
Palikir
721
111 000
8 529
520 950
KUZEY MARİANA
ADALARI (ABD)
MİKRONEZYA FEDERAL
DEVLETLERİ
Polinezya
AMERİKAN SAMOASI
Pago Pago
197
67 000
COOK ADALARI
Avarua
237
20 000
MİDWAY (ABD)
-
5
500
NİUE
Alofi
259
1 500
PİTCAİRN
Adamstownn
45
50
SAMOA
Apia
2 831
179 000
TOKELO
Fakaofo
10
1 200
TONGA
Nuku’alofa
748
104 000
TUVALU
Vayaku
26
10 000
WALLİS VE FUTUNA
Mata-Utu
274
15 300
FRANSIZ POLİNEZYASI
Papeete
3 894
300 000
JONESTOWN (ABD)
-
3
1 400
823 003
13 952 700
OKYANUSYA (TOPLAM)
Melanezya
YÜZÖLÇÜMÜ
(km2)
97
VII. ÜNİTE SORULARI
98
VII. ÜNİTE
» Avustralya’nın rölyefi ve kıyıları nasıldır
ve hangi büyük körfezleri vardır?
» Avustralya’da hangi çöller ve ülkenin
neresinde bulunur?
» Avustralya’nın hidrografi özellikleri
nelerdir?
» Avustralya’nın nüfusu ne kadar ve kökeni
nedir?
» Avustralya ekonomik açıdan ne derece
gelişmiştir?
» Okyanusya ne şekilde ayrılır?
» Melanezya hangi adaları kapsar?
» Mikronezya hangi adaları kapsar?
» Polinezya’da hangi adalar yer alır?
» Yeni Zelanda’nın rölyefi nasıldır?
» Yeni Zelanda adalarında hangi iklim
hüküm sürer?
» Yeni Zelanda, ekonomik açıdan hangi
ülkeler arasında yer alır?
» Melanezya’da hangi devletler yer alır?
» Mikronezya devletleri hangileridir?
» Polinezya’ya ait devletleri sayınız.
» Yeni Zelanda yanısıra, hangi diğer adalar
bu taımadaların yakınında bulunur?
» Hangi takımadanın, yüzölçüm ve nüfus
bakımından adaları en büyük sayılır?
ÜNİTE VE KONULAR
VIII. KUTUP BÖLGELERİ
- ARKTİK (KUZEY KUTUP) - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
- ANTARKTİK (GÜNEY KUTUP) - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
ARKTİK (KUZEY KUTUP) –
DİYALOG
» Kuzey Kutup bölgesine ne ad
verilir?
» Kutup ayısının rengi nedir?
» Kutup bölgelerinde hangi
hayvanların gücü ile
kızakların hareket etmesi
sağlanır?
Ren geyiği
Eskimo yerleşmeleri
100
Coğrafi durumu
Arktik, Dünya’nın kuzey kutup bölgesidir. Kuzey
Buz Denizi (Arktik Okyanusu) ve adaları ile Avrasya ve Kuzey Amerika’nın kenar deniz kıyılarını kapsar. 25 milyon
km2 olan toplam alanından beşte üçü su yüzeyleridir.
İklim
İklimi kutup ve dayanılmaz soğuktur. Kışın hava sıcaklığı -40oC, yazın 0-10oC arasında değişir. Yağış miktarı az
ve kar şeklindedir. Suyun sıcaklığı -1oC’dir. Su yüzeyleri donmuştur veya buzdağları görülür.
Köpekler
Tundra
SORULAR
Kuzey Kutup
Flora ve Fauna
Buz örtüsü altında olmayan alanlar tundralardır ve burada bitki örtüsü yoksun, liken, yosun, seyrek otlar ve gelişmemiş çalılara rastlanılır. Deniz planktonu gelişmiş olduğundan çeşitli balıklar ile zengindir. Büyük deniz hayvan çeşitlerinden mors, foka, beyaz ayı, kutup tilkisi, kutup tavşanı ve
farklı kuşlar görülür.
kutup ayısı
arktik baykuşu
kutup tilkisi
Yerleşmeler
Arktik bölgesi, nüfus ile çok az ve seyrek yerleşmiş bulunmaktadır. Balıkçılık ile Ren geyikleri yetiştiren Eskimo
gruplarına rastlanır.
» Arktik nedir?
» Arktik, hangi bölgeyi kapsar
ve ne kadar bütyüktür?
» Arktik bölgesinde hava sıcaklıkları nasıldır?
» Arktik bölgesi ne şekilde
nüfus ile yerleşmiş ve yerli
halkı nasıl adlandırılır?
» Kutup bölgelerinde flora ve
fauna neyi kapsar?
» Bildiğiniz kutup hayvan türlerini sayınız.
» Kuzey Kutup bölgesine,
hangi araştırma ekibi ilk
ulaşmıştır?
mors
Araştırmalar ve Ekonomi
Arktik birçok araştırmacı tarafından incelenmiş ve araştırılmıştır. 1909 yılında, Kuzey Kutup bölgesine ilk ulaşan Robert Peary’nin araştırma ekibi olmuştur.
Maden zenginiliğinden kömür, demir ve renkli metaller
araştırılmıştır. Arktik bölgesinden, Avrasya ile Kuzey Amerika
arasında en kısa hava yolu ulaşımı gerçekleşir.
ARKTİK İKLİM - Arktik - kuzey kutup bölgesinde hü-
küm süren iklim tipidir. Kışın hava sıcakığı -40°C, yazları kısa ve sıcaklıklar 0° ilâ 10°C civarındadır.
ÖDEV
» Kuzey Kutup haritasını
inceleyiniz. Önemli coğrafi
özelliklerini söylemeye
çalışınız. Yarımada, ada ve
deniz ile körfezlerin adlarını
defterinize kaydediniz!
101
ANTARKTİK (GÜNEY KUTUP) COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
» Penguen nedir?
» Penguenler nerede yaşar?
» Kutup ayısı neden penguenler
ile beslenemez?
» Yerleşmemiş kıta hangisidir?
ÖDEV
» Antarktika kıtasında araştırma
merkezleri (istasyonlar) var
mıdır? Kaç merkez bulunur
ve hangi ülkeler tarafından
kurulmuştur?
» Herhangi bir araştırma ekibinin
üyesi olup Antarktika kıtasında
hangi araştırmaları yapardınız?
