İÇİN DİL BİLGİSİ UYGULAMALARINDA KULLANILACAK İŞARET ve

ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ
MÜDÜRLÜĞÜ
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI
ENSTİTÜSÜ
DERGİSİ
Sayı: 10'dan
AYRI BASIM
Dr. Efrasiyap GEMALMAZ
STANDART TÜRKİYELİ TÜRKÇESİ (STT) İÇİN
DİL BİLGİSİ UYGULAMALARINDA
KULLANILACAK
İŞARET ve KISALTMALAR
ERZURUM 1998
1
Uygulama:
Word 5.1T:Microsoft Word
Fontlar
Bookman, Helvetica, Monaco,
:
Monacoqlu.Efras, MonEfras,
ÂErFEÂReQ , Σψµβολ, Times,
Efrasiya p GEMALMAZ
Atatürk Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi
Emekli Ögretim Üyesi
ERZURUM
Eksik ve yanlışlar için uyarılma adresi:
e-mail: [email protected]
Bilgi için:
web: http://efrasiyap.tripod.com
2
STANDART TÜRKİYELİ TÜRKÇESİ (STT)
İÇİN
DİL BİLGİSİ
UYGULAMALARINDAKULLANILACAK
İŞARET ve KISALTMALAR
Dr. Efrasiyap GEMALMAZ*
İfadeler kümesi kemiyet ifadeleri ve keyfiyet ifadeleri olmak
üzere iki temel alt kümeye ayrılmaktadır. Günümüze gelinceye kadar,
kemiyet ifadeleri kesinliklerinin kendilerine sagladıgı kolaylık
uyarınca yapılan çalışmalarla kendi terminolojisine ulaşıp kendi
kısaltma ve işaretleriyle oldukça evrensellik kazanmıştır. Ancak, çok
kere duygusallıga varacak ölçüde kesinlikten uzaklaşan keyfiyet
ifadeleri ile ilgili terminoloji ve bu alana ait işaret ve kısaltmalar pek
evrensellik kazanmamıştır. Dili bir kümeler kümesi olarak ele alan
günümüz dil bilgisi anlayışı, her düzeydeki (fonetik, fonolojik,
morfolojik, sentaktik, semantik vbg.) dil ögelerini dil bigisi ulamı
dedigimiz kümelere yerleştirmekte ve dil bilgisi kurallarını bu
kümeler arasındaki ilişkileri belirlemek üzerine kurmaktadır. Dil
bilgisi kurallarının formüllere indirgendigi ölçüde daha kavranılır
oldugu bir gerçektir. Formüllerin oluşturulabilmesi için de işaret ve
kısaltmaların gerekliligi açıktır. Türkçe üzerine çalışanlar işaret ve
kısaltma konusunda henüz ortak bir tutumdan uzaktırlar. Bu sebeple
burada bu konuda örneklendirerek bir liste oluşturmayı amaçladım.
Umarım ki, zamanla yanlışlar düzeltilir, eksikler tamamlanır,
ilgililerin kullanabilecegi ortak bir işaret ve kısaltmalar listesi
oluşturulur.
*
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araşt. Enst. Müdürü.
3
İŞARET ve KISALTMALAR
/…
°
, A , I , U , K , G , …/ : Fonolojik transkripsiyonda
arkifonemleri (archiphonème) gösterir. Yani, ° =
{Øv, ı, i, u, ü, a, e}; A={a, e}; I={ı,
i, u, ü}; U={u, ü}; K={k, q, g, π, ğ,
#}; G={g, π, ğ, #}; … vb.
@
: boşluk (blanck) / susma (silence)
ø , Ø
: boş küme ; işaretsiz fonem vy
monem.
‘………’
: Transliterasyon (örn.rL+” ‘+l[e]r’
çokluk eki ).
“………”
: “x”
: “x”, bir alıntı vy koyuntudur.
«………»
: «x»
: “x”,
bir kavramdır. (örn. «kedi»,
vbg.).
«git-», «okul çantası»,
/………/
:
Fonolojik
transkripsiyon
(örn.
/+lAr/; /+lar/, /+ler/).
[………]
: Fonetik transkripsiyon (örn. [+lar],
[+ler]).
ǀ. . .ǀ
:
Ses
ve
hece
sınırları
(örn.
|.ø.a.||.t.ı..l.ø.||.d.ı..q.ø.|)
Ses sınırlarının gösterilmesine
gerek duyulmadıgında, “.” (nokta),
hece; “|” (dikme), kelime vy morfem
sınırlarını gösterir.
…//…
4
: Ögelerce işaretsiz vy eksilti işlemi
görmüş olan vy olabilecek bölge.
…………
: xy z
: Ögelerine ayrılması konu dışı. Nasıl
ayrılacagını biliyorsunuz vy ögreneceksiniz.
*………
: *x
: “x”, saymaca, uzlaşımsal (conventionel) bir ögedir (örn. *gö-z
«göz»,*gö-r- «gör–»).
………*
: x*
: “x” konusunda açıklayıcı not var; bu
nota bakınız. Yıldız sayısı notun kaçıncı
not oldugunu gösterir.
