Zəngəzurun altun tacı Laçın

Transkript

Zəngəzurun altun tacı Laçın
Зийадхан Нябибяйли
ЗИЙАДХАН НЯБИБЯЙЛИ
ЗЯНЭЯЗУРУН АЛТУН
ТАЪЫ ЛАЧЫН
Бакы - 2009
Китабын ичиндякиляр:
Ы. Лачынын гядим вя мцасир тарихиндян…
ЫЫ. Лачынын даь-дяря адлары, бабалар йадиэары.
ЫЫЫ. Лачын сяндя няйим галды...
1. Эцлцм - чичяйим.
2. Евим - ешийим.
3. Иэидлярим - нярлярим.
ЫВ. Бизим торпагларымыз бизи эюзляйир.
В. Лачын мцдафия едиля билярди.
ВЫ. Лачын бюлэясиндя унудулмуш вя йа унудулмагда
олан мяшьулиййятляр, адят-яняняляр.
1. Малдарлыьын гыса тарихи.
2. Гойунчулуьун йаша вя рянэя эюря сечилмяси
вя гиймятляндирилмяси.
3. Йайлагларын бюлцнмяси.
4. Йемчилийин ясасы.
5. Аран обалары.
6. Мировдаь йайлаг кюч йоллары.
7. Йухары тяртяр йайлаг йоллары.
8. Зянэязур йайлаглары кюч йоллары.
9. Гырхгыз - Кырс - Сарыбулаг, Кырс - Зийарат бюлэяси йоллары.
10. Чобан итляри.
11. Чобан тябабяти.
12. Мал-гара сахланмасы иля баьлы тикили нювляри.
ВЫЫ. Садя елат, йайлаг, йахуд кюч хюрякляри.
ВЫЫЫ. Сцд мящсуллары вя онларын щазырланма гайдалары.
ЫХ. Гойун йуну вя кечи тцкц мящсуллары.
Х. Лачын бюлэясинин кянд адлары тарихи ня дейир.
1. Лачын бюлэясиндя диэяр пешяляр тарихиндян.
ХЫ. Зянэязура кцрдлярин (гурдларын) эялиши.
ХЫЫ. Бир аз да ПКК-а щаггында.
ХЫЫЫ. Милли мцнасибятлярдя етник психика.
ХЫВ. Азярбайъан ады тарихиндян.
Мцраъият едилмиш тарихи мянбяляр
3
Лачынын гядим вя мцасир тарихиндян. . .
Китаб елми ясяр олмагла, тякъя Лачында дейил,
бцтцн Зянэязурда, Гарабаьда, Гярби Азярбайъанда ермяни вящшиликляринин гурбаны олмуш
шящидляримизин, орада уйуйан ата-бабаларымызын
мцгяддяс рущуна иттищаф едилир.
Китабын ярсяйя эялмясинин ян башлыъа сябяби Вятян йаньысы,
щягигятлярин эизлядилмяси, дцнйанын йаланчы мялуматларла
алдадылмасы вя щямвятянлиляримизин бюйцк яксяриййятинин юз
кечмишини йахшы билмямясидир.
Китаб ясасян бу эцнкц Лачын бюлэясинин гядим тарихиня, йерйурд адлары тарихиня, орада йашамыш вя йашайан инсанларын сой
кюкц тарихиня, гядим мяшьулиййятляря, адят-яняняляря, бу
эцнцня вя с. аид едилсядя, бу бюлэя Зянэязурун, даща дягиг
Йухары Гарабаьын вя ян нящайят гядим вя мцасир Азярбайъан
тцрк дювлятинин бир парчасы олдуьундан, арашдырмамыз
Азярбайъан тцрк дювляти контекстиндя апарылмышдыр.
2000-ъи илдя чап етдирдийимиз "Зянэязурун гыса тарихи вя
ъоьрафийасы" елми китабында да бюлэяйя мцнасибят мяхсуси
олмайыб, Азярбайъан тцрк дювлятинин бир парчасы кими
бахылмышдыр вя ясяр чох бюйцк якс-сяда доьурмушдур. Сябяб
ися узун илляр Зянэязурун, Йухары Гарабаьын, Бцтюв Гарабаьын
вя цмумиликдя Гярби Азярбайъан тарихинин юйрянилмямяси иди.
Чох шцкцрляр олсунки, сон иллярдя Азярбайъанын ады чякилян
бюлэяляриндян бящс едян хейли - мцхтялиф тяряфляри ишыгландыран
йазылар чап олунмуш, мараг чохалмышдыр. Мянъя бунун башлыъа
сябяби тякъя бцтювлцкдя Гярби Азярбайъан тарихи
мялуматларыныn az олмасы иля йанашы, щям дя торпагларымызын
ермяни вандализми алтында инлямясидир.
Инсанда Вятян севэиси юлмямялидир. Вятян севэиси юлдцмц,
инсанда юлцр, ъанлы мейид олур, онун шяхсиййяти дя юлцр, онун
ардынъа Вятян юзцдя "юлцр", биз ися буна йол вермямялийик.
4
Вятяни бу эцнки милли республика сярщядляри дахилиндя йох,
яъдадларымызын, уluларымызын, дядяляримизин, онларын
яъдадларынын айаьы тохунмуш, ганы тюкцлмцш, мязарлары
газылмыш щяр гарыш торпагда дярк етмяк эярякдир. Улуларымыз
Вятян йолунда, торпаг уьрунда сон дамла ганларына гядяр
вурушсалар да, тарихин мцхтялиф мягамларында Торпаг, Вятян
итирмиш, фаъиялярля цзбя-цз галмышлар.
Шяргля Гярбин, Шималла Ъянубун арасында, нечя-нечя
юлкянин дювлят мараьынын кясишмя мяканында йерляшян
Азярбайъаны щяр тяряфдян щисся-щисся ишьал етмишляр. Ону
Шимала вя Ъянуба, Ермянистана вя Борчалыйа, Кяркцкя, Гарса
вя Дярбяндя парчалайыблар, дидибляр, даьыдыблар, виран гойублар,
кимя истясяляр бяхшиш едибляр.
1501-ъи илдя Ы Шащ Исмайыл Шярур мащалында Аьгойунлу
падшащы Ялвянд Мирзяни йола эятирмякля Аьгойунлу дювлятинi
дя Гызылбашларла щямряй етди. Сяфявиляр дювляти шяргдя Шейбани
ханын юзбяк дювляти иля, гярбдя ися османлы Тцркийяси иля
щямсярщяд олду. К.Марксын тябиринъя десяк, Аму-Дярйадан
Фяратадяк узаныб эедян бюйцк бир яразидя щюкмранлыг едян
Азярбайъан сяфявиляр дювляти иди.
Чох тяяссцфляр ки, Шащ Исмайыл Хятаинин, онун ювладларынын
йарадыб (даща доьрусу бирляшдириб) гойдуглары дювляти, онун
сярщядлярини, торпагларыны горуйуб сахлайа билмямишик.
Сяфявиляр дювлятинин тарихини йазан бюйцк тарихчимиз Зийа
Бцнйадов эюстярир ки, щазырки Иран, Кцвейт, Ираг, Шярги
Тцркийя, Эцръцстан (бир бюлэясиндян башга), Даьыстан,
Азярбайъан, Ермянистан, Пакистанын чох щиссяси, Яфганистан,
(бир бюлэясиндян башга), Юзбякистанын бир щиссяси Азярбайъан
Сяфявиляр дювлятинин тяркиб щиссяси иди. Бу йазыны гейдя алан
мян (З.Н.) ися бу ясасда Сяфявиляр дювлятинин хяритясини илк
олараг тяртиб етмишям (мятбуатда бир чох йерлярдя чап олунуб).
Арашдырмамыз эюстярир ки, Лачын бюлэяси демяк олар ки, диэяр
бюлэяляримиздян мцяййян мягамларына эюря фярглидир. Беляки,
5
Кичик Гафгазын бу бюлэяси сярт даьлыг, мешялик, тиъарят
йолларынын кясишмядийи бир мяканда олмагла, 3900 м
щцндцрлцкдяки гышы шахталы, йайы сярин олан йайлагларла
зянэиндир, сылдырым гайалыглар кечилмяздир, саф сулар, тямиз щава
йетяринъядир. Бу йерляря йайлаг йоллары иля Ъянуби Зянэязурун,
Гараdаьын, Аран Гарабаьын елатлары эедиб-эялмишляр. Машын
иъад олуб эениш йайыланаъан бурайа щеч газалаг йолуда
олмамышдыр. Йерли инсанлар елат нязяря алынмазса анъаг бурада
йашайыб-йаратмыш, доьуб-тюрямишляр. Буранын инсанлары даьятяйи
мцлайим иглимли йерлярдя даими мяскян салмыш, йайдан-йайа
ящалинин ясасян кишиляри кяндляриндян йухарыда йерляшян
йайлаглара щейванаты сцрмцш, бязяндя орада гойуб юз кяндиня
якин-бичиня гайытмышлар. Чюряйи-хюряйи кянддя щазырлайыб
апармышлар. Арандан эялян елат ися там щазырлыглы эялярди. Бу
мянада Лачын бюлэясиндя "юзцня гапанма" сайясиндя бурада
бир чох гядим тцрк адят-яняняляри, данышыг дилиндя гядим
тцрклярин ишлятдийи сюзляр, инсанларын гаршылыглы мцнасибятиндя
эядимлик вя с. щюкм сцрцрдц. Щятта, ХХ ясрин 50-70-ъи
илляриндя бу бюлэядян бюйцк шящярляря эялян инсанлар чох
садялювщ эюрцнцр, тез инаныр - тез алданыр, сюзцнцн цстцндя
дурмайанларла галмагаллы анлар йашамалы олурдулар. Бу бюлэядя
та гядимдян бурада йашамыш тцрк тайфаларынын, инсан адларынын
вя диэяр тцркмяншяли ъоьрафи йер-йурд адларыны, онларын
мяншяини, мяна хцсусиййятлярини бцтювлцкдя юзцндя
сахламышдыр. Лачын бюлэясинин яразиляри демяк олар ки,
арашдырылмамышдыр. Лакин, тядгигатларымыз эюстярир ки, онун щяр
бир гарышында, щяр дашында, щяр гайасында гядим тцрк инсанынын
мяскянляринин изи вар. Онун мцхтялиф йашайыш мянтягяляриндя
тарихин яски чаьларындан хябяр верян мадди мядяниййят
абидяляринин мювъудлуьу, сал гайалар цзяриндя щякк олунмуш
рясм вя йазы нцмуняляри, йерцстц вя йералты кцп гябрлярин
олмасы, о кцплярдя дяфн олунан иэидлярин шяхси яшйалары вя с. бу
бюлэядя инсанларын ян гядим дюврлярдян йашадыьыны вя щямдя
6
инсанларын тцрк мяншяли олдугларыны сцбут едир.
Бюлэянин инсанларынын данышыг тярзиндя, йашайыш тярзиндя,
адят-янянясиндя, йер-йурда верилмиш адларда, щидронимлярдя
атяшпярястлик елементляри юзлярини кяскинликля эюстярирди.
Зянэязурун тарихиндя эюстярдийимиз кими, ихтийар
бабаларымыз бу йерляря "Сянэизар" демишляр. Онун тябии
гурулушу иля уйушан "дашлыг, гайалыг" демякдир демишляр. Мин
илляр ярзиндя синясиня dаьлар чякилян бу торпагларын ады чеврилиб
"Зянэязур" шяклиня дцшмцшдцр. Ермяни мянбяляриндя
бцтювлцкдя Зянэязуру Сцнцк кими йазырлар. Щягигятян дя
Зянэязурда Сцнцк кнйазлыьы олуб. Бу ися Албан дювляти dюvrц
иля баьлыдыр. Албан дювлятинин дя Азярбайъан дювляти олдуьу
артыг Азярбайъан иътимаиййятиня дя мялумдур. Лакин, христиан
олмаг щяля ермяни олмаг дейил вя онлар унудурлар ки, илкин
яряб, фарс вя диэяр мянбялярдя Сцнцк ады хатырланмыр,
Зянэязуру Сисикан вя йахуд Сисиъан кими йазырлар. Башга бир
факт ися Албан дювлятиндя йашайан 26 тайфадан 24-цн тцрк дилли,
тцрк мяншяли олдуьу артыг айдынлашдырылмышдыр. Арашдырмаларымыз
эюстярир ки, няинки, Лачында, йахуд Зянэязурда - бцтювлцкдя
Бюйцк вя Кичик Гафгазда гядимлярдя вя йа эцнцмцздя
йашайан бцтцн тайфаларын дининдян вя дилиндян асылы олмайараг
сой кюкляри тцрк тайфалары, ясасяндя Оьуз тцрк тайфалары иля
баьлыдыр.
Гейд етдийимиз кими, узун илляр Зянэязурун, Лачынын тарихи,
ъоьрафийасы, етнографийасы Азярбайъан мцтяхяссисляри
тяряфиндян юйрянилмяйиб, унудулуб. Хцсусяндя ХХ ясрин
яввялляриндя Зянэязурун Иряван кими Ермяниляря "пай"
верилмяси бураны бизляря баьлы сащя етмишди.
Сахтакар ермяниляр бундан истифадя етмякля Зянэязурун вя
о ъцмлядян онун айрылмаз щиссяси олан Лачынын гядим
абидялярини юз адларына чыхмышлар, йашайыш мянтягяляринин,
даьларын, чайларын, дцзлярин тарихян formalaшan hяqiqi azяritцrk adlarыны dяyiшib ермяни адлары гоймушлар.
7
Ясатирлярин бириндя дейилир ки, ""Сямяндяр гушу" Гаф адлы
йанар бир даьда од ичярисиндя йашайыр". Бу ися - йяни йанар Гаф
даьы одда йанмайан Сямяндяр гуша атяшпярястлийин рямзидир.
Йазылы ядябиййатда да антик дюврцн дащи шаири Есхилин
"Зянъирлянмиш Прометей" ясяриндя дя эюстярилир ки, Прометейин
од Аллащы Ефестдян оду оьурлайыб инсанлара вермяси Аллащлар
Аллащы Зевси гязябляндирир. Зевс пасlы Зянъирлярля Прометейи
йалчын гайалара баьлатдырыр. Прометей ахырда эюй эурултулары вя
илдырым ишыглары ичярисиндя йеря чюкцр. Атяши инсанлара вердийи
цчцн о, юз щяйатыны гурбан верир. Щяр ики тарихи миф - Сямяндяр
гушу вя Прометей атяшпярястлийин рямзидир. Гафгазын ады да
щямин Гаф даьынын адындан эютцрцлмцшдцр. Симург гушу (бу
гуша Сямяндяр, Зцмрцд, Янга да дейирляр) йашайан йанар Гаф
даьы (Зянэязурда) Нахчыван сярщядди бойунъа узанараг
щцндцрлцйц 3904 м олан Гапыъыг (Гафыъыг) йяни ("балаъа гапы")
зирвясиня, ораданда Лачын йайлагларына (Йухары Гарабаь
йайлагларына) вя бурадан Ъойчя мащалы, Дилиъан дяряси адланан
явязсиз торпагларымызда мяскян салмыш, йашамышдыр.
Истяр ерадан яввял, истярсядя йашадыьымыз 1-ъи вя 2-ъи
минилликлярдя йунан, яряб, шярг юлкяляринин бир чох йерляриндян,
Ирандан - Ъянуби Азярбайъандан эялян сяййащ вя таъирляр
яввялъя Ордубад, Эилан чайы дяряси иля Хараба Эилан (онун
харабалыглары индидя дурур) шящярляриня эялир, Эямигайаны
кечяряк Гафан, Гаракилсядян Щякяри чайыны кечмякля мцхтялиф
тяряфляря истигамят эютцрярдиляр. Зянэязурда, Гапыъыгла
сясляшян вя ейни кюкдян бящрялянян Гапчыгай (Гапыъыгай)
даьы ися Ишыглы даьынын шярг йамаъындадыр. Бу сюздяки "ай"
ифадяси бу йерлярдя Зярдцштлцк (Атяшпярястлик) дюврцндя
йашайан инсанларын Айа, Эцняшя ситайишиля ялагялидир. О, дюврцн
гябрцстц дашларында да Эцняш вя айпара шякилляридя бу фикри
тамамлайан яламятлярдяндир. Лачында, о ъцмлядян
Зянэязурда вя цмумиликдя Кичик Гафгазын бязи даь, даш,
хцсусян йонгуйа эедян сал дашларда да бу нишаняляря раст
8
эялмяк мцмкцндцр. Гейд етдийимиз кими Лачынын гядим
йашайыш мяскянляриндя Атяшпярястлийин бу вя йа диэяр
яламятляри инсанларын мяишятиндя, андында, данышыг тярзиндя
Лачын 1992-ъи ил 18 майда ермяниляр тяряфиндян ишьал олунана
кими йайашырды. Археологларын тядгигатларыдa эюстярир ки, Лачын,
цмумиликдя Зянэязур даьлары Еосен йашлыдыр вя ясасян
вулканаэен сцхурлардан тяшкил олунмушдур. Узун мцддят
вулкан лаваларынын ахмасы, ишыг сачмасы бу даьлары "йанар Гаф"
кими халгымызын yaddaшыnda шющрятляндирмишдир. Профессор
М.Сейидовун дцзэцн гейд етдийи кими "Тарихи дил, тарихи мифик,
етнографик материаллары йад етмядян" биз Азярбайъан тарихини
доьру вя дцзэцн юйряня билмярик. Биздя, бюйцк алимлярдян
М.Сейидов вя диэярляринин дцзэцн сечимини истядийимиздян
Лачынын гядим тарихи цчцн чох-чох гядим мянбяляря баш
вурмалы олмушуг.
Диэяр мянбялярдян бири дя Есхилин "Зянъирлянмиш Прометей"
ясяриндяки Прометейдир. Прометейи чай аллащы Инахын гызы Ыойа
тясфир едир ки, Гафгаз даьлары даьларын султаныдыр. Бялкя еля бу
сябябдян эюзял инсан, эюзял шаир вя эюзял филолог - алим
Щцсейин щяля ХХ ясрин 70-ъи илляриндя йазырды:
Кюнлцмцн севинъи, аьзымын дады,
Шириним, Шярбятим, Шякярим Лачын.
Сяндядир бахтымын язял мурады,
Мяним дан улдузум, цлкярим Лачын.
Есхил бу даьларын йамйашыл олмасындан, зирвясиндян гцдрятли
чай ахмасындан, даьларын дюврясиндя эеъя-эцндцз Ай
доланмасындан, орада олан эюзял гызларындан сюз ачыр. Тарихи
мянбялярдян бяллидир ки, албанларын Ай мябядляринин олмасы,
онларын Айа сийатиш етмяляринин сцбутудур. Щяля б.е. 24-ъц
илиндя вяфат етмиш Страбон албанларын ян мцгяддяс Ай
мябядляринин няинки Гафын юзцндя, онларын Иберийа (Эцръцстан)
9
сярщядляри йахынлыьында да мювъудлуьуну тясдигляйир. Индинин
юзцндя дя беля мябядлярдян бири индики Эцръцстан Азярбайъан сярщяддиндядир. Яслиндя бу торпаглар Азярбайъан
- тцрк - оьуз торпагларыдыр - (Иберийайа гядяр). Щямин торпаглары
ися Надир Шащ Авшар Иберийа чарлыьынын идарячилийиня вермишдир,
онлара баьышламамышдыр. Иберийа чарлыьы ися Надир Шащын
идарячилийиндя иди. Лакин сонралар бу торпаглары биз йох, руслар
эцръцляря вермишляр, Дярбянд вя Иряван олдуьу кими. Страбон
йазырки, албанлар Иберийа йахынлыьында олан Селенайа мябядиня
ситйаш едирляр. Йяни "Селен-Айа" мябяди вя Иберийалылардан
фярглянирдиляр. Даща гядим ситайишлидирляр.
Страбонун диэяр йазысына эюря албанлар (тцркляр) Зевся,
Щелиоса вя Селенйайа ситайиш едирляр. Страбонун вятяни
Йунаныстанда Зевс - эюй Аллащы, Щелиос - Эцняш Аллащы,
Селенйа ися Ай илащясидир. Страбон албанларын Эюйя, Эцняшя вя
Айа инандыгларыны нязяря алараг, бу адлары йунанлар кими Зевс,
Щелиос вя Селена адландырмышдыр. Онун ясяриндя Прометейин
Эюй Аллащы Зевс тяряфиндян чarmыхa чякдирилдийи эюстярилир.
Мараглы бурасыдыр ки, Страбон адыны чякдийимиз ясяриндя йазыр
ки, - "Кащин вязифясини албанларда щюкмдардан сонра ян
щюрмятли адам йериня йетирир. Щямин шяхс бюйцк вя сых ящалиси
олан мцгяддяс вилайятя башчылыг едир. Щям дя мябядин
гулларыны ишлядир, гуллардан бири эцнащ ишлядярся, кащинин ямри
иля ону тутуб мцгяддяс зянъирля баьлайыр, сонра ися илащийя
гурбан верирляр". (Гейд едяк ки, бу гайданын щятта ХЫХ ясрин
сонунда Борчалы - тцрк торпагларында галдыьыны шаир Абдулла
Шаигдя юз хатиряляриндя гялямя алмышдыр).
Эюрцндцйц кими, Прометейин Зевс тяряфиндян дюзцлмяз
язабларла ъязаландырылмасы, онун мцгяддяс зянъирля
баьланмасы албан адят-янянясиня уйьундур вя демяли,
Прометей Албан щяйатындан эютцрцлмцш сурятдир. Нятиъя одур
ки, бцтцн бу йухарыда дейилянляр Албан-тцрк торпаьында ъяряйан
етмишдир. Бах, Лачын беля бир гядим инсан йашайышы
10
мяскянляриндян, лачынлылар ися беля бир гядим мядяни-мяняви
дяйярляри юзцндя ещтива етмиш гядим инсанларын ювладларыдырлар.
Бялкядя еля бу гандыр ки, Лачынлылар вятянляриндян узаг
дцшдцкляриндян, дцшмяня юзляринин эцнащы олмадан "мяьлуб"
олдугларындан щамылыгла шаир олмушлар. Елшян Лачынлынын
щарайыда бунлардан биридир.
Аман, гардаш бу ня сучду, ня дярдди ?!
Лачын долухсунуб, бир щимя бяндди.
Бу аьры гялбими йаман эюйнятди,
Тязяляди синямдяки йараны,
Щаны, гейрят чякян, иэидляр щаны ?!
Арашдырмаларымыза эюря атяшпярястлийин йарадыъы пейьямбяри
Зярдцшт олмушдур. Бу пейьямбярин щяйаты щаггында дягиг
мялумат чох олмаса да онун чох гядимдя йашадыьыnы бир чох
алимляр тясдигляйирляр. Йунан вя Рома мцяллифляринин фикринъя,
Зярдцшт е.я. алты мин ил, бялкядя даща чох яввял йашамышдыр.
Мцасир тядгигатчыларын чоху е.я. 1000-600-ъц илляр арасында
йашадыьыны, бязиляри ися Македонийалы исэяндярдян 258 ил яввял
олдуьуну щесаб едирляр вя с. Играр Ялийев йазыр ки, Зярдцштцн
вятянини Сибирдян гярби Ирана (Азярбайъана) гядяр олан
яразидя, йяни Орта Асийада, Мидийада (Рага шящяриндя) вя
Ъянуби Азярбайъанда ахтаранлар олуб. Цмумиййятля Зярдцшт
адынын ъцрбяъцр формаларына раст эялинир - Зораастр, Зороад,
Зардушт, Ораастр, Зоравест, Зярдцшт (Зянэязурлу Вяли) вя с.
(Яряб мянбяляриня эюря е.я. ВЫЫЫ-ВЫЫ ясрлярдя Зянэязурун чох
бюйцк торпагларынын сащиби вя аьасы Нущ Няби тюрямяляриндян
бири олан Вялилидир. Онун нясл тюрямяляри Ъянуби вя Шимали
Азярбайъанын бир чох йерляриндя йашасаларда, щюкмран
олдуглары ясас торпаглар Гарадаь, Бюйцк Зянэязур (инди 17
бюлэядян чохдур), Ордубадын чох щиссяси, Йухары Гарабаьын
щамысы, Аран гарабаьдан Фцзулинин бир щиссяси (Араздан
11
ъянубдакы торпагларда дахил олмагла), индики Ъябрайыл бюлэяси,
индики Ермянистанын (Гярби Азярбайъанын) Басаркечяр вя Гярби
Ермянистанын хейли щиссяси Эюъя эюля гядяр бцтцн яразиляр
бурайа дахил иди. О, няслля баьлы вя бизя мялум олан хейли
йашайыш мяскянляри, йурд йерляри, йайлаглар Лачында да чохдур
вя атяшпярястлик дюврцндя Дцндцлдя (Алыгулу иля Мунъуглу
кяндляри арасында) Вялилиляр, Нощрузлулар (Новруз),
Дцндцллцляр вя с. йашамышлар. Гафанда, Зянэиланда, Эорусда
сон дюврляря гядяр йашайанларда олмушдур.
Сон дюврлярдя Зярдцштцн вятянинин Азярбайъанда, Сасаниляр
Иранынын баш Зярдцшт зийарятэащында йерляшдийини вя Авеста
Кононунун бурада формалашдыьы да гейд олунур. Бу
пейьямбярин дин системиндя Ащурамазда (сонралар Орамазд,
Щцрмцзд) али Аллащ щесаб едилир. Шяр гцввялярин башында
Анграманйу (Ащраманйу, Ящриман) дурур. Буну демякдя
мягсядимиз Зярдцшт дининин тялими, идейасы щаггында сюз
ачмаг дейил, онун тяшяккцл тапдыьы йери дягигляшдирмякдир.
Тарихи мянбялярдян эюрцндцйц кими, Зярдцшт дини
атяшпярястликдир вя "бу динин идейалары мяздякилярин вя
бабяклярин (хцррямидинлярин) идеолоэийасына хейли тясир
эюстярмишдир". Сямяндяр гушунун Гаф даьында йашамасы,
Прометейин гафгазлы олмасы сцбут едир ки, Зярдцшт дини Гафгазда
тяшяккцл тапмышдыр. Албан щюкмдары ЫЫЫ Вачаган (487-510)
зярдцштлийин дярин кюк салдыьы Гафгаз Албанийасында бцтцн
атяшэащларын тикилмяйини вя ибадят етмяйи гадаьан етмишдир
(Эцн о эцн олсун ки, биз Гярби Азярбайъанда григорйанлыьы
гадаьан едяк).
Бу щюкмя мяруз галан атяшпярястляр илк мцгяддяс атяшэащdan оду башга йеря кючцрмяйя мяъбур олмушлар. ЯлМясудинин (е.я.956) "Мцрцъ" ясяриндя бу одун Сасани
щюкмдары Ы Губадын (488-510) оьлу Хосров Януширван (531579) тяряфиндян Яш-Шизяйя кючцрцлмяси мялум олур. Яш-Шиз
Урмийанын 140 км ъянуб-шяргиндя йерляшян, инди харабалыьы
12
галан Газака шящяридир. Ял-Мясудинин мялуматы бир даща
тясдиг едир ки, атяшпярястлийин тяшяккцл тапдыьы йер анъаг Арран
адлы мякандыр ки, Лачын бюлэясидя онун бир эушясидир.
Атяшпярястлийин Зянэязур мащалында тяшяккцл тапмасынын
ясас дялилляриндян биридя яразидяки Бярэцшад силсилясиндяки
Арамазд зирвясинин (3399 м) вя Бярэцшад адларынын олмасыдыр.
Яввялдя дейилдийи кими атяшпярястлийин дин системндя али Аллащы
Ащура-Маздадыр. Буну Орамазд вя Щцрмцзд кими дя йазырлар.
Беля олдуьу щалда атяшпярястлийин али Аллащы олан Орамазд
(Ащура-Мазда) иля Бярэцшад силсилясинин зирвяси олан
Арамаздын адлары арасында демяк олар ки, ъидди фярг йохдур.
Орамазд-Арамазд ейни кюкдян йаранан адлардыр. Еля индинин
юзцндя дя йерли ящали цзцнц зирвяйя тутуб "Йа Арамазд, мяня
кюмяк ейля" дейирляр.
Гурани Кяримин 22-ъи сурясинин 17-ъи айясиндя дейилир:
"Зярдцшт щягигятян пейьямбяр, онун дини ися сямави дин
олмушдур". Ящура - Мязда гаршысында о мцстягил Танры олур.
Танрычылыг ися тцркцн ян гядим дини-мяняви дяйяридир. Бу
щагда Азярбайъанда илк дяфя йазылы олараг мялумат верян
Р.Турабханоьлу вя бу йазынын мцяллифи олмушлар. Тарихдян
мялумдур ки, ЫЫ Йяздкардин адларындан бири беля иди: - "Ишыьы иля
дцнйаны ишыгландыран вя щяраряти иля бцтцн каинаты исиндирян
Бюйцк Танры Эцняшя анд олсун".
Христиан рущаниляриндян чохусу Зярдцшт динини гябул едиб,
Эцняшя, Танрыйа пярястиш едяряк гурбанлар вермишляр.
"Авеста"дан мялум олур ки, тябият цнсцрляриня пярястиш
етмяк Зярдцштляр арасында тамамиля йайылмыш вя ъидди иш имиш.
Тябии ки, буда Тцркцн Танрычылыьы иля бирбаша ялагялидир.
Бурада Бярэцшадын етимолоэийасы щаггында азаъыг да олса
мялумат ваъибдир. Бярэцшад ады яслиндя цч сюздян ибарятдир "Бар". "Эцш", "ад". Диггятля арашдыранда эюрцнцр ки, щяр цч сюз
айры-айрылыгда мяналана биляр. Сюзцн яввялиндя эялян "Бар"(у),
йахуд "Бяр"(у) сюзляри тцркъя Аллащ демякдир. Бу эцнцн
13
юзцндя Азярбайъан халгы арасында бу ифадя "Бари илащи, сян
юзцн сахла!", "Бари илащи, сян кюмяйя чат!", "Бари илащи, сян
юзцн шащидсян" вя с. кяламлар ишлядилир. Сюзцн 2-ъи щиссяси
"Эцш", "Киш" ися йеня дя тцркъя "дин", "ягидя" демякдир.
Сонунъу "ад", "од" ися юзлцйцндя "од", "атяш" сюзцнцн юзцдцр.
Эюрцндцйц кими "Бярэцшад" сюзц яслиндя "Од Аллащына инам"
вя йа "Од Аллащы мябяди" мянасыны верир.
Фикримизъя, бу яразидяки Киш кянди, Киш чай, Киш мябяди
(Шяки), Киш даьы (бязян кешишдаьды дейирляр) (Лачынын Щятямляр
кянди йахынлыьында), Кеш, Киш пяйяляри (Лачынын Бцлювлцк
кяндиндя), Кешиш кянди (Гафанда), Кешиш аьаъы (Мыьры
бюлэясинин Нцвяди кянди) вя с. сюзляридя ейни кюкдян йаранмыш
вя Азярбайъан - Тцрк мяншялидир.
Дейилянлярдян мялум олур ки, Зянэязур вилайяти, Зянэязур
мащалы, Зянэязур султанлыьы, онун айры-айры бюлэяляри вя о
ъцмлядян Лачын бюлэяси е.я. минилликдя, бялкядя даща яввял
Зярдцшт дининя ситайиш едянляр йашамышлар. Демяли, бу диня, бу
инаъа сюйкянянляр башга халглар дейил, мящз индики ХХ яср
Зянэязур мащалынын сакинляри (ермяниляр етник тямизлямя
апарана гядяр) Азярбайъан тцркляри олмушлар.
Зянэязур яразисиндя мяскунлашмыш гядим ящали щаггында
бир чох тядгигатчылар, о ъцмлядян е.я. йашамыш Страбон, Феохан,
Скепсийалы Метродор, Щиппократ вя башгалары мялуматлар
вермишляр. Феохан йазыр ки, Скиф тайфалары олан Щел вя Лещляр,
Муь вя Ваьларды амазонкалар да албанлар арасында йашайырдылар.
Скепсийалы Метродор вя Щиппократ ися иддиа едирляр ки,
амазонкалар Гафгаз даьларында Керави адланан шимал ятяклярдя
гаргарларла гоншулугда йашайырдылар. Щягигятян индидя белядир
Йухары Гарабаьын (Зянэязурун) даьятяйи йерляри гаргарларын
йашадыглары йерлярдир вя гаргар чай, Гаргар йер-йурд адлары вя
онлар щаггында дягиг тарихи мялуматлар ялимиздядир. Диэяр
тяряфдян бу мялуматларда гейд олунан тайфа адлары
Зянэязурда, онун Лачын бюлэясиндя щяля дя галмагдадыр.
14
Мясялян, Зянэязурун Мыьры яразисиндяки Лещ (Лек), Лещваз
кяндляри, Лачындакы Ле-Лещ йурду, Лещ тайфаларынын, Нцвяди
кяндинин яразисиндя ашкар едилян Гаргар йазылары (даш цзяриндя),
щямчинин Щякяри чайынын ятрафындакы Хоъащан йахынлыьындакы
Щал кянди мящз щел тайфаларынын адыны дашыйыр. Йахуд да
Шыховуз (ермяниляр дяйишиб Шкао дейирляр), Маговуз
кяндляринин ады (атяшпяряст оьуз мянасындадыр) оьузларын ады
иля цст-цстя дцшцр. Вя йа Саггарасу чайы (шумеъя гумлу чай),
Сападяря (Шумеръя чобан дяряси) вя с. вя илахир тцрк мяншяли
топонимлярдир. Кыьы дяряси бойунъа Зейвя кяндиндян дярянин
сонуна гядяр салынан 17-18 кяндляр дя Азярбайъан тцркляриня
мяхсус мяскянлярдир. Бцтцнлцкдя истяр Бюйцк Зянэязурун
айры-айры бюлэяляринин, истярсядя Лачында олан гядим тцрк
мяншяли даьлар, чайлар, булаглар, дяряляр, тяпяляр, дцзляр
Зянэязурун, Лачынын анъаг азяри тцркляриня мянсуб олдуьуна
бир даща елми сцбутдур.
Йашадыьымыз еранын 1-ъи миниллийиндя Зянэязур мащалында о,
ъцмлядян онун бир парчасы олан Лачында яряб хилафятиня гаршы
Вятян уьрунда вурушан хцррямидинлярин ряшадятли дюйцшляри
бцтцн шярг юлкяляриня, сонралар ися бцтцн дцнйайа сяс салмышдыр.
Хцррямидинляря яряблярля dюyцшdя яввялъя Ъавидан ИбнШящряк, 816-ъы илдян сонра ися Бабяк Хцррямидин рящбярлик
етмишдир. Хцррямидинляря рящбярлик едян Бабяк дярин зякайа,
яфсаняви дюйцш габилиййятиня малик бир гящряман олуб. Бу
торпагда бойа-баша чатан Бабяк 816-ъы илдян, мцяллими
Ъавиданын вяфатындан сонра 837 / 38-ъи илляря гядяр юз вятяни
вя халгы уьрунда хилафятя гаршы мярдликля, ряшадятля вурушмуш,
ясл халг гящряманы олмуш, адына онларъа дастанлар йазылмышдыр.
Ъавидан, Бабякля йанашы Ъаваншир, Короьлу, Муртуза,
Нябидя бу торпаьын йетишдирмясидир вя ХХЫ яср беля бир няр
оьулун йетишмясини - Зянэязур, Лачын вя диэяр торпагларымызын
гайтарылмасыны сябирсизликля эюзляйир.
Мянбялярдян мялумдур ки, Бабякин хилафят ордуларына гаршы
15
вурушдуьу Бяззейн галасы индики Гафан бюлэясинин "Давидбег"
(яввялки ады Гушчулу олуб) кяндиндяки мющтяшям галадыр.
Гушчулу кяндинин адыны ермяниляр 1945-ъи илдя Давидбег иля
явяз едибляр (Лачын вя онун кяндляринин ады кими). Давидбег
юзлцйцндя 1722-28-ъи иллярдя Тцркийя тцркляриня гаршы
вурушмуш бир ъялладын адыдыр. Гушчулуда ики язямятли гала вар
вя щяр ики гала Бабяк Хцррямидинин Бяззи галасыдыр, бириндян
диэяриня йол олмушдур. Бурада Пир-Давидан мягбяrясидя
Ъавидана мяхсусдур вя онун ясл ады Давидан олмушдур.
Ермянилярин сахта ад вердийи "Давидбек" галасынын Бяззейн
олмасыны сцбут едян дялиллярдян бириси дя Шащи (Шяки) галасыдыр.
Бу гала Гаракилсянин Шяки кяндиндя, Базарчайын сащилиндя
харабалыьы галмыш Шяки (Шащи) галасыдыр. Шащи галасы З.Бцнйадов
тяряфиндян арашдырылыб (Азярбайъан ВЫЫ - ЫХ ясрлярдя). Гала
Вяъня Ибн-Яр-Ряввад тяряфиндян салынмыш, ЫХ ясрин
яввяляриндя ися ибн-Баисин ялиня кечмишдир. 837-838-ъи илдя
Бабяки хяйаняткарлыгла яряблярин ялиня вердийиня эюря Шяки
ермяни Сящл ибн Сунбата верилмишди.
Торпагларымызы асанлыгла русларын кюмяйи иля яля кечирян
ермяниляр иддиа едирляр ки, Зянэязурун илк ады Сцнцк олмушдур.
Ялбятдя бунун елми ясасы йохдур. Бурада Сцнцкэилан кянди
олуб вя орада бир нечя ермяни аиляси йашайыб. Онларын арасында
Вачаган адлы ермянинин гызы 828-ъи илдя (ады Ибнат алКялданийя) Бабякя яря эетмиш вя онун мал-мцлкцдя Бабякя
галмышдыр.
Тяяссцфля гейд едяк ки, Зянэязурун, Лачынын вя диэяр
бюлэяляримизин тарихи иля аз мяшьул олундуьундан, бязи
тядгигатчыларда гибляйя тяряф гойулмамыш гядим гябирлярин
ермяниляря мяхсус олмасы фикрини иряли сцрян сящв фикирляр дя
олмушдур. Хатырладаг ки, Ислама гядярки дюврлярдя
Азярбайъанда юлянлярин гибляйя тяряф дяфн едилмядийини
унутмаг олмаз. Даш цзяриндя щякк олунан бцтцн хач
ишарялярини дя ермяни хачы щесаб етмяк олмаз. Унутмаг олмаз
16
ки, албанларында гябр дашларында хача охшар нишаняляр олмушдур,
лакин онлар хейли фярглидирляр. Албанлара хас олан гябирцстц
хачларын уъ тяряфи ох шякилли, бир тяряфи ися сайа олса да дюрд ох
ейни юлчцдядяир. Бу дялиллярдя бизя гятиййятля - Зянэязур
торпагларынын бцтювлцкдя анъаг Азярбайъан - тцрк торпаглары
олмасына зяминлик йарадыр. Бурада дейилян вя дейилян тарихи
дялиллярдян айдын оланы одур ки. Азярбайъан халгынын тарихи чох
гядимдир, тякзибедилмяз щягигятдир, о ъцмлядян Йухары
Гарабаьын, Зянэязурун вя онун бир парчасы олан Лачынын.
Торпаг алтда аллы, эцллц баьым вар,
Бу синямдя йцз мин беля даьым вар,
Хябяр эяля Кырсда ал байраьым вар,
Шер йазам, дастан баьлайам Лачын.
Зянэязурун алтун таъы Лачын - тарихян Зянэязурла бирликдя
Йухары Гарабаь (сон илляр даьлыг Гарабаь адландырырлар - 1923илдян сонра) олмагла Гарабаьа аиддир. Ерадан яввялки
дюврлярдя бу торпаглара Арсак (Ярсаг) да демишляр. Арсаг
топониминин мянасы Сакларын торпаьы, ярсагларын, гочаг саkларын
мяскяни, йурду демякдир. Бцтювлцкдя Кцр-Араз дцзянлийи вя
Йухары Гарабаь щяля Щеродотун ясярляриндян бу эцнцмцзя
кими Арсаг адыны дашымышдыр. Бу яразилярин аран вя йахуд даьлыг
олмасындан асылы олмайараг онун топонимляриндя башга
миллятляря хаслыг йохдур.
17
Лачынын даь-дяря адлары,
бабалар йадиэары
Азярбайъан Республикасы юз мцстягиллийини яldя етдикдян
сонра, онун щяр бир вятяндашынын юз дювлятиня, онун айры-айры
бюлэяляриня, йашайыш мянтягяляриня, чайына, эюлцня, булаьына,
даьына-дашына, бурада йашайан вя йашамыш инсанларын кюкцня,
бцтцн бунларын ямяля эялмясиня мараг гат-гат чохалмышдыр.
Буда сябябсиз дейилдир. Азярбайъан узун мцддят рус ишьалы
ясарятиндя, фарс ясарятиндя, айры-айры дювлятлярин щцъумлары
алтында галдыьындан, она юз вятяниндя юзцнц танымаг имканы
верилмядийиндян вятяня мараг, онун щяр бир проблеминя мараг
бу торпаьын инсанларында инди дяфялярля артмышдыр. Диэяр
тяряфдян дя вятяндаш юз тарихи кечмишиля, онун йер-йурд адлары
иля, улу бабаларын кимлийиля баьлы елми ясярлярин олмамасы,
йахуд аз олмасы мараьы биразда артырыр. Ялбятдя беля мясяляляр
инсана, онун дювлятинин дахили вя хариъи сийасятиня, дювлятин миллятин дцшмяниня ъаваб верилмяси бахымындан да чох
ваъибдир. Зянэязурун бир парчасы олан Лачын бюлэясиндя ися бу
мясяляляр демяк олар ки, тамами иля унудулмуш бир эцшядир.
Бялкядя еля бу сябябдяндир ки, бурада йашайан инсанлара щяр
сийасятя эялянляр юз мараьына уйьун ад верир, дцшмянляримиз
ися беля адлардан гышгыра-гышгыра данышыр вя щятта бязи дювлят вя
миллятляр юзцнцкцляшдирмяк истяйирляр. Ялбятдя цмумиликдя сон вахтларда Азярбайъанын йер-йурд адларынын тядгигиндя хейли
ирялиляйишляр вар вя дяйярли ясярляр чап олунмушдур. Лакин,
Лачын йенядя унудулмушдур.
Беля мягамда Фамил Мещдини охумаг щамымыза
эяряклидир.
Зор эялиб заманын бу зоруна мян,
Цз тутдум Аллащын щцзуруна мян.
Диз чюкцб йалвардым: Улу Йарадан,
18
Гуртар миллятими бу бялалардан.
Гуртар лякялярдян, тящлцкялярдян,
Бу мярякялярдян, сяксякялярдян.
Чадырда ситямядян, юлцмдян гуртар.
Зцлмкардан гуртар, зцлмдян гуртар.
Йердя Аллащлардан, пейьямбярлярдян,
Бир дя имамлардан-онлардан гуртар.
Гуртар ифтирадан, бющтандан, шярдян,
Тюкцлян бу нащаг ганлардан гуртар.
Гуртар интигамдан, интигамчыдан,
Сирли иттищамдан, иттищамчыдан.
Шейтандан, иблисдян гуртар милляти,
Няфисдян, гяфясдян гуртар милляти.
Гуртар йаланлардын, йаланчылардан,
Гуртар таланлардан, таланчылардан.
Щаны о сярвятим, дювлятим, варым,
Йер йеди, эюй удду сямимиййяти?
Йарадыб бялайа салыркян, Танрым,
Нийя йарадырдын сян бу милляти ?!
Танрыдан сяс эялди: заваллы бяндям,
Ай башы гапазлы, зопалы бяндям,
Щаггыныз вармыдыр кцсмяйя мяндян?
Тцрк оьлу, тцрк гызы йаратдым сизи,
Цзц аь йашадыб, эяздирмяк цчцн,
Бялкя сцд эюлцндя цздцрмяк цчцн,
Бир ъяннят-мякана мян атдым сизи.
Анъаг чеврилдиниз нахчыванлыйа,
Ермянистанлыйа, йа ширванлыйа.
Сялйанлы, йа гахлы олдунуз, нийя?
Аьдамлы, газахлы олдунуз нийя?
Гойдунуз милляти тярязиляря,
Бюлдцнцз иргляря, сцлаляляря,
Пай-пийадаларa, сувариляря.
19
Бюлдцнцз ъанлара, ъанэцдянляря,
Буьда йериня ъан цйцдянляря.
Йаратдым йери, эюйц,
Оду, суйу, инсаны,
Бир йол айырmaдым, нахышламадым.
Халга Вятян вердим Азярбайъаны,
Щеч заман, щеч кимя баьышламадым.
Наз-немят вердим ки, йашасын миллят,
Юлмясин, галмасын чятиндя, дарда.
Сярвяти намярдляр удузду фягят,
Гумарханаларда, казиноларда.
Нащаг кор етмядим кор байгушлары,
Нащаг нур вермядим йапалаглара,
Оьрулар ялиля миллятин вары,
Даьылды, йыьылды сирли банклара.
Миллятя дил вердим; гылынъ тяк кясян,
Овхарлансын, дцшмян баьрыны йарсын.
Вермядим, боьулуб юлся дя бязян,
Тяриф дянизиндя туфан гопарсын.
Кянарда йаратдым дцшмяни сизя,
Гяним кясилдиниз бир-биринизя.
Неъя чаря гылым, мян беля дярдя,
Гязяб ъанда йатыр, кин гында йатыр.
Миллят оьрулары имарятлярдя,
Миллят оьуллары зинданда йатыр.
Эюйляри эурлатдым, айылмадыныз,
Йерляри титрятдим, айылмадыныз,
Селляри ъошдурдум, айылмадыныз,
Сулары дашдырдым, айылмадыныз.
Бу да торпаг дярди - Гарабаь дярди,
Дярд дя айылтмады, кара эялмяди. . .
Бу йолда адяткар, юйрянъяли сиз,
Дюнцб дил-имана эялмяйинъя сиз,
20
Шащлар, щюкмдарлар габаьында йох,
Вятянин йолунда юлмяйинъя сиз,
Билин ки, сизинки Аллащлыг дейил,
Сян дя эет, яйянляр юнцндя яйил,
...Бяс бу сяда щардан: "Яйилмя, Шах дур,
Гырма цмидини, бир сябрини бас,
Аллащ залым дейил, гадир Аллащдыр,
Гязяби кечся дя, йашадар, гырмаз! . ."
Лачын даьлыг яразидир, мцхтялиф йцксякликляря малик олмагла
даьятяйи, орта вя йцксяк даьлыг ады алтында мцхтялиф пилляляря
айрылырлар. Даьларда даь, дяря, йамаъ, зирвя, чюкяк, йал, эяз,
ашырым, сыра даь, силсиля, тиря, гол вя с. вардыр. Тябиики, бунларында
щяр биринин щансы сябябдянся бир ады вардыр. Бу aдын мянасы вя
ямяля эялмя тарихи, мяншяйи ян азы орада йашайанлар цчцн чох
дяйярли, гиймятлидир. Бу адлар Б.Я.Будаговун тябиринъя десяк
вятян адыдыр, торпаг адыдыр. Щяр бир инсан юз адыны юмрц бойу
юзц эяздирдийи кими, ана торпаьа верилмиш адлары да юзц иля
дашымалыдыр. Айры-айры вахтларда улу бабаларымыз доьма
торпаьын щяр бир гарышына-даьлара, гайалара, зирвяляря, дяряляря,
йайлаглара, йохушлара, енишляря ад вермишдир. Мясялян: Сарыбаба
даьы, Гырхгыз даьы, Дялик даш, Ялякчи, Фярмяш тяпя, Чалбайыр,
Гызыл боьаз, Дяли даь, Палантюкян, лалалы, Короьлу даьы,
Иланчыхан даь, Алчалы даь, Бармагдаь, Голдаь, Дикэцней даьы,
Ъцдяляр даьы, Кечялдаь, Дюрдгардаш даьы вя с. щяр даьа ад
верилмясинин дедийимиз кими мцхтялиф сябябляри вардыр. Онларын
хариъи эюрцнцшцня эюря, рянэ чаларлыьына эюря, битэи юртцйцня
эюря, щейванат аляминя эюря, иглим шяраитиня эюря, юлчцсцня
эюря, шяхс адына эюря вя с. вя и. верилир вя беляликля оронимляр
йараныбдыр. Демяк истяйирик ки, мянасыз ъоьрафи ад вя
цмумиййятля мянасыз ад йохдур. Щяр инсан юз вятянинин,
торпаьынын, даьынын, йеринин - йурдунун адыны биляндя о,
дцшмяня гаршы биразда мцбариз вя гятиййятли олур. Чцнки
21
йашадыьы йурдун она мянсублуьуну дягиг билир.
Бащарын гышына бир тясяллидир,
Эцняшин ал тахты дейирям сяня.
Горхмаз ювладларын еля бяллидир,
Мярдлийин пайтахты дейирям сяня.
Аьа Лачынлы вятянпярвяр бир шаир кими бу мисралары щяля
советляр дюврцндя доьулдуьу Лачына щяср етмишдир.
Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя олдуьу кими Лачын
бюлэясиндя дя мювъуд олан адлар ичярисиндя су вя суйун бу вя
йа диэяр хцсусиййятляриня эюря ъцрбя-ъцр адларла зянэиндир.
Бунлара мисал Сойугбулаг, Сарыбулаг, Эюйбулаг, Гызылбулаг,
Гырмызыбулаг, Аьбулаг, Корчабулаг, Дашбулаг, Кащабулаг,
Газанбулаг, Башбулаг, Дамбулаг, Туршсу, Истису, Гарабулаг,
Гарасу, Аьсу вя с. эюстярмяк олар.
Лачын даьлыг ярази олдуьундан вя яразинин эениш битэи юртцйц
иля зянэинлийи бу яразилярдя булагларын чох олма сябябляриндян
биридир. Бу бюлэядя гядимдян булаглары инсанлр язизлямиш, орада
абадлыг ишляри апармаьы хошламышлар. Бу сябябдян дя адам ады
иля баьлы булагларын сайы чохдур. Гарателин булаьы, Ъамалын
булаьы, Бярхудар булаьы, Вялинин булаьы, Алынын булаьы, Ъаббар
булаьы, Гасымын булаьы, Ясядин булаьы, Эцмшцдцн булаьы,
Мирзя Щямидин булаьы, Муртуза булаьы, Шаверди булаьы, Аьа
булаьы, Заманын булаьы, Щцмбятин булаьы, Сяфи булаьы, Паша
булаьы, Илдырым булаьы, Ябил булаьы, Ядил булаьы, Илйас булаьы,
Баьыр булаьы, Сцлейман булаьы, Кяришин булаьы, Nоврузун
булаьы, Ъащанын булаьы, Мцтяллимин булаьы, Ъялилин булаьы,
Гызйетярин булаы, Щясянин булаьы, Набатын булаьы, Бяйин булаьы,
Мурьуз булаьы, Фатма булаьы вя с. адлары сыраламаг олар.
Арашдырылан яразидя тцркляр цчцн мцгяддяс эцнляр дя булаг
адында - юз яксини тапмышдыр - Йеддибулаг, Гырхбулаг, Йцзбулаг
вя с. битки вя мейвя адларындан дцзялян - Алчалы булаг,
22
Армудлу булаг, Балдырьанлы булаг, Фындыглы булаг, вя с.
мювъуддур. Юзцнямяхсуслуьу иля ад алмыш булаглардан - Чюплц
булаг, Новлу булаг, Чынгыллы булаг, Ойуглу булаг, Чешмяли
булаг вя с. Бурада да эюрцндцйц кими щеч бир яънябилик
олмайыб Азярбайъана мянсуб адлар юз яксини тапмышыдр. Бизя
беля эялирки, бу адларын (щидронимлярин) эениш ачыгланмасына
ещтийаъ йохдур вя бцтцн адлар сырф тцрк диллидир, гейри миллятлярин
бу адлара щеч бир аидиййаты йохдур.
Адил Мяммядгулийевин Лачыны тяряннцмц кими.
Даьлара щяр йандан цз тутду елат,
Йайлагда гайнады йеня дя щяйат,
Ашыглар гурдулар бюйцк той, бцсат
Мизраб теля дяйди, тел Лачын деди.
Додаг пычылдады, дил Лачын деди.
Йахуд тясвири адлардан (топонимлярдян) - Бцлювлцк, Улудцз,
Бюзэцней, Бцлцлдцз, Каща, Калафалыг, Заьаалты вя с. йашайыш
йеринин мцяййян яламятляриня эюря йаранмышдыр вя бу адларда
да щеч бир миллятя мяхсуслуьа тясадцф етмядик. Бюлэянин инсан
адларындан дцзялмиш йер-йурд адларыда сюйлядийимиз фикри
тясдигляйир. Мясялян: Короьлу гайасы, Калбалынын йери,
Тярханлы даьы, Няби йурду, Щаъы йурду, Абышлар дцшян, Вялинин
йурду, Баьырбяйин бичяняйи, Ъаббарякян, Бяйлик йурду вя бу
сырадан олан йцзлярля Лачында йер-йурд адлары саймаг олар. Бу
адларда да эюрцндцйц кими диэяр миллятляря мяхсуслуг йохду.
Лачын бюлэяси цмумиликдя даьлыг йер олдуьундан бурада
щейван вя гуш адлары иля баьлы (Зоонимик оронимляр) йер-йурд
адлары кифайят гядярдир. Мясялян: Яликли тяпя, Юкцз гайасы,
Гочдаш, Довшан дяряси, Ат аьулу, Пялянэ дяряси, Габанэядик,
Тцлкц тяпяси, Кечибели, Яъдаща кащасы. Гузьун гайасы,
Чалаьан эцнейи, Сярчяли дяря, Сахсаьан даьы, Гарангушлу йал,
Гызылгуш даьы вя с. олмагла сырф Азяри тцркъясиндя истифадя
23
олунмуш адлардыр.
Яслиндя Лачын бюлэясиндя тябиятля, йашайышла, тяфяккцрля,
мяшьулиййятля, йерли шяраитля вя с. мясялялярля баьлы истянилян
адла (топонимля) раст олмаг мцмкцндцр. Садяъя бураны йахшы
танымаг лазымдыр, йашлы нясилля йахынлыг етмяк, яразини там вя
щювсяля иля арашдырмаг лазымдырки, сюйлянилянlяrin Шащиди
оласан. Бундан да ваъиб вятянпярвяр, она йанан, щисс едян,
дуйан, щяссас олмалысанки щяр бир адйаранманы онун йаранма
дюврцндян асылы олмайараг дахилян дуйасан, онун мащиййятини
дярк едясян. Мясялян: гырхбуьум. Гырхбуьуму битдийи йердя
эюрмясян, ондан нянялярин биширдийи ъцрбя-ъцр кятяляри йейиб,
онун тамыны билмясян доьурданда гырхбуьум сюзцнц
кянардан-кянара баша дцшмяк садяъя мцмкцн дейилдир. Сай
билдирян Дюрдгардаш даьы, Йеддибюлцйц, Цчтяпяни, Гырхгызы вя
с. эюзцнля эюрмясян, онун мащиййятин дярк етмяк чятиндир.
Мараглы мягамлардан биридя Лачын бюлэясиндяки, булаг, эюл,
чай адларыдыр. Гейд едяк ки, су инсан щяйатында, онун
саьламлыьында йедийи гидаdan даща чох ваъибдир. Мцтяхяссисляр
щесаб едирляр ки, кейфиййятли су Азярбайъанда ясасян Кичик
Гафгаздадыр. Бу суларын тяркибиндяки минераллар инсан
саьламлыьы цчцн йетяринъядир. Кичик Гафгазын булаглары арасында
Лачын бюлэясинин дя юзцнямяхсуслуьу вар. Бу да онун
тябиятиндян, bитgи юртцйцндян, даь сцхурларынын тяркибиндяки
мцхтялиф нюв минералларындан асылыдыр. Чох тяяссцфки
инсанларымызын бязиляри, хцсусян сийасятчиляримиз Лачын
бюлэясинин дайандыьы тябии мювгеляри, онун тябиятинин йералты вя
йерцстц имканларыnы дягиг анлайыб гиймятляндирмяйи
баъармадылар. Лачынын няйинся, киминся эировуна чеврилмясиня
шяраит йаратдылар.
Щагга дайаг олсун йарадан киши,
Гайтарсын йериня кечян кечмиши,
Одур гайдасына салан щяр иши,
24
Дцшмян эцлцр, биз эцлмяли олмушуг,
Ганан дейир: - Йягин дяли олмушуг.
Цмид едяк ки, Азярбайъан халгы цмидини Аллащла йанашы,
Танрынын она бяхш етдийи дяйярляря дя баьласын, ондан
бящрялянсин.
Лачын яразисиндя битки кюмяйиля дцзялян адларда чохлуг
тяшкил едирляр. Фитонимик оронимляр адланан бу адлардан
Гараьатлы мешя, Алчалы чухур, Армудлу дяря, Бюйцрткянли тала,
Язэилли дяря, Алмалы чюкяк, Чийялякли йал, Балдырьанлы дяря,
Зоьаллы йамаъ, Чашырлы эцней, Шошанлы тала, Щямярсинли чала вя
с. сыраны узатмаг олар. Бурада да гоншу юлкялярядн эялян,
йахуд "ъалаг" олан щеч бир арзуолунмаз ад йохдур.
Бу вя йа диэяр яшйайа охшамасына эюря ямяля эялмиш
адлардан - Котангайа, Гатардаш, Йящяртяпя, Фярмаштяпя,
Газантяпя вя с. мисал эятиря билярик вя бу адларда да яънябилик
гейдя алынмайыб.
Лачын бюлэясиндя инсан вя щейванын бядян цзвляриня
охшатмагла ад верилмясидя мювъуддур. Бунлардан нцмуня
кими - Бармагдаь, Голдаь, Дявя бойну, Ортабурун,
Гызылбоьаз, Боьазйайлаьы, Назикбармаг вя с. адларыны сюйляйя
билярик.
Хариъи эюрцнцшцня, формасына, релйефиня эюрядя бу бюлэядя
йер-йурд адлары чохдур. Беля оронимлярдян - Йумрутяпя,
Йумругайа, Йастыэцней, Дикбаь, Дикэцней, Дикйурд, Саллыг,
Алтунтахта вя с. адлар индидя галмагдадыр.
Лачын даьларында рянэ билдирян сюзлярин диэяр адларла
бирляшмясиндян дя дцзялмиш адлар (оронимляр) йетяринъядир.
Мясялян: Сарыбаба даьы, Сарыйохуш, Эюйтяпя даьы, Бозэцней,
Чалбайыр, Чилэяз, Сарыйал, Сарытяпя, Аьэцней, Аьгайа,
Гарагайа, Гырмызыэцней вя с. саймаг олар.
Лачын бюлэяси даьлыг ярази олдуьундан бурада тябии эюлляр
азлыг тяшкил едир. Бунунла йанашы сцни эюлляр дцзялтмякля, су
25
електрик стансийалары ишлятмяк, якинчилийя йарайан торпаглара су
чыхармаг, инсанлары мцхтялиф ишлярля тямин етмяк цчцн ян
ялверишли bюlgяlяrdяndir. Тябии эюллярдян ян бюйцйц Гара
эюлdцr (Ишыглы эюл). Ондан нисбятян хырда олан эюлляря мисал
Гошановур эюлц, Чюплц эюл, Чилли эюл, Ъилли эюл, Щаъылар эюлц,
Ейвазлылар эюлц, Йекябашлар эюлцдцр ки, онлардан да
тясяррцфатда истифадя олунмур. Лачында бир чох тясяррцфат ишиня
йарайан, ичмяйя йарайан, щяъми нисбятян бюйцк вя щятта
сийаси-игтисади, мяняви характер кясб едян Ишыглы эюлдцр (Гара
эюл). Онунда агибатында "гаралыг" бир чох торпаг вя суйумузда
олдуьу кими uzun иллярдир галмагдадыр. Тарихи арашдырмалар бу
эюлцн ахар-бахарлы чаьынын мцяййян дюврцнцн Зянэязур
султаны, сонралар щямдя Гарабаь ханлыьынын баш сяркярдяси
Муртуза бяй иля сыхы ялагяли олдуьуну эюстярир.
Муртуза бяй Гарабаь ханлыьынын йарадылмасында,
мющкямляндирилмясиндя,
гоншу
ханлыгларын,
ермяни
мяликляринин вя Иран шащларынын Гарабаьа йцрцшляринин гаршысынын
алынмасында, Зянэязур султанлыьынын башга-башга шащ вя
ханларын ялиня кечдикдя ящалинин, онун вар-дювлятинин саламат
галмасынын узун мцддятли мцдафиячиси олмушдур. Гарабаь
ханлыьы тарихиндяки ясас мцщарибя вя дюйцшлярдя щеч бир заман
басылмайан сяркярдяси, дювлят хадими (Зянэязур султаны) олмуш
Муртузанын ады нядянся "Гарабаьнамя"лярдя чох аз чякилир.
Бундан, Муртузанын давамчылары вя цмумиликдя зянэязурлулар
да наразы галмышлар.
1747-ъи илдя (Бязи мянбялярдя 1743-ъц ил) Надир шащ юз
гощумлары тяряфиндян юлдцрцлцр. Хейли яввял онун йанындаn
гачмыш (гардашыны юлдцрдцкдян сонра) Пянащяли Гарабаьа
эялмиш, юзцнц Гарабаьын ханы елан етмишди. Бу щадися Nуха
ханы Щаъы Чялябийя хош эялмямиш вя дюйцшя эиряряк
Пянащялинин дястясини даьытмаьа мцвяффяг олмушду.
Гарабаьнамядя гейд едилдийи кими, Пянащяли Щаъы Чяляби
ханла дюйцшдян сонра галмыш гошуну иля бирликдя юзцнцн кющня
26
досту, индики Зянэязур гязасынын сащиби Муртуза бяйин йанына
эетмишди. Щеч бир щаким тяряфиндян щяляки танынмайан, юзцнц
Гарабаь ханы елан етмиш Пянащялини юз гошуну иля бирликдя дцз
бир ил Муртуза бяй щям сахламыш вя щям дя ону
дцшмянляриндян мцдафия етмишдир. Еля бу дюврдян юмрцнцн
сонуна кими Муртуза бяй, онун оьланлары, нявяляри, бцтцн нясли
вя Зянэязур ъамааты иля бирликдя Гарабаь ханлыьына, онун
сярщядляринин бцтювлцйцня, ермяни щийляляриня ахыраъан синя
эяrмишди.
Даь йерляриндя Муртуза бяй гядяр юз дюврцнцн
мцвяффягиййятли дюйцш гуран Азярбайъанын шималлы-ъянублу
щеч бир сяркярдяси олмамышдыр. Надир шащын тяърцбяли
сяркярдяляриндян олан румлу Фятяли ханын щийляляриня анъаг
Муртуза бяй гялябя-якс тядбири эюря билмишдир. Ону галанын лап
диварлары дибиня гядяр бурахмыш, архадан щуъум тяшкил етмишдир.
Гала диварлары иля Муртузанын щуъумчулары арасында галан Фятяли
хан гошунлары там мяьлубиййятя уьрамышдыр. Гара Муртузанын
бу планына яввялъядян Пянащялидян башга щеч ким разы
олмамышды. 30 минлик гошунун галан щиссялярини ися партизан
типли вурушла даща арха планда пусгуда дуран муртузачылар
мящв етмиш, хейли гянимят, силащ-сурсат яля кечирмишляр.
Муртуза бяйин гялябяляри ону щям бир сяркярдя кими вя щям
дя кющня сядагятли, няъабятли бир дост кими Пянащляинин
эюзцндя уъалдырды. Пянащялийя Муртуза бяйин ясли-нясли чохдан
бяллли иди. Тарихин кешмякешиндя, лап эянълийиндян бир чох
мцнасибятлярдя гаршылашдыьындан ондан йахшы хябярдарды.
Муртуза бяйин ясл гиймятини вермяк чохдан чатса да, о вахтлар
цчцн буну етмяк гейри-гануни сайылырды. Чцнки Пянащяли щяляки
ня бяй иди, ня дя хан, о, юзц-юзцнц хан елан етмишди. Муртуза
бяй ися кющня нясл-няъабятли нясилдян иди. Онун индики Лачын,
Кялбяъяр, Басаркечяр, Губадлы, Эорус, Гафан, Зянэилан,
Туршсу бюлэяляриндя Гарадаьда кцлли мигдарда торпаглары,
мешяляри, кяндляри, йайлаглары олмуш, бир чох кяндлярин
27
йарадыъысы олмушдур. Эянъядя, Ханкяндиндя мцлкц вя баь
сащяляри вар имиш. Еля ки, Пянащяли Гарабаь ханы титулуну шащын
фярманы иля алды, чох гыса мцддятдя Муртуза бяйи йенидян
Зянэязурун ясл сащиб султаны кими юз фярманы иля тясдиг етди. О,
эцндян Муртуза бяйин фяалиййяти вя шан-шющряти гоншу
ханлыгларда бир аз да артды. Гейд едяк ки, Муртуза бяйин
Зянэязур султанлыьында, цмумиййятля Гарабаь ханлыьындакы
фяалиййяти Гарабаьнамялярдян чох, Иряван, Нахчыван,
Гарадаь, Хой, Тябриз ханлыглары тарихиндя, щятта Ираг, Тцркийя
тарихиндя сялнамячиляр тяряфиндян гейдя алынмышдыр.