Antarktika manzarası – peysaj
Balina
102
Coğrafi durumu
Dünya’nın Güney Kutup bölgesinde Antarktika
kıtası yer alır. 13,2 milyon km kare alanı kapsar. Kıtanın büyük bölümü 4.000 metreye kadar ulaşan kalın buz
tabakası ile örtülüdür. Antarktika, Pasifik, Hint ve Atlas
okyanusu suları ile çevrilidir.
Rölyef
Rölyefi genellikle dağlık ve rakımı yüksektir. Alanın %65’i 2.000 metreden yüksektir. En yüksek Visnon
(5.140 m) tepesidir. Antarktika kıtasının ortasında bulunan
Kuzey Kutup’a, 1911 yılında ilk olarak Norveçli Roald
Amundsen ulaşmıştır.
İklim
Antarktika kıtasında sıcaklık dereceleri -88oC’ye
düşer ve dayanılmaz soğuk kutup iklimi yaşanır. Yıl boyunca sürekli 0oC altındadır. Soğuk iklim ve şiddetli rüzgarlar, ulaşılmaz kıyıları ve buz örtüsü, yerleşmelere imkansız ve yaşamsız soğuk çöl görüntüsünü verir.
Bitki ve Hayvan Dünyası
Bitki örtüsünden liken ve yosunlar sadece Graham
Toprağı’nda görülür, hayvanat dünyası daha zengin ve çeşitlilik gösterir. Özellikle penguenler kıtanın deniz kıyılarında koloniler şeklinde görülür. Karadaki hayvanlara nazaran,
Antarktika’nın kıyılarındaki su yüzeylerinde farklı deniz hayvan türleri, özellikle balina balıkları görülür.
SORULAR
EK BİLGİLER
Penguenler
Araştırma İstasyonları ve Ekonomi
Antarktika kıtasındaki farklı araştırmalar, 10’dan fazla
araştırma merkezleri – istasyonlarında yapılır.
Birçok maden yataklarında maden yedeklerinin ; kömür,
demir, gümüş, altın, uranyum vb. bulunduğu kanıtlanmış fakat istifade edilmemiştir.
Antarktika, Dünya’daki ulaşım şebekesinin dışında
kalmıştır.
Norveçli Roald Amundsen, 1872
– 1928 yılları arasında Kutup bölgelerini araştırmıştır. Roald Amundsen,
14.12.1911 yılında Güney kutubuna
ilk ulaşarak kuzey manyetik kutubun
konumunu belirlemiştir? 1928 yılında Arktik’te meydana gelen uçak kazasında hayatını kaybetmiştir. Antarktika kıtası çevresindeki denizlerden birisine Roald Amunsden anısına Amunsden denizi adı verilmiştir.
» Antarktika nerede bulunur?
» Antarktika’nın rölyefini tasvir
ediniz.
» Kuzey Kutup’a ilk hangi
araştırmacı ulaşmış ve ne zaman?
» Antarktika’da hangi iklim hüküm
sürer?
» Bitki örtüsü gelişmiş midir?
» Antarktika’ya özel hayvan
toplulukları hangileridir?
» Antarktika kıyılarındaki okyanus
sularında hangi balıkların avı
yapılır?
» Antarktika kıtasının hangi bölgelerinde yerleşmeler bulunur ve
hangi amaçla kurulmuştur?
Roald Amundsen
103
VIII. ÜNİTE SORULARI
VIII. ÜNİTE
104
» Arktik nedir?
» Arktik, hangi bölgeyi kapsar ve ne kadar
bütyüktür?
» Arktik bölgesinde hava sıcaklıkları
nasıldır?
» Arktik bölgesi ne şekilde nüfus ile
yerleşmiş ve yerli halkı nasıl adlandırılır?
» Kutup bölgelerinde flora ve fauna neyi
kapsar?
» Bildiğiniz kutup hayvan türlerini sayınız.
» Kuzey Kutup bölgesine, hangi araştırma
ekibi ilk ulaşmıştır?
» Antarktika nerede bulunur?
» Antarktika’nın rölyefini tasvir ediniz?
» Kuzey Kutup’a ilk hangi araştırmacı
ulaşmış ve ne zaman?
» Antarktika’da hangi iklim hüküm sürer?
» Bitki örtüsü gelişmiş midir?
» Antarktika’ya özel hayvan toplulukları
hangileridir?
» Antarktika kıyılarındaki okyanus sularında
hangi balıkların avı yapılır?
» Antarktika kıtasının hangi bölgelerinde
yerleşmeler bulunur ve hangi amaçla
kurulmuştur?
ÜNİTE VE KONULAR
IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)
- YAŞAM ORTAMININ DOĞAL ELEMANLARI (HAVA, SU, TOPRAK,
BİTKİ ÖRTÜSÜ - VE HAYVAN TOPLULUKLARI)
- YAŞAM ORTAMININ ANTROPOJEN ELEMANLARI (NÜFUS,
YERLEŞMELER, EKONOMİ)
- YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI
- HAVA KİRLİLİĞİ
- SU KİRLİLİĞİ
- TOPRAK KİRLİLİĞİ
- BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVAN TOPLULUKLARININ
KİRLENMESİ VE KORUNMASI
YAŞAM ORTAMININ DOĞAL ELEMANLARI (HAVA, SU, TOPRAK, BİTKİ
ÖRTÜSÜ VE HAYVAN TOPLULUKLARI)
Yaşam ortamının doğal elemanları:
- Hava
- Su
- Toprak
- Bitki örtüsü ve hayvan toplulukları
DİYALOG
» Neyi soluk alırız?
» Ne içeriz?
» Soluk aldığımız hava, içtiğimiz
su ve beslendiğimiz gıdalar,
sağlık açısından nasıl olmalı?
» Bitkilerin gelişmesini neler
etkiler?
UNUTMAYINIZ
Havasız, susuz ve gıdasız hayat yoktur! Hava, su ve toprağı
kirletmeyiniz, bitki örtüsü ve
hayvanat dünyasını yok etmeyiniz! Hayatta kalabilmemiz için
bunları korumalıyız!
Hava
Hava gaz halindedir. Havanın yapısı; %78 azot, %21
oksijen ve %1 karbondioksid, helyum, su buharı ve diğer
gazlardır. Hava, yeryüzündeki canlı varlıkların yaşam
kaynağıdır.