…-…+…
: x+y
: Ögelerine art zamanlı olarak ayrılmış
bütünlük (örn. *gö-z · *gö-r-; al//-d+ı+//+y-d+ı+m; gel-//-me+li;
öl-//-ü+yor+//-muş+ca+sı+n+a).
…+
: X[+]
: “X”, isim soylu (durgun / statique) bir
ögedir (örn. göz[+]).
…-
: X-
: “X”, fiil soylu (devingen / dinamique)
bir ögedir (örn. git-).
+…[+]
: +x[+]
: “x”, isim soylu ögelerden isim soylu
ögeler oluşturur (örn. göz+lük[+]).
+…-
: +x-
: “x”, isim soylu ögelerden fiil soylu
ögeler oluşturur (örn. göz+le-).
-…[+]
: -x[+]
: “x”, fiil soylu ögelerden isim soylu
ögeler oluşturur (örn. gid-iş[+]).
-…-
: -x-
: “x”, fiil soylu ögelerden fiil soylu
ögeler oluşturur (örn. gid-il-).
x…
: Kelime başında ses vy ses öbegi
…x
: Kelime sonunda ses vy ses öbegi
.x…
: Kelime içinde hece başında ses vy …
…x.
: Kelime içinde hece sonunda ses vy …
5
…x…
: Kelime içinde herhangi bir yerde ses
vy
…x-
: Fiil sonunda ses vy ses öbegi
…x+
: İsim sonunda ses vy ses öbegi
-x…
: Fiile getirilen ek başında ses vy …
+x…
: İsme getirilen ek başında ses vy …
-………-
: Yazılı metin içerisinde artık anlatım;
okurken bu kısmı atlayabilirsiniz.
(………)
: Yazılı metin içerisinde
adlandırma vy açıklama metni.
(………)
:((x y) z)
: (x
™——ß ∏——∫
√ √
ikincil
: “x” ve “y”, birinci sıradan; “z”,
bunların birleşimiyle ikinci sıradan
anlam bloku oluşturur. (örn. (bu
(küçük ev)) ).
y) : “x”,“y”nin tamlayanı (belirten vy
™———ß
√
niteleyeni)’dır. Anlam ilişkisi. (örn.
( bu ( güzel ev )) ).
|………|
:| x y z | : “x”, “y” ve “z”, biribirleriyle sıra
degiştiremezler (concaténation) (örn.
/| /
//
/ban+a/
//
/ver-//dig+i+n+iz/ // /kitab+//+ı+//| /
/| //oku-//-muş+//-t+u+m//| /).
µ
™——• §
√ √
: |x
™———•
√
: x
√
6
y| : “x”, “y”den önce gelir. Sıra ilişkisi
√
y
(örn. | bir kaç | , | ev barq |).
: “x”, “y” kümesinin bir ögesi olarak
yazılır (örn. ev ¬ İ2 , git- ¬ F1-).
(® )
:(®X)
/………/
:/y x z / : “y ” ve “z ”, “x”in dizimsel baglamını
: “X” taşınacaktır.
(contexte syntagmatique) oluşturur (örn.
/çocuq b vbu e//).
… ~ …
: x ~ y
: “x” vy “y”, her ikisi de geçerlidir;
ikisinden biri seçilmelidir. (örn.
/mektup
yolla-/
~
gönder-/; q ~ … ; ≈ ~ «)
… ! …
: x ! y
:
“x”,
/kiçik/
/mektup
“y”ye örneksenmiştir (örn.
> /küçük/ ! /büyük/).
> , <
: x > y
: “y”, “x”ten dogmuştur ; “x”, “y”den
öncedir.
… , …, v
: x , y
: “x” ve “y”
… / … , vy
: x / y
: “x” ve ya / ya da “y”
…
: x
y
: “x”, “y”e karşıdır. karşı, karşısında
(versus) (örn. : gel-//-ø-ir
gel//-me-z ).
… ≠ …
: x ≠ y
: “x”, “y”ye karşılıktır; “x” , “y” ile
temsil edilir.(örn. : trç. Kap ı ≠ frn.
[ Ø / l a ] po rt e ).
… $ …
: x $ y
: “x”, “y” ile yaklaşık eşdegerdir; belli
şartlarda “x”, “y” yerine kullanılır (örn.
/postala-/
$
/[posta
ile]
gönder-/ /[posta ile] yolla-/).
… ≡ …
: x ≡ y
: “x”, “y” ile tam eşdegerdir; “x”, “y”
yerine kullanılır (örn. /özgürlük/ ≡
/hürriyet/.
…
7
… ≈ …
: x ≈ y
: “x”, “y” olarak kabul edilebilir. Yakın
anlamlılık. (örn. /gitmeyi düşünüyorum/ ≈ /gitmek istiyorum/).
… = …
: x = y
: “x”, “y”ye eşittir; “x”, “y” demektir.
Eş anlamlılık vy eş görevlilik (örn. STT.
/+lAr/ = SAT. /lAr/).
… ≠ …
: x ≠ y
: “x”, “y”nin karşıt/aykırı anlamlısıdır
(örn. : gelir ≠ gider ; iyi ≠
kötü).
⇔
: x ⇔ y
: “x” ve “y” kurallı olarak biri digerine
dönüşebilir
(örn.
/ben[+]/
⇔
/ban+/; /+dır/ ⇔ /dir ⇔ /dur
⇔ /dür
⇔ /tır ⇔ .../+tür/;
/-ar/ ⇔ /-er/ ⇔ /-°r/ ⇔ /-z/
⇔ /-ø+/; /çocugu gördüm/ ⇔
/gördügüm çocuk/).
⇒
: x ⇒ y
: “x”, “y” olarak yazılır (örn. ( bu
küçük ev ) ⇒ İ1 ).
→
: x → y
: “x”, “y” olarak çözümlenir.
∩
: kesişim.
∪
: birleşim.
∈
: x ∈ y
: “x”, “y” kümesinin ögesidir.
∉
: x ∉ y
: “x”, “y” kümesinin ögesi degildir.
…[…]…
: x [y] z :
…‿…
: x‿y
8
“y”, aslında eksiktir vy işaretli
degildir;
açıklık getirmek üzere
eklenmiştir. (örn. osm “rB” ‘b[i]r’)
: “x”, “y”ye ulanır (örn. zann‿et- ,
and‿iç- , bir‿adam).
: x
↓
: “x”, gelişme sonucu “y” olur. (örn. etç.
edgü > STT iyøi «iyi»)
↓
y
◊
◊÷
: x ◊ y
: “x”, birleşme sonucu “y”ye dönüşür
(örn. /t/ ◊ /d/ : git= ⇔ gid-//er).
: x
: “x”, “y” ile yer vy sıra degiştirir
(metathèse/permutation) (örn. topraq
> torpa≈).
◊
» «
y
÷
» «
: xyz
¿—º £—¢
,
¿—º
: x
y
¿∆º £∆¢
,
{ , }
↑
¿∆º
: x
: “x”,“y” ve “z” büzüşür (contraction)
(örn. /tur-ur/ > /+dIr/).
: “x”,“y”yi kendisine benzetir (assimilation) (örn. ben > men).
: “x”,“y” ile olan benzerligini bozar
y (dissimilation) (örn. attar > aqtar).
: x{y
: “x”, “y” ile birleşir vy kaynaşır (örn.
ng
{ ◊ ñ , t{ş ◊ ç , n}d ).
: y z
: “x”, “y” ile “z” arasına girer vy
arasında türer (örn. ortaøca >
ortanca “ortanca”
< orta+//+[sı]+n+//+ca (?)).
↑
x
{…, …, …}
:{x, y, z} : “x”, “y” ve “z”, aynı dizisel
(paradigmatique) kümenin ögeleridir.
|… ↔ …|
:|x ↔ y| : Söz konusu öge, “x” ve “y” kesim-
leri/bölgeleri de dahil “x” ile “y” arasındaki kesimde/bölgede yer alır. (örn.
2. aşamada seslerin çıkakları: |çift
dudak ↔ diş dudak| ; |diş ↔ diş eti| ;
|ön damak ↔ orta damak| ; |art
damak ↔ gırtlak| …; vbg.)
9
∑
n
xi
:!
i =1
: i = 1’den n ’ye kadar “x”lerin topl.
n
∏
xi
:!
i=1
: i = 1’den n ’ye kadar “x”lerin çarp.
!
: n!
: 1’den n ’ye kadar sayıların çarpımı
(faktöriyel hesabı).
I
: I(E)
: “E” olayının bilgi (informatif) degeri.
I
: I(MB)
: Anlam bloklarının sıra degiştirmesiyle
ilgili enformasyon miktarı.
P
P(E)
: “E” olayının gerçekleşme olasılıgı.
1
I(E) = -logn
P(E)
1
I(MB) = -logn
m!(MB)
Sonuçlar, n = 2 için BIT
n = 10 için HARTLEY
n = e için NAT
olarak elde edilir. Yaygın olarak “BIT”
kullanılır.
10
GRAMER KATEGORİLERİ İLE İLGİLİ KISALTMALAR
+f-
: isimden fiil yapan ek (örn. /gerek+ø-/, /baş+la-/,
/boş+a-/, /boş+la-/, /yaş+ar-/, /boş+a-l-/, /göz+e-t-/,
/az+ı+m+sa-/, vb.)
+yF-
: isimden fiil yapan yardımcı fiil (örn. /adam +ol-/,
/hasta +et-/, /huy +ed-in-/, /namaz +kıl-/, /dert +ey+le/, /yol +yap-/, vb.)
-f-
: fiilden fiil yapan ek (örn. /gör-ø-/, /gör-üş-/, /düş-ür-/,
/ara-n-/, /aç-tır-/, /ak-ıt-/, /gör-üş-tür-t-/, vb.)
-i
: fiilden isim yapan ek (örn. /tat-ø/, /kaz-ma/, /ye-mek/,
/kay-ık/, /yaz-ı/, /bak-ım/, /bıç-kı/, /gez-in-ti/, /ek-in/,
vb.)