Пянащяли хан щакимиййятя эяляндян сонра Мыьрыны Гарадаь
щакиминдян, Татеф вя Сисйаны Нахчыван щакиминдян,
Зянэязуру Тябриз бяйлярбяйилиндян, Тяртярчайын Ушаъыг
эцнбязиндян йухары Эюйчя сярщяддинядяк Иряван щакиминдян,
Худафярин кюрпцсцндян Кцряк чайадяк Эянъя щакиминдян
хилас едиб юз итаятиня эятирди. Бу торпагларын Зянэязурла сярщяд
оланларын щамысыны бирляшдириб Муртуза бяйин юз фярманы иля
сащиби-султан етди. Зянэязур султанлыьынын сярщядляри Эюйчя
эюля гядяр узанды. Муртуза бяй султан олдуьу дюврдя
Зянэязурун ъанланма, чичяклянмя дюврц башлады. О, щяр шейи
чох ядалятля едяр щарам-щалал эюзляр, щаггы-нащагга
вермязди. Зянэязурун ъаванларына, ат чапмаьын бир чох
сирлярини, гылынъ вурмаьын гайдаларыны, тцфянэдян дцзэцн
истифадяни, гяфл щуъуму, алдадыъы маневрляри юзц юйрядяр-йахуд
нязаряти алтында юйрядилярди. Атын йящяриндя баш цстя дурмагла
ону чапыб, дцшмяня йахынлашдыгда атын гарны алтындан кечиб
дцшмяня зярбя ендимяйи, йахуд ат эедя-эедя дцшмян
эюрмяйян тяряфдя эизляниб, анъаг дцшмяня чатанда онун
эюзлямядийи тяряфдян зярбя вурмаьы Гарабаь ханы
гошунларында биринъи Муртуза Султан тятбиг етмишди. Беля
маневрляр Гарабаь дцзляриндя эедян даваларда чох кара
эялирди, щятта Муртуза бяйин бир нечя атлысы бу ъцр щярякятляри
иля бюйцк бир гошуну пярян-пярян салар, щцъумун
28
истигамятиндян дцшмяни йайындырарлармыш. Султан сяркярдяляр
арасында юз маневрляри иля о, дяряъядя шющрят газанмышды ки,
дюйцшдя иштирак етмяся дя Муртуза бяйин орада олмасы щамыда,
гялябяйя инам йарадарды.
Муртуза бяйин ата-баба торпагларынын бир щиссяси вя кяндляри
Аразын о тайында Гарадаь, Тябриз бяйлярбяйлийи сярщядляри
ичярисиндя олмушдур. Онун юзцнцн султан олдуьу дюврлярдя
Араздан ъянубдакы торпагларын щамысыны Зянэязур султанлыьына
бирляшдиря билмяся дя, Араздан шимала щям Гарабаь ханлыьы
сярщядляринин вя щям дя Зянэязур султанлыьыны йенидян
сярщядляринин эенишляндирилмясиндя Муртуза бяйин ямяйи
тарихдя мисилсиздир. Зянэязур султанлыьы сярщяди Нахчыван,
Иряван ханлыгларынын, Ъябрайыл султанлыьынын ичяриляриня доьру
Басаркечяри, Кялбяъяри кечяряк Эюйчя Ляля, Сары Бабаны,
Лалалыны ашараг Кырс эядикляриня, Ханкяндинин йухары
мешяляриня, Тяртярчайын йухары щиссясиня гядяр эедиб чатырды.
Бцтцн бу ишляр баша чатандан сонра Муртуза бяй Щякяри чайынын
ики бюйцк голу Шялвячай вя Мишни чайын Гылынълы дейилян йердя
кясишмяси арасындакы чох бюйцк бир сащядяки кющня йурдда
Арафлы дцзцндя хейли абадлыг ишляри апармышдыр. Бу йерляр о
гядяр эюзял тябии мянзяряли, мешяли имиш ки, гонаглар ейванда
дуруб, цзбяцз даь дюшцндян кяклик овлайыр, тазылар ися эедиб
эятирярлярмиш. Гарачянли даьында саьылан сцд, сахсы тцнкля
Арафлыдакы сцд емалы дяйирманына ахыдылармыш. Онун малдювляти йай айларында Зянэязурун ян эюзял йайлагларында
оларды. Чох хошладыьы ян эюзял йерлярдян бири дя индики ЛачынЭорус сярщяддиндя йерляшян Гараэюл ятрафы йайлагларды.
Гараэюл йайласы щям дя мцнасиб йердяди, беля ки, Нахчыван,
Иряван, Гарадаь, Эянъя, Гарабаь, Тябриз, Хой, Эюйчяэюл
ханлыг вя мащалларынын ян ишляк йолу олан Шуша, Лачын, Эорус,
Нахчыван, Иряван йолунун цстцндядир. Гараэюлдян чох гыса
вахта адлары чякилян шящяр вя вилайятляримизин истянилян йериня
чыхмаг мцмкцн иди. Бюйцк Ишыглы даьынын ятякляриндя
29
йерляшдийи цчцн Гараэюля Ишыглы эюлц, Ишыглы демишляр, инди дя
беля дейянляр вар. Гара эюл яслиндя Ишыглы эюлдцр, Гараэюл
Муртуза бяйин ады иля баьлыды. Муртуза бяйин ады еля
Муртузадыр. О, щцндцр, зящмяли, гцввятли вя юз ъцссяси иля
ятрафындакылардан фярглянян адам олмушдур. Она эюря дя
Муртузайа Гара Муртуза, щятта халг арасында она "Гара Танры"
лягяби дя верибляр. Щеч бир вурушда мяьлуб олмадыьына эюря
халг ону илащяляшдирмиш, "Гара Танры" дейя чаьырмышлар.
Гараэюл Щякяри чайынын саь голу олан Аьоьлан чайынын саь
голу Хознаварчайын мянбя щиссясиндя, дяниз сявиййясиндян
2666 метр йцксякликдя йерляшмишдир. Гараэюл Шималдан Боз
даь вя Эюй даьла, шимал-гярбдян Дямирдаш вя Кичик Ишыглы даьы
(3455 м) иля, ъянубдан Кечял даь, шяргдян ися алчаг Морен
тиряси иля ящатялянмишдир. Гараэюл ятрафындакы Айыдяряси,
Яйригар, Ганлыъа, Дялиъяли, Йолашан отлаглары, Кечялдаь, Бюйцк
Ишыглы, Сары даь, Эюй даь, Дямирдаш даь вя с. сащяляр узун
мцддят Муртуза бяйин даь йерляриндяn олмушдур. О, йай
айларында бурайа тез-тез эедяр вя орада гонаг гябул едярди.
Гараэюл бцтцн ятраф тябиятин щяйат мянбяйи олдуьундан
Муртуза бяй бурада тясяррцфат биналары, архаълар, чобан евляри,
мясъид тикдирмишди. Йай айларында бцтцн елат бу мясъиддян
истифадя едярмишляр. Мясъидин ахунду юз досту Щаъысамлы
мащалынын Сейидляр кянд сакини, Баьдадда али рущани тящсили
алмыш сейид иди. ХВЫЫ ясрин 55-70-ъи илляри арасында бурада
Муртуза бяйин башына ятраф ханлыглардан, хцсусян Шушадан чох
адлы-санлы адамлар топлашарды. Бу сябябдян Муртуза бяй
Гараэюл йахынлыьында гябиристанлыг да салмышдыр. Щаъы Чяляби
ханла икинъи дюйцшдя Муртуза бяй ики оьлуну итирир. Бунлардан
бири йаралы вязиййятиндя оьланын арзусу иля Гараэюля эятирилир.
Лакин чох кечмядян оьлан Гараэюлдя вяфат едир. Муртуза бяй
оьлуну бурада дяфн етмяйи гярара алыр. Бундан сонра Гараэюлдя
Гара Мяммядли (Муртузанын оьлу), сонралар ися Галыъа
гябристанлыглары ямяля эялди. Оьлунун вяsиййятиня эюря
30
Муртуза бяй ону Гараэюлцн лап йахынында цзц эцндоьана дяфн
еляди. Щяр ил йайлаглара эялмиш бцтцн елат султанын шящид оьлуну
зийарят едярмишляр, дяфн эцнц ися щяр йай ещсан верилиб, ъаван
шящидя дуалар охунармыш.
Вахт кечдикъя щяр шей унудулса да, шящид гябри бир зийарят
йериня чеврилди. Гараэюлцн ахар-бахарлы эцнляри чох олмуш Муртуза бяйин, Алынын, Нябинин, 2-ъи Алмяммяд султанын
дюврляриндя хцсуси рювнягли олмушдур. Гараэюлцн ясл гара эцнц
ися Русийанын Зянэязур султанлыьынын чох бюйцк щиссясини
Ермянистана верилдийи эцндян башлайыб. 1927-1929-ъу иллярдя
Ермянистанла Азярбайъан арасында сярщяд дцзялдяркян
йухарыда дедийимиз даь вя йайлагларын чоху ермяниляря верилиб,
лакин Гараэюл бцтювлцкдя Азярбайъан сярщядди дахилиндя
галмышды. Щятта, 1928-ъи илдя Гараэюл вя Гараэюл йайлаьы 3
нюмряли йай отлаьы Гарыгышлаг колхозунун истифадясиня верилиб.
Бу мясяля 2-ъи дяфя 3 май 1951-ъи ил 557 нюмряли Республика
Назирляр Советинин гярары иля дя бир даща тясдиг олунуб. 1964-ъц
илдя Эорус районунун ермяниляри Гараэюлдя су насосу гоймуш,
ял дяйилмяси эцнащ сайылан Гараэюлдян су чякмяйя
башламышлар, сонралар ися Гараэюлцн балыьына ял узатмышлар.
Щеч бир ясас олмадан, иътимаиййятдян эизли олараг 7 май
1969-ъу ил республика Али Советляринин бирэя гярары иля Гараэюл
вя Гараэюл йайлагларынын 250 щектар сащяси ермяниляря нювбяти
бяхшиш олмушдур.
Ермяниляр илк хяритяляри Бакы, Тифлис вя Москвадакы архив
сянядлярини оьурлайыб, онун йериня башга тарихля йени сянядляр
гоймушлар. Бу сянядляря гол чякян Азярбайъандан Республика
МИК-нин о вахтки ишляр мцдири Гадагчайан, Москва вя
Йереван тяряфдян ися Григорйан, Исаханйан, Галустйан,
Черекешвили, Метревели, Акопъан, Каркашадзе, Матекевич,
Котйук, Татулов вя Комаровски олмушлар. Неъя дейярляр,
йийясиз вилайят кими руслар, ермяниляр, эцръцляр истядикляри кими
юзляри доьуб, юзляри дя бялямишляр.
31
Лачынлыларын, хцсусян Гарыгышлаг кянд мцяллими Чинэиз
Мещдийевин мцхтялиф дистансийалара эюндярдийи 500-дян артыг
мяктуб вя 1927-1928-ъи илляр хяритяси ермяни вя Азярбайъан
"ермяниляринин" бу иши баша чатдырмагларына бир тормоз вурур.
Азярбайъан рящбярлийинин бивеълийи уъбатындан щяр ики
республика щюкумятинин Москва тязйиги иля 17 нойабр 1987-ъи
ил 408/717 сайлы гярары иля Гараэюлцн бир щиссяси бизим цчцн
Гараэюл кими, ермяниляр цчцн ися 2-ъи щиссяси "Севлиъ" эюлц ады
алтында цмуми горуьа чеврилмяси мяслящят эюрцлцр. Тезликля
ермяниляр бурадакы щяр ики гябирстанлыьы мящв едир. Гараэюля
(Севлiъя) йол чякир, тикилиляр тикмяйя башлайырлар, Азярбайъан
ися юз йатмаьында давам едир. Лакин, 1988-ъи ил
Ермянистандакы улу торпагларындан Азярбайъан тцркляри
говуларкян лачынлылар айаьа галхмыш, Гараэюл ятрафындакы
ермяни тикилилярини мящв едиб юзлярини дя бу йайлаглардан
говмушлар.
Бюйцк сяркярдя вя дювлят хадими Муртуза Султанын рущу
узун мцддятя севинмяди. Онун йурдунун сакинляри олан
Гарыгышлаг, Щаъылар, Гушчу, Сойугбулаг, Гылышлы, Мишни, Маис вя
с. кянд сакинляринн ермяниляря эюстярдикляри дирсяйин архасында
башабяла "сийасятчиляримиз" дайанмады, щятта бу дирсяйи вуруб
сындырды. Амма, неъя дейярляр, дцнйа хали дейил, инанырыг ки,
эцн эяляъяк Лачында, башга сярщяд торпагларымызда да
сярщядляримиз Тцркийя сярщядляриня чатаъаг, Гараэюл азад
олаъаг, Муртуза султанын, онун шящид оьлунун рущу дяриндян
няфяс алыб ращатланаъаглар.
Йашайырам беля гям чякя-чякя,
Бу да бир дярсимиш бизляря бялкя
Еля ола о торпагдан бир тикя,
Тапам эюзляримя баьлайам, Лачын.
Лачын бюлэясинин чайлары хейлидир вя бу чайларын яксяриййяти
32
Щякяри чайында ъямляшяряк Араз чайына тюкцлцр. Бунлардан
Байандурчай, Аьчай, Хырдачай, Алпан чайы, Чямянли чайы,
Аьоьлан чайы, Щочаз чайы, Алпоут чайы, Щякяричайы, Гаранлыг
чайы, Нярдиван чайы, Галачадаь чайы, Аьдяря чайы, Аьбулаг
чайы, Бюйцк Аьсу чайы, Кичик Аьсу чайы, Нохудлу чайы, Пиръан
чайы, Шялвя чайы, Забуьун чайы, Пичянис чайы, Гарасаггал чайы,
Мунъуглу чайы, Баьырбяйли чайы вя с. Бурада чайлар щансы
йашайыш мянтягясинин йанындан кечирся щямин адларыда
дашыйырлар, йяни йазылан сыраны артырмагда оларды. Чай адларында
да йазыланлардан, арашдырыланлардан эюрцнцрки, бу адларда
(Щидронимлярдя) Азярбайъан тцркъясиня мянсуб адлардан
башга бир шей дейилдир.
Истяр ъоьрафи, истяр мянзяря, истяр орографик, истяр йашайыш
формалары, истяр дини айинлярля баьлы, истяр миллят вя халг адлары,
истяр шяхс адлары, истяр топонимлярля баьлы, истяр щидронимлярля
баьлы, истяр зоотопонимлярля баьлы, истяр фитотопонимлярля баьлы,
истяр етнотопонимлярля баьлы вя с. тарихи мялуматлар арашдырылан
елми йазыларда бу бюлэянин тцрк мяншяли олдуьуну бир мяналы
олараг тясдигляйир.
33
Лачын сяндя няйим галды . . .
Лачын бюлэяси юлкялярля, дювлятлярля, Азярбайъанын
Сяфявиляр дювлятиля, Русийанын щятта бир вилайяти иля мцгайисядя
чох кичик сащяйя малик бир бюлэядир. Амма, Улу Йарадан бу
бюлэяни еля бил юзц цчцн, юзцнцн мялякляри цчцн йарадыб,
"ешгинин, мящяббятинин" ъошуб-чаьлайан вахты йарадыб,
дамаьынын чаь вахты йарадыб. Эюзял мешяляри, тямиз щавасы, саф
сулары, ъейранлары-ъцйцрляри, даь кечиляри, шялаляляри, сярт
гайалары, башы аь чалмалы даьлары, даь башында дцзянляри, уъсузбуъагсыз йайлаглары, гайаларындан салланан ъцрбяъцр эцлляри, 40*
сойугда гайнайан исти булаглары, дцнйанын щеч йериндя
тапылмайан тябии эцл-чичякляри, 300-500 ил йашында гырмызы палыд
аьаълары, гарталлары, Лачынлары, гурд црякли оьуллары, оьуллара арха
олан - дайаг олан, кишилярин архасыны йеря гойан гадынлары, гызлары
вар Лачынын. Бир сюзля тябият бу торпагдан юз ясрарянэиз
эюзяллийини, тябии сярвятлярини вя бол-бол немятлярини
ясирэямямишдир. Тарихян тябии шяраитиня эюря бурада ясасян
щейвандарлыгла мяшьул олсаларда - якинчилик, арычылыг, баьбостанчылыгда аз инкишаф етмямишдир. Йун, хяз материалларындан
бурада ня истясян йарадырдылар. Лачынын чох кейфиййятли су
мянбяляри вар иди. Бунлардан 20-дян артыг мцалиъя ящямиййятли
минерал булаглар иди. Буранын инсанлары чох-чох гядимлярдян бу
минерал булаглардан мцалиъя мягсяди иля истифадя етмишляр. Ел
арасында мюъцзясиня эюря бу сулара - баш суйу, эюз суйу, диш
суйу, йел суйу, йара-хора суйу, мядя суйу, гылча суйу вя с.
адлар верилмишди. Бу су мянбяляри ясасян бюлэянин Минкянд,
Молла-Ящмядли, Мирик вя с. йашайыш мянтягяляриня йахын иди.
Турш су адланан булаглар ися щяр йердя вар иди вя бу булаглар
цзяриндя щямишя йейиб - ичмяк мягсяди иля абадлыг
йарадырдылар. Йай айларында Гарабаьын, Зянэязурун исти
йерляриндян, хцсусян Бакы вя Сумгайытда йашайан яслян
бурадан олан ящали бу йерлярдя истиращят едяр, мцалиъя алардылар.
34
Чякинмядян билдиримки, мяркяздян Лачын вя Лачынлылара
щямишя биэанялик щюкм сцрцб. Бюлэянин баш щякими ишлямиш
Рящим Рцстямов дяфялярля мяркяз гаршысында Минкянд кянди
ятрафында, бу булаглара йахын бир йердя мцалиъя - истиращят
зонасынын йарадылмасы, аеродром йарадылмасы тяшяббцсц иля
чыхыш етмиш, амма нятиъя олмамышдыр. Бу тяшяббцс йерли ящали
цчцн иш йери олса да - дювлят цчцн дя щям сийаси вя щямдя
игтисади эяряк иди. Мяним юзцм щюкцмят цзвц олан заманда
гырхбулаг суйуну Бакыйа эятиряряк инсанлара тямиз су вермяк
тяшяббцсцндя олмушам. Бяйянилиб, амма нятиъяси олмайыб.
Лачын бюлэясинин 1885 кв. км. яразисинин 34877 щектары
надир аьаъ нювляри (гырмызы китаба дцшян) олан мешялярдян
ибарят иди. Тикинти материалларынын мигдары вя нювц ися истядийин
гядярдир, рянэбя-рянэ мярмярлярля дя бюлэя зянэин иди. Бу
чайларын гырмызы балыьы (фарел) хырда олсада, чох дадлы олурду,
ялбятдя диэяр балыгларда мювъуд иди. Бюйцк сцрятля ахан бу
чайлар бюйцк енеръи мянбяи (су електрик стансийасы) иди. Бюлэядя
Пиръанчайда бу стансийадан бири мювъуд иди.
Ислама, Албан тарихиня, Зярдцштлцйя, Эцняшя-оъаьа Гурда
инам дюврцня аид бир чох килсяляр, мябядляр, оъаглар, пирляр
щялядя галмагда иди. Ода - оъаьа инам, истинад етмяк Лачын
бюлэясиндя щялядя галырды.
Эцлцм-чичяйим
Лачынын щяр гарышында чичяклик иди, бурада садя от тапмаг
мцмкцн дейилди, щямдя бу биткилярин щяряси бир дярдин дярманы
иди. Бунлардан бязилярини йада салаг - Йемишан, Шошан,
гырхбуьум, ъинъилим, йарпыз, наня, гангал, мцхтялиф нюв йер
кюкц, 7 нюв гызыл эцл, бянювшя, нярэиз, пяшямянэцл, бир нечя
нюв чийяляк, балдырьан, кяклик оту, гузу гулаьы, зиринъ, чашыр,
йовсан, тябии кишниш, андуз, кярявиз, дявяайаьы (кярмяк),
гуланчар, эиъиткан, эявян, кяндялаш, эярмяшовоту, эюйчичяк,
35
эцллцъя, ятиршащ, щямянкюмянчи, дярэил(итбурну), иситмя оту,
гушяппяйи, йемилик, чятяня, дявятиканы, дямировоту, нямэцл,
моруг, гараьат, бюйцрткан, эцллцъя, эцлхятми, дястяряк,
дишявяр, лячякоту, эцлцмбащар, палыд (йарпаьы, кюкц, габыьы),
довшаналмасы, эюйчичяк, новрузэцлц, эярмошо, юкцзбоьан,
гузугулаьы, зийилоту, зоьал, йаьыоту, ятиршащ, бяльямоту,
кяндалаш, андыз, явялик, бирэюз, гарагыных, улахгангалы, гангал,
гоз, дазы, дявяайаьы, дяличятяня, сящярэцлц, вялэя (сумаготу),
хазаз (чюлсоьаны), цзярлик, тут, хынаоту, дашхынасы, чайтиканы,
бийан, гушармуду, дашармуду, армуд, чобанйастыьы, бораны,
йералмасы, гараэиля, дазыоту, айыдюшяйи, инъичичяк, баьайарпаьы,
мащмызчичяк, йонъа, гатыргуйруьу, алма, йергозу, эилас,
эилянар, шафталы, ярик, язэил, фындыг, тиканлы кявяр, эцнябахан,
гара истиот, гушяппяйи, башынаьаъы, вязяри, домбалан, гырмызы
бябир, картоф, кялям, лобйа, гарьыдалы, кишмиш, шцйцд, хардал,
памидор, рейщан, пярпяряни, сарымсаг, соьан, чуьундур, турп,
ъяфяри, шому, зиря, тярхун, сящляб вя онун бир нечя нювц,
пишикоту, су йонъасы, бюйрякчайы, ъюкя, новрузэцлц, пытраг, шам,
сюйцд, улас, вяляс, гаратикан, аъыгговуг оту, дямровоту,
гушбаьдасы оту, йатыггангал оту, солмазоту, дазыоту, ардыъ,
хорузэцлц, гызылчятир оту, хярчянэбойну оту, гайтарма оту,
гарагыныг оту, айыгулаьы биткиси, хяшянбцлц оту, эюлгурудан оту,
гызылчятрин оту, гызылаьаъ, эеъявяр оту, дамоту (ширгуйруьу),
айыдюшяйи, кяпянякчичяйи, елдар шамы, мащмыз чичяйи,
буйнузбаш, зяравянд, хашхаш, алабязяк бянювшя, сабуноту,
йырмыьоту, субибяри, гарабашаг, вялямир, пяринъ, дары, арпа,
буьда, рявянд, юксяоту, майаоту, йашгыраноту, дуларвадоту,
гушгонмаз, хяшямбул эцлц, чяпишоту, ононис, аъыйонъа,
йапоту, аь акасийа, йатыггангал, говаг, зийяряк (кятан),
аъычичяк, седов, мурдарча, разйана, ъиря, сцпцрэяоту,
мяръанэцлц, гыфоту, мениант, хяндякоту, ъийяроту, сяфяроту,
миначичяйи, адачайы, лавянд, бибярийя, мязря, пишикнаняси,
дамоту, цскцкоту, сыьыргуйруьу, гурдоту, булаготу, хынымоту,
36
бат-бат, дялибянэ (дурман), кцстцшам, солмазчичяк, гызылсябят,
эцлявяр, зянъироту, кясни, вахтсызчичяк, асыргалоту, занбаг,
кяъявяр, боймадярян, дявядабаны, даьтярхуну, айрыг вя с. вя
и. минлярля эцл, чичяк, битки нювляри мювъуддур вя щятта Лачын
бюлэясиндя йашайан инсанлар бунларын адынын щамысыны билмяк
игтидарында дейил.
Бу ишлярдя хцсуси тядгигат тяляб едир вя бу мясялялярдя дя
биэаня олмушуг, эюзял тябиятимиздян инсанларын хейриня
сямяряли истифадя етмямишик. Щансыки, Лачында бу сащяйя аид
бир елм-истещсалат бирлийи йаратмаг оларды ки, ода юз нювбясиндя
дя щяр фясля уйьун от, эцл, чичяк, битки йыьылар - сащяляр цзря
истещсала верилярди.
Евим-ешийим
Лачын бюлэясиндя о чыхарылана (май 1992-ил) олан
мялуматлара эюря мювъуд олан йашайыш мянтягяляри, истещсал,
истещлак, коммунал, тарихи, мядяни, инзибати мювъудлуг
Азярбайъан бюлэяляринин бязиляриндян эери галсада,
бязиляриндян дя габагда иди. Бунлара нязяр салаг. Лачын
бюлэясиндя 142 кянд, бир шящяр вя бир гясябядя даими йашайыш
вар иди. (бязи мянбялярдя кяндлярин сайы аз эюстярилмишдир).
Фярди йашайыш евляринин сайы - 14990, шяхси йардымчы биналарын
сайы - 17166, коммунал йашайыш биналары - 25, инзибати биналар 142, сянайе мцяссисяляри - 48, кянд тясяррцфаты мцяссисяляри 150, ушаг баьчасы - 37, техники пешя мяктяби -1 (127 сайлы),
мусиги мяктяби - 4, тибб техникому - 1 (Бакы 2 сайлы тибб
мяктябинин филиалы), институт филиалы - 1, мядяни - маариф
мцяссисяляри - 217, музейляр - 4, кинотеатрлар - 30, сящиййя
мцяссисяляри - 142, тиъарят шябякяляри - 460, чюрякхана - 36,
мяишят хидмяти нюгтяляри - 96, шадлыг еви - 1 (200 йерлик),
автоняглиййат мцяссисяляри - 2, няглиййат васитяляри - 270,
колхоз - совхоз машын-механизмляри - 629, автоваьзал - 1,
37
автомобил йоллары - 2130 км, автобус дайанаъаглары - 82, гейдя
алынмыш тарих, мядяниййят вя мемарлыг абидяляри - 200, шякил
галерейасы - 1, кюрпцляр - 92, щяр бир кянд вя шящярдя су
тяъщизаты (бору, арх, канал вя с.) иля - узунлуьу дягиг билинмир,
ъамаширхана - 1, Лачын шящяринин су кямяри - 1187 км, су
анбарлары, артезан гуйулары - 33, шящяр мяркязи канализасийа
хятти - 15 км, истилик шябякяси системи - 20, мещманхана - 2,
газанхана - 1, истилик идаряси - 1, щамам - 14, миник
автомобилляриня техники хидмят стансийасы - 23,
йанаъагдолдурма стансийасы - 18, щейкялляр - 125, декаратив
тяртибаты - 150 (гядим тяртибатлы булаглар да бурайа дахилдир),
мялум гябиристанлыг - 163, мярмяр карханасы - 3, мярмяр сехи
- 1, даш карханасы - 5, консерв заводу - 1, ун дяйирманы - 142,
електрик шябякяси бирлийи - 1, електрик тямир емалатханасы - 7,
електрик гурашдырма бюлмяси - 1, електрик йарымстансийалары 296, електрик хятляри - 2636, газ чякилиши идаряси - 1, газ истисмар
идаряси - 1, газ кямярляри хятляри - 498 км, АТС-ляр - 30, радио
вя телефонхятляри - 10200 км, радио вя телефон апарат вя
авданлыглары - 9025, телевизийа стансийасы вя ютцрцъцляри - 3,
тясяррцфатлардакы иътимаи тювляляр вя анбар биналары - 289,
ирибуйнузлу щейванлар - 25678 баш, хырдабуйнузлу щейванлар 107676 баш, ары аиляси - 44726 аиля, якин сащяси - 182603 щектар,
мейвя баьлары - 1470 щектар, верталйот мейданчасы - 125, идман
мейданчалары, стадионлар - 42, 2-ъи дцнйа мцщарибяси
иштиракчыларынын хатиря комплекси - 3, йанвар шящидляри комплекси
- 1. Бу сийащы там дейил вя ящалинин фярди йашайыш евляри истисна
олмагла диэяр мал вя мцлкляри (машынлары, техникалары, фярди су
хятляри, мювсцмц истифадядяки мцлк, сяняткарлыг обйектляри вя
с.) бурайа дахил дейилдир. 2007-ъи ил мялуматымыза эюря
ермяниляр бцтцн сюйлянилянляри мянимсямиш, бцтцн тикилиляри
сюкяряк мал-материалларыны мянимсямиш, мешясини щялядя
мянимсямякдядир, тикинти материалларыны Ирана сатмагдады,
йералты сярвятлярини мянимсямякдяди вя бурада ермяни
38
мяскунлашмасыны
сцрятляндирмякдядирляр.
Мядяни
сярвятлярдян ися сющбят эедя билмяз, щамысы мящв едилмиш,
Албан абидяляри ися ермяниляшдирилмишдир.
Иэидлярим - нярлярим
Азярбайъанын истянилян бюлэясиндя Лачынлылары мярд,
дюйцшкян, вятянпярвяр иэидляр кими таныйырлар. Бу хцсусиййят
лачынлыларда 1915-1920-ъи иллярдя гулаьы тцркляр тяряфиндян
кясилмиш Андраникин Забух дярясиндя тяпядян дырнаьа
силащланмыш дястясинин мящвиндя, Нахчыванда, Зянэязурда
нечя-нечя кяндляри хараба гоймуш, инсанларыны вящши цсулларла
мящв етмиш ермяни Нжденин Гарабаьа йцрцшцнцн гаршысынын
алынмасында, 1921-ъи ил дашнак партийасынын сядри Вратсйанын
Зянэязура вя Гарабаьа якс-щцъум ниййятинин цряйиндя
галмасында, 1988-1991-ъи иллярдя Лачында йерляшдирилмиш рус
гошунларынын башчысынын алчаглыьына дюзмяйяряк ону юляняъян
кишилярдян яввял гадынларын дюймяси вя с. тарихи мягамларда
юзцнц чох габарыг бирузя вермишдир.
1987-1992-ъи иллярдя дя Лачынлылар тямизганлы, тямизвиъданлы
олдугларыны бир даща нцмайиш етдирдиляр вя лачынлыларын дцшмяня
гаршы дюйцш салнамяси бюйцк бир юрняйя чеврилди. Чох тяяссцф
ки, щямишя олдуьу кими, йенядя ганы гарышыглар лачынлылары диэяр
инсанлара вятянин мцдафиясиндя бир юрняк олмагла тяблиь етмяк
явязиня орайа няглиййат эюндяряряк бюлэянин инсанларынын
чыхарылмасынын тяшкилатчысы олмагла юлкямизи пис вязиййятя
салдылар. Бу эцня ялимиздя олан мялумата эюря анъаг Лачын
гейдиййатында олан инсанлардан 262 няфяр шящид олмуш, 67 няфяр
итэин дцшмцш, 871 ушаг валидейин щимайясиндян мящрум
олмушдур. Лачынлыларын итэиси бунунла битмир. Ермянилярля
дюйцшя Бакыдан, Сумгайытдан, Орта Асийа Республикаларындан,
Русийадан, Шушадан, Хоъалыдан, Ханкяндиндян, Тяртярдян,
Аьдамдан, Бярдядян, Йевлахдан, Аьъавядидян вя диэяр
39
йерлярдян олан лачынлыларда юз хошлары иля эетмишляр. Бу
бюлэялярин щяр бириндян милли гящряман ады алмыш ясли лачынлы
олан иэидляр вардыр.
Лачынын, Шушанын, Фцзулинин мцдафиясиндя Лачын полисинин
гящряманлыглары чох диггятялайигдир. Бунлар кимлярдир Азярбайъан Республикасынын Милли Гящряманы Октай Эцляли
оьлу Эцлялийев, Милли Гящряман Исрафил Шащверди оьлу
Шащвердийев, Милли гящряман Горхмаз Абыш оьлу Ейвазов,
Мязащир Сяди оьлу Исмайылов, Назим Ханлар оьлу Абдуллайев,
Рясул Шащверди оьлу Шащвердийев, Чинэиз Биннят оьлу Ъяфяров,
Горхмаз Явяз оьлу Исмайылов, Илгар Нуряддин оьлу
Аллащйаров, Рцстям Ъора оьлу Мирзяйев, Щафиз Йагуб оьлу
Шцкцров, Нийази Яййуб оьлу Мяммядов, Ядалят Щясян оьлу
Мяммядов, Сащиб Няриман оьлу Ящмядов, Шяриф Мцзяффяр
оьлу Шярифов, Расим Ъалал оьлу Байрамов, Елнур Закир оьлу
Ъаббаров, Елман Гцдрят оьлу Йусифов, Рящман Яли оьлу
Ялийев, Йусиф Яли оьлу Байрамов, Вцгар Гямбяр оьлу
Асланов, Мцшвиг Бящрам оьлу Кяримов, Бябир Явяз оьлу
Мярданов, Шащин Шираслан оьлу Атакишийев, Яфган Ханыш оьлу
Горчуйев, Намиг Йящйа оьлу Ямирялийев, Салман Яййуб оьлу
Зейналов, Эярай Азад оьлу Мяммядов, Ящмяд Мящяммяд
оьлу Щцмбятов, Илщам Щцсц оьлу Оруъов, Яшряф Рящбяр оьлу
Мяммядов, Фазил Ъялил оьлу Аьайев, Талещ Ъямил оьлу
Ъаббаров, Мятляб Мцсейиб оьлу Мурадов, Янвяр Шащверди
оьлу Шащвердийев, Надир Шцкцр оьлу Оруъов, Етибар Ъаббар
оьлу Ялийев, Шяриф Тащир оьлу Мяммядов, Вцгар Сядряддин
оьлу Абдуллайев, Щямид Худу оьлу Хялилов, Щябиб Севиндик
оьлу Хялилов, Няриман Рамиз оьлу Гасымов, Полад Ясэяр оьлу
Мяммядов, Тащир Мяммяд оьлу Мяммядов. Бунлардан
биридя Дахили Ишляр Назирлийинин Йаньындан Мцщафизя Идарясинин
"Вихр-11" эямисинин механики, баш лейтенант Мещди Щямдям
оьлу Рцстямовдур. Лакин, Мещди Лачын полиси иля дейил, кючэцн
лачынлылардан тяшкил едилмиш вя мянимдя иштирак етдийим цч
40
полкдан (811, 713, 711) бириндя баталйон командиринин мцавини
вязифясиндя Лачында вя Аьдярядя гящряманлыгла дюйцшяряк
щялак олмушдур. Мещдинин бир нечя мяктубу мяндядир. Бу
мяктублардан бязи парчалары мисал эюстярмякля Лачын ящлинин
щансы щисслярля йашадыьыны язиз Азярбайъан тцркляринин
тямизганлыларына чатдырмаг истяйирям.
"Салам язиз вя щюрмятли мяктубу охуйанлар! Эцлсян (щяйат
йолдашы З.Н.) мялумунуз олсун ки, артыг кянддя (Пиръанда
З.Н.) отурмушуг. Биз эяляндя ушаглар Шамкянддя идиляр. Сонра
йаваш-йаваш эетдик габаьа. Айын 7-дя Пиръана чатдыг. Кяндляр
щамысы бошдур. Щеч бир тящлцкя йохдур. Эцлсян хащиш едирям
мяни дцзэцн баша дцшясян. Мян ушаглары бурда гойуб гайыда
билмярям. Чятинликляримиз чох олсада дюзмялийик. Щяляки,
ахырынъы ермяни Лачындан, Гарабаьдан чыхмайыб Пиръанда
галаъаьыг. Ермяниляр чайын кюрпцсцн (Пиръан чайындакы Мяшяди
Мещралынын кюрпцсц нязярдя тутулур. З.Н.) партладылыб, евлярин
чоху йандырылыб. Чячям (ата няняси Сякиня ханымы нязярдя
тутур. З.Н.) эилин еви йаныб, бизим ев дурур. Гябристанлыьа
дяймяйибляр, имкан вермямишик, эетдим зийарят ейлядим.
Аллащ гойса юзцнцз эяляндя эюряъяксиниз. Эцлсян сизин евдя
йанмайыб. Кяндя 1-ъи 3 няфярля мян кяшфиййата эетмишдим.
Бцтцн евляри эяздим. Сизин вя бизим евдян шякилляр
эютцрмцшдцм. Вердим Кючярийя ки, бахсын инансын. Бизим
щяляки эярарэащ Пичянисдядир. Ваьазиндя дя Кючяри (гардашы
З.Н.) эилин взводу дурур. Цмумиййятля гцввяляримиз эцндянэцня чохалыр. Ермяниляри Мишни дярясиндя калан гырмышыг. 40-а
йахын Мардакерд алынандан сонра ермяниляр Ваьазинин башынын
цстцндян ашыб, пийада гачырлар. Биздя онлары бурахыб дярялярдя
гырмалыйыг. Беля эется бу йахын эцнлярдя ермянинин кюкц
кясиляъяк. Бяли, нящайят ки, о эцн эялиб чатды. Мяндян щеч
ниэяран олмайын. Инди бцтцн ротаны эютцрцб эедирям кяндя
(Пиръана. З.Н.). Эцлсян ушаглардан муьайат олун, юзцнцзя
корлуг вермяйин. Мяктубу верян оьлан эялиб гайыдаъаг. Мяня
41
щеч ня лазым дейил, кяндлярин баь-бостаны бизи доландырыр, щяр
шейимиз вар. Саламат евлярдя щяр шей вар. Саь олун юпцрям
сизи".
Мянъя мяктубун мятниндян, Лачында дюйцшян лачынлыларын
ящвал-рущиййяси щаггында шярщя ещтийаъ йохдур. Онун бир
мцддятдян сонра бюйцк гардашы Алыша йаздыьы мяктубдан бир
парчаныда охуъума тягдим етмяйи ваъиб сайырам.
"Алыш салам!
Гардаш мялумун олсун ки, цмуми вязиййят йахшыдыр. Майор
Ящмядов бцтцн цмуми иш барясиндя сяня мялумат веряъяк.
Йениликлярин щамысыны Ящмядовдан юйрянярсян. Инди биз Щочаз
гайасындайыг. Еля билирям бу эедишля 2-3 эцня Лачында
отураъайыг. Бу мяктубу йаздыьым вахт самалйот Лачыны
мющкям бомболайыр, щяляки ермяниляр ордадыр. Няися гардаш,
дедийимиз вахт эялиб чатыр. Ахыр ки, ня гядяр чятин олсада гялябя
эцнцнц эюрдцк. Мяним бура эялмяйимдя мяни гынамайын.
Мцтляг мян бурда олмалыйдым. Саь олун, юпцрям щамынызы.
Щюрмятля гардашын Мещди.
05 октйабр 1992-ъи ил
Щочаз гайасы."
1992-ъи илин сонуна йахын Лачын кючкцн кюнцллц лачынлы
ясэярлярин васитяси иля азад едилмишди. Лакин бу узун сцрмяди.
Командир онлары йыьыб ямр вердики, йухарыдан эюстяриш вар,
Лачыны бошалтмалыйыг. Бу ямрдян ясэярляр командирин цстцня
силащ чякдикдя, о, демишди - "Сиз мяни эцлляляйя билярсиниз,
амма сиздя саь галмайаъагсыныз, мян ясэярям, ямря
табейям."
Беляликля, лачынлылары "йухарыдан эюстяриш вар" дейяряк
гапыларына машын эюндярмякля вятянляриндян дидярэин саланлар
бу дяфядя онлары тяркисилащ едяряк, ермянилярдян азад етдикляри
торпагларындан чыхмаьа мяъбур етдиляр.
42
Олмады рящбярлик, олмады кюмяк,
Лаляни, нярэизи гойуб эялмишям.
Гушгонмаз зирвяли уъа даьлары,
Ат чапмалы дцзц гойуб эялмишям.
Биръя хябяр йохду эедиб эяляндян,
Гялбим ган аьлайыр айры вятяндян.
Йашын бу чаьында инъимя мяндян
А даьларым сизи гойуб эялмишям.
Дярдим чохдур, йазым мян щансы бирин,
Гоншу тапа билмир гоншунун йерин.
Иэидлярин гоша-гоша гябирин
Баш дашында йазы гойуб эялмишям.
Вязифя уьрунда гойанлар башы,
Дцшмяня сатдылар торпаьы, дашы.
Мяъидя галибдир биръя эюз йашы,
Щяр няйим вар, дцзц гойуб эялмишям.
43
Бизим торпагларымыз бизи эюзляйир
Бизим торпагларымыз дейяндя щяр бир Азярбайъан вятяндашы
Шащ Исмайыл Хятаинин йаратдыьы, Азярбайъан дювлятинин
сярщядляри дахилиндяки торпаглары фикирляшмялидир. Шащ бабамызын
рущу бу эцн бизлярдян наразы олмаьа щаггы вар. Онун гурдуьу,
йаратдыьы дювляти вя бу дювлятин торпагларыны сахлайа
билмямишик. Бизим ата-бабаларымыз да, юзцмцз дя Хятаи рущу
гаршысында бу проблемляри щялл етмяйяня гядяр юзцмцзц
эцнащкар щисс етмялийик, хцсусян дя щакимиййятя эялиб щеч бир
иш эюря билмядян ону тярк едянляр.
Ялбятдя 1-ъи нювбядя Гарабаьы азад етмяйя борълуйуг.
Щятта бир няфяримиз саь галмасагда бу иши эюрмялийик. Бунунла
паралел Зянэязуру вя онун ардынъа Гярби Азярбайъаны
дцшмяндярдян азад едиб, сярщядляримизи тцрк гардашларымызла
бирляшдирмялийик. Икинъи мярщяля рус империйасы иля мясяляни
щялл етмякля Дядя-Горгуд мяканы олан Дярбянди
Азярбайъана гайтармагла сярщядляримизи гейрятли оьуллары олан
Чеченистана чатдырмалыйыг. Цчцнъц мярщяля Борчалы, Тифлис,
Ахалкала . . . Карс тцрк республикасы елан олунмуш яразилярин
йаделлилярдян, христианлыгдан азад едиляряк Азярбайъана
гайтарылмасыдыр. Дюрдцнъцсц Ъянуби Азярбайъан яразиляринин,
еля онларын юзцнцн йардымы иля гардашы-гардашла узунмцддятли
айрылыгдан сонра олсада бирляшдирмякдир. Индики Ираг дювляти
яразиляри сяфявиляр дювлятинин тяркибиндя олмушсада, онун
иддиасынын вахты дейил, лакин Кяркцк тцрклярини щеч заман
унутмаг, она биэаня олмаг олмаз. Яфганистан вя Орта Асийа
тцркляриня эялдикдя ися онларла торпаг иддиасында олмаьын еля бир
мянасы йохдур, амма, чох йцксяк сявиййяли гардашлыг
ялагяляри гурмаг ися Азярбайъан цчцн щяйаты ящямиййят кясб
едян бир мясялядир. Азярбайъанын юзцндян разы вя рящбярлийя
эялмяк истяйян щяр бир оьлу сюйлянилян мясяляляри щяйатынын
щяр бир анында фикирляшмялидир.
44
Бу эцнцн цмдя мясяляси ися ермянилярин бейнялхалг
алямдя танынмыш сярщяд торпагларымызын 20%-нин тутулмасы вя
Азярбайъанын бурада итирдикляринин иддиасы мясялясидир.
Гарабаь мцщарибясиндя Азярбайъана ермянилярин русларла
бирликдя вурдуглары зяряри дягиг, дцзэцн щесабламаг щеч ъцря
мцмкцн дейил. Азярбайъанын Гарабаьдакы мядяни, мяняви,
тарихи, дини вя с. итирдийи "мал-материаллары" щеч бир сайла, щеч бир
юлчц ващиди иля, щеч бир низам-тярязи иля юлчцйя эятирмяк
щягигятяндя мцмкцн олан бир мясяля дейилдир. Лакин инсан
иткисини, шикяст оланлары, эиров сахлананлары, юз ата-баба
торпагларындан дидярэин дцшянляри, даьыдылмыш кянд вя
шящярляри, онлары бир-бири иля бирляшдирян йоллары, тясяррцфатлары,
онларын нювцнц вя сайыны, мал-материалларынын мигдарыны,
тясяррцфат структурларыны, истифадя олунмуш машын-механизмлярин
сайыны, мяктяблярин, тибби мцяссисялярин, тарихи абидялярин,
музейлярин, истиращят вя тябии мцалиъя оъагларынын, дямир йолу,
аеропорт, су, газ, телефон вя с. вя и.а. шябякяляринин сайыны вя
гиймятини билмяк, саймаг, мцмкцндцр. Гарабаьын ермяни-рус
ишьалы заманы 200.000-дян артыг ъаван оьланлар, кишиляр,
Азярбайъанын эенефону язаб-язиййятлярля юлдцрцлцб. 50.000
няфяр йараланараг шикяст олублар, 7.500 няфяр итикн дцшмцш вя
индидя онларын мцгяддяраты мялум дейилдир. Гярби
Азярбайъандан дидярэин дцшянлярля бирликдя Гарабаьдан бир
милйондан артыг гачгын-кючкцн юз ана йурдларындан
говулмушлар вя Азярбайъан цчцн бюйцк сосиал проблемляр
йаратмышлар. Мятбуатда, айры-айры щесабатларда Гарабаь
мцщарибяси заманы Азярбайъанын 69 милйард АБШ доллары
гядяр итирилдийи билдирилир. Бу рягям ялбяття итирилянлярин щамысы
дейил вя рягям анъаг ири тясяррцфатлары, щюкцмят вя шяхси
мцлклярин дяйярини юзцндя якс етдирир. Диэяр итирилянляр вя пулла
юлчцлмяси мцмкцн олмайан ня варса онлар бу рягямдя юз
яксини тапмамышдыр. Гярби Азярбайъанлыларында итирдикляри
бурайа дахил едилмямишдир. Ишьал олунмуш бюлэянин эцълц
45
ялагяляндириъи хятляри вар иди ки, онларын цмуми узунлуьу
25.000 км-дян артыг иди. Автомобил йолларынын узунлуьу -5.984
км, електрик хятляринин узунлуьу - 14.000 км, су хятляри 2900
км, газ хятти - 2315 км, чиркаб су хятляри (канализасийа) хятляри
- 270 км, трансформаторларын сайы - 2800 ядяд, телефон
нюмряляринин сайы - 37.000, аеропортларын сайы - 4, дямир йол
хятляри - Бакы-Аьдам-Ханкянди вя Бакы-Нахчыван-Иряван.
Ялбятдя сайыланлар дювлятин нязарятиндяки шябякялярдир.
Кяндля - кянд арасындакы йол, йахуд инсанларын юзляри - юзляри
цчцн чякдикляри су хятляри, щяйятляриня эедян йоллар вя саирляр
бурада щесаба алынмамышдыр. Ишьал яразиляриндя ермяниляр - 790
мяктяб, 280 ушаг баьчасы, 65 техники пешя мяктяби, 3 али
мяктяб, 750 тибби мцяссися (поликлиника, доьум еви, ушаг
хястяханасы, тяъили тибби йардым стансийасы, аптек вя с.), 1521
мядяниййят еви вя клубу, 8 район ящямиййятли, 32 шящяр
ящямиййятли, 10 ушаг вя 783 кянд китабханасы, 9 мядяниййят
паркы вя йа истиращят оъаьы, 49 ушаг мусиги училиши, 4 театр, 5
галарейа, 564 тарихи абидя, 40.000 тарихи сяняд яшйасы, 5,6
милйон китаб вя с. сайы мцяййян олуна билмяйян, амма
Азярбайъан дювляти цчцн бюйцк ящямиййят кясб едян яшйа,
абидя, тарихи зийнят яшйалары вя с. мящв едилмиш, талан
олунмушдур.
Ермяниляр тяряфиндян талан олунан анъаг 22 музейдян
40000 ядяд гиймятли музей яшйа вя експонатлары вя гиймяти бу
эцня 20,5 милйард манат тяшкил едян дцнйа ящямиййятли
яшйалары апармышлар. Ишьалчы ермянилярин дцнйада аналогу
олмайан Кялбяъяр тарихи-екпанатлар музейини, гызыл вя эцмцш,
гиймятли дашлардан щазырланмыш вя аналогу щеч йердя олмайан
тарихи-музей яшйаларыны, фярди ял ишлярини, фярди ялдя тохунмуш
халчалары, Шуша тарих музейи експонатларыны, Аьдам чюряк
музейи яшйаларыны, Зянэилан-Лачын даш абидяляри музейи
яшйаларыны оьурламыш, биналарыны ися мящв етмишляр. Аьдам,
Лачын, Фцзули, Шуша, Губадлы, Ъябрайыл вя диэяр бюлэялярдя 2046
дян артыг мцасир тялябляря ъаваб верян мядяниййят евляри
сюкцлмцш, аваданлыглары иля бирэя Ирана вя Эцръцстана
сатылмышдыр. Зябт олунмуш бюлэялярдяки клублардан, мядяниййят
евляриндян, сарайларындан 105000 йумшаг вя бярк кресло, 7600
ядяд мусиги алятляри, 581 киноапарат, 29 кинокамера, 523 видео
магнитафон вя магнитафон, 6920 киши вя гадын сящня эейимляри,
49 сяс вя сясэцъляндириъи гурьу, 346 сящня ишыгландырыъылары
(проъектр) вя с. ермяниляр тяряфиндян эютцрцлмцшдцр.
Мцхтялиф мядяниййят оъагларындан 29 ройал, 840 пианино,
886 радио вя приемник, 4950 кондисионер, 228 фотоапарат, 3750
сойудуъу, 577 йазы машыны, 5925 ядяд стул, 9450 миз, 12600
китаб ряфи, 5900 китаб витрини, 2800 каталог йешикляри, 2570 китаб
шкафы, 60-дан артыг бюйцк вя кичик формалы аттраксион вя автомат
ойун гурьулары, 54 хцсусиляшдирилмиш автомашын-автоклуб,
автокитабхана вя автомузей, 2814 телефон апараты, 1740 халча
вя халча мямулаты, 850 комплект сящня гурьу вя пярдяляри
ермяниляр тяряфиндян эютцрцлмцш, йахуд мящв едилмишдир. Ишьал
бюлэясиндяки анъаг 4 дювлят театрында мящв едилян (йахуд
апарылан) театр лйустурларынын щяр бири 120 шамлыг олмагла, чякиси
1,5 тон, гиймяти ися 50 милйон манат олмушдур. Бурадакы сящня
декоратив елементлярин вя сящня гурьуларынын дяйяри 12 милйон
манатдан чох иди. Зябт олунмуш бюлэялярин мядяниййят
оъаглары цчцн йардымчы биналарын сайы 1850 ядяддян чох
олмушдур.
Сайыланларын щамысы дювлят щимайясиндя олан, йахуд дювлятя
мянсуб олан бина, онун аваданлыьы, гурьулары вя с. олмагла щеч
дя щамысы дейилдир. Щеч мягсяд дя ермянилярин вурдуглары
зийанын щамысыны щесабламаг йох, садяъя бу щагда тясяввцр
йаратмагдыр. Ермяниляр тябии ки, Азярбайъан торпагларыны
вящшиликля ишьал етмякля, инсанларына олмазын язаблар вермякля,
онларын мал вя мцлкцня сащиб чыхмагла юзляри цчцн тарихян
эюрмядикляри бир дювляти йарадыблар вя мягсяддя гойубларки,
Гара дянизля Хязяр дянизи арасындакы Азярбайъан торпаглары
47
щесабына буна наил олсунлар. Ермяниляр бу йолда щеч бир гайдаганун, дцзлцк-тямизлик, инсани кейфиййят, дини адят-яняня,
инсани принсип, щцгуги гайда, бейнялхалг гынаг вя с. ямял
етмядян арзуларына анъаг террорла, департасийа иля, мцщарибя
йолу иля, вящшиликляр тюрятмя йолу иля наил олмаьы сечим
етмишляр. Онлар дцнйанын ян ийрянъ, пис, инсанлыьа йарашмайа,
оьурлуг, йалан, щийля, щяйасызлыг, икицзлцлцк, йейиб айаглайан,
бигейрят, истядийиня наил олмаг цчцн анасындан, баъысындан,
арвадындан истянилян мягамда истифадя едян, сюзцн щягиги
мянасында гарачы бир миллят олараг щеч бир сивил мейарлара
сыьмайан йол сечмишляр. Одур ки, ермянилярдян щяр дягигя
щансыса бир щийляйя ял атаъагларыны биз эюзлямялийик вя буна
щазыр олмалыйыг. Дцшмян-дцшмян олараг галыр, бизи ися доьма
торпагларымыз - Гарабаь, Зянэязур, Гярби Азярбайъан
эюзляйир...
48
Лачын мцдафия едиля билярди
Арашдырмаларымыз эюстярир ки, бир милйон беш йцз мин ил
йашадыьымыз ерадан яввял мцнбит торпаьа вя ялверишли шяраитя
эюря щяля даш дюврцндян бурада инсанлар мяскян салыблар.
Азярбайъанын бу реэионунда олан Азых маьарасындан тапылмыш
неандертал инсанын чяня сцмцйц, диэяр гядим сцмцкляр вя о
дюврдян галан оъаг галыглары дейилянляри тясдиг едир.
"Азых" сюзцнцн юзц гядим тцрк дилиндя айы демякдир. Буда
бир сцбутдур. Яэяр эениш ахтарышлар апарыларса, Азых маьарасы
кими нечя-нечя гядим маьара вя йа диэяр дялил-сцбутлар йеня
дя тапмаг олар. Еля Лачынын юзцндя кифайят гядяр мифолоъи
маьаралар вардыр. Анъаг тядгигатчысыны эюзляйир. Ялбятдя
тядгигатдан яввял Лачыны ермянилярдян азад етмяк эярякдир,
Лачыны доьурданда мцдафия етмяк оларды.
Лачын-ДГМВ иля Ермянистан арасында йерляшян ярази етибары
иля ян бюйцк районлардан биридир. Ермянистандан Даьлыг
Гарабаьа эедян йеэаня шоссе йол районун мяркязи Лачын
шящяриндян кечир. Ермянистан сярщяддиндян ДГМВ-нин
мяркязи Ханкяндиня гядяр шоссенин узунлуьу тягрибян 80 кмдир. Щямин йол дярин дярялярдян, Щякяри, Гаргар вя бир нечя
хырда чайларын цзяриндян, "Кечял даь" ашырымындан кечир вя
тамамиля яйри-цйрц доламалардан ибарятдир. Даь дюшц иля
чякилмиш бу йолдан чыхан техника саламат гала билмяз. Йолбойу
онларла кюрпц вар. Онлардан 3-ц ити ахан чайлар, диэярляри ися
дярин дяряляр цзяриндя гурулмушдур. Ермяниляр гуру йолла
анъаг щямин йолдан истифадя едиб ДГМВ-ня щяр ъцр йардым
едя билирдиляр. 1988-ъи илдян сонра Ермянистандан ДГМВ-ня
силащ дашындыьына эюря лачынлылар щямин йолу баьладылар.
Ермяниляр Гарабаьы яля кечирмяк цчцн щямин йолу алмалы
идиляр. Лачынын мцдафия едилмяси Гарабаьын щяйати мясяляси иди.
1992-ъи илин майына гядяр бюлэя ъамааты полис вя орду иля
бирликдя району истяр Ермянистан, истярся дя ДГМВ
49
истигамятиндя ермяни гулдурларынын щуъумларындан ряшадятля
горудулар.
Бяс 1992-ъи илин майында ермяниляр Лачын уьрунда ъидди
вурушдулармы? Хейр! Лачын яразисинин эенишлийи, тябии шяраитинин,
релйефинин мцряккяблийи буна имкан вермирди. Беля бир йердя
ермяниляря щяр ъцр мцгавимят эюстярмяк мцмкцн иди.
Лачын
район
мяркязи
ДГМВ
сярщяддинин
4
километрлийиндядир. Район яразисинин 80 фаизи Лачын шящяри иля
Кялбяъяр району арасында, 20 фаизи ися ъянуба - Губадлы
районуна доьрудур. Кющня бюлэц иля районун 26 кянд
советлийиндян 21-и Кялбяъяр истигамятиндя йерляшир. 5-и ися
Губадлы истигамятиндядир. Ящалинин тягрибян 90 фаизи Кялбяъяр
истигамятиндяки кяндлярдя йашайырды. Лачын шящяриндян
Кялбяъяр району сярщядляриня 70 км-дир. Еля кяндляр вар ки,
район мяркязиндян 60-70 км мясафядядир. Кялбяъяря доьру
яразидян 3 чай ахыр. Губадлы истигамятиндяки чай Щякяри
адланыр. Ермяниляр щямин яразини дюйцшля алмаг истясяйдиляр,
онлар даьларда, дярялярдя, чай вадиляриндя вя мешялярдя иллярля
вурушмалы идиляр. Лакин ермяниляр щийляйя ял атыб Лачынын
кючцрдцлцб бош галмыш кяндляриня вя Лачын шящяриня сащиб
олмушлар. Бунунла да "Лачын дящлизи" ачылмыш, Гарабаьын талейи
асанлыгла ермянилярин хейриня щялл олунмушдур . . .
Шушада вязиййят эярэинляшяндя, халг ъябщясинин
адамларындан олан Ариф Щаъыйев, Етибар Мяммядов, Тащир
Ялийев Зянэилан - Губадлы йолу иля Лачын район мяркязиня
эетмишдиляр, эеъяни дя орада галмышдылар. Шащмар Новрузовун
евиндя онлар цчцн гонаглыг да тяшкил едилмишдир. Бу щадися
тягрибян 1992-ъи ил май айынын 12-дя олмушдур. Ъябщячиляр
гайыдан кими Азярбайъан Назирляр Совети Лачынын кючцрцлмяси
щаггында гярар верииб, кяндляря миндян артыг машын эюндярилди.
Горху, ващимя вя зор эцъцня ъамааты евляриндян чыхардыб ятраф
районлара кючцрдцляр.
Лачын району кючцрцляркян ермяниляр щеч бир кянди - Лачын
50
районунун бир гарыш торпаьыны беля тутмамышдылар. Лачын район
мяркязи там бошалдыландан 5 эцн сонра Даьлыг Гарабаь
тяряфдян эялян ермяни щярбчиляри шящяря дахил олмушлар.
Ермянистан - ДГМВ йолу Лачын району там кючцрцляндян бир
щяфтя сонра ачылмышдыр.
"Лачын дящлизи"нин ачылмасы цчцн ермяниляря йол ятрафында
олан Забух кяндини вя Лачын шящярини тутмаг кифайят иди.
Азярбайъан щюкумяти щямин йашайыш мянтягялярини Кялбяъяр
истигамятиндяки мянтягяляря кючцря билярди. Бцтцн районун
тялясик кючцрцлмясиня щеч бир ещтийаъ йох иди. Кяндлярдян
ъамаат мяъбури кючцрцлмцш, чоху ев яшйаларыны вя малгараларыны апара билмямишляр. Беляликля, Лачын щеч бир ясас
олмадан там кючцрцлмцш вя бош галмыш торпагларына ермяниляр
сащиб олмушлар.
Бакыда йашайан лачынлылар Лачынын мцдафия габилиййятини
артырмаг цчцн 10 май 1992-ъи илдя топланты кечиртдиляр,
комиссийа йаратдылар. Лакин, Лачын чыхдыьындан комиссийа юз
вязифясини Лачынын сахланылмасына сярф едя билмяди. Лачынла
баьлы яввялдян дя "Лачын" хейриййя ъямиййяти, Ариф Пашайевин
юзцнцмцдафия баталйону, Лачын полиси фяалиййятдя иди. Йердя
йашайан ящалидя гадынлы - кишили чох актив идиляр. Лачынлыларын
юзцня галмыш олсайды Лачын юмрцндя чыхмазды, тяслим олмазды
вя йерли ъоьрафи дурумда буна зямин йарадырды. Ермяниляр
бцтцнлцкдя дейилянляри йахшы билдикляриндян рус кяшфиййатынын
кюмяйи вя юз бивеъляримизи яля алмагла, Рящим Газыйевя
президентлик кцрсцсцнц, диэярляриня онларын шяртини гябул
етдикдян сонра башга кцрсцнц, ермянилярин бцтцн бунлардан
сонра ДГМВ-дян чыхардаъагларыны сюздя бяйан едирдиляр.
Башга бир група Айаз Мцтяллимову йенидян щакимиййятя
гайтармаьы сюз верир, диэяр бир група русийанын мяслящят билдийи
шяхси эятирмяйи сюйляйир, шантаълар тяшкил едир, 4-ъц, 5-ъи
груплашмайа ися ара щюкумяти йаратмаьы мцнасиб щесаб едир вя
бу шярти гябул едяня дя башга-башга, бу шяхсин йухусуна беля
51
эялмяйян щяйат тярзи, хош эцзяран, саь-саламат юмцр
сцряъяйиня зяманят верилирди. Бир сюзля ермянилярин дайысы олан
руслар ермяни мусигиси иля Азярбайъанда "эюзял-эюзял" ойунлар
ойнайырдылар. Ойунларда ахыр ки, бящрясини верди, ермяниляр
тякъя Лачыны дейил, ялляриня дцшмцш фцрсятдян бящряляняряк
Гарабаьы бцтювлцкдя ялиня кечирди вя тябиики, буда бизим
мямурларымызын бивеълийиндян, йахуд яввялъядян олан
сювдяляшмянин бящряси иди. Удузан ися щямишя олдуьу кими
тякъя Лачын йох, бцтцн Азярбайъан олду. Лачынын
чыхарылмамасы цчцн мян истяр лачынлыларла, истярсядя - шяхсян бир
чох гурумлара, мямурлара ъцрбя-ъцр тяшяббцслярля чохлу сайда
мцраъиятлярим олуб, бунлар щаггында айры-айры мягамларда
мятбуатда илдюнцмлярдя чыхыш етдийимдян онлары тякрарян
садаламаг фикриндян узаьам. Амма, онлардан бирини демяйи
лазым билирям. Лачынлыларын юз щесабларына кючкцнлярдян
дцзялтдийи вя щюкумятин рящбярлик етмясиня вердикляри щярби
гурумларда Лачын бюлэясини дюйцшляр щесабына гайтармышдылар.
Онда да Лачынын сахланмасына щюкумят даиряляри имкан
вермядиляр вя бу щагда Лачындан Бакыйа эялян дюйцшчц
мяктубунун юзц яйани бир сцбутдур ки, о щагда габагда
охуйаъагсыныз. Бцтцн бу просесляри щазырда лачынлылар дярк
едирляр, дцзц-яйрини сечирляр, кимин бошбоьаз, киминся
вятянпярвяр олдуьуну еля ашаьыдакы шердя дейилдийи кимидя
билирляр.
Бир дейил, беш дейил торпаг сатанлар,
Бу эцнц сабащдан цстцн тутанлар.
Тцлкц кими бярялярдя йатанлар,
Бир дейил ки, тутам баьлайам Лачын.
Архив сянядляриня, 1903-1994-ъц ил мятбуатына вя с.
мянбяляря нязяр салдыгда цмуми нятиъя беля бир фикри гялямя
алмаьа мяни мяъбур етди.
52
Бу илляр ярзиндя - йяни тяхминян 100 ил мцддятиндя
ермяниляр Азярбайъан торпагларында бизи торпаьымызын вя
инсанларынын башына истядикляри ишэянъяляри эятирмиш, щалал атабаба торпагларымызда бир ермяни дювляти йаратмыш вя
вящшиликляринидя давам етдирирляр, бизляри там мящв едиб
торпагларымызы да тутаъагларыны демяк фикриндян дюнмямишляр.
Сон 100 илдя ермяниляря лайиг олдуглары ъязаны анъаг биръя дяфя
дя олса лачынлылар вермишляр. Биз азярбайъанлылар ися айры-айры
вахтларда гыса мцддятли щай-кцй салсагда, сонрадан эедиб щяр
кяс юз аиля проблемляри иля мяшьл олмаьа башладыг вя заманзаман ермянилярля барышыб, дцшмянин цряйимизи чыхарыб
аьзымыза сохмаьа имкан йаратмышыг, дярдимиз чох вя
бюйцкдцр, щягигятян бцнлары садаламагла гуртаран дейил.
Лачынлыларын чаряси ян йахшы щалда байаты вя йа баъардыьы кими
шер йазмагдыр - еля шаир - тарзян Фамил Лачынлы кими... хяйаллара
далмыш ...
Йан-йана дцзцлмцш барлы баьлары
Ахирятя галды о улулары.
Эюрясян ким йыьыр щяр ил о бары,
Йаьы тапдаьына уйан Лачынын.
Бюйцк Щун - тцрк дювлятинин башчыларындан бири цзцнц
дюйцшчцляря тутараг дейир: - "Иэид гана сусайар, иэид ялдя йараг
йаьы ганы иля динълик тапар. Щайды йерийяк йаьыларын цстцня ! . . .
Ъошун, кцкряйин иэид ярянляр, щунлара йарашан щцняр эюстярин!
Гой йаьылар щун гылынъынын дадыны эюрсцнляр! Бу бизим гядим
бабаларымыз, бцтцн дцнйайа мейдан охуйан бабаларымыз . . .
Бяс биз ня дейирик, эялин барышаг, йенидян "гардаш олуб
Щайыстан" мащнысын охуйаг . . . Аталарымыз демишкян "донуз
дарыдан юз хошуйла чыхар?", ялбятдя йох, донуз сянин
дяйяняйинин аьрысын щисс етмяся дарыны тярк етмяйяъяк - билин
ай Азярбайъан халгы !
53
Еля бурада бюйцк шаиримиз, мянимдя чох севдийим
Зялимхан Йагубун "Гарабаь эется, милляти айаьа
галдыраъаьам" кяламы вя она шерля юз фикрини чатдыран
вятянпярвяр шаиримиз Ващид Язизин ашаьыдакы ъаваб шери йадыма
дцшдц.
Авазын хош эялди, эеъ эялди, щайыфАьлымнан мин хяйал кечди, Зялимхан,
Эюзял Гарабаьдан щеч ня галмайыфЩарайын-щяширин эеъди, Зялимхан!
Инди ща ясябляш, ща щирслян беля,
Ща йан, ща тцстцлян, ща щислян беля,
Алдандыг Нйу-Йоркдан, Парисдян беляДцнйа хараб олуф, биъди, Зялимхан!
Бу дярдя сохданнан аьламалыйдыг,
Сусдуг, бялкя-ганмаз, бялкя-малыйдыг?,
Нащаг сатдаглары малалайырдыгМцлкцмцз чат верди, учду, Зялимхан!
Щаггы данышана- "дцшмян!"-дедиляр,
"Эюйлярдян зямбилля дцшян"-дедиляр,
Мящкямя гурдулар - мящкямяликляр, Эюр кимляр дцнйадан кючдц, Зялимхан?!
Йалтаьыг, намярдик, тяриф дейяник,
Зийалы дейилик, йетим дюйяник,
Тахтдан йыхылана дюнцйцк, дюнцкБизляри ким бичиб, юлчцб, Зялимхан?
Вятянин кюйняйи чыхды яйиндян,
Зювг алдыг лцт-црйан эюрцнмяйиндян,
54
Парламан фярглянмир "Хор дярняйиндян"Бунлары миллятми сечди, Зялимхан?
Эцнащын боръуну гачгын юдяйир,
"Гарабаь" - дейяня дубинка дяйир,
Йаланчы дцрцстцн аьзыны яйир Зящмятин щядярди, щечди, Зялимхан!
Майды, Бакымызын эеъяси эюзял,
Щайды, Хырдаланын ъцъяси эюзял,
Пайды, Борчалынын ъеъяси эюзялХалгын саьлыьына ичди Зялимхан.
Ди галдыр, эюзцня дюнсцн бу гаьан,
Дедин ки, - милляти галдыраъаьам,
Вятян ъуша эялди щагг ашыьынданЯлини - голуну юлчдц Зялимхан. . .
Лачынлыларын щягигятян дярди чох вя бюйцкдцр. Онларын
дцзялтдикляри юзцнцмцдафия дястяляри Лачынын Кялбяъяр тяряфя
олан торпагларынын чохуну азад едяркян хейли ящали юз
кяндляриня гайытмышды. Беля аилялярдян биридя яслян
Бцлювлцкдян олан Айдын мцяллим вя онун гызы Сяма мцяллимя
иди. Онлар ата - бала Султан бяйин йурдларындан бири олан
Наьдалыда йашайырдылар. Ата мяктябин мцдцрц, гыз ися сырави
мцяллим иди. Онлар 1992-ъи илдя Лачындан чыхдыгдан сонра
Бярдянин Яйриъя кяндиндя щамылыгла мяскунлашмыш вя
мяктябидя бярпа етмишдиляр. Лакин кянд азад оландан сонра
Сямада бир чох лачынлылар кими гайыдыр Наьдалыйа. Бу хошбяхтлик
узун чякмир, Кялбяъяр 1993-ъц илдя ермяниляр тяряфиндян ишьал
олунур вя Сяма да бир чох инсанлар кими йараланыр, ермяниляря
ясир дцшцр.
Ермяниляр ону хястяханайа йерляшдирирляр вя Сяма юзцня
55
эялиб вязиййяти дярк едян дя щяр шей эеъ иди. Сяма ися чыхыш
йолуну юзцнц електрикля юлдцрмякдя эюрцр. Гардашы хейли
язиййят чякдикдян вя хейли пул вердикдян сонра Сяманын
мейидини ермяни вящшиляринин ялиндян гопара билир. Сяма юзцнц
юлдцрмякля бцтцн Азярбайъан кишисинин намусуну хилас етмиш
олду. Бяс кишиляр, бу 20 илдя няйи вя кими эюзляйирляр. Сяманын
гуъаьындакы кюрпяси Нураняни ися ермяниляр эюздян кор едяряк
Гырмызы Хач Комитясинин кюмяйи иля Азярбайъана
гайтармышлар. Буда Азярбайъанын бюйцк фаъияляриндян биридир.
Нясл-няъабят хислятини сахлайан Сяманын гызынын эюзсцзляр
цчцн олан ушаг евиндя йашамасы, онун Вятян цчцн мящяббятини
азалмамыш, вятян щясрятиня шердя щяср етмишдир.
Ишьал олмуш торпаьымы юпяйдим,
Эеъя-эцндцз кешийини чякяйдим.
Каш бир дяфя эюзляримля эюряйдим,
Синясиня лала, нярэиз дцзяйдим,
Лачынымын даьларыны эязяйдим.
Ермяниляр сон 100 илдя халгымызын башына минлярля беляъя
ейбяъяр ойунлар ачмыш, миллятимизи тящгир етмиш, инсанларымыза
олмазын зцлмлярини вермишляр.
Эюрясян дцшмяндян интигамымызы биз ня вахт алаъаьыг...
56
Лачын бюлэясиндя унудулмуш вя йа унудулмагда олан
мяшьулиййятляр - адят-яняняляр
Малдарлыьын гыса тарихи
Лачын бюлэясиндян данышаркян ону ятрафындакы бюлэялярдян
тяърид етмяк олмаз вя яслиндя мцмкцндя дейилдир. Лачыны Аран
Гарабаьсыз, Шушасыз, Ъябрайылсыз, Губатлысыз, Кялбяъярсиз, бир
сюзнян ъянуби Зянэязурсуз, Гярби Азярбайъансыз
(Ермянистан) тяк-тянща тясвир мцмкцнсцздцр. Тарихян бу
торпагларын инсанлары гаршылыглы ялагя, фяалиййят нятиъясиндя юз
щяйат фяалиййятлярини, йашайыш тяминатыны гура билмишляр вя бирбирляриндян асылы олдуглары цчцндя сых ялагяли щямишя мювъуд
олмушлар. Тарихи арашдырмалар эюстярир ки, Аралыг дянизи ятрафы вя
Шимали Африка иля бирликдя бяшяриййятин улу яъдадларынын мювъуд
олдуьу торпаглара даьлы-аранлы Гарабаьда дахил едилир. Йахуд
Зянэязура битишик Нахчывандакы улу пейьямбяримиз, инсанларын
илкин атасы сайылан Нущ пейьямбярин мязарынын мювъудлуьу
буну бир даща тясдиг едир.
Бу торпагларда сосиал варлыг кими формалашан инсан нясли
иътимаи ямяйя, овчулуг вя йыьыъылыгла башламыш, сонралар
топладыьы дянли биткиляри якмяйя, овладыьы щейваны
ящлиляшдиряряк чохалтмаьа башламышдыр. Эетдикъя ихтисаслашма
эедир, иътимаи ямяк бюлэцсц баш верир, малдарлыг якинчиликдян
айрылыр. Малдарлар йайлаг вя гышлаг отлагларындан истифадя етмяли
олурлар. Малдарларын емпирик цсулларла йаратдыьы ат вя гойун
ъинси бу бюлэядя хцсуси шющрят газаныр.
Бу торпаьа тябият бол сярвят, онун инсанларына мяьрурлуг,
сямимилик, гялбиэенишлик, сядагят, гцввят вя гудрят бяхш
етмишдир.
Буранын ящалисинин мяишятиндя тарихян малдарлыгла
якинчилийин нисбяти, хцсусян апарыъы сащя олан гойунчулуг,
атчылыг сащясиндя газанылмыш наилиййятляр даща цстцнлцк тяшкил
57
етмишдир. Бу тясяррцфатла баьлы адят вя яняняляр, онун тяшкили,
гурулушу, бяслянилмяси, инкишаф етдирилмяси даща бюйцк
наилиййятляря эятириб чыхармышдыр. Пешяйя уйьун истещсал цсулу,
алынан мящсулларын сахланылмасы гайдалары, щямчинин бир сыра
пешя, хюряк, чюряк нювляри, онларын щазырланма цсуллары йерли
шяраитя уйьун формалашмышдыр.
Бцтювлцкдя эютцрдцкдя Гарабаь, онун Зянэязур яразиси
Кичик Гафгаз даьларындан башлайараг Кцр-Араз чайлары
арасындакы сащяни ящатя едир, ярази Кцр-Араз чайлары
говушаьында океан сявиййясиндян ашаьы олсада, гярбя эетдикъя
тядриъян йцксялир вя Эамышдаь зирвясиндя 3724 метря чатыр. Бу
мянада о, Гарабаь дцзц, Гарабаь йайласы, Гарабаь сыра даьлары
адыны алан мцхтялиф релйефя, иглимя малик ярази мяъмусуну
тяшкил етмиш олур.
Азярбайъанын Гарабаь торпаглары, онун тяркиб щиссяляриндян
бири Зянэязур - Лачын дцнйанын якинчилик, сцни суварма,
щейвандарлыьын мядяни мяркязляриндяндир. Елми, археолоъи
тядгигатлар бу торпагларда ян гядимлярдян якинчилик,
бостанчылыг, баьчылыг тясяррцфатлары цзря зянэин мядяниййятин
олдуьуну эюстярир. Йухары Гарабаьда якин сащяляри азлыг тяшкил
етсядя - якинчилик малдарлыгла паралелл инкишаф етдирилмиш,
бунларын бири-бирини тамамлайан тясяррцфат олдуьуну тарих тясдиг
етмишдир. Сувармадан истифадя етмяк мцмкцн олмайан
яразилярдя ящали, анъаг дямйя арпа вя буьда якирди. Бу
инсанлар цчцн ян ялверишли тясяррцфат гойунчулуг иди. Дямйя
якинчилийи йай айларында хцсуси гуллуг тяляб етмядийиндян, ясас
ишляр баша чатыб асудя вахт йарандыьындан, бу инсанлара исти йай
айларында дцзян, исти сащялярдя бяслянилмяси мцмкцн олмайан
гойунларыны йайлаьа кючцрмяйя имкан верирди. Гойунларын
йайлаьа кючцрцлмяси заманы - йяни йазын икинъи йарысы вя йай
айлары баьчылыг, бостанчылыгда ясас беъярмя ишляри апарылдыьындан
бязи груп инсанлар йайлаьа кючя билмирди, бу сябябдяндя гойун
сахламырды. Бу гябилдян олан инсанлар, гойун мящсулларына
58
ещтийаъларыны гойунчулугла мяшьул оланлара ирялиъядян сифариш
едирдиляр.
Башга тясяррцфат сащяляриня нисбятян гойунчулуьа гойулан
вясаитдя чох олмадыьындан, гойунчулуьа мараг даща цстцнлцк
тяшкил едирди. Бюйцк тясяррцфат сащибляри малдарлыгда муздлу
ямякдян эениш истифадя едирди. Беляки сцрцлярин бяслянмясиндя
чобандан, нахырчыдан башга, малгараны саьмаг, йун гырхмаг,
щазыр мящсуллары мцхтялиф мянтягяляря дашымаг вя диэяр ишляри
эюрмяк цчцн муздлу ямякдян истифадя эениш вцсят алмышды.
Х.Хялиловун йаздыьына эюря щейвандарлыг ян гядим
тясяррцфат сащясидир. Тябии - ъоьрафи шяраитдян асылы олараг бязи
юлкялярдя якинчилик, диэярляриндя ися малдарлыг илкин вя цстцн
сащя олмушдур. Машынлы техниканын якинчилийя дахил олмасына
гядяр кянд тясяррцфаты иля мяшьул олан ящалинин мяишятиндя
якинчиликля малдарлыг бир-бирини тамамлайан, бири эуэяри цчцн
мадди база олан тясяррцфат сащяляри иди. Юкцзсцз, кялсиз, атсыз,
дявясиз якинъи щяйаты мцмкцн дейиди. Йайлагдан гайыдан
сцрцляр пайызда эцздякдя эеъялямяйинъя рянъбяр, ряиййят
зямилярин бярякятли олаъаьындан сющбят ачмазды. Ящалинин
щярякят етмяйян (тярпянмяз) мцлкиййяти, йяни еви, тясяррцфат
биналары, торпаьы, якинчилик тясяррцфаты, щярякят едян ямлакы,
йяни мал-гарасы иля вящдят тяшкил едирди. Бу да щяр бир аилянин
тясяррцфатыны иш гцвяси иля тямин етмяйя имкан верирди. Ящалинин
мяишятиндя малдарлыгла якинчилийин нисбяти, мал-гараны ил бойу
кяндлярдя вя мювсцмц олараг ондан бир нечя саатлыг, щятта бир
нечя эцнлцк мясафядяки йайлаг вя гышлаг отлагларына
кючцрмякля бяслямяк гайдаларына эюря малдарлыг тясяррцфаты
мцхтялиф формаларда гурулурду.
Азярбайъаны, тцркц истямяйян инсанлар, хцсусян щайлар
(ермяниляр) азярбайъанлылары кючяри, йурдсуз-йувасыз бир груп,
бир гябиля сявиййясиндя тягдим етмяйя чалышырлар. Тябии ки,
буну гясдян, билярякдян едирлярки, гясб етдикляри торпаглары
"юзцнцкцляшдирмяк" цчцн щансыса бящаня, сябяб, "сцбцт"
59
тапсынлар. Щягигят ися тамам башга ъцрдцр. Кючяри,
йарымкючяри, онларла баьлы ишлядилян елат вя тярякямя
анлайышларынын мащиййятини, елми мащиййятини билмяк эярякдир.
Беляки, кючярилик вя кючяри малдарлыг айры-айры мявщумлардыр.
Кючярилик ъямиййятин ибтидаи-иъма формасийасынын мцяййян
мярщялясиндя сосиал бирлик, щяйат тярзи формасыдырса, кючяри
малдарлыг дцнйанын сящра вя йарымсящра юлкяляриндя бир груп
ящалийя мяхсус тясяррцфат формасыдыр.
Малдарлыг тясяррцфат формалары щеч дя щямишя иътимаи
инкишафын мярщяляляриндян асылы олмур. Малдарлыьын бу вя йа
диэяр формасынын ямяля эялмяси вя мювъуд олмасы ясасян
юлкялярин тябии ъоьрафи шяраитиндян асылыдыр. Щяр бир иглим вя
релйев шяраити юзцня мцвафиг тясяррцфат формасы доьурур.
Истянилян тарихи дюврдя Азярбайъанын бцтцн иглим, релйев
яразиляриндя малдарлыьын ейни формада олмасы мцмкцнсцздцр.
Ялбятдя бу вя йа диэяр тарихи дюврлярдя Азярбайъанда
малдарлыьын формалары дяйишя билярди. Лакин бурада кючярлилийин,
йарымкючярлийин мювъудлуьу цчцн сосиал шяраит мювъуд
олмамышдыр. Н.Й.Вавилов йазырды - Иглим амилляри юлкялярдя
мящсулдарлыг проблеминин щяллиндя тяйинедиъи ящямиййятя
маликдир. Онлар игтисадиййатдан да, техникадан да эцълцдцр. Бу
бахымдан Лачыны айрыъа дейил, бцтюв Гарабаь чярчивясиндя
сяъийяляндирсяк - Гарабаьын йарымсящра йерляриндя малдарлыг
тясяррцфатынын ясасыны гойунчулуг тяшкил едир, кечидян анъаг
гойун сцрцляриндя габагда эедян еркяк кими истифадя едилирди.
Кцр-Араз чайлары, диэяр сутутарларда, гамышлыг, батаглыгларда,
эюл сащилляриндя вя с. ъамышчылыг, дямйя якинчилийин йайылмыш
олдуьу яразилярдя (Лачында) инякчилик ирибуйнузлу малдарлыг ян
чох йайылмышдыр. Ашаьы даь-мешя сащяляринин башланмасы иля
кечи малдарлыг тясяррцфатына дахил олур, орта даь-мешя
гуршаьынын башландыьы сащядя кечи гойунла таразлыг йарадыр,
бюлэянин ян йцксяк нюгтясиндя кечи цстцнлцк ялдя етмиш олур.
Ирибуйнузлу малдарлыг тясяррцфатларынын ясасыны иняк тяшкил
60
едир, ъамыша йалныз дяря вадиляриндя, чай сащилляриндя
сахланылмасы раст эялинир.
Малдарлыьын мялум тясвири тябии ъоьрафийасындан мялум олур
ки, бюлэялярдя тябият юзц тясяррцфат бюлэцсц йарадыр. ХЫХ ясрин
ахырларында Гарабаьын Ъябрайыл вя Шуша гязалары дювлят
кяндляринин мяишятини юйрянян А.Г.Деконски гязалары тиположи
тяснифат цзря даьлыг вя дцзян яразийя бюлцб, даьлыг зонада Шуша
гязасынын 32, Ъябрайыл гязасынын ися 31 кяндини якинчи
адландырыр. Дцзян зонада Шуша гязасынын 24, Ъябрайыл гязасынын
ися 11 кяндини отураг адландырыр. Шуша гязасынын 12, Ъябрайыл
гязасынын ися 20 кяндини кючяри щесаб едир. (Доконски А.Г. Экономический быт государственных крестьян Шушинского и
Дъабраильского уездов Елизаветопольской губернии. Материалы
для изучения экономического быта государственных крестьян
Закавказского края. Т. ЫВ, Тифлис, 1886, с. 285). А.Г.
Деконски бцтцн йашайыш мянтягялярини кянд кими эюстярир вя
гейд едир ки, якинчи ящали сай етибары иля бцтцн ящалинин 96%-ни
тяшкил едир, галан 4% ящали ися варлы синфя мяхсус бяйляр, аьалар,
мяликляр, таъирляр, сянайечиляр вя рущанилярдир.
М.А.Скибитски 1899-ъу илдя йазырдыки, Зянэязур гязасындан
175 кяндин 9432 тцстцсц Йухары Гарабаь йайлагларына
чыхырдылар. Буда Зянэязурда инсанларын ян чох малдарлыгла
мяшьул олмасы эюстяриъисидир. Яслиндя бу рягям даща бюйцк иди.
Чцнки щяр бир тцстц дювлятя 3,5 рубл гызыл пул юдямяли иди. О,
дювр цчцн бу бюйцк мябляь сайылырды. Бу пула ХЫХ ясрин
сонларында еля щямин щейвандарлар бир-бириндян йаз айларында
бир бузовлу сцд верян иняк вя цч гузулу гойун ала билярдиляр.
Щямин сябябдян дя бир атанын бир нечя евлянмиш оьланлары бир
евдя бир аиля шяклиндя йашамаг мяъбуриййятиндя иди.
Малдарлыг тясяррцфатында кючмянин диэяр формасы даьлыг
сащя ящалисинин гыш айлары мал-гараларыны аран гышлагларына
кючцрмяси щесаб едилир (Лачындан Муртуза бяй вя тюрямяляри
кими. Тябии ки, онлар юзляри кючмцрдцляр. Бу ишляри нюкяр 61
наибляр едирди).
Л.Н.Гумилйевя эюря елат сюзц тцрк халгларында тайфа, тайфа
иттифагы, ъаммат, халг, юлкя, мямлякят вя с. мяналарда ишлядилир.
(Древние турки, М, 1967). Тярякямя сюзц ися - мцасир
Азярбайъан тцркъясиндя малдар мянасында ишлядилир.
Гейд едяк ки, елми-тарихи арашдырмалар эюстярир ки, торпаг
цзяриндя мцлкиййят щцгугу йарандыьы вахтдан Азярбайъанда,
онун Зянэязур бюлэясинин Гарабаьа, йахуд Эянъяйя, Тябризя
щцгуги табечилийиндян асылы олмайараг бурада кючяри вя
йарымкючяри йох, отураг вя кючмя малдарлыг бцтцн ясирлярдя
мювъуд олмушдур.
Бцтювлцкдя Зянэязур, онун Лачын бюлэяси малдарлыгдан чох
гойунчулугла мяшьул олдугларындан истярдик ки, бу йерлярдя
гойун, гойунчулугла баьлы бязи мясялялярин мяншяини, йаранма
тарихини, онун нювцнц, юзц, ады вя мянасы йаддан чыхмыш бязи
мягамлары язиз охуъуларын нязяр диггятиня чатдыраг.
Арашдырмалар эюстярир ки, йени ерадан яввял ВЫ-ЫВ ясрлярдя
(Енолит дюврцндя) бу йерлярдя цч гойун ъинси мювъуд
олмушдур. Йени ерадан яввял ЫХ, ерамызын Х ясриня аид
Минэячевир археолоъи тапынтыларыда буну тясдиг едир.
Мянбялярдя ХВЫЫЫ вя ХЫХ ясрлярдя Гарабаьда (Зянэязурда
ора аиддир) гойунун доггуз нювц олдуьу билдирилир.
М.Д.Речулишвили вя Й.Й. Калйуэиня эюря ян гядим гойун нювц
Гарабаь гойунудур. Азярбайъанда гойуну ики група
бюлцрдцляр. Биринъиляр Гарабаь, Ширван, бозах, эюдяк, щерик,
лязэи, ъаро - икинъиляр ися мазех вя балбаз ъинсляридир.
Ф.Мяликов вя М.Садыхова эюря бу гойун нювляриндян
Гарабаь, балбаз вя мазех мцстягил ъинс олмагла - Гарабаь
ъинси, диэяр гойун ъинсляринин формалашмасында ясас олмушдур.
Гарабаь гойун ятинин кейфыффятиня эюря "кясмя гойун", "ятлик"
гойун адыныда алмышдыр. Гарабаь гойуну Зянэязур вя
Нахчыванда, Иряван ханлыьы торпагларында йахшы эюстяриъиляриня
эюря индидя "щерик гойун", "эюдяк гойун", "дымых гойун"
62
адланыр. Гафгаз гойун нювляри арасында Гарабаь гойунлары ян
габа йунлудур вя онларын мцдафияси дя истянилян гойун
нювцндян ялверишлидир. Щямдя, Гарабаь гойуну ятлик-сцдлцкйунлуг ъинс олдуьундан Лачында ясасян бу ъинс гойунлара
тарихян цстцнлцк верилмишдир. ХЫХ ясрин сону ХХ ясрин
яввялляриндя йашамыш Гарадолаглы Щаъы Мящяммядщцсейин
Гарабаь гойунунун йени нювцнц йетишдирдийиндян щямин нюв
гойунлара Гарадолаг гойуну ады верилмишдир вя бу гойунлар
Лачында инди дя вардыр.
Гойунларын йаша вя рянэя эюря сечилмяси
вя гиймятляндирилмяси
Тяърцбяли гойунчулар йахшы билирляр ки, гойунун йашы онун
дишинин вязиййяти иля тяйин олунур. Тязя доьулмуш бала 6
айлыьына кими гузу, 6 айдан бир йашына кими тоьлу адланыр. Щяр
бир гойун бир йашындан сонра щяр ил алт чянянин гаршыдакы 6 дишин
бир ъцтцнц дяйишир. Бир йашынын тамамында ортадакы бир ъцт диши
дяйишяндя шишяк, 2-ъи ъцт диши дяйишяндя юйяъ, 3-ъц ъцт диши
дяйишяндя гарадиш, беш йашында азман, алты йашында дызман
адланыр. Адятян сцрцдя чобанлар гойунлары бу груплара
бюлцшдцрцб йемляйирляр.
Гойунлары рянэиня эюрядя груплашдырырлар. Онлар аь, боз,
сары, гумрал, гызылы, бянявис, гара, эюй, чал, ала, мор рянэлярдя
олурлар. Иртмяйинин гурулушуна эюря гойунлар - яйрииртмяк,
дикиртмяк; гуйруьунун гурулушуна эюря, гулаьы лап эюдяк кяря, бир гядяр назик, енсиз, узун - кцря; енли, узунгулаг
оланлар ися - шабан гулаг адланыр. Буйнузлу гойунлар - кялин;
дюрдбуйнузлу гочлар ися - гошабуйнуз адланырлар. Башында аь
тцк даиряси олан тяпял гойун, иртмяйинин уъунда аь тцк олдугда
чаьал гойун, айаьында аь тцк олдугда сякил гойун адланыр.
Дейилянляря эюря Зянэязур султаны Ъябрайыл бяйин (О, юзц ат вя
гойун щявяскары олуб) чобанлары сцрцдя гойунун цмуми
63
сайындан башга, щяр рянэдя, нишанда неъя гойун олдуьунуда
язбярдян билирлярмиш.
Йайлагларын бюлцнмяси
М.А.Скибитскинин йаздыьына эюря ХЫХ ясрин орталарында
йайлаг йерляри айры-айры гязалар цчцн бюлцнмцшдц. Зянэязур
гязасынын 193107 десйатын, Ъябрайыл гязасынын 95 десйатин,
Шуша гязасынын 13008,8 десйатын, Ъаваншир гязасынын ися Лачын
вя Йухары Гарабаьда 100924,35 десйатын йай отлаг сащяляриня
малик идиляр.
ХЫХ ясрин сону ХХ ясрин яввялиня кими бу йайлагларда
торпаг щаггы мцхтялиф олмагла груплара бюлцнцрдц.
М.А.Скибитскинин щесабатына эюря Муровдаь, Йухары Тярятяр,
Зянэязур, Сисйан (Гаракился) вя Гапан йайлагларында 1-ъи
дяряъяли отлагларын щяр десйатини цчцн 35 гяпик, Гырхгыз, КирсСарыбаба йайлагларында 1-ъи дяряъяли отлагларын щяр десйатини
цчцн 40 гяпик, Кирс-Зийарят йайлагларында 1-ъи дяряъяли
отлагларын щяр десйатини цчцн 50 гяпик отлаг щаггы юдянилирди.
Йемчилийин ясасы
Бу йухарыда дейилян дюврлярин юзляриндя дя Азярбайъанда
тябии бичяняклярля йанашы, йем истещсалы цчцн сцни йарадылан
бичяняклярдя сахланылырды вя бурада йонъа , хаша,
чобантохмаьы, чюл нохуду, эцлцл, чюл лярэиси, арпа, човдар,
вялямир, пяринъ, гарьыдалы вя с. битки нювляри якилиб беъярилир вя
мал-гараны гышда йемляйирдиляр. Гыш йем ещтийаты башга тябии
битки вя йарпагларданда эениш истифадя олунурду. Чох ялверишли
тясяррцфат щейваны олан гойун Лачын йайлагларында битян 600
нюв мцхтялиф от, эцл, чичяк биткиляринин 540-дан истифадя едирди.
Лачын бюлэясиндя гойунлары гышда сахламаг аран бюлэяляриндян
щямишя чятин олуб. Бу ися йерин ъоьрафийасы иля баьлы мясялядир.
64
Амма, йерли ящали тябии шяраитя уйьун цсуллар фикирляшя билмиш вя
гойунларын гыш бяслянмясинин ющдясиндян мящарятля эялмишляр.
Ири гойунчулуг тясяррцфатлары олан варлы бяйляр, мцлкядарлар,
эяллядарлар юнъя гышлаг йерини эцней йерлярдя дцзялдяр, еля
едярдиляр ки, отлаьы явяз едян сащяляр корланмасын, йем
итэисиня йол верилмясин. Бу мянада тякъя Лачында дейил,
Азярбайъанын бцтцн даьлыг бюлэяляриндя йашайыш мянтягяляри,
гышлаглар адятян эцней йерлярдя, щейванатын палчыьа батмайан
нисябятян "гуру" йерлярдя салынарды. Бцтцн юрцш щиссяляря
бюлцнцр, щяр сцрц цчцн хцсуси отлаг сащяси айрыларды. Кцляк
тутмайан ярази дюллцк, хястя, арыг, йахуд гузу цчцн нязярдя
тутулурду. Доьум цчцн айрылмыш вя тязя доьмуш гойунларын
бирляшдирилдийи сцрц дюллцк адланырды. Имканлы адамлар гышлагда
(Аран йерлярдя) гузулар цчцн мцяййян сащядя арпа якирдиляр
ки, щямин эюйярмиш арпа сащяси хора, йахуд хясил адланырды.
Гарлы, човьунлу эцнляр цчцн гышлагларда щансы бюлэядя
олмасындан асылы олмайараг ещтиййат йемдя йыьылырды. Сцрцляри
суварма вя дуз вермя гайдалары да мювъуд иди. Щавалар
ялверишли оланда эеъяляр гойунлары сярдяня чыхарардылар. Сярдян
- гойунларын эеъя сидийя чыхарылан сащяйя дейярдиляр.
Гойунларын йаз бяслянмясинин дя юзцнямяхсуслуьу вар.
Йаз бяслянмяси гойун мящсулдарлыьынын артырылмасынын ясас
тямялидир. Йазын эялиши иля отлар бой атыр, юрцшляр йашыллашыр вя
йаз отларынын инкишафынын илк эцнляри гыртыш, тарчых дюврц щесаб
олунур. Йазын эялиши иля гойунлар сцбщ чаьдан йайылма апарылыр.
Аран обалары
Аран йерлярдян йайлаьа эедян сцрцляри идаря етмяк цчцн
яввялъядян оба дцзялдирдиляр. Оба кянд ящалисинин мящялля,
нясил, тиря, оймаг кянд адамларынын йаратдыьы мцвяггяти бирлик
иди. Обанын идаря олунмасында сяркардан истифадя едилирди.
Сяркар адятян бяй мцлкядар, эяллядар тясяррцфатларында олурду
65
вя бу адам тясяррцфатын бцтцн сащяляриндян хябярдар олмагла,
йайлаглара чыхан йоллары йахшы билмял иди.
Гойунчулуг тясяррцфатында мцщцм ишлярдян биридя онларын
илдя ики дяфя - йаз вя пайыз гырхымы ишидир ки, онунда
юзцнямяхсус хцсусиййятляри мювъуддур.
Зянэязурун, Лачынын, Йухары Гарабаьын тякъя йерли ящалиси
дейил аран адланан бюлэяляриндян дя Лачын йайлагларына чохлу
мигдарда гойунчулуг тясяррцфатылары кюч едярдиляр. Онларын
кечдикляри кюч вя карван йоллары беля гурулмушду:
Ы. Муровдаь йайлаг кюч йоллары:
1. Талыш кянди - Кечялдаь - Муровдаь силисляси Сябяткечмяз - Синар - Кютцклц;
2. Щясянриз - Кютцклц йолу. Кютцклцдя йол ики йеря айрылыр.
1) Бир йол Гара эюл (Нябибяйлиляр йурдундан бири) йахынлыьындан
кечиб Щямзя (яслян Лачынын Арафлы бяйляриндяндир) - Чямян Ешшякмейданы - Йалйурд - Тякйядяряси - Айрым кяндиндян
кечиб Муровдаьын гярбиня чатырды.
2) Икинъи йол йенидян ики гола айрылырды: Давытлы - Чюплцэюл Ганлыэюлц кечиб Айрым ятрафы отлаглара чатарды; Диэяр гол
Йаншах - Сусузлуг - Маралдамдан кечяряк сюйцтлц йайлаьына
чатырды. 3) Муровдаьын 3-ъц кюч йолу Эянъядян башланан
Бянювшяли - Тангарйохуш - Айрым йолудур (Бу йолдан вя
йайлагдан ясасян Нябибяйлилярин Зийадоьуллары иля
гощумлашмасындан сонра Зийадоьулларын бязи бяйляринин
тясяррцфатлары истифадя етмишляр).
ЫЫ. Йухары Тяртяр йайлаг йоллары:
1. Хачник - Довшанлы - Тахта йолу;
2. Чардахлы - Сярсянэ - Щясянзир йолу;
3. Чанйатаг вя йа Улугарабяй - Щясянриз йолу;
66
Бу цч йол Тяртяр чайынын йухары ахарында бирляшиб, Башдыбеля
чатыр, Дялидаьын зирвясиня галхыб, Баьырсаг дярясиня, Алаэюлляря
енир, Истисуятрафына чатыр, бир голу Гараархаъ йайласына чатмагла,
ъянуб - шярг тяряфдян Зянэязур кюч йолларыиля бирляшир. Диэяр
йол шимал - гярбдян Йени Бяйазид - Шярур - Дяряляйяз
йайлаьына чатыр, ъянуб голу Айычынгылы - Гызылтяпя - Мыхтюкян
йайлагларына йюнялир.
4. Талыш - Гаранлыг - Дцзйурд - Мейданчала - Солтанщейдяр Истисуйолудур.
ЫЫЫ. Зянэязур йайлаглары кюч йоллары:
1. Щочаз - Аькюрпц - Гатырдашы - Дяличай дяряси Солтанщейдяр;
2. Аь кюрпц - Чюплц эюл - Гулалы - Лцлпяр - Солтанщейдяр:
3. Минкянд - Килсяли - Чюплцэюл - Базарчай,
4. Эяйян - Йазылар - Эорус - Цчтяпя - Корбулаг - Шяки Янэялявид - Базарчайы,
5. Бясти чайын сол сащили иля Хцстун йайлаьы йолу,
6. Бу йол цч йолдан ибарятдир:
1) Щякяри - Бярэцшад - Ъандурчай - Гатар - Гапан дяряси;
2) Чайзями - Бярэцшад кюч йоллары;
3) Ярювся - Ярикли - Бичяняк йоллары
ЫВ. Гырхгыз - Кырс - Сарыбаба, Кырс - Зийарат
бюлэяси йоллары:
Бу йайлаглара елат цч йолла эедярди:
1) Бюлэц - Хялфяли - Ширан - Гырхгыз;
2) Мейдан - Сахсаьан мешяси - Бядиря - Гырхгыз;
3) Кичик Кырс, Кырс - Зийарат - Чанахчы - Елли даь.
Гарабаьын йайлаг йурдларыны М.А.Скибитски беля вермишдир.
67
Биринъи Муров даь району
Аь чынгыл
Гонур
Бядир бяй
Бядир бяй
Бядир бяй
Сусузлух
Бязирэан
Гапанлы
Ганлы эюл
Щинал даь
Щямзя чямяни Гонур
Аь чынгыл
Сюйцдлц чай
Мейдан чай
Икинъи Муров даь району
Камыш
Щямзячямяни
Щямзячямяни
Кютцклц
Давытлы
Гара эюл
Палан даь
Кютцклц
Кютцклц
Туран чай
Дик даш
Субатан
Дуз йурд
Сарымсахлы
Палан даь
Гызыл архаъ
Гара гайа
Муров
Тювля таласы
Муров
Муров
Муров
Айгыр булаг
Шыппырлы йурд
Гаранлых
Чякян йурд
Синар
Ел йурду
Чякян йурд
Чякян йурд
Кечял даь
Кечял даь
Эюй тяпя
Дик даш
Муров
Синар
Кечял даь
Биринъи бюлэц йухары Тяртяр району
Сарымсахлы
Чичякли
Чирикин
Кюч дашы
Кюч даь
Гонур йал
Ешшяк учан
Йурд
Йал йурд
Гонур башы
Йухулу
Йелли кядик
Йаьлы булаг
Гара эцней
Дяли даь
Ай доьан
Гурбаьалы
Мыхтюкян Алаэюл
Кяндли
Мыхтюкян Бюйцк чынгыл Гара архаъ
Гала бойну Хачын
Гара архаъ
Чилэиз
Ала гайа
Гызыл тяпя
Илдырымвуран Мама йохуш Дявя эюзц
Дявя эюзц
Килсяли
Хахын
Дявя эюзц
Гырмызы гайа Моз
Дявя эюзц
Аь йатаг
Дибчякли
Аь баба
Гызыл йохуш
Дямирли йал
Хоъа йурду
Алаэюлляр
Мещти бяй йурду
Ала эюлляр
Гырмызы тяня
Икинъи бюлэц йухары тяртяр району
68
Яйри чай
Шыршыр булаг
Дяли даь
Дяли даь
Чилэяз
Ъярэя тайа
Хырмантяпя
Алагайа
Аьъа гыз
Кет
Сарымсахлы
Айы чынгылы
Гонур
Йарытмаз
Бол булаг
Баш йурд
Кет даьы
Эюдяк
Бол Булаг
Гара архаъ
Исти су
Дяли даь
Баьарсыг
Дяли даь
Баьарсыг
Аьъа гызы
Гонур йол
Гоша даш
Узун йол
Гыз кябир
Узун йол
Гара архаъ
Сарымсахлы
Гара архаъ
Мещтабхан
Баьарсыг
Исти су
Айы чынгылы
Султан щейдяр
Кет даьы
Шимали-Гярби Зянэязур району
Йедди бюлцк Лцлпяр
Мухур талайан Дяря йурд
Дяли даь
Лцлпяр
Шыршыр
Баш йурд
Дяли даь
Лцлпяр
Шыршыр
Сцмцклц
Дяли даь
Лцлпяр
Дяря йурд
Гонагкюрмяз
Лцлпяр
Алаэюлляр Тяпяси дялик Кябирли
Дяли даь
Гара эюл
Оъахлы
Кябирли
Гатыр даш
Щяшимли
Гысырдаь
Сцмцклц
Лцлпяр
Дявяэюзц Сцдлц булаг
Дяря йурд
Султан Щейдяр Дявя эюзц Гысыр
Сцмцклц
Дяли даь
Архашан
Гысыр
Галахчы
Лцлпяр
Дявя эюзц Гонагэюрмяз Йал йурд
Султан Щейдяр Дявя эюзц Аь дабан
Йал йурд
Лцлпяр
Базарчай Тювля Чухур Дяря Йурд
Дяли даь
Лцлпяр
Аь дабан
Гызыл гайа
Дарбянд
Лцлпяр
Чынгыллы йурд Ах Дянарах
Дарбянд
Гара эюл
Чяря йурд
Гаранлых
Гара эюл Аь дабан
Сцмцклц
Гатыр даш
Яйри чаг Аь дабан
Аб дабан
Сцмцклц
Дяли даь
Гызыл боьаз Аь дабан
Дяря йурд
Дарбянд
Пяри чынгылы Сцмцклц
Аь дабан
Гялби йурд
Йедди бюлцк Йаьлы эцней Сцмцклц
Аь дабан
Ъулалы
Алаэюлляр Аь дабан
Сцмцклц
Лцлпяр
Гулалы
Сцмцклц
Дяря йурд
Ъянуби-Шярги Зянэязур району
69
Цч тяпя
Султан Щейдяр
Молла Эцллц
Цч тяпя
Гаранлыг
Султан Щейдяр
Яйри су
Узун йал
Гырмызы тяпя
Пяри чынгылы
Йаьлы эцней
Узун йал
Гузгунлу
Молла Эцллц
Узун йал
Цч тяпя
Молла Эцллц
Мухурталайан
Гара эюл
Готур истису
Гызыл боьаз
Базар чай
Базар чай
Гара эюл
Аь дяря
Тювля чухур
Цч тяпя
Газлы эюл
Газлы эюл
Цч тяпя
Цч тяпя
Цч тяпя
Цч тяпя
Цч тяпя
Ганныча
Гызыл боьаз
Мухурталайан
Мухурталайан
Балыг чай
Узун чала
Бешикли йайлаг
Йаьлы эцней
Дяли чай
Эцмцр-Камран
Цч тяпя
Цч тяпя
Гызыл боьаз
Чюплц эюл
Илдырым су
Чюплц эюл
Чюплц эюл
Мухурталайан Чюплц эюл
Фярмяш тяпя
Фярмяш тяпя
Яйри чай
Фярмяш тяпя
Ъангуртаран
Килсяли
Эцней йурд
Гызыл Боьаз Чалбайыр
Йаьлы эцней Чалбайыр
Фярмяш тяпя Фярмяш тяпя
Килсяли
Килсяли
Ойухлу
Килсяли
Чалбайыр
Сары булах
Йаьлы эцней Эцней йурд
Яйри гар
Чюплц эюл
Сары булаг
Балых чай Килсяли
Килсяли
Чалбайыр
Йаьлы эцней
Килсяли
Чалбайыр
Йаьлы эцней
Йаьлы эцней Яйри чай Балых чай
Йаьлы эцней Чалбайыр
Килсяли
Йаьлы эцней Чалбайыр
Йаьлы эцней
Эцней йурд
Яйри чай
Сисисйан району
Ярикли йурд
Ярикли йурд
Ярикли йурд
Ярикли йурд
Ярикли йурд
Салварты
Аьлар йурд
Гопазлы
Щяртиз йурд
Моллу йурд
Ялишар
Ялишар
Ярикли кядик Сисйан чай
Салварты
Ярязин
Салварты
Дяли чай
Гузучу даь Даь йурд
Салварты
Салварты
Салварты
Салварты
Ъамал галасы Галах йурд
Коръаланлы йурд Тахта
Чичякли Хоъамсафлы йурд
Дяли чай
Мурс
Дашбашы
Кцпцрсар
Гаш йурд
Яли дяряси
70
Ярикли йурд
Салварты
Гузучу даь
Ъомарды йурду
Салварты
Салварты
Дашкясян
Мурс
Мурс
Гара гала
Гара гала
Тязя гапан
Ъамал галасы
Дашкясян
Салварты
Тахтакюрпц
Дяли чай
Тат дяряси
Дямир даь
Гоша гайа
Аьалы дяря
Эямбел
Салварты
Гапан району
Миски
Ел дяря
Яйри чай
Гала гайа
Шащбаз йурд
Арамлы
Гырх булаг
Гулу вванасы Арпалы
Чикновар
Эюйсу эюзял
Гарацн дяря Чухур йатаг или инди
Шащбаз йурд
Эюй йал
Гарацн дяря Орта Чешмя Гызыл баш
Наус
Сарымсахлы
Яйримяз
Микайыл
Чухур йурд Бартаз
Гара гайа
Эялбел
Хошлу йурд
Эцней йурд Бартаз
Агсаггал
Чичякли
Дибякли
Горух йурд Тутамярик
Агсаггал
Ъуварча
Хачын йурд
Дашкясян
Тутамярик
Дяря йурд
Шыппырлы
Хатын йурд
Мязря
Сяркис-Горду
Гара чынгыл
Пирщямзя
Сябяткечмяз Мушлан дцзц Тцтамярик
Новруз йурд
Тяндирли
Эюлъцк
Бяйбуьан
Софу дяряси
Эялбел
Улу булаг
Ешшяк мейданы Чикимовар Инди йурд
Новруз йурд
Алын
Йаьлы дяря
Хан чалмасы Инди йурд
Ахча-аьыл
Гапычыг
Йаьлы дяря
Мал кядийи
Чикновар
Похлу эядик
Дибякли
Бяйбуьан
Рцстям йурду Ятйемяз
Похлу эядик
Йаьлы дяря
Бяйбуьан
Танры гулу
Гузу кянди
Арпалых
Тяндирли
Саь гарасу
Чикновар Наус
Арпалых
Вана
Улу булаг
Чикновар Ятйемяз
Инди йурд
Сарымсахлы
Эядячя архаъ Щцстцн
Даш-тцбян
Оба дяря
Яйри чай
Эюй йал
Ишыхлы йурд
Сарымсахлы
Пирщямзя
Сары дяря
Гомбаь Эцмаран артаз Карван дяря
Бяйбуьан
Яйри чай
Биринъи гырх-гыз району
Чичякли
Дялик даш
Мейдан
Мейдан
Гырхгыз
Мейдан
Гырхгыз
Ялякчи
Гырх гыз
Гаранлых
Ялипятяк
Гаранлых
Ялипятяк
Ялипянащ
Ялипянащ
Дялик даш
Гырхгыз
Мейдан
Мейдан
Мейдан
Мейдан
71
Мейдан
Гыз галасы
Гырхгыз
Гырхгыз
Дялик даш
Гырхгыз
Гырхгыз
Гырхгыз
Гырхгыз
Мейдан
Мейдан
Мамырлы
Урус таласы
Икинъи гырх гыз району
Гырхгыз
Ширан - Шырран
Кирс - Сарыбаба
Алтун тахта
Дявя бойну
Сарыбаба
Кирс
Гатырхана
Бала Кирс
Щаъы булаьы
Бала Кирс
Бала кирс
Бала кирс
Кирс
Кирс
Эорус
Чямян
Йелли эядик
Сякиня йурду
Тагут дяряси
Эюллцъя
Кирс Зийарат
Гызыл даш
Эорус
Эюллцъя
Зийарат
Зийарат
Зийарат
Йеллиъя
Имирли
Кирс
Гатырхана
Кирс
М.А.Скибитскинин вя диэяр мцяллифлярин йаздыгларындан айдын
олур ки, бу йайлаглардан тякъя Лачын бюлэясинин бяй вя
мцлкядарлары дейил, аран Зянэязурун бцтцн бюлэяляриндян, аран
Гарабаьын щяр йериндян щейвандарлыгла мяшьул олан инсанлары
Лачын йайлагларындан, чямянликляриндян, щяр ъцр даьларындан
истифадя етмишляр. Бурада да дювлят торпаглары вя шяхси йайлаг
йерляри мювъуд иди. Дювлят торпаглары (йайлаглары) иъаряйя дя
верилирди. Ханлыглар дюврцндя ися дювлят торпаглары ханлыг
торпаьы, ханлыг йурдлары, ханлыг йайлаглары адыны алмышдыр.
Арашдырмаларымыздан вя вердийимиз йурд йерляри адларындан да
мялум олур ки, бу йайлагларда да щеч бир ермяни, йахуд кцрд
мянсубиййятиндян сющбят эедя билмяз.
Амма ядалят наминя демялийик ки, Зянэязур, Аран,
Гарабаь вя Лачын бюлэяляринин имканлы инсанларынын
щейвандарлыг вя хцсусян гойунчулуг тясяррцфатларында ясасян
кцрдляр (Гурдлар) чалышырдылар. Еля бу мянада да бязян даь
бюлэяляри инсанларына, Йухары Гарабаь вя йа Зянэязур
инсанларына да йары зарафат, йары ъидди кцрд ады верилмишдир.
72
Ялбяття бу да ясл щягигяти билмямязликдян, дювлят
сявиййясиндя ися биэанялийимиздян йаранмыш щаллардан биридир.
Ъядвялдян дя эюрцндцйц кими Лачында, онун йайлаг йерляриндя
ермяниляр су да ичмямишляр. Еля бу вя диэяр сябяблярдяндир ки,
Лачын бюлэясиндя истянилян тарихдя ермяни йашамамышдыр, щятта
"Гардаш олду Щайыстан" Гырмызы империйа дюврцндя дя. Одур
ки, Лачын бюлэясинин инсанлары мяхсус олдуглары ата-баба
ганынын дашыйыъыларыдырлар.
Гойун цчцн бир эцнлцк кюч мясафяси 2-3, ян чоху 4 юрцш
мясафяси щесаб олунурду. Юрцш мясафяси сцрцнцн бир эцн
ярзиндя отарыла - отарыла юрцшя эедиб архаъа гайытдыьы тяхмини
мясафядир. Кюч йоллары щямдя ел йолу адланырды, йяни елатын
йайлаглара эетдийи йол.
Гойунларын йай бяслянмясинин юзцнямяхсус хцсусиййятляри
вар. Бурада да эцней, гузей отармалары, гойунларын
груплашдырылмасы, гырхыма щазырлыг, кючцн гышлаьа гайытма
гайьылары вя онларын щяр биринин юз гайда-ганунлары мювъуд
олмушдур.
Гойунларын пайыз бяслянмясиня эялдикдя ися, малдарлар йай
гырхымындан сонра тядриъян даьларын ашаьыларына кючяр, щяр шейи
юлчцб-бичярдиляр, боьаз гойунлара даща диггятли олардылар.
Доьуш заманы бязи гойунлар баласыны йахына бурахмыр,
яммяйя гоймур, беля гойунлара алмазчыл дейярдиляр. Гойунун
баласына вя башга гузуйа мещр салдырмасы иля мяшьул олан
адамлара теликчи дейярдиляр. Гойуна едилян щеч бир цсул юз
бящрясини вермядикдя чобанлар 2-3 гарышлыг эюзякля гойунун
габаг айагларыны баьлайыб гузуну ямиздирирляр. Бу ъцр баьлама
бадымаг, эюзякляр ися бадаг баьы адланырды. Сава, гочлуг
гузулардан башга, бцтцн еркяк гузулар йайлагда бурулурду.
Тоьлуну сярин щавада бурурдулар. Ялверишли иллярдя гойунлар ики
дяфя бала веря билирди ки, бунуда щяр бир тясяррцфатчы арзулайырды.
Чобан итляри. Лачын бюлэясиндя ит сахламаг щямишя лазымлы
щесаб олуб, щятта атдан даща чох ит сахламаьы ваъиб сайыблар.
73
Буну щямдя йерли шяраитин тяляби кими гябул етмяк лазымдыр.
Инсанлар овчулугла мяшьул олдуглары вахтлардан итдян истифадя
етмиш, онлары ящлиляшдирмишляр. Инсанларын тясяррцфатлары
чохалдыгъа итя ещтийаъда артмышдыр. Гафгаз итляри сахланылан итляр
арасында даща мцнасиб щесаб едилир, щямдя ян гядим ит ъинси
сайылыр. Лачын малдарлары ий дуймасы, сайыглыьы иля сечилян, щяр
эюрдцйцня щцрмяйян, мющкям характерли вя физики ъящятдян
гцввятли итляр даща чох мараг эюстярир вя беля итлярин
артырылмасына щявяс эюстярибляр. Малдарлар итляря гайьы эюстярир,
онлара лазым олан тярздя "тярбийя" верир вя юз арзуларына уйьун
ит ъинсляри йетишдирмяйи щямишя ваъиб саймышлар. Адятян бу
ишляри кцчцклцк вахтындан башлайырдылар. Итляри еля йетишдирирдиляр
ки, щятта аъ оланда беля кешик чякдикляри йемяли шейляря
тохунмурлар. Чобан итляринин йеми щямишя диггятдя оларды вя
лап гядимлярдян онларын йемини сцрц сащиби верирди. Еля
едирдиляр ки, итляр бир-бирляри илядя ляъ дцшмясинляр. Итлярин
йетишдирилмясиндя эеъя гаровулу, архаъ ятрафындан алдадылыб
узаглашмамаг, юз сащибинин арзусуна уйьун щярякят етмяк вя
с. ясас мясялялрдян иди. Йепитсов А.Д. йазырды ки, йахшы чобан
итлярини тцркляр ян шющрятли ата бярабяр тутурлар. Силащлы атлыларла,
айы вя ъанаварла мцбаризядя чобан итляри бюйцк ъясарят вя
амансызлагла иштирак едирляр. Ит щямдя сащибиня ян вяфалы
щейвандыр. Йахшы ит евя гонаг эяляркян щцрсядя о, ъедяндя
щцрмцр. Яэяр щцрдцся, демяли гонаг хош ниййятля
эялмямишдир. Итин уламасыны инсанлар щямишя пис гаршыламышлар.
Ит улайырса, щансыса арзуолунмаз щадисяляр щаггында
хябярдарлыг едир. Ит ев щейванлары арасында зялзяляни биринъи
дуйан щейвандыр.
Зянэязур султаны Ъябрайыл бяй Нябибяйли ганъыг ити
ъанаварла ъцтляшдирмяк тяърцбясиндян истифадя едяр вя бу
кцчцкляря лазымы тялим вердиряряк, щяля кцчцклцк дюврцндя
онларын гулаг вя гуйругларыны кясдирярмиш, мцяййян
мясялялярдя аты баьышлар, севимли ити истясялярдя вермязмиш.
74
Ону гонаг эетдийи евин щейятиндя ит зянъирдян гырылараг тутур,
о, ися итя тохунмур. Йанындакы мцшайятчи итя бир гамчы вурур.
Бяйся ити вурана бир шилля чякир, дейир ити вурмаг йийясини
вурмаг демякдир, бирдяфялик бил. Ит йийясинин арзусуна уйьун
эялдикдя вя щяр щансы иш - ъанавары, айыны, оьурлуьа эяляни
говдугда ону мцкафат олараг кясилян гойунун гуйруьуну
башга йем явязиня верярмишляр.
"Чобан Тябабяти". Тарихи мянбялярдян мялум олурки,
Азярбайъан халгы вя онун Лачын бюлэяси щейван хястяликлярини
чох гядимдян ясасян битки вя щейван мящсуллары иля мцалиъя
етмякдя чох зянэин тяърцбя топламыш вя бу тяърцбя индидя
щейвандарларын карына эялир. Беля хястяликлярдян бири щейванын
бядяниндя щяр щансы сябябдянся сим ямяля эялмясидир. Онун
цчцн йовшан, йахуд йульун йарпаьы кифайятдирки, онлары язиб
симляйян йеря гойасан. Яэяр, щейванын бядяниндя шиш вя йа
чирк етмиш йара варса - ону баьайарпаьы вя йа щов отундан
щазырланмыш мялщям гоймаг кифайят едир. Буну шыппыр вя
бюйцрткян йарпаьы илядя етмяк олур. Ян чох йаз вя йай
айларында щейванын бядяниндяки йараларда гурд ямяля эялир.
Гурду мящв етмяк цчцн чобанлар гатыргуйруьу, гурдоту вя
йовшандан истифадя етмяйя цстцнлцк верярдиляр.
Дярин йаралар олдугда ися дуздан, зяйдян - онлар олмайанда
ися ади йаьы гайнадараг исти-исти щямин йарайа тюкмяк чох
мцсбят нятиъя верирди. Йахуд йун гырхымында гойунун кясилмиш
йерляриня алча туршусу, онун лавашыны вя газан гарасыны йаьла
гарышдырыб йаранын цстцня чякирдиляр. Гойунун цзц, башы
шишдикдя, онун башыны-цзцнц оъагда цтмякля хястялийи
саьалдырдылар ки, бу сябябдяндя - хястялийи цтмяъя
адландырыблар. Щейванат дямиров дейилян хястялийя тутуланда
истянилян аьаъын кюкцнц чяртиб, алынан ширяни она сцртяндя бу
хястялик саьаларды.
Щейванатда эяня, бит, сиркя, эейишмя, готур олдугда
тянбякидян, аьаъ кцлцндян мямуниййятля истифадя олунмушдур.
75
Мал-гара кюпяндя, зящярляняндя башга мцалиъя цсуллары иля
йанашы, щейванларын гулаьындан вя эюзцнцн алтындан ган алараг,
гатыг, айран ичирярдиляр. Дабаьа дцшян щейванлары ися эюй дашын
тозуну гатыьа гатыб йарайа чякмякля мцалиъя едирдиляр.
Гыздырма тутмуш щейвана гатыг ичирдир, алча туршусу мящлулу
верир, сярин йердя сахламаьа цстцнлцк верирдиляр.
Гойун хястяликляриндян биридя лякянтядир (ичи йара, ъийяри
йара). Бу щалда гойун-гузуну йахшы йемлядикдян сонра, онлары
йорулана гядяр говардылар. Бу заман хястя щейванат юскцрцр
вя ъийяри тямизлянир, нятиъядя саьалырса кюкялмя просеси
эедирди. Гузуларда кяпяняк гурду олдугда, онлара су
вермямяк шярти иля йахшы-йахшы отарар, сонра ямиздиряр вя
йатмаьа мяъбур етдикдя - сящяриси эцн гузулар гурддан азад
олардылар.
Гойунлар дашы, торпаьы йалайанда - дуз йемяк истядийини,
чохлу мяляшяряк наращатчылыг эюстяряндя ися су истядийини
билдирир. Тяърцбяли чобанлар ися мал-гаранын ня истядийини
щямишя дцзэцн мцяййян едя билярдиляр.
Мал-гара сахланмасы иля баьлы тикили нювляри.
Зянэязурда бцтювлцкдя вя онун Лачын бюлэясиндя тарихян
цстцнлцк тяшкил едян малдарлыг вя гойунсулуга бу тясяррцфатын
юзцня мяхсус тикили нювляри мювъуд олмушдур. Йайлаг вя
гышлагларда истифадя олунан мцвяггяти йашайыш евляри, малгаранын сахланма йерляри тябии-ъоьрафи шяраитдян асылы олараг
мцяййян дяряъядя бир-бирляриндян фярглянмишляр.
Йайлагларда ясасян мцхтялиф типли алачыг нювляриндян истифадя
етсялярдя, бунлар Азярбайъанын щяр бир бюлэяси цчцн ейни
характерли олуб-алачыг, гараъадыр, дяйя, кцмя, дахма, кома,
гаракечя, маьарадяйя, дцннцклц ев, мухуру алачыг, гара ев вя
с. адланмышдыр. М.А.Скибитски йазырды ки, Гарабаь йайлагларында
гялибдян вя чадырдан тикилмиш алачыглардан истифадя олунарды вя
76
ясасян ики формада олурду. Бирини мухуру алачыг, диэярини кцмя
алачыг адландырырдылар. Мухуру алачыьы ясасян имканлы адамлар
тикдиряр, ичини халча-палазла дюшятдирярдиляр. Гялидян тикилмиш
дахмалар да олурду ки, онлар да дяйя адланырды. Алачыгларын
бюйцк - кичиклийи ясасян аилянин сайындан асылы иди. Бу
алачыгларын щяр биридя юзлцйцня эюря башга-башга гурулуша
малик олурдулар. Алачыгларда кечядян истифадя щям адят иди вя
щямдя ваъиб иди. Н.Дубровин йазыр ки, алачыгларда тцрклярин
чохлу ямлакы олурду. Арха тяряфдя йорьан-дюшяк, эейим шейляри
йыьылыр, йанында силащ, ат лявазиматы вя с. асыларды. Аракясмя иля
айрылмыш бир тяряфдя йаь, сцд, пендир, диэяр тяряфдя ун, буьда вя
с. гойулурду. Алачыгда сцд вя сцд мящсуллары сахланан щисся
нями йери адланырды, варлылыар бязян бир нечя алачыг тикдирирдиляр.
Гышлагларда ися бу мцвяггяти тикилиляр йерли шяраитдя олан
материаллардан вя йаьыша, сойуьа давамлы тикилирди. Гарабаь вя
диэяр гышлагларда гойунчулуг тясяррцфаты тикилиляри гурулушуна
эюря ясасян цч ъцр олуб маьара типли кцфцл биналардан, цстц
юртцлц газма вя йарымгазма типли биналардан, таванлы вя
тавансыз йерцстц биналардан ибарят оларды. Лачында вя
бцтювлцкдя Зянэязурда бу мягсядляр цчцн тикилян мал-гара
тясяррцфаты тикилиляри тамам иля фярглидир вя бу биналар щятта даш
щюрцмлярдян, сойугдан-човьундан мцдафия олуна билян иди.
Беля биналар еля тикилирди ки, ондан щяр гыш истифадя етмяк олурду
вя даими иди, йенидян тикмяйя ещтийаъ йох иди. Ахшамлар, саьым
цчцн, йун гырхымы заманы, мцвяггяти динъялмяк цчцн ясасян
сойуг олмайн вахтларда чобанларын гойунлары сахладыглары вя
тапа билдикляри материалларла "щасара" алдыглары йер архаъ адланыр.
Архаъы йеря пайалар чалараг, она назик чубуг щюрмякля, чубуг
явязиндя тикан колу, йахуд аьаъларын гол-будаьындан истифадя
етмякля дцзялдирляр. Бязяндя имканлы адамлар архаъы дашдан
щюрцрляр. Архаъын диварларындан, чяпярляриндян чох, онун
сечилдийи йердир. О, йери йалныз щямин сащяни йахшы билян
гойунчулар сечя билярляр. Архаъ йеринин сечилмяси
77
гойунчулугда бир чох мясялялярля баьлыдыр. Дашдан щюрцлян
архаълара щейвандарлар Галаг ады вермишляр. Галаьы еля тикирляр
ки, дашларын арасындан щава кечсин. Щям дя, щцндцрлцйц 120140 см олан бу "щюрэцдя" щеч бир палчыг нювцндян истифадя
едилмир. Яэяр мал-гойуну гышлаг дейилян нисбятян исти йеря вя
отарма йолу иля онлары сахламаг мцмкцн олан сащяляря
апарарларса ора гышлаг адланыр. Йайлагла мцгайисядя гышлагда
цстц юртцлц тясяррцфат биналары мцвяггяти характерли олсада инша
едилир - ялдя олан истянилян материалла. Гышлагларда гойунлары,
мал-гараны йашына, нювцня саьмал-субайлыьына вя с.
яламятляриня эюря бир-бирляриндян айры сахлайырлар. Гузулары,
бузовлары айры сахламаьа щямишя ещтийаъ олдуьундан гузулар
цчцн - кора, дялмя, аьзыэюйя, эюйябахан адланан йерляр
дцзялдирляр. Адлар мцхтялиф олсада мянасы ейнидир. Диэяр вя
ясас нюв гузу сахланан йер ися кцз адланыр вя гузуларын
мигдарындан асылы олараг мцхтялиф юлчцдя тикирлярки, буда кцз,
орта кцз, ана кцз, бюйцк кцз адыны алыр. Аран йерлярдя истяр кцз,
истярсядя диэяр гойунчулуг тясяррцфат биналары ясасян гарьыдан,
гамышдан, диэяр гуру от галыгларындан вя с. истифадя олунур.
Зянэязур вя онун Лачын бюлэясиндя ися арана кючмядикдя
гейд етдийимиз кими мцхтялиф нювлц вя мцхтялиф мягсядляр
цчцн чох мющкям, исти биналар тикилирки, бунларын щамысы ясасян
пяйя адланыр. Мил-Гарабаь дцзц гышларындан Аьыл дейилян
гойунчулуг тясяррцфатлары цчцн ени 2,5-3 м вя даща чох,
щцндцрлцйц ися 2-2,5 м олан биналар да инша олунур. Бурада да
йерли сяраитя мцвафиг иншаат материалларындан, фяргли формаларда
инша едилир. Гарабаьда Аьыла Кяряскя дя дейирляр. Яввялляр
беля тикилиляр халхал, йахуд Чяпярдя адланмышдыр. Бу биналарын
адындан вя формасындан асылы олмайараг гапылары ъянуба
бахмалы иди (Щава ахынынын тясири нязяря алынырды).
Диэяр тикили нювляридя варки бунлара Бана, Гарабаьа ися каь
адландырырлар. Беля биналар даьятяйи йерлярдя тикилмякля, гапынын
якс тяряфиндя баъа гойулур ки, буда Лачында инша едилян пяйяни
78
хатырладыр. Зянэязурун ян чох даьятяйи сащяляриндя ени 3-4 м,
щцндцрлцйц ися 2-2,2 м, узунлуьу ися сащибкарын ещтийаъына
уйьун сечилмякля Кцфцл адлы тикили дя инша олунарды. Кцфцлцн
дамынын орта щиссясиндян онун щавасынын тямиз галмасы цчцн
баъа гойурдулар. Лачында Кцфцлц даща мющкям вя бирдяфялик
тикирдиляр. Кцфцл айры-айры мал-гара цчцн дя тикирдиляр, фярг
щейванатын сайы вя бюйцк - кичиклийи оларды.
Зянэязур вя онун Лачын бюлэясиндя мал-гараны сахламаг
цчцн гыш йем тядарцкц мягсяди иля Мяряк адлы тикилидян эениш
истифадя едилярди. Мярякляр адятян тахыл дюйцлян хырманларын
ашаьы щиссясиндя тикиляр, онун арха щиссяси хырмана сюйкянякли
оларды. Тахылдан алынан саман бу мярякяляря долдуруларды,
гышда ону йцнэцлвари ислатмагла щейваната верярдиляр.
Мярякляря диэяр от нювляридя йыьылырды. Отлар ясасян хырда
щейванлара, саман ися ирибуйнузлу щейваната вя ата цстцня арпа
тюкмякля верилярди. Беля тикили бюйцк, дюрдкцнъ, йахуд даиряви
формасында олмагла ян щцндцр тясяррцфат бинасыдыр. Бу тип
биналар мющкям вя узун, палыд аьаъларла ятраф даш щюрэц, йахуд
торпаьы дярин газмагла инша олунарды. Гарабаьда ися мяряйин
иншасында гарьы, гамыш, ъивир, ъил, ъяйян, лыь вя с.-дян истифадя
олунур. Бурада мяряйин цстцнцн юртцлмяси кцзля ейнидир.
Лачында чох аз щалларда айрыъа гойун дамы тикилир. Гойун
дамы Азярбайъанын бцтцн даьлыг вя даьятяйи бюлэяляриндя гыш
айлары цчцн нязярдя тутулан тясяррцфат бинасыдыр. Гарабаьда вя
Лачында беля биналара гойун пяйяси, гойун тювляси дя дейянляр
вар. Гойун дамынын Лачында калафасы газылдыгдан сонра, чох
вахт анъаг гаршы тяряфи, йяни гапы гойулан - гаршы тяряф дашла
щюрцлцр. Щюрэцдя сары (эилли) торпагдан вя йа ящянэ суйу
гарышыьындан палчыг гарышдылараг, тикинти дашла апарылыр. Цстц ися
мющкям аьаълар, кцляшля юртцлдцкдян сонра торпагланыр, йцнэцл
суваг чякилир. Гойун дамынын юлчцсц дя гойунларын ъинси, йашы
вя сайы нязяря алынмагла инша олунур.
79
Садя елат, йайлаг йахуд, кюч хюрякляри
Мялум олдуьу кими елат йайлаьа чыханда бязян ики щяфтя,
бязяндя биразда чох йол эетмяли олурду. Гядим дюврлярдя буна
сябяб елат апаран щейванатын эетмя габилиййяти вя йцк апаран
атын, дявянин, гатырын, юкцзцн сцрятиндян асылы олмасы иди. Истяр
йол эедяндя, истярсядя йайлагда отураг мяскянлярдяки шяраити
йаратмаг истянилян щалда чятиндир вя о дюврлярдя бу
мцмкцнсцз иди. Бу вя йа диэяр сябяблярдян малдарлар тез
бишян, тез ямяля эялян, ял алтында олан мящсуллардан хюряк,
чюряк биширмяк мяъбуриййятиндя идиляр. Еля-беля шяраит дя
малдарлары шяраитя уйьун щярякят етмяйя сювг етмишдир.
Сюйлядикляримизя бахмайараг щейвандарлыгла мяшьул олан
инсанлар юз бюлэясинин шяраитиня уйьун юзлярини тямин едян
хюряк вя чюряк чох зянэин, мцкяммял, юйрянилмяси мараг
доьуран щазырлама йоллары мцяййянляшдирилмишляр. Бунун
юзцнцдя юйрянмяк халгымыз цчцн бюйцк тарихдир,
дцшмянляримизя санбаллы силлядир.
Мцстягил Азярбайъан сярщядляри чярчивясидя мялум
"Азярбайъан хюрякляри", "Евдарлыг", "Азярбаъан кулинарийасы"
вя с. йазыларда верилмиш Азярбайъан мятбяхи щаггындакы
мялумтлар ясасян буэцнцн мятбяхидир, бурада емпирик
цсуллардан сюз яслиндя йох дяряъясиндядир. Емпирик цсуллар ися
халгымызын йашадыьы чох минликляри ящатя едир, эцнцмцз цчцндя
мараглы вя лазымлыдыр. Тябии ки, биз гаршымызда бцтювлцкдя
Лачын, Йухары Гарабаь вя йа Зянэязур бюлэяляриндя мювъуд
олмуш бцтцн емпирик цсулларла щазырланан хюряк-чюряк щаггында
дейил, бу бюлэялярин, хцсусяндя Лачын бюлэяси ящалисинин
тарихян ян чох истифадя етмиш олдуьу вя бу эцня мяишятмиздян
чыхмыш, йахуд чыхмагда олан хюряклярдян, онларын
щазырланмасында йаддан чыхмыш, унудулмуш цсуллардан сюз
ачаъаьыг. Гейд едяк ки, бу бюлэялярдя яняняви олараг щямишя
ят хюрякляриня вя сцд мящсуллары иля баша эялян хюрякляря даща
80
чох цстцнлцк верилибдир. Ят хюрякляринин щазырланмасында
истянилян гойун вя малын нювцндян, йашындан асылылыг нязяря
алынырды. Чцнки, мцхтялиф ъинсдян вя йашдан олан гойун вя
малын яти бир-бириндян кейфиййятъя фярглянир. Еркяк гойун яти
диши гойунун ятиндян, бурулмуш еркяк яти дюллцк гочун ятиндян
даща кейфиййятлидир. Доьар гойунларын яти тамсызлыьына, ашаьы
кейфиййятиня эюря уъуз, еркяк яти ися баща сатылармыш. Ят
сатанлар щятта индинин юзцндя дя бу сябябдян гойунун, дананын
ъинсиййят цзвцнц щямишя ъямдяйин цстцндя сахлайырлар. Чох
гядимлярдян гара гойунун яти вя сцдц мящсуллары даща йцксяк
гиймятляндирилмиш вя индидя Лачынлылар буну йахшы билирляр.
Щяля, зярдцшдлцкдян дя яввял бу бюлэядя щейванларын
кясилмяси гайдалары мювъуд олмушдур. Щейваны башындан
кясяр, бядяниндя ганын галмасы зярярли олдуьундан, айаьынын
щамысыны баьламаз, илийини эеъ вурар, ганын бядяндян там
чыхмасына шяраит йарардардылар. Цзц гибляйя кясилмяйян
щейванын яти щарам сайылдыьындан бу гайда эцнцмцздя дя
истифадя едилир, хцсусян гурбанлыг кясдикдя, щятта тарихян
гурбан дуасы да охуйурлар. Гадынын щейван кясмяси, щяддибулуьа чатмамыш оьлан цчцндя гадаьан иди. Щейвандарлар
гойунун, йахуд дананын щансы бядян цзвляриндян щансы йахшы
хюряк алындыьыны яла билирдиляр вя щейванаты доьрайаркян буна
мцтляг риайят едирдиляр. Мясялян, гойун бядянинин 7 щиссяси дюш фягярясинин уъундакы бир эямиръяк, голларын уъундакы ики
эямиръяк, бойунун башдан кясилиб айрылмыш 1-ъи фягяря
(итйемяз), цряйин гулагъыьы вя онун далаьы щарам тикя адланыб
вя бунлар щеч вахт йейилмязди. Щям тамына вя щямдя инсана
файдасына эюря гойун ъямдяйинин айры-айры йерляринин яти бирбирляриндян фярглидир. Бел сцмцйц вя бойун яти ян йахшы ят
сайылырды. Йахуд мцяййян етмишдиляр ки, гойунун саь тяряфинин
яти сол тяряфя нисбятян бяркдир вя эеъ бишир. Тоьлу вя шишяк
еркяк яти даща йахшы, хцсусян гара рянэлиси даща мцнасибдир.
Бойун вя бел сцмцйц цстцндяки ятин кабабы даща ляззятлидир.
81
Лачын бюлэясиндя бу эцндя щямин гайда йашамагдадыр. Ятин
доьранма гайдасы, щансы аьаъ кюзцндя биширилмяси, дузунун,
ядвасынын вурулмасынын, дузланмадан сонра сахланма
мцддятинин хцсуси ящямиййят кясб етдийини гядим инсанлар
даща йахшы билир вя гайдалара ямял едир, ондан зювг алырдылар.
Щейванатын (гойунун) гара вя аь ъийяриндян, еркяйин аь
ятиндян, ширин баьырсаьындан кабаб чякмя гайдалары, онун
говурма биширмя цсуллары вар иди. Гара ъийяр тямиз кюздя дейил,
тцстцлянян оъагда биширилир вя бишдикдян сонра дуз сяпилярди.
Ширин баьырсаг ися чевриляряк тямиз суйа тутулар, йенидян
чевриляр, дузланар, сонрадан шишя чякилярди.
Говурма - Зянэязурда, Лачында демяк олар ки, эцндялик
хюряк кимиляр вя онун чохлу нювц вар. Щяр аиля юзц хошладыьы
нювц сечир. Ян садя вя тез баша эялян говурманы биширдикдя
истянилян нюв гойун ятини орта юлчцдя доьрайырлар. Ондан яввял
яэяр гуйруг варса ону доьрайыб газана тюкцр балаъа
пюртдядирляр, ардынъа ися яти орайа ялавя едирляр, щярдян-щярдян
тахта гашыгла гарышдырырлар. Ят бишмяйя азъа галмыш орайа
доьранмыш соьан, дцз тюкцрляр, соьан бишдикдя ял алтда олан вя
хошладыглары ядваларыда ялавя едиб, газаны оддан эютцрцрляр.
Бязяндя башга говрулмуш хюряк нювцнц айрыъа щазырлайыб
сцфряйя гойун говурмасы иля ейни габда гойурлар. Бязян ися
(яэяр бу мцмкцнся) ятля бирликдя няйися говуруб сцфряйя
верирляр. Йяни гойун яти говурмасына ялавяляр етмякля бу
бюлэядя ъцрбя-ъцр говурмалар щазырлайырлар. Амма, тарихян
Лачын бюлэясиндя гойун яти говурмасыны ян чох юйяъ, азман,
дызман кюк гысыр гойун ятиндян щазырламаьа цстцнлцк
вермишляр. Еля щалларда олур ки, говурмайа эюйяртиляри хырда
доьрайыб оддан эютцряндян сонра ялавя едирляр.
Говурманы гыш азугяси мягсяди иля щазырлайанда ону
дедийимиз кими биширир, лакин ядва кими азъа истиот, дарчын,
зянъяфил вурмагла дузда ялавя едиб кцпляря долдурур, гойунун
юз йаьы ят тикяляринн цстцнц юртяня кими долдурурлар. Беля
82
олдугда ону узун мцддятя сахламаг мцмкцндцр. Гышда ися бу
ъцр говурмадан ъцрбя-ъцр гыш хюрякляри щазырлайырлар.
Ич говурмасы вя йа ичалат говурмасыны да тяхминян
говурмада олдуьу кими щазырлайырлар. Садяъя бурада аь ъийяр,
гара ъийяр, ширин баьырсаг, бюйряк, аь ят вя хырда доьранмыш
гуйругдан истифадя олунур. Ич говурмасы адятян хырда доьраныр.
Ич говурмасыныда мал ичалатындан да щазырлайырлар.
Саъцстц - гойунун вя йа дананын ян чох "гара" ятиндян йасты
вя ири доьрамагла дюйяъляйиб саъын цстцня дюшяйирляр, цстцня
дцз тюкцрляр. Сонра чевириб 2-ъи тяряфини дузлайыб гызардырлар.
Саъцстцнц анъаг кюнцл истяйяндя, ушаглар цчцн, йахуд ят вар
амма башга хюряк щазырламаг имканы олмайан щалларда едирляр.
Буна бахмайараг саъцстцдя чох дадлы олур, хцсусян гойун
ятиндян.
Гявли - биширдикдя яти доьрайыб, дузлайыб газана тюкяр,
бишяндян сонра она гайнамыш исти су ялавя едирляр. Соьаны
айрыъа гызардыр, ону ядвалар, йахуд ислаьа гойулмуш нохуд,
эцлцл, ярик гурусу ялавя едиб биширирляр. Бишмя просеси баша
эялдикдян сонра ися газана гара истиот вя сарыкюк тозу тюкмякля
оддан эютцрцр вя гявли щазыр олур.
Дюшямя - адындан эюрцндцйц кими яти доьрайыб дузлайыр,
сарыкюк, истиот вя с. ядвалар вурулур йаь тюкцлмцш газана лай-лай
дюшянир вя лайларын арасына тямиз йуйулмуш дцйцдя дюшяйирляр.
Чох вахт бу лайлара туршуда ялавя едирляр. Газан дюшямя иля
долдугдан сонра ися орайа гайнамыш исти су тюкцб аьзыны кип
юртцб вамла биширирляр.
Ич кабабы - аь ятдян, бюйрякдян, ширин баьырсагдан, аь ъийяр
вя гара ъийярдян эярмошо аьаъындан щазырланмыш шишляря
чякилмякля кюз цзяриндя гызарма йолу иля щазырланыр. Бцтцн
кабаб нювляриндя олдуьу кими бурада да кабаб ядвалары ятя
щям яввялъядян вя щямдя бишдикдян сонра ялавя олунур.
Йахны - цчцн доьранмыш ят газана долдурулараг, цстцня сц
тюкцлцр вя вам одда биширилир. Газанын ятля бирликдя суйу
83
гайнайанда орайа нохуд, лобйа, йахуд маш, доьранмыш соьан
вя туршу ялавя олунур. Хюряк бишяня йахын газана йуханы
доьрайыб тюкцр, дуз ялавя едирляр. Йаьлы ятдян биширилян йахны,
йуха онун суйунда щялл олундугдан сонра оддан эютцрцлцр.
Саъичи, йахуд саъговурмасы - щамынын севдийи гядим малдар
хюряйидир. Саъичини ясасян гойунун ичалатындан щазырлайырлар.
Беляки, саъын ич цзцнц тямиз йуйуб тярсиня чевирмякля
саъайаьын вя йа цч даш гоймагла оъаьын цстцня чевирирляр.
Яввялъя орайа гуйруг доьрайыб пюртдядирляр. Сонра орайа
гойунун цряйини, бюйряйини, аь ятини, гара ъийяри, аь ъийяри вя с.
айры айырылгда саъын ичиня дцзцб аьзыны гапайырлар. Говурма
ачыг шабалыды рянэ алдыгда бишмиш щесаб олур. Бурада да ясас
ядвалардан истифадя бол-бол олур. Чох вахт саъичини гойунун
бойун вя бел сцмцйц цстцндяки ятиндян, цряйиндян,
мийянтяйиндян эютцрмякля щазырлайырлар.
Баьырбейин - щазырламаг цчцн гузу башыны айры, гуйруг вя
гара ъийярини ися бирликдя гайнадараг биширирляр. Гайнамыш
гуйруьу вя гара ъийяри язяряк бир-бириня гатырлар. Сонра ися бу
гарышыьы гузунун бишмиш бейни иля гарышдырырлар. Баьырбейин щазыр
олдугдан сонра айрыъа хюряк кими йейилир вя йа ашын гарасы кими
истифадя едилир. Баьырбейин Лачын бюлъясиндя чохда дябдя дейил.
Бялкядя зящмяти чох олдуьундан ялверишли дейил, амма чох
дадлы вя хейирлидир.
Лцлякабаб - дюйцлмцш гойун ятиндян даща ляззятли олур.
Онун цчцн дюйцлмцш ятя дуз, бираз ун, чох нарын доьранмыш
соьан, наня, кешниш, шцйцд вя с. эюй-эюйярти вя ядвалар вуруб
хырда кцндяляр щазырлайыр, диэяр кабаблар кими шишя чякиб кюздя
гызардырлар. Лцлякабаб бишдикдян сонра цзяриня ири доьранмыш
соьан, сумах, наршяраб да йанына гойулур, йемяк олар. Гейд
едяк ки, дюйцлмцш ятдян бязян тавакабабда биширирляр.
Тикякабаб - Лачын бюлэясиндя ян чох гойунун
габырьаларынын бел сцмцйц цстцндя доьранмасындан вя еркяк
гойунун ятиндян биширирляр. Бурада диши гойундан тикя кабаб
84
щазырламаг йахшы гябул едилмир вя яслиндя дя еркякдян фяргли
олараг диши гойунун кабабы о, гядярдя дадлы-тамлы алынмыр.
Лцлякабабда олдуьу ядваларын чоху тикякабабда да истифадя
едилир. Диэяр бир мягамда ондан ибарятдирки гойунун айры-айры
щиссялярини еля айры-айры тикякабаб етмякдя бурада дябдир.
Мясялян габырьа кабабы, гол кабабы, буд кабабы, ич кабабы, аь
ят кабабы, дюш кабабы вя с.
Ъыз-быз - гуйруьу, ятяк ятлярини, ичалаты, сирин баьырсаьы,
азъада гара яти чох хырда доьрайыб лазымы ядвалары вурмагла
щазырланыр, йаьлы олур, дадлы олур, щявясля йейилир. Лачын
бюлэясиндя тез-тез мцраъият олунандыр. Ялбятдя ятдян, хцсусян
гойун ятиндян биширилян хюрякляр тякъя сайдыгларымыздан ибарят
дейилдир вя бу иши биризда мцкяммял юйрянмякля тякъя
бюлэянин дейил, бцтюв гядим Азярбайъан адят-яняняляринин
тарихини ортайа гоймаг даща мараглы оларды.
Гейд едяк ки, Азярбайъан ян гядим йашайыш мяскяни
олдуьундан бурада якинчиликдя тарихян илк вцсят алан
торпаглардандыр. Тякъя Бащар байрамыны (Новруз байрамыны)
йадымыза салсаг эюрярик ки, Азярбайъан гядяр щеч бир юлкя, щеч
бир халг сямянини, йахуд йазын эялишини бу гядяр йцксяк
сявиййяли байрам ящвал-рущиййяси иля кечирмирляр. Буда ону
эюстярир ки, Азярбайъан халгы гядяр илк тахыл йетишдирян, онун
гядрини билян, чюряйи мцгяддяс сайан икинъи бир халг йохдур.
Еля бу сябяблярдян дя Азярбайъанда чюряк нювляри, ондан
щазырланан ъцрбя-ъцр йемякляр ян гядим дюврлярдян юлкямиздя
мювъуд олмушдур. Щятта, ейни ун мямулаты шяраитдян асылы
олараг айрыайры гайдада щазырланырды. Онлардан унудуланларын
бир нечясини эюстяряк:
Кюмбя - ади саъ чюряйи, тяндир чюряйи кими биширилян
щалларыда олуб, лакин ади чюряк дейилдир.
Кюмбяни цздц сцд, чийя, йаьы уна гатмагла хямир едир,
йуха кими ири йайыр вя ичярисиня овунту йыьыб тязядян хямири щяр
тяряфдян онун цстцня гатламагла галынлыьы тяндир чюряйиндяндя
85
галын олмагла йа тяндирин дибиндя, йада оъаьын йериндя цстцня
яввялъя кцл, сонра гор вя кюз йыьмагла вамла биширирляр.
Кюмбяни щазырлайаркян щям онун унуна вя щямдя айрыъа
щазырланмыш овунтуйа аидиййаты ядвалар вурулур. Буда онун чох
дадлы олмасына ясас йарадыр. Бязяндя кюмбянин щям хямриня
вя щямдя ичярисиня гойулан овунтуйа бал, йахуд шякяр тозу
вурурлар. Лачында беля кюмбяйя ширин кюмбя дейирляр. Башга бир
щалда кюмбянин овунтусуну гуймаг щазырладыглары кими
щазырлайыб истифадя едирляр. Бу щалда о, гуймаг кюмбяси
адланыр. Тойуьун аь ятини айрыъа дюйцб ядвалайыр, дюйцлмцш
гойун гуйруьу иля йахшы гарышдырыб кюмбянин ичиня йыьыб
биширирляр, буда тойуг, йахуд тойуглу кюмбя адланыр. Беляликля,
кюмбянин хямириня вя ичярисиня гойулан овунтунун
тяркибиндян асылы олараг о, ъцрбя-ъцр ад алыр, чох дадлы олур,
сярбяст йейилир. Ону няинянся йемяйя ещтийаъ йохдур, едилсядя
кюмбянин ясл дады-тамы итяр. Она эюрядя кюмбяни щеч нясиз
йейирляр.
Хырт-хырт йуха - хямири сцдля йоьрулмуш вя йа сцдцня азъа
бал, йахуд шякяр тозу ялавя олунмагла йуха кими йайылыр вя
яринмиш йаьла тавада, сапылъада щяр ики цзц гызардылыр. Онун
хямириня йумуртада чалдыгда чох мющкям гуруйур вя йейяндя
хыртылты ямяля эятирдийиня эюря бу адыда алмышдыр. Ону ширни
вурмаданда щазырлайырлар. Истянилян щалда ушагларын севимлисдир,
ян чох байрамларда биширилир.
Ади йуха - кечмишдя, хцсусян Лачында йайлаглара чыхан
кишиляр цчцн биширилирди. Амма, бу мягсядля биширилян йухайа
дуз нисбятян чох вурулар, уну ясасян цзц алынмыш сцдля йоьурар
вя бязи ядвалар вурмагла биширярдиляр. Беля йуха йайлагда хейли
галар, кифлянмяз, ян башлыъасы ися гадынлар эяляня гядяр кишиляр
чюряксиз галмазды. Гядим вахтларда ади йуха Лачында чох
истифадя олунарды. Лачында ящалинин йашадыьы кяндля йайлаг
арасындакы мясафя демяк оларки, чох йахындыр. Гадынлар ися
йайлаьа йа эетмяз вя йа аз мцддят орада галардылар. Мягсяд
86
ися ев тясяррцфатынын щамысыны гыша щазырламаг иди. Онлар няйи
ися тохуйар, яйиряк, чырпар, биширяр вя гыша там щазыр олардылар.
Йай щазырлыьы еля олмалы идики, 9 ай гыша кифайят етсин. Зянэязур
мащалынын султаны, Гарабаь ханлыьынын баш сяркярдяси Ъябрайыл
бяй еля бир пяринъ нювц якярмиш ки, онун йухасы узун мцддят
гурумаг билмязди, щямдя бядяндя халистрин йаратмазды. Бу
йуха анъаг аиля цзвляри вя гонаг-гара цчцн айрыъа щазырланарды.
Лайлы йуха - ади йуха гайдасы иля щазырланыр, лакин биринъи
йуха щазыр олдугдан сонра еля икинъи йухада 1-ъинин цстцня
гойулмагла 2-ъи йуханын 2-ъи цзц биширилир вя беляликля тяърцбяли
гадынлар бюйцк усталыгла 10-15 йуханы бир-биринин цстцндя
биширдикдя ики шиш иля чевирмякля баша вурар, йухалары бирбириндян айырмаз, онлар саъын цстцндян бирликдя эютцрцляряк
кянардакы сцфрянин цстцня гоймагла сойудуларды. Лакин бу нюв
йуханы узун мцддятя сахламаг мцмкцн олмурду, исти-исти ися
дишсиз гоъаларын ясл чюряйи иди.
Йаьлы кюкя - уну сцдля йоьрулур, газанда гайнамыш йаьда
гызардылыр, вам одда онун щяр ики цзц гызардылыр. Йаьлы
кюкяйядя ядвалар вурулур, ян чох узаг йол эедянляря йол
азугяси кими щазырланыр. Амма, ади эцнлярдя дя биширилярди.
Байрамларда ися онун хямириня бал гарышдырырдылар.
Фясяли - тякъя Лачын бюлэясиндя дейил бцтцн Йухары Гарабаь,
Зянэязур, Гярби Азярбайъан, Газах, Борчалы бюлэяляриндя
щямишя севиля-севиля щазырланмыш вя истифадя олунмушдур.
Фясялинин хямири ясасян сцддя йоьрулур вя она йаьда
гарышдырылыр. Хямири чюряк мящсулларынын щамысында олдубу кими
охловла даиряви формада йайыр вя галынлыьы тяхминян 5 мм-дян
1 см-дяк едирляр. Саъын цстцня гойараг дешиклянир, йахуд
бязяклянир, йахшы йаьланыр вя бундан сонра о чевриляряк икинъи
цзц биширилир. Фясялини биширяркян 2-ъи саъда мцтляг ади йуха
биширилярди вя фясяли йуханын цстцня гойуларды. 2-ъи йуха иля
фясялинин цстц юртцляр, беляликля бир йуха - бир фясяли цст-цстя
гойулмагла фясяли щазырланмасы баша чатарды. Фясяли юзцнц там
87
тутандан сонра, о, сяриляряк сойудулар вя йенидян йуха иля
яввялки гайда иля тештя йыьылыб цстц сцфря иля юртцлярди. Щяр щансы
хейир ишлярдя вя байрамларда фясялини щамылыгла бирликдя
биширярдиляр.
Яйирдяк - адятян байрам мярасимляриндя, сяфяря чыхаъаг
адам цчцн вя с. щалларда щазырланырды. Ун сцдля хямир едилир,
сцдя шякяр, йахуд бал гатмагла щялл едилиб йоьрулурду. Хямири
доьрайараг цстцндя тяхминян 1,5-2 см диаметрдя, узунуна
йумрулайыр, 2,5-3 см узунлугда щярсинля хырдаладыгдан сонра
йун дарайан дарагда доьранмыш хырда хямирин щяр ики цзцнц
узунасына дараьын диши цстцня басараг паралелл хятли нишанлар
вуруб, гайнайан йаьда йахшы-йахшы гызардырлар. О, бишдикдян
сонра газандан чыхарылыр вя сяриляряк сойудулур. Яйирдяк узун
мцддятя галыр вя хараб олмур, чох дадлы олдуьундан ону щеч
ким етираз етмир.
Кюппяъя - уну ясасян сцдля йоьрулур, йаь ялавя олунур,
ядвалар вурулур, йаьлы кюкя кими тяхминян 10 см-ик диаметрдя,
бязяндя биразда бюйцк йайылыр-саъда, кцлдя, сапылъада
биширилмякля ясасян цч нювдян ибарятдир. Кюппяъянин хямириня
сода вя йа диэяр гыъгырдыъы ялавяляр етмякля ону кюпцрмяк
олур. Бу щямдя ону йумшаг сахлайыр.
Хамралы - уну гыъгырдыъы иля вя ади су иля йоьуруб тештдя,
йахуд тящнядя цстцнц галын юртмякля, шишяндя (хямир эялди
дейирляр) ири кцндяляйиб сцфря цстцня дцзцб, башга сцфря иля
цстцнц басдырырлар ки, кцндя бир азда йахшы эялсин. Онун
галынлыьы ади саъ чюряйиндян ики дяфя галын олмагла йайыб, саъда
биширирляр. Хамралы чох йумшаг вя ичяриси мясамяли олур.
Хамралы хямриня вя юзцня бязи адамлар ачытма да дейирляр.
Сяккизлик - ун мямулаты ян чох байрам сцфряляри цчцн
ширнийат кими щазырланыр. Онунда уну сцдля, йаьла йоьрулур,
ичярисиня бал вя йа шякяр тозу гарышдырылыр. Ону кюпуздцрмяк
цчцн кюпцздцрцъц ялавя олунур вя яйирдяк кими гайнайан
йаьда биширирляр. Яйирдякдя олдуьу кими хямир узун силиндирик
88
щала салыныр, ондан сяккиз рягями дцзялдилир, йастыладараг йаьда
гызармыш щала эяляня кими биширирляр. Узунсов хямири мцхтялиф
видя салмагла мцхтялиф щярифляр, рягямляр, щятта ъанлылар видиня
салмагла айры-айры формаларда да биширирляр, сонра онлары бирбирляриня гарышдырмагла сцфряйя верирляр.
Кятя - Лачын бюлэясиндя мараглы йемяклярдян, ун
мямулатындан, чюряклярдян биридир. Бурада ян мараглы кятя
гырхбуьум кятяси сайылыр. Хямирин арасына гырхбуьуму, йахуд
диэяр пенъярляри чох гойурлар, ону нещря йаьы, гатыгла йейирляр.
Бязян щяр икисиндян бирэя истифадя олунур. Лачында кятяни тязя
дузсуз шорла, дузлу вя дузсуз гойун пендири иля, бораны иля,
балгабагла, гыймаланмыш гойун яти иля, ъинъилимля, пенъярлярин
цмуми гарышыьы иля, пенъярля, дузсуз шорла, йахуд пендир
гарышыьы илядя биширмякля чохнювлцлцкк ямяля эятирирляр. Бцтцн
кятя нювляри марагла вя иштаща иля йейилир. Кятянин мцяййян
нювцндян индидя истифадя олундуьундан онун щазырланма
цсулуну вермяйи лазым билмядик.
89
Лачында сцд мящсуллары вя онларын
щазырланма гайдалары
Лачын бюлэясиндя ян гядим тарихдян малдарлыгла, хцсусян
гойунчулугла мяшьул олма адяти олдуьундан сцд мящсулларынын
истещсалы, онун кейфиййятиня тясир едян амиллярин емпирик
цсулларла чох дягигликля мцяййянляшдирилмяси буранын
ящалисинин малдарлыг тясяррцфат мяишятиндя зянэин мядяниййятя
малик олдуьуну эюстярир. Бу цсул вя васитялярдян мцасир
дюврдя бязи аилялярдя щялядя истифадя олунмасы бу биликлярин
ящямиййятли вя эярякли олдуьуну бир даща сцбута йетирир. Щесаб
едирик ки, бу цсулларын бу эцнцн елми бахымындан тядгиг едилиб
юйрянилмяси вя тятбиги чох эяряклидир. Сцд вя ондан щазырланан
ярзаглар инсан гидасында чох эярякли гида олмагла, она
тялябатда эцндян-эцня чохалыр. Диэяр тяряфдян айры-айры
щейван сцдцндян щазырланмыш ейни адлы мящсуллар кейфиййятъя
бир-бирляриндян фярглянир. Лачынлылар ян чох иняйин йаьына,
ъамышын гатыьына, гойунун пендириня даща чох цстцнлцк
верирляр.
Ян гядим дюврлярдян бу эцнцмцзя кими (май 1992-ъи ил)
Лачын ящалисинин яксяриййяти иняк, ъамыш, гойун, кечи вя
бязяндя дявя сцдцндян булама, кятямяз, гатыг, гаймаг,
чийя, сцзмя, йаь, пендир, шан-шан, шор, нор, лор, гуруд, айран,
кясмик, атлама, сулуг вя с. щазырламаьы чох ади бир иш саймышлар.
Истярдик ки, сайдыьымыз сцд мящсулларынын щазырланма
гайдасындан гысада олса сюз ачаг. Онуда гейд едяк ки, бцтцн
тцрк дцнйасынын щяр бир эцшясиндя малдарлыгла мяшьул
олдугларындан
сюйляйяъяйимиз
цсулларын
яксяриййяти
Азярбайъанын бцтцн бюлэялярини ящатя етмякля, Лачынлыларын
юзляриня мяхсус цсулларыда аз дейилдир.
Аьуз - щейванатын илк бала вермя анындан - онлардан саьылан
сцддцр. Лакин аьуз ади сцддян сары рянэи вя гатылыьы иля сечилир.
Аьуз гаты олдуьундан сцзмяк олмур. Одур ки, яввялъя
90
щейванатын ямъяклярини (йелинини) йуйуб - сонра саьырлар. Аьуз
биширилдикдя бяркийир, чох дадлы олдуьундан йаванлыг кими
истифадя олунур. Аьуз сцдцндян сулуг, гыйма чюряйи, кятямяз,
шан-шан, булама вя с. щазырлайырлар.
Кятямяз - аьуз сцдцнцн биширилмясиндян алынмадыр.
Кятямяз адятян гоншулара пайланыр, гоншулар ися пай алдыьы
габа имкан чатан бир пай гойур. Щеч няйя имканы олмайанлар
щямин габа дуз гойурлар, адятя эюря габы бош гайтармаг
олмаз. Кятямязи аьуз сцдц олмайанда, щяр бир литр сцдя бир
йумурта сарысы вурмаглада алырдылар. Лакин бу сцни кятямяз
адланырды, ону пай вермяк мцнасиб сайылмырды.
Сулуг - доьан щейванатын ятянясиня бирляшян вя ичярисиндя
су олан назик пярдянин ичярисиня аьуз сцдц тюкцб исти кцля
басдырмагла биширилир. Бунун цчцн яввялъя назик пярдядя олан
су бошалдылараг тямиз-тямиз йуйулмалыдыр. Сулугда пендир кими
бяркийир вя юзцня мянсуб чох эюзял дады олур.
Гыйма чюряйи - аьуз сцдцня ялянмиш ун гатмагла сыйыг
хямир дцзялдилир, о йайылараг газанда иняк йаьы иля биширилир.
Шан-Шан ися аьуз сцдцня ун гатыб гарышдырылыб сыйыг щалына
эятирилир вя йаьланмыш саъын цстцндя гызардылыр. Бишмя
мцддятиндя шишля дешмя-дешмя едилир - Шан-Шан олур вя бу
сябябдяндя чюряк Шан-Шан адланыр.
Булама - щейванатын бала вериминин 2-3-ъц эцнцндян сонра
саьылан сцдцндян алыныр вя просес 3-5 эцн чякир. Булама аьуз
сцдцндян сонра олан сцд мящсулудур вя сцддян бир гядяр гаты
олмагла, ачыг сарымтыл рянэдя олур. Буламанын сцдцнц
тюкдцкляри габы оъаг цстцня гойандан охловла булайырлар, та
бишяня кими. Буну етмясян сцд чцрцйяр. Еля бу сябябдян дя бу
мящсул булама адаыны алмыш вя о кятямяз кими бяркимир.
Сайдыьымыз сцд мящсулларынын щеч бириня дуз атылмыр. Ушаглар
цчцн щазырладыгда шякяр тозундан истифадя едилир.
Чийя - саьылан сцдцн бюйцк сащяли габа тюкяряк хейли
сахладыгдан сонра сцдцн цзцня йыьылмыш щиссясиндян алыныр вя
91
буна сцдцн сярилмяси дя дейирляр. Лачында сящяр-сящяр чийяни
бала гарышдырмагла истифадяси сящяр йемяйи олмагла щямишя
дябдя олмушдур.
Гаймаг - сцдц бишириб сярин йердя хейли мцддят сахламагла
ялдя едилир. Бу заман сцдя тохунмаг олмаз. Бу ъцр алынан
гаймаьа Лачында сцд гаймаьыда дейирляр.
Гаты гаймаг - алмаг цчцн биширилян сцдц булайа-булайа
биширирляр вя сцдцн чох щиссясини бухарландырыб, сонра тядриъян
ону сойутмагла алырлар. Беля гаймаьа бярк гаймаг дейянляр
дя вар (Гарасаггал кянди).
Гатыг гаймаьы - сцдц биширяряк, мцяййян гядяр
сойудурлар, ичярисиня мцяййян мигдар гатыг майа кими
тюкцрляр, сцд бяркийяряк цзцндя гаймаг алынмасы иля ялдя
едилир.
Галын гатыг гаймаьы - ися сцдя тюкцлян майанын
яксяриййятини чийя иля явяз етмякля ялдя етмяк олур. БУ
мящсулун гатыьыда дадлы олур.
Гатыг - ялдя етмяк цчцн сцдц биширир, сойудараг майа
(дамазлыг) гатырлар. Бу мягсядля йахшы гатыьын суйуну ъунадан
кечирир, галмыш бярк гатыьа бишмиш сцдцн ичиня тюкцрляр.
Гайдалара риайят етмякля гатыг чалдыгда о чох дадлы олуб ев
ханымынын цзцнцдя аь едир. Майа чох оларса гатыг турш, аз
олдугда ися сцд уйушмур, йахуд гатыг дуру вя дадсыз олур.
Гатыьын кейфиййятли олмасы цчцн онун гатыгчалма
технолоэийасына ямял етмяк ваъибдир. Гатыьы кясмяздян яввял
- онун габынын аьзы ачылмалы вя беля вязиййятдя хейли йенидян
сойудулмалыдыр.
Шейтан гатыьы - сцд исти щавада чох галдыгда майасыз уйушуб
гатыьа чеврилмясиндян алыныр. Бу гатыг йемяйя йарамыр, амма
йаьыны ким истяся чалхалайыб ялдя едя биляр.
Йаь - ялдя етмяк цчцн щейванатын гатыьыны, гаймаьыны,
чийясини аьаъ нящрядя, хцсуси кцпядя, тулухда чалхамагла
алыблар. Чох вахт аьарты дедикляри бу мящсуллары хцсуси
92
тулугларда узун мцддят сахламагла онун аъы турш суйуну
чыхарыб, сонра нящряйя тюкцб чалхалайырлар. Тулугларда, йахуд
диэяр габларда топланмыш - топлантыйа йыьынтыда дейирляр.
Кяря йаьы - аьартыларын (гатыг, гаймаг, чийя) аьаъ нящрядя
чалхаланараг ондан йениъя чыхарыланда алынан йаьа дейирляр.
Она дуз вурмадан истифадя олунур.
Мотал йаьы - кяря йаьы йахшы-йахшы дузлайыб кечи, йахуд
гойун дярисинин ич цзцня йыьараг бир нечя ай сахлайыб онун
дяймиш щесаб едилдикдян сонра бу ады алыр. Йаьы узун мцддят
сахламаг цчцн бу цсул ялверишли щесаб едилир. Йаьы мотала
йыьмаздан габаг ону мющкям-мющкям чырпырлар ки,
тяркибиндя су, айран, гатыг вя с. галмасын. Тяърцбяли малдарлар
мотал йаьын дуздан ялавя ядва адланан бязи биткилярин гуру
унуну да гатырлар. Ядва мотал йаьына чох эюзял арамат верир вя
узун мцддят хараб олмасынын гаршысыны алыр. Беля йаь онунла
биширилмиш хюрякляря, хцсусян дямя гойулмуш аша, плова эюзял
дад да вермиш олур.
Яридилмиш йаь - хцсуси яритмя (биширмя) цсулу иля ялдя едилир
вя бу цсул да ону узун мцддят сахламаьа хидмят едир. Адятян
бурада да кяря йаьдан истифадя олунур. Кяря йаьа чох азаъыг
дуз атылмагла хейли мцддят гайнадылыр, цзц (кяфи) йыьылыр, онун
сятщиня кяф чыхмадыгдан сонра гайнама дайандырылыр, ичярисиня
балаъа ядва атылыр, хейли сойудулур вя кцпяляря, йахуд шцшя
габлара - ясасян кцпляря тюкцлцр. Йаь яридилмиш габын дибиндя
хылт дейилян лазымсыз вя йаьын кейфиййятиня пис тясир едя биляъяк
щиссяси габлара тюкцлмцр. О, хейли вахт аьзы ачыг сахланылараг
там бяркийяня вя сойуйана гядяр эюзляйирляр, сонра ися
кцпянин аьзыны гойун, кечи гурсаьындан селяляйирляр, цстцндян
башга яшйаларла 2-ъи дяфя баьлайыб, торпаьа басдырырлар. Беля
гайда иля щазырланмыш яринмиш йаь 100 илдя сахланса юз
кейфиййятини итирмирди.
Шор - ясасян йаь алтында галан айраны гайнадыб чцрцдяряк
алырлар, мящсулу торбада сцздцкдян сонра дуз вуруб
93
гарышдырырлар. Сонра о дадлы - тамлы олсун дейя она сцд, дялямя,
бязяндя мцяййян битки гурудулараг тозуну гарышдырмагла ялдя
едирляр.
Сцд чцрцйц - тясадцфдян, йахуд билярякдян сцдцн чцрцмяси
нятиъясиндя алыныр. Бу мящсула дуз вурмадан шор кими истифадя
етмяк олур. Лачынлылар бу ъцр шору кяря йаьла бярабяр вя йа бирбириня гарышдырмагла истифадя етмяйи хошлайырлар.
Лор - тязя шора бишмиш сцд гатыб дузламагла алыныр. Ону
адятян тязя-тязя истифадя едирляр. Узун мцддят сахламаьа
йарамыр.
Сцзмя - ялдя етмяк цчцн гатыьа бир гядяр дуз гатыб
гарышдырыр вя аь, тямиз торбайа тюкяряк щцндцрдян асырлар.
Дузлу гатыьын суйу тамам сцзцлдцкдян сонра алынан мящсул
сцзмя адланыр. Мцяййян габларда габлашдырылараг узун
мцддятли истифадя цчцндя сахлайырлар. Бязян дя дуз вурмадан
едирляр.
Гуруд - сцзмядян вя ясасян шордан щазырланыр. Сцзмя
йахуд шора дуз ялавя едилиб, хямир кими йоьрулур, кятя кцндяси
кими дцзялдиляряк тахта лювщялярин цзяриня йыьылараг, кюлэядя
гурудулур. Онунда ичиня бязян ядвалар гарышдырылыр.
Гурудулмуш гуруду гышда исти су иля йуйуб, сонра ону кичик
аьаъ тящнядя овушдурмагла айраныны алырлар. Ичярисиня йаьда
гызардылмыш соьан тюкцб хянэялин цстцня ялавя етмякля гурудлу
хянэял щазырлайырлар ки, сойуг гыш айларында ону йемякдян
доймаг олмур. Лачын бюлэясиндя гуруддан башга хюряклярин
щазырланмасында да истифадя олунур. Гуруд тцрк дцнйасында чох
гядимдян истифадя олунан сцд мящсулларындан биридыр. Инсан
цчцн чох хейирлидир.
Пендир - Азярбайъанда тарихян истещсал олан сцд мящсулу
кими ян гядим дюврлярдян мялумдур. Юлкяляр, халглар олуб ки,
пендирин ня олдуьуну билмяйибляр. Азярбайъанда, онун йухары
Гарабаь, Эянъя, Газах, Борчалы, Дярбянд, Хой, Салмас,
Ярдябил, Тябриз, Ордубад, Эюйчя вя с. мащалларында ися
94
мцхтялиф нювлц пендирляр истещсал едилирди вя Азярбайъандан
кянарларда да мящшур иди. ХЫХ ясрин сону ХХ ясрин
яввялляриндя елми мянбялярин вердийи мялуматлара эюря
Азярбайъанда тиъарят мягсядиля он нювдян артыг пендир истещсал
олунурду. Йухары Гарабаь (Лачын, Кялбяъяр, Басаркечяр вя с.),
Эянъя, Газах пендирляри ися хцсуси кейфиййятли, йахшы
технолоэийалы щесаб едилирди. Бу йерлярин битки юртцйц, тямиз
суйу, инсанларынын даща тяърцбяли олмаларыда аз ящямиййят кясб
етмирди. Бу даьларын адамлары пендири ясасян гойун, бязяндя
кечи сцдцндян щазырлайырдылар вя иняк, ъамыш пендирини
кейфиййятсиз щесаб етдикляриндян бу щейванатын сцдцндян
ясасян йаь ялдя етмяйя цстцнлцк верирдиляр вя елмдя бу ел
сечимини тясдиглямишдир. ХВЫЫ ясрдя Азярбайъанда олмуш
алман дипломаты юз йазыларынын бириндя эюстярмишдир ки, бурада
иняк сцдцндян щеч вахт пендир щазырламырлар, гойун сцдцндян
щазырланан пендиря цстцнлцк верирляр. Бу фикри Авропа инсанлары
заман-заман сюйлямишляр.
Цзлц пендир - сцдцн цзцндяки чийяси, гаймаьы, йаьы
йыьылмайан щалда щазырланыр вя ян кейфиййятли, йаьлы, дадлы
пендир щесаб олунур.
Цзсцз пендир - ися сцдцн цзцндяки чийяни, гаймаьы, йаьы
йыьдыгдан сонра щазырланан мящсул щесаб едилир вя йаьлылыг
дяряъясиня эюря цзлц пендирдян эери галыр.
Дяймиш пендир - щазырланаркян о дялямя иля гарышдырылыр,
ичярисиня кякликоту, даь наняси, йарпыз, ятоту вя с. биткилярдян
бириси вурулур, дярийя (мотала) долдурулур, аьзы бярк баьланыр,
сярин йердя дашын, йахуд тахтанын цстцня моталы ачыр, тештя,
тящняйя тюкцр йенидян дялямя вя йа бишмиш сцдля йоьурурлар
(щяфкярляйирляр), йенидян мотала йыьыб яввялки йериня гойурлар
вя ондан сонра мотал пендири 3-4 ай галмагла дяйир. Дяймиш
мотал пендири бу мцддятдя ачыг сарымтыл рянэ алыр, хош ийли олур,
йаь кими яля булашыр, исти дяйдикдя ярийир.
Ахтарма пендири - Лачын бюлъясиндя севилян вя ян йахшы
95
пендир щесаб олунандыр. Бу пендири щазырламаг цчцн хцсуси
сцддян - гойунун сцдцнцн гуртармасына (гурумасына) аз
галмыш, арана кюч яряфясиндя щазырлайырлар. Илин бу вахтларында
отлар йетишмиш йаьлылыьы артыран, щава сярин, эеъяляр нисбятян
узун олур. Одурки, бу дюврцн сцдцнц майалайыр дялямини
сцзмямиш дузлайыр, дяринин йун цзцня йыьырлар. Бир щяфтя, он
эцндян сонра дялямянин рянэи саралыр, бяркийир вя хош тамлы бир
пендир алыныр.
Алт пендир - цзсцз сцддян щазырланыр, она шор, йахуд гатыг
гарышдырылыр. Алт пендиря дя бцтцн пендир нювляриндя олдуьу кими
лазымы ядвиййатлар вурулур. Моталла йанашы пендири сахсы
габларда да сахлайырлар. Беля габлашдырмада дашланмыш пендири
парча-парча вязиййятиндя сахсы габлара йыьыб цзяриня ону
юртяня гядяр дялямя, сцд, йахуд гатыг тюкцрляр, бязян бу нюв
пендирляря шорда вурурлар.
Майа - пендирин кейфиййятли олмасы цчцн олан ясас
амиллярдян биридир. Тязя, тямиз, ачыг рянэли, хош ятирли майа иля
чалынмыш сцддян алынаъаг пендиря яввялъядян зяманят вермяк
олар. Лачын бюлэясиндя мцхтялиф мящсуллардан майа цчцн
истифадя олунур. Йени доьулан гузуйа аьуз сцдц ямиздирилир, бир
нечя саатдан сонра ону кясир, гурсаьында бяркимиш аьуз сцдцнц
эютцрцр, кюлэядя гурудур, гара парчайа бцкцб сахлайыр вя бу
просесдян сонра ондан майа кими истифадя едирляр. Дялямя
отундан да майа дцзялтмяк олур. Бу заман дялямя отунун
суйуну сцдя тюкмяк кифайятдир. Цмумиликдя майаны кювшяйян
щейванларын щамысынын гурсаьындан истифадя етмяк олур. Она
эюрядя малдарлар щямишя кясилян щейванларын гурсаьыны йуйуб,
гурудуб сахлайырлар. Майа щазырланаркян гурсаьы сахсы габын
ичиндяки суйа салыр, цзяриня дялямя суйу, дуз, хямир, буьда,
дцйц, гянд, нохуд, алча, йахуд зоьал туршусу, эавалы гурусу,
туршянэ вя с. истифадя олунур. Майанын хош ятирли олмасы мягсяди
иля она бал, дарчын, йарпыз, алма, ярик, гызыл эцл лячяйи, кишмиш,
гярянфил эцлц вя с. биринидя атырлар. Бир щяфтядян сонра майа
96
дяйир.
Пендир щазырлайанда сцдц сцзцрляр, майалайырлар вя сцд
уйушуб дялямя ямяля эятирир. Дялямяни торбайа тюкцб, даш,
эиъиткан, йашыл от цзяриня - онунда цстцня аьыр даш гойурлар.
Эиъиткан цзяриндя "бяслянян" торбадакы пендир даща тамлы
алыныр.
Пендир щазырланмасынын истянилян цсулунда дейилянляря
мцтляг ямял олунмалыдыр.
Нор - ян чох арзу, истяйя ясасян щазырланыр. Лачын
бюлэясиндян нору йалныз цзлц пендир суйундан щазырлайырлар.
Бунун цчцн дялямя сцйуну гайнадыр вя габын дибиндя ямяля
эялмиш аь чюкцнтцнц тямиз аь торбайа тюкцб сцзцрляр. Суйу
сцзцлдцкдян сонра торбада галан мящсул нор адланыр. Ону
дузлайыб тязя щалда йейирляр. Нора бирдяфялик сцзмядя дейирляр,
чцнки, ону узун мцддятя сахламаг олмур, галан да гыъгырыр,
кейфиййятини итирир. Она эюрядя йерли ящали нору истякдян истяйя, йахуд онун хаммалы олдугда едирляр. Она чох вахт
шякяр вя йаь гатмаглада истифадя едирляр. Шякярли нор узаглар вя
йашлылар даща чох истяйирляр.
Кясмик - дцзялтмяк цчцн тязя сцдя бир гядяр йахшы гатыг
гатараг биширирляр вя сцд дялямяйя охшайанда торбайа тюкцб
сцзцрляр. Сцзцлмцш мящсулу кясмик адландырырлар. Кясмийи чох
вахт цзлц сцдя вя чийяйя гатмагла, бязяндя азъа шякяр
тюкмякля сцфряйя гойурлар. Кясмийя дуз тюкцб ишлядянлярдя
вар. Бязи хястяляря кясмийи цзц алынмыш сцддян щазырлайырлар
Лачын бюлэясиндя щазырланан сцд мящсуллары щяр щансы мягсяд,
йахуд аиля тялябаты, щансыса дост сифаришилядирся, щямин тялябата
уйьун щазырламаг гайдаларыда мювъуддур.
Корамаз - Зянэязур бюлэясинин щяр бир йериндя, илин щяр бир
фяслиндя истифадя едиля биляр.
Биширилмиш вя йа чий сцдя цзлц гатыьын бяркиндян ялавя
етмякля ону чалырлар - щеч нясиз ичирляр. Бязяндя сцфрядя
истифадя едирляр.
97
"Тябии морожна" - тякъя Лачын бюлэясиндя дейил, йайлаглара
чыхмышларын чоху тарихян истифадя етмишляр, амма она шякяр
гатмырлар. Буну ян чох чобанлар вя йа йайы йайлагда кечирян
аиляляр едирляр. Гара гойуну саьараг еля щямин ан онун сцдцня
кющня, гурд дцшмямиш гар тюкяряк гарышдырараг алынан мящсулу
сяринляшдириъи ички кими истифадя едирляр. Буну адятян эцнцн исти
вахтларында едирляр, юзцня ися гар корамазы дейирляр. Чобанлар
ися бязян ону юрцшдя едир вя габы щямдя гарда басдырырлар сцдля гарын гарышыьы хейли бяркийир вя щеч бир йахшы морожнадан
эери галмыр, яксиня, тямизлийиня, еколоэийасына эюря бизим
таныдыьымыз морожнолардан даща цстцндцр. Гара гойун сцдц иля
гарын гарышыьы яслиндя тцрк дцнйасында чох-чох гядимдян
истифадя едилян тямиз вя сяринляшдириъи ичкидир.
Овдуг - щазырламаг цчцн ян чох азъа туршумуш гатыьа аз-аз
сойуг су вя дуз гатмагла, гатыьын суда щялл олмасына гядяр
чалырлар (гарышдырырлар). Алынан мящлул овдуг, авдыг, авдыь,
йахуд гатыг айраны адланыр, ян чоху ися овдуг дейирляр, чох
йахшы гандурулдуъудур. Овдугдан да сяринляшдириъи вя йа йаьлы
йемякдян сонра йахшы щязмедиъи кими истифадя едирляр.
Атлама-атылама - еля овдуг кими щазырланыр. Амма, она
суйу чох аз ишлядирляр. Бирдя атламайа ъцрбя-ъцр эюйяртиляр,
ядвалар, хийар вя с. доьрайырлар - касайа тюкцб ичирляр, йахуд
гашыгдан истифадя едирляр. Еля вахт олурки, эюйярти иля йанашы
гатыьа сарымсагда доьрайырлар. Атламаны чюрякля, чюряксиз вя
хюряйин цстцндян дя истифадя едирляр. Зянэязурун щяр йериндя,
Йухары Гарабаьда, Гярби Азярбайъанын щяр бир бюлэясиндя
сюйлядикляримиздян гат-гат чох сцд вя сцд мящсуллары, онларын
гядим халг гайдалары иля щазырланмасы мювъуд олмушдур. Чох
тяяссцфляр олсун ки, бурада да адят-яняняляримизя йазылы гайьы
чох аз олдуьундан онларын чоху унудулуб, йаддашлардан силиниб.
Инди-инди инсанлар баша дцшцрлярки, дядя-баба гайдасы ясрлярин
сцзэяъиндян кечмядир, щямин гайда иля йашамаг узун
юмцрлцйцн рящнидир, инсанлары тямиз мящсулларла тямин етмядир.
98
Гойун йуну вя кечи тцкц мящсуллары
Тарихян бцтцн тцрк дцнйасында, Азярбайъанда, хцсусян
Гарабаьда вя онун Зянэязур бюлэясиндя гойунчулугла йанашы
онун йунундан вя дярисиндян дя бир чох сащялярдя истифадя
едилмишдир. Йени ерадан хейли яввял бу бюлэялярдя йун ян
гиймятли тохуъулуьун хам мал мянбяи щесаб олунмушдур.
Лачында чох вахт малдарлар даьятяйи кяндляриндян чохда узаг
олмайан йайалаглара чыхар, амма ящалинин яксяриййяти хцсусян
якиб-бичянляр, йуну яйириб иплик ейляйян няняляр, гызлар,
эялинляр кянддя галар вя биринъи нювбядя гыш щазырлыьы
эюрярдиляр. Яввялъя йуну йазлыг-пайызлыг нювцня айырыр, сонра
онлары арытлайыр, йуйур, гурудур, чырпыр, дарайыр, ялъяк едярдиляр.
Йашлы няняляр ися йунун нювцндян асылы зяриф, габа нювцня дя
айырардылар. Бунларын щяр биринин юз истифадя йерляри вар иди. Зяриф
йунлар ясасян йун шал-парча тохумаьа сечилярди. Дарагла
даранан йун иплик едилдикдян сонра истифадясиня уйьун йерли
битки, йахуд аьаъ габыглары иля рянэляняр, щанада тохунар вя
щятта кишиляр цчцн чюл, гыш палтарларыда щазырлайардылар. Йунун
нисбятян габа щиссясини халча, палаз, эябя, килим, ъеъим, гялиб,
нямянд, фярмаъ (фармаъ), хуръун, щейвя, юркян, Шютцрк, цсцл,
сыъым, чаты, эюзяк, чарык баьы, ъораб, шарф, арада ишлятмяк цчцн
йцнэцл тохума папаг, чувал, шядяк, цст кюйняйи цчцн парча,
чуха парчасы, ялъяк, сапанд тохумаг вя тикмяк цчцн
айырардылар.
Бцтювлцкдя Гярби Азярбайъанда, Зянэязурда, онун Лачын
бюлэясиндя гойунчулугла мяшьул олмагла чюряк истисна олмагла
юзлярини инсана лазым олан бцтцн мящсул вя мал материалларла
тямин етмиш олурду. Лачында тахылчылыглада мяшьул
олдугларындан онларын щеч няйя ещтийаълары олмурду. Парча,
шякяр, ил "эятирмяйяндя" дян, щятта силащ гойун мящсуллары
вермякля (дяйишмякля) ялдя едярдиляр. Чох вахт Лачында
тапылмайан мал-материаллары Дцзян Гарабаь шящярляриндян,
99
Эянъядян, Ярдябилдян, Тябриздян, Нахчывандан, Ордубаддан
вя диэяр сянайе мяркязляриндян эятириб юз танышлары евиндя
гойар, мцяййян мцддятдян сонра эялиб бунларын явязиндя йаь,
пендир, йун, дяри, бал вя с. апарардылар, ящали щеч бир йеря
эетмядян ня истяся бу гябилдян олан инсанлара сифариш веря
билирдиляр.
Евлярдя тарихян формалашмыш пешяляр, сянят сащяляри ян
гядим чаьлардан халгымызын мяишятиндя йер тутмагла милли
мядяниййятимизин инкишафында чох мцщцм ящямиййят кясб
етмишдир. Сюйлянилян гядим тарихли вя яняняли мядяниййятимизя
юэей вя гярязли мцнасибят олдуьу дюврлярдя онларын бир чоху
тамам унудулмуш, бязиляри халгымызын мяишятиндя, бир гисми
ися йашлы, йаддашлы няслин йаддашларында йашамыш вя
йашамагдадыр. Мцстягиллийимизи ганымыз бащасына ялдя
етдикдян сонра инсанларымызын милли юзцнцдярки милли - мядяни
кюкляря гайыдышы башламышдыр.
ХХ ясрин явяляриндя Азярбайъанда, онун Зянэязур
бюлэясиндя ящалинин истещлак тялябатынын юдянилмясиндя ев
пешяси дя мцщцм ящямиййят кясб етмякдя иди. Бу пешя
аилялярин эейимя, йатаъаьа, ев яшйаларындан халчайа, палаза,
килимя, шяддяйя, чувала, мяфряшя, гялибя, щямяндя, йцк вя
няглиййат щейванлары цчцн палана, чула, сиъимя, юркяня, цсцля,
чатыйа вя с. вя и. олан ещтийаъы юдямяк шяраити йарадырды.
Тохуъулугда цстцнлцк гузу вя дявя йунуна верилирди. Гойунун
йаз йуну йапаь, йай йуну ися эцзям адланырды. Ев шяраитиндя
ъящрядя яйрилмиш иплярдян йер щанасында мцхтялиф нюв парча,
шалвар, чуха, цст кюйняйи парчасы, ъораб, ялъяк, эюзяк, сиъим,
чаты, юркян, цсцл вя с. тохумушлар, щяр ев бир сяняткарлыг
мяктяби олмушдур.
Лачын малдарларынын, цмумиликдя Гарабаь вя онун бир
щиссяси олан Зянэязур малдарларынын мяишятиндя мцщцм йер
тутан халчачылыг вя тухуъулуьун башга сащяляри елми
ядябиййатда ятрафлы арашдырылдыьындан биз анъаг щаггында
100
мялумат олмайан, йахуд сятщи бящс олунмуш тохуъулуг
сащяляриндян сюз ачмаг истярдик.
Гялиб бцтцн малдарларын эениш истифадя етдийи йун
мямулатдыр. Ондан ян чох алачыг тикмяк цчцн истифадя етдикдя
о, кечя, йеря дюшямяк цчцн истифадя нямянд, йящярин ичи цчцн
щазырландыгда ися тярлик адланарды. Ону адятян эцзям йундан
щазырлайырдылар. Гялиби Лачынлылар йайлагдан чох щяйятляриндяки
хырманларда щазырлайырдылар. Бязяндя бюйцк бир яразини
щамарлайыб алачыг гурурлар ки, беля алачыглара кархана
дейярдиляр. Гялиб щазырлайан усталары ися щяллаъ адландырырдылар.
Гялиб цчцн айрылмыш йуну йуйуб гурудур вя чубугла чырпырлар.
Сонра нязярдя тутулан гялиб юлчцдя кятан парчадан торба тикиб
карханада йеря сяряр, дидилмиш, чырпылмыш йуну бярабяр
галынлыгда цстцня йайыр, она исти су чиляйирляр. Онун ардынъа
торбаны йумурулайыб бцкяряк, диэяр тяряфин йунун цстцня
ашырырлар. Даща сонра гялиб оху адланан щамар аьаъы эютцряряк йун дюшямясини мющкям оха сарыйырлар. Онунда цстцня шяддя,
палаз долайыб юркянля мющкям - мющкям сарыйырлар. Сарынманы
карханада айагла аста тяпик вурмагла йомалайырлар. Юркян
бошалдыгъа ону ачыб сарыьы йенидян бяркидиб тяпикляйя тяпикляйя карханада йомалайырлар ки, бу да гялибин биширилмяси
адыны алмышдыр. Йун битишиб там гялиб вязиййяти алана кими
просес давам едир.
Нямянд - йеря дюшямяк цчцн щазырланан гялибдир. Нямянд
адятян аь вя боз рянэли йундан щазырланыр вя цзяриндя гоч, ат,
дявя рясмляри вя башга-башга орнаментляр щякк олунарды.
Чобанларын йапынъыларыда гялибдян щазырланыр. Йапынъы цчцн
щазырланан гялиб назик олуб, цзяриня габа кятан, йахуд шяддя
чякярдиляр. Гялибдян йящяр ичярисиня гойулан тярликдя нисбятян
назик олур.
Щейбя - йола пал-палтар, азугя эютцрмяк, миник атынын
тяркиндя йцнэцлвари шейляри апармаг цчцн истифадя едилмякля
мцхтялиф юлчцлярдя щазырланырды. Щейбя, адятян йер щанасында
101
тохунарды. Щейбяни тикяркян шалы ортадан ики гатлар, ортадан
пийада адам цчцн тикиляндя адамын чийни ендя, ат цчцн
щазырлананда атын бели ендя ачыг сахлардылар. Щейбя эюзляринин
аьзына юлчцсцндян асылы илэяк тикяр, онлара рянэли ипдян
щюрцлмцш, уъларына готаз тикилмиш йумру эюзяк салардылар - ону
баьламаг цчцн. Бязяндя щейбянин шалыны халча кими
тохуйардылар.
Хуръун - щазырланмасы ейни иля щейбядя олдуьу кимидир.
Садяъя щансы йцк щейванында истифадя цчцн щазырланмасындан
асылы олараг айры-айры юлчцлярдя тохунурду.
Мяфряш - адятян узунлуьу 1,5 м, ени 1,2 м, дяринлийи 50-60
см юлчцдя тохунурду. Щанада бойанмыш йун ипдян килимдя
олдуьу кими тохунур, йан щиссялярин арасы кцнъдян ачыг
сахланар, ахырда тикилярди. Мяфряшиндя аьзына юлчцляриндян асылы
олараг мцхтялиф сайда илэяк тикилир вя онлара уъларына готаз
тикилмиш йумуру эюзяк салардылар. Мяфряшин йанларына гойун, ат,
дявя рясмляри тохунар, она йорьан - дюшяк вя эейим палтарлары
йыьыларды.
Цшцл - 9, 11 вя 13 таьдан щюрцлярди. Яввялъя мяркяздя цч
таьы 1 см, сонра галан таьлары щюрцлцр. Таьлары еля эютцрцрлярки,
яввялъя щюрцлмяйя башланан цч таь мяркяздя галсын. Таьларын
щамысы щюрцлцб бярабярляшдириляндян сонра, ардыъылыгла цстдяки
таьларла мяркяздяки таьларын йери дяйишдирилир. Цшцл йумру
формада олуб, ондан дявянин йан йцкляринин чатылмасында
истифадя едилмякля, бир уъуна доьанаг тикилярди. Лачында
дявядян вя онун цчцн олан цшцлдян аз истифадя олунарды. Бу ян
чох гышлаглара кюч едян варлылыра лазым оларды.
Шютцк - ян чох гузу вя дявя йунундан (зяриф йундан)
щазырланмыш ипдян щюрцляр, дявяни алыгламаг вя чащазламагда
истифадя олунарды. Щюрцлмя цсулу чатыда олдуьу кими олуб,
нисбятян бош щюрцлярди вя бир уъуна доьанаг тикилярди.
Юркян - тяхминян 8-10 см ениндя, 5-10 м узунлуьунда йер
щанасында шяддя кими тохунурду. Гуртараъаг уъунда тяхминян
102
0,8-1 м яриш цчцн таь едилиб чаты кими щюрцляр, диэяр уъуна
бяркидирляр. Юркяндян йцк щейванларыны алыгламаг, паланламаг
вя чулламаг ишляриндя истифадя цчцндцр, чох гядим тарихлидир.
Сиъим - 7-9 таьдан тохунур, Лачында ясасян кечи гязиилиндян
(тцкцндян) тохунмагла, бир уъуна доьанаг тикиляр, узунлуьу 20
м эютцрцлярди.
Чаты - щейванлары баьламаг, шяля вя сяняк эютцрмяк цчцн
нязярдя тутулур. Щейванат цчцн цч, шяля вя сяняк цчцн ися 5-7
таьдан тохунур, уъуна готаз тикилир, ясасян кечи гязили даща
дюзцмлц олдуьундан ондан щазырланыр.
Эюзяк - алачыг чубугларыны бир-бириня баьламаг вя с. ишляр
цчцн тохуйнур. Мцяййян узунлугдакы ипляри ики гат, цч гат едиб
бир уъуну бир йеря баьлайыр, таьлары бир щалда саь тяряф цстя,
диэяр щалда ися сол тяряф цстя бир-биринин цстцндян кечириб
бяркитмякля тохунур, бязяндя уъларына готаз тикирляр.
Сапанд - ясасян кишиляр тяряфиндян тохунарды. Сапандын даш
гойулан щиссясини тохуйаркян яввялъя бцтцн ипляри цч таь едиб
тяхминян 1,5 см щюрцр, таьларын сайыны тядриъян 5-7-9-11-1315-я чатдырырлар. Сонра яксиня - таьлар яввялки нисбятдя азалдыла
- азалдыла тохунуб щюрцлцр. Сапандын голлары эювдя ипиня
гатылараг тохунур вя бир уъуна бармаг йерляшяъяк юлчцдя илэяк
гойулур. Дашы сапанда гойуб, фырлайыб илэяксиз голуну
бурахмагла узаг мясафядяки щядяфи вурмаг олур. Гойунчулуг,
малдарлыг тясяррцфатларында эениш истифадя олунмуш еймя, чыльы,
тулуг, даьаръыг, гарын вя с. щазырланмасы цсулларыда олуб, бу
мяишятдя ъениш истифадя олунмушдур.
103
Лачын бюлэясинин кянд адлары тарихи ня дейир
Аьабулаг - кяндинин салынма тарихи билинмир. Щазырда ян чох
Аьбулаг кими сясляндирилир. Мянасы Аьанын булаьы демякдир.
Аьбулаг чайынын адыда Аьабулаг адындан эютцрцлмцшдцр,
садяъя тяляфцздя "а" сяси ишлядилмир.
Алхаслы - Тцрк дилляриндяки Алхас Юзбякъя алкир, газахъа уйьуръа алщур "бярк тутан", чувашъа алхас "надинълик", башгыръа
алказ "чох арзулайан" мянасындадыр. Йяни Алхаслы тцрк
дилляриндя гейд етдийимиз кими ишлянян Алхас шяхс адындан вя
мянсублуг, аидлик билдирян - ли цнсцрляриндян ибарятдир.
Ардушлу кянди - яслиндя Ардыълы олмалыдыр, йяни Ардыъ аьаъы
олан йер, мякан демякдир.
Аьъайаз кянди - Аьъа тцрк тайфаларындан биридир. Йазы ися
лексик ващид олуб "чюл", "дцз", "йер" демякдир. Йяни аьъаларын
йери аьъаларын дцзц кими мяна кясб едир.
Бцлцлдцз кянди - йерин гурулушуна уйьун аддыр. Бцлцлцн
дилимиздяки мянасы "шумал", "щамар" кяб едиб "Шумал йер",
"Шумал дцз" демякдир.
Айбазар кянди - Елшад Абышовун йаздыьына эюря вахты иля
бурада айда бир дяфя базар (алыш-вериш) олармыш.
Ипяк кянди - ипяк сюзц тут йарпаьыны барама гурду дейилян
гурдун барама вя инсанларын ися бараманы чох зяриф сапа
чеврилмясиндян алынан йумшаг, сцрцшян, щамынын севдийи гядим
тарихя малик Ипяк парчанын алынмасы иля ялагяляндирирляр. Щям
дя, бу йашайыш мянтягясини Ипяк шяхс ады иля баьлайанларда вар.
Яслиндя ися бу йерин щавасынын кянар йерляря нисябятян
мцлайим, бурада битян отларын, эцл - чичяклярин хош
ящвалрущиййя йаратмасы иля баьлыдыр. Ипякдя щансы фясл
олмасындан асылы олмайараг инсан щямишя бир мцлайимлик, бир
йумшаглыг вя хош ящвал - рущийя щисс едир. Бу мяканда
бянзятмя кими Ипяк парчайа охшадылмышдыр.
Бозлу кянди - орада та гядимдян йашайан тцрк-оьуз мяншяли
104
"боз улуслар" тайфасынын адындандыр, йяни "боз", "бозаг"
тайфаларынын йашадыьы мякан. Бу щагда "китаби-ДядяГоргуд"да, Г.Гейбуллайевин, Ф.Шцмерин, Ф.Ряшидяддинин вя с.
елми ишляриндя дя эениш мялуматлар вар. Бози тайфалары шимали вя
ъянуби Азярбайъанын бир чох йерляриндя, Тцркийядя,
Башгырдстанда вя щятта Авропада йашамышлар, индидя йашайырлар.
Галаъа кянди - тцрк сойлу мянтягянин йахынлыьындакы юлчцъя
кичик гала иля баьлыдыр. Беляки, галанын йерляшдийи йер Топгалаъа
адланыр. Бу ойконим дя щямин галаъанын ады иля ейни вахтда
дилимизя дцшмцшдцр.
Ваьазын кянди - Е.Абышовун йаздыьына эюря Ваьазин
мянбялярдя бязян шяхс, бязян ися гуш (Ваь) ады кими изащ
едилир. Гейд едяк ки, Пичянис кянди йахынлыьында Аьваэ дейилян
якин сащяси вар вя Аьваг орониминин тяркибиндяки Ваь "тез
йетишян сцнбцл" мянасындадыр. Йахуд Ваьам - тахылын бичин
вахтынын ютцрмяк анламындадыр. Бизя мялумдур ки, Ваьазин
кянди бир йашайыш мянтягяси кими щяля Гафгаз Албанийасы
дюврцндя мялум иди вя орада Муь тайфалары йашайырды.
Топонимин икинъи морфеми Зин ися гядим тцрк дилляриндя "даь
бели" демякдир. Йяни "даь белиндя йашайан Муьлар" "Ваьлар".
Вахт кечдикъя Муьлар ифадяси кими сясляняряк буэцнкц
Ваьазин шяклини алмышдыр.
Бозэцней кянди - топоним олараг боз вя эцней сюзляриндян
олуб "эцнейдя салынан кянд" мянасындадыр, боз рянэ билдирдийи
цчцн "боз торпагда, эцнейдя кянд кими илк бахышдан чох
мянтигли вя ъялб едиъидир. Анъаг бизя беля эялир ки, Бозэцней
кяндинин адыны гядим тцрк тайфаларындан бири олан Бозогларла
ялагяляндирмяк даща дцзэцндцр.
Калафалыг кянди - бу сюз буэцнкц Азярбайъан тцркъясиндя
ев, бина тикяркян онун бцнювряси цчцн газылмыш йер нязярдя
тутулур. Мцяййян сябяблярдян евляр даьыдылдыгда вя онун дашыаьаъы эютцрцлдцкдян сонра анъаг онун бцнюврясинин йери
галдыгда да беля йеря калафалыг дейирляр. Яэяр калафалыг варса
105
мцтляг оранын илк ады иля адландырылыр. Одур ки, калафалыг щямин
сащянин чохлу бцнювря йериня охшар дярин чала-чухурун олмасы
иля беля адландырылмышдыр. Йахуд гядимлярдян бу эцнцмцзя
гядяр эялиб чыхмыш Гаф, Каф, Гап, Кап, Кал Прометей
дюврцнцн мцхтялиф мяналар верян сюзляриля ялагядар бу ады
алмышдыр. Бизъя бу даща доьрусудур.
Гарабяйли кянди - бу кяндин чохда гядим тарихи йохдур.
Зянэязурун тарихини арашдыраркян мялум олуб ки, Гарабяй
Бюйцк Зянэязура султанлыг етмиш, сонралар щямдя Гарабаь
ханлыьынын Баш сяркярдяси олмуш Муртуза бяйин оьул нявясидир.
Тябриздя тящсил алмышдыр, уъа бойлу, ъялд щярякятли олуб бязи
дюйцшлярдя иштирак едиб, ушаглыьынын илк илляри Арафлыда (Алафлы)
кечиб. Бу няслин Ъянуби Азярбайъанын Гарадаь бюлэясиндя,
Гафанда, Гара эюл ятрафында, Щякяри чайынын ики бюйцк голу
шялвячай вя Мишничайын Бюйцк Сейидлярля Пиръаанчайын ашаьы
ахарында бирляшмяси арасындакы торпаглар, Ханлыг гябирсанлыьы
дейилян йердян (Пиръаан чайынын саьы) та Кялбяъяря гядяр вя
индики Кялбяъярин чох щиссяси онларын ялиндя олуб. Чох бюйцк
тясяррцфатлары олуб. Гарабяйлидя Гара бяйин мяскянляриндян
биридир. Онун Йенгиъада, Щамбалда, Гарачанлыда, Щаъысамлыда
(Завод), индики Гарабяйлидя вя Кялбяъярдя хейли торпаг
сащяляри олуб. Гябри хан гябирсанлыьында бабасынын йанында,
гябирцстц дашында йящярли ат щейкяли олуб. Гарабяйин щеч бир
диэяр Гарабяйлилярля, йахуд диэяр миллятлярля гощумлуьу
йохдур. Амма, Гаъарларла, Хойлуларла, Зийадхановларла бир
нечя дяфя гыз алыб-гыз верибляр.
Лолабаьырлы кянди - онун ясл ады Лялябаьырлы, йахуд Лялябяй
Баьырбяйлидир мцхтялиф вахтларда Лялябяйли, Баьырбяйли,
Лялянин йурду вя с. адланмыш, нящайят Лолобаьырлы кими щям
йазылы, щямдя шифащи олараг ифадя олунмагдадыр. Шяхсин ады ися
Баьырбяй Баьырбяйлидир. О, Пиръаан чайынын эцней тяряфиндя,
чай гыраьында Баьырбяйлиляр кяндиндя анадан олуб ясасяндя
орада йашамышдыр. Чайын щяр ики сащилиндя мцлки, дяйирманы ат
106
вя щейванат сахламаг цчцн дам вя тювляляри олмушдур. Щямдя
якинчиликля мяшьул олмушлар.
Эянъядя дайылары олан Зийадоьуллардан ев тящсили алмышдыр,
щуманист адам олмуш, щамыйа миннятсиз щяр сащядя
мяслящятляр вердийиня эюря она Ляля бяйдя дейярмишляр.
Лолобаьырлыда онун йурдларындан биридир. О, вахтлар щейванаты
бирбаша даьа апармаздылар, даьа бир нечя йердя мцяййян
мцддят галмагла эедярдиляр. Баьыр бяйин дцшдцйц йерлярдян
биридя индики Лолобаьырлы йашайыш мяскянидир. Бязяндя кючцн
бир щиссяси Лолобаьырлыда галар, йайлаьада бурадан апарыларды.
Ляля сюзц ися тярбийячи, башбилян, щяйат тяърцбяси олан адам
кими баша дцшцлмялидир. Баьыр ися тцрк сюзц олуб, инсанын синяси
мянасындадыр. Баьыр бяй, Баьырбяйли йашайыш мянтягяляридя
гядим Дцндцлцн тюрямяляриндяндир.
Корчабулаг кянди - онун ады йахын яразидя йерляшян
Корчабулаьын адындан эютцрцлмцшдцр. Булаг исти йай айларында
суйуну азалдыр, йаьмурлуг оланда ися чохалдыр. Бу мянада
ятрафда йашайан инсанлар беля булаглара корча булаг дейирляр.
Корчабулаг булаьы Бцлювлцк кяндиндя вар.
Гарыгышлаг кянди - бюлэянин гядим вя бюйцк кяндляриндян
биридир. Гары-гоъа, гядим демякдир. Гышлаг ися щейванаты гыш
айларында сахланан вя нисбятян исти йер нязярдя тутулур. Йяни
гядим гышлаг, гоъа гышлаг, гарымыш гышлаг мянасыны верир. Лачын
бюлэясиндя инсанларын аран, исти бюлэялярдя щейванлары отармаг
цчцн лазым олан гышлаглар щамыйа гисмят олмурду. Одур ки,
инсанлар даьятяйи йерлярдя мяскян салыр йем топлайыр, гышда
щейванаты бурада - гышлагда, йаз эяляндя ися кяндиндян
(гышлагдан) чохда узаг олмайан йайлагларда сахлайырдылар, йяни
йарым кючяри щяйат тярзи кечирирдиляр.
Сойугбулаг кянди - йашайыш йеринин йахынлыьында сойуг сулу
булаг олдуьу цчцн йашайыш мянтягяси беля адландырылмышдыр.
Сойугбулаг кянди Гарыгышлаг кяндинин биняляриндян бири олдуьу
цчцн нисбятян ъавандыр, амма ящалинин кюкц Гарыгышлаг
107
ъамааты иля ейнидир.
Гылышлы кянди - яслиндя Гылыълыдыр, гядим тцрк тайфаларындан
биридир. Тайфанын Гылынъ ады газанмасында, бу тайфанын щям
сюзцндя вя щямдя эцндялик фяалиййятиндя чох кяскин сюзляри
вя щярякятляри иля баьлыдыр. Бу тайфа сюзц бир дяфя дейяр, дедийи
сюз-фикир чох кясярли олармыш. Бу мянада онлар Гылынълы - гылынъ
кими, кясярли адыны газанмышлар. Кяндин ящалиси йерли тцрк
тайфасыдыр, бцтцн тцрк дцнйасына сяпялянибляр. Лачын бюлэясинин
Гылышлы кяндинин бир нечя сакинляри ХИХ ясрин 2-ъи йарысында
Кялбяъяр бюлэясиня кючяряк орада мяскунлашмышлар вя ейни
адлы кянд йаратмышлар.
Зейвя кянди - онун ясл ады Зяйликдир. Бярк кристаллик
материалдыр, кичик истиликдян беля йумшала билир, мцряккяб
кимйяви тяркиби вар, мцхтялиф сащялярдя диэяр маддялярля
гарышдырыб мцхтялиф мягсядляр цчцн истифадя олунанандыр. Ян
чох тибдя истифадя едилир. Зяй сюзц бязи шивялярдя Зей кимидя
тяляфцз олунур. Бир сюзля Зейвя сюзцнцн илкин тяляффцзц Зяй вар, Зяйли йер мянасында ишлянсядя тядриъян бу йашайыш
мянтягяси Зейвя адыны алмышдар. Зейвя кяндинин тарихи чох
гядимляря эедир вя кянд яввялъя галанын ичярисиндя олмушдур.
Гафгаз Албанийасы (Азярбайъан) дювлятиндян яввял Зярдцштлцк
дюврцндя даьыдылмышдыр. Онун бир мянасы да ишыг сачан йер кими
баша дцшцлцр. Зяй юзц щягигятян чох йахшы ишыьы якс етдирян
маддяляр гарышыьыдыр. О дюврлярдя бизим дядя-бабаларымыз
эцняшя, айа, ишыьа ситайиш едирдиляр. Бу мянада бязи
тядгигатчылар Зейвя йашайыш мянтягсини инсанларын ситайиш
етдикляри бир мякан кими дя шярщ едирляр.
Финэя кянди - чох гядим Фин тцрк тайфаларынын ады иля
баьлыдыр. Финландийа дювлятинин инсанларынын кюкц дя бу
тайфалардандыр. Финляр индинин юзцндя дя кюкляринин тцрк фин
тайфалары иля баьлылыьындан гцрур дуйурлар. Йери эялмишкян биз
бирйоллуг дярк етмялийик ки. Тцрк тайфалары та гядим дюврлярдян
Азярбайъандан Шащ Исмайыл Хятаинин йаратдыьы яразилярдян дя
108
хейли эениш мяканлардан шяргя, гярбя, шимала вя диэяр
торпаглара йайылмышлар. Индики Авропа юлкяляриндя олан
инсанларын чохунун кюкц гядим тцрклярля баьлыдыр. Фингя - йяни
фин-гя, фин-гял, фин-гялди. Фингя сюзцнц кцрд сюзц кими гябул
етмяк олмаз. Биринъиси кцрд дилиндя "сойуг йер" сюзцнцн юзц
Фингя йох - Финэащдыр, икинъиси Лачында Финэядян гат-гат сойуг
мяканлар вар. Цчцнъцсц кцрдлярин Шимали Азярбайъанда, о
ъцмлядян Кичик Гафгазда даими мяскунлашмасынын тяхминян
180-200 иллик тарихи вар.
Гозлу кянди - йашайыш мянтягясинин дя бир чох
арашдырмаларда ян гядим дюврлярдя бурада йашамыш гуз, хаз,
гоз етнонимдян алындыьы билдирилир. Йяни гоз тайфалары олан
мякан, йер, торпаг. Диэярляри ися щесаб едирляр ки, бурада ян
чох щейвандарлыгла мяшьул олдугларындан бу кяндин ады
Гочлудур, йяни чохлу гоч олан (даварын еркяйи) инсан мяскяни.
Бир груп тядгигатчылар ися Гозлу кяндинин адыны гядим Оьуз
тайфаларындан олан мяшщур кнйаз Гор вя Газан ханла
баьлайырлар, щансы ки, бу щагда "Китаби Дядя-Горгуд"да да вар.
Яслиндя тякъя Зянэязур дейил, Шималлы-Ъянублу бцтцн Гярби
Азярбайъанда тцрк тайфаларындан цстцнлцк тяшкил едян Оьуз
тайфаларыдыр, бу мянада бир даща щаглы эюрцнцрцк.
Горчц кянди - Гейд едякки Лачын бюлэясиндяки истяр йашайыш
мяскянляринин ады, истярсядя диэяр адларын арашдырылмасында
Лачына айрыъа дейил, юзцндя Азярбайъан дювлятчилийи цчцн
мцщцм "Сирляр" мяскяни олан бцтюв Зянэязурун тарихи
призмасындан бахылмалыдыр. Лачынса аз юйрянилмиш, Зянэязурун
тамам юйрянилмямиш эушяляриндяндир. Гядим тарихчи,
ъоьрафийашцнас Страбонун йаздыьына эюря албанлар Зевся,
Щелиоса, Селенйайа ситайиш едирдиляр. Страбонун вятяни
Йунаныстанда Зевс - эюй аллащы, Щелиос - Эцняш аллащы, Селенйа
ися Ай илащясидир. Тябиики, Страбон бу ифадяляри Йунанъа десядя
мянасы албанларын Эюйя, Эцняшя вя Айа инанмалары кимидя
шярщ вермишдир. Мялуматын тарихи кюкц ися атяшпярястлийин
109
йарадыъы пейьямбяри Зярдцштя эедиб чыхыр. Йунан вя Рома
мцяллифляринин фикиринъя Зярдцшт е.я. алты мин ил, бялкядя дащада
яввялдя йашамышдыр. Мцасир тядгигатчыларын чоху е.я. 1000-600ъц илляр арасында йашадыьыны, бязиляри ися Македонийалы
Исэяндярдян 258 ил яввял олдуьуну щесаб едирляр вя с. Тарихи
мянбяляр эюстярир ки, Зярдцшт дини (Атяшпярястлик) Гафгазда билаваситя кичик Гафгаздан башлайараг тяшяккцл тапмышдыр.
Албан щюкмдары ЫЫ Вачаган (487-510) Зярдцшлцйцн дярин кюк
салдыьы Албанийада бцтцн атяшэащларын тикилмяйини вя итаят
етмяйи гадаьан етмишдир. Атяшпярястляр мцгяддяс атяшэащдан
оду башга йеря кючцрмяйя мяъбур олмушлар, щямдя
атяшпярястликля баьлы бир чох инаълар бцтцн Гафгазда, Иранда вя
с. Йерлярдя индидя галмагдадыр.
Бу мянада Лачын бюлэясиндяки йер-йурд вя диэяр адларын
кюкцнц ян азы Зярдцшт дюврцня, ондан яввялки тарихи
дюврлярдяки мянбялярдя ахтармалыйыг. Чцнкц бу бир тарихи
щягигятдир. Беля щягигятляри ортайа гойанда тарихи
торпагларымызы тутуб, юзлярини Албан дювлятинин вариси кими
гялямя вермяк истяйян Щайларын (Ярмянийя ады бизя аиддир)
тарихи сахтакарлыглары бцтцн дцнйайа Эцн кими айдын олаъаг.
Демяли, Горчуну од сащиби кими дейил, од кими, алов кими
олан тцрк тайфалары кими баша дцшмяк эярякдир. Горчулулар еля
индинин юзцндя дя узун бойлу, сарышын сифятли, сарышын сачлы
олмагла, од кими гыьылъым сачан инсанлардыр, кяндин хейли
щиссясинин няняляридя Бцлювлцк бяйляриндяндирляр. Горчулулар
бир оьуз тайфасы олараг - Газан вя Гор оьуз тайфаларынын юз
гощумлары иля бирликдя 442-445-ъи иллярдя Зянэязура
эялмяляриндян чох-чох яввял бу торпагларда йашайырдылар.
Заьаалты кянди - Даьлыг яразилярдя тарихян инсанлар
Заьадан, маьарадан, кащадан мцдафия мягсядляри цчцн
истифадя етмишляр. Бязяндя бу тябии мцдафия "галаларынын"
ятрафында юзляриня даими йашайыш мяскянляри салмышлар. Заьаалты
кяндинин дя салындыьы йер Заьанын ашаьы тяряфиндя олдуьундан
110
бу ады алмышдыр. Щятта, советляр дюврцндя болшевиклярдян
эизлянмяк цчцн бу Заьадан истифадя етмишляр. Мясялян:
Алыгулуда йашайан Ъцмшцдбяйлилярин баъысы оьлу сейид Щямид,
онунда оьлу кимйачы алим Мириш индидя Сумгайыт шящяриндя
йашайыр. Даща сонра ящлийат Гянящят гардашларыда Заьаалты
кяндиндяки Заьада мцяййян мцддят эизлянибляр вя чох
тяяссцф ки, бу дяйярли инсанлары Шура щюкцмяти гяддаръасына
эцллялямишдир. Заьаалты кяндинин тарихи чох гядим олуб, бурада
щямишя оьуз тайфаларынын ювладлары йашайыблар.
Гошасу кянди - бурада даими йашайыш йери олмайан вахтларда
да йерин ады Гошасу олмушдур. Амма, ян чох гышлаг йери кими
истифадя олунармыш. Габагтяпя дейилян даь вя ятраф даьятяйи
йерлярин щамысы эениш гырмызы палыд мешялийи олмушдур.
Мянтягянин щяр ики тяряфиндян эцълц булаг сулары ахыб Аьдяря
чайына тюкцлдцйц цчцн Гошасу адыны алмышдыр. Ящалисинин илк
инсанлары Дцндцл бяйин тюрямяляри тяряфиндян ХВИИИ ясрин
орталарында тясяррцфатда ишлямяк цчцн Гарадаьдан (Ъянуби
Азярбайъан) бурайа эятириб, диэярляри ися гоншу Алпоуд
кяндиндян эялмядирляр. Алпоуд чох гядим вя тцрк дцнйасынын
щяр йериндя йайылмыш тцрк тайфаларындандыр, Гарадаьдан
эялмишляр ися щун-оьуз нясилляриндяндирляр. Щяр ики тайфанын
тарихи чох гядимдир.
Аьъакянд кянд - йашайыш йеринин илк ады - йяни кянд
олмайан вахты орайа "Аьчайер" дейярмишляр. Бурайа кянардан
бахдыгда доьурданда бюйцк бир сащянин нисбятян аь олмасыны
индидя мцшащидя етмяк олар. Аьъайер Арафлы бяйляриндян олан
Ъябрайылбяй Вялибяй оьлу Нябибяйлинин пяринъ йеридир. Щямин
пяринъдян биширилян йуха (чюряк, лаваш) узун мцддят
гурумазмыш. Щятта, бу ундан бишян йуханы йайлаьада
апарармышлар. Чох кейфиййятли йухасы олармыш. Бу сябябдяндя
Аьъайерин пяринъиндян олан чюряк мящсулларыны Ъябрайыл бяй
ясасян аиляси вя гонаг-гарасы цчцн айырармыш. Ъябрайил бяй
Бюйцк Зянэязурун ахырынъы султаны вя ейни заманда Гарабаь
111
ханлыьынын Баш сяркярдяси олуб. Варлы адам олуб, щяр нюв ат вя
гойун сахламаьы хошлармыш. Шейх Шамилля достлуг едиб. Шейх
Шамиля русларла вурушда атла, йящярля, пулла вя диэяр силащсурсатла кюмяк едян йеэаня Азярбайъанлыдыр. Бабасы Муртуза
бяйин она Иран Шащы тяряфиндян Пянащяли ханла ейни вахтда
верилян даш-гашлы хянъяри Шейх Шамиля баьышламышдыр. Ъябрайыл
бяйя Иранлы досту тяряфиндян ики ъаван кцрд - гурд гардашлары
онун тясяррцфатында ишлямяк цчцн вермишдир. Гардашлар чох
гочаг олурлар, бяйядя сядагятля хидмят едирляр. Ъябрайыл бяй
бу мцнасибятля гардашлары юз оьлу кими евляндирир, пайларыны
верир вя юзцнцн пяринъ йери олан Аьъайерини дя мцлк кими
онлара баьышлайыр. Ики кцрд гардашын тюрямяляри бурада мяскян
саландан сонра Аьъайер тядриъян Аьъакянд адландырылыр.
Ъябрайыл бяйин щямин дюврдя ясас галдыьы мцлк Алгулуда иди.
Советляр дюврцндя щямин мцлкдя Сейидляр кяндиндян эялмиш
Сейид Яскяр киши йашайырды. Ъябрайыл бяйин Арафлыда,
Бцлювлцкдя, Ъаббарачанда, Заводда Султан бяйин еви иля цзбяцз чай кянарында, Кялбяъярдя, Ханкяндиндя (баба мцлкц) вя
с. йерлярдя бир чох мцлкляри, торпаьы вя с. олмцшдцр. О, 16 ил
Баьдадда вя беш илдя Одесса тибб Университетиндя охумушдур,
щямдя тарихдя чох йахшы ад гойуб эетмишдир, онунда гябри Хан
гябирсанлыьында олмушдур. Бу гябирсанлыьын чох щиссяси советляр
дюврцндя йерля-йексан едилмишдир.
Алповуд кянди - Ясл ады Алпоут олмалыдыр. Алпоут адлы
йашайыш мянтягяси Сяфявиляр Азярбайъан дювляти ъоьрафийасынын
щяр йериндя олмушдур. Инди онларын мигдары азалсада, амма бир
чох йердя щям йашайыш мянтягяси кими вя щямдя тайфа кими
йашамагдадыр. Алпоут сырф тцрк тайфасы адыдыр. Алпоут тайфасынын
ады Орхан-Йенисей йазыларындада юз яксини тапмышдыр. Алпоут
тайфасы Сяфявиляр дювляти чярчивясиндя Гярби Азярбайъанда,
кичик Гафгазда, Аранда, ясасян даьятяйи торпагларда,
Тцркмянистанда, Яфганистанда, Ирагда, Борчалыда, Дярбянддя
вя с. торпагларымызда йарым кючяри щяйат тярзи кечирмишляр.
112
Алпоут сюзцнцн гядим тцрк дилиндяки мянасы "мцлкчц", "мцлк
сащиби" демякдир. Диэяр тяряфдян Алпоут сюзцнцн илк щиссяси
Алп - щямдя "иэид", "Гящряман" мянасында да ишлянмишдир, еля
индинин юзцндя дя ян чох бу мянада дярк едилир. "Китаби-Дядя
Горгуд" кими дилимизин абидясиндя Алпоут сюзц иля тез-тез раст
эялинир. Лачындакы Алпоуд йашайыш йери билаваситя Алпоуд
тайфасынын ады иля баьлыдыр, инсанларыда бу тцрк тайфасындадыр,
юзляри дя ХВЫ ясрдян бурада мяскунлашмышлар, юмрц бойу сырф
щейвандарлыгла мяшьул олмушлар. Буранын торпагларынын сащиби
олан Дцндцл ювладлары иля йахшы мцнасибят сахлайа
билдикляриндян ХХ ясрин 30-ъу илляриня гядяр диэяр тайфаларла
гарышмамышлар. Дцндцл ювладларынын щейвандарлыг ишляриндя
йахындан иштирак етмишляр вя Кялбяъяря отлаглара кюч едян
иллярдя (ХИХ ясрин сонларында) бир нечя аиля орада галмыш еля
кющня адятляри цзрядя йени йашайыш йеринин адыныда Алпоуд
адландырмышлар.
Бцлювлцк кянди - Бцлювлцк сюзцнцн ясл мянасы бцлюв дашы
олан йердир. Бцлюв дашы ися хцсуси даш олараг ясасян дямир
яшйалары - бычаг, гайчы, дящря, кярянти (дярйаз) вя щятта цз
гырхан цлэцъц итилямяк цчцн истифадя едилир. Амма, Бцлювлцк
кяндиндя бцлюв дашы йохдур. Садяъя ясас кяндин йерляшдийи
узунсов йал щягигятяндя бцлюв дашына охшайыр. Бцлювлцк кянди
илк юнъя щяля ХВЫЫ-ъи ясрин орталарындан щейванат сахланан йер
кими истифадя олунмушдур вя бу иш цчцн чох ялверишлидир. Гейд
етдийимиз кими ики чайын арасы йайлаглара кими Арафлы (Алафлы)
бяйляринин олуб, о ъцмлядян Бцлювлцкдя бунлардан биридир. Бу
няслин еля ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя бу арада би-бириня чох йахын
олан 30-дан артыг йашайыш мяскянляри олмушдур. Бунлардан бир
чохунун ады ХХЫ ясрин яввяляриня кими юзцнц сахлайа
билмишдир. Бунлардан бу эцня адлары вя йерляри мялум олан
йашайыш мяскянляри ашаьыдакылардыр (Йайлаг йерляри,
Кялбяъярдяки кяндляр, Ашаьы Зянэязур, инди Иранда галан
йашайыш йерляри - торпаглары, Тяртяр бюлэясиндяки йашайыш йерляри,
113
Аьъавядидяки йерляр, Шащбулаг мцлкц, Ханкяндиндяки йерляр
Шушанын Гурдлар мящялляси вя с. бурайа дахил дейилдир).
Арафлы, Чинарлы, Гара булаг, Дцндцлляр, Гараэав,
Дяйирманлар (сонасярля цзбя-цз), Ханлыг, Мяммядбаьырлы,
Мяшяди Щямидбяйли, Бяйлик баьы (Бяндалылар), Орта чай,
Аьдяря, Эцмбязляр (Щясянбяйли), Йенгиъа (Гарабяйли),
Йалкянд (Алмяммядбяйли), Алыгулу, Бцлювлцк, Илдырымбяйли,
Аьабяйли, Кишпяйя, Габагтяпя, Шавердибяйли, Ашаьы Йурд
(Сейидляр), Сяфибяйли, Щаъыщцмбятли, Ясядбяйли, Бешбулаг
(Пиръан), Мусабяйли, Заманйал, Щамбал, Сякиня хатун (Сейид
Сякиня), Пашабяйли, Щцнцслц, Дамбулаг (Бухара, Исмайыл,
Эярай бяй, Бащадур бяй), Лачындаь, Гарачянли, Гозлуг,
Ъябрайылбяйли (Тахта заводу), Щцрханлы, Ъаббарчан, Бешбулаг
(Бцлювлцкйаны), Гарабяйли, Нябили, Нябибяйли, Наьдалы,
Вялибяйли, Лолабаьырлы, Алтунтахта, Бащарлы (Бащарбяйли),
Готурлу, Бяйлик, Султанлар вя с.
Бурада бир мясялянидя гейд етмяк йериня дцшярди.
Кялбяъярдя юзляриня илк йер-йурд гурмуш бу няслин
тюрямяляриндян бири щаггында, "Готур" Мяммяд вя онун
ювладларындан биринин сяъярясини вермяк истярдик.
"Готур" Мяммяд кимдир?
"Готур" Мяммяд чох ъаван йашларындан Кялбяъяр
бюлэясинин Туршсу адланан сащясиндя юзцня ябяди мяскян
салмыш вя яслян Зянэязур султаны, Гарабаь ханлыьынын баш
сяркярдяси Муртуза бяйин тюрямяляриндяндир.
Кялбяъяр бюлэясиндяки Готурлу кяндинин ады да Готур
Мяммядля билаваситя баьлыдыр. Беля ки, Гарабаьда Гарабаь
ханлыьы Пянащяли тяряфиндян тяшкил едиляркян Муртуза бяй
Пянащялийя йахындан кюмяклик эюстяриб. Пянащяли иля Муртуза
бу тарихи щадисядян яввял дя йахын идиляр вя достлуг едирдиляр.
Пянащяли юзцнц Гарабаьын ханы елан едяндян сонра апардыьы илк
вя бюйцк саваш Нуха ханы щаъы Чяляби тяряфиндян она гаршы олан
дюйцш олмушдур. Гарабаь ханы Пянащяли бу дюйцшдя мяьлуб
114
олур вя бу сябябдян дя йахын досту Зянэязурун султаны Гара
Муртузанын йанында юзцня пянащ тапмалы олур. Пянащяли ханы
Муртуза бяй онун гошуну иля бярабяр дцз бир ил щям сахламалы
вя щям дя мцдафия етмяли олур. Бу ишдя Араз чайындан
башламыш бцтцн Кичик Гафгазда, хцсусян Лачын, Басаркечяр,
Кялбяъяр бюлэяляримиздя мювъуд олан чохлу мигдарда каща вя
маьаралар кара эялирди. Бюлэянин бу ъцр мцдафия имканындан
Муртуза бяй мящарятля истифадя етмяйи баъаран юз дюврцнцн бу
бюлэядя ян бюйцк сяркярдяси иди.
Вахт кечир, Пянащяли Гарабаь ханы титулуну шащын фярманы иля
алыр вя бу щадисядян сонра о, Меьрини Гарадаь щакиминдян,
Татеф вя Сисйаны Нахчыван щакиминдян, Зянэязуру Тябриз
бяйлярбяйисиндян, Тяртярчайынын Ушаъыг эцнбязиндян йухары
Эюйчя сярщяддинядяк Иряван щакиминдян, Худафярин
кюрпцсцндян Кцрякчайадяк Эянъя щакиминдян хилас едиб юз
итаятиня эятирир. Бу торпагларын Зянэязурла сярщяд оланларын
щамысыны бирляшдириб Муртуза бяйи юз фярманы иля йенидян сащиби
султан едир вя Зянэязур султанлыьынын сярщядляри Эюйчя эюля
гядяр узаныр. Беляликля, Зянэязур сярщядляри Нахчыван, Иряван
ханлыгларынын, Ъябрайыл султанлыьынын ичяриляриня доьру, индики
Лачын бюлэясини кечяряк Басаркечяри, Кялбяъяри кечяряк
Эюйчя, Лаля, Сары Бабаны, Лалалыны ашараг ашаьы вя йухары Кырс
эядикляриня, Ханкяндинин йухары мешяляриня, Шуша иля Лачын
арасындакы Туршсу сярщядляриня вя Тяртярчайын йухары щиссясиня
гядяр эедиб чатырды.
Бцтцн ишляр баша чатандан сонра Муртуза бяй динъ щяйата
гайыдыр вя юзцня щякяри чайынын ики бюйцк голу Шялвячай вя
Щочаз чайын Гылынълы дейилян йердя кясишмяси арасындакы чох
бюйцк бир сащядяки Арафлы (Алафлы) дцзцндяки йурдуна эялир.
Бцтцн дюйцшлярдян мцвяффягиййятля гялябя иля чыхан Муртуза
бяйи халг илащиляшдирмиш, она "Гара Танры" ады вермишляр.
Индики Лачын бюлэясинин Готурлу йашайыш мянтягясиндян
олуб, Муртуза бяй няслиня мянсуб олан Мяммяд бяй адлы
115
бириси, щазырки Кялбяъяр бюлэясинин Туршсу адланан булаг
ятрафында йайлагда олур. Буралар Мяммяд бяйин хошуна эялир.
Кялбяъяр Туршсуйуна ел арасында Готур суйу да дейярмишляр.
Чцнки йара-хорасы оланлар бу судан истифадя етдикдя онларын
йаралары саьалырды. Бу суйун йахынлыьында мяскян салан
Мяммяд юз няслинин шяряфиня бу йери "Бяйлик" адландырыр ки,
индинин юзцндя дя кянд Бяйлик адланыр.
Гарабаь ханы Кялбяъярдяки Туршсуйа щяр цряйи истяйяндянистяйяня эялярмиш вя щяр дяфя дя адлы-санлы адамлар онун
эюрцшцня топлашармышлар. Беля мягамларын бириндя хан буйурур
ки, ким сойунуб бу суйа эирся буранын бюйцк бир щиссясиня ону
щаким едяъям вя алынан бцтцн бади-хяраъда она чатаъагдыр. Су
чох сойуг олдуьундан щеч ким цряк етмир. Амма, Мяммяд
бяй ащыл йашында олмаьына бахмайараг, сакитъя айаьа дуруб
суйа йолланыр вя сойунуб суйа эирир, сяс едир ки, эялиб юзляри юз
эюзляри иля эюрсцнляр. Хан ятрафындакы адамларла бурайа эяляндя
Мяммяд кишинин суда чох ляззятля цзмясинин шащиди олур,
"даща сяня сюзцм йохдур"-дейир. Йенидян щамы сцфря башына
йыьышанда хан буйурур - Мяммяд бяй сюзцмцз сюздцр. Бу
эцндян бураларын аьасы олдун сян, рящбярлик едяъяйин бу
йерлярин ады да олаъаг "Готурлу дяряси", янамыныда юзцм
эюндяряъям.
Мяммяд бяйин оьланларындан биринин ады Кярбяйалы
Танрыверди олмушдур. Кярбяйалы Танрыверди щям юз гардашлары
арасында вя щям дя бцтцн мащалда даща чох щюрмят газанмыш,
юзцнцн хош ямялляри иля шющрятя йцксялмишди. О вахтлар гайда
беля иди ки, щяр нясил юз адыны сахламаг цчцн йа юз
гощумларындан евляняр, йахуд юз няслиня баб олан диэяр нясилля
гощумлуг издиваъына эирярдиляр. Одур ки, Кярбялайи Танрыверди
Бцлювлцк бяйляринин биринин гызы иля евлянир. Онун да Бяхтийар
адлы оьлу анасынын мяслящяти иля юз гощумларындан гыз алмаг
гярарына эялир. Бяхтийарын анасы Лачынын Бцлювлцк кяндиндяки
бяй ювладларындан олдуьундан юз гощумлары олан цчцнъц
116
Алмяммяд бяйин гызы Мяшяди Пярханла евлянир. Кярбялайи
Бяхтийар да, щяйат йолдашы Мяшяди Пярхан да чох диндар
олурлар. Бу сябябдян дя бязи адамлар она мцраъият едяндя
Кярбялайи Бяхтийар бяй явязиня - Кярбялайи Бяхтийар демякля
кифайятлянирляр. Ящвялат онун хошуна эялмядийиндян Бяхтийар
юз адына бяйлик алмаг гярарына эялир. Бяхтийарын Шамо адлы чох
варлы гардашы олур. О, Шамо гардашындан Хана щядиййя кими бир
ядяд гызыла тутулмуш йящяр, бир ядяд кичик гызыл мяъмяйи, бир
ядяд дя гызылдан дцзялдилмиш хорузу алыб Лачынын Алыгулу
кяндиня эялир. Алмяммяд бяйдян зяманят эютцрцб, Султанлар
кяндиндя олан Ясад Султанлардан да 2-ъи зяманяти алыб, Шушайа
ханын щцзурунда тяшриф буйурур, ящвалаты олдуьу кими, Гарабаь
ханына сюйляйир. Хан буйурур ки, бяй икинъи дяфя бяйлик няйиня
лазымдыр, ахы сянин атан, анан, бабан бяй, арвадын да бяй гызы,
ещтийаъ няйядир.
Кярбялайи Бяхтийар мясялянин мяьзини хана ачанда, хан
йцнэцлъя эцляряк, "олду бяй" дейир.
Беляликля, Бяхтийарын сянядляри ханлыгда тясдиг олунуб,
Тифлися, орадан да Петербурга эюндярилир, Кярбялайи Бяхтийар юз
адына бяйлик алыр вя щямин вахтдан да щамы мяъбур олуб она
Кярбялайы Бяхтийар бяй дейя мцраъият едирляр. Кярбялайи
Бяхтийар бяйин беш оьлу олур вя тябиидир ки, онун оьланлары да
бяй олурлар. Микайыл бяй, Ъямил бяй, Албяндя бяй, Алы бяй,
Рцстям бяй. Беш гардашдан щуманитар бир инсан кими ад
газаныны Микайыл бяй олур, хейир - шярдя Микайыл бяй щямишя
мяълисин "аьасы" оларды. Гочаглыьына эюря ися Албяндя бяй даща
шющрятли иди. Кярбялайы Бяхтийар бяйин Рцстям адлы оьлунун
Эярай бяй вя Щямид бяй адлы оьланларынын олмасы мялумдур.
Эярай бяй Казан Университетинин щцгуг факцлтясини битирибмиш.
Сонралар Эярай бяй Парис Университенинин эеолоэийа факултясини
баша вурур вя узун мцддят Чар Русийасында - Шимали Гафгазда
Губернатор ишляйир.
Рцстям бяйин икинъи оьлу Щямид бяй дя Казан
117
Университетинин щцгуг факултясини гуртарыб вя 1937-ъи илдя
болшевикляр тяряфиндян эцлляляниб. Щямид бяйин щяйат йолдашы
Рябийя ханым Эюйчяли Сямяд аьанын баъысы гызыдыр. Сямяд аьа
да адлы-санлы тарихи шяхсиййятляримиздян биридир вя онун
щаггында хейли мялуматлар мятбуатда верилмишдир.
Кярбялайи Бяхтийар бяйин оьлу Албанда бяйин оьлу Сялим
бяй дя юз кюкцня садиг галыб Бцлювлцк бяйляриндян
Алмяммяд бяйин гызы Мина ханымла евляниб. Мина ханымын
Няняханым адлы бир баъысы олуб ки, о да ямиси оьлу Бярхудар
бяйля евляниб. Няняханым ханымла Бярхудар бяйин щазырда
йашайан шаир Мяъид бяй Бцлювлцклц адында бир оьланлары вар.
Мина ханымла, Няняханым ханымын чох адлы санлы цч гардашлары
олуб. Ибращим бяй 1905-1906-ъы илляр ермяни-мцсялман
(азярбайъан) давасында Шушаны азад едяркян гящряманъасына,
гардашы Сяфи бяйин йанында щялак олуб. Ибращим бяй о дяряъядя
халг тяряфиндян севилиб ки, шушалылар ону "Эювщяр Аьа"
мясъидинин щяйятиндя чох эюркямли йердя дяфн едибляр. Гябир
дашынын йазысыны эюркямли хяттат Молла Мящяммяд аьа Шушалы
аьлайа-аьлайа даша щякк едиб, щеч кимя етибар етмяйиб. Мирзя
Щямид бяй вя Сяфи бяй коммунистляр тяряфиндян Лачын шящяри
йахынлыьында щеч бир сорьу-суалсыз бяй олдуглары цчн
эцллялянибляр.
Сялим бяйин дюрд оьлу олуб - Кярям бяй, Сцлейман бяй,
Бахшейиш бяй, Мящяммяд бяй. Гардашлар арасында Кярям бяй
даща щюрмятли инсан имиш. Мящяммяд бяй ися Аьдам
Педагоъи Техникумуну, сонралар ися Педагоъи Университетини
битиряряк Бакы шящяринин Чямбяркянд дейилян сащясиндя
мяктяб мцдири ишляйиб, 2-ъи дцнйа мцщарибясиндя Совет Иттифагы
Гящряманы Мещди Щцсейнзадя иля бирликдя "Лейтинант
Франсуа" тяшкилатынын сийаси рящбяри олуб, 1975-ъи илдя Франсанын
пайтахты Парис шящяриндя вяфат едиб. Мящяммяд бяйин Бакы
шящяриндя кимйа елмляри сащясиндя алимлик ады алмыш Елмира
Албяндяйева адында бир гызы галмыш вя 1993-ъц илдя Бакыда
118
вяфат етмишдир. Елмира ханым, Туси адына АДПУ-да рийазианализ кафедрасынын мцдири ишляйян профессор Яли Ъяфяровла
евляняряк онун сой адыны гябул етмишдир.
Сялим бяйин оьланларындан Сцлейман бяй халг арасында
сечилян инсанлардан олмушдур. Инди Сцлейман бяйин Низами,
Зцлфцгар, Мящяррям, Сяфяр, Гасым, Минаря, Диларя адлы
ювладлары саьдырлар, йашайырлар, амма гачгындырлар. Сялим бяйин
нявяси, Кярям бяйин оьлу Фикрят бяй чох ад чыхаран, ялтутан,
гочаг адам олмагла, щазырда Бярдя бюлэясинин Лямбяран
кяндиндя йашайыр. Беш гардашдырлар. Онларын дюрдц али
тящсиллидирляр.
Цмумиликдя Муртуза бяйин Кялбяъяр бюлэясиндя йашайан
нясл давамчылары бцтювлцкдя Совет щакимиййятиня гаршы
мцбаризя апардыглары цчцн тутулуб мящв едилмишляр. Щазырки,
Кялбяъярин Башлыбел кянди Бцлювлцк бяйляринин - биня
йерляридир. Сонрадан (советляр вахты) верибляр Сейидляря (Лачынын
Сейидляр кянди ящалисиня). Кялбяъярин Тиркешявянд, Газыханлы,
Аьзыбир, Биняляр, Гара Эцней, Сюйцдлц йашайыш мяскянляри,
Чилэяз, Бузхана, Айранлы дяря, Щямзя булаьы, Наибэялян вя с.
Йайлалары Бцлювлцк бяйлярининдир. Готурлу кянди, Ясрик,
Готурлу йайлаьы, Готур суйу вя Кялбяъярин Тутгунчай сащяси,
бцтювлцкдя Готурлу мащалы адланыб, Готурлу бяйлярининдир.
Советляр дюврцндя Бяйлик кяндиндян Ядил бяй Султанов
полковник олуб (Албяндя бяйин нявясидир), Каспарда "Яршад
Ясядов" эямисинин капитаны олуб, хариъи юлкяляря ишляйиб
(Исмайыл бяйин оьлу). Сялим бяйин оьлу Сцлейман бяй, онун да
оьлу Зцлфцгар бяй вя нявяси Зцлфцгар Сцлейман оьлу щазырда
Кялбяъяр гачгыны кими Забрат гясябясиндяки 84 сайлы Кялбяъяр
орта мяктябинин мцдиридир.
Зянэязур султаны Муртуза бяйин Кялбяъярдя йашайан нясл
давамчыларындан анъаг Готур Мяммядля баьлы шяъярянин
бирголундан сющбят ачдыг. Яслиндя ися индики Кялбяъяр
бюлэясиндя Муртуза бяйин тюрямяляринин сайы гат-гат чохлуг
119
тяшкил едирляр.
Гушчу кянди - Гушчу ады иля мювъуд олан йашайыш
мянтягяляринин ады бу эцндя Азярбайъанда кифайят гядярдир вя
щятта Лачында Гушчу айрыьы оронимидя вардыр. Гушчу щям
йашайыш мянтягяси кими, щямдя ороним кими Иранда,
Эцръцстанда,
Гярби
Азярбайъанда
(Ермянистанда),
Даьыстанда, Яфганистанда, Орта Асийа республикаларында,
Башгырдастанда вя с. торпагларда индидя юз мювъудлуьуну
сахламышдыр. Гушчуйа - Гусанлар да дейилиб вя тцрк
тайфаларындан бири олараг Азярбайъанда чох гядимдян
йашайыблар. Лакин сонралар тяхминян 227-ъи илляриндя бюйцк бир
дястя иля Шимали Гафгаза ораданда кичик Гафгаза, Ирана
сяпялянирляр. Сонралар ися Гушчулар Гыпчаг тцркляри олараг
монголларын Шимали Гафгаза щцъуму заманы - йяни ХИИИ ясрин
яввяляриндя (1222-ъи ил) Азярбайъана, Даьыстана, Эцръцстана,
Ирана, Гара дяниз вя Хязяр дянизи сащил овалыгларына
йайылдыглары цчцндя, бир чох йерлярдя, о, ъцмлядян Лачында юз
тайфа адларыны бу эцня гядяр горуйуб сахлайа билмишляр.
Гушчулар дюйцшкян - вурушган тцрк тайфаларындан биридирляр.
Дашлы кянди - йашайыш мянтягяси ойконим даш сюзцнцн -лы
лексик шякилчисини гябул етмяси иля дцзялдилмишдир. Дашла ялагяли
бу вя йа диэяр мяна, ад дашыйан сюзляр Азярбайъанда, хцсусян
даь йерляриндя чохлуг тяшкил едир. Бу кяндин инсанларынын кюкц
гарачорлу тайфаларындандыр.
Вялибяйли кянди - Бу кяндин даими йашайыш мянтягясиня
чеврилмяси ХВИИИ ясрин яввяляриня тясадцф едир. Беляки, о вахтки
гайдалара эюря ири мцлкядарлар - хцсусян гойунчулуг,
малдарлыгла мяшьул оланлар, бяйляр кючц йайлагларын ахырынъы
мянтягясиня тядриъян апарардылар. Бунунда мянасы щейванлар
ялдян дцшмясин, чох арыглайыб чякисини итирмясин ки, хястялийя
дя тутулмасынлар. Йцк апаран ат, юкцз, дяфя, гатыр, щятта
йцклянмиш иняк ахырынъы мянтягяйя йцкляри, адамлары апара
билсинляр. Онун цчцндя йол бойу мцхтялиф дайанаъаглар
120
варыдыки, кюч дцшян мцддят орада галар вя сонра бу гайда иля
йолларыны давам етдирярдиляр. Мясялян, Муртуза бяйин
Гарадаьда дядя - баба торпагларыы вардыки, онун юз саьлыьында
вя юзцндян яввялки сяъяряси бу торпаглардан щям гышлаг вя
щямдя якин, хцсусян тахыл якини цчцн истифадя едилирди. Йахуд
Пянащяли ханын она вердийи Аьъавяди бюлэяси йанында щансы ки,
тахта кюрпц, Лачынын гышлаьы адланан яразилярдир. Бу гышлаг
Муртуза бяйин гышлаьы олуб, сащяси индики Зярдаб бюлэясиндян
ики дяфя бюйцк олмушдур. Бу гышлагдан Чалбайыра, йахуд диэяр
йайларлара бирбаша эялмяк мцмкцн дейилди, индики няглиййат
йох иди. Одурки, кюч юзляриня мянсуб кюч йерляриндя динъяля динъяля йайлаьа эялиб чыхырды. Вялибяй дя Муртуза бяйин
нявясидир. Онунда хейли мал-мцлки вар иди. Гардашы Алы бяйля
Алгулуда, Арафлыда, Сарыйохушда, Бцлювлцкдя, Кишпяйяляриндя,
Заводда вя с. мцлкц, торпаьы варды. Вялибяйли ися Гошабулаг
адланырды вя баба йурду иди. Щяля бабасынын вахтында онун
адамлары гышда Гошабулагда ири буйнузлу щейванлара бахардылар.
Йайда ися щямдя мцвяггяти арандан эялян кючцн дцшмя
мянтягяляриндян бири иди. Гошабулаг Вяли бяйя мцлк кими
верилдикдян сонра тядриъян Вялибяйли адыны алды. Вяли бяйин
мцлк вя торпагларынын чоху оьлу - Зянэязур султаны Ъябрайыл
бяйя галмышды. Ъябрайыл бяйин бюйцк оьлу, чох иэид адам олан
Ъаббар бяй тясадцфдян юлдцрцлмцшдцр. Ъаббар бяйин нишанлысы
Паша бяйин гызы Гарател Хатун онун гардашы Ъялил бяйля
евлянмя мяъбуриййятиндя галмышдыр.
Нарышлар кянди - Бу йашайыш мянтягясинин ады - "Нарынъ" ады
иля ялагялидир, тарихи Вялибяйли кяндинин тарихи иля тяхминян
ейнидир. Амма, бу йурд Муртуза бяйин нявяси Шавердибяйлиляря
мянсубдур. О, дюврлярдя щейванат даьдан да арана гайыдаркян
эялдикляри йол вя йурдлары тякрар гайыдармыш. Гарабаьлылардан,
Аранлылардан фяргли олараг Лачынлылар даьдан эеъ кючярмишляр.
Шавердибяляриндя кючц бу йурда сентйабрын орталарында
гайыдармыш. Сентйабр айы бцтювлцкдя бу йерлярдяки мешяляр
121
мцхтялиф рянэя бойанармыш. Шавердибяйлярин дцшдцйц бу йерин
ятрафындакы мешяликляр ясасян ейни аьаъ нювцндян олдуьундан
- мешя кянардан нарынъ рянэиня бойанмыш эюрцндцйцндян
инсанлар бу йеря "Наршлар" - "Нарынълар" демишляр.
Щятямляр кянди - Сюзцн юзцнцн кюкц Хонамлы - Хотамлы
тцрк тайфалары иля баьлыдыр, Яряблярля - Адямля щеч бир ялагяси
олмамышдыр. Хонамлылар кючяри йашайырдылар, даими йашайыш
йерляри йох иди. Онлар Ярдябил шящяри ятрафында чохлуг тяшкил
едирдиляр, йайлаьа ясасян Зянэязура эялирдиляр, щямишя ейни
йеря кючмцрдцляр, илин неъя эялмясиндян асылы олараг гышлаг вя
йайлаг йурдларыны дяйиширдиляр. Бунлардан цч гардаш Араз чайыны
кечдикдян сонра индики Зянэилан бюлэясиндя отурар - юзляри вя
щейванатлары динъялдикдян сонра цч эцня Щятямляря чатардылар.
О, вахтлар йурдун - торпаьын кимя мянсублуьундан асылы
олмайараг бир кюч щара дцшярдися башга кюч о йурда
дцшмяздирляр. Сонралар гардашлардан бири йурд йери кими индики
Кялбяъяр бюлэсини сечир. Орада да Лачында да щяр ики йурд
яввялъя Хонамлы, вахт кечдикъя ися Щятямляр адыны алмыш вя
даими йашайыш йериня чеврилмишдир. Хонамлылар чох гочаг вя
тясяррцфатчыл олдугларындан Арафлы (Алафлы) бяйляри онлары юз
щимайяляриня эютцрмцш орада йурд салараг галмаьа иъазя
вермишляр, тябии ки, бяйлийин мал-гарасына бахмаг шярти иля. Бу
ися щяр ики тяряфя сярф едирди.
Каща кянди - адындан бялли олдуьу кими топоним мяншяли
олуб "маьара, заьа" сюзляринин синонимидир. Бурада хейли
мигдарда кащалар мювъуддур. Дейимляря эюря бурада
инсанларын илк йашайыш мяскянляриндян биридир. Яввялъя
овчулугла вя диэяр цсулларла юзцнц доландыран инсанлар, тядриъан
щейвандарлыг вя диэяр тясяррцфат ишлярини мянимсямиш, нятиъядя
кащаларын ятрафында юзцня даими йашайыш мяскяни гурмушлар.
Яслян Мыьры тцрк тайфаларындан олан кащалыларда узун мцддят
кючяри олараг малдарлыгла мяшьул олмцшлар, гышлаглары Араздан
ъянубда Тябриз бяйлярбяйлийиндя олмушдур.
122
Ящмядли кянди - Бу эцнкц Ящмядли йашайыш мянтягясинин
ады Молла Ящмядли кими адланырды. Амма, бу кяндин ады
мцхтялиф йазанлар тяряфиндян мцхтялиф ъцр йозулур. Кяндин
йахынлыьында Варагзун адлы кянд олуб. Адын кюкц Атяшпярястлик
дюврцня эедиб чыхыр. Атяшпярястликдя дин хадимляриня верилян
адлардандыр. Индики анламда "маь, муь, муг" тайфасындан олан
дин адамы демякдир. Бу мялуматлар Авеста, Бисутун
йазыларында, Йунан-Рома мянбяляриндя дя мювъуддур. Молла
Ящмядли ады ися сонрадан йараныб вя Варагзуна сюзцня
аидиййаты йохдур. Моллада Гядим тцрк тайфасынын бир голудур вя
мцяййян дювр Варагзунла гоша йашайыб ясл ады ися Моллалы
олуб. Вахт ютдцкъя щяр ики нясл, тайфа гайнайыб гарышыб вя
атяшпярястлик гадаьан олан дюврлярдя (Албан дюврцндя)
Варагзунлуларын бир щиссяси Моллалы иля бир олуб, диэярляри ися
Ъянуби Азярбайъана кючцбляр.
Забух кянди - йашайыш мянтягясинин тарихи ИВ-В ясрдяндя
яввяля йяни Щун тцрк империйасындан да яввялядир. Йящуди,
яряб вя диэяр мянбяляр Забух тайфасынын Хязярлиляриндя
тяркибиндя чохлуг тяшкил етдийини эюстярир. Забух тцрк тайфасы
буэцнкц Ираг, Иран, Орта Асийа, Шимали Гафгаз, Тцркийя, Яряб
Ямирлийиндя вя Сибирдя дя олдуьу гейдя алынмышдыр. Лачында ики
- Хут Забух вя Сус Забух кяндляри сон иллярдя гейдя
алынмышдыр. Амма йер адыда мювъуддур. Инди йашайыш мяскяни
кими галмыш Забух кянди Хут Забухдур.
Сус кянди - Бюйцк тцрколог Гумилйова эюря "со" адлы тцрк
тайфасы (Алтайда), Г.Гейьуллайевя эюря ися Ъянуби Гафгазда,
Юн Асийада, кичик Асийада, Алтайда, Тува вя Далай-Нор эюлц
вадисиндя со, си, сисикан, сус, сов тайфа ады алтында йашайанлар
олмушдур. Сисиканда (Зянэязурда) Сисйан бюлэясинин адындада
галмышдыр. Мянаъа сус ады "си, со улусу", "со гябиляси"
демякдир.
Гызылча кянди - бу ойконим етноним мяншяли олуб гызылча
адыны билдирир. Гызыллы тайфасы Печениглярин бир щиссяси олан
123
кянэярлярдяндирляр. Гызыллы, Гызылча, Кызылча ейни мяншяли вя
ейни мяналыдыр. Шярги Сибирдян Османлы Тцркийясиня, Ирана,
Гафгаза вя с. Йайылмышлар.
Зертли кянди - мянтягянин биринъи сюзцндяки - зер, зикер,
изер, зяр - йер, ашырым, юлкя, ты, ту, тц, ти ися даь мянасындадыр.
Йяни зяр-зибалы даь: даш-гашлы даь, зяр-зибайа бянзяр даь
демякдир. Дилчилик бахымындан зер кюк морфеминдян вя ти исим
дцзялдян формантындан ибарят олан зерти топониминин дилимизин
гядим шивяси ясасында йараныб, семантик бахымдан "даь
йериндя мяскян", "даь цстцндя юлкя", демякдир. Бу сюзцн
(Зерти) кцрд дилиня щеч бир аиддийаты йохдур. Биринъиси она эюряки
кцрд тайфалары гядим Чин мянбяляриня эюря тцрк тайфаларына аид
олуб ясл вятянляри Сибир олсада щарада йашайыбларсада оранын
йерли ишляк дилиня алышыблар. Одурки, мцхтялиф юлкялярдяки кцрдляр
ейни диля вя диня мянсуб олмайыб бир-бирляри иля даныша
билмирляр. Икинъиси Зерти йашайыш мяскяни олдугда кцрдляр щяля
Сибирдя идиляр вя инди данышыглары диллярин щяр бирини билмирдиляр.
Бу ики сябяб кифайятдир ки, Азярбайъан торпагларындакы йер-йурд
адларыны кцрдлярин сюзляри иля ъалаг етмяйяк. Йери эялмишкян
онуда гейд едим ки, Азярбайъанда Кцрдля баьлы йер-йурд
адларындакы Кцрд сюзц гядимлярдяки Гурд ады иля ялагядардыр.
Вахт олуб ки, тцркляр (азярбайъанлылар) Гурда ситайиш едибляр.
Кцрд тайфалары гочаг, иэид олараг ХХ ясрин сонларына кими тцрк
торпаглары уьрунда щямишя чох мярданяликля вурушублар. Щятта
бир чохлары бу хцсусиййятя эюря юзцнц Кцрд адландырылыб, Кцрд
сюзцнц гочаг, дюйцшкян, горхмаз кими юзц цчцн яхз едиб. Бу
эцн тцркля вурушан кцрдляр ясл кюклярини билмирляр вя Рус,
Инэилис, Франсыз, Ермяни ейбяъяр сийасятиндян башга бир шей
дейилдир.
Хырманлар кянди - Хырманлар кянди дя гядим йурдлардан
биридир. Беляки, хырманы йяни тахылы дюйцб - тямизлямяк вя
гурутмаг цчцн яввялъядян (иллярля) дцзялдилмиш даь, тап, тяпя
цстцндя даиряви дцз йер - хырман баша дцшцлцр. Хырман кцлякли
124
йердя олмалыдыр ки, тахылы самандан айырмаг олсун. Бу йурд йери
мал-гараны гышда сахламаг цчцн нязярдя тутулурду. Ятрафда
якмяйя йарарлы олан торпаглары якяр-йаз, йай айлары бурада
йашамаздылар. Тахыл гурудулуб йыьыландан сонра онун саманы саманлыьа йыьылыб гыш тядарцкц эюрцлярди. Гышда ися ясасян
ирибуйнузлулары, аты, гатыры бу саман вя арпа иля йаза гядяр
йемляйяр, сонра йайлаглара кюч едярдиляр. Орта ясрлярдян
Хырманларда даими йашайыш олдуьу Сяфявилярин тарихи Зянэязур
тарихи йазыларында вя щятта ашыг йарадыъылыьында гейдя алынмышдыр.
Аьбулаг кянди - йашайыш мянтягяси олараг гядим
кяндлярдяндир. Зярдцштлцк дюврцндя ода-алова охшайан ня вар
идися чалышырдылар еля щямин аддан - ишыг, од, алов, шца вя с.
Истифадя етсинляр, бянзятсинляр. Щятта бир инсан ъялд щярякятли,
гочаг олдугда - "оьул дейил - од - аловдур" дейярдиляр.
Мянтягянин ады ялбятдя йахындакы булаьын суйунун аь рянэли
олмасы иля баьлыдыр. Беля ки, еля бил су газлы чыхыр вя суйун
рянэини аь едир. Суйун бу ъцр гайнайараг чыхмасы щямдя ону
алова бянзямя тяясцраты йарадыр. Диэяр тяряфдян аь сюзц
"щцндцрлцйц, йухары галхма, уъалыг мяналарында тарихян
ишлянмишдир. Щазырда дейилянлярля йанашы аь сюзц щямдя рянэ
кими баша дцшцлцр, ишлянир. Бцтцн дюрлярдя щансы йозумда,
щансы бянзятмядя ишлядилмишдирся дя, аьбулаг - тямиз саф су
кимидя дярк едилмишдир, бу эцндя елядир. Йашайыш мянтягясинин
адыда бу саф су, аь су иля ялагядар йаранмышдыр.
Биринъи Тыэик кянди - тарихи мянбяляр, дилчилик, ъоьрафи
мянбяляр вя с. имкан верирки дейяк ки, Тыэик кяндинин ады
бирбаша гядим тцрк тайфаларындан олан вя тук, туг, дцэяр, тюкяр,
дцйяр кими сяслянян етноним кими йаранмышдыр. Бу тайфа бюйцк
иъма шяклиндя М.Гашгарлыйа эюря щяля ХИ-ХИИ ясрлярдя сялъуг
оьузлары кими юн Асийанын вя загафгазийанын тутулмасында фяал
иштирак етмишляр. Онлар Ъянуби Гафгазда хцсусян Кичик Гафгаз,
онун ятякляриндя малдарлыгла мяшьул олмушлар. Тыьикляр
Сялъиклярдя 18-ъи тайфа кими гейдя алыныблар.
125
Икинъи Тыэик кянди - Биринъи Тыэик йашайыш мянтягяси кими
бу адда етнос ясасында йаранмышдыр. Икинъи Тыэик кянди
ящалисинин етник кюкц, йаранма тарихи вя с. Биринъи Тыэик кянди
иля ейнидир.
Иръан кянди - Кющнякянд инзибати ярази ващидиндя йерляшян
Иръан йашайыш мянтягясинин ады гараъалы тцрк тайфасынын бир тиряси
олан уръанлыларла баьлыдыр вя заман кечдикъя Ирчан адыны
алмышдыр. Йяни уръанлыларын йери, йашайыш йери, мяскяни, торпаьы
вя нящайят йашдыглары оба. Бу йашайыш мянтягясинин дя тарихи
Албан дювляти тарихиндян яввяля тясадцф едир вя бу Лачынын
башга яразиляриндя дя олмушдур.
Хумарта кянди - Бязи ядябиййатларда йашайыш мянтягясинин
адыны яряблярля, кцрдлярля баьламаьа ъящд едилмишдир. Лакин
тарихин дярин гатлар бунун яксини эюстярир. Беля ки,
О.Т.Молчановун,
В.В.Бартоланын,
М.Гашгарлынын,
Г.Гейбуллайевин,
Й.Б.Йусифовун,
И.Ъяфярсойлунун,
Гумилйовун вя с. тядгигатлары эюстярир ки, кумар, комар, камар
вя и. адлары иля мяшщур олан гядим тцрк тайфалары Алтайда,
Газахстанда, Юзбякистанда, Тцркмянистанда, Тцркийядя,
Йакутийада, Йалтада, Крымда, Иранда, Кичик Гафгазда, Бюйцк
Гафгазда, Яъдярханда (Астархан) вя с. Йерлярдя христианлыгдан
хейли яввял йашамышлар, диэяр тцрк тайфалары иля гайнайыб
гарышмышлар вя индидя йашайырлар, Азярбайъанын Лачындан башга
Зянэилан бюлэясиндя, Ъянуби Азярбайъанда дя юз тайфа
адларыны сахламышлар.
Ъямбярхан кянди - Йашайыш мянтягясинин ады дювлят
сянядляриндя еля Чямбярхан йазылыб. Лакин, Азярбайъан
топонимляри Енсиклопедик лцьятя (1966-ъы ил) эюря мянтягя
Бяйсцлцляр няслиня мянсуб аилялярин Чянбярхач адлы йердя
мяскунлашмасы нятиъясиндя йаранмышдыр. Тябии ки, йерин
чянбяря охшамасы иля йаранан аддыр. Чянбяр йер шумлайан
котанда, ъцтдя, щазырки машын механизмлярдя дя вар. Амма,
мянасы "даиря шяклиндя олан деврик", "икибашлы гырмыг" вя индики
126
"с" щярфиня охшайан фигур кимидир ки, бу дилимиздя чянбяр адыны
алмышдыр, бу "с" щярфи "з" щярфиня охшайанда ися бу "фигура"
чямбярхач дейирляр. Мянтягянин йерляшдийи сащя "З"-я
охшадыьы цчцн Чямбярхач адыны алмышдыр. Чямбяр "китаби-Дядя
Горгуд"да "йаха-синя" кими верилмишдир вя ел арасында индидя
ишлянир. Бу сюзц ашыгларда ишлятмишляр. Бянзятмя иля "хачлы-синя"
мянасыны верир.
Камаллы кянди - Йашайыш мянтягясинин ады мцхтялиф
мянбялярдя Капан, Гапан тцрк тайфалары адларыйла
ялагяляндирилир. Азярбайъанын вя гядим тцрк торпагларынын бир
чохунда бу тайфаларын адлары - изляри галмышдыр. Мирзя Адыэюзял
бяй йазыр ки, Гапан, Кафан, Кафал тайфалары Гарабаьын гядим
вя йерли елляриндян биридир. Инди Камаллы адланан йашайыш
мянтягяси кечмиш йашайыш мяскянинин йанындадыр вя Кафанлы
кимидя адланмышдыр. Дяряляйяз мащалындан ермянилярин
щцъумундан гачан бир нечя аиля бурайа пянащ эятирмишдир. Бу
1903-1907-ъи илляря тясадцф едир. Илк эялмя аиля Камал адлы
биринин аиляси олмушдур, вя бу аиляляр Кафамлыларла, бозлуларла
гайнайыб-гарышмышлар, йашайыш мянтягяси бюйцмцшдцр вя
тядриъян буэцнкц камаллы адыны формалашдырмышдыр.
Чыраглы кянди - Миряли Сеидовун йаздыьына эюря тцрк
мяншяли сак тайфаларында Сираг, Шираг шяхс адынын мялумлуьуну
сюйляйир вя йазылы мянбялярдя йашадыьымыз ерадан яввял
Азярбайъан яразиляриндя Сираг, Чираг тцркляринин йашадыьыны
билдирир. Г.Гейбуллайев антик дювр мцяллифляриня истинад едяряк
Албанийанын тцркдилли тайфаларындан биринин щяля Зярдцштлик
дюврцндя Чиаг олдуьуну сюйляйир. Тядгигатчыларын щамысы бу
фикри тясдигляйирляр. Бир мясялинидя гейд етмяк йериня дцшяр.
Лачында Арафлы бяйляринин Чираггышлаьы адлы йайлаг йерляридя
вар. Вахтиля Бцлювлцк, Кишпяйяляри, Алыгулу вя с. бяйлик
кяндляриня диэяр йайлаглардан даща йахын олдуьундан бурада
щямишя сыхлыг оларды. Советляр дюврцндя бу йайлагдан ясасян
Пиръаан, Гошасу колхозлары истифадя етмишляр.
127
Гурдщаъы (Гурдэязи) кянди - йашайыш мянтягяси йурд кими
чох гядимляря эедян тарихя мянсубдур. Беля ки,
щейвандарлыгла мяшьур олан гядим тцрк тайфалары щям йайлаьа
эедяндя вя щямдя йайлагдан гайыданда бурада мцвяггяти
йурд салардылар. Йайлаг йоллары цстцндя чох ялверишли ъоьрафи
мяканда йерляшдийиндян чалышардыларки Гурдэязийя 1-ъи
чатсынлар, щейванларыны буранын тябии йеми иля 1-ъи
йедиздирсинляр, сонра йайлаьа чыхсынлар. Ат йящяриня охшар
даьлар арасындакы бу алчаг йерин ятяйиндя мяскян салан
малдарлар мцтляг оъаг чатыб од йандырмалы идиляр. Бу йолла онлар
гойун-гузуну юзляриндян йухарыдакы эяздя мяскян салан
гурдлардан (ъанаварлардан) хилас едя билирдиляр. Гаранлыг олса иди
гурдлар щейванлара щцъум едиб боьуб атардылар. Оъаг
йандырмаьын мянасы бу иди. Тяпянин, даьын ортасы ики тяряфдян
ачыг, диэяр ики тяряфи щцндцр олан йерляря эяз дейирляр, аьаъы
эязлямяк, котанын бойундуруьунда, онун самысында вя диэяр
ишлярдя беля эязлямя ямялиййаты апарардылар. Гурэязидя ися
дедийимиз кими гурдлар эяздян ишыг оланда ашаьы дцшцб ов едя
билмядикляриндян орада улашырдылар. Бу сябябдяндя бураны
Гурдэязи дейя чаьырмышлар. Бурада мяскунлашан илк аиля яслян
индики Фцзули бюлэясиндян олан тцрк мяншялидир, ХИХ ясрин
орталарында даими йашайыш йериня чеврилмишдир. Лакин сонралар
бурайа Ярикли, Бцлювлцк, Гарасаггаллы, Нахчыван, Гаракился
(Сисйан) бюлэяляриндян эялянлярдя олмуш вя щазырда щамысынын
ады Гурдэязили (Гурдгаъылы) чаьрылыр.
Ярикли кянди - Йашайыш мянтягясинин йахынлыьында чохда
щцндцр олмайан (она ещтийаъ йох иди) гала олмушдур. Галанын
Азярбайъан Албан дюврцндян чох-чох габаглара тясадцф
едилдийи мялумдур. Даь башында олан галанын сащяси эениш
олмуш вя бурада йашайан тцрк тайфалары оьуз тиряляриндян бири
олан "ярки, яркя, ярики, яркц, сякяр, яксяр" кими адланырды.
Тядриъян ярики, яркиван, даща сонралар ися буэцнкц ярикли адыны
алыр. Бурада ярик баьлары юмрцндя олмайыб. Яриклиляр юзлярини
128
тцрк тайфасы олан гасымушаьы тайфалары иля ялагяляндирирляр.
Гасымушаьы инсанлары бу кяндя, щятта, Лачынын диэяр кяндляриня
ХИХ ясрин орталарында эялмишляр. Онларын бир щиссяси Арафлы
бяйляринин тясяррцфатларында чалышмышлар вя щямин йурдларда
мяскунлашмышлар, диэярляри ися диэяр йашайыш мянтягяляриндя
юзляриня
сыьынаъаг
тапмышлар,
яслян
Ъянуби
Азярбайъандандырлар. Щятта, советляр дюврцндя бу бяйликлярля
гощумлуг ялагяляридя йаратмышлар. Паша бяйин оьланлары Хосро
бяйин, Султан бяйиндя щям Яриклилярля вя щямдя Арафлы бяйляри
иля гыз алыб-гыз вермяк йолу иля гощумлуглары вардыр.
Щаъысамлы кянди - Щаъылар тцрк тайфалары олуб боз улуслары вя
дулгядирли елляри иля гощумдурлар. Онларда щейвандарлыгла
мяшьул олмуш ясасян кючяри щяйат сцрмцшляр. Бу голда Иранда,
Тцркийядя, Орта Асийада вя диэяр тцрк мяскянляриндя
йашамышлар вя йашайырлар. Щаъысамлы ися Самлы, Шамлы йер-йурд
билдирян сюздцр. Самлы, йахуд Шамлы Щаъы тцрк тайфалары кючяри
щяйат сцрдцкляриндян Лачындакы йайлаглара эял-эет етмишляр вя
бир гисми инди Щаъысамлы адланан йурдларда, диэярляри Щаъыханлы
адланан йурдларда Дцндцл бяйин (Бцлювлцйцн йахынында)
йурдларында онун щейвандарлыг тясяррцфатларында язмля
чалышмышлар, юз тясяррцфатларыныда йаратмышлар, сонралар ися бу
йурд йерляри даими йашайыш мяскяниня чеврилмишдир. Щаъылар,
Щаъысамлылар Лачын бюлэясинин диэяр йурдларындан олан
Гаракешиш (Гара киш) дейилян йашайыш йерляриндя дя мяскунлаша
билмишляр. Щаъысамлыда Дцндцл бяйин, Арафлы бяйляринин, даща
сонра Алыгулу вя Бцлювлцк бяйляри сяъярясиндян олан Ъябрайыл
бяй Нябибяйлинин (Зянэязур Султаны) бир нечя мцлкц,
дяйирманы галыглары сон вахтлара кими галмышды. Буэцнкц
Щаъысамлы йашайыш мянтягясиндя онлардан щеч ким галмамышды.
Эцнки бу мянтягя мящв едилиб вя орада йашайышы бярпа едян
инсанлар ися кюк етибары иля Яриклиляр, Пичянислиляр, Бцлювлцклцляр,
Гурдэязилиляр вя с-дирляр.
Кющнякянд кянди - йашайыш йеринин яввялки ады бязи
129
йазарлара эюря Кирс адланмышдыр, мянтягя Кирс даьына йахын
олдуьуна эюря Кирс "Йцксяк", "щцндцр" демякдир. ХВ ясрдя
Теймурун йцрцшц заманы Кирс мящв едилмишдир. Сонралар
Хоъавянд бюлэясинин Сусалыг кяндиндя олан бир нечя аиля
бурада кющня кянд йериндя мяскунлашдыгдан сонра йашайыш
мянтягяси Кющнякянд адыны алмыш ящалисидя там тцрксойлудур.
Гышлаг кянди - йашайыш мянтягяси Кющнякянд инзибати ярази
ващидиндя кянддир. Кичик Гафгазын бцтцн даьлыг яразиляриндя
олдуьу кими бир чох кянд, гясябя вахтиля гышлаг адланан
мяскян олмушдур ки, бура малдарлар щям йайлаьа эедяндя,
щямдя арана дюняндя мцвяггяти мяскян салырдылар. Яэяр,
мянтягя даими йашайыш йериня чеврилирдися бу вя йа диэяр
сябяблярдян гышлаг йеринин ады она уйьун ад алырды. Лакин
бурада Гышлаг юз гядим адыны буэцня гядяр сахлайа билмишдир.
Яйряк кянди - гядим зярдцштлцк - дуалист фялсяфясиня эюря
аь Щюрмцзцн, йяни эцндцзцн, гара ися Ящриманын, йяни
эеъянин рямзи щесаб едилирди. Бу мянада Яйряк кянд адынында
Ящримян иля баьлайанлар вар. Лакин бизя беля эялир ки, яйряк
сюзц даща гядимлярдян хябяр верир. Йяни Яйряк кяндинин ады
даща чох Якяряк сюзцня уйьундур. Беляки, ХИХ ясрин бязи
ядябиййатларында кяндин ады Якяряк кими гейдя алынмышдыр. Бу
сюз чох-чох гядимлярдя яъдадларымыз тяряфиндян "Акарак,
Агарак" кими ишлянмишдир ки, буда яслиндя щяр ики мянада
"Якилян йер, якин йери, якилян сащя" демякдир. Йяни кяндин ады
Азярбайъан Шумерляр дювлятиндян дя гядимдир. "Агар, Акар,
Агараг, Акырак, Якяряк, Яйряк" сюзляринин тарихи Бащар
байрамы гядяр гядимдир. Билаваситя инсанын якинчиликля илк
мяшьул олма дюврляриня апарыб чыхарыр.
Эцлабирд кянди - Эцлябирд йашайыш мяскяни адындан бялли
олдуьу кими чох гядим инсан мяскянляриндян биридир. Бязи
мянбяляря эюря Эцлябирд сюзцндяки "бирд" йахуд "бет"
ифадяляри "даьын йамаъы, даьын дюшц" мянасында олуб, Эцлябирд
"Эцллц даьын йамаъы, эцллц даьын дюшц" мянасыны верир. Лачында
130
Чарченбет даьыда вардыр ки, бурадакы бет - "даьын дюшц, даьын
йамаъы" демякдир. Диэяр мянбяляря эюря печенег тцрк
тайфаларындан биринин ады "кол", йахуд "кул" олмушдур. Орта
ясрлярдя Газах, Аьстафа, Нахчыван, Лачында вя с. бюлэялярдя
Колт, Колайурд, Коланын йурду (Лачын), Колаберд топонимляри
олмуш вя индидя вар (Лачын). Бу мисаллардан мялум олур ки,
Эцлябирд сюзцнцн (топониминин) биринъи щиссяси Эцл печенег
тцрк тайфаларындан олан "кол, кул" тайфасынын адыны юзцндя якс
етдирир. Берд сюзц гядим тцрк дилиндя "Чятин кечилмяз йер" кими
баша дцшцлдцйцндян Эцлябирд топоними "Колан, кол, кул"
тайфасына аид, йахуд мянсуб кечилмяз чятин йер кими баша
дцшцлмялидир.
Гаракешиш (Ленинкянд) кянди - Бу кяндин ады Советляр
дюврцндя Ленинкянд ады алмышдыр. Бу русларын Гафгазы ишьал
етдикдян сонра тцркля, тцркчцлцкля, баьлы щяр ня варса мящв
етмясинин бариз нцмуняляриндян биридир. Гаракешиш кяндинин
тарихи щеч шцбщясиз ян азы Зярдцштлцк дюврцня тясадцф едир вя
мян бу щагда "Зянэязурун гыса тарихи вя ъоьрафийасы" елми
китабымда да эюстярмишям. Болшевик-ермяни тяблиьаты еля
гурулмушду ки, "кеш, киш, кешиш" дейян кими Азярбайъан тцркляри
еля билирдиляр ки, бу анъаг Христиан дцнйасына, ермянийя аиг бир
мясялядир. Бунданда мащирликля истифадя едян ермяниляр Албан
дювлятини, онун дювлятчилийини, атрибутларыны узун иллярдир
мянимсяйирляр вя индидя ял чякмяк истямирляр. Зярдцшлцйцн
тарихи гядим олдуьу гядярдя бюйцкдцр, эенишдир вя ясасян
Азярбайъана, Азярбайъан тцркляриня, онун дювлятчилийиня
мянсубдур. Зярдцштлцк - од, оъаг, ишыг, Ай, Эцняш инаъындан
сонра Азярбайъан торпагларынын бир щиссясиндя Азярбайъан
Албан христиан дювляти гурулмуш вя дювлятин юзцнямяхсус
хцсусиййятляринин, о ъцмлядян христианлыгла баьлы мягамларын
изляри ислам дининя гядяр вя щятта эцнцмцзя гядяр эялиб
чыхмышдыр. Гаракешиш, Гаракиш, Гаракештаз, киш, кеш Гярби вя
Шимали Азярбайъанын бир чох йерляриндя, о ъцмлядян Лачын
131
бюлэясиндя Бцлювлцк кяндинин йахынлыьында, Гурдэязи вя
Пичянис кяндляри ятрафында раст эялинир. Бунлар гядимдя Зярдцшд
дининя ситайиш едян инсанларын инаъ йерляриндяндир. Зярдцшт
диндарлар бу мябядлярдя щейван кясяр, бурада ибадят едяр вя
щейванын ятини бурайа эялян инсанлара пайлайардылар. Бу
мянада Гаракеш, Гаракешиш - "бюйцк ибадят йери, эениш ибадят
йери демякдир".
Катос кянди - индики Катос йашайыш мянтягяси Катос мешяси
адланан йерин йахынлыьындадыр. Яслиндя ися бу кяндиндя тарихи
гядим вя улудур. Беля ки, вахтикян Кичик Гафгаз о, ъцмлядян
индики Лачын бюлэяси сых мешялярля юртцлц иди. Кадус тцрк
тайфалардан олан инсанлар бу мешялийин ятяйиндя - талада
юзляриня йурд йери етмиш вя йайлаьа чыхаркян бурада дцшяр динъяляр, ишлярини сащманлайыб ачыглыг йайлаьа чыхардылар.
Тядриъян бу йурд йери вя мешя Кадис йурду, Кадис мешяси
адыны дашымыш вя ясрляр кечдикъя йурд йери йашайыш йериня,
Кадислярин йашайыш йериня чеврилмишдир. Лакин кянд орада
йашайан инсанларын йашайыш тярзиндян асылы олараг ики дяфя йерини
дяйишдирсядя юз илк адыны сахламышдыр. Бунун бир сябябидя
Кадус мешясинин юзцнцн галмасы иля ялагядар щямдя адыны
сахламасы олмушдур. Кадус сюзц ися илляр кечдикъя Катос кими
тяляффцз олунмушдур. Тарихдян мялумдур ки Атропатена
(Азярбайъан) дювлятинин сярщядляри ясасян Араз чайындан
Яйридаь вя Гарадаь силсилясиня, Урмийа эюлцндян Гызылцзян
чайынадяк узанан хейли яразини ящатя едирди вя бу дювлятин
етносларынын апарыъыларындан биридя Кадисляр идиляр. Страбонун
йазыларында, М.Дйаконовун йазыларында, Диониси Перийекетин вя
с. йазыларында бу юз тясдигини тапмышдыр вя бу йазылар е.я. ЫХВЫЫЫ ясрляриня тясадцф едир - щямдя Кадисляр щун тайфаларындан
бири щесаб едилир.
Мыьыдяря кянди - йашайыш мянтягяси гядим олуб Маь, Мыь,
Муь тцрк тайфаларынын адындан бящрялянмишдир. Инди ашаьы
Зянэязурда ермяни ялиндя галмыш Мыьры бюлэяси иля ейни
132
кюкдяндир. Мыьыдяря йахынлыьында бу адла дярядя бу эцня кими
щямин ады дашыйыр.
Дяйирманйаны кянди - йашайыш мянтягяси Мыьыдяря инзибати
ярази ващидиндяндир. Гядимлярдя инсанлар бурада тахылчылыгла хцсусян арпа, буьда, дары, вялямир, пяринъ дянли биткилярини якиб
беъярмиш вя сонра цйцдяряк уна чевирмишляр. Бунун цчцндя
дярялярдян ахан су цзяриндя дяйирман инша етмишляр. Бу
дяйирманын дяряси тахыла щейванларын зийан вурмамасы цчцн
ялверишли олдуьундан дяйирманын дярясиндя яввялъя биня етмиш,
сонрадан ися биня йери кяндя чеврилмишдир. Бу сябябдяндя
мянтягя яввялъя Дяйирман дяряси кянди вя тядриъян
Дяйирманйаны адыны алмышдыр. Бу кяндиндя тарихи инсанларын
тахыл якиб-бичмя дюврцня тясадцф едир.
Тярханлы кянди - Мыьыдяря инзибати ярази ващидиндя йашайыш
йеридир. Яэяр сырф Тярхан сюзцнцн тарихиндян данышсаг, бу
щагда хейли тарихи мялуматлар бяллидир. Беляки, З. Бердийевайа
истинадан дейя билярикки, гядим тцрклярдя Тярхан йцксяк рцтбя
олмушдур. Гядим тцрклярдя бу рцтбяни алан шяхс дювлят
гаршысында мцяййян хидмятляриня эюря хцсуси фярманла тярхан
рцтбясини ала билярди. Диэяр тяряфдян Тярхан рцтбясини алан
шяхсляр бцтцн дювлят верэиляриндян азад олурдулар. Щямин шяхс
юмрцнцн ахырына кими верэи вермирди. Гядим тцрклярдя тярхан
сюзц бу мянада "азад олунмуш" сюзцнцн явязляйиъисидир.
Тарихи сянядлярдя Тярхан тцрк дцнйасында щямдя адам ады
кими ишлянмишдир. Бу барядя дя хейли тарихи материаллар вардыр.
Лачын бюлэясинин Тярханлы йашайыш мянтягяси ады ися, бу ады чох
гядимдян алмышдыр вя Тярхан адлы шяхсин йашайыш мяскяни
йаратмасы иля ялагядар, она Тярханлы ады верилмишдир. Йяни
Тярхан адлы адамын кянди, йери, йурду кими баша дцшцлмялидир.
Кяндин, йахуд орада олмуш Тярхан йалы, Тярхан йурду, Тярхан
даьы, Тярхан дцзц сюзцнцн йаранма тарихи тяхминян йени
ерадан яввял 2200-2100-ъц илляря тясадцф едир.
Бцтцн
сюйлянилянляр
щаггында
Г.Гейбуллайевин,
133
М.Гасгарлынын, Г.И.Ворошилин вя с. арашдырмаларында раст
эялмяк мцмкцндцр.
Бцтцн Азярбайъан торпагларынын щяр гарышынын башына минбир
бяла эятирилдийи кими, Тярханлыда бу язиййятлярдян кянарда
галмайыб. Щазырда Лачын бюлэясинин мювъуд Тярхан кянди йурд
йери кими мювъуд Ейвазушаьы адлы бир кянд мювъуд олмушдур.
Бу кяндин инсанлары Азярбайъанын бюйцк оьлу Сяттархан
Ъянуби Азярбайъанда 1905-1911-ъи иллярдя мцстягил дювлят
йарадаркян Ейвазушаьы ъамаатыда она кюмяйя эетмишляр.
Сяттархан щярякаты мящв едилдикдян сонра Чар Русийасы
Ейвазушаьы кяндинин инсанларынын бир гисмини мящв етмиш, бир
гисмини ися сцрэцн етмишдир. Ейвазушаьы кянди ися руслар
тяряфиндян бцтювлцкдя йандырылмышдыр. Лакин сонралар - Совет
щакимиййятинин илк илляриндя щямин инсанларын бир групу вятяня
дюнмцш, Ейвазушаьы кяндинин йахынлыьындакы Тярхан йалы
дейилян йердя мяскунлашмышлар. Еля щямин вахтданда бу
йашайыш йеринин ады Тярханлы адыны алмышдыр. Тярханлы ъамааты
ермянилярля мцщарибядя дя вятянпярвярлик вя гейрятлилик
эюстярмиш, гядим нясилляринин шяряфли адларыны йцксяк тутмушлар.
Балдырьанлы кянди - кющня йурд йеридир. Дцзян Гарабаьдан,
Имишлидян, Бейлягандан эялян малдарларда бурада юзляридя,
щейванатларыда мцвяггяти динъяляр сонра биразда щцндцрлцйя
чыхардылар. Йухары Гарабаьын бцтювлцкдя, о ъцмлядян Лачын
бюлэясиндя дя бир чох йурд йерляри Советляшмянин колхозлашма
илляриндя бяйлярин, мцлкядарларын йер-йурд йерляри, мал-гаралары
алынараг колхозларда ъямлянмиш бу ъцр йурд йерляри ися щямин
бяй вя мцлкядарларын нюкярляри цчцн даими йашайыш мяскяниня
чеврилмишдир. Балдырьанлы да бунлардан биридир. Бурада тарихян
чох эюзял битэи олан балдырьан чохлуг тяшкил етдийиндян ел бура
да щямин ады вермишдир.
Дяйщан кянди - Мыьыдяря инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мянтягясидир. Зярдцштлцк дюврцндян бурада пир олмушдур.
Кичик Гафгаз вя еляъядя Лачын бюлэяси вулканик пцскцрмядян
134
ямяля эялян даьлардыр. Бу даьларын биткисиз, аьаъсыз йерлярин
йаьыш сулары йудугъа даьларын щяряси бир рянэ чалыр. Дяйщанда
беля дашларын бир гисми гырмызы рянэли алова охшадыьындан
инсанлар бураны ситайиш йериня чевирмишляр. Бурадан кечян
инсанлар вя йахында йашайанлар йол цстцндя олан "оъаьы" зийарят
етмяйи щамыйа мяслящят эюряр вя беля ифадя едярдиляр ора "дяй
ща", йяни "оъаьы" мцтляг зийарят ет !
Бу эюстяришин сайясиндя пирин йанында йашайыш мянтягяси
ямяля эялмиш, ады ися Дяйщан олмушдур. Албан дювляти
дюврцндя дя миллиййятиндян асылы олмайараг щамы бу пири
зийарят едярмишляр.
Малхяляф кянди - Хяляф адлы шяхсин йурд салараг бюйцк
тясяррцфат сащибиня чеврилмяси иля йаранан аддыр. Ири вя хырда
буйнузлу мал-щейван сахладыьындан Хяляфи Малхяляф кими
ишлятмишляр. Бу щагда мянбялярдя щеч бир мцлащизя щялялик
йохдур.
Мазутлу кянди - гядим йурд йеридир. Йерли ящали даьларын
башында йай айларыны, гышда ися даьятяйи йерлярдя - щарадакы
мал-гараны гышдан чыхармаг оларды орада мяскян салар вя гышлаг
адландырардылар. Бу гышлаг йеридя гядим тцрк тайфаларындан олан
"мыь, моь" тайфаларына аиддир. Кяндин ады ися онун йахынлыьында
олан "монтоморлинг" эил сцхуру иля ялагялидир. Эцняшли
эцнлярдя чох бярк, йаьмурлу эцнлярдя ися сабун кими
сцрцшкян, тцнд эюй рянэли олуб щямдя еля бил тяркибиндя йаьда
вар. Мазута охшайан бу торпаьа инсанлар "мазутлу" адыны
вермишляр. Лакин о, дюврдя инди дярк едилян нефт мящсулу
мазуту баша дцшцлмцрдц. О, дюврлярдя котана, ъцтя гошулан,
кялин бойну сцртцляр, дяриси галынлашыб гара вя чиркли олан йерини
беля адландырардылар.
Маликняйя кянди - сон мянбялярдя бу йашайыш
мянтягясинин ады Мяликпяйя кими эюстярилир. Лакин яслиндя беля
дейилдир вя дювлят сянятляриндя Маликпяйя ады иля гейдя
алынмышдыр. Бурада бязи щалларда олдуьу кими Лачын бюлэясинин
135
ъянуб щиссяляриндя дя "гышлаг" ады иля чохлу мигдарда йурд
йерляримиз олмушдур ки, яслиндя бу мяканлар мювсцмц характер
дашымышдыр. Гышлаьын ясл сащиби Зянэязурда нясл сяъяряляри
Болшевик щюкцмяти дюврцня гядяр йашамыш цч Султанбяйли
Султан бяйдян бириня мянсубдур. Йерли няслдир, оьуз нясиллидир,
индики Мыьыдяря инзибати ярази ващидиндя вя Зянэязурун диэяр
йерляриндя мцлк-торпаг сащиби олмушдур. Щяр дяфя бабанын ады
нявяйя верилдийиндян Султан адлы нявя индики Маликпяйя
гышлаьынын вя онун ятрафындакы торпагларын сащиби олмушдур.
Султан бяй гышлагда йахшы мцлк салыр, тясяррцфатла ъидди мяшьул
олур вя юз дюврц цчцн бюйцк, гиймятли сайылан тювляляр инша
етдирир. Бу мал-гара пяйяляри диэярляриндян сечилдийи цчцн
"Гышлаьы" Маликпяйя кими адландырмаьа башлайырлар. Йяни
пяйяйя малик олмаг, пяйяйя сащиб олмаг мянасында баша
дцшцлмялидир.
Мышны кянди - щазырда Алхаслы инзибати ярази ващидиндя олан
бу йашайыш мянтягясинин салынма тарихи Зянэязурлуларын
атяшпяряст олма дюврляриня аиддир. Вахтыикян кяндин ады
Говургала олмушдур. Бурада "Мцшкцр" тцрк тайфалары
йашыйырдылар. Ясас мяшьулиййят щейвандарлыг, якинчилик, арычылыг
иди. Галанын юзцндя мал-мцлк, ихтийар сащибляри йашайырдылар.
Галанын ятрафында ися онларын тясяррцфатына бахан инсанлар нюкяр, наибляр - онларын аиляляри йашайырдылар. Щяр щансы тяъавцз,
тящлцкя заманы ися щямы галайа эиряряк, Галада од йандырараг
ятрафа кюмяклик цчцн хябярдарлыг едярдиляр. Албан дювляти
дюврляриндя бу кянд йашамыш вя юз адыны сахламышдыр. Аддакы
"эювур" сюзц "кябир" сюзцндян формалашараг "атяшпярст" галасы
мянасыны юзцндя ъямляшдирир. Сонралар гала щансы сябябдянся
Мышныгала, онун йахынлыьында салынмыш кянд ися Сишни
адланмаьа башланмышдыр. Бязи тядгигатчылар "Мишни" сюзцнц фарс
сюзц гябул едиб ону "Гочдаь" кими тяръцмя едирляр.
Бизъя бу дцз фикир дейил, она эюряки, кяндин тарихи Зярдцштлцк
дюврц иля билаваситя баьлы олдуьундан, Мишни йашайыш
136
мянтягясинин мянасыны атяшпярястликдя, Албан дювляти
тарихиндя вя диэяр дюврлярдя ахтармаг лазым иди. Тядгигатлар
эюстярир ки, "Мцшкцрляр" - йяни бу "маскутлар" йашайан мякан
мянасыны верир вя заман-заман тящриф олунараг "Мишни"
формасына дцшмцшдцр. Бу щагда ХВЫ яср инэилис сяййащы Антони
Ъенкинсонун Азярбайъанда олмасы щагда гейдляриндя вя ХВЫЫ
ясрин орталарында Азярбайъанда олмуш Щолландийа дянизчиси
Йан Стрейс "мцшкцр" оронимини "мускар" кими йазмасына да
тясадцф олунур. Лакин "маскут" ентоними юзцнцн илкин адыны
бязи йерлярдя индийя кими сахлайа билмишдир (Губа вя
Хачмазда).
Малыбяйли кянди - йашайыш йери яввялляр мцвяггяти йурд
йерляриндян бири олуб, "йай еви", "йай дцшярэяси" кими фяалиййят
эюстярмишдир. Бу йурд вя ятрафдакы торпаглар, мешяляр вя с.
Бцлювлцк вя Алыгулу кяндляри арасындакы "Улудцз" вя
"Дцндцлцн йурду" дейилян йерлярдя йашайан Дцндцл бяй,
Бащарбяйли Дцндцл бяй, Новрузбяйли тайфаларына мянсубдур.
Бу нясилдян олан Малыбяй ися сон дюврлярин тарихидир вя
Малыбяй ХВЫЫЫ ясрин орталарында йашамыш, бурада тясяррцфаты
эенишляндирмишдир. Индики Малыбяйли ящалиси Малыбяйин
тясяррцфатарында ишляйян инсанларын няслиндяндир, лакин онларын
бир голунун Малыбяй нясли иля гощумлуг ялагяляридя вар.
Малыбяйин адынын кюкц ися гыпчаг тцркляринин бир голу олан
"малыбалка" тайфасындандыр, лакин онларла гощумлуьу йохдур.
Аьоьлан кянди - йашайыш мянтягясинин ады индики анламла
ялагяси йохдур. Йяни оьланын бянизинин, сифятинин аьлыьына эюря
ад верилмяйиб. Азярбайъанда Аьоьлан адлы чай (Минкянд), пир
(Лачында, Зярдцштлцк дюврцндя), шящяр (Ути вилайятиндя) вя с.
Олмушдур. Лачындакы Аьоьлан кяндинин ады ися оьуз тцрк
тайфаларынын ады иля баьлыдыр. Билдиймиз кими лап гядимлярдян,
йяни Зярдцштлцкдян дя чох-чох яввял Азярбайъанда, хцсусян
Гярби Азярбайъанда йашайан тцрк тайфалары арасында тцрк оьуз
тайфалары щямишя чохлцг тяшкил етмишляр. Диэяр тяряфдян щун тцрк
137
тайфаларыда оьуз тцркляридирляр. Шяргдя бир нечя дювлят, империйа
гуран щунлар-оьузлар щятта Азярбайъана эяляндя
М.Исмайыловун эюстярдийи кими Муьанын ъянубунда Аьщун
шящяри дя салмышлар. Бу шящяр щазырки еранын биринъи
йцзиллиййиндя салынмышдыр вя Аьщунла Аьоьлан арасында бирбаша
баьлылыг вар. Оьуз, Оьур тайфаларынын адлары мцхтялиф
мянбялярдя мцхтялиф ъцроноьуз, щуноьуз, оьхондур,
щуноьудур - йяни щун оьузлары, щун оьурлары кими гейдя
алынмышдыр. Аьоьлан сюзцндяки оьул сюзц яслиндя оьурдур вя
гябиля, тайфа мянасында ишлянмишдир. Даща дягиг - оьузлар,
оьуз гябиляляри мянасыны кясб едир. Азярбайъан дилиндя р щярфи
л иля ифадя олунма гайдасыда олдуьундан Аьоьлан сюзцндяки оьулун илк варианты оьур олмушдур. Аьоьур сюзц Аьоьлан кими
тяляффцз едилмишдир вя буну сцбут едян кифайят гядяр дялилляр
мювъуддур.
Щцсцлц кянди - йашайыш мянтягясинин ады щягигятян яслян
шушалы болшевик Щцсц Щаъыйевин адыны ябядиляшдирмяк мягсяди
иля Султанлы кяндиня 1931-ъи илдя верилмишдир. Щцсц Щаъыйевин
гардашы ися Мусаватчы олмушдур. Болшевикляр ону юлдцрмцшляр.
Бунун мцгабилиндя ися Щцсц Щаъыйеви истямяйянляр (Шуша
бяйляри) ону юлдцрмцшляр. Болшевикляр онун адыны
ябядиляшдирмяк цчцн Ичяри Шящяр гала диварларынын дибиндя
(Сабирин щейкялинин архасында) дяфн етмишляр вя цзбя-цз кцчяйя
ися адыны вермишляр. Бу кцчя индидя Щцсц Щаъыйевин адыны
дашыйыр. Болшевик гурулушу беляъя ики гардашы гаршы-гаршыйа
гойараг щяр икисини мящв етмишдир.
Щцсцлцнцн ясл ады Султанлыйа эялдикдя ися ХВЫЫЫ ясря аиддир.
Султанлы щаггында яслян Арафлы кяндиндян олан Бейнялхалг
Ялифбанын мцяллифи, бюйцк алим, бюйцк ряссам вя хяттат Яли
Мяммядов юз йазыларында мцяййян гядяр мялумат вермишдир.
Онун йаздыьына эюря Ирявангулу ханын гощумларындан олан
Султан адлы бир шяхс Иряванда щакимиййятдя олан юз гощумлары
иля мцбащися зямининдя Ирявандан узаглашараг индики Лачын
138
бюлэясинин Арафлыда йашайан Нябибяйлилярин йанына эялмиш
(онлар щямдя дост идиляр) вя вязиййяти онлара данышыр.
Алмяммяд бяйин бабасы (Яли мцяллим) юзцнцн индики Щцсцлц
кянди торпагларыны ятрафы иля бирликдя она баьышлайыр, юзцня шяраит
йаратмаьа кюмяклик эюстярир. Султан Ирявандакы аилясини дя йени
йаранан "Султанлы" йашайыш йериня эятирир, аиля бюйцйцр,
мянтягя ясл йашайыш йериня чеврилир, Нябибяйлилярля гощумлуг
ялагясидя гурурлар. Беляликля, Султанлар кянди йараныр. Мараглы
мягамлардан биридя одур ки, щям Нябибяйлиляр, щямдя
Султанбяйлиляр Паша бяйин (онда щяля бяй дейилди) атасы
чалвадар, амма варлы олан Алмурадла йахын олмушлар. Атасындан
сонра бу мцнасибяти сахлайан оьлу Паша, бяйлик алмаг цчцн
достлара мцраъият едир. Мцяййян эютцр-гойдан сонра щяр ики
бяй зяманят вермяк гярарына эялирляр, амма йазылма бяй
сялащиййяти иля, башга ъцрдя ола билмязди. Бунунда мянасы
няслян сяъярянин бяй олмасы иля сонрадан зяманятля бяй ады
алмаг арасында фярг вар иди. Мцяййян дювляти мясялялярдя
сяъяряси бяй оланлара даща чох цстцнлцк верилирди. Паша бяйин
оьланларындан щякимлик тящсили алмыш Хосров бяй "Иттищад"
партийасынын цзвц, сонрадан сядри, Шяргдя илк Ъцмщуриййятин
щюкумят цзвц (Назир), Гарабаьын эенерал губернатору
олмушдур. Гардашы Султан бяй вя Нябибяйлярля бирликдя ермяни
Андраникя юз йерини эюстярмишляр. Ян азы бцтцн Гарабаьы онун
вящшиликляриндян хилас етмишляр.
Зийрик кянди - мцлащизяляря эюря бу кяндин ады Зикрик олуб
вя тядриъян Зийрук ады вязиййятиня дцшмцшдцр. Бязиляри ися
щесаб едирки Зийрик кянди Ъянуби Азярбайъандакы Зийрик кянди
иля ейни кюклцдцр. Йяни ки, йа Лачынын Зийрик кяндиндян бир
груп эедиб Ъянуби Азярбайъанда щямин адла мяскян
салмышлар, йахуд яксиня. Бизя беля эялир ки, Зийрик ады щям
шимали вя щямдя Ъянубу Азярбайъанда бир-бирляриндян асылы
олмайараг "сираг, сыраг, чыраг" тцрк гябиляляринин йаратдыьы
йашайыш мянтягяляримиздяндир. Бу фикри Т.Ящмядовун
139
тядгигатларыда тясдиг едир. Ясас мясяля тайфа адынын фонетик
варианты, йахуд диалект паралелидир, бюлэянин данышыг шивяси
ясасында узун ясрлярдян сонра Зийрик адыны алмышдыр.
Минкянд кянди - бу адла, йахуд онун шивя формасы иля тцрк
дцнйасынын щяр йериндя, щям кечмишиндя вя щямдя бу
эцнцндя раст олунур. Бцтцн тцрк дил вя тарих тядгигатчылары
"минг, минь, мин, мцнк, манн, маь, минк сюзляринин
щамысынын ейни кюклц олдуьуну тарихи мялуматларла сцбута
йетирирляр. Азярбайъан тядгигатчыларындан Т.Щаъыйев,
Г.Гейбуллайев, Й.Б.Йусифов, Н.Мяммядов, С.К.Кяримов
вя с. демяк олар ки, щямфикир вя щямряйдиляр. Ейни иля
Юзбякистан, Тцркмянистан, Татарыстан, Газахстан, Тцркийя,
Ъянуби Азярбайъан, Таъикистан, Башгырстан вя с. тядгигатчылары
да бир-бирляриндян асылы олмадан, хябярдар олмадан ейни
гянаятя эялмишляр. Азярбайъанын Урмийа эюлц ятрафларында
олмуш Манна дювлятинин (йени ерадан яввял ЫХ яср) ады бу тцрк
тайфасынын ады иля бирбаша баьлыдыр. Манна дювлятинин сцгутундан
бящс едян Щерадот бу яразилярдя тяшяккцл тапмыш Мадай
дювлятини тяшкил едян тцрк тайфаларынын биринин "маг" олдуьуну
йазыр. Еля сонралар маннанын явязиндя анъаг "маэ" тайфасынын
адынын чякилмяси дя бунунла баьлыдыр. Башга фикир вя
рявайятлярин щеч бир тарихи кюкц йохдур. Минкянд йашайыш
йеринин ады "минк" тцрк тайфасынын ады иля баьлы олуб миклярин
торпаьы, минклярин йери, минклярин кянди мянасыны верир. Бу
тайфадан олан Минкяндлиляр яъдадларынын йахшы хцсусиййятлярини
индидя юзляриндя сахламышлар. Бу кянддя байандурлулар да
минклярля бярабяр йашамыш индидя чохлуг тяшкил едир. Лакин ХХ
ясрин яввяляриндя ермяни тяъавцзц нятиъясиндя Зянэязурун
Нахчыванла сярщядляриндян дя бу кяндя пянащ эятириб вя
минкяндлилярля гайнайыб-гарышанларда вар. Щеч нядян, щеч
кимдян асылы олмайараг минкляр индидя юз язямятли тцрк
сойларыны сахлайа билмишляр. Гейд едяк ки, кяндин йанындакы
Минк даьыда юз гядим адыны сахлайа билмишдир.
140
Мирик кянди - бу кяндин адыда эуйа марыг, марыь сюзц
ясасында формалашыб. Овчулар ова чыхаркян бир груп адамлар
сурайчы адланыр, бир нечя няфяр ися марыгда дайанырлар. Марыгда
дайананлар еля тящлцкясиз вя ялверишли йердя дайанырлар ки,
сурайчыларын говдуглары вящши щейванлар анъаг бурадан кечя
билярляр. Бу ъцр мяканлар марыг, марыь адланыр. Кяндин адынын
ямяля эялмя тарихи ибтидаи гурулуш дюврц гядяр гядимдир, кянд
кими дягиг формалашма тарихи щяляки намялумдур. Кянд кими
ялбяття заманлар "марыьын" йанында Щерик адлы йашайыш мяскяни
дя олуб, онунда адыны марыгла ялагяляндирирляр. Бязиляри ися
Гафан (Мядян) бюлэясиндя олан Мирикщясянли инсанларындан
бурайа кючдцклярини мцлащизя едирляр. Бу ися Мирик кяндинин
бир заманлар Мирикщясянли адланмасындан иряли эялян
мцлащизядир. Амма, яслиндя бу кяндин ады мыьры тайфасынын ады
иля цзвц баьлыдыр. Зянэязур бюлэясиндя вя ондан кянарларда да
мыьрылыларын йашайыш йерляри чохдур.
Оьулдяря кянди - йерин там йашайыш мянтягясиня чеврилмяси
ХВЫЫЫ ясрин ахырларына тясадцф едир. ХВЫЫЫ - ХЫХ ясрлярдя Гярби
Азярбайъанын бир чох йерляриндя, Гарабаьда (Аьъавяди),
Ханкяндиндя, Кялбяъярдя, Тяртярдя, о ъцмлядян Ъянуби
Азярбайъанда Гарадаьда, Тябриз бяйлялбяйлийиндя Няби
бяйин, онун ювладларынын торпаглары, мцлкляри, кяндляри
олмушдур. Оьулдяря дя беля йерлярдян биридир, ясл ады ися Аьул
олуб бу няслин Шащверди тирясиня мянсубдур. Аьулда бяйин
адамлары мал-гара сахлайыб онун мящсулларыны емал едир, бяйин
диэяр адамлары ися бу мящсуллары йа шящярляря апарыб башга
мящсулларла дяйишяр вя йа пул ялдя едярдиляр. Вахт кечдикъя
Аьул сюзц Оьул сюзц иля явязлянмишдир. Оьулдярялилярин илк
нясли бяйин эятирдийи бир аиля олуб. Оьулдярялиляр ятраф йашайыш
йерляринин инсанлары иля гощумлуг ялагяси йаратмыш, щямдя юз
йашайыш тярзлярини артырмышлар. Бу инсанлар щялим, мцлайим,
"йолайахындыр". Башга ъцр дя ола билмязди, бяй башга тябиятли
инсанлара юз тясяррцфатыны цмид едя билмязди.
141
Аьаларлы кянди - Аьаларушаьы, Аьаларлы, Аьабяйли адыны да
йашамышдыр. Малгара цчцн илк дяфя йурд йери кими нязярдя
тутулмуш, даими йашайыш йери олмамышдыр. ХВЫЫЫ ясрин
орталарында цмумиликдя Лачын бюлэяси инсанларынын мигдары
чохалмыш, торпаг сащибляринин сайы ися аз олмушдур. Буна
бахмайараг бу дюврдя Лачын бюлэясиндяки инсанларын сайы
Зярдцштлцк вя Албан дювлятляри дюврц ящалисиндян аз олмушдур.
Бунун мцгабилиндя Гарабаьдан, Гарадаьдан, Зянэязурун
аразятрафы йерляриндян даьа эялянлярин мигдары нисбятян
чохалмышдыр. Бунунда сябяби Гарабаь ханлыьынын тярягги дюврц,
Зянэязур Султанын Эянъяйя йох Шушайа табе олмасы,
Султанлыьын Аразын ъянуб щиссясиндя дя торпагларынын олмасы иди.
Щямдя, Пянащяли ханла ханлыьын баш сяркярдяси, Зянэязурун
султаны иля араларындакы разылашма иди. Беляки, Ханын Муртуза
бяйя Гарабаьда (Аьъавяди бюлэяси йанында инди Лачынлыларын
гышлаг йери олуб, тахта кюрпц адланан яразиляр - щансыки, Советляр
дюняминя гядяр Муртуза бяйин шяхси мцлки олуб, сащяси
Зярдаб бюлэясинин бцтювлцкдя сащясиндян ики дяфя чох олуб).
Бу разылашмайа эюря ханын тягдиматы иля айры-айры мцлкядарлар
Лачын, Кялбяъяр, Басаркечяр вя Эюйчя бюлэяляри яразиляриндя
йайлаьа чыха билярдиляр. Инди Аьаларушаьы, йахуд Аьаларлы кянди,
онун ятрафы отлаглар ися Муртуза бяйин юзцня мяхсус иди.
Сонракы вахтларда бу йурд йери щямин няслдян олан биринъи
Аьабяйя мянсуб олуб. Аьабяйин Бцлювлцк кяндиня йахын
Кишпяйяляри адланан йердя, Тахта Заводу иля Бцлювлцк кянди
арасындакы бешбулаг адланан йердя вя с. торпаглары олуб.
Аьабяйлярин ахырынъы нясилляриндян бир нечя аиля юз баба
йурдлары олан Алыгулуда мяскунлашмышды. Инди онлар щамымылыгла
ясасян, Бакы шящяри вя Абшерон бюлэясиндядирляр. Йурд йеринин
ады узун мцддят Аьабяйли адланыб. Аддакы дяйишиклик ясасян
Советляр дюврц иля ялагялидир, чцрки, бяй адлы кяндляр вя йа
сойкюкцндя бяй ифадяси ишлянян йурдлар, онларын ящалиси мящв
едилирди. Юзляри бяй олмайыб бяй ады иля мящв олмаг
142
тящлцкясиндян хилас хатириня Аьаушаьы, Аьаларушаьы, Аьаларлы
адларыны ишлятмякля ъанларыны гуртара билибляр. Индинин юзцндядя
айры-айры адамлар, кянди мцхтялиф адла диля эятирирляр, амма,
дювлят сянядляриндя Аьаларлы формасында гейдя алынмышдыр.
Пичянис кянди - Бу эцн Пичянис кими ишлянян сюзцн башга ъцр
- Бичянис, печенег, печяня, Страбона эюря панчаркан, патанаг
кими тяляффцз олунан щалларына тарихи мянбялярдя раст эялинир.
Арашдырмалардан мялум олур ки, Пичянис йашайыш мянтягясинин
ады Страбон йазыларындан чох-чох яввял вар иди. Пичянис ады
гядим тцрк печенег тайфаларынын йадиэарыдыр. Кичик Гафгазда,
Гярби Азярбайъанда дейил Печенегляр Азярбайъанын, о,
ъцмлядян тцрк дцнйасынын бир чох йерляриня йайылмыш, адлары
"Дядя-Горгуд" дастанына дцшмцш, щятта, Оьуз ханын
нявяляриндян биринин ады Печеня олмуш, бу эцн ися даща чох
Гарабаьда, Гярби Азярбайъанда, Нахчыванда, Ъянуби
Азярбайъанда раст эялинян тцрк оьуз тайфаларындан биридир.
Печенегляр щаггында Азярбайъан тядгигатчыларындан
М.Гашгарлы, Г.Гейбуллайев, М.Исмайылов, С.Моллазадя вя с.,
ейни иля Орта Асийа тцрк дювлятляриндя, Русийада, Иранда фикир
сюйляйян чохлу сайда алим вя зийалылар олуб вя индидя вардыр.
Одур ки, Пичянис кяндинин адынын Печенег тцрк тайфалары
зямининдя йарандыьы сцбута йетирилмишдир. Щятта, Пичянис кянди
йахынлыьында Пичянисин дцзц, Пичянис чайы адларыда бу эцн
йашамагдадыр вя бизим вязифямиз тарихи кюкляримизин щяр бир
адыны эюз-бябяйимиз кими горумаг гядим тцрк адларыны
йашатмагдыр. Пичянисин печенег тцрк тайфалары бюлэянин
Гурдэязи, Бцлювлцк, Алыгулу вя с. йашайыш мянтягяляри тцрк
гябиляляри иля гайнайыб-гарышмыш, лакин сой адыны сахламышдыр.
Хачынйалы кянди - Хачын, Хачин, хачен адлары Азярбайъанда,
Газахстанда, Юзбякистанда, хцсусян Гарабаьда, Зянэязурда,
цмумиликдя Гярби Азярбайъанда даща чох тясадцф олунандыр.
Хачынчай, Хачын мешяси, Хачын дяряси, Хачен галасы, Хачын
йалы, Хачен вилайяти, Хачынбулаг, Хачынабад, Хачындярбяндли
143
кянди кими йер-йурд адлары чохдур, Хачен гядим Гарабаьын орта
яср галаларындан бири вя ейниадлы вилайятин мяркязи шящяри
олмушдур. Беш йцз илдян артыг бир дюврдя мювъуд олмуш бу
шящяр Щясян Ъялалинин монголлар тяряфиндян юлдцрцлмясиндян
сонра, йяни 1227-ъи илдя Шяряф ял-мцлк тяряфиндян
даьыдылмышдыр.
Ябу - Дуляфин (Х яср тарихчиси) йаздыьына эюря, Хачен шящяри
Гапан даьларынын йахынлыьындадыр. Х ясрдя Гапан вилайяти
тягрибян индики Лачын вя Гафан бюлэяляриля бирликдя онлар
арасындакы сащяляри ящатя едирди. Онун йахынлыьындакы Хачен
индики Хачын чайынын (Аьдам) ахдыьы йерляря уйьун эялир.
Арашдырмалардан мялум олур ки, Хачен галасы, Хачен вилайяти
вя с. Йер-йурд адлары Хачен тцрк тайфасынын адыны юзцндя якс
етдирир. Хачен тайфаларыда диэяр тцрк тайфалары кими гочаг вя
дюйцшкян олмушлар, онлар вятянимизин щярби вя сийаси щяйатында
фяал иштирак етмиш, хцсусян монголларла мцбаризядя
фярглянмишляр. Она эюря дя Азярбайъанын бу бюлэясиндя раст
эялинян хаченля баьлы йер-йурд адларына, хачын юзцня даща
диггятли йанашмалы вя ермяниляря (щайлара) имкан вермяк
лазым дейилдир ки, онлар бизи, йер-йурдумузу христианлыьын хачы
иля ейниляшдириб мянимсясинляр. Азярбайъан дювляти, щятта онун
зийалылары узун мцддят щесаб етмишлярки хтистиан етигадлы Гафгаз
Албанийасы дювляти бизя мянсуб олмамышдыр. Биляндяки,
Азярбайъан Албан дювлятинин ящалисини 26 тайфа тямсил едир вя
бу тайфаларын ийирмидюрдц тцрк сойлу икиси ися щялядя
мцбащисялидир она мараг эцълянмишдир. Буну эениш охуъу
кцтлясиня чатдыран бюйцк зийалыларымыз Зийа Бцнйадова вя
Фяридя ханыма миннятдар олмалыйыг. Ермянилярин бу вя диэяр
мясялялярдя йаланларынын цстцнц ачан Зийа Бцнйадов ермяни
террорунун гурбаны олмушдур. Демяли, Лачын бюлэясинин
Хачынйалы йашайыш йеринин мянасы да Хачен тцрк тайфасынын иля
бирбаша баьлы олуб "Хачен тайфасына йалы", йахуд "хачынларын
йалы" мянасыны юзцндя бу эцндя якс етдирир.
144
Кющня Чорман кянди - Чор гядим оьуз тцрк тайфаларындан
биринин адыдыр. Ман ися йеня гядим тцрклярдя "мян, инсан,
адам" мянасында
ишлянмишдир. Йяни "бу адам чор
тайфасындандыр", мян чорларданам вя с. Азярбайъанда Чорман
Лачынла йанашы Кялбяъярдя, Йардымлыда, Балакяндя, Ъянуби
Азярбайъанда вя с. йерлярдя дя бу эцндя мювъуддур. Тцрк
дцнйасынын бир чох йерляриндя бу ада, бу тайфанын адына раст
эялинир. Йашадыьымыз еранын яввялляриндя Азярбайъан
Албанийасында маскуд чарлыьынын ясас шящяри мцхтялиф
мянбялярдя мцхтялиф ъцр-чола, чор, чаг кими гейдя алынмышдыр.
В.В.Бартолд Монголустанда, Арал дянизи сащилляриндя, Хязяр
сащилляриндя йашадыьымыз еранын дюрдцнъц ясриндя чор оьуз
тайфасынын йашадыьыны йазыр. "Китаби-Дядя-Горгуд" дастанында,
"Орхон
йенисей"дя,
А.
Бакыхановун
йазыларында,
Г.Й.Мяшядийевин
арашдырмаларында
вя
диэяр
тцрк
тядгигатчыларын ясярляриндя чор оьуз тцрк тайфалары щаггында
хейли дялил вя сцбутлар вардыр.
Лачынын Пиръаан кяндиндян олан Аьъа нянянин данышдыьына
эюря "Чорман", "Кющня Чорман" вахтыикян "Чор йурд" адланыб
- йяни чор тайфасынын йурду вя Пиръаан кяндинин йухары
щиссясиндя олан Хач эядик даьынын ятяйиндя (Арафлыда) булаг
йанында ики мяртябя еви олан йцзбашы Сцлейман бяйин бабасынын
йери олуб. Бу мялумата онуда ялавя едяк ки, Аьъанын ата нясли
Муртуза бяй тяряфиндян Ъянуби Азярбайъандан эятирилян тцрк
оьуз мяншяли инсанларды вя бу тайфанын бир нечяси бяйин
Пиръаандакы тясяррцфатында, бир нечяси ися онун Чормандакы
тясяррцфатында чалышыблар. Щадися ХВЫЫЫ ясрин орталарына тясадцф
едир. Даща сонралар Муртуза бяйин ювладлары Кялбяъярдя йурд
йери ялдя едяндя Лачынын Чорман йурд йериндян
тясяррцфатларынын бир щиссясини она баханларла бирэя Кялбяъяря
апарыблар. Беляликля, Кялбяъяр Чорманы Лачындан эетмядирляр.
Пиръаан кянди - йашайыш йеринин буэцнкц ады Пиръандыр,
амма бир чохлары вя о, ъцмлядян дювлят сянядляриндя дя
145
Пиръаан кими сон илляр (советляр дюврцндя) гейдя алынмышдыр.
Зянэязурун ян гядим йашайыш йерляриндян биридир. Зярдцштлцк
дюврцндя ситайиш едилян мяскянлярдян биридир. Бу кянддя
йашайан инсанларын щамысы индинин юзцндя дя кянди Пиръаан йох
- Пиръан кими тяляффцз едирляр. Бцтювлцкдя Кичик Гафгаз вулкан
пцскцрмясиндян ямяля эялян даь силсиляриндян ибарятдир вя илк
пцскцртцляр заманы буранын инсанлары Ода, Эцняшя, Айа ситайиш
етдикляриндян ахан йанар лавалара ситайиш етмиш, мцгяддяс йер
саймыш, зийарят етмиш, дини оъаг кими гябул етмишляр. Пиръанда
бу вулканик даь пцскцрмяси йери Пиръан чайындан гыса-пийада
йолла кяндин юзцня эедяндя гырмызы рянэли сярт даь диркдири
вардыр. ХХ ясрин 50-60-ъы илляриндя бу даь йохушуну чыхан йашлы
инсанлар даьын башына чатан кими салават чевирярдиляр. Онлар бу
сярт, гырмызы даьын йухары щиссясиня чыханда цзцнц даь ашаьы
(шяргя) тутуб няся дейярдиляр. Даща сонра, бир ращат дцзянлик
Пиръанын юзцня гядяр узаныр. Даьын башындан башланан бу
дцзянлийин яввялиндя "даш армуду" дейилян бир аьаъ вар иди.
Кимин ниййяти вар идися аьаъын будагларына нязир гойар, рянэли
парча щиссяляри баьлар, ширниййат гойар вя щятта Пиръанчайдан
йыьдыьы эиласлардан асардылар. Зярдцшт дининя мянсуб ситайиш
гайдалары едирдиляр. Амма, Зярдцшт дининдян - Зярдцштлцкдян
хябярсиз, кющня дини - айын олдуьуну сюйляйярдиляр. Щямдя, бу
дик даьда - онун юзцндян ораьа, айпарайа охшайан даща тцнд
гырмызы рянэли бир эюрцнцш вар иди. Йяни Зярдцштлцкдя лазым
олан ситайиш ишаряляринин бир нечяси бир йердя ъям олмушду.
Пиръанда Зярдцштлцкля баьлы икинъи бир йер бешбулаг дейилян
йердя, сонралар орада килсядя олмуш, йяни Албан дюврцнцн
мцяййян мцддяти бу килсядя Зярдцштлцк адят-яняняляри иля
йашамышдыр. Индики бешбулаг адланан йер кишбулаг адланмыш вя
Дцндцлоьулларынын нязаряти алтында олмушдур. Беля зийарят
йерляриндян биридя Бцлювлцк кяндиндян Аьъакяндя эедян
йолун саьындакы кишпяйядир. Бурайа кешпяйядя дейирляр вя ода
Дцндцллярин щимайяси иля фяалиййят эюстярирди. Мялум олдуьу
146
кими, киш сюзцнцн кешишля щеч бир ялагяси йохдур. "Киш" - "од",
"атяш" Зийарят йери демякдир. Индинин юзцяндядя Зянэязурда,
онун Лачын бюлэясиндя "Бари Илащи, Сян юзцн сахла!", "Бари
Илащи, Сян юзцн шащидсян!", "Бари Илащи, Сян юзцн кюмяйя чат!"
ифадяляри ишлянмякдядир вя Зярдцштлцкдян, Атяшпярястликкдян
галма ифадядир. Ифадядяки, "Бар", "Бяр" сюзц ися тцрк дилляриндя
Аллащ демякдир. Пиръанын юз ады ися гядим тцрк печенег
тайфасынын адындан алынмадыр. Щятта, бу йерляр Муса
Каланкайтуклунун "Албан тарихиндя" (ВЫЫ-Х яср) Албанийада
"пазканк" адлы яйалятин мювъуд олдуьуну вя онун индики
Артсахда (Йухары Гарабаьда) олдуьуну гейд едир.
З.Бунйадов, Й.Йусифовун арашдырмаларына эюря ися бу яйалятин
индики Пиръанятрафы торпагларын олмасы кими эюстярилир. Пазканк
яйалятинин бурада йерляшмясини Арафлы, Гара булаг, Йенгыъа,
Чинарлы, Гараэав, Ханлыг, Мяммядбаьырлы, Бяндалылар, Аьдяря,
Эцмбязляр, Йалкянд, Алыгулу, Дцндцл, Бцлювлцк,
Илдырымбяйли,, Аьабяйли, Кишпяйяси, Шавердибяйли, Сяфибяйли,
Габагтяпя, Кялбялайы Ясядли, Щаъыщцмбятли, Мусабяйли,
Пашабяйли, Щцнцслц, Дамбулаг, Ъябрайылбяйли (Сейид Сякиня),
Лялябаьырлы, Гарабяйли, Вялибяйли, Малыбяйли, Щаъыларда,
Щаъыханлыда, Говушугда, Чорманда, Дамбулагда вя Кялбяъяр
бюлэясинин хейли щиссясиндя йашамыш, сонралар бир чох йерляря,
юлкяляря сяпялянмиш Дцндцлбйяли, Дцндцлушаьы, ХЫХ-ХХ
ясрлярдя ися Арафлы бяйляри, Алыгулу бяйляри, Бцлювлцк бяйляри
кими бу яразилярдя из гоймуш нясл сяъяря арашдырмасыда (З.Н.)
буну тясдиг едир. Гейд едяк ки, Христианлыг бурада там цчтцнлцк
ялдя етдикдян сонра Печенеглярин яксяриййяти бураны тярк
етмишляр. Пиръанда бюйцк ъанланма Арафлыда щейвандарлыьын
мяркязи цчцн йурд салмыш, Дцндцлушаьы тюрямяляриндян олан
Муртуза бяйля (Гара Муртуза, Бюйцк Муртуза) баьлыдыр. О,
ХВЫЫЫ ясрин орталарында Ъянуби Азярбайъанын Хой шящяриня
эедяркян Хой бяйляринин (Хойскилярин) бириндян (Муртузанын
Хойскиляря гыз алыб-вермя гощумлуглары вар) ъаван, ишэцзар бир
147
Имамверди адлы мещтяр алыб эятирир. Щямин вахтларда Муртуза
бяй Зянэязурун бяйи иди (инди 17 бюлэядир) вя Пиръанда ат илхысы
сахлатдырырды. Имамверди яввял-яввял Арафлыда галырды, лакин
евляняндян сонра Муртуза бяй ону Пиръана кючцрмцшдцр.
Имамвердинин оьланлары Мярданалы, Щцсейналы, Щясяналы,
Мяммядалы, Имамверди индики Пиръанлыларын тюрямяляридир.
Лакин ХЫХ ясрин сонларында Лачын бюлэясинин Аьанус
кяндиндян эялмиш Щцсейин адлы бир ъаванда Имамвердинин
Мярдяналы адлы оьлунун ювладларындан олан Няъяфин гызы Аьъа
иля евляняряк бурада галмыш вя тюрямяляри Мцтяллим, Ъамал,
Ъалал, Сякиня, Гябил адлы ювладлары бурадакы вя ятраф
кяндлярдяки инсанларла гощумлашмыш, Пиръаны юзляриня вятян
сечмишляр. Кянд сакинляриндян биринин ады Беди олмуш, кяндин
кянарында аиля гурдугдан сонра дам тикмиш - онун ювладлары
Бедиляр адланмышдыр. Пиръанын ады щеч вахт Беди адыны
дашымамышдыр. Пиръанын ады "Пазканк" адындан галмадыр.
Сейидляр кянди - Сейидляр кяндинин йашайыш йери кими бурайа
сейидин эятирилдийи вахтдан яввяля тясадцф едир. Бура гышда малгараны сахламаг цчцн щяр бир шяраити олан эюзял бир мякан олуб,
Щякяри чайынын ики голунун арасындадыр. Дцндцлдя йашайан оьуз
тцрк тайфалары няслян бяй идиляр, бир чох йерлярдя йурд
салмышдылар, якинчилик, баьчылыг, арычылыг, щейвандарлыгла мяшьул
идиляр. Ятраф юлкялярля, бюлэялярля ялагяли идиляр, онларын бязиляри
вязифя сащибялри идиляр. Арафлыда (Щочазла цзбяцз) онлардан
йашайанлар аз дейилди. Ян йахындакы тясяррцфатлары Пиръанда,
Бешбулагда (Пиръанла цзбя-цз), Гарачянлидя, Йенгыъада вя инди
Сейидляр адланан "бяйин йатаьы" адлы йер иди. Бурада
гябирсанлыгда вар иди, ири буйнузлу щейванлары ясасян бу "гыш
йатаьында" сахлайырдылар. Емал ися ясасян Арафлынын юзцндя сцд
дяйирманында апарылырды. Гарабаь ханлыьы йаранмасындан яввял
Муртуза бяй Зянэязурун Султаны иди, Эорусда отурурду вя
Арафлыда чох олурду, бура онун цчцн бир нюв мяркяз иди.
Зянэязурун ъянуб щиссясиня нязярян бурада савадлы дин
148
хадимляри аз иди, ъамаат зярдцштлцкдян галма оъаглара даща
чох цстцнлцк верирдиляр, бу христианлыг дюврцндя дя беля иди.
Мювъуд чатышмамазлыьы арадан галдырмаг цчцн Муртуза бяй
Ярдябилдя достлуг етдийи бир бяйин йардымы иля Щаъы Севдималы
аьа адлы дин хадимини она шяраит йаратмаг шярти иля бурайа
эятирмиш, "бяйин йатаьыны" йашайыш мяскяни кими она вермиш,
юлцлярини бу гябирсанлыгда дяфн етмяк цчцн иъазя вермишдир.
Онун йашайышыда бяйин щесабына олмушдур. Бцтцн мясялялярдя,
щятта тахыл сяпининдя бу шяхс хейирдуа вермяли иди. Бу дин
хадими яряб, фарс, тцрк диллярини мцкяммял билмякля йанашы,
чох ядалятли, щалал бир инсан олмагла Сяфявилярля гощумлуьу
олмушдур. Муртуза бяйин баба няняси Сяфявилярдян ата няняси
ися Сялъиклярля ялагялиди, ола билсинки бу амилиндя ящямиййяти
олмушдур. Вахт кечдикъя молланын тюрямяляри чохалмыш, ел
арасында сейид ады газанмыш, йашайыш йери ися "бяйин йатаьы"
адыны Сейидляр ады иля явязлямишдир. Гейд едяк ки, гядимлярдя
няинки Зянэязурда, башга йерлярдя дя (Ярябляря гядяр) сейид
сюзц ишлянмямишдир, бизим инаъымыз оъаьа, ода олдуьундан
индидя "оъаьа анд олсун, оъаг щаггы" ифадясини ишлядирик.
Муртуза бяйин эятирдийи бу дин хадиминин ата-бабасы щягигятян
оъаг сащиби олдугларындан чох няфясли олмушлар, Лачында да
бунлара инам бюйцк олдуьундан Сейидляр кянди Бюйцк Сейидляр
адыны газанмышдыр. Бу оъагдан чыхан сейидляр тякъя
Зянэязурда, Йухары Гарабаьда дейил, Аран Гарабаьда да адсан газанан инсанлардыр. Сейид сюзцня эялдикдя ися бу ифадя
ярябляря мянсубдур, тайфа иля щеч бир ялагяси йохдур. Беляки,
яряб истилалары заманы чохлу кишиляр мящв олур, ордуда вя юлкядя
инсанлара, хцсусян кишиляря ещтийаъ чох олурду. Яряб
гошунларынын истила етдикляри торпагларда щярбичилярин аиля
гурмаг, сиья етмяк щцгуглары вар иди. Щярбичи дюйцшдя
юлдцрцлдцкдя онун аиля вя ушаьынын тяминатыны юдямяк цчцн бу
аиляляря "Сейид" ады верилир вя онларын доланмасы о йерли
инсанларын цзяриня гойулмагла, щакимиййят даиряляри онлара
149
гайьы эюстярир, мяъбури верэидян азад едилирдиляр.
Алыгулу кянди - йашайыш йери дейилди. Онунла цзбя-цз,
эцнейдя Йалкянд адлы бир кянд вар иди, кичик кянд иди, анъаг
икинъи Алмяммяд бяйин аиляси иди. Дцздцр онун башга йерлярдя
дя торпаьы, мцлкц чох иди, варлы адамларданды. О, Арафлы (Алафлы)
Муртуза бяйин нявяси иди. Щямдя она икинъи Алмяммяд бяй
дейирдиляр. Икинъи Алмяммяд бяй савадлы, тящсилли иди, яввял
Зянэязурда минбашыда олмушду. Алыгулу кяндини йашайыш
мянтягясиня чевирмяк истяйяндя Зянэязурун султаны, Гарабаь
ханлыьынын баш сяркярдяси иди. Шяхси тясяррцфаты чох шахяли иди,
бязи сянят адамларына ещтийаъы вар иди. Султанлыьын мяркязи
Эорус, Гарабаь ханлыьынын мяркязи ися Шуша шящяри иди.
Мцщарибялярдя ханла йанашы баш сяркярдя дя мцяййян
мясялялярдя кюмяклик етмяли иди - хцсусян - ат, йящяр, пул вя
с. Дямирчи, ат налы, ат мыхы вя башга йерли ещтийаъы щяйата кечиря
биляъяк бир йахшы устайа бяйин ещтийаъы варды. Бу мягсядля
Алмяммяд бяй Эорусдан юзцдя таныдыьы Степан адлы ъаван бир
ермяни дыьасыны Йалкяндя эятирир. Йалкяндин гузей тяряфиндя
нюкяри Степан, онун ишлямяси цчцн щяр ъцр шяраит йарадыр,
Ъорусдан она бир ермяни гызы алыб той едир, юзцнцн торпаьындан
мешянин ичиндя бир тала пайда верир. Степан гыса мцддятдя онун
ятрафда йашайан гощумларынын да ишиня ъанла-башла йарайырды,
щамынын щюрмятини газанмышды, щятта силащда тямир едя билирди.
Степан артыг бурада юзцня ял-гол ачмышды вя гощумларындан
кюмяк цчцн бурайа ишя ъялб етмишди. Йашадыьы йердя
ермянилярин сайы чохалмышды, амма щяр йердя бу ермяниляри
Алынын гулу дейя чаьырырдылар. Бу сябябдян дя Йалкяндля цзбяцз Алыгулу йашайыш йери ямяля эялмишди. Алыгулуда ермянилярин
сайы артыгъа, чюрякляри чохалдыгъа, онларын азьынлыьы чохалмыш,
аьаларынын цзцня аь олмушлар вя нятиъядя йерли ящалинин цстцня
силащ галдырмышлар. Бу сябябдян дя Йалкянддя йашайан
Алмяммядбяйлярля гощумлары, гардашлары, гоншу кяндлярдя Арафлыда, Бцлювлцкдя, Баьырбяйлидя, Бешбулагда, Кишпяйядя,
150
Йенгичада, Ъаббарачанда, Чайгыраьында, Сейидсякинядя вя с.
йахын йашайыш йерляриндя олан гощумлар гаршы-гаршыйа галырлар.
Артыг Алмяммяд бяй вяфат етмишди, щакимиййят ися гардашы
оьлу Ъябрайыл бяйя кечмишди. Ъябрайыл бяй ися ясасян Эорусда,
йахуд Шушада олурду. Гощумлар гярара эялирляр ки, бу
мясяляни-ермяниляри ъязаландырмаьы Ъябрайыл бяйсиз етмяк
олмаз. Ермяниляр там силащланмыш вя Эорусдада юзляриня
силащлы гцввяляр щазырламышдылар. Ъябрайыл бяй гырьына иъазя
вермир. Амма, инсанларын эярэинлийини азалтмаг цчцн бир силащлы
дястя дцзялтдирир. Ермянилярдян бирини - сюзц кечян ермянини
эизли эиров эютцртдцрцр. Якин-бичин баша чатдыгдан сонра онун
эюстяриши иля Алыгулу кянди мцщасиряйя алыныр, ермяни
щяйятляриндяки от тайаларына ейни вахтда од вурулур, бцтцн кянд
эцндцз кими ишыглы олур. Евиндян байыра чыхан ермяни яли силащлы
олсада щарайа атяш ачаъаьыны билмир. Еля бу мягамда да
Ъябрайыл бяй яли архадан сарынмыш эиров ермянийя тапшырырки
силащлы ермяниляр силащларыны дямирчихананын габаьына йыьмагла
тяслим олсалар бцтцн ермяниляр саь-саламат бурахылаъаглыр, якс
тягдирдя щамысы юлдцрцляъякляр. Ермяниляр яввял-яввял шяртя
ямял етмяк истямирляр. Кянди мцщасиряйя алмыш силащлылара
ямир верилирки щяйятлярдяки итляр эцллялянсинляр. Ермяниляр ишин
ня йердя олдуьуну баша дцшдцкдя силащ-сурсатларыны тящвил вериб
тяркисилащ олурлар. Сонра бурадакы бцтцн ермяниляр айры-айры,
ялляри бир-бирляриня ипля баьланмагла бир нечя груп шяклиндя
Алыгулудан атлы-силащлыларын мцшайятиля Эоруса йола салыныр.
Ъябрайыл бяйин тапшырыьына уйьун олараг щяр бир ермяни юз
гощумларына тящвил верилмякля сянядляшдирилир. Бир мцддятдян
сонра ермяниляр юз каталикосларына о, ишя Хана Ъябрайыл бяйдян
шикайят верирлярки, Ъябрайыл бяй юзц Султан олдуьу щалда бир
ермяни кяндинин ящалисини мящв едиб. Онлар щятта, Иран Шащына
да шикайят едирляр. Ъябрайыл бяй щяр бир ермяни щаггында
сянядляри ханын гаршысына гойанда хан каталикоса бярк
гязяблянир вя хана йалан данышдыьы цчцн ону сарайындан говур.
151
Алыгулу кяндинин беля бир тарихи вар. Ъябрайыл бяй бцтцн сайылан
гощумларыны Алыгулуйа топалайыб онлара йахшы бир сцфря ачыр вя
мяслящят эюрцрки, щеч ким бир даща ермяни гулу (нюкяри)
эютцрмясин, "кирвялик" етмясин. Бирдя ямиушагларындан бир
нечясиня тапшырыг верир ки, Алыгулуда юзляриня йашамасаларда бир
мцлк тиксинлярки, бу йеря эюря эяляъякдя ямиушаглары арасында
наразылыг йаранмасын. Юзц ися еля щямин вахтдан аь ящянэ
дашындан бюйцк бир дам (ев) тикдирир. Ъябрайыл бяйин ханымы,
Шаведи бяйин гызы Гызйетяр Хатун евя бахыр ондан хошу эялир вя
беля бир бейт сюйляйир:
Язизийям няр щаны,
Дявя щаны, няр щаны.
Вахт эялярки, дейярляр,
Дамы тикян няр щаны.
О, мящялля сонра оьлу Ъялил бяйя галыр. Советляшмя
заманында бяйляр бир синиф кими мящв едилир, Алыгулу кянди
кимсясиз галыр. Ъябрайыл бяйин бурадакы мцлкцня Сейидляр
кяндиндян Сейид Ясэяр киши йыьышыр. Ахыр вахтлар Алмяммяд
бяйин салдыьы бу кяндя Сейидлярля йанашы Алпоуд, Гарачянли
кяндляриндян эялянлярдя вар иди. Амма, кяндин Лачынын
ермяни ишьалына гядяр йенидян доьма оъаьа гайыдан
Шащвердибяйляр, Ясядбяйляр, Алыбяйлиляр, Вялибяйлиляр,
Аьабяйлиляр вя с. ямиушаглары тяшкил едирди.
Гарачанлы кянди - Лачын бюлэясиндя Гарачанлы ады иля бир
нечя кянд вя даь вардыр. Бунлардан Пиръан инзибати ващидиндя
Ашаьы Гарачанлы, Йухары Гарачанлы вя Зейналлы Гарачанлысы,
Эцлябирд Гарачанлысы ады иля фяалиййят эюстярян йашайыш
мянтягяляри сон дюврляря гядяр фяалиййятини сахламышдыр. Тябии
ки, бу адла мювъуд олан бцтцн йер-йурд адлары гядим тцрк
тайфаларындан олан чянни иля бирбаша ялагялидир. Чянни тцрк
тайфалары ясасян щейвандарлыгла мяшьул олмуш, Азярбайъанын
152
Шималлы - Ъянублу щяр йериндя из гоймушлар. Сяфявиляр
дювлятинин формалашмасында фяал иштирак етмишляр. Гара сюзцнцн
мцхтялиф мяналары вардыр, онлардан биридя "горхмаз, ъясур"
мянасыдыр. Беля олан щалда Гарачанлы - ъясур, горхмаз чянниляр
мянасыны верир. Пиръан инзибати ващидиндяки Гарачянниляр ХВЫЫЫ
ясрдя чох олмасаларда йахшы йашамышлар. Онлар
Дцндцлбяйлярдян олан Зянэязур Султаны Муртуза бяйин
ряйятляри олмуш, щейвандарлыгла мяшьул олмуш, саьдыглары сцдц
Муртуза бяйин чякдирдийи сахсы тцнэля Арафлыдакы сцд
дяйирманына ахыдараг емала эюндярмишляр. Йай вахтларында
Муртуза бяйин йайлыгларына сахладыглары малы, гойуну онун
буэцнкц Кялбяъярдяки торпагларына гядяр апармышлар вя щятта
бир нечяси щямин йурд йерини сонралар йашайыш мянтягясиня
чевирмишляр. Одурки, Кялбяъяр Гарачянниси Лачындан эетмядир,
торпаглары ися Муртуза бяйя, онун ювладларына мянсубдур
(Советляшмяйя гядяр).
Сяфийан кянди - Ашаьы Фяряъан инзибати ярази ващидиндя олан
бу кяндин ады Сяфианлы олмушдур. Сяфи адлы шяхс ХЫ ясрин
сонунда юзц цчцн йурд йери кими сечмишдир. Ясас мяшьулиййяти
щейвандарлыг олмуш, Ала эюлляря, Басаркечяря йайлаьа чыхмыш,
гышы ися бу Сяфи гышлаьында кечирмишдир. Онун аиляси бюймцш,
тясяррцфат чохтяряфли олмуш, йурд йери даими йашайыш йериня
чеврилмиш вя Сяфианлы адыны алмышдыр. Сяфи тцрк мяншяли тайфа
олмагла М.Бащарлынын йаздыьына эюря Шялъуг тцркляриндяндир.
Бязи мянбялярдя бу тайфалары щямдя софи кими гейдя алмышлар.
З.Хасыйев, С.Мирмащмудова арашдырмалары эюстярир ки "сяфи,
софи" сялъуг тцрк тайфалары йелизаветпол губернийасынын
Зянэязур, Газах, Аьдам, Ъябрайыл, Ъянуби Азярбайъанын
Хой-Сялмас бюлэяляриндя Сяфи тцрк тайфалары даща сых
йашамышлар.
Арашдырмалар эюстярир ки, щям Сяфи шяхс ады вя щямдя
йашайыш йери Сяфианлы, индики дейимдя Сяфийанлы гядим Сялчуг
тцрк елинин Сяфи голуна мянсубдур.
153
Суарасы кянди - бу йашайыш мянтягясидя Ашаьы Фяряъан
инзибати ярази ващидиня дахилдир. Кянддя йашайанлар тясяррцфата
эюря, йяни Сяфийанлы дарысгаллыг етдийиндян бурайа кючяряк малгараларыны нисбятян от-алафла тямин етмишляр. Онларында ясилляри
Сялъуг тцркляриндян тюрямядир. Кяндин юз йериня эялдикдя ися
демялийик ки, ики чохда бюйцк олмайан Нохудлу вя Вялиляр чайы
арасындадыр. Бунунда ясасында кяндя суарасы адыны вермишляр,
йяни шяраитин юзцндян тюряйян аддыр. Щямдя, Суарасы яввяляр
Сяфийан кяндинин биня йери олмушдур.
Ханлыглар кянди - йашайыш мянтягяси Ашаьы Фяряъан инзибати
ващидиндядир. Буда гядим йурд йерляриндян биридир. Кичик
Гафгазда йашайан тцрк тайфаларындан саклар щямишя цстцнлцк
тяшкил етмишдир. Бу хцсусян Зянэязура аиддир. Сак тайфаларыны
гейри тцрк йазарлары бязян Хак кимидя ишлятмишляр. Ханалынын
биринъи Хан Компаненти "сак, хак" ифадясинин тящрифидир. Хан
сюзц щямдя тцрк халгларына мянсуб олуб, чох-чох гядимлярдян
ад-сан, шан-шющрят, щюкмдар, сяркярдя сявиййяляриня
йцксялмиш инсанлара верилян рцтбялярдян биридир (Эой Хан, Гара
Хан, Моьол хан, Кыр хан, Оьуз хан, Эцн хан, Ай хан, Чинэиз
хан). Цмумиликдя инсанлара рцтбя вермяк бцтцн дцнйада илк
юнъя тцрк тайфа вя халглары тяряфиндян тятбиг едилмишдир. Алы
сюзцдя ляйагятли инсан мянасында ишлянмишдир. Йяни, "Сакалы,
Хакалы" - "ляйагятли саклар", "ляйагятли хаклар" мянасында
ишлянмиш ифадя формалары тядриъян "Ханалы", "Ханалылар"
ифалясиня чеврилмишдир. Лакин буэцнкц ханалыларын - сакларын
сялъугларлада гощумлуьу вардыр.
Тцркляр кянди - бу кянддя Ашаьы Фяряъан инзибати ярази
ващидиндядир. Бурада йашайан инсанларын бязиляри щесаб едирляр
ки, кяндин тарихи Зянэилан бюлэясинин Бабайалы кяндиндян
кючцб эялмиш аилялярин юзляриня мяхсус гышлаг йериндя
мяскунлашмасы сайясиндя бу кянд ямяля эялмишдир вя щадися
ХЫХ ясря аиддир. Бабайалылар еля юз йени йурдларыныда Бабайалы
адландырмышлар. Амма Зянэиланлыларын бурайа эялмясиня гядяр
154
онларын салдыглары йурдун йахынлыьында Тцркляр кянди мювъуд
иди. Кянд варса диэяр яламятлярдя олмалыдыр, мясялян
гябирсанлыг. Йахуд гябирсанлыг варса кянддя вар, йахуд
олмушдур. Тарихи арашдырмалар Тцркляр кяндинин чох гядим
тарихя малик олдуьуна дялалят едир. Тцркляр ады иля
Азярбайъанын диэяр бюлэяляриндя дя йер-йурд адлары олмуш вя
буэцндя мювъуддур. Щяля, Советляр бирлийи дюврцндя
Маъарыстан тцркляринин билаваситя Азярбайъандан кючцб
эетдиклярини сцбут едян "Тцркчцлцйцн мяккяси Азярбайъандыр"
адлы йазым хейли галмагала сябяб олду вя щюрмятля йанашдыьым
"Главлитин" сядри Илдырымзадя мягалянин "Азярбайъан эянъляри"
гязетиндя чыхмасына иъазя вермяди. Дцз етди, ону партийадан
чыхармасаларда ян азы ишдян мцтляг чыхардаъагдырлар. Мягалядя
олан мягамлардан биридя Шяргя, Гярбя, Асийайа, Авропайа,
Чиня, Щиндистана, Монголустана, Шимали Африкайа, бцтцн
Гафгаза, Орта Асийайа, Яряб юлкяляриня вя диэяр торпаглара
сащиб чыхмыш, йайылмыш тцрклярин, сонрадан айры-айры тцрк
тайфаларына бюлцнмясиндян асылы олмайараг онларын щамысынын
илк Ана йурдларынын Азярбайъан олдуьу эюстярилирди. О, вахтлар
аьыласыьмаз эюрцнян бу фикир инди тядриъян юзцня тяшяккцл тапыр.
Бунун бариз нцмуняляриндян биридя адыны чякдийимиз Тцркляр
кяндидир. Бунунда сябяби вар. Яэяр Йер цзцнц су басдыгда
индики инсанларын валидейинляри Адям иля Щявва сайыларса вя
мязарлыгларыда Азярбайъанын гядим торпагларындан олан
Нахчывандырса, бу тякамцл дюврцндя Йер сятщинин суйу
чякилдикъя дцнйайа йайылан инсанлар щямин торпаглардан
пярвазланмышлар. О, дюврдя миллят, онун ады йох иди, щамынын
ады Адям ювладлары иди. Вахт кечир дцнйа дяйишир мараглар
тоггушур, щяр мцщцтдя мяскунлашан Адям ювладлары йени-йени
кейфиййятляря хас олур, бир нюв йашадыьы мцщитин "мящсулуна"
чеврилирди. Еля бу вахтларда да щяр бир йени йурдларда,
торпагларда мяскунлашан инсанлар диэяриндян фягляриня эюря бир
ад алырды. Бцтцн дцнйада илк милли адда Азярбайъана аид олуб
155
"турук", "туруклар", "туруккиляр", адланмышлар. Сон вахтлар
цмуми тцрк арашдырмалары иля мяшьул олан бу шяряфли инсанлар
хейли наилиййятляр ялдя етмишляр. Бунлардан М.Исмайылову,
Ш.Сядийеви вя диэярлярини нцмуня эюстярмяк йериня дцшяр.
Онларын арашдырмалары эюстярирки, миладдан габаг ЫВ йцзиллийя
аид гядим Ассур мянбяляриндя щаггында мялумат верилян
Врарту михи йазыларында туруккиляр адландырылан тцрклярин Урмийа
эюлц йахынлыьында, бу эюлцн узаг вя йахын щювзяляриндя вя
диэяр Азярбайъан торпагларында мяскун олдуглары эюстярилир. Бу
щечдя фикримизи тясдигляйян йеэаня мялумат дейилдир.
Абшеронда су алтында галмыш гядим Сябаил шящяринин
галыгларындан эютцрцлмцш бязи дашлардакы михи йазынын йеэаня
охуъусу Алмяммяд бяй Нябибяйли (Яли Мяммядов) олмагла
беля мцлащизяляр йцрцтдцйц цчцн она ъяза вермяк гярарына
эялмишдирляр. Бир сюзля Лачын бюлэясинин Тцркляр кянди
дяфялярля даьылмыш, йенидян бярпа олунмуш, онун ятрафында
мцхтялиф адлар йаранмыш, лакин бунлар тарих бахымындан чохда
узун чякмямиш, йашайыш мянтягяси юз гядим ады иля йашайараг
буэцнцмцзя кими галмышдыр, йурд йери инсанлыьын илк милли адынытцрк адыны сахламышдыр. Диэяр тцрк тайфаларынын ады, она уйьун
йер-йурд адларынын щамысы тцрк сюзцнцн тюрямяляридир.
Сонасяр кянди - Щочаз инзибати ярази ващидиня мянсуб олан
бу йашайыш мянтягясинин ады санасяр, йахуд сонасар кими гейд
едилир. Орада йашайанлар ону сонасяр кими тяляффцз едирляр. Сар
вя Сяр сюзляри иля диэяр сюзлярин бирляшмясиндян алынмыш йерйурд адлары Азярбайъанда йетяринъядир. Сона сюзц
Азярбайъанда ясасян "зяриф, инъя" мянасында баша дцшцлдцйц
щалда, "сар, сяр" сюзляридя она йахын олан "назик, узун, щцндцр,
щятта инъя" кими дярк едилир. Лакин Сонасяр, йахуд Сонасар ады
иля ифадя олунан бу йашайыш йеринин ады бир чох тядгигатчыларын
фикринъя ад бурада Зярдцштлцк дюврцндян мювъуд олуб. Щямин
вахтларда бурада йашайан тцрк тайфаларындан "сарт", "сарар",
"сарал", "сарик", "сармат" иля баьлыдыр. Азярбайъан дцнйасында
156
сона сюзц щямдя ян чох зярифлик яламяти кими гадынлара
верилмиш адлардандыр. Беля олан щалда кяндин ады "Зяриф сарын
кянди, йери, йурду" кими баша дцшцлмялидир.
Майис кянди - Щочаз инзибати ярази ващидиндя йерляшир. Бязи
тядгигатчылар Майис кяндинин адыны ъоьрафи ад кими гейдя
алмышлар. Бу дцзэцн олмайан бир фикирдир, чцнки, тарихин галын вя
дярин гатлары башга сюз дейир. Азярбайъанын антик вя орта яср
етнонимляри щаггында мялуматлара, ясас етибарыиля антик
мцяллифлярин ясярляриндя, гядим яряб, эцръц, йунан, фарсдилли
ясярлярдя раст эялинир. Мяшщур йунан ъоьрафийашунасы биринъи
ясрдя йашамыш Страбон Азярбайъан тцрк тайфаларынын биринин дя
щяля атяшпярястлик вахтындан мялум олан "маскут" тцрк
тайфалары олдуьуну гейд едир. Бу эцн Майис ады иля йашайан
щямин кянд маскутлардан галма бир йадиэардыр. Щятта, бу
кяндин инсанлары, онларын данышыг дили, мяишят тярзи, юзцня
мяхсус гайда-ганунлары вя с. иля таныш оланлар ятраф кяндлярля
фярги мцтляг щисс едяъякляр. Бцтцн идейасы хяйалпярястлик
цзяриндя гурулан совет щакимиййяти илляриндя бу кяндин адындан
май сюзцнц ясас эютцряряк она "первомайск" ады
"йапышдырмышлар", анъаг буда узун сцрмямиш - кянд юз
етнотопоним маскутун узун илляр ярзиндя тящриф олунараг Майис
адландырылан адыны юзцня гайтармышдыр. Майис вя онун
ятрафындакы торпаглар Азярбайъанда ханлыглар дюврцндян яввял,
йяни Сяфяви шащлыьы илляриндян Эянъянин Зийадоьуллары иля
гощумлуьу олан, Гафан мис-гызыл мядянинин шярики,
Дцндцлоьыллары няслинин тюрямяляриндян олан Нябибяйлилярин
ялиня кечир. Орада щейвандарлыгла йанашы бир чох тясяррцфат
сащяляри о, ъцмлядян баьчылыг, арычылыг, тахылчылыг, атчылыгилхычылыг тяшяккул тапыр вя даща чох ирибуйнузлу мал-гаранын
гышда сахланмасына шяраит йаратмагла инсанларын бу торпаглардан
эетмясинин гаршысы гисмян алыныр.
Садынлар кянди - Щаъылар инзибати ярази ващидиндя гядим
йашайыш мяскянляриндян биридир. Садынлар кяндинин ады вя
157
ящалиси щаггында мцхтялиф мцлащизяляр вар. Бунлардан бири
Садынлар сюзцнцн "салтах", йяни "щамар гайа" сюзцнцн тящриф
олунмуш ифадясидир. Беля баханда Лачын бюлэясиндя демяк
оларки, кяндлярин яксяриййяти даь, даш, щамар даш цзяриндядир
вя бунунда ясас мянасы якин-сяпиня йарарлы торпаьа гянаят
етмяк мягсяди эцдцлмясиндядир. Диэяр фикри ися "Азярбайъан
топонимляри Енсиклопедик лцьят. 1966. 595 ш." вя
Г.Гейбуллайев тарихи мянбяляря истинадан ибарятдир. Йяни
йухары Зянэязурда бу эун Басаркечяр бюлэясидя дахил олмагла
онун йахын ятрафында Содок йахуд Соток адлы бир мащал
олмушдур. Моисей Хоренатсинин йазысында Соде, "Албан
тарихи"ндя Совдей кими ады чякилян бу йерин биринъи ясрдя Албан
тайфаларындан олдуьуну билдирир. Икинъи ясрдя йашамыш Птоломей
бу яйалятин адыны Содукене кими гейдя алыб. Муса Каланкатлы
да Албанийада Соденк мащалынын олдуьуну гейд едир.
Е.Г.Мещрялийевин тядгигатларына эюря ися ясл ады Содок олан бу
тцрк тайфасынын орта ясрлярдя йухары Гарабаьын ящалиси
Азярбайъан тцркляриндян ибарят Содоктор кяндинин адында, ХВЫ
ясря аид мянбядя Шямкир шящяринин Гурд Садагбан
топониминдя галмышдыр. Бу тайфа адына Орта Асийада, Алтайда
да Содок, Сат, Чатак адлы тцрк тайфалары ады кими тясадцф олунур.
Тядгигатлар эюстярир ки, содок етноними бу вя йа диэяр Садак,
соденк, содл, совдей, сатадлары кими эюстярилмишдир. Бу ися бир
даща сцбут едирки, Садынлар кяндинин ады Содок тцрк тайфасынын
адындан эютцрцлмцшдцр. Щямдя, йашайыш мянтягяси Албан
дюврцня гядяр мювъуд олмуш вя Содоклар ода ситайиш етмишляр.
Тязякянд кянди - Тязякянд инзибати ярази ващидиндядир.
"Азярбайъан топонимляри Енсиклопедик лцьяти" (1999-ъу ил)
йаздыьына эюря йашайыш мянтягяси ятраф кяндлярдян сонра
салындыьына эюря Тязякянд ады верилмишдир. Е.Абышовун
йаздыьына эюря ися ХЫХ ясрин сонларында Талыш ханлыьындан
Аллащверди адлы бир шяхсин бурада мяскунлашмасындан сонра
ятраф кяндлярдян дя эялмиш инсанлар тяряфиндян кянд
158
салынмышдар. Бурада йанлышлыг вар. Яввала, Аллащверди Талыш
ханлыьындан йох Бцлювлцкля Алыгулу кяндляри арасындакы Талышын
йурду дейилян кичик йашайыш йериндян (яслиндя ода йурд йеридир)
эялмиш адамдыр, Талыш адлы бяйин тясяррцфатына бахан гочаг вя
тясяррцфатчыл бир адам олмушдур. Тязякянд юзц Тязяйурд адыны
дашымышдыр. Инсанларын бу йурду даими йашайыш мяскяниня
чевирдикдян сонра кянд тядриъян Тязякянд адланмышдыр.
Тязяйурд ады ися ХВЫЫЫ ясрин икинъи йарысына тясадцф едир.
Гарабаь ханлыьы юз тяшяккцлцнцн илк илляриндя Пянащяли ханла
чох йахын олан Муртуза бяйин бол олан торпаглары биразда
чохалмышды, Тязяйурдда бу ады о дюврлярдя алмыш, орада малгойун сахланмыш, бяй щямдя тахыл якдирмишдир. Тахыл
мящсуллары бурада йашайанлар цчцн чюряк мянбяи, ири буйнузлу
щейванлар цчцн ися гыш йеми-ясасян дя саман иди. Бу ися шяраит
йарадырды ки, гышда щейванаты башга бюлэяляря сцрмясинляр.
Муртуза бяй цчцн бу тязя йурд олдуьундан йурд йери Тязяйурд
ады алмышды. Сонралар бу йурд Муртуза бяйин тюрямяляриндян
олан Талыш бяйя чатыр. О, ися дядя-баба гайдасы иля щямин
йурддан истифадя едир. Аллащвердини дя сонрадан ора
эюндярмякля етибарлы адамы кими бурадакы тясяррцфатыны биразда
дирчялтмяк олмушдур.
Щагнязяр кянди - Тязякянд инзибати ярази ващидиндяндир.
Щагнязярлиляр щяр бир дюврдя юз иэидликляри, гочаглыглары иля ад
чыхармыш ъянэавяр инсанлар олмушлар. Онлар Ярдяшяви вя
Тязякянддян дя яввял мювъуд олмушлар, амма кючяри
йашамышлар, даьа-арана кюч едяндя бу йурдда - дяряйурдда,
сонралар дярякяндя бир аз галдыгдан сора даьлара кюч
ейлямишляр. Амма, мянтягянин Щагнязяр адыны дашымасыны
щягигятян Азярбайъан топонимляри Енсиклопедик лцьятин
эюстярдийи кими Дярякяндя Щагнязяр адлы шяхсин бирйоллуг
бурада йашамасындан сонра онун ады иля адланмышдыр. Онуда
гейд едяк ки, Щагнязяря гядяр Дярякянддя йашайыш мювъуд
иди. Лакин Щагнязяр бурада йашайандан сонра мянтягянин ян
159
танынмыш вя щюрмятли шяхсиня чеврилдикдян сонра кянди ясасян
онунла танымышлар, щюрмят етмишляр. Вахт ютдцкъя Щагнязярин
ювладлары чохалмыш, йерли инсанларла гощумлашмыш вя онларын
щамысыны юз дахилиндя "яритмишдир". Индики Щагнязярлилярин
щамысында Щагнязяр ганы вардыр. Онлар о дяряъядя ел арасында
щюрмят газанмышдылар ки, щятта Арафлы бяйляриня гыз вериб гызда
алмышлар.
Ярдяшяви кянди - Тязякянд инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мяскянидир. Лачын бюлэясинин бюйцк кяндляриндян бири сайылырды.
Кянддя инсана лазым олан щяр бир шяраит вар иди. Ярдяшявинин
мянасынын ачыгланмасы - Яр дярянин башы мянасы верир. Тцрк
дилляриндя яр, ар, ир, ыр - иэид, йцксяк, щцндцр мянасында ишлянир.
Дяря ики даь арасындакы дяринликдир. Бу дяринлик чох олдугъа она йцксяк, щцндцр адыда ялавя олунур. Буда тябиидир. Чцнкц
дяринля дайазы бири-бириндян фяргляндирмяйя щямишя ещтийаъ
вар. Яр дярянин башы ися бюйцк гара торпаглы дцзянликдир.
Габаглар буранын торпаьы якин цчцн йарарлы олдуьундан даь
дюшцндя йашайан инсанлар Ярдяшявидя ясасян тахыл, дянли
битэиляр якиб-беъярмишляр. Ярдярябашы адланан бу йердя ящали
отураг йашайыш щяйат тярзиня кечдикдян сонра Ваьазин чайдан
су архыда чякмиш, щейвандарлыгла йанашы щяйятлярдя баь вя
бостанчылыгла да мяшьул олмаьа башламышлар. Ярдярябашыда
йашайыш сявиййяси йцксялдикъя гоншу кяндлярдяндя бурайа
кючцб юзцня даща йахшы щяйат шяраити дцзялдянлярдя олмушдур.
Бу ися ян чох Н.С.Хрушшовун ССРИ-йя рящбярлийи дюврцндя
хырда кяндлярин бирляшдирилмяси сийасяти нятиъясиндя олмушдур.
Ярдярябашыда Арафлы бяйлярини ХВЫЫ - ХЫХ ясрлярдя йаз-пайыз
айлары цчцн йцрд йерляриндян бири олмушдур. Бу йурд Муртуза
бяйин баъысы Сялчик ханымын Ваьазиня яря эетдикдян сонра
"цзячыхды" пайыдыр. Бурада мяскунлашан ящалинин кюкц ися
ясасян Ваьазин, Нцряддин, Тязякянд вя диэяр кяндлярин
инсанларынын гощумлуьундан инди Ярдяшявилиляр адланан
инсанлардыр. Йяни онларын тарихи кюкляри гоншу кяндлярля ейнидир.
160
Фятялипяйя кянди - Фятялипяйя инзибати ярази ващидиндя
йашайыш мянтягсидир. Фятялипяйя ады иля адланан Лачын
бюлэясинин бу йашайыш йеридя гядимлярдя йурд йери - гышлаг кими
фяалиййят эюстярмишдир. Бцтювлцкдя Гафгазда о, ъцмлядян
Зянэязурда йурд йерляри мцхтялиф сябяблярдян бир мцддят
инсан цзцня щясрят галсада (индики кими), мцяййян вахтдан
сонра йа юзцнцн яввялки ады иля вя йа щансы сябябдянся йени
адла йенидян ъанланмаьа башлайыр. Бунунда ясас сябяби щямин
мянтягянин щяр щансы бир истигамятдяся инсан фяалиййятиня,
мяшьуллуьуна шяраитин олмасы иля ялагядардыр. Фятялипяйядя бу
ъцр йурдларымыздан биридир. Ахырынъы дяфя йенидян Фятяли адлы
шяхсин бу йурдда яввялъя пяйя тикяряк щейвандарлыгла мяшьул
олмасы вя бурада мяскунлашмасы йурд йеринин кяндя
чеврилмясиня сябяб олмушдур.
Аьанус кянди - Фятялипяйя инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мянтягясидир. Аьанус йашайыш мянтягси дя Лачын бюлэясинин
диэяр яксяр йашайыш йерляри кими гядим тарихлидир. Бу ады тяшкил
едян сюзляри мцхтялиф ъцр изащ едянляр вар. Яэяр сюзцн
яввялиня фикир верилярся - Аь Азярбайъан тцркъясиня бцтцн
сащялярдя истифадя олунмагла рянэдя билдирир (Аьйер, Аьбулаг,
Аьэюл, Аьнощур, Аьсу, Аьчай, Аь адам, Аь палтар, Аьбяниз,
Аьэцл, Аьэцн вя с.). Я.Дямирчизадяйя эюря Аь сюзц йцксял,
уъал, галх мяналарыны билдирир, фел кюклцдцр, мцхтялиф шякилчиляр
гябул едяряк дилимиздя чох-чох гядимлярдян ишлянир. ХЫ ясрдя
йашамыш эюркямли дилчи алим М.Гашгарлыда Аь сюзц иля дцзялян
аьытды, аьытдан сюзляринин - даьа чыхарыр, даьа чыхартды мянасыны
вердийини сюйлямишдир. Ибн Мцщяннада юз лцьят китабында аьды
сюзцнцн уъалды, йухары галхды кими баша дцшцлдцйцнц гейд едир.
Бу фикир ейниля "Китаби Дядя Горгуд"да да щямин мянада
ишлянмишдир. Йяни Аьанус сюзцнц тяшкил едян сюзцн биринъи - Аь
щиссяси щеч бир арашдырыъылар тяряфиндян башга йозуму йохдур.
Бизя беля эялир ки, сюзцн икинъи анус, йахуд а-сыз, нус ися
билаваситя бурада мяскунлашмыш тайфанын ады иля ялагялидир.
161
Тарихи мянбялярдян мялумдур ки, Азярбайъанда эорус адлы
тцрк тайфасы олмушдур. Онларда ясасян малдарлыгла мяшьул
олмушлар вя Азярбайъанын щям Шималында вя щямдя
ъянубунда йашамышлар. Эорус тцрк тайфалары Сяфявиляр дюврцндя
хейли фяаллыг эюстярмиш, гызылбашлыларла бир йердя олмушлар,
гызылбашларын щакимиййятя эялмяси цчцн онларын ордуларына
гошулмушлар. Тарихи мянбялярдя эорус тцрк тайфаларынын адлары
бир чох йер-йурд адларында вя йа бу адларын бир щиссясиндя
индинин юзцндя дя галмагдадыр. Елми мянбялярдя Эорус тяпяси
Аьъабяди бюлэясинин Щиндарх кянди йахынлыьында, Эорустум
оронимляриндя олмагла Газах, Сядяряк бюлэяляриндя,
Зянэязурда Эорус шящяри, Эорусун даьы, Эорус булаьы, Ъорус
тяпяси вя Ширванын бязи йерляриндя гейдя алынмышдыр. Эорус тцрк
тайфалары ясасян малдарлыгла мяшьул олдугларындан онлар
Азярбайъанын ясасян йайлаг вя гышлаг щесаб олунан
бюлэяляриня даща чох сяпялянмишляр. Еля Аьанусун илк адыда
Аьэорус олмушдур. Бу инсанлар щцндцрбойлу, аьдярили, тцнд сары
сачлы олмагла эюзял, аьбяниз щесаб олунмушлар. Диэяр тяряфдян
Аьанус Фятялипяйя инзибати ярази ващидиндя дя нисбятян даь
цстцндя, щцндцрдя, йухарыда, уъада йерляшмишдир. Бу мянада
Эорус сюзцнцн яввялиня аь сюзц гошулмушдур. Вахт кечдикъя
Аьэорус сюзц Аьанус сюзц иля явязлянмишдир. Инди Гярби
Азярбайъанда (Ермянистанда) галан Эорус шящяри тарихян
Зянэязур гязасынын (солтанлыьынын, мащалынын вя с.) мяркязи
олмушдур. Бурайа гонаг ады иля топлашан щайлар (ермяниляр)
эетдикъя чохалмыш, тцрк тайфаларыны сыхышдыырмаьа наил олмуш вя
шящярин адыныда ермяни сюзц олдуьуну идда етмишляр. Бу тарихин
щяляки 100 иллик тарихи йохдур, Гарабаьын бир парчасы олан
Зянэязурунда мцкяммял тарихини арашдыран йохдур. Бу ъцр
сябяблярдян дя ермянилярин ялляриня дцшян ня варса
"юзялляшдирмякля" мяшьул олурлар. Аьанус кяндинин
ящалисиндян советляр бирлийи дюврцндя хейли зийалылар йетишмиш,
Лачын бюлэяси чеврясиндя хейли нцфуз сащиби олмушлар. Онлардан
162
Лачын шящяр мяктябиндя мцдцр ишлямиш Яли мцяллим, мешя
тясяррцфаты идарясинин мцдцрц Щясянхан, Щамынын Пиръанлы кими
таныдыьы вя бюлэя партийа катиблийиндя ишлямиш Ъамал, узун илляр
Ярдяшяви колхозунун сядри олмуш Ъалал, бюлэянин щяр бир
кяндиндя танынан Камал, гардашлары Гябил мцяллим, бюйцк
гардашлары Мцтяллим вя с. яслян Аьанус кяндиндяндирляр вя гаты
коммунист олмушлар.
Унаннову кянди - Фятялипяйя инзибати ярази ващидиндя
йашайыш мяскяни олуб тарихини Щун тцрк тайфасы иля баьлайырлар.
Щунлар, Щун дювляти, Щунларын йайылдыьы, йашадыьы юлкяляр йерйурд адлары тарихи мянбялярдя чох йерлярдя гейдя алынмышдыр.
Бу мясяляляря тохунмадан Е.Абышовун бу кянд щаггындакы
мцлащизяни охуъумун диггятиня чатдырым. Унаннову сюзцнцн
(ойкониминин) Ясас щиссясини унан сюзцндяки ун мяншяъя щун
тайфасы ады иля баьлыдыр. Бу ъоьрафи адын илкин вахтларда
Щунаннову олмушдур. "Щунаннову ойкониминдяки сясдцшцмц
Азярбайъан яразиляриндя мяскун олмуш тцрк етносунун вя
дилимизин тяшяккцл просеси заманы баш вермиш дилля ялагяли бир
щалдыр. Сюзцн биринъи щиссясинин сонунда ишлянян -ан ъямлик,
нову сюзцнцн тяркибиндяки -у ися мянсублуг билдирян олуб,
"Щунун нову" мянасыны верир".
Фярраш кянди - Ваьазин инзибати ярази ващидиндя йашайыш йери
олуб, ятраф сащяляря нисбятян бурада баь-бостан мящсулларынын
даща тез еркян йетишмяси, дяймяси иля ямяля эялмиш бир
ифадядир. Беляки фярраш сюзцнцн дилимиздяки диалекти "еркян
йетишян", "тез йетишян" мейвя вя тярявязин диэяр йерлярдя эеъ
йетишянлярля
мцгайисяси
цчцн
ямяля
эялмиш
ифадядир.Йазыланлара эюря Фяррашлыларын кюкц сараллы адланан тцрк
тайфаларындандыр.
Нцряддин кянди - Ваьазин инзибати ярази ващидиндя йашайыш
йеридир. Нцрряддиндя илк вахтлар мцвяггяти - илин фясли иля баьлы
йурд йери олуб. Тядриъян гоншу кяндлярдян - ясасян Пичянис
кяндиндян олан инсанлар даими йашайыш йериня чевирмишляр.
163
Кяндин адыда Азярбайъанда Ислам дини бяргярар олдуьу илляря
тясадцф едир. Йашайыш йеринин бу адла адландырылмасыда халг
йарадыъылыьы ясасында йаранан адларымыздандыр. Нцряддин адлы
шяхсин бу йердя даими мяскунлашмасындан сонра онун ады иля
чаьрылмышдыр. Яряб мяншяли олан бу шяхс адынын мянасы "динин
ишыьы, динин нуру" мянасыны кясб етмякля Осман Мирзянин
дедийи кими яряб адлары Азярбайъанда чохдан бяргярар олуб,
йяни тяхминян мин илдян артыг мцддятли тарихи вар.
Ашаьы Фяряъли кянди - Ашаьы Фяряъли инзибати ярази ващидиндя
даими йашайыш мяскянидир. Фяряъ Азярбайъанда исимдир, адам
адыдыр, яряб сюзцдцр. Фяряъ сюзцнцн мянасы "тяскин, тясялли",
йахуд "севинъ, шадлыг" мяналарында ишляня биляр. Фяряъли
"Фяряъин йери, Фяряъин йурду" мянасыны вердийиндян "Фяряъя
мяхсус йер, Фяряъя мяхсус кянд" демякдир. Ашаьы Фяряъли ися
садяъя Фяряъин "Ашаьыдакы мяскяни, кянди, йери, йурду"
мянасында дярк едилмялидир. Йерли ящалинин сюйлядикляриня эюря
Фяряъли инсанлары Лачын бюлэясинин Сяфийян кяндиндян
эялянлярдир. Ашаьы Фяряълинин инсанлары ися Фяряълийя эялмишляр.
Ашаьы Фяряълинин инсанлары ейни кюкдяндирляр. Фяряъли вя Ашаьы
Фяряъли кянди инсанларынын гядим бабалары тарихян
Азярбайъанда йашамыш сяфи тцрк кими тайфаларындандыр. Тарихдя
адлары щямдя софи кими гейд олунан бу тцрк тайфалары Шималлы
Ъянублу Азярбайъанын бир чох йерляриндя йашамыш, тарихдя йерйурд изи гоймцш тцрк тайфаларындандыр.
Йухары Фяряъли кянди - Ашаьы Фяряъли инзибати ярази
ващидиндя йашайыш йеридир - кянддир. Бу кяндя садяъя Фяряълидя
дейирляр. Йухарыда дейилдийи кими кяндин ящалиси гядим софи тцрк
тайфаларындандыр.
Щаъылар кянди - Щаъылар инзибати ярази ващидинин мяркязи
кяндидир. Ф. Сцмярин "Оьузлар" - 1992-ил" китабында эюстярилир
ки, Щаъылар боз улусларын тяшяккцлцндя иштирак етмиш дулгядирли
елини мейдана эятирян, узун мцддят кючяри щяйат сцрмцш тцрк
тайфаларындан биридир. Дулгядирли тайфаларындан Тцркийянин
164
Дийарбякир бюлэясиндя йашыйанларда вар. Щаъылар тцрк тайфасы
Р.Йузбашова эюря индики Иранда, Азярбайъанда, Эцръцстанда,
Даьыстанда вя с. бюлэялярдя бащарлы, алпоут, аьаъяти, дцщазлы вя
с. тцрк тайфалары иля бирликдя Гарайойунлу дювлятинин мейдана
эялмясиндя фяал иштирак етмиш тайфалардандыр. Бязян Щаъылар тцрк
тайфасыны Исламда олан диндки щаъыларла сящв салырлар. Эюрцндцйц
кими Щаъылар тцрк тайфасы Ислам дининдян чох-чох габаглар
мювъуд олмуш вя динля щеч бир ортаглыьы йохдур. Ф.Сцмяр
Щаъылар тцрк тайфасынын гызылбашларлада ейни ъябщядя
вурушдугларыны йазыр. С.Мирмащмудова ися Шимали
Азярбайъанын Лачын, Аьдам, Аьъабяди, Хачмаз, Товуз,
Эоранбой, Бярдя вя с. бюлэяляриндяки Щаъылар йашайыш
мянтягяляринин вя диэяр Щаъылар ады иля танынан йер-йурд
адларынын бу бюйцк Щаъылар тцрк тайфасынын ады иля сых баьлы
олдуьуну йазыр. Щаъылар тцрк тайфасы щям дюйцшлярдя вя щямдя
мяшьул олдуьу тясяррцфат ишляриндя щямишя юзлярини ъцрятли
эюстярмишляр.
Щаъыханлы кянди - Шялвя инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мянтягяси олуб гядим тцрк йурдларындан биридир. Азярбайъан
тцрк халгынын улу тайфаларындан олан гарачорлу тцркляринин бир чох
голлары - гябиляляри олмушдурки, бунлардан да ясасян гядим
Гарабаьда - Арсахда йашайан гарабайрамлы тцркляри вя онларын
тюрямяляри олан щаъыханлылар, щаъысамлылар Гарабаьын дилбяр
эушяляриндян олан Лачын бюлэясиндя дя йашамышлар. Бу
тайфаларын Лачында эялмя йох, йерли ящали олмасы бир даща сцбут
едирки, бюлэядя инсан тяшяккцлцнцн бцтцн мярщяляляриндя
щямишя тцрк тайфалары йашамыш вя бу торпагларда тцрк
торпагларыдыр. Она эюрядя кяндин ады гядимдян бурада йашыйан
тцрк тайфаларынын адындан юзцня ябяди бир вясигя алмышдыр.
Будагдяря кянди - Шялвя инзибати ярази ващидиндя индидя
йашайышы олан бир мякандыр. Яввялляр йерли ящалинин бязиляри бу
кянди Булагдяря кимидя ишлятмишляр. Бунунда сябяби
Будагдяря ифадясини баша дцшмямякдян иряли эялирди. Кяндин
165
йанындакы дярядя йахшы булаг олдуьундан бу ад - булагдяря
даща диля йатымлы олурду. Кянд адынын мащиййятини билянляр ися
тябии ки, юз ады Будагдяря кими ифадя едирмишляр. Булагдяря
яввялляр Кичик Гафгазын бцтцн бюлэяляриндя олдуьу кими, Лачын
бюлэясиндя дя йурд йерляри чох олмуш вя онларын щяр бири
мцхтялиф сябяблярдян мцхтялиф адлар алмышлар. Бу йурд йеридя
Зянэязур султаны Алмяммяд бяйин гардашы Вялибяйин олуб,
сонралар йурд йери онун нявяси Ъаббар бяйя чатыб. Ъаббар бяй
ишэцзар адам олуб вя Лачын бюлэясиня йайлаьа чыхан тякля тцрк
тайфаларындан бир аиля иля таныш олур. Бу танышлыг сайясиндя тякля
тайфасындан олан оьланлардан бири Ъаббар бяйин бу йурд
йериндяки тясяррцфатына бахмаьа разылашыр. Шубай Тякля адлы бу
оьлан гыса мцддятдя бяйин ряьбятини газаныр. Бяйся бунун
мцгабилиндя онун тойуну едиб, мал-щейванат баьышлайыр.
Онларын мцнасибяти достлуьа чеврилир. Амма, Ъаббар бяйдя чох
еркян тясадцфи хятадан дцнйасыны дяйишир, юзцндян сонрада
ювлад галмыр. Ъаббар бяйин ата-баба торпаг пайы Сейид-Сякиня
дейилян йердя (Тахта Заводуна йахын), Бцлювлцк бешбулаьында,
Алыгулуда, Ъаббар ачан дейилян йердя вя с. олмушдур. Йурд
йери гядим олсада, сюйлянилян щадисяХЫХ ясрин сону ХХ ясрин
яввялляриня тясадцф едир. Ъаббар бяй юлдцкдян сонра йурд
йериня идда едян олмур. Шубай Тякля ися бураны юз йурду кими
истифадя едир. Шубайын ата-бабасы - йяни тяклялилярин бир голу - ата
голу тиряси будаглы адланырды. Ел арасында бунлара будаглылар
дейярдиляр. Бу мянада Ъаббар бяйин йурд йеринин ады тядриъян
Будагдяря адланмышдыр. Шубайын ясас тайфасы олан тяклялиляр
А.М.Гурбанова эюря Азярбайъана ХВЫ ясрин биринъи йарысында
Тцркийядян эялмишляр. Сяфявилярдян олан Шащ биринъи
Тящмасибин табечилийиндя, онун гяййумлуьу иля Муьан
дцзцндян гышлаг, Йухары Гарабаьдан ися йайлаг кими истифадя
етмяк щцгуглары вар иди. Бурадакы тяклялиляр ХХ ясрин
яввялиндя 14 тиря олублар Лачынла бярабяр Кялбяъяр
йайлагларына да чыхырмышлар.
166
Говушуг кянди - Лачын бюлэясинин дейил цмумиййятля
Азярбайъан йурдларынын ясас етнонимляриндян биридир.
Азярбайъанын оронимийасында етнонимлярин якс олунмасынын
мцяййян сябябляри вардыр. Щяр шейдян яввял бу, кечмишдя
мцхтялиф тайфалара аид еллярин малдарлыгла мяшьул олмасынын
нятиъясидир. ХЫХ ясрин сонраларына гядяр Азярбайъанда бир сыра
тайфалар кючяри щяйат сцрцрдцляр. Онлар йайы Азярбайъанын
мцхтялиф даьлыг йерляриндя,гышы ися аранда кечирирдиляр. Она
эюрядя мцтямади олараг тайфанын бир даьлыг ареалда йашамасы
щямин яразинин вя орадакы даьын, тяпянин, дярянин вя с. щямин
тайфанын ады иля адландырылмасына эятириб чыхармышдыр. Говушуг
кянди дя бюлэянин беля йашайыш мянтягяляриндяндир. Гейд
едяк ки, Говушуг йурд йери кими гядим Зянэязурун
Атяшпярястлик дюврцня тясадцф едир. Бу онунла изащ олунур ки,
гов тцрк тайфалары щяля атяшпярястлик дюврцндян яввял
Азярбайъанда, онун бир чох бюлэяляриндя мювъуд олмушлар.
Тарихи мялуматлара эюря Гов тцрк тайфалары ХХ ясрин орталарына
кими Шимали Азярбайъанын Лачын, Кялбяъяр, Шярур, Аьдам,
Эоранбой, Шямкир, Эянъя, Аьдяря Гярби Азярбайъанын (инди
ермяниляр (щайлар) йашайыр)) Аьабабалыда, Кешкянддя, Эюйъя
мащалында, Зянэибасарда, Дилиъан дярясиндя, Дярбянд
мащалынын даь силсилясиндя, Борчалыда вя с. йурд йерляри
олмушдур. Говушуг кяндинин адыны Мировдаьдан ахан
Мыхтюкян вя Нярдиван чайларынын говушараг Шялвя чайыны
ямяля эятирмясиндян бир "говушма" кимидя гиймятляндиряряк
Говушуг ады верянлярдя вар. Ялбятдя бу фикрин елми сцбуту
йохдур вя она ещтийаъда йохдур. Говушуьун мянасы "гов"
тайфасындан оланлар, "гов" тайфасы ушаглары, йахуд гысаъа "гов
ушаглары" кими баша дцшцлцр вя бу ики сюз бирляшяряк ел дилиндя
Говушуг алынмышдыр. Мараглыдыр ки, гов тафйфалары щарада
йашамышларса о, йерин, о йурдун яксяриййятинин ады Говушуг
олмушдур (йухарыда адлары чякилян бюлэялярдя). Орта ясрлярдян
бу эцнцмцзя гядяр Азярбайъанын даьлыг вя аран йерляриндя
167
ящали сых йашамыш, щейвандарлыг цчцн щям даьда вя щямдя
аранда сыхлыг олмушдур. Бу сябябдяндя инсанлар даьятяйи
йурдлардан гышлаг кими истифадя етмяк мяъбуриййятиндя
галмышлар. Говушуг да беля йурдларымыздан биридир. ХВЫЫЫ ясрин
сонларында Говушуг кяндинин аьасы Арафлы бяйляриндян олан
йеддинъи Новруз бяйин олуб. (гядимдя ата, баба, няня адлары
тякрарланырды). Новруз бяйся гядим Дцндцлбяйлилярдяндир.
Новруз бяйин сонракы нясл сяъярясиндян буэцня галанлар, щятта
йер-йурд адларыны сахлайанларда вар. Новруз бяйин кютцъяси олан
Шаверди бяйин (Шащверди) Микайыл адлы оьлундан Йунус,
Шаверди, Йусиф, Бещбуд адлы оьланларынын давамчылары щазырда
йашайыр, яксяриййяти Лачын гачгыныдырлар. Бещбуд бяй Русийада
тящсил алыб, игтисадчы ихтисасына сащиб олуб оьлу Сабир Тяртяр
шящяриндя йашайыр, Шаверди бяй орта ихтисас сащиби олмушдур.
Шаверди бяй чохушаглы ата олмагла бцтцн ювладлары Бакыдадыр али
тящсил аланлары, мцхтялиф пешя сащибляридир, бюйцк ювладынын ады
Ялясэярдир, юзцнцн отурушуна дурушуна эюря она Ялясэяр бяй
дейянлярдя вар. Йунус бяйин бир ювлады вар Мцзяффяр о, ися
кечмиш ССРИ мяканында мялум геологлардан биридир, дюрд али
тящсилли оьул атасыдыр, щяйатда чох изтираблар чякмиш
инсанлардандыр. Йунус бяй, Бещбуд бяй, Йусиф бяй болшевикляр
тяряфиндян бяй олдуглары цчцн эцллялянмишляр. Шаверди бяй
азйашлы олдуьундан саь гала билмишдир, гардашы ушагларыны
бюйцтмякдя хейли язиййят чякмишдир, Бакы шящяриндя дцнйасыны
дяйишмишдир.
Щочаз кянди - Щочаз инзибати ярази ващидинин мяркязи
йашайыш мянтягясидир. Мянбялярдя Щочаз кяндинин тарихи иля
баьлы мцхтялиф фикирляр вар. Онлардан бири Гов тцрк тайфаларынын
ады иля баьлыдыр. Гов тайфалары ясасян Товуз, Сабирабад,
Кцрдямир, Эюйчай вя с. йерлярдя из гоймуш гядим тцрк
тайфаларындандыр. Мясялян: Говлар кянди (Товуз, Сабирабад),
Говдаь (Исмайыллы). Мяншя етибары иля гыпчаг тайфаларындан олан
гов тайфасы бязи мянбялярдя, хцсусян рус мянбяляриндя кой
168
кими гейдя алынмышдыр. ХЫХ ясрин орталарында Ъавад гязасында
78 аилядян ибарят говлар тайфасы мяскун иди. Щямдя говларын
ясас йайлаг йерляри Даьлыг Ширван бюлэяси олмушдур.
Я.Гейбуллайевя эюря Щочаз топониминин ямяля эялмяси куч
тцрк тайфасынын ады иля баьлыдыр. Щоч сюзц куч гыпчаг тайфасынын
адындан формалашмышдыр. Бу тайфанын изи Губа бюлэясиндя
Йухары, Ашаьы вя Орта Хуч ады иля йашамасыны И.Шащбазов гейдя
алмышдыр. О, Щочаз сюзцндяки аз ифадясини ися "кадус" етносу иля
ялагяли олдуьуну йазыр. Йяни Щочаз кяндинин ады "Сисак, силяр,
саклар" вя "Кадус, казлар, узлар" да олдуьу кими бу етнонимдя
дя куч вя аз тайфа адларындан формалашмышдыр. Бир сюзля
Щочазлыларын улу бабалары ян гядим дюврлярдян бурада йашайан,
Зярдцштлцйц щифз едян чох гядим куч тцрк тайфаларыдыр. Куч тцрк
тайфалары тарихдя юз сядагятлиликляри иля дя мяшщурдурлар.
Достлуг, йолдашлыг етдийкляри шяхся дар мягамда арха-дайаг
олмаг онларын мцсбят ъящятляриндяндир. Щочаз кянди иля цзбяцз - чайы кечдикдя тарихян чох бюйцк йашайыш йерляриндян бири
олан Арафлыдыр (Алафлы). Арафлыдан хейли сяркярдя, алим, хяттат,
тящсилли алим - дин хадимялри чыхмышдыр. Юз етибарларына эюря
Щочаз Арафлы бяйляринин щямишя ряьбятини газанмышлар. Бир чох
щалларда ися Щочазда якин йерляри аз олдуьундан щятта Арафлы
бяйляринин торпагларындан щеч нясиз истифадя етмишляр. Арафлынын
чох варлы бяйляриндян олан Щоврузяли бяй Щочазлылара ял тутмасы
иля чох мяшщур олмушдур. Онун Щцсейнгулу, Щясянгулу,
Танрыгулу, Эцлмяммяд адлы оьланлары олуб. Щоврузяли бяйин
Щцсейнгулу бяй адлы оьлу Щочаз чайынын кянарында дян
цйцтмяк цчцн дяйирман тикдирир вя дяйирманы Щочаз кяндинин
ян касыб кишисиня верирки, дяйирманы сувабына ишлядярсян, юзцнц
дя доландырарсан. Ики йашайыш мянтягясинин арасындан кечян
чайа Арафлылар - Арафлычай, Щочазлылар ися Щочазчай
адландырармышлар. Щцсейингулу бяй дяйирманы чайын Щочаз
тяряфдяки сащилиндя тикдирирки, эяляъякдя дяйирман мцбащисяли
олмасын. Касыб кишинин аиляси даима чюрякля тямин олунсунлар.
169
Щямин вахтлар дяйирман тикдирмяк чох баща баша эялярмиш.
Щочазлылар бу хейирхащлыьы индидя унутмайыблар. Щоврузяли
бяйин оьланлары бяйлийя мяхсус айры-айры торпагларда Эцнбязлярдя Щясянгулу бяй, Гараэавда Танрыгулу бяй,
Эцлмямяд бяй ися Аьдярядя юзцня мяскян салырлар.
Эцлмяммяд бяйин оьланларындан Бала бяй ися сонралар Тяртяр
бюлэясинин Дцйярли, йахуд Кцчярли йашайыш йерляриндян бириня
кючцр (ханымы орадакы бяйлярдян биринин гызы иди). Щцсейингулу
бяйин хейли торпаглары вар иди. Щямдя Арафлы, Чинарлы иля бярабяр
бир нечя йердя мцлкляридя мювъуд иди. Щцсейингулу бяйин
Кярис, Фирудин вя Ипяк (гызы) адлы ювладлары ХХ ясрин орталарына
гядяр Алыгулу кяндиндя йашамышлар вя советляр бирлийи дюврцндя
олмазын изтираблар чякмишляр. Гызы Ипяк ханым Советлярин илк
илляриндя Лачын Иърайя Комитясинин сядри ишлямиш, сонралар
гачаглыг етмиш вя юлдцрцлмцш Сейидляр кяндинин сакини Сейид
Щямидин ханымы олмушдур.
Колхозлашма дюврцндя Арафлыда бу бяйлярдян хейлиси
йашайырды. Бюйцк вар-дювляти вя торпаьы оланлар тутулараг
эцллялянмиш, нисбятян касыблары ися колхоз цзвц олмаг истясяляр
дя ола билмяйибляр. Цчцнъц Алымяммяд бяйин нявяси, Мяшяди
Щямид бяйин оьлу, бейнялхалг ялифбанын мцяллифи, ряссам,
хяттат Алмяммяд бяй Нябибяйлинин йаздыьына эюря онун атасы
чох чалышырки, котаныны, ъцтцнц, торпаьыны, бир сюзля няйи варса
колхоз мцлкиййятиня чевирсинки, аиляни болшевикляр мящв
етмясин. Колхозун сядрлийиня ися аилянин тясяррцфатында ишлямиш
Мцрсял адлы бириси рящбярлик едирмиш. Мцрсял киши щеч ъцря
разылыг вермир. Амма, бяй аилясиндян ящалинин чохлуьу разы
олдуьундан илк дюврляр Мяшяди Щямид бяй саламат галыр.
Щочазлылар ися бяйи юз колхозларынын цзвц етмяк истяйирляр.
Мяшяди Щямид бяй эюзял хяттатлыг баъарырмыш вя щазырда онун
йазыларындан нцмуняляр Азярбайъан ялйазмалар институтунда
нцмуня кими сахланылыр. Анасы Сейид гызы иди, юзцдя ялавя дин
тящсили дя алмышды, мяшяди иди, гураны шярти тяръумя етмишди.
170
Бунларын щамысыны чох йахшы билян Мцрсял киши рящбярлийя
билдирир ки, Мяшяди Щямид бяй щямдя исламчыды, евиндя дюрд
сандыг гуран эизлядиб. Мяркяздян 12 няфяр, йанларында милисляр
эяляряк бяйин евини ящатяйя алырлар. Мяшяди Щямид бяйдян
гуран долу сандыглары тяляб едирляр. Сандыглардакы ися тарихи
ялйазмалары олуб. Щямин дюврдя Шуша бяйляри, шаирляри,
мусигичиляри бурайа эяляр, йайы истиращят едяр, шер йазармышлар.
Гыш айларында Мяшяди Щямид бяй шерляри йахшы хятля йазар,
ряссамлыьын едяр, китаб щалына салар, дяридян цз чякярмиш. Бу
ялйазмаларын ичярисиндя Арафлы бяйляринин нясл сяъяряси,
гощумлуг ялагяляри, торпаглары, мцлкляри, няслдян олан
эюркямли адамлар щаггында даща эениш мялумат, Азярбайъанын
тарихи иля баьлы, хцсусян Гарабаь, Гарабаь ханлыьы, Зянэязур,
Гярби Азярбайъан, Йухары Гарабаь щаггында чох дяйярли,
тарихи мялуматлар олан топлулар ъямлянмиш имиш. Мяшяди Щямид
бяй гураны евин таванында сахлайырмыш. О, ня гядяр йалварйахар елясядя ня Мцрсял, нядя мяркяздян эялянляр она
инанмырлар ки, гураны сандыгда йох, башын цстцндян щцндцр бир
йердя сахларлар. О, вахт йазылар яряб ялифбасы иля йазылырды, бу
инсанлар ися савадсыз олдуьундан йазылары охуйа билмямиш, чох
дяйярли йазылары Мяшяди Щямид бяйин хырманына тюкяряк
йандырырлар. Бяй бу йазылары хилас етмяк истядикдя ону
эцлляляйирляр. Щяйат йолдашыны вя ушагларыда юлдцрмяк
истяйирляр, амма тапа билмирляр. Онун ханымы ики ушагла гачыб
мешядя эизлянирляр. Бяйин няйи варса йандырыб кцл едирляр. Онун
ханымы ися чох бюйцк чятинликля Кялбяъярдяки гощум евиня
пянащ эятирир. Орада да гала билмяйиб Тяртяр бюлэясиндяки
гощумларынын евиня вя нящайят Бакы шящяриня эялмяли олурлар.
Арафлы бяйляринин торпаглары цстцндя Пиръан колхозу иля Щочаз
чох чякишмядян сонра мясяля Щочазлыларын хейриня щялл олунур.
Пиръан инсанлары индидя о торпаглара щейифсизлянирляр, кяндся
харабалыьа чеврилир. Цмумиликдя анъаг Арафлы бяй няслинин
юзляри йашадыьы 35 йашайыш йериндян йалныз Бцлювлцк иля
171
Алыгулуда чох кичик сявийяли йашайыш галыр. Диэяр йашайыш йерляри
мящв едиляряк харабазара чеврилир. Алыгулуда ися Сейидляр,
Гарачанлы, Алпоуд кяндиндян бир груп инсанлар йурд салырлар.
Болшевиклярин бурайа, мцлкядар, бяй, сейид няслини бир синиф
кими ляьв етмя "ишляриндя" Лачын бюлэясиндя ян чох
мящрумиййятляря бу нясл дцчар олмуш вя буда бюлэянин
эяляъяк талеиня чох бюйцк зярбяляр вурмуш, халгын дцшмянляри
йени-йени торпаглар ялдя етмяйя наил олмушлар. Сон нятиъядя ися
Лачын бюлэяси бцтювлцкдя щайларын (ермянилярин) ялиня
кечмишдир.
Моллалар кянди - Щочаз инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мяскяни олуб гядим тарихлидир. Мцасир анламда молла дедикдя
Ислам дин хадими, онун тяблиьатчысы, исламын мцдафияси вя
горунмасы иля мяшьул олан бир инсан эюз юнцня эялир. Яксяр
инсанларымыз да, яксяр щалларда анъаг беля дцшцнцрляр. Лакин,
Азярбайъанда
йер-йурд
адларынын
яксяриййятинин
формалашмасынын бир чох ибадят етдийимиз динлярдян яввял
формалашдыьыны билсяк, мясляйя бясит формада йанашмарыг.
Моллалар кяндинин щям йаранма тарихи вя щямдя орада
мяскунлашмыш тайфаларын мянсуб олдуглары тайфа кюкляри
тамамиля башга мягамлардан хябяр верир. Бизим
арашдырмаларда И.Байрамовун "Гярби Азярбайъанын тцрк
мяншяли топонимляри ясяриндяки фикирляриля чох уйьундур.
Лачынын бязи кяндляри тякъя бу бюлэядя дейил Зянэязурда,
Гярби Азярбайъанда вя цмумиййятля тцрк дцнйасында из
гойдуглары хейли мигдарда мялуматларын эцнцмцзя гядяр
йашамасы щаггында гысада олса мялумат вермишик. Гейд едяк
ки, гарачорлу тцрк тайфалары Йухары Гарабаь, онун Зянэязур
бюлэяляриндя ися даща сых йашамыш вя ясасян малдарлыгла
мяшьул
олмушлар.
Гафгаз
Албанийасындан,
щятта
Атяшпярястликдян хейли яввял бу торпагларда гарачорлу тцрк
тайфасы бурада йашамыш вя йашамагдадыр. Гарачорлу тцрк
тайфасынын тиряляри чохдур вя онлардан биридя Ялийанлыдыр ки,
172
(Алийанлы) Лачында щятта бу тирянин ады иля Алийанлы кяндидя вар.
Ялийанлы тирясинин тюрямяляриндян бири ися моллалы адыны дашыйыр.
ХХ ясрин сонунда Гярби Азярбайъанын Лачын бюлэясиндяки
Моллалар йашайыш мянтягясинин ады да мящз гарачорлу тцрк тайфа
тюрямяляриндян олан моллалы тирясинин ады иля баьлы олуб, моллалы
тайфасынын йери-йурду демякдир. Моллалар кянд ады Шимали
Азярбайъанын Товуз, Аьдам вя диэяр бюлэяляриндя дя
мювъуддур, бир нечялярин дя ися мцхтялиф сябяблярдян щазырда,
йашайыш йохдур, амма йерляри мялумдур.
Улудуз кянди - Щочаз инзибати ярази ващидиндя мювъуд
йашайыш мянтягясидир. Улудуз йер ады Азярбайъанын бир чох
бюлэяляриндя олдуьу кими Лачын бюлэясинин дя бир нечя
йерляриндя бу ады дашыйан йер-йурд адлары вардыр. Бунлдардан
биридя бюлэянин Бцлювлцк кянди йахынлыьындадыр. Улу сюзц
дилимиздя чох гядим дюврц, чох гядим тайфаны, чох бюйцк
нясли, тарихи мялум олмайан кечмиши хатырладыр, она бир
истигамят, бир ишаря верир. Бунунла Бцлювлцк кяндинин йашлы нясли
бурадакы Улудцзц Кичик Гафгаз даь силсилясинин йаранмасындан
эцнцмцзя гядяр бу торпаьын сел вя суларын йуйуб
апармамасына, даь шырымларынын, дярялярин ямяля эялмямясииля
ялагяляндиряряк улу вахтдан неъя варса еляъядя галмасы иля,
йашамасы иля изащ едирляр. Улудцз кяндинин ады да бу ъцр
формалашан бир торпагдыр. Азярбайъан топонимляри Енсиклопедик
лцьятиндя йазылдыьына эюря Улудцз кянди йашайыш мянтягяси
кими яввялляр Йухары Моллалар адланмышдыр. Бунунда сябяби
Моллалар кяндиндян бир нечя аилянин сонрадан бурада
мяскунлашмасы сябяб олмушдур. Амма, щямин йерин ад
Улудцз кими онлара мялум иди. Вахт кечдикъя бу кяндин ады еля
щямин дцзцн ады иля, йяни Улудцз йеринин адындан
бящряляняряк Улудцз кянди адыны алмышдыр.
Авазлар кянди - Лачын бюлэяси иля йанашы Авазлар кянд вя
йер-йурд адлары Азярбайъанын бир чох бюлэяляриндя вардыр.
Даьлыг йерлярдя Аваз даьы, Аваз дяряси, Аваз ашырымы, Аваз
173
бичяняйи, Аваз тяпяси, Аваз йурду, Авазлар йурду тякъя
Лачында чох дейил, диэяр даьлыг бюлэяляримиздя дя мювъуддур.
Буда ону эюстярир ки, Авазлар бир тцрк тайфасы олараг
щейвандарлыгла мяшьул олмуш, йурд йерляри онларын адларыны
ябядиляшдирмишдир. Чохсайлы тядгигатчылар ейни фикирли олуб
Авазларын тцрк тайфасы олмагла йанашы онларын хязярляр,
печенегляр, щунлар, сабирляр, булгарлар вя с. тцрк тайфалары
арасында юз адлары иля олдуглары билдирилир.
Т.Ящмядова эюря ВЫ яср Сурийа мянбяляриндя Шимали
Гафгазын Щун яйалятиндя йашайан тайфалар арасында Сабирляр,
булгарларла йанашы аваз тцрк тайфаларыда цстцнлцк тяшкил едирди.
Н.Мяммядов аваз тцрк етносунун гядим тцрк етносу кими ады
щямдя Хязярлярин тяркибиндя олмагла йанашы, бир чох тцркдилли
халгларын ичярисиндя абас, аппас адлары иля мювъцд олан аваз
тайфасынын адыны якс етдирдийини билдирир.
Мянбялярин арашдырылмасы бу гянаятя эялмяйя имкан верир
ки, Зянэязурдакы, Йухары Гарабаьдакы, Гярби Азярбайъандакы
(Ермянистан) вя онларын бир парчасы олан Лачын бюлэясиндяки
Авазлар йашайыш мянтягясинин ады (ойконими), бурадакы
Авазлар ады иля мялум олан йер-йурд адлары Хязяр вя
печенеглярин тяркибиндя олан хязярлярдя аваз, печенеглярдя ися
абас кими ишлянян аваз тцрк тайфасынын адындандыр. Демяли, бу
йашайыш йеринин ады "аваз тцрк тайфаларынын торпаьы, йурду, кянди,
авазларын мяскунлашдыьы йер" кими баша дцшцлмялидир.
Ъаьазур кянди - Малыбяйли инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мяскяни олуб гядим тцрк тайфасы ады иля йаранан ъоьрафи аддыр.
Ъаьазур кяндинин адиля ялагяли фикирляр мцхтялифдир.
Б.Я.Будаговайа эюря Тцркмянистанда салар тцрк тайфасынын бир
голу, ерсари тайфасынын ися бир тиряси "ъоьан" ады иля мяшщурдур.
Шамахы бюлэялясиндя Биринъи Чаьан, Икинъи чаьан, Абшеронда
Шаьан йашайыш мянтягяляри (ойконимляри), Йухары Гарабаьда
Ъаьадцз (Веряндя мащалында), Гусарда Ъаьаз йашайыш йери вя
с. бу эцндя мювъуддур. Эюрцндцйц кими бу тцрк тайфасынын ады
174
мцхтялиф ъцр гейдя алынсада Азярбайъанда тайфанын ады юз илкин
олдуьу кими, йяни "Ъаьа" кими бу эцня гядяр Ъаьадцз кянди
адында Йухары Гарабаьда (Вярянэя мащалында кянд ады кими)
галмагдадыр. М.Хоренлийя эюря Иса пейьямбярин мювлудундан
бир яср яввял, йяни, йени ерадан бир яср яввял каспиляр кючцб
эетдикдян сонра онларын йашамыш олдуглары яразийя Чуьа
(Дярбянд вилайятиндян) нащийясиндян чуьа, чоьа тайфасынын
эялдийини йазыр. Диэяр йазылы мянбялярдя ися ясасян бц тцрк
тайфасынын ады чаьан кими эюстярилир. Г.Е.Марков чаьан тцрк
тайфасыны оьуз тцрк тайфаларынын бир голу олдуьуну билдирир. Бцтцн
сюйлянилянлярля йанашы диэяр фикирляр олсада беля, щеч шцбщясиз
Лачын бюлэясиндяки Ъаьазур кяндинин ады дейилдийи кими гядим
оьуз тцрк тайфасынын бир голу олан "ъаьа"ларла ялагядардыр.
Газыхстан вя Даьлыг Алтайда да бу ад щялядя йашамагдадыр.
Ъаьазур сюзцндяки сонлуг тцрк мяншяли "зор" сюзцндяндир.
Мянасы ися зорлу адам, зор адам, гцввятли, эцълц кими баша
дцшцлмялидир. Ъаьазур адамларыда, онларын улу бабаларыда диэяр
тцрк тайфалары кими щягигятян зор кишиляр олмушлар. Ъаьазур
дяфялярля хараба галмыш, йурд йери кими истифадя олунмуш,
инсанлары дяйишмиш, ялдян-яля кечмишдир. Лакин буда бир
щягигятдир ки, Дцндцлбяйлиляр арасында Ъаьазур ири
щейвандарлыг мяканы кими инкишаф етмиш, йурд йериндя узун
мцддят йцксялиш олмушдур. Бу бяйлярин юзляринин Гарабаь
ханлыьынын йаранышы вя тякамцлц дюврцндя дя йени инкишаф
мярщялясини йашайаркян Ъаьазур онларын щимайясиндя
олмушдур вя Ъаьазурда йашайанлар щятта якин бичинля тахылчылыгла да мяшьул олмагла отураг щяйат кечирилянляридя
олмушдур. Бу кянд вя онун ятраф сащяляринин сащибляриндян бу
эцндя йашыйанлар вар. Онлар тарихян Дцндцлбяйлярин бир тиряси
олан Ясядбяйлилярдир. Ясядбяйлилярин Лачын бюлэяси
сявиййясиндян щюрмят газанмыш нцмайяндяси беш гардашын
кичийи Имран бяй Ясядбяйли олмуш вя Бакы шящяриндя дцнйасыны
дяйишмишдир. Имран бяйин юзц мцхтялиф иллярдя Лачын бюлэясинин
175
Бцлювлцк, Завод вя Алыгулу кяндиндя йашамыш, ермяни
тяъавцзц ону вятяндян дидярэин дцшмяйя вадар етмишдир.
Ъиъимли кянди - Ъиъимли инзибати ярази ващидиня аид олан
мяркязи йашайыш йеридир. Бу кяндин ады Йухары Ъибикли кимидя
ифадя олунуб вя инсанларын бир щиссяси она йахын бир йердя дя
йашайыш мяскяни салмыш, бурайа ися Ашаьы Ъибикли демишляр.
Азярбайъан топонимляри Енсиклопедик лцьятиндя гейд олунурки
(1999-ил) Йухары Ъибиклидя Ъиъим оъаьы адында гябир олуб вя
инсанлар бу гядим гябри пир кими гябул етмиш вя кяндиндя ады
бу гябир-пиря эюря Ъиъимли адландырылмышдыр. Лакин, кянд
Ъиъимли вя Ъибикли адыны ня цчцн алмышдыр, йахуд щяр ики адын
мянасы нядян ибарятдир, бу щагда щеч бир мялумат
верилмямишдир. Дцнйа халглары арасында тцрк халгы, онун айрыайры бойлары, тайфалары юз гядимлийиля тарихдя мялумдур. О да
мялумдур ки, бцтцн халглар арасында тцрк халгы йашадыьы йеряйурда, даьа-дцзя биринъи олараг юзцнцн тайфа, гябиля, нясл, тиря,
шяхс адларыны вермиш вя бу адят индидя вар. Тябии ки, инсан
тякамцлц дюврц артмыш вя бу гайдадан диэяр халглар, тайфалар,
инсанларда
бящрялянмишляр.
Азярбайъан
халгынын
етноэенезиндя, формалашмасында вя сойкюкцндя иштирак етмиш,
гядим тцрк тайфаларындан олан щун, абдал, каспи, байдар, байат,
байандур, балталы, оьуз, алпоут, канглы, татар, ъорат, кцнэцт,
гарабалдыр, тяртяр, ъинли, гушчу, базар, сабунчу, чираглы,
гараьанлы, байан, гарапапах, сарыбаш, бойящмядли, гаравялили,
гурд, гылынълы, гараманлы, гуллар, ганглы, кябирли, эуллу вя с.
адларыны, сой адларыны юзцндя сахламышдыр.
Ъиъимли кянди дя бир йашайыш йеры кими чох гядим тарихя
маликдир. Ян гядим дюврлярдян - йяни атяшпярястликдян дя
яввяля эедян бир вахтдан Ъиъимли бир тцрк мяскяни кими мялум
олмушдур. Беляки, Страбона эюря Зянэязурда сак (оьуз)
тайфалары иля йанашы диэяр тцрк тайфаларыда бурада йашайырдылар вя
бунлардан биридя ъинли тцрк тайфасыдыр. Бу кянд инсан
тякамцлцнцн бцтцн мярщялялярини йашамыш вя юз сой
176
кюкляринидя юзляри иля бярабяр йашатмышлар. Йяни ясл щягигятдя
кяндин ады "ъинли"дир. Лакин, вахт вя тарих юз сюзцнц демыш, ъинли
йашайыш мяскяни ъиъмли йашайыш мяскяни кими тяляффцз
едилмяйя башламышдыр, чохда бюйцк "ерозийайа" уьрамамышдыр.
Ъибикли ифадясиня эялдикдя ися бир кяндин ики мяскяня
бюлцмясиндян сонра йашайыш мянтягяляри чох аз мцддятя
Ъибикли кими чаьрылмышдыр. Йени мяскян юз инсаныны гябил едян
анлар чох аз олублар. Илк дяфя бурада бир аиля мяскян
гурмушдур. Она эюрядя ону ъибик дейя сясляндирмишляр. Ъибик кичик, чох хырда, бапбалаъа, чыртдан бойда, ъибик, чох кичик
мяналарында дилимиздя ишлянмиш вя индидя ишлянир. Мясялян ъцъялярим, ъип-ъип ъцъялярим, ъынгылы, ъцъя кими вя с. вя и.
Газыдяря кянди - щаггында мцхтялиф фикирляр сюйлянилмиш,
йазылмыш, мцлащизяляр иряли сцрцлмцшдцр. Онлар щеч бир
дялиллярля, сцбута йетирилмяйиб, садяъя мцлащизя формасында
олдуьундан онларын цстцнда дайанмаг файдасыздыр. Щямдя,
тарихи чох гядимляря эедян бу кяндин ады сахталашыр, чох йахын
вахта ХЫХ - ХХ ясрляря эятириб чыхарылыр. Узун мцддятли елми
ахтарышлар ися йашайыш мянтягясинин ясл тарихини вя онун адынын
мцяййянляшдирилмясиня эятириб чыхармышдыр. Бунлардан
щямфикир олдуьумуз тарихи дялилярин бир нечясини хатырлатмаг
ваъиб щесаб едилмялидир. Т.Щаъыйев юз тядгигатларында эюстярир
ки, ерамыздан яввял ЫВ-ЫЫ минилликлярдя Азярбайъан
яразиляриндя бир чох тцрк тайфалары йашамыш вя "оьуз" тайфа
адынын мцхтялиф халгларын гядим йазылы мянбяляриндя, щямчинин
гядим етнотопонимлярдя "гур, гуз, газ, каз, кас, аз, уз, ус, из,
ис вя башга фонетик тяркиблярдя верилмишдир. Ф.А.Ъялиловда
юзбяк, алтай, гарагалпаг вя с. тцрк халгларын (тцрклярин)
тяркибиндя тайфа, гябиля, нясл ады кими ишлянян "аз, ас"
етноминин тарихи мянбялярдя "кас, каз, хаз" типли паралеляринин
олдуьуну мцяййянляшдирмишдир. Эюстярилян тядгигатчыларын
дялиляри кифайятдирки, газ вя дяря сюзляриндян дцзяля билян
Газыдяря топониминин, йяни кянд адынын газ тцрк тайфасынын
177
эюстяриъиси кими охуъуйа тягдим едяк. Биразда гыса сюйлясяк
Газыдяря - йяни, Газ тайфасына аид дяря.
Цмумиликдя Гафгаз даьлары щаггында илк йазылы мянбя
щесаб едилян ерамыздан яввял ВЫ - В ясрлярдя йашамыш йунан
алими Есхилин йазыларында Гаф, Газ, кав, кас ифадяляриня тясадцф
едилир. Бу адлара йунан тарихчиси Щеродот, Ератосфенин
ясярляриндя хейли йер верилмишдир. Эюркямли дилчи алим
Я.М.Дямирчизадя ися "Газ, Гас, Хаз" тайфа адларынын мцхтялиф
йазыларда мцхтялиф ъцр верилмясиня бахмайараг, онларын щамысы
Газ тцрк тайфасынын синоними олдуьуну билдирир. "Китаби - Дядя
- Горгуд" Азярбайъан тцрк дастанында да Газ тцрксойлу тайфа
адындан бящс олунур. Сюйлянилянляр кифайятдирки, Газыдяря
йашайыш йеринин билаваситя Газ тцрк тайфаларына мянсуб
олдуьуну билдиряк вя онун тарихинин йени ерадан яввял ВЫ - В
ясря аид олдуьуну сюйляйяк.
Шамкянд кянди - Шамкянд инзибати ярази ващидинин мяркязи
йашайыш мянтягсидир. Бу йашайыш йери яввяляр йурд йери
олмушдур, бурада икинъи Няби бяй ирибунузлу щейванат
йайлагдан гайыдаркян гышлаг кими истифадя етмишдир. Бу ХВЫ
ясрин икинъи йарысына олан мялуматды. Нябибяйлилярин Араздан
ъянубда якинчилик цчцн Гарадаь останында хейли торпаглары вар
иди. Онлар бу торпагларда дахил олмагла бцтцн Зянэязурун
бяйлярбяйи идиляр. Яслян Дцндцлбяйли, Новрузбяйли, Бащарлы
тайфаларындан олан Няби бяйин тясяррцфаты чохшахяли иди, амма
якинчиликля малдарлыг цстцнлцк тяшкил едирди. Ясас базарлары
Бярдядя, Ордубадда, Нахчыванда вя Тябриздя иди. Онун
Шамдакы тясяррцфатына бахан арвад гощумларындан олан бегдили
тцрк тайфаларындан иди. Бегдили тцрк тайфалары оьуз тцркляринин бир
голу иди ки, онлара Шамлы дейирдиляр. Шам гыслаьында Няби бяйин
мал-гарасыны сахлайан Абдал адлы кишинин чохлу гызлары олур-оьлу
олмур. Сцлейман бяй Нябибяйлинин "Бяйлийин тарихи" адлы
китабында йаздыьына эюря Нябибяйин разылыьы иля Абдал-Ямиси
нявяси Гасымы юзцня кюмякчи кими Шама эятирир, мцяййян
178
мцддятдян сонра гыз нявясинидя Гасыма верир. Еля бу
сябябдяндя сонракы нясл Гасымушаьы адланыр вя Шамда анъаг
юзляри, йяни бедили тцрк тайфасынын бир голу олан Шам тайфалары вя
щямин тайфадан олан Гасым, ардынъа Гасымын ушаглары йашамалы
олурлар. Беди тцрк тайфасынын Шам тирясининдя яъдадлары щяля
атяшпярястлик дюврцндя мювъцд идиляр, ишыьа, эцняшя, ода, шама
ситайиш едирдиляр. Шамкянд вя онун ятраф торпаглары ХЫХ ясрин
сону ХХ ясрин яввяляриндя йенядя Нябибяйлилярдя иди. Онун
сащиби, щям дя Кялбяъярдя, Алгулуда, Бцлювлцкдя мцлкц вя
торпаглары олан Сяфибяйлиляр идиляр (икинъи Аляммяд бяйин
нявяси).
Ялякчи кянди - Шамкянд инзибати ярази ващидиндя йашайыш
йеридир. Бу торпагдан йурд йери кими ХЫХ ясрин сонларында
Ялякбяр бяй мцвяггяти истифадя етмишдир. Яслиндя бу йурд
йеридя Сяфибяйлиляря мянсубдур. Ялякбяр бяй ися онун ямиси
оьлудур. Ещтийаъы олдуьу цчцн мцвяггяти эютцрмцш вя юз
кянди олан Арафлыйа йахын Ашаьы Гарачанлыдан олан бир аилядя О,
гядярдя чох олмайан ирибуйнузлу мал-гараны бурада
сахламышлар. Ялякбяр бяй ермянилярля дюйцшдя щялак олмуш,
йурд йеридя ялдян-яля кечмишдир. Азябайъан топонимляри
Енсиклопедик лцьятиндя эуйа Ялякчинин Ялякчи тайфасынын ады иля
баьлы олдуьу гейд олунур. Лакин, арашдырмаларда ерамыздан
яввял ВЫ-В ясрлярдян бу эцнцмцзя гядяр няинки Лачын
бюлэясиндя, щятта бцтювлцкдя Зянэязурда, Йухары Гарабаьда
Ялякчи тцрк, йахуд гейри тцрк тайфасына раст эялинмяйиб.
Ялимиздя олан тарихи сяняд ися Сцлейман бяйин "Бяйлийин тарихи
китабындакы мялуматлардыр кы, бу щагда да йухарыда гысаъа
мялумат верилмишдир.
Боздаьан кянди - Шамкянд инзибати ващидиндя йашайыш
йеридир. Боздаьан йашайыш йери Азярбайъанын гядим
йурдларындан биридир. Боздаьан гядим тцрк тайфаларындан биридир.
Онлар вахтикян атцстц щяйат сцрян тайфа олмушлар. Боздаьанлар
демяк оларки, гядим тцрк йцрцшляринин ясас иштиракчыларындан
179
биридирляр. Мцщарибялярдя чякинмядян дюйцшмяйи хошламышлар
вя мцщарибядян сонра онлара верилян гянимятлярля
кифайятлянмишляр. Йцрцшя щазырлашан бюйцк сяркярдяляр
Боздаьанлылардан демяк оларки щямишя бящрялянмишляр. Она
эюрядя вахтыйкян дцнйанын щяр йериня йайылмышлар. Онларын
мялум тайфа голлары инди ясасян Иран, Азярбайъан, Тцркийя,
Орта Асийа юлкяляри дювлятляриндя отураг щяйат тярзи кечирирляр.
Авропа дювлятляринин, Щиндистанын, Яфганистанын, Пакистанын вя
диэяр юлкялярин халг кими формалашмасында Боздаьан тцрк
тайфаларыда иштирак етмишляр. Тарихи мянбялярдя Боздаьан тцрк
тайфаларынын бир чох голлары индидя мялум тцрк тайфаларыдыр.
Бунлара гаъарлары, сараълылары, аьъагойунлулары, гарагойунлулары
вя с. мисал эятирмяк олар ки, бу голларын щяр бири Азярбайъан,
Иран, Тцркийя вя диэяр юлкялярин тарихиндя юзцня мянсуб из
гоймушлар. Гаъарлар ися дцнйа тарихиня дцшян тцрк тайфаларындан
биридир ки, онлар узун мцддят Иран, Пакистан, Щиндистан,
Яфганистан, Азярбайъан, Эцръцстан, Даьыстан, Кцвейт, Ираг,
Гярби Азярбайъан (индики Ермянистан), Тцркмянистан вя с.
торпаг вя дювлятляря рящбярлик етмишляр, юмцрляри ат белиндя
кечмишдир. Гаъарларла Лачындакы Дцндцлбяйлярин, Арафлыларын,
Йенгичалыларын, Бцлювлцклцлярин, Баьырбяйлилярин, Щцнцслцлярин
вя с. гощумлуглары чатыр. Лачындакы Боздаьанлылар щарайа
эетмяляриндян асылы олмайараг йенядя юз йурдларына дюнмцшляр
вя бурада Дцндцлбяйлиляриндя тясири, гяййумлуьу аз файда
вермямишдир. Лачын Боздаьанлылары йерли Шяраитя уйьун олараг
сонралар сырф щейфандарлыгла мяшьул олмушлар. Боздаьан тцрк
тайфалары вя онларын тайфа голлары Шималлы вя Ъянублу
Азярбайъанын щяр йериндя мяскунлашмыш, диэяр тцрк тайфалалары
иля гайнайыб-гарышмышлар, анъаг бязи йерлярдя юз тайфа
кюкляринин сой кюкцнц сахламышларки, бунлардан биридя Лачын
Боздаьаныдыр.
Чорман кянди - Шамкянд инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мяскянидир. Лачын бюлэясиндя чор сюзц бу эцндя нянялярин,
180
аналарын дилиндя щирсляндийи вахт, ачыьы тутдуьу вахт ишлятдийи
сюзлярдян биридир. Бир сюзля ясасян гадынлар юз хырда йашлы
ушагларына хошаэялмяз бир иш эюрдцкдя ишлядирляр. Чор,
зящримар, гара йара, гара аьу, зящяр вя с. кими сюзлярля паралел
ишлянян ифадядир. Ялбятдя хош мяна кясб етмир. Бюйцк адамлар
бир-бирляриня бу ъцр ифадяляр ишлятмирляр. Ман ифадяси ися гядим
тцрклярдя адам мянасында баша дцшцлцр. Беля олдугда Чорман
- аъы адам, зящяр адам, зящяр кими адам, щятта зящмли адам
кими баша дцшцля биляр. Лакин гядимдя дя, бу эцнцмцздя дя
бир сюзцн, бир ифадянин бир чох мянасы олуб вя индидя вар.
Цмумиликдя Чорман йашайыш йери ады кими тарихи мянбялярдя
бир-бирляриндян фярглянян фикирляр олсада онларын йахын
мяналарыда чохдур. Гядим тцрк торпагларынын абидяляри,
тайфалары, тарихи, дил фярги арашдырылдыгда йени-йени мялуматларла
гаршылашырыг. Еля Азярбайъанын юзцндя, Йардымлыда Чор йурду,
Гябялядя Чорлу, Балакяндя Чор, Лачында Чорман,
Кялбяъярдя Чорман йер-йурд адлары йашайыш йериня вя йурд
йериня тясадцф едирик. Кялбяъярдяки Чорман кянди истисна
олмагла, галан адларын чох гядим тарихи олдуьу ашкар олур вя
йер-йурд адларынын гядим чор тцрк тайфасынын адындан олдуьу
айдынлашыр. Кялбяъярин Чорман кянди ися Лачынын Чорман
йашайыш йериндян ХЫХ ясрин орталарында эетдийи - индики щяр ики
Чорман кяндляринин инсанларына мялумдур. Щяр ики кянд Арафлы
бяйляриндян олан икинъи Алмяммяд бяйин тюрямяляриня
мянсубдур.
Чор тцрк тайфалары Константин Багрйаннородны щяля Х ясрдя
гейдя алдыьына эюря Ъянуби Русийада, Гафгаз Албанийасында
(Азярбайъанда) вя диэяр йерлярдя йашайан Печенег тцрк
тайфаларынын бир голу олдуьуну айдынлашдырылмышдыр. Ф.Шумер
чорлары печенеглярин цч ясас мялум бойларындан бири щесаб едир.
В.В.Бартолда ися чор тцрк тайфаларынын ерамызын ЫВ ясриндя
Хязярин шималында, шяргиндя вя гярбиндя йашадыгларыны билдирир.
Индики еранын биринъи ясриндя чорларын олдуьуда мялумдур.
181
Щятта, онларын мяркязи шящярлярининдя Чола олдуьу тарихи
мянбялярдя гейдя дцшмцшдцр. Мараглы мясялялярдян гейдя
дцшмцшдцр. Мараглы мясялялярдян биридя одур ки, чох гядим
тарихя малик Орхон - Йенисей абидяляриндя вя "Китаби ДядяГоргуд" дастанларында да Чорлар щаггында кифайят гядяр
мялумат вардыр.
Чорлар о, дяряъядя шющрятли олмушлар ки, ону адам адынын
яввялиндя ишлятмишляр. Беля олдугда чор-иэид, иэид киши, иэид
адам мянасында да баша дцшцлмцшдцр. Орхон - Йенисейдя
Гара Чор, Елчи Чор кими исми ифадяляр вар. Бу "Китаби ДядяГоргуд"да да юз шяхс адларындакы чор иэид, сяркярдя мянасында
ишлянмишдир. А.Бакыхановун да фикирляри сюйлянилян фикирлярля
ейнидир вя диэяр тядгигатчыларымызда бу гянаятя эялмишляр.
Наьдалы кянди - Шамкянд инзибати ярази ващидиндя йашайыш
йеридир. Лачында олан бу йашайыш йеринин тарихи кянд кими ХХ
ясрин яввялляриня тясадцф едир вя о вахта гядяр йурд йери иди.
Ясасян йай вя пайыз айларында ирибуйнузлу мал-гараны бурада
мцвяггяти сахлайырдылар. Тарихян йурд йери Гарабаь ханлыьынын
баш сяркярдяси, Зянэязур султаны Муртуза бяй Нябибяйлийя
мянсуб олмушдур. Сонралар бу йурд Муртуза бяйин нявяси
Алмяммядбяйя мянсуб олмушдур. Еля щямин вахтларда да бу
йурда Алы ушаьынын йурду, бяйин йурду, Алмяммядбяйли йурду,
Алы ушаьынын йайлыьы вя с. кими сяслянмишдир. Алмяммяд бяй
Баьдадда тящсил алмыш, он башы, Йцз башы, мин башы олмуш вя
нящайят бабасынын вязифясини Зянэязурун Султаны, Гарабаь
ханлыьынын баш сяркярдяси вязифясиндя ишлямишдир. Алыгулу
кяндини о салмышдыр, кяндля цзбя-цз Йалкянддя мцлкц олмуш,
юз яъяли иля дцнйасыны дяйишмиш, гябри бабасынын йанында Хан
гябирсанлыьы дейилян йердя олмушдур. ХЫХ ясрдя Зянэязур
гяза, йахуд Султанлыг оланда онун мяркязи Эорус олмушдур.
Зянэязур гязасы парчаландыгдан сонра Паша бяй щямин йурду йяни Алы йурдуну Алмяммяд бяйин гардашы оьлу Сцлейман
бяйдян ат вя ирибуйнузлу щейванат вермякля няьд алыб. Нягд
182
алмышам ифадяси тядриъян Наьдалы ифадяси иля явяз олунмушдур.
Сцлейман бяйдя Истанбулда тящсил алмыш зийалы бир инсан
олмушдур вя анасыда Паша бяйин баъысы иди. Сцлейман бяйин юз
арвады ися Гурдэязили Чал Аслан адлы бир няфярин гощуму
Матаван ханым олуб. Беляликля, Наьдалы кянд ады бу ъцр
йаранмышдыр. Лачын бюлэясиндяки Наьдалы кяндинин Азярбайъан
шяхс адлары (И.Исмайылов .... Бакы 1987) вя Азярбайъан дилинин
ономолоэийасы (Гурбанов А.М. Бакы. 1988) ясярляриндя
верилян шярщля щеч бир баьлылыьы йохдур. Еля вахт олмушдур ки,
Паша бяй оьлу Султан бяйля йайда Наьдалыйа кючцб исти айлары
орада кечиряндя щяряси бир тяпянин цстцндя алачыг гурар,
ахшамлар ися цз-цзя дайанан щяр ики мяскяндя бяйлярин олуболмамасындан асылы олмайараг тонгал йандырыларды. Бунунда юз
мянасы вар иди.
Шялвя кянди - бу инзибати ярази ващидинин мяркязидир. Шялвя
кяндинин йаранма тарихи вя онун ады узун мцддятдир
арашдырылмайыб, йахуд бу ишя башдансоду йанашылыб, бязян ися
цмуми мулащизя йцрцдцлцб. Шялвянин адыны яряблярля, фарсларла
баьлайанларда вар. Амма, ярябин эятирдийи Исламдан габаг
Албан вя онун христиан, онданда яввял диэяр инаълар
Азярбайъанда мювъуд олмушдур. Биз билмялийик ки, Албан
дювлятидя Азярбайъан дювлятидир вя орада йашайан 26 тайфанын
демяк оларки, щамысы тцрк ясиллидир, тцрк тайфаларыдырлар вя бунлар
арасындакы Албанлар садяъя чохлуг тяшкил етмишляр. Гарабаь,
ясасяндя Йухары Гарабаьда йашайан Албанларын яъдадлары бу
эцнкц Азярбайъанлылардыр. О, вахтлар ящалинин мигдары
индикиндян бир нечя дяфя аз иди. Кянлярдяки инсанлар 3, 5, 10
аилядян ибарят олуб бир кишинин ювладлары идиляр. Щям дя, инсанлар
щейвандарлыгла мяшьул олдуьундан даьа - арана эетмяли
олурдулар. Йурд йерляри мювсцмц характер дашыйырды. Бу
хцсусян чох сойуг, шахталы даь Зирвяляриня аиддир ки, инсанлар
бу йерлярдян ян чоху цч ай йай мювсцмцнда истифадя едя
билирдиляр. Албан дювлятинин ады мцхтялиф мянбялярдя мцхтялиф
183
ъцр гейдя алынмышдыр. Беляки, Албан явязиня Аьван, Алван,
Алпан, Агван, Аьйан , Ардан, Алйан, Алдан вя с. кими
арашдырмаларда раст эялинир. Албан сюзцнцн гядим Латын вя келт
дилляриндя "даьлыг юлкя", "даьлыг йер" кими тяръцмя олунур.
М.Сейидов албан сюзцнцн етимолоэийасыны "йцксяк", "уъа бан",
йяни "уъа ев", "йцксяк йашайыш йери" кими шярщ едир. Албан
сюзцнцн гядим тцрк дилиндян алынмасыныда щазырда йазанлар
чохдур. Г.Я. Гейбуллайевя эюря албан етноними Албанийада
чохлуг тяшкил едян, щям дя кцрдян шималда вя Кцр - Араз
чайлары арасында йашамыш тцркдилли етник бирлийин адыдыр. Бу
мяслянин Лачын бюлэясиня вя онун Шялвя йашайыш мянтягясиня
бирбаша аидиййаты вар. Арашдырмалардан мялум олур ки, Шялвя
кяндиня чох йахын олан йердя мювсцмц Алпан йурду олмуш,
мцяййян вахтдан сонра бура кяндя чеврилмиш вя щятта онун
йанындан кечян бу эцн Шялвячай адланан чайда Алпанчай
адланмышдыр. Алпан кяндинин инсанлары бурада Алпан килсясидя
тикмишляр ки, щямин кился сон дюврляря кими галмагда иди. Алпан
йурдунун Шялвя ады иля явязлянмяси ися Сялчуг тцрк тайфаларынын
яввялъя Аррана, сонралар ися Зянэязура вя Йухары Гарабаьа
йайылмалары нятиъясиндян баш вермишдир. Йяни Шялвя сялчугларын
йери, йурду, обасы, кянди вя с. Шял-Сял сюзцн кюкц диалект
формасы сял - шялля явязлянмиш, вя ися дилимиздя йашайыш
мяскяни, йашайыш йери, оба мянасы вердийиндян сялчуг тцрк
тайфа адындан Шялвя инзибати ады йаранмышдыр. Шялвя йашайыш йери
ады кими гядим Зянэязурда, Тяртярдя олмагла бярабяр, Хоъалы
бюлэясиндя индидя галмагдадыр. Лачынын Шялвя кянди иля Хоъалы
вя Аьъавяди Шялвя йашайыш мянтягяси инсанлары арасындакы
бирбаша
гощумлуг
ялагяляри
олмуш,
гощумлардан
Аьъавядилилярдян вахты икян даьлара чыханы олмуш, даь-аран эетэяли сейрялмиш щяр кяс бир мяканда даими мяскунлашмышдыр.
Аьъавядидяки Шялвя кянди Селвя ады илядя йашамыш, бир нечя
аилядян ибарят олан бу йашайыш мянтягясинин талеии щаггында
мянбялярдя мялуматларла гаршылашмадыг. ХВЫЫЫ ясрин
184
орталарындан Арафлы бяйляри иля шялвялилярин исти мцнасибяти олмуш
вя буда юз нювбясиндя шялвядяки инсанларын йашайыш тярзиня
мцсбят тясир етмишдир. Диэяр тяряфдян, Муртуза бяй бюйцк
сялащиййят сащиби олмагла йанашы, сяъярясиндя сялъугларла
гощумлуг ялагясидя вар иди. Щятта, онун бир баъысынын ады
Сялъик иди. Сялъик Ваьазин кяндиня яря эетмиш, талейин
гисмятиндян яри чох тез юлмцш, Сялъик щамиля галмыш. Чох
мярд, аьайана олан бу ханым яринин йеддисини вердикдян сонра
юз ата йурду щесаб олунан Арафлыйа дюнмцш вя анасы васитяси иля
гардашы Муртуза бяйя щамиля олдуьуну чатдырмыш, талейинин
давамыны гардашынын щялл етмясини истямишдир. Муртуза бяйя
баъысынын бу ъцр аьыллы олмасы тябии ки, чох хош олмуш вя гярар
вермишдир ки, евиня гайытсын. Яэяр дцнйайа эяляъяк кюрпя оьлан
оларса, Сялъийин оьлуда, яридя о олаъаг. Йох яэяр гыз оларса
Сялъик юзц щансы гярар верся мяндя она йардымчы олаъам.
Сялъийин оьлу олур, о, икинъи яря эетмир, онун тюрямяляри ися
сонрадан Лачында йахшы мянада ад-сан газанмыш Садых кишинин
ана тяряфидир. Бу мянада Ваьазиндя ганында Сялъик ганы олан
щяр бир кяс Арафлы бяйляринин бу эцнкц тюрямяляриня дайы дейя
мцраъият едирляр. Бир мясялянидя гейд етмяйя бимярикки, ютян
ясрин икинъи йарысына кими Лачын бюлэясинин Шялфядяря дейилян вя
10-12 кянди ящатя едян щиссяси щямдя Маьауз адланырды.
Азярбайъанын гядим вя илк орта ясрляр тарихини, Иран
тарихшцнаслыьыны тядгиг едян А.Фазилийя эюря Авеста, Бисутун
йазылары вя еляъядя Йунан-Рома мянбяляриндя ишлянян маь,
атяшпяряст сюзц иля ялагялидир. Беля ки, ЫЫ Шапурун дюврцндя
Азярбайъаны "Маьлар юлкяси" адландырырмышлар. Мялум олурки,
Манна вя Маь етник ъящятдян ейни тайфайа мянсуб мцхтялиф
фонетик ишлянмялярдян башга бир шей дейилдир. Бу ися юз
нювбясиндя Маьаузун Маьлар юлкяси демяк олдуьу ашкарланыр.
Манна дювлятинин Азярбайъан дювляти, адынын ися тцрк
тайфаларындан олан маьлардан эютцрцлдцйцнц эюркямли тцрколог
Айдын Мяммядов да щяля советляр бирлийиндя чох исрарла
185
дейирди. Арашдырмалардан мялум олур ки, Лачын бюлэясиндяки
10-12 кянди ящатя едян щиссясиндя тарихян гядим маь тцрк
тайфалары йашамышларса, бу кяндлярдян Шялвяйя сонралар Сялчуг
тцрк тайфаларыда эялмишдир. Тякъя маь тайфаларынын Лачын
Бюлэясиндя йашамасы, Манна адлы дювлят гурмасы, Милли
дцшмянимиз щайлара (ермяниляря) онларын дцнйанын щеч бир
йериндя торпаг сащиби олмадыгларына бариз нцмуня, кясярли
ъавабдыр.
Дамбулаг кянди - Шялвя инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мяскянидир. Дцндцлбяйлярин йурд йери олуб. ХВЫЫЫ ясрин сону,
ХХ ясрин яввялляриндя щямин няслдян олан Биринъи Бярхудара
чатыб. Биринъи Бярхударын гардашлары биринъи Илйас, икинъи Алы,
биринъи Вяли, биринъи Шащверди олуб. Бярхударын оьлу Щятямдир,
Щятямин оьлу Паша бяйдир. Паша бяйин цч оьлу Ябил, Ядил, Явил
вя цч гызы олуб Гарател хатун, Мцрвят ханым, Сона ханым. Ядил
бяйи ямиси оьлу Чяркязля бюлшевикляр Шушада эцлляляйибляр,
Ябил бяй ермянилярля дюйшдя щялак олуб. Явил бяй хястяляниб
юлцб, Пичянис кяндиндян олан икинъи арвадындан Яли адлы бир оьлу
галыб. Бюйцк гызы Гарател хатун Паша бяй гызы икинъи Вялинин
нявяси Ъялил бяйин ханымы, Зянэязур султаны Ъябрайыл бяйин
эялини олмушдур, 1960-ъы илдя Лачынын Бцлювлцк кяндиндя
дцнйасыны дяйишмишдир. О, щямин дюврлярдя кичик оьлу Исрафил
бяйля йашайырды. Икинъи гыз Мцрвят ханым Пичянис кяндиня яря
верилмиш, Тяртяр бюлэясиндя дцнйасыны дяйишмиш, ювладлары
Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриндя йашайырлар. Кичик гыз Сона
ханым Гурдэязи кяндиня яря верилмиш, еля орадада дцнйасыны
дяйишмиш, оьлу Камал вя гызы Фатма ханым ермяни ишьалындан
сонра Бакыда мяскунлашмышлар. Биринъи Бярхудар чох гочаг,
тясяррцфатъыл бир инсан олараг, инди Дамбулаг адландырдыьымыз
йашайыш йери садяъя йурд йери олан вахтларда юзцня хош олан
булаьын цстцнц йерли дашла щюрдцрмцш, нов гойдурмушдур.
Булаг еля тикилмишдир ки, ирибуйнузлу щейванлар булаьын эюзц
дейилян йеря эиря билмирмишляр. Щямин дюврдян бу эцня щямин
186
йурд йери Дамбулаг адыны алмышдыр. Орада мяскунлашан инсанлар
ися онун тясяррцфатына гуллуг едян адамлар олмушлар.
Ярябли кянди - Фятялипяйя инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мяскянидир. Азярбайъанда адятян яряб ады, йахуд она уйьун
ад оланда чох вахт бу йурдун-йерин билаваситя яряблярин бу
торпаглара эялмяси иля баьлайырлар. Тябии ки, беля щалларда вар.
Гейд едяк ки, Яряблярин Азярбайъаны истила етдикдян сонра бу
торпагларда галмыш ярябляр йа юз вятянляриня дюнмцш вя йа
Азярбайъан тцркляри иля гайнайыб - гарышараг юз кюкляриндян
узаглашмышлар. Икинъи чох ваъиб мясялялярдян биридя одурки, даь
йерляриндя дюйцшя - вуруша юйряшмямиш ярябляр даьлыг йерляря
галхмагдан чякинмишляр. Цчцнъц Азярбайъан дювлятчилийи,
Азярбайъан тцркчцлцйц цчцн ян башлыъа дялил ися бизим
юзцмцзц боз улуслар тцрк тайфалары арасында онларын голларындан
бири олан яряб адлы тцрк тайфасына мянсублуг мясяляляридир.
Одур ки, яряб адлы йер-йурд адларынын мяншяйини орада
ахтармалыйыг вя бу, бир щягигятдир. Ярябляр етдиклярини русларда
етмишди. Эюрцрсцнцзмц Азярбайъан ящалисинин руслар дюврцндя
1992-ъи ил сийащыйа алынмасына бахсаныз руслар Азярбайъан
ящалисинин 7%-ни тяшкил едирди. Инди ися о рягям 0,01%
дцшмцшдцр. Бу рягямлярля демяк истяйирям ки, эялин юзцмцзц
- юзцмцздя арашдыраг. Диэяр тяряфдян тарихи фактларда буну
тясдиг едир. Щямдя, Азярбайъанын сярт тябиятли даьлыг
бюлэяляриндя йашайан тцрк тайфалары яъняби халгларла
гарышмамышдыр. Лачында беля бюлэяляримиздян биридир. Лачынын
йер-йурд адларынданда эюрцнцрки, бурада гаршылыглы гарышма
анъаг Зянэязур чярчивясиндя, йухары Гарабаь чярчивясиндя,
йахуд адлы-санлы бяйзадя ясиллиляр диэяр ясилзадя аилялярля
гощумлуг ялагяляри гурмушлар. Арашдырмалар эюстярир ки, Лачын
бюлэясиндяки Яряб кянди оьуз тайфаларындан олан Яряб тцрк
тайфасынын йашайыш мяскянляриндян биридир. Яряб адлы мцвяггяти
йашайыш мяскянляри Зянэязурда диэяр йерлярдя дя, еля Лачынын
йухары йайлаглара йахын йерляриндя дя олмушдур. Яряб даими
187
йашайыш йери Зянэязурун Гаракился бюлэясиндя дя гейдя
алынмышдыр.
Алыъан кянди - Кющнякянд инзибати ярази ващидиндя йашайыш
йери-шяхс ады Алы иля баьлыдыр. Алы ады Азярбайъанда, хцсусян
Зянэязурда щямишя щюрмятли киши ады кими тез-тез мцраъият
олунмуш аддыр. Яряб ишьалындан яввял бу ад адят-ярканлы киши
мянасында баша дцшцлцрдц. Алы адыны дцнйайа тязя эюз ачан
оьлан ушаьына гойурлар вя онун аьыллы, елин кишидян эюзлядийи
адят-янянянин, адят-ярканын билиъиси кими, габилиййятли бир инсан
кими олаъаьына цмид бяслянярди. Азярбайъан Исламы гябул
етдикдян сонра бу адын эцйа Мяцщяммяд пейьямбярин (я.с.)
ямиси оьлу, яряб хилафятинин дюрдцнъц хялифясинин - йяни Яли
(я.с.) адындан алындыьыны дцшцнцрляр. Тябии ки, Яли (я.с.) ады
Азярбайъанда щяддиндян чох щюрмятлидир вя Мцщяммяд
пейьямбярдян (я.с.) сонра икинъи чох истифадя олунан киши
адыдыр. Амма, Алы ады Азярбайъанда Исламын дяйярли
шяхсиййятляриндян бири олан Яли (я.с.)-дян яввял бу дийарда
ишлянирди. Алыъан кянди Няби бяйин йурд йерляриндян биридир,
оьлу Алы дцнйайа эюз ачанда Гафандакы (Мядян) мис
мядянинин шярики вя досту Султан бяй баьышламышдыр. Няби бяйин
Гафанда мис мядянляри иля йанашы торпаьы вя мцлкцдя
олмушдур.
Гарыкаща кянди - Гарыкаща инзибати ярази ващидиндя йашайыш
мяскянидир. Гейд едяк ки, Азярбайъанын Лачын бюлэяси
щяддиндян артыг юзцня мяхсуслуьа маликдир. Ел дили иля десяк
буну анъаг юз эюзцнля эюрмяк эярякдир, мюъцзяли йерляри
чохдур. Гарыкащайа Гаракаща дейянлярдя вар. Щяр ики ад бирбириня йахын олуб бир-бирини тамалайыр. Билдийимиз кими дилимиздя
Гара сюзц ян чох "бюйцк" "эениш" мянасында ишлянир. Бу
мянада Гаракаща дейянляр щечдя сящв етмирляр. Бурада
кифайят гядяр бюйцк каща вардыр вя бу каща ермянилярля
мянимдя дюйцшдя иштирак етдийим заман кара эялирди (Щейифки
дюйцшляр сона - гялябяйя гядяр апарылмады). Мянтягянин
188
Гарыкаща адланмасыда ябяс йеря дейил. Бурадакы кащаларын йашы
еля бу даьларын ямяля ъялмя йашы иля ейнидир. Фярг ондадырки,
йашайыш йеринин Гарыкаща адланмасы, эуйа о гоъалыб, гарыйыб
демякдир, амма яслиндя Гарыкащанын кащалары индидя ъавандыр.
Инсанлары ися оьуз тцркляридир. Мяшьулиййятляри ися тарихян
олдуьу кими, малдарлыг, якинчилик, баьчылыг, арычлыгдыр. Тарихян
Гарыкащадакы кащалар тякъя кяндин ящалисини дейил, ятраф
йашайыш мяскянляринин ящалисинидя йаделлилярдян мцдафия
етмишдир.
Гайьы гясябяси - Лачын бюлэясинин ъянубунда салынмыш
гясябядир. Ермяни гясбкарларынын Гярби Азярбайъандан
ахырынъы Азярбайъан тцркляринин юз дядя-баба йурдларындан
1988-ъи илдя дидярэин салмышлар. Гачгын Азярбайъан тцркляри
цчцн Лачында йени йашайыш йерини республикада фяалиййят
эюстярян "Гайьы" ъямиййятинин кюмяйи иля тикилдийиндян
гясябя онун ады иля адландырылмышдыр. Лакин бу йурдда онлара
гисмят олмады, лачынлыларла бирликдя икинъи дяфя гачгын щяйаты
кечирмяйя мяъбур олдулар.
Иманлар кянди - Шялвя инзибати ярази ващидиндя йашайыш
йеридир. Индики Иманлар кянди атяшпярястлик дюврцндя Лачын
бюлэясинин Кишпяйяляри, она йахын Бешбулаг, Щаныбал (Щанбал)
арасында Дцндцлин мешяси, Дцндцлцн булаьы, Дцндцлцн таласы
дейилян яразилярдя Дцндцл бяйлиляр йашайырмышлар. Онун сонракы
нясли Новрузбяйлиляр, даща сонра ися Бащарлылар йахуд
Бащарбяйлиляр бу яразиляря нязаряти юз ялляриндя сахламышлар.
Сцлейман бяй Нябибяйлинин "Бяйлийин тарихи" адлы йазысында
гейд етдийиня эюря бу няслин тюрямяляри еля бу ятрафда 39
йашайыш мяскяни салмыш, хейли щиссяси индики Кялбяъярдя
юзляриня биня йерляри гурмуш, бир щиссяси Гарадаьа (Ъянуби
Азярбайъан), бир щиссяси Баьдада, бир щиссяси Тябризя, бир
щиссяси Ярдябиля, Тяртяря, Хойа, Одессайа, Тифлися вя с. эетмиш,
индики Йухары Гарабаьын Кяркиъащан кяндини салмыш, кюч
ейлямишляр. Бу йердяйишмяляр айры-айры сябяблярдян баш
189
вермишдир. ХВЫЫЫ ясрин яввляриндя ися цч гардашдан икиси тящсилли
олмуш вя бу гардашларда Эянъядя ишя дцзялдикдян сонра орада
ишлясялярдя Лачында да тясяррцфатларыны вя торпаг пайларыны
сахламышлар, амма, эери гайытмамышлар, Эянъя йахынлыьындакы
Зийадоьуллары кяндиндян торпаг ялдя етмиш, онларла
гощумлашмыш, орада галмышлар. Бу гощумлуг сонралар
Зянэязур инсанларынын вя Зянэязур торпаьынын бцтювлцкдя
Гарабаьла бирликдя Эянъяйя табе олмагла онлары хариъи
басгынлардан мцдафия етмякля бу торпагларын ялдян-яля
кечмясинин гаршысыны алмышдыр. ХЫХ ясрин икинъи йарысында индики
Иманлар кянди адланан йурд - йурд йери кими Нябибяйлиляр
няслиндян олан икинъи Илдырым бяйя дядяверди пайыдыр. Иман ися
Нябибяйлилярин ХВЫЫЫ ясрин орталарында Хойдан эятирилмиш
биринъи Иманын нявясидир. Баба Иман чох щалал вя сядагятли
адам олмушдур. Баба Иман бу бяйлийин Йенгиъадакы
тясяррцфатында ишлямишдир. Нявя Иманда бабасынын йолуну
тутмуш, юмрц бойу аьаларына садиг галмыш, гоншулары иля дя
йахшы мцнасибятляр гурмушлар. Иманлар няслиндян Нябибяйлиляр
гызда алмышлыр вя щятта Лачыны ермяниляр ишьал едяня гядяр бу
исти мцнасибятляр галмагда иди.
Балдырьанлы кянди - Мыьы дяря инзибати ярази ващидиндя
йашайыш мяскянидир. Йашайыш мянтягясини ХХ ясрин
яввялляриндя Щагвердиушаьы адлы няслинин балдырьан биткисинин
чох ямяля эялдийи йердя салдыьындан бу ады алмышдыр.
Щагвердиляр нясли щаггында мялумат верилдийиндян бурада
ялавя мялумата ещтийаъ дуймадыг.
Пулл кянди - Лачын бюлэясиндя олмуш бу йашайыш мяскяниндя
инди харабалыгдыр. "Яряб-фарс сюзляри лцьяти. Бакы. 1966-ъы ил"
эюря Пулл сюзц фарс дилиндя кюрпц демякдир вя бу кянд ады да
вахты иля о, аддан бящрялянмишдир. Ялбятдя бу инандырыъы дялил
дейилдир вя бизя эюря кяндин адынын гядим тцрк тарихи
мянбяляриндя арашдырылмасына ещтийаъ чохдур.
Гарадаьлы кянди - Бу кянди биринъи Гарадаьлы кянди дя
190
адландырмаг олар. Инди мювъуд олмайан бу йашайыш мянтягяси
Эцлябирд кяндиндяки Мязмязяк дяряси йахынлыьында
йерляшмишдир. Яслян Гарадаьлы олан Сары Ашыгда юз
гошмаларында бу кяндин адыны чякмишдир. Гарадаь Араз
чайындан ъянубда йерляшян Азярбайъан вилайятляриндян биридир.
Гарадаьлы тцрк тайфасы олараг Азярбайъанын бир чох
бюлэяляриндя олмуш вя индидя олмагдадыр. Е.Нурийевя эюря
гарадаьлы тцрк тайфалары гызылбаш (Сяфявиляр) тайфаларындан
биридир. Лакин бу беля дейилдир гызылбашларданда габаг
Гарадаьлылар вар иди. Лакин гызылбашларын щакимиййятя
эялмязиндя чох зящмят чякмиш тцрк тайфаларындан биридир.
Шимали Азярбайъанда Гарадаьлы йашайыш йери кими Тяртяр,
Бейляган, Шяки, Уъар вя с. бюлэяляр кими Лачын бюлэясиндя дя
ики (Мязмязяк кянди вя Хырманлар кянди йахынлыьында) гейдя
алынмышдыр. Мязмязяк кянди йахынлыьындакы Гарадаьлы кяндинин
илк инсанларыны Зянэязур Султанын бабасы Няби бяй эятирмишдир.
Онун Гарадаьда хейли шяхси торпаьы вя мцлкц олмушдур. Еля илк
эцндяндя бу йашайыш йеринин адына Гарадаьлылар демишляр.
Сонралар Няби бяйин нявяси Муртуза бяй еля бу
Гарабаьлылардан цч няфяр субай оьлан Сцлейман бяйин йазысына
эюря биразда сярт даьлыг щиссяйя Хырманлар кянди йахынлыьына
апармышдыр. Икинъи Гарадаьлы кянди щямин инсанларын
тюрямяляридир. Шимали Азярбайъанда йашайан Гарадаьлы тцрк
тайфаларынын хейли щиссяси русларын Азярбайъаны ишьал едиб ики
щиссяйя парчаладыгдан сонра бураны тярк етмишляр. Бу ися Лачын
бюлэясиндяки ики Гарадаьлы кяндинин хараба галмасына эятириб
чыхармышдыр.
Гасымушаьы кянди - Лачын бюлэясинин йайлаглар щиссясиня
нисбятян йахындыр, кющня йурд йеридир. Бу йурд йери Алыгулу
бяйляриндян олан Бяли бяйя мянсуб олмушдур. Вяли бяйдян
сонра йенядя бу йурд йери ятраф торпаглары иля бирликдя онун
нявяси цчцнъц Вяли бяйя чатмышдыр вя ян нящайят цчцнъц Вяли
бяйин нявяси Ящмяд бяйя чатмышдыр. Ящмяд бяй чох
191
тяяссцфкеш вя дцз, тямиз бир инсан олмушдур. Гарабаь
ханлыьынын мяркязи Шушада тящсил алмышдыр, лакин сонралар
тящсилини давам етдирмямишдир. Сяйащяти севян адам олмушдур,
овчулуьуда вармыш. Бир эцн Баьырбяййлидя (Пиръаан чайы
йанында) гонаг олур, евдя гадынлар вя ъаван оьланлар олур. Евин
аьсаггалы евдя олмур. Баьырбяйлиляр Ящмядбяйлярля
гощумдурлар. Ящмяд бяй бурайа эяляндя Баьырбяйлилярин
Шушадан таъыр бир гонаглары олур вя Ящмяд бяйдя ону таныйырды.
Чцнки Шушалы таъир щямишя мал эятиряр, таныдыьы евлярдя гойар,
малларынын явязиндя пайыз айларында эялиб бал, йаь, пендир, йур
апарыб Шушада, Аьдамда пула чевирярмишляр. Таъир орта йашлы,
Ящмяд бяй ися она нисбятян ъаван олуб. Бу таъир ъаванлара
фикир вермир, чякинмир, сцфряйя гуллуг едян ханма эюз гойур,
ону марытлайыр. Ящмяд бяй бундан бярк ясябляшир вя таъирин
юзцнц йыьышдырмасына ишаря едир. Баьырбяйли кяндиндян
Ящмядля таъир бир чыхырлар вя орадан узаглашандан сонра таъири
мешянин дяринлийиня чякиб она билдирирки, киши чоряк кясдийи
евдя бигейрятлик етмяз дейяряк хянъярини чякиб таъирин башыны
цзцр. Юзцдя эедиб адам юлдцрдцйцнц вя ня цчцн юлдцрдцйцнц
лазымы йерляря билдирир вя щятта онларын адамларыны эятириб мейиди
эюстярир. Щюкцмят адамлары эюряндяки Ящмяд бяй щягигятян
онун малына, атына дяймяйиб она инанырлар, баша дцшцрляр ки,
юлцмя сябяб таъирин юзцнц йахшы апара билмямяси олмушдур.
Истянилян щалда арада адам юлцмц олдуьундан Ящмяд бяйи
тутуб иш кясирляр вя Эянъяйя эюндярирляр. Ящмяд бяй Эянъядя
хейли щябсдя галмалы олур. Лакин бир тясадцф нятиъясиндя тцрмя
ряисинин Зийадоьулларындан олдуьу ашкарланыр. Бу ися юз
нювбясиндя Ящмяд бяйин орадан гачмасы иля нятиъялянир.
Эянъядян гачан Ящмяд бяй хейли мцддят евиня эетмир, юз
ата-баба йурд йериндян бириндя галыр тясяррцфатына нязарят едир,
аилясини диггятдя сахлайыр, амма, аилясинин онун тцрмядян
гачмасындан хябяри олмур. Юзцнцн ряйятидя олса
Гасымушаглары Ящмяд бяйя йахшы хидмят эюстярирляр, ян
192
башлыъасы ися онун бурада олдуьуну щеч кимя демирляр. Сонралар
Ящмяд бяй эеъяляр юз евиня эедяр, эцндцзляр ися Гасымушаьы
йурдунда эизлянирди. Гасымушаьынын аталарыны - Гасым кишини
бабасы индики Ирандан йяни Ъянуби Азярбайъандан ХВЫЫЫ ясрин
икинъи йарысында эятирмишди. Ящмяд бяй вахт кечириб юз евиндя
асудя йашамаьа башлайанда юз йурдуну онлара
(Гасымушагларына) баьышлайыр вя гейд едирки, Ящмяд бяйин бу
йурду бу эцндян олду Гасымушаьы йурду. Чох кечмир Ящмяд
бяйин ханымы вяфат едир вя о, евлянмяли олур. Ящмяд бяйин
икинъи арвадындан олан оьлунун адыны Гасым гойур вя
Гасымушаьына арха-дайаг дурур. Ящмяд бяйин Гасым адлы
оьлунун тюрямяляри Лятиф бяй вя Ъамал бяй Бцлювлцк кяндиндя
йашайырдылар.
Байандур кянди - Щазырда Лачындан алынараг Эорус
бюлэясиня табе едилмиш вя ермянилярин ялиндя галмыш йашайыш
йеримиздир. Байандур гядим тцрк тайфаларынын ады иля Лачын
бюлэясиндя Гарабаь йайласындан башлайан чайда вар ки, бу чай
Ящмядли чайынын голу, сонрадан ися Щякяри чайынын голуна
чеврилир. Минкянд кяндиндя дя йашайан цч няслин бири байандур
тцрк тайфаларындан вя юзляридя кюкляринин байандурлу тцрк
тайфаларындан олдугларыны билирляр. Инди Ящмядли адланан кяндин
ады Молла Ящмядли олмуш вя Молла Ящмядли чайынын голу ися
дедийимиз кими Байандур чайы адланмышдыр. Байандур чайынын
Ящмядли чайа ахары истигамятиндя бюйцк бир тяпя вар ки, щямин
тяпядя Байандур тцрк тайфасынын адыны дашыйан Байандур кянди
олмушдур. Чох тяяссцфки, бу кянддя щазырда йашайыш йохдур.
Щямин бу кянддян кюч ейляйиб Бярдя бюлэясиндя юзляриня йени
йурд йери сечиб адыныда Байандур гоймуш инсанлар индидя
Лачындан эялдиклярини сюйляйирляр. "Китаби-Дядя Горгуд"дакы
Байандур бу дастанын баш гящряманыдыр. ХВ ясрдя йашамыш
Аьгойунлу дювлятинин баш ямиринин адыда Байандур олмушдур.
Йяни Байандур оьуз тцрк тайфаларынын рявайят вя дастанларында
ясярин гящряманы олмагла йанашы, щям дя реал тарихи шяхсиййят
193
адыдыр.
Гарадаьлы кянди - ХХ ясрин яввяляриня (отузунъу илляр)
гядяр Лачын бюлэясинин Хырманлар кяндиня йахын йашайыш
мянтягяси кими фяалиййят эюстярмишдир. Хырманлар кянди
йахынлыьындакы Гарадаьлы кянди щаггында Мязмязяк дяряси
йахынлыьындакы (Эцлябирд) Гарадаьлы кянди щаггындакы йазыда
мцяййян мялуматлар верилмишдир.
Аьоьлан кянди - Малыбяй инзибати ярази ващидиндя йашайыш
йеридир. Бюлэянин диэяр йашайыш мяскянляри щаггында олан
гейдляримиздя билдирмишдик ки, цмумиликдя Зянэязур, Йухары
Гарабаь, Гярби Азярбайъан (Ермянистан) бюлэяляримиздя щяля
атяшпярястлик дюврцндян дя яввялярдян бу торпагларда оьуз
тцркляри диэяр тцрк тайфаларындан даща чох цстцнлцк тяшкил
етмишляр. Аьоьланда беля йашайыш мянтягяляриндяндир, йяни бу
торпаг оьуз тцрк тайфа йурдларындан биридир. Тарихи мянбялярдя
там цст-цстя дцшмяйян мягамлар олмада, уйьун эялян мянбя
фикирляри даща чох цстцнлцк тяшкил едир. Лачын бюлэясинин
Минкянд чайынын яввялки ады сон дюврляря гядяр Аьоьлан
олмушдур. Албанийанын илк орта йцзилликлярдя ясас шящярляриндян
биринин дя ады Аьоьлан адландырылмышдыр. М.Исмайылова эюря
Щунларын Муьанда салдыглары Аьщун шящяр адынын да Аьоьлан
ады иля ялагяли олмасы гачылмаздыр. Щунлар еранын яввялляриндя
Загафгазийада отураг щяйат тярзи сцрмцш "оьуз, оьур"
гябиляляриндяндирляр. Г.И.Ворошиля вя диэяр йазарлара эюря
оьузларын ады айры - айры мянбялярдя оноьур, щуноьур,
оьхондур, щуноьундур йазылсада мянасы щун оьузлары, щун
оьурлары демякдир.
Абдаллар кянди - Лачын шящяринин 1923-ъц иля гядярки ады
олмушдур. Ялбятдя Абдаллар кянди гядим йурдлардан бири иди.
Шуша Эорус машын йолу цстцндя иди, ялверишли мювгедя гярар
тутмушду. Йевлахдан (Йолах) Эоруса адятян араба вя
газалагла почт яшйаларыны, сянядляри, адамлары бу йолла аиддийаты
йерляря апарардылар. Шуша-Эорус йолу цстцндя бу йашайыш
194
мянтягясиндя адамлар дайанар, йоллар айрылар, галанлар ися
Эоруса вя ораданда Гафана, Гаракилсяйя (Сисйан), Мыьрыйа,
Зянэибасара, Нахчывана вя щятта Ирявана цз тутардылар. Чцнки,
сярт даьлардан кечян гыса ясасян араба, сонралар ися ясасян
машын йолу иди. Мянтягянин инсанлары ися абдал тцрк тайфалары
Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя юз адлары иля йашамаглары иля
йанашы бцтцн тцрк юлкяляриндя йашамыш вя индидя йашайырлар.
Абдаллар - абдал кими дярк едилмялидир. Бязи йерлярдя Абдаллар
Абдаллы кимидя (Башгырдыстан) ишлянир. В.В. Бартолда эюря
абдаллар тайфасы еля щунлардыр. З.Хасыйев А.В.Гордлевсикийя
ясасланараг абдалларын В-ВЫ ясрлярдя Тцркийядя, Иранда
(Азярбайъанда), Газахыстанда, Юзбякистанда, Тцркмянистанда
вя с. йашдыгларыны билдирир. М.Я.Аббасова ися еранын илк
ясрляриндя Мяркязи Асийадан ъянуб-шярги Авропайа вя Шимали
Гафгаза, ораданда Албанийайа кечмиш мцхтялиф тцрк
тайфаларындан ибарят олан щунларын ичярисиндя абдал-гядим тцрк
тайфасынын олдуьунуда билдирир. М.Чобанова эюря ися бюйцк
Шаир вя дювлят хадими Ш.И.Хятаинин, И.Нясиминин бу тайфадан
олдуьуну йазыр.Ш.И. Хятаинин юз эюзял шеридя буну тясдиг едир.
Хятаийям бир щалам,
Ялиф цстцндя далам,
Суфийям тяригятдя
Щягигятдя абдалам.
Лачын гяза мяркязи кими тясдиг олунанда бу шящярин
Абдаллар кяндиндя салындыьындан онун адынын Абдаллар
гойулмасыны йерли ящали арасындан тяклиф едян олсада Таьы
Шащбази она разылашмамыш вя Абдал сюзцндян хошунун
эялмядийини билдирмишдир. О, билдирмишдир ки, Абдал сюзцндян
хошум эялмир, мянасыда фярящсиздир. Азярбайъан дилинин
диалектолоъи лцьятиндя ися абдал билиъи, биликли мянасын да ишлянир
шяклидя верилмишдир. Беля олдугда абдал тцрк тайфасынын адыны
195
мцдрик, узагэюрян, биликли, билиъи тайфа, инсан кимидя баша дцшя
билярик.
Амма, бизя беля эялир ки, Лачындакы Абдал тцрк тайфалары
ясрин яввяляриндя щунларла эялянлярдян чох-чох габаг еля бу
йурдларда йашайырдылар. Гярби Азярбайъанын (Ермянистан)
гядим тарихи дя бу фикри сюйлямяйя ясас йарадыр. Чцнки
йашадыьымыз ясрдян юнъя Гярби Азярбайъанда Абдал адлы
кифайят гядяр йашайыш йерляри олмушдур. Щятта, ХХ ясрин
сонунда йашайан беля адлары щайлар (ермяни) дяйишяряк
ермяниляшдирмишляр. Диэяр тяряфдян Йухары Гарабаь,
бцтювлцкдя Зянэязурда щягигятдя Гярби Азярбайъандыр. Фярг
орасындадырки, Гярби Азярбайъанын бир щиссясиндя щайлар
юзляриня мяскян салмыш, диэяр щиссяси иля Азярбайъанын
тяркибиндя галмышдыр, яэяр индики ишьалы нязяря алмасаг.
Тябии ки, буна йол вермяк олмаз, юзцмцздя гейрят тапыб щеч
олмазса Зянэязурун бир щиссясини, о ъцмлядян Лачын бюлэясини
ермяни-рус, фарс, инэилис, франсыз ишьалындан азад етмялийик.
Лачын шящяри - Азярбайъанда Лачын шящяр ады, бюлэянин ады,
тайфа ады, гуш ады, кянд ады, гала ады, гайа ады, дяря адында
юзцнц тязащцр етдирир. Лачын бюлэясинин мяркязи шящяри олан
Лачын шящяри Лачын даьынын ятякляриня чатмамыш чохда бюйцк
олмайан дцзянликдя - Абдаллар кяндинин йериндя салынараг, илк
юнъя гяза мяркязи олмушдур. Гязанын ящатя даиряси ясасян
Лачын, Губадлы, Кялбяъяр бюлэялярини вя инди мцяййян
щиссяляри Эорус, Шуша, Ханкянди, Басаркечяр бюлэяляриндя
галмыш торпаглардан ибарят олмушдур. Лачындаь юзцндян хейли
щцндцр даьлар ящатясиндя юз эюзяллийиня эюря щягигятян Лачын
даьдыр. Ясрляр доланыб дювранлар кечиб. Бир вахтлар Бабякин
щайгыртысы якс-сяда тапыб бу даьларда. Гоч Короьлунун дяли
няряси диксиндириб, йериндян еляйиб бу даьлары, Гачаг Нябинин,
Муртуза бяйин, Султан бяйин, Хосров бяйин, Ъябрайыл бяйин,
Алы бяйин, Алмяммяд султанын, Сцлейман Рящимовун, Яли
Вялийевин, Няби бяйин, Ибращим бяйин, Сцлейман бяйин изи
196
галыб, сяси галыб бу даьларда. Щяъярин, Сялъийин, Пярзадын,
Гызйетярин, Гарателин юзц галыб бу даьларда. Сары Ашыьын ъар
чякян наляси галыб, щай-щарайлы няфяси галыб, юзц, сюзц галыб бу
даьларда . . .
Ашыг ел эяли даьлар,
Диби кюлэяли даьлар.
Дурмушам йол аьзында,
Щачан ел эяли даьлар ?
Ким билир, даща няляр олуб, няляр олмайыб бу даьларда, няляр
олаъаг бу даьларда . . . Инди даьлар яфсаняйя чеврилиб, наьыла
дюнцб, инсанлары узаг дцшцб, щясрят чякиб, йаш ахыдыб. Улу
бабаларын вердикляри адлары юзляриндя йашадыб даьлар. Ишыглы даьы,
Гызыл боьаз, Фярмяъ тяпя, Мыхтюкян, Гырхгыз, Дяли даь инди
диваня олублар, башына доланан оьулларыны ахтарырлар. Бу адларын
юзляридя наьыл олуб, яфсаня олуб, дилдя аьызда эязир, йухулара
эирир онун доьма ювладларынын щяр эцнцндя, щяр эеъясиндя.
Муьам, мусиги, эюзяллик бешийи Шушадан чыхан кими
долайылара дцшцрсян, йедди гаты йедди дяфя доланыб йенидян
долайылара дцшцрсян та Лачына кими. 1923-ъц илин икинъи йарысында
Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин тяшкили иля ялагядар
(нювбяти сящвимиз - З.Н.) олараг Шуша гязасы ляьв олунур вя
онун явязиндя Аьдам гязасы тяшкил едилир. Республика
мяркязиндян нисбятян уъгарда олмагла, эениш бир яразини ящатя
едян Губадлы, Лачын вя Кялбяъяр торпагларынын ващид гяза кими
бирляшмяси мясяляси ортайа гойулур (С.М.Кировун яли иля).
1923-ъц ