Küresel Krizin Temel Nedenleri, Finanansal ve Reel Kesime etkileri

Küresel Krizin Temel Nedenleri,
Finanansal ve Reel Kesime
etkileri ve Krize karşı Korunma
Yöntemleri
İstanbul İktisatçılar Zirvesi
İstanbul, 21-22 Mayıs, 2009
Vefa Tarhan
Northwestern University and
Loyola University Chicago
Ralph Marotta Professor of Finance
©Vefa Tarhan, 2009
1
Gündem
1. Küresel Krizin Fotoğrafı
2. Ekonominin Yakın Geçmişteki Başarısı
3. Ekonominin Yumuşak Karnı
4. Krizin Ekonomiye Etki Kanalları
5. Krizden Korunma Korunma Yolları
©Vefa Tarhan, 2009
2
Bu Kriz Değişik
• Bu kriz genellikle boyutu açısından1929 krizi
ile karşılaştırılıyor
• Ama bence bu bir elma/armut karşılaştırması
oluyor
• Bu günkü dünyada ülkelerin hem reel
sektörleri hem de finansal sektörleri iç içe:
Globilizasyon
• Dolayısıyla dünyanın bir ucunda bir Ülke
hapşırdığında bir başka ülke hızla nezle
oluyor
©Vefa Tarhan, 2009
3
Krizin Fotoğrafı
©Vefa Tarhan, 2009
4
Bu Kriz…
• Bu kriz ise dünyan ın finansal ve reel
kesimlerini kasıp kavuruyor
• Örnek olmadığı için bilemiyoruz, ama
hem en derin hem de en uzun süreli
kriz olma potansiyeli var
• Hiç bir ülke bu krizin etkilerinden muaf
olamadı
©Vefa Tarhan, 2009
5
Borsalarda buharla şan değerler
• 2008 başından bu yana IMKB’deki şirketlerin
değeri $287 $Milyardan $97 Milyara düştü
• 2007 sonunda 8 şirketin değeri $10 Milyarın
üstündeyken
• Şu anda bu miktarın üstünde olan hiç bir şirket
yok
• Rusya ve Brezilya borsalarda aynı dönemde
değerlerinin 2/3’unu kaybetti
• ABD’deki kayıp $9 trilyon civarında
• 2008 başından bu yana tüm dünya
borsalarındaki düşüş $26.5 trilyon
©Vefa Tarhan, 2009
6
Bu krizin de ğişik olduğu
işaretleri
• Bu rakamın boyutunu anlamak için ABD
GSMİH’nın $14 trilyon
• Küresel ekonominin büyüklü ğünün $60 trilyon
olduğunu hatırlamak yetiyor
• Borsa kayıpları çok yüksek olmas ına rağmen
esas problem bu değil
• Esas problem kredi pazarlar ının bir “nükleer kış”
ortamında olması
• Bu durum devam ederse, şirketler kısa ve uzun
vadeli kredi bulamazlarsa, reel kesim çöker
©Vefa Tarhan, 2009
7
Olağan üstü bir kriz
• 25 Eylülde 3 aylık ABD hazine bonosunun f aizi
gün içinde eksi, gün sonunda sıfır oldu
• 26 Eylül Cuma günü General Motors şirketinin
tahvilleri için 5 yıllık sigorta primi %38’e ulaştı.
• Bu şu demek oluyor: GM’in $10 milyonluk
tahvilini sigorta ettirmek için (yani şirket ödeme
yapamazsa ödemeyi size bu sigort ayı satan
yapacak) 5 sene sürecinde senede $3. 8 milyon
dolar ödemeniz gerekiyor
©Vefa Tarhan, 2009
8
Global “Ekonomik Lâle Devri”nin
Sonu Geldi
• 1990-2007 döneminde enflasyon, faizler, volatilite çok
düşük, büyüme yüksek olarak gerçekle şti
• Ama o günlerin sonu geldi.
• Global ekonomiler son y ılda büyük bir şok yaşadı:
• ABD’de başlayan ve dünyaya yay ılan kredi krizi
• Veriler kredi krizinin Finansal boyutunun bile sonunun
gelmediğini gösteriyor.
• Finansal kriz reel sektör sahillerine ulaşmaya başladı
• AB’nin durumu ABD’den daha da kötü olabilir
• AB Türkiye ekonomisi için çok daha önemli
©Vefa Tarhan, 2009
9
Bu Krizin İsmi
• Bu krize önce likidite krizi adını verdiler
• Ancak bu krizin esas nedeni likidite azl ığı değil tam
tersine likidite bollu ğu idi
• Likidite bollu ğu riskin dü şük fiyatlandırılmasını tetikledi
• ABD’nin cari açık problemi var
• Ancak cari açık finansman problemi yok
• Ama cari açık yine de problem : Yatırım problemi
• ABD bazlı varlıklara yatırımlar arttıkça fiyatlar yükseldi ve
getiriler düştü
• Yatırımcılar: getirileri nasıl artırabıliriz?
• 1. Finansal kald ıraç arttı
• 2. Riskin fiyatı düştü: yatırımcılar aldıkları riske orant ılı
bir tazminat talep etmediler
©Vefa Tarhan, 2009
10
Fed’in Krizdeki Rolü
• Fed de yangına körükle gitti: LTCM, İnternet
balonu, gayrimenkul balonu
• Kriz şu anda bir güvensizlik krizine dönü ştü
• Guvensizlik krizi ile nas ıl savaş edebileceğimizi
bilmiyoruz
• Para politikası çalışmıyor
• Fed ne kadar para sürerse sürsün bankalar
kredi vermekten korkuyorlarsa şirketler kredi
bulamıyor
• Faizler neredeyse %0 (Fed-funds faizi %1)
©Vefa Tarhan, 2009
11
Reel Mortgage Faizleri ve ABD’ye
Sermaye Girişleri (%GSİMH)
10%
10%
Real Mortgage Rate
8%
8%
6%
6%
4%
4%
Foreign Fund Inflows (%GDP)
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
19
98
19
97
19
96
19
95
19
94
19
93
19
92
19
91
19
19
19
19
19
-2%
90
0%
89
0%
88
2%
87
2%
©Vefa Tarhan, 2009
-2%
12
ABD Finansal Sektörü
©Vefa Tarhan, 2009
13
©Vefa Tarhan, 2009
14
©Vefa Tarhan, 2009
15
©Vefa Tarhan, 2009
16
©Vefa Tarhan, 2009
17
©Vefa Tarhan, 2009
18
ABD Reel Sektörü
©Vefa Tarhan, 2009
19
©Vefa Tarhan, 2009
20
©Vefa Tarhan, 2009
21
©Vefa Tarhan, 2009
22
©Vefa Tarhan, 2009
23
Yakın Geçmişin Türkiye Ekonomisi
©Vefa Tarhan, 2009
24
2002-2007 Dönemininin Ekonomik
Başarı Listesi
• On senelerdir yüzde 80 ’lerde seyreden enf lasyon tek
haneli rakamlara dü şürüldü
• 2001’de -%9.5 olan büyüme hızı 2002-2006 döneminde
ortalama olarak %7.5 olarak gerçekle şti (kümulatif
büyüme hızı %34 oldu)
• özelleştirmeden elde edilen gelirler 2006 sonu itibar ıyle
18 milyar doları aştı
• 2001’de çok cüzü bir rakam ı temsil eden do ğrudan
yatırımlar 2005 ’de 10 milyar dolar, 2006 ’da 20 milyar
dolardı. (2007’de 22 milyar)
• 2001 sonunda 19 milyar dolar olan Merkez Bankası
döviz reservleri 2008’de 80 Milyar dolara yükseldi
• Bankacılık sektöründe önemli yapısal reformlar yapıldı
©Vefa
©Vefa
Tarhan,
Tarhan
2009
25
Başarıların Temel Nedenleri
• Politik İstikrar
• Dünyada Son 15 Yılda “Ekonomik Lâle
Devri”
– ve Düşük enflasyon volatilite
– Düşük faiz ve özsermaye maliyeti
– Yüksek büyüme hızı
• 2001 Reforml arının Meyvesi
• Mali Disiplin
©Vefa
©Vefa
Tarhan,
Tarhan
2009
26
Başarıların Başarısızlıkları
• Enflasyon haricindeki makro başarılar
yeteri kadar mikro seviyeye indirilemedi
• Yüksek büyüme hızı işsizlik oranını
indirmedi
– Resmi Oran 1995: %7.6, 2000: %6.5, 2009 ilk
çeyrek’te %16.1
• İhracat yerine ithalât boyutlu büyüme
• Büyüme finansmanı: Tasarruf? Cari Açık?
• Doğrudan yatırımların tanımı
©Vefa
©Vefa
Tarhan,
Tarhan
2009
27
Çözüm Bekliyen Kronik ve Yeni
Problemler
•
•
•
•
•
İşsizlik
vergi reformu ihtiyacı
kayıt-dışı ekonomi
Cari açık
Sermaye piyasalarında sıcak paranın
hakim durumu
• Özel sektörün dövi z borcu
• Aşırı değerli YTL (son aylardaki düşüşe
rağmen)
©Vefa
©Vefa
Tarhan,
Tarhan
2009
28
Ekonomik Politika
• Ekonomik politikalar statik olamaz, dinamik
olmak zorunda
• Üstelik 2001 yapısal reformlarının mirası tükendi
• Belirli bir süre sonra f aydasını yitiren politikaların
yeniden design edilmesi gerekir
• Yapısal reformlar bir duraklama devrine girdi
• Uzun soluklu yeni ekonomik polit ikaya ihtiyaç var
• Türkiyenin notu doğrudan yatırımları çekici
seviyede değil
• Zaten yabancı yatırımcının risk iştahı kalmadı
©Vefa
©Vefa
Tarhan,
Tarhan
2009
29
Ekonominin “yumuşak karnı”
• İkiz cari açık ve açığın finansmanı problemleri
• Yeterince gelişmemiş sermaye piyasaları
• Sıcak paranın hakimliği (hisselerin %70 ’i,
tahvillerin %34’u) ve ürkekliği
• Gerçek doğrudan yatırımlara ihtiyaç
• Özel sektörün döviz borcu
• Aşırı değerli YTL
• Tasarruf düşüklüğü, yüksek tüketici kredisi
• Bu problemler birbirinden tamamen bağımsız
değil
©Vefa Tarhan, 2009
30
Cari Açığın Nedenleri
• YTL’nin yüksek değeri ihracatı
cezalandırıp ithalatı teşvik etti
• Dövizin ucuz olması ithalatın üretim
girdilerine bağlılığını artırıyor
• Emtia-enerji-gıda fiyatlarına hassasiyet
• Türkiye son 5 yılın gıda malı ithalatı: $22B
• Niçin Türkiye ABD’nin orta-batısı gibi
dünyanın gıda anbarı olamasın?
©Vefa Tarhan, 2009
31
Cari Açık Nasıl Finanse Edilir?
•
•
•
•
•
Doğrudan Yatırımlar
Portföy yatırımları (“sıcak para”)
Özel sektörün dövi z kredisi
Bankacılık sektörünün d öviz kredisi
Reserv varl ıklarlarda değişmeler (resmi
reservler ve IMF kredi leri)
• Ödemeler dengesinde bir de “net hata ve
noksan” kalemi var
©Vefa Tarhan, 2009
32
Cari Açığın Finansmanı
Problemi (Genel Yaklaşım)
• Gittikçe artan cari açığın finansman ı
sürdürülemez
• Bilhassa kredi ile finanse edilmesi
sürdürülemez
• Doğrudan yatırımlar: Ama politik ve ekonomik
istikrar şart
• Sıcak Para ürkek
• Sermaye piyasalar ının geliştirilmesi
• Tasarruf artıran politikalar- finansal ürünler
©Vefa Tarhan, 2009
33
Geçmişte kullanılan cari aç ık
finansman kaynaklar ı
Bunlar ilerde
kullanılabilecekmi?
©Vefa Tarhan, 2009
34
Özel sektörün Döviz Borcu
• 2008 ilk çeyreği itibariyle reel kesim döviz borcu:
– Kısa vade:
$24.8 Milyar
– Orta-Uzun vade: $ 87.1
– 2001: 7.6(kisa) + 22.6 = $30 Milyar
• Finansal Kesim (2008 ilk çeyrek):
– Kısa Vade:
$15.2 Milyar
– Orta-Uzun vade:$45
• Toplam özel kesim:$172 ($40 Kısa) son rakam $191B
• Kamu:
$74.3
• TCMB:
$16.7
• ÜlkeToplam $ borcu:$263
Milyar 172/263 =özel %6535
©Vefa Tarhan, 2009
©Vefa
©Vefa
Tarhan,
Tarhan
2009
36
Sermaye Piyasasının
Geliştirilmesi
• Tasarruf oranı%17, gelişmiş ülke ortalama %30
• Üstelik bu tasarrufun tümü mali sektöre girmiyor
• Pazarların derinleşmesi ve yaygınlasması
• Sermaye piyasası sıvı: yük bankaların sırtına biniyor
– Mali sektörün %80 ’nini bankalar olu şturuyor
• Özel sektörün tahvil piyasalarından dışlanması
• Arz:Yeni finansal ürünler - opsiyonlu tahviller?
• Talep: vergi teşvikli emeklilik ve sağlık fonları?
•
Fayda hem piyasalara hem de dev letin emeklilik yükümlüğüne
©Vefa Tarhan, 2009
37
Problemler Ba ğlantılı
•
•
•
•
•
Ucuz döviz,ithal. boyutlu ihrc. → Cari Açık
Ucuz döviz,serm. Piy. → özel kesim $ borcu
Gelişmemis Serm. Piyas. → düşük tasarruf
Yüksek faiz, carry trade → ucuz döviz
Ekonomik - Politik istikrars ızlık → kredi ile
finanse edilen cari açık
• Ucuz döviz, sıcak para, özel kesim $ borç →
kur risk kırılganlığı
©Vefa Tarhan, 2009
38
Küresel krizin ekonomiyi
etkileme kanallar ı
• Ekonomimizin 2001’e oranla çok daha sağlam bir
temelde olduğu bir gerçek
• Ancak buna rağmen yepyeni ve olumsuz
gelişmelerin de ortaya çıkmış olduğunu da kabul
etmek zorundayız.
• Benim görüşümce bu küresel kriz bu yeni problemler
kanalıyla ekonomiyi etkileyecek.
• Bu kanalları şu sekilde sıralamak mümkün: Cari açık
problemi, cari açığın finansmanı problemi, ve Özel
sektörün dış borç problemi, kredi konusunda global
güvensizlik problemi
©Vefa Tarhan, 2009
39
Kriz etki kanallar ı
• Bitmeyen Kısır Döngüler:
• Tüketimdeki düşüş ve kredi musluğunun
kapanması / maliyetinin artması → yatırımlarda
düşüş→işsizlikte artış→tüketim, yatırım
azalması
• Döviz borçlarının servisinde yaşanacak
zorluk→bankacılık sistemine etkisi→Kredilere
etkisi→Yatırım, tüketimde düşüş, işsizlikte artış
• Cari açığın finansmanını problemi→yatırım,
tüketim düşüşü, işsizlik artışı
©Vefa Tarhan, 2009
40
Döviz değerlerindeki geli şmeler
cari açığı hangi yönde etkiler?
• Zor bir soru
• Fiyatlar açısından ihracat ı çoğaltıp ithalatı azaltması, cari
açığı olumlu yönde etkilemesi gerekir
• Ancak, fiyata rağmen ihracat daralabilir – ihracatımızın
%50’si AB ülkelerine
• AB ükeleri ekonomileri durgun olacak belki de daralacak
• ihracatımız ithalat kaynaklı
• ihracatımız girdi maliyetlerini karşılamıyor
• ihracat artarsa ithalat da artabilir
• Girdi maliyetleri – enerji fiyatları düştü ancak dolar
pahaland ı
Tarhan, 2009etkiledi
41
• Son gelişmeler ihracat©Vefa
ı olumsuz
Döviz değerlerindeki geli şmeler
cari açığın finansmanına etkisi?
•
•
•
•
•
•
Malesef bu konuda iyi haber yok
Doğrudan yatırımlar – Olumsuz
Sıcak para – olumsuz
Özel sektorun döviz kredisi bulabilmesi – olumsuz
Bankaların döviz kredisi bulmas ı – olumsuz
Ükenin cari aç ığını finanse edebilmesi icin büyük bir
tehlike kaynağı
• Ayrıca, YTL kredilerinde de zorluk (faiz, yenilememe,
geri cağırma) baslad ı
• Tüm bu faktörler reel sektörü çok zor günlerin beklediğini
gösteriyor
©Vefa Tarhan, 2009
42
Özel sektörün döviz borcu –
Finansal kesim
• Bankaların sermaye oranlar ı sağlıklı olmasına rağmen
finansal sektör için büyük bir tehlike kayna ğı
• $191 Milyar dolar döviz borcu
• $60 Milyarı kısa vadeli
• Faiz ödeme güçlüğü
• Ana para ödeme güçlüğü
• Bu şirketlerin YT L kredileri de var
• Dövizkredisini ödemekteki güçlükler
• YTL kredilerine de ta şacak
• Finansal sektörün tüketim kredileri de var
©Vefa Tarhan, 2009
43
Özel sektörün döviz borcu –
Reel kesim
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Kredinin servisinde yaşanacak güçlükler
Kredi fiyatlarındaki artış
İç ve dış kaynaklı kredilerin donması
Reel sector için çok olumsuz
Kredinin servisinde yaşanacak güçlükler
Kredi fiyatlarındaki artış
İç ve dış kaynaklı kredilerin donması
Reel sector için çok olumsuz
İşşizlik, İşsizliğin tüketime ikincil etkisi vs. aşılması
zor bir kısır devre
©Vefa Tarhan, 2009
44
Küresel kriz …
• Bu nedenlerle ve bu kanal larla
•
•
•
•
– Cari açık, cari açığın finansmanı, döviz bazlı
kredi, kredi maliyetlerindeki artış, kredinin
donması
Sanıyorum finansal sekt örü
Daha da önemlisi reel sektörü olumsuz olarak
etkileyecek
Bu gerçeği kabul etmek ve krizin etkisini asgari
seviyede tutatacak tedbirler alınmalı
Teşhiz edilmeyen hastalık
tedavi edilemez
©Vefa Tarhan, 2009
45
Krizden Korunma Yolları:
Kısa Vade
•
•
•
•
IMF ilişkisi
Mevduat sigortası
Para politikası
Reel sektör problemleri birinci planda
olmalı
• Faiz indirimleri, enflasyon korkusu?
• Sermaye piyasasının geliştirilmesi
• Bir Kriz önleyici bir fonunun kurul ması
©Vefa Tarhan, 2009
46
Krizden Korunma Yolları:
Uzun Vade
• İlerde krizlerin daha sık olacak
• Uzun vadede çözüm “yumuşak karnın” adeleye
dönüşmesi
• ihracat politikası – mukayeseli avantaj ımız olan ürün ve
hizmetlerin belirlenmesi
• Gıda fiyatları artmaya devam edecek – Tarım büyük fırsat
• Tarımda büyük altyap ı yatırımları yapılmalı
• Eğitim politikas ı – genç ve eğitilmiş bir nüfusumuz mu
var yoksa genç ve diplomal ı bir nufusa sahibiz?
• Dünya çapında üniversiteler – araştırma kavram ı nedir?
• Tüm üniversitelerin YÖK ’ün denetimine ihtiyacı var mı?
©Vefa Tarhan, 2009
47