Canlı varlıkların hayatta kalabilmesini sağlayan
hava yapısındaki oksijen gazıdır. İnsanla ve hayvanlar, birkaç dakikadan fazla havasız dayanamazlar. Bitkiler, fotosentez olayı ile en büyük oksijen üreticileridir. Bitkileden sonra
deniz yosunları ve fitoplanktonlar.
Havada, oksijen oranının azalma tehlikesi, ormanların yokedilmesi ve hava ile suların kirlenmesinden ileri gelir.
Temiz hava
Temiz su
Su
ÖDEV
» İnsanların bağlı olduğu, bitki
ve hayvanların temel yaşam
kaynağını oluşturan temiz
hava, su ve topraksız ne kadar
hayatta kalabilir ve kendini nasıl
hisseder. Kendi görüşlerinizi
yazınız!
106
Su, sıvı şeklinde bir madde olarak, hidrojen ve oksijen (H2O) içerir. Su, yaşam ortamının bir elemanı olarak bitki ve hayvanların doğal ortamda gelişmelerini sağlar. Su, hayatın kaynağıdır ve hyatın devamını sağlar.
Gezegenimizde su, atmosfer, hidrosfer ve litosferde bulunur. En büyük su miktarı hidrosferde; okyanus, deniz, akarsular ve buzullarda bulunur. Okyanus ve denizler,
Dünya yüzeyinin üçte birini kapsar.
Dünyada yaşamını sürdüren en önemli canlı varlık insandır. Su, içme suyu yanısıra, ailede, sanayide, enerjinin
elde edilmesinde, sulama, rekereasyon vb. amaçlı kullanımı vardır. Bu şekilde insanoğlu suyu olumsuz yönde de etkilemiş olur.
Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası
Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası, dinamik olarak, gezegenimizin üzerinde canlı varlıkların hayatta kalmasını ve
yaşamın idame edilmesini sağlar. Bitki ve hayvan topluluklarının çeşitliliği ve dağılımı biodiverzi olarak tanımlanır. Biyo farklılık (biyodiverzi), içine kapsadığı bitkilerin
atmosfere oksijeni kazandırması ve karbondioksidi absorbe etmesi yönünden büyük önem taşır. Karadaki suların su
rejimini dengelemesini de sağlar. Ayrıca, hayvanat dünyası ve insanın besin,giyim, iş ve sağlık açısından ihtiyaçlarını karşılamaktadır.
Çocuklar (insan)
Elma (bitki)
» Yaşam ortamının doğal elemanları nedir ve hangileridir?
» Hava nedir ve yapısını açıklayınız.
» Havanın yapısını oluşturan
gazlardan, bitki ve hayvanların yaşamı açısından hangisi
önemlidir?
» Oksijen ne şekilde tüketilir?
» Su nedir ve yapısı nasıldır?
» Su neden önemlidir ve nerede
bulunur?
» Toprak nedir ve neden önemlidir?
» Bitki ve hayvan topluluklarına birlikte ne ad verilmiştir?
» Bitki ve hayvanlar, insanlar
tarafından hangi amaçla kullanılır?
Toprak
Şardağı çoban köpeği (hayvan)
Toprak
Toprak, yer kabuğunun en üst katmanıdır. İnce ve
sert tabakası %50 ’den fazla farklı maddeler içerir. Diğer
kalan maddeler, hava, su ve bitki ile hayvan kalıntılarının
çeşitli organik maddeleridir.
Toprak, enerji (fosil yakıtları) kaynağıdır. İçerdiği çeşitli mineraller ile canlı organizmaların ihtiyaçlarını karşılamaktadır. İşlek arazi, birçok bitkilerin yetiştirilme ve
üretimini sağlar, insanların beslenmesinde önemli yeri
vardır. Araziler, farklı yapıların temel ortamı ile bitki ve
hayvanlar ile mikro organizmaların yaşam ortamını oluşturur. Toprak katmanları, en kaliteli yeraltı içme suların kaynağıdır.
SORULAR
107
YAŞAM ORTAMININ ANTROPOJEN YAPISI (NÜFUS, YERLEŞMELER, EKONOMİ)
Yaşam ortamının antropojen yapısı:
- Nüfus
- Yerleşmeler
- Ekonomi
DİYALOG
» Nerede yaşıyoruz?
» Nerede çalışıyoruz ve neden?
» İnsan neleri inşa etmektedir?
» İnsan doğayı nasıl etkiler?
Nüfus sayısı
Doğal ortamın yaşam ortamına dönüştürülmesinde nüfus sayısı önemli ve etkilidir. Bir alanda nüfus sayısı çoğaldıkça insanların da ihtiyaçları da çoğalır, dolayısıyla doğal
ortamın çoğu kez olumsuz yönde etkilenmiş olduğu görülür.
Dünyada ve kıtalarda yıllara göre nüfus sayısı verileri (milyon) ile ifade edilmiştir.
YIL
DÜNYA
AFRIKA
ASYA
AVRUPA
GÜNEY
KUZEY
AMERIKA AMERIKA
AVUSTR.
OKYAN.
1750
791
106
502
163
18
2
2
1850
1262
111
809
274
38
26
2
1950
2519
221
1398
547
167
172
13
1970
3692
357
2143
656
285
232
19
1980
4435
470
2632
692
361
256
23
1990
5264
622
3168
722
442
284
26
2000
6071
796
3680
728
520
316
31
2008
6707
973
4054
732
577
337
34
Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez.
Şehir (Şehir yerleşmeleri)
108
Nüfus
Nüfus, yaşam ortamının bir antropojen elemanı olarak.
yeryüzünün nüfus ile yerleşmiş ve ekümen adı verilmiş olan
alanlarını kapsar. Yaşam ortamı açısından, nüfusun yapısı ve
önemli özellikleri:
- Nüfus sayısı
- Nüfus yerleşmeleri
- Nüfus yoğunluğu
Dünyadaki nüfus sayısı yıllara göre farklılık gösterir
ve genellikle nüfus sayısında artış yaşandığı görülür.
Geçmişte, nüfus sayısı az, nüfus yoğunluğu seyrekti. Nüfus, genellikle daha sıcak bölgelerdeki ırmak vadilerine; Nil, İndüs, Huang He, Dicle, Fırat ve Akdeniz kıylarına yerleşmiştir. Büyük coğrafi keşiflerden sonra, ekümen adı verilen yerleşmiş alanlar, Eski Dünya kıtaları
ile Yeni Dünya kıtalarına (Amerika ve Avustralya) genişlemiştir.
Yerleşim yerleri (birimleri)
Yerleşim yerleri veya birimleri, sürekli veya geçici
olarak nüfus ile yerleşmiş alanlardır. Yerleşim yerleri, üretim, kültür ve diğer faaliyetleri kapsayan toplumsal ve bireysel hayatın gerçekleştirildiği yerleşmelerdir. Yerleşim
yerleri, üretim ve tüketimin yapıldığı ve nüfus doğal artışının
gerçekleştirildiği yerleşmelerdir. Yerleşim yerleri iki temel kategoriye ayrılmştır:
- Köyler
- Şehirler
Yerleşim birimlerinde farklı üretim ve toplumsal faaliyetleri gerçekleşir. Köy nüfusu genellikle birinci (primer)
sektördeki ekonomik kollarından özellikle tarım, hayvancılık ve ormancılıkla uğraşmaktadır. Şehir nüfusu ise ikinci (sekünder) sektörde, sanayi, ulaşım, ticaret ekonomik kollarında
ve sağlık ile eğitim gibi alanlarda hizmet vermektedir.
Teknik ve teknolojinin gelişmesi ile şehir nüfusunda sürekli artış görülmektedir. Avrupa kıtasında şehir nüfusu %72,
Kuzey Amerika’da %81, Güney Amerika’da %78, Asya’da
%41, Afrika’da %39, Avustralya’da ise %80 olarak görülür.
Yaşam ortamının bir parçası olan şehirler, şehirleşme ve sanayileşme süreci ile doğal ortamı olumsuz şekilde etkiler.
Ekonomi
İnsanoğlu yaşamını idame ettirmek amacıyla, gıda, eşya
gibi farklı ürünlerin üretilmesi ve teknolojinin gelişmesi
yönünde faaliyetlerde bulunmaktadır. Bu sürecin içerisinde
insan çeşitli ham maddeleri üretmekte ve işletmektedir. Bir kısmı doğadaki ürünler gibi doğrudan, bir kısmı da işlem görerek kullanılmaktadır. Farklı ekonomik kollarından elde edilen
ürünlerin, insanların ihtiyaçlarını karşılamakta önemli yeri vardır. Örneğin, birinci sektördeki tarım, hayvancılık, ormancılık,
avcılık ve balık avcılığı; ikinci sektördeki sanayi, enerji kaynakarı, inşaat, zanaatçılık; üçüncü veya tersiyer sektörde, ulaşım,
ticaret, eğitim ve sağlık gibi hizmetler vb.
SORULAR
»Yaşam ortamının antropojen
yapı ve özelliklerini söylemeye
çalışınız.
» Ekümen nedir ve nerede yer
alır?
» Yerleşim yerleri nasıl
sınıflandırılır?
» Büyük şehirlerde nüfusun etkileri ne şekilde görülür?
» Kıtalara göre şehir nüfus
sayısının dağılımı nasıldır?
» Ekonominin yaşam ortamına
etkileri nelerdir?
Fabrika
YAŞAM ORTAMININ EROZYONU – Birçok doğal veya ant-
ropojen faktörlerin, hava, su, toprak ve bitki örtüsü ile hayvanat
dünyasına olumsuz şekilde etkileri doğal özelliklerinin kaybedilmesine veya yitirirlmesine neden
olabilirler.
YAŞAM ORTAMININ KİRLETİLMESİ – zehirli gaz, sıvı veya
katı haldeki maddelerin, yaşam
ortamını kirletme sürecini kapsar.
Günümüzde toplam dünya nüfusu 6.5 milyardır. Antarktika hariç, tüm kıtalar nüfus ile yerleşmiş bulunmaktadır.
Fakat nüfus yoğunluğu farklılık gösterir. Yeryüzünün nüfus
ile yoğun yerleşmiş alanları, örneğin; Avrupa kıtası, özellikle
Batı ve Orta Avrupa, Çin’in doğu kesimleri, Hindistan, Hindiçini Yarımadası, Mısır’ın kuzey bölgesi, Afrika’nın Gine Körfezi kıyıları, Güney Afrika Cumhuriyeti, Kuzey Amerika’nın
Atlas kıyıları vb. Nüfus yoğunluğu az olan alanlar: Kanada,
Rusya’nın Asya bölümü, Sahra Çölü, Amazonya, dağlık bölgeler vb.
YAŞAM ORTAMINDA CANLI
VARLIKLARIN YOK EDİLME
TEHDİDİ – bitki ve hayvan top-
luluklarının yok edilme sürecinde bulunma durumudur.
YAŞAM ORTAMININ KORUNMASI – hava, su, toprak ve bit-
ki örtüsü ile hayvanat dünyasının
kirlenme ve erozyondan korumayı sağlamak.
109
YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ
VE KORUNMASI
DİYALOG
» Yangın olayını hiç gördünüz veya
yaşadınız mı?
» Fabrika ocaklarından dumanın ne
şekilde çıktığını gördünüz mü?
» Otomobillerin egzos gazları
havayı nasıl etkiler?
SORULAR
Yaşam ortamının kirletilmesi ve korunması küresel
bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.
Belirli alanlarda nüfus yoğunluğu ile sanayi, ulaşım,
enerji tüketimi, çöp depoları vb. doğal ve yaşam ortamını
kirletmektedir. Bu kirletme sürecinde, doğal ortamın yapısı
olumsuz etkilenmektedir:
- Hava
- Su
- Toprak
- Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası
HAVA KİRLİLİĞİ
» Havayı kirleten doğal ve antropojen faktörleri (kirleticileri) sayınız.
» Doğal kirleticiler nasıl oluşur
ve ortaya çıkar?
» Sunni hava kirleticileri nasıl oluşur ve etkileri ne şekilde
görülür?
» Zararlı madddeleri sayınız ve
havaya olan olumsuz etkilerini
açıklayınız.
» Sis nedir?
» Havanın korunması için ne
gibi önlemler alınmaktadır?
Hava - doğal ve gaz şeklindedir. Havanın yapısında
%99 Azot ve Oksijen, %1 farklı gazlar içerir. İnsanların
faaliyetleri sonucunda, hava, birçok zararlı maddeler ile
kirletilmektedir. Havayı kirleten kaynaklar şu şekilde olabilir:
- Doğal
- Sunni
Doğal kirletici kaynaklar
Doğal kirletici kaynaklar, volkanik püskürmeler,
depremler ve yangın olayaları sonucunda ortaya çıkarlar. Doğal kirletici kaynaklar, genellikle aniden ve geçici doğal olaylara bağlı olarak volkanik gazlar, toz ve duman şeklinde görülür.
Havanın doğal olaylara bağlı olarak kirlenmesi
110
Sunni hava kirleticileri
Sunni hava kirletici kaynakları, sanayi, ulaşım,
enerji tüketimi, çöplerin yakılması ile ortaya çıkan
farklı zehirli maddelerdir. Sunni hava kirleticileri sürekli
havada bulunabilen kirleticilerdir. Genelde sanayi yapıları,
evlerde katı ve sıvı halindeki gaz yakıtları, termik santraller,
rafineriler, motor araçları ve insanların farklı günlük
faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan hava kirleticileri vb.
Hava kirleticileri – çöp yığınları
Tehlikeli maddeler
Sözü geçen hava kirletici kaynakları, havayı sülfür dioksid, azot oksidleri, karbon monoksid, kurşun,
ve kurşun sulfat, duman ve farklı moleküllerdir. Bu tür
gazların yoğun olduğu büyük şehirlerde dumanlı sis meydana gelir. Dumanlı sis, sis ve duman karışımıdır, içeriğinde bitki örtüsü ve hayvan topluluklarına zarar verecek
farklı zehirli maddeler de bulunmaktadır.
Bu tür olaylar insan sağlığı ve diğer canlı varlıklar
için büyük bir tehlikeyi oluşturur. Dolayısıyla bu yönde
önlemlerin alınması çok önemlidir. Kirletici niteliği olan
büyük yapılara filtrelerin inşa edilmesi ve havanın temizleme sürecinin gerçekleşmesini sağlamak gerkli ve kaçınılmazdır. Diğer yandan, kullanılacak olan ham maddelerin içeriğinde zehirli maddelerin oranı çok düşük olanların
tercihi yapılmalı, kullanımda olanları geliştirmeli ve daha
temiz atıksız maddeler ile yeni teknolojinin uygulanmasına geçilmeli.
ÖDEV
» Antropojen faktörlerin neden olduğu hava kirliliğini
gözlemleyiniz ve fotoğraf makinesi üzerinden fotoğraf
çekimleri yapmaya çalışınız!
EK BİLGİLER
Yanardağlar, etkin ve sönmüş
yanardağlar olarak ikiye ayrılır. Etkin yanardağlar, geçmişte volkanik püskürmelerin oluştuğuna dair
doküman veya kanıtlar bulunmaktadır. Sönmüş yanardağlar ile ilgili tarihi bilgiler ve verilerin olmadığı yanardağlardır. Günümüzde,
Dünya’da 600’den fazla etkin yanaradağın bulunduğu tahmin edilmektedir. Ateş Kuşağı adı verilen Pasifik Okyanusu kıyılarında en çok etkin yanardağlar bulunur. Etkin yanardağlar: Güney Amerika’da Calbuco ve Osorno; Orta Amerika’da
Popocatépetl, Rusya’nın Kamçatka
yarımadasında Kluçevskaya Sopka;
Japonya’da Fujiyma; Endonezya’da
Krakatau (Krakatoa) ve Tambora; Küçük Antillerde Mount Pelée;
Havai’de Mauna Loa ve Kīlauea;
ABD’de St. Helens; Afrika’da Kamerun; Siçilya’da Etna; İtalya’da
Vezüv; İzlanda adasında Hekla vb.
Havanın yapay (suni) şekilde kirletilmesi
111
VE KORUNMASI
DİYALOG
» Susuz yaşamak ve hayatta
kalmak mümkün müdür?
» İnsanın kullandığı içme suyu
nasıl olmalıdır?
» Temiz sular nerede bulunur?
» Sular, insanlar tarafından ne
şekilde kirletilir?
Temiz su
UNUTMAYINIZ
» Susuz hayat yaşanılamaz!
Suları kirletmeyelim ve
kirletenleri de uyaralım! Sulara
atıklar atılmamalı! Suyu çok
fazla harcamayalım, suyu
tasarruf edelim! Gerksiz sıcak
suları akıtmayalım!
112
SU KİRLİLİĞİ
Su, doğada şu şekilde bulunur:
- Sıvı halinde (durgun sular – okyanus, deniz ve
göller), akarsular ( kaynaklar, ırmaklar ve kanallar);
- Gaz halinde (havada subuharı ve bulutlar);
- Katı halde (yüksek dağlardaki buzullar ve kutup
alanları).
Genel olarak doğadaki su temizdir. Fakat sular, doğal
veya yapay şekilde farklı maddeler ile kirletilmekte ve su
kullanılmaz hale getirilerek canlı varlıklar ve insanlar için
tehlike boyutuna ulaşabilir. Kentleşme ve sanayileşme süreci, çağdaş tarım ve teknolojinin gelişmesi, nüfus artışında
patlama ile daha büyük boyutlara ulaşmaktadır.
Suyun başlıca kirleticileri; sanayi, kanalizasyon atık
suları (lağım suları), tarım, termik santral atık suları, katı
atık yığınları, maden ve petrol ürünlerinin imalatı vb.
Suyun kirletilmesi, atık maddelerin özelliklerine bağlı
olarak şu şekilde olabilir:
- Fiziksel veya mekaniksel
- Kimyasal
- Biyolojik
Fiziksel kirlenme
Suyun fiziksel veya mekaniksel kirlenmesi, suyun fiziksel özelliklerinde değişiklik oluşmasına bağlı olarak gelişir. Örneğin, sıcaklık derecesi, saydamlık, bulanma ve
radyasyon ışıması gibi vb. Fiziksel kirlenme, mekaniksel
yoldan farklı katı madde ve atıklarla suyun kirletilmesidir.
Örneğin, sanayi ve enerji üretimi yapıları ile inşaatlarından
çıkan sıcak sular, radyoaktif maddeler vb.
Kimyasal kirlenme
Sanayi üretimi ve süreçlerinden, şehirleşme alanlarından farklı kimyasal maddelerin suları kirletmesini
kapsar.
Biyolojik kirlenme
Biyolojik kirlenme, suların farklı organizmalar ile
kirletilmesidir.
Suların kirletilmesi
İnsan ve su
Suların temizlenme merkezi (istasyonu)
Önlemler
Önlemler farklı olabilir:
- Su ekosistemlerine atık maddelerin atılmasını
önlemek;
- Kapalı bir sistem kurarak atık suların temizlenmesini ve suyun çok yönlü kullanılmasını sağlamak; teknolojik süreçlerde, sanayi vs.
- Atık suların mekaniksel, fiziksel-kimyasal ile biyolojik yöntemlerle temizlenmesi;
Atık suların temizlenmesi amacıyla birçok tesisler
inşa edilmektedir.
Suların korunması her birey tarafından uygulanmalı, susuz hayatın imkansız olduğunun bilincine varılmalı.
Bu sorun hakkında fikirlerinizi dile getiriniz!
ÖDEV
» Fiziksel ve kimyasal şekilde suyu kirletmeyi deneyiniz.
İki bardak su doldurunuz, birine şeker diğerine toprak ekleyiniz. Gözlemleyiniz ve olayı tasvir ediniz.
SORULAR
» Su nedir ve doğada ne şekilde bulunur?
» Sular nasıl kirletilir?
» Atık maddelerin özelliklerine bağlı olarak sular nasıl
kirletilir?
» Suyun fiziksel kirlenmesi ne
şekilde olur?
» Suyun kimyasal kirlenmesini açıklayınız.
» Suyun biyolojik kirlenmesine neden olan etkenleri ve
hangi belirtileri verdiğini
» Suyun korunması için hangi
önlemlerin alınması gerekir?
Örneğin, bakteriler, virüsler ve farklı cansız bitki ve
hayvan türleri gibi. Bu tür kirleticiler, canlı varlıkların bedeninde birçok hastalıkların meydana gelmesine yol açarlar.
Günümüzde, Dünya’nın en kirli su yüzeyleri, nüfus ile
yoğun yerleşmiş alanları ile sanayisi gelişmiş bölgelerde bulunan deniz ve ırmaklardır. Özellikle, Ren, Sena, Volga, Huang He, Ganj, Mississippi vb.
Suyun kirlenmesi önemli boyutlarda beraberinde sorunları da getirmektedir. Dolayısıyla suların kalite açısından
korunması ve geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır.
113
VE KORUNMASI
DİYALOG
» Bitkiler nerede yetiştirilir?
» İnsanların, toprağın üzerindeki
etkileri nelerdir?
» Toprak erozyonu nedir?
Dalgaların tehlikeli etkileri
SORULAR
» Toprak veya arazi nedir?
» Araziler hangi amaçlarla kullanılır?
» Tarım üretiminin yapılması
için uygun ve kaliteli olan arazilerin durumu nedir?
» Arazilere, antropojen faktörlerinin tehlikeli boyutları neler
olabilir?
» Toprağın ve arazilerin korunması için hangi önlemler alınmaktadır?
TOPRAK KİRLİLİĞİ
Toprak, yeryüzünün en üst katmanı olarak bitki örtüsü ile hayvan topluluklarının yaşam ortamını
sağlar. Araziler, toprak çeşitleri, farklı bitki ve hayvanların yetiştirilmesinde önemli doğal ortamı oluştururlar. Bu
alanlar büyük olsa da yine sınırlı ortamlardır, çünkü bu
alanların bir kısmı elverişsiz ikliminden dolayı kullanılmaz olurlar. Örneğin, çöllerde yüksek sıcaklıklar ve yetersiz yağışlar; kutup bölgeleri, daha büyük coğrafya enlemleri ile yüksek dağlarda sular katı haldedir ve düşük sıcaklıklar yaşanır. Dağ yamaçlarındaki arazilerin eğimi yüksek, yetersiz iş gücü, bazı alanlar da bataklıklara dönüşmüş durumda bulunur. Dolayısıyla, kaliteli ve tarıma elverişli araziler küçük, diğer yandan ise verimli toprakların kirlenme ve yokolma sorunu günden güne büyük
boyut almaktadır.
Toprağın kirlenmesi şu şekilde olabilir.
- Doğal
- Antropojen
Toprağın doğal bir şekilde tehlike altında kalması,
toprak erozyonu veya üst toprak katmanın incelmesi ile
ortaya çıkar.
Toprak erozyonu
Orman yangını
114
Antropojen faktörlerinin etkisi (insanın yeryüzünde yaptığı birçok uygulamalar sonucu) ile toprağın kirlenmesi ve tehlike altında kalmasıdır. Örneğin:
- Verimli alanların üzerinde sürekli yerleşim yerlerinin kurulması ve genişlemesi;
Bitki örtüsünden yosun kalmış araziler
Önlemler
Nüfus sayısının artışı ile tarım alanları, günden güne daha
fazla kirletilmekte ve tehlike altında kalmaktadır. Bu durumda
ve bu süreçler karşılığında tarım alanlarının korunması amacıyla
farklı önlemlerin alınması kaçınınlmzdır.
Başlıca önlemler:
- Ormanların kesilmesini önlemek ve ağaçlandırma sürecini hızlandırmak, dolayısıyla toprak erozyonunu da durdurmak
anlamına gelir;
- Verimli arazilerin üzerinde sanayi tesislerinin inşa edilmemesi;
- Tarım üretimi ve alanlarında, mineral ve kimyasal
maddelerin mesleki (uzmansal) şekilde kullanılması;
- Belirli tarım alanlarında yetiştirilebilecek bitki türlerinin doğru seçimi, atık maddelerin özel çöp yığınları (depo) na bırakılması,
- Tek kullanım amaçlı olan materyallerin, işlem görerek
tekrar kullanım haline getirilebilmesi vb.
Toprak ve arazilerin kirlenmesini önlemek, heryerde ve
her bireyin görevidir!
ÖDEV
» Çevrenizdeki arazilerin
üzerinde, hangi tesis ve inşaatlar
kurulduğunu söylemeye
çalışınız.
» Çevrenizde toprak erozyonun
oluşumunu tasvir ediniz ve
toprak erozyonu ve sonuçlarının
fotoğraflarını çekiniz.
» Bir yol 150 km uzun, 25 m
geniş ise, ne kadar toprak alanı
(arazi), yolun inşa edilmesi için
kullanılmıştır.
Yolların inşa edilmesi
- Yeni ulaşım hatları ile sanayi tesislerinin kurulması;
- Atık maddelerin yok edilmesi;
- Ormanların kesilmesi ve inşaatların kurulması, toprak
erozyonuna yol açar;
- Tarım üretiminde büyük miktarda kimyasal maddelerin kullanılması;
- Tarım kültürlerinin yetiştirilmesinde atık sularının
kullanılması;
- Büyük ve yüzeysel (sığ) maden kazılarının açılması;
- Maden ve sanayi üretimi atıklarının yok edilmesi vb.
Bu şekilde, işlek arazilerinin farklı maddeler ile kirlenmesi ve bitki ile hayvanların tehlike altında kalması, ciddi bir süreç olarak ortaya çıkmaktadır.
Koruma (duvar) setleri
115
VE KORUNMASI
DİYALOG
» Bitki örtüsü ne şekilde
kirletilmekte ve ne gibi
tehlikeler ile karşı karşıya
kalmaktadır?
» Bitki örtüsünün altında
kalabileceği tehlikeler, hangi
sonuçları getirebilir?
» Ormanlar, insanlar tarafından
kesilmektedir? Neden?
» Hayvanların avı yapılmalı mı
ve ne kadar?
DÜNYASININ KİRLENMESİ
Dünya’nın bitki örtüsü ve hayvanat dünyası, iklim
kuşakları, kara ve su yüzeylerinin dağılımına bağlı olarak
çeşitlilik gösterir. İnsanın, önemli faktör olarak, bitki ve
hayvanat dünyasına olumsuz etkileri olur. İnsan, plansız ve rasyonel olmayan şekilde bitki örtüsü ve hayvan
kaynaklarını kullanmakta ve yitirmektedir. Büyük orman alanları (kompleks) nın yokedilmesi örnekleri gibi:
- Yerleşim yerlerine (şehirlere) yeni alanların eklenmesi;
- Tarım alanlarının genişletilmesi;
- Orman ağaçlarının yakıt olarak kullanılması;
Ormanların kesilmesi
EK BİLGİLER
Ormanların korunması ile ilgili yapılması gereken önemli faaliyetler; bitki örtüsünden yoksun
alanların ağaçlandırılmasıdır. Dolayısıyla iklim dah elverişli olur, suyun toprakta daha uzun süre kalması, kaynak, dere ve ırmakların suyla bol olması sağlanır. Bunların yanısıra daha farklı olumlu etkileri de görülür. Sevgili öğrenciler, sizler de, ormanları koruyan ve ormanların yenilenmesini sağlayan bireylerden birisi olmaya çalışınız!
116
Barajların inşa edilmesi
ÖDEV
» Yaşadığınız yer veya çevrenizde,
ormanların ne şekilde yok
edildiğini tasvir etmeye çalışınız.
Kesilen orman ağaçları hangi
amaçlarla kullanılmakta ve
yenilenme ile ağaçlandırma ne
şekilde yapılmaktadır? Ormanlar
koruma altında mıdır ve ne
şekilde? Tasvir ediniz.
Sıvı yakıtların dökülmesi
Ormanların yakılması – orman yangını
- Kağıt ve mobilya üretimi;
- Ulaşım hatlarının inşa edilmesi;
- Yangınların teşvik edilmesi vb.
Hayvan topluluklarının, yaşam ortamında hayatta
kalmalarını olumsuz etkileyen antropojen faktörler: Kimyasal maddelerin kontrolsüz bir şekilde doğal ortamda kullanılması, altyapıların
inşa edilmesi, barajların kurulmsı, ormanların kesilmesi, aşırı yapılan
avcılık ve balık avcılığı ile bazı hayvan türlerinin tamamiyle yok edilmesine neden olur.
Bitki örtüsü ve hayvanat dünyasının, farklı olumsuz ve
yok edilme tehlikesi altında kalması, doğadaki doğal dengenin
bozulmasına neden olur ve insan yaşamına da olumsuz etkileri
yansır. Bunun sonucunda, bitki ve hayvanların korunması amacıyla,
gereken önlemlerin alınması gerekmektedir. Koruma amaçlı önlemler, genellikle farklı kanunlar ile yasakların yürürlüğe girmesi, aynı
zamanda önlemler olarak ormanların yenilenmesi, rasyonel (akla uygun, hesaplı) şekilde bitki örtüsü ve hayvan türlerinin kullanılması,
diğer kaynaklardan faydalanma yöntemlerine yönlendirilmek gibi vb.
Bitki örtüsü ve hayvanların doğrudan korunması ile dolaylı
yoldan, suların, havanın ve toprağın korunması başarılı bir koruma
gerçekleştirilmesini sağlar. Bitki ve hayvanların korunması yönünde
hem bireyler hem de enstitüler destek vermelidir. Çünkü bitki örtüsü
ve hayvanat dünyası bizler ve gelecek nesillerin yaşamını sağlayacak
önemli faktörlerdir.
SORULAR
» Dünya’da, bitki örtüsü ve hayvan toplulukları neye bağlıolarak gelişir?
» Ormanlar, insanlar tarafından ne şekilde yok edilmektedir?
» İnsan, doğrudan veya dolaylı şekilde, hayvanat dünyasını
nasıl tehlike altına almaktadır?
» Bitki ve hayvanların koruma altına alınmaması, hangi
olumsuz sonuçlara yol açar?
» Hangi önlemlerin alınması ile bitki örtüsü ve hayvanat dünyasının korunması sağlanabilir?
Hayvanlara yapılan işkence
117
IX. ÜNİTE SORULARI
XI. ÜNİTE
118
» Yaşam ortamının doğal elemanları nedir
ve hangileridir?
» Hava nedir ve yapısını açıklayınız.
» Havanın yapısını oluşturan gazlardan, bitki ve hayvanların yaşamı açısından hangisi
önemlidir?
» Oksijen ne şekilde tüketilir?
» Su nedir ve yapısı nasıldır?
» Su neden önemlidir ve nerede bulunur?
» Toprak nedir ve neden önemlidir?
» Bitki ve hayvan topluluklarına birlikte ne
ad verilmiştir?
» Bitki ve hayvanlar, insanlar tarafından
hangi amaçla kullanılır?
» Yaşam ortamının antropojen yapı ve özelliklerini söylemeye çalışınız.
» Ekümen nedir ve nerede yer alır?
» Yerleşim yerleri nasıl sınıflandırılır?
» Büyük şehirlerde nüfusun etkileri ne
şekilde görülür?
» Kıtalara göre şehir nüfus sayısının
dağılımı nasıldır?
» Ekonominin yaşam ortamına etkileri
nelerdir?
» Havayı kirleten doğal ve antropojen faktörleri (kirleticileri) sayınız.
» Doğal kirleticiler nasıl oluşur ve ortaya
çıkar?
» Sunni hava kirleticileri nasıl oluşur ve etkileri ne şekilde görülür?
» Zararlı madddeleri sayınız ve havaya olan
olumsuz etkilerini açıklayınız.
» Sis nedir?
» Havanın korunması için ne gibi önlemler
alınmaktadır?
» Su nedir ve doğada ne şekilde bulunur?
» Sular nasıl kirletilir?
» Atık maddelerin özelliklerine bağlı olarak
sular nasıl kirletilir?
» Suyun fiziksel kirlenmesi ne şekilde olur?
» Suyun kimyasal kirlenmesini açıklayınız.
» Suyun biyolojik kirlenmesine neden olan
etkenleri ve hangi belirtileri verdiğini
» Suyun korunması için hangi önlemlerin
alınması gerekir?
» Toprak veya arazi nedir?
» Araziler hangi amaçlarla kullanılır?
» Tarım üretiminin yapılması için uygun ve
kaliteli olan arazilerin durumu nedir?
» Arazilere, antropojen faktörlerinin tehlikeli boyutları neler olabilir?
» Toprağın ve arazilerin korunması için
hangi önlemler alınmaktadır?
» Dünya’da, bitki örtüsü ve hayvan
toplulukları neye bağlıolarak gelişir?
» Ormanlar, insanlar tarafından ne şekilde
yok edilmektedir?
» İnsan, doğrudan veya dolaylı şekilde,
hayvanat dünyasını nasıl tehlike altına
almaktadır?
» Bitki ve hayvanların koruma altına
alınmaması, hangi olumsuz sonuçlara yol
açar?
» Hangi önlemlerin alınması ile bitki
örtüsü ve hayvanat dünyasının korunması
sağlanabilir?
ÇERİK
» Afrika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi…….. ............................................................. 6
» Rölyer ve kıyıları ................................................................................................................. 8
» İklim ................................................................................................................................... 10
» Hidrografya ........................................................................................................................ 12
» Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ....................................................................................... 14
» Afrika’nın beşeri özellikleri ............................................................................................... 16
» Afrika’nın ekonomik özellikleri ......................................................................................... 18
» Kuzey Afrika
Kuzey Afrika ülkeleri ...................................................................................................... 20
Kuzey Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ................................................................. 24
» Doğu Afrika
Doğu Afrika ülkeleri ....................................................................................................... 26
Doğu Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri .................................................................. 30
» GüneyAfrika
Güney Afrika ülkeleri ..................................................................................................... 32
Güney Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri................................................................. 36
» Merkezi Afrika
Merkezi Afrika ülkeleri ................................................................................................... 38
Merkezi Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri .............................................................. 40
» Batı Afrika
Batı Afrika ülkeleri ......................................................................................................... 42
Batı Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri..................................................................... 44
» Kuzey Amerika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi ..................................................... 48
» Rölyer ve kıyıları ............................................................................................................... 50
» İklim ................................................................................................................................... 52
» Hidrografya ........................................................................................................................ 54
» Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ....................................................................................... 56
119
» Güney Amerika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi .................................................... 58
» Rölyer ve kıyıları ............................................................................................................... 60
» İklim ................................................................................................................................... 62
» Hidrografya ........................................................................................................................ 64
» Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ...................................................................................... 66
VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA
BÖLGESEL BAKIŞ
» Amerika’nın beşeri özellikleri ........................................................................................... 68
» Amerika kıtasına bölgesel bakış......................................................................................... 70
» Kuzey Amerika
Amerika birleşik devletleri ............................................................................................. 72
Kanada ............................................................................................................................ 74
Kuzey Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ............................................................. 76
» Orta Amerika
Orta Amerika ülkeleri ..................................................................................................... 78
Orta Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ................................................................ 82
» Güney Amerika
Güney Amerika ülkeleri ................................................................................................. 84
Brezilya ve arjantin ........................................................................................................ 86
Güney Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ............................................................ 88
» Avustralya-doğal-coğrafi ve sosyoekonomik özellikleri ................................................... 92
» Okyanusya - coğrafi özellikleri ........................................................................................ 94
» Bölgesel ayrılışı ve devletler .............................................................................................. 96
VIII. Kutup bölgeleri
» Artik (Kuzey kutup) – coğrafi özellikleri ........................................................................ 100
» Antarktika (Güney kutup) - coğrafi özellikleri................................................................. 102
IX. YAŞAM ORTAMI VE ELEMENLARI
» Yaşam ortamının doğal elemanlari (hava, su, toprak, bitki, örtüsü ve hayvan toplulukları .... 106
» Yaşam ortamının antropojem elemanlari (nüfus, yerleşmeler,ekonomi) ......................... 108
» Yaşam ortamının kirlenmesi ve korunmaı
Havanın kirlenmesi ....................................................................................................... 110
Suyun kirlenmesi ......................................................................................................... 112
Toprak kirlenmesi ......................................................................................................... 114
Bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının kirlenmesi........................................................ 116
120

coğrafya - Министерство за образование и наука

Transkript

Benzer belgeler

14 Mayıs Halk Günü, Mars`a Yolculuk

- SelectedWorks

Bidvoice Issue 1 Turkish.indd

H.E. John Gai Yoh (PhD)

parıs pledge for actıon - Paris Pledge for Action

Intranet Forum Alanı Temel Kullanım İlkeleri ve Yönetim Prensipleri

İndir

kuzey amerika coğrafyası notları

devamı... - OsmanAtasoy.org