-s
: fiilden sıfat yapan ek (örn. /bık-kın/, /ger-gin/, /yakacak/, /çalış-kan/, /yık-ıl-gan/, /yaz-ar/, /tüken-me-z/,
/yat-ay/, vb.)
+i
: isimden isim yapan ek (örn. /*gö-z+ø/, /tuz+luk/,
/boya+cı/, /yavru+ca+k/, /din+da+ş/; /hakim+iyet/,
/dahil+iye/, /tazmin+at/, /gül+istan/, vb.)
+s
: isimden sıfat yapan ek (örn. /iyi+ø/, /tuz+lu/, /kış+lık/,
/bil-gi+siz/, /ulus+al/, /kır+sal/, /iki+nci/, /iki+z/,
/on+lu/, /altı+şar/, /ev+de+ki/, /azim+kâr/, /dahil+î/,
vb.)
+z
: isimden zarf yapan ek (örn. /iyi+ø/, /iyi+ce/, /asl+en/,
vb.)
11
+g
: keyfiyet (genre) (eril, dişil, yansız, vb.) (örn. /ögre-n+ci+ø/ (frn. étudiant+ø · étudiant+e), /çocuk+ø/,
/kurt+ø/, /kitap+ø/, vb.)
+k
: kemiyet : +tkl ={/+ø/} ; +çkl ={/+lAr/} ; +kll
={/+ø/} (örn. /ev+//+ø/, /ev+//+ler/, vb.)
+iye
: iyelik (+ş +k +he:+ilg : +iye11 ={/+m/}, +iye12
={/+m+Iz/} ; +iye21 ={/+ñ/}, +iye22 ={/+ñ+Iz/} ;
+iye3 ={/+ø/ , /+n+/})
+he
: hal eki (+he ={+tyn (tamlayan), +tnn (tamlanan) ;
+nyn (niteleyen), +nnn (nitelenen) ; +btn (belirten),
+bln (belirtilen) ; +yln (yalın), +ssl (seslenme), +yis
(yüklem ismi), +sft (sıfat), +zrf (zarf), +vrl (varlık),
+ykl (yokluk), +ilg (ilgi), +çkm (çıkma), +ayr
(ayrılma), +ypl (yapılma), +vrm (varma/verme), +ykş
(yaklaşma), +blm (bulunma), +vst (vasıta), +brb
(beraberlik), +grc (görece), +snr (sınırlama), +özn
(özne), +nsn (nesne), +tml (tümleç) ;… vb.})
+tF-
: tasviri fiil (örn. /gel-//-e+bil-/, /ver-//-i+ver-/, /düşün//-e+dur-/, /uyu-//-ya+kal-/, vb.)
-fo-
: edimli fiil : -fol- ={/-ø-/} ; edimsiz fiil : -fos- ={/mA-/} (örn. /oku-//-ø-/, /oku-t-//-ma-/, /az+ımsa-//-ø-/,
/azımsa-//-ma-/, vb.)
-m
: isim-fiil (mastar/infinitif) (örn. /oku-//-ma/, /kaz-//ma/, /gel-//-me+k/, /gel-//-me-yiş/, /bil-//-me-me+k/,
/bil-//-se+//+k/, /yaz-//-ma-d+ı+//+m/, vb.)
-p
: sıfat-fiil (participe) (örn. /oku-//-yan/, /tanı-//-d+ı+k/,
/çiz-//-miş+//+ø-miş+ø/, başla-//-r+//+ø-ø+sın/, /gid-//i+yor+//+ø-ø+um/, /git-//-me+li+//+ø-ø+sin/ , vb.)
-g
: zarf-fiil (gerundium) (örn. /gel-//-e+bil-/, /bil-//-erek/,
/oku-//-yup/, /anla-//-ma-ø+dan/, /anla-//-ma+//dan/,
/gör-//-me-yince/, /gid-//-e+li/, /gör-//-e/ /gör-//-e/, vb.)
12
-//+e
: emir (-ø+ş) (örn. /gel-//+ø/ < /gel-//-ø+//+ø-ø-ø+ø ø
ø/, /gel-//-me-//+ø/ < /gel-//-me-ø+//+ø-ø+ø ø ø/, /gel//+ø sen e/ < /gel-//-ø+//+ø-ø+ø sen e/, /gel-//+ø sen øiz
e/ < /gel-//-ø+//+ø-ø+ø sen øiz e/, /gel-//+in/ < /gel-//ø+//+ø-ø+in ø ø/, /gel-//+inøiz/ < /gel-//-ø+//+ø-ø-ø+in
øiz ø/, /gel-//+sin/ < /gel-//-ø+//+ø-ø-ø+ø ø ø [de-//+ø
o+n+a] sin/ , /gel-//-[-me+//+si+n+i söyle-//+ø o+n+a]
sin/, vb.)
+e-
: ek-fiil (yüklem fiili oluşturucusu : etç. /+er-/ > /+ir-/ >
STT. /+i-/ > /+ø-/ > /+y-/ ; ayrıca bazı hallerde “ol- (<
etç. bol-)” fiilinin de bu görevi yüklendigi görülür.)
-kpz[aman] : kip (muzari (-kpm) ={/-ø+/} ; hikâye (-kph) ={/-d+/} ;
rivayet (-kpr) ={/-mIş+/} ; şart (-kpş) ={/-sA+/} ; emir
(-kpe) ={/-ø+/}) (örn. : /oku-//-yor+//+ø-ø+ø/ , /oku-//yor+//+ø-d+u+n/ , /oku-//-r+//+ø-muş+ø/ , /oku-//-mayacak+//+ø-sa+m/ , /oku-//-ø+//+ø-ø+ø/ , /güzel+//+ømiş+sin/ , vb.)
+e- -g
: ek-fiilin zarf-fiili (örn. : /oku-//-yor+//+ø-ken/ … ,
/yorgun degil+//+ø-ken/… , /yorgun // +ol-//-unca/…
$ /yorgun //+ø-ken/…, vb.)
[+e-]-p
: ek-fiilin sıfat-fiili (örn. : /oku-//-r +ol-//-an adam/ …
$ /oku-//-ø +ø-//-yan adam/ … , /oku-//-ma-mış +ol-//an adam/… $ /oku-//-ma-mış +ø-//-ø adam/ …, vb.)
+ş
: kişi (şahıs) (+ş +k : +ş11 (konuşan tek) ={/+(y)Im/,
/+˚m/} , +ş12 (konuşan çok) ={/+(y)Iz/, /+lIm/, /+˚K/}
; +ş21 (dinleyen tek) ={/+sIn/, /+˚ñ/, /+ø/} , +ş22
(dinleyen çok) ={/+sIn+Iz/, /+˚ñ+Iz/} ; +ş3 (hakkında
konuşulan) ={/+ø/})
+c
ihtimal kuvvetlendirme eki (copula/koşaç) (/+DIr/)
(örn. : hava /güzel //+ø-ø+ø+//+ø./ · hava /güzel //+øø+ø+//+dir./ ; [Sen] /çalış-//-mış+//+ø-ø+sın+//+dır./ ;
vb.)
13
E12
: sona getirilen edat (örn. : Ali+//+ø Ø geliyor.,
Ali+//+ø bile geliyor., Ali+//+ø dahi geliyor., Ne+ø
diye bekliyorsun?, güzel+//+ø Ø çalışıyor., arı+//+ø
gibi çalışkan bir ögrenci…, Sen+iñ için geldim.,
ben+im yüz+ü+m+den olmuş bir iş…, o+nuñ
hakk+ı+n+da…, masa+//+nıñ üst+ü+n+de…, Ban+a
Ø bak., Ev+//+e kadar git., Ban+a ait bir kitap…,
rüzgâr+//+a ragmen gitti., Ali+//+ye göre iş…,
edebiyat+//+a dair bilgiler…, okul+//+dan Ø geliyor.,
bu+n+dan sonra…, sen+den başka…, biz+den
evvel…, kim+//+den önce…, dün+//+den beri…,
baş+//+ı+n+dan itibaren…, ben+im+le Ø gel.,
bu+n+uñ+la beraber…, ben+im için de mi söylü-//yor+//+lar. vb.)
E13
: onaylama/degilleme edatı (örn. iyi+//+ø Ø · iyi+//+ø
degil)
E14
: katma edatı (örn. Ben+//+ø Ø geldim. · Ben+//+ø de
geldim.)
E15
: soru yönlendiricisi vy vurgulama edatı (örn. :
Sen+//+ø Ø geldin. · Sen+//+ø mi geldin? ; Sen+//+ø
de geldin mi, gideriz.)
F2-
: geçişli fiil (örn. de-, söyle-, gör-, bak-, sev- ; ne[+yi]
ne yap-, ne et- , vb.)
F1-
: geçişsiz fiil (örn. gel- , git- , gir- , çık- , uyu- , yıkan- , boş+a-l- ; ne yap- , ne ol-, vb.)
E21
: cümlemsiler ve ünlemler (örn. ya , ah , ha , evet ,
hayır , tt tt , vah vah , bilakis , aks+i+n+e , ol-ur , old+u , tamam, vb.)
E22 (CBE) : cümle başı edatları (örn. fakat , ama , yine , artık ,
hatta , işte , ancak , mesela , belki , eger , vb.)
Z12
14
: zaman zarfları (örn. hemen , daima , bazan , zaman
zaman , her zaman , ara+lık+sız , sür-ek+li ,
yaz+lar+ı , kış+ın , ne zamanlar , henüz , daha , vb.)
Z11
: yer zarfları (örn. ev+de çalış-, okul+dan gel-,
kutu+ya koy-, su+ya git-, su iç+i+n+de büyü-,
ne+re+de yat-, ne+re+ye var-, ne+re+den geç-, vb.)
Z20
: belirsizlik niteleme zarfları (örn. bir + az uyu-,
çok+ça bak-, iyi+ce küçült-, az+cık güzel, n+asıl çalış, ne + kadar ye-, vb.)
Z21
: nicelik zarfları (örn. en güzel gün, daha güzel çalış-,
çok ye-, en çok oku-, daha çok kitap, daha az iş, bir +
az çalış-, hep çalış-, hiç çalış-//-ma-, ne + kadar koş-,
vb.)
Z22
: nitelik zarfları (örn. güzel görün-, iyi konuş-,
n[e]+asıl uyu-, ne şekil+de düşün-, vb.)
G22
: zarf-fiil (gerundium) (örn. gel-//-erek , gel-//-me-yip ,
gör-//-ünce , bil-//-e bil-//-e , vb.)
S10
: belirsiz belirtme sıfatları (örn. bir kimse (ing. a , an) ,
bazı ögrenciler, hangi kitaplar, vb.)
S11
: belirtili isim tamlamalarının belirteni (örn.
kitab+//+ıñ , kedi+//+niñ , Ali+//+niñ , ders+/
/+ler+i+n+iñ , ders+//+ler+i+ñ+iñ , ne[y]+//+iñ ,
kim+//+iñ , vb.)
S12
: işaret sıfatları (örn. Ø (ing. the , frn. le , la , les) , bu ,
şu , o , o+ra+da+ki , masa+ø+//+da+ki ,
yan+ø+//+da+ki , hangi , ne+re+de+ki , vb.)
P12
: belirtme sıfat-fiilleri (örn. gel-//-en , geç-//-en , eski//-me-miş , vb.)
S13
: sıralama sıfatları (örn. ilk , son , hangi , bir+inci ,
iki+nci , on beş+inci , kaç+ıncı , vb.)
S21
: niteleme sıfatları (örn. sarı saçlar , güzel yollar ,
büyük bir ev , dört köşe bir masa , nasıl arkadaş ,
yuvarlak yüz, vb.)
15
S22
: 2. ve n. niteleme sıfatları (örn. küçük sarı bir çiçek,
vb.)
P22
: niteleme sıfat-fiilleri (örn. gel-//-en yolcu, ak-//-ar
su, ak-//-acak kan, vb.)
S24
: belirtisiz isim tamlamalarının niteleyeni (örn.
okul+//+ø çanta+//+sı , diş+//+ø fırça+//+sı ,
bey+//+ler+ø bey+//+i , vb.)
M24
: belirtisiz isim tamlamalarının mastardan yapılmış
niteleyeni (örn. çayır+//+ø biç-//-me+ø makina+//+sı ,
çalış-//-ma+ø masa+//+lar+ı , vb.)
S3
: belirli kemiyet sıfatları (bir (ing. one) , iki , üç , beş ,
bir+er , iki+şer , üç+er , iki+z , üç+üz , iki+li ,
beş+li , kaç , kaç+ar , kaç+ız , kaç+lı , vb.)
Ü2
: genel isimler (örn. kitap , okul , ordu , kedi , Ali ,
Ayşe , vb.)
Ü1
: özel isimler (örn. [Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu]
Atatürk ; [Dogu Anadoludaki şehir] Erzurum ;
TÜ[rkiye] Bİ[limsel] T[eknik] A[raştırma] K[urumu] ;
[bu] kitap , [… masanın üstündeki] kitap ; vb.)
Şz
: zamirler (örn. ben , sen , biz , siz , kim , ne ,
siz+iñ+ki , adam+ıñ[ Ø]+ki , Ali+niñ[ Ø]+ki , bu
[adam] , şu [okul] , o [iş] ; vb.)
B
: baglaçlar (örn. ve , ile , ya … ya … , gerek … gerek
… , ne … ne … , hem … hem … , … dA … dA , …
mI … mI , vb.)
TÜ
: tekrarlı isimler (örn. | ana baba | , | çoluk çocuk | , |
yol yol | , | karı koca | , vb.)
TF-
: tekrarlı fiiller (örn. | düş-e kalk-a | , | al-ış ver-iş | , |
bil-e bil-e | , vb.)
16
Yİ
: yüklem ismi (örn. Hava, güzel [hava] Ø+//+ød+i+ø+//+ø. ; Ali, dersini [ders] çalış-//-mış [ögrenci]
Ø+//+ø-ø+ø+//+ø. ; [Ben], ders çalış-//-ma-yacag
[ögrenci] degil+//+ø-ø+im+//+ø. ; [Sen], buraya gel-//me-ø Ø+//+ø-ø+ø+//+ø. ; [Ben], okula gel-//-d+i Ø
+//+ø-ø+m+//+ø. ; vb.)
Ö2
: belirsiz özne (bir tür zarf) (örn. yagmur yag-. ; ateş,
yan- ; kedi, süt iç-. ; kuş uç-. ; {hayvan, vbg.} otla-. ;
{insan, vbg.} düşün- ; hava güzel ol-. ; bir kimse bir
yere git-. ; bir şey iyi ol-. ; Ömür biter; yol bitmez. ;
vb.)
Ö1
: belirli özne (bir tür tümleç) (örn. Ali, geldi. ; Hava,
güzel degil. ; Komşumuzun küçük kızı, bahçedeki
çiçekleri koparıyor. ; Kuzular, kırda otluyordu. ;vb.)
Y
: ([T]YF- -kp+ +ş) yüklem (örn. Ali, geldi. ; Hava,
güzel. ; Çiçekler, açmıştı. ; Çocuklar, dün, bahçede,
yeni dogmuş kuzularla oynuyordu. vb.)
T
: tümleç (örn. Çocuklar, (ZT (dün)) , (YT (bahçede)) ,
( (yeni dogmuş kuzularla)) oynuyordu. ; vb.)
ZT
: zaman tümleci (örn. Çocuklar, dün, bahçede, yeni
dogmuş kuzularla oynuyordu. ; vb.)
YT
: yer tümleci (örn. Çocuklar, dün, bahçede,
dogmuş kuzularla oynuyordu. ; vb.)
VT
: vasıta tümleci (örn. Çocuklar, dün, bahçede, yeni
dogmuş kuzularla oynuyordu. ; vb.)
ST
: sebep tümleci (örn. : Kitabım olmadıgı için
çalışamadım. ; vb.)
ŞT
: şart tümleci (örn. [Eger siz] bu kısaltmaları dikkatle
inceleyebilirseniz, [ben] dilbilgisi konusunda birçok
inceligi kavrayabileceginizden emin olabilirim. ; vb.)
yeni
17
DT
: diger tümleçler (örn. Kendisini sırılsıklam ıslatan
yagmura ragmen beni görmege geldi. ; vb.)
YF-
: yüklem fiili (örn. Hava, güzel [hava] Ø+//+ød+i+ø+//+ø. ; Ali, dersini [ders] çalış-//-mış [ögrenci]
Ø+//+ø-ø+ø+//+ø. ; [Ben], ders çalış-//-ma-yacag
[ögrenci] degil+//+ø-ø+im+//+ø. ; [Sen], buraya gel-//me-ø Ø+//+ø-ø+ø+//+ø. ; [Ben], okula gel-//-d+i
Ø+//+ø-ø+m+//+ø. ; vb.)
Ns2
: belirsiz nesne (bir tür zarf) (örn. [Ben], ders çalış-//ma-yacak [ögrenci] degil +//+ø-ø+im+//+ø. ; vb.)
Ns1
: belirli nesne (bir tür tümleç) (örn. Ali, ders+//+i+n+i
[ders] çalış-//-mış [ögrenci] Ø+//+ø-ø+ø+//+ø. ; [Ben],
kitab+//+ı+m+a [kitab+ø+//+a] bak-//-ıyor [hoca]
Ø+//+ø-ø+um+//+ø. ; vb.)
TYF-
: tümleçleriyle birlikte yüklem fiili (örn. Çocuklar, dün
, bahçede , yeni dogmuş kuzularla oynu-//-yor+//+ød+u+ø+//+ø. ; vb.)
TYF- -kp
: tümleçleriyle birlikte kiplenmiş yüklem fiili (örn.
Çocuklar, dün , bahçede , yeni dogmuş kuzularla
oynu-//-yor+//+ø-d+u+ø+//+ø. ; vb.)
CBE (E22) : cümle başı edatı (örn. Cevap veremiyorsun. Çünkü,
sorumu anlamadın. ; Okudum. Ama, pek anlamadım. ;
Söylemek kolay. Fakat, yapmak zor. ; Ey Türk
gençligi, birinci vazifen …; vb.)
H
: hitap vy seslenme.
A
: açıklayıcı (appositif) (örn. Atatürk’ümüzü, [yani]
Cumhuriyetimizin kurucusunu, Dünya durdukça
saygıyla anacagız. ; Evimde, [yani] en sevdigim
ortamda, çalışıyorum. ; vb.)
…B
: … bloku vy takımı. bk. …G ; (örn. : (HB (Çocuklar)),
[siz] buraya gelin. ; (HB1 (Ali)), (HB2 (Ahmet)), (
18
(Fatma)), [siz] niçin geciktiniz? ; Ey (HB (Türk
gençligi)), birinci vazifen … ; vb. ;
(ÖB (Ali)) ders çalışıyor. ; (ÖB1 (Ali)), (ÖB2 (Ahmet)) ve
(ÖB3 (Fatma)) bahçede geziniyor. ; (ÖB (Sokakta top
oynayan çocuklar)), komşunun camını kırdılar. ; vb.;
Çocuklar (TB (çayırda[+ki] çimenlerin üstünde)) top
oynuyor. ; Çocuklar (TB1 (çayırda,)) (TB2 (çimenlerin
üstünde)) top oynuyor. ; Kitaplar (TB1 (koltukların
üzerine)), (TB2 (masanın altına)), (TB3 (şöminenin
önüne)) atılmıştı. ; vb. ;
Semtin bütün çocukları, (YB1 (çayırda çimenlerin
üstünde
top
oynuyor[lar+ø-d+ı+ø])),
(YB2
(yuvarlanıyor[lar+ø-d+ı+ø])),
(YB3
(itişip
tepişiyorlar+//+ø-d+ı+ø)). ; vb. ;
Bugün, (NsB (dün verdiginiz yazıyı)) okudum. ; (NsB1
(Müşteri dosyalarını)), (NsB2 (adres defterlerini)) ve
(NsB3 (ortada bırakılmış kitapları)) yerlerine
koydunuz mu? ; vb. ;
(NB2 (S2 (NB1 ((S2 (sarı)) (İ2 (saç))))+lı)) bir çocuk… ;
vb. ;
(BB2 (NB (S2 (sarı saçlı))) (BB1 (S1 (bir)) (İ1
(çocuk))))… ; (BB2 ((BB1 ((bu) (çanta)))+nın)
(içindekiler)))+i biliyor musunuz? ; vb.)
…G
: … grubu vy öbegi. (örn. ÖG : Özne Grubu ; YG :
Yüklem Grubu ; NsG : Nesne Grubu ; … vb. . Her
grupta aynı dizi ögesinden bir vy daha çogu yer alabilir.
(örn. (ÖG (ÖB (Ö (Ali)))) ders çalışıyor. ;
(ÖG (ÖB1 (Ö1 (Ali))), (ÖG2 (Ö2 (Ahmet))) ve (ÖG3 (Ö3
(Fatma)))) bahçede geziniyor. ;
(ÖG (ÖB (Sokakta top oynayan (Ö (çocuklar)))) ,
komşunun camını kırdılar. ;
(NsG (NsB1 (Müşteri (Ns11 (dosyalarını)))), (NsB2
(adres (Ns12 (defterlerini)))) ve (NsB3 (ortada
bırakılmış (Ns13 (kitapları))))) yerlerine koydunuz
mu? ; … vb.)
19
C
: cümle (örn. (C (ÖG (ÖB (Sokakta top oynayan
çocuklar))), (YG (YB (komşunun camını kırdılar)))). ;
vb.)
…Ç
: … çekirdegi (örn. CÇ : Sokakta top oynayan çocuklar,
komşunun cam+ø+//+ı+n+ı kır-ø-//-ø-d+ı+//+lar. ; vb. ;
ÖÇ : Sokakta top oynayan çocuk+ø+//+lar, komşunun
camını kırdılar. ; vb. ;
YÇ : Sokakta top oynayan çocuklar, komşunun camını
[cam+ø] kır-ø-//-ø-d+ı//ø-ø+ø+lar. ; vb.)
Bgl
: baglam (contexte) : Bir dil ögesinin; içinde, degerini
vy anlamını ortaya koydugu, sözlü vy yazılı bütünlük.
Bir ek vy kök, bir sesin; bir kelime, bir ek vy kökün; bir
cümle, bir kelime vy kelime öbeginin; bir metin, bir
cümle vy cümle öbeginin baglamını oluşturabilir.
Mtn
: metin (texte) : Anlatımın sözlü vy yazılı kısmı. Metin,
tek boyutlu ve zamana baglı bir akış olarak üretilir ve
algılanır; yüzeyseldir.
Drm
: durum (situation) : Anlatımın metin dışı olan ve
metni anlamlı kılan kısmı. Durum, çok boyutlu ve
zihinsel bir birikim üzerine kurulur ; derinliklere
sahiptir. Durumumuza uygun olmayan metinlerle
karşılaştıgımızda, onları, ögelerinin baglamlarıyla
ilişkilerini kuramadıgımız için anlayamayız.
20
DİZİSEL (PARADIGMATIQUE) KÜMELER
Tyn
={+f-, -f-, -fo-, +i, -i, +g, +k, +iye, +he,
+e-, -kp, +ş, +c ; E, Z, S, Ö, T, Ns, CBE,
H, A, Bgl, Mtn, Drm }
Tnn
={Z, S, F-, İ , Şz ; Yİ, YF-, Y (= TYF- -kp
+ş), C}
+f-
={+f-, +yF-, +tF-}
-f-
={-f-}
-fo-
={-fol-, -fos-, -yns-}
+i
={+i, +s, +z}
-i
={-i, -s, -z, -m, -p, -p, -g, -g, -//+e}
+g
={+g}
+k
={+tkl, +çkl, +kll}
+iye
={+iye0 ; +iye11, +iye12 ; +iye21, +iye22 ;
+iye31, +iye32}
+he
={+tyn, +tnn ; +nyn, +nnn ; +btn, +bln ;
+yln, +ssl, +yis, +sft, +zrf, +vrl, +ykl,
+ilg, +çkm, +vrm, +ykş, +blm, +ayr, +ypl,
+vst, +brb, +snr, +grc, + zn, +nsn, +tml ;…
vb.}
+e-
={+e-}
-kpz
={ -kpe,-kpm, -kp h, -kpr, -kp ş}
+ş
={+ş0, +ş11, +ş12 ; +ş21, +ş22 ; +ş31, +ş32}
+c
={+c}
E
={E11, E12, E13, E14, E15 ; E21, E22}
21
Z
={Z11, Z12 ; Z20, Z21, Z22 ; Z3 ; G22 ; Ns2}
S
={S10, S11, S12, S13, S14 ; S20, S21, S22,
S23, S24 ; P22}
F-
={F1-, F2- ; TF- ; YF-, TYF-}
T
={ŞT, ZT, YT, VT, ST, DT, Ns1}
Şz
={Şz0, Şz11, Şz12 ; Şz21, Şz22 ; Şz31, Şz32}
İ
={İ1, İ2 ; M24 ; Tİ ; Yİ ; Şz ; S, Z, E, B,
H, A, Ö, Y, T ; C}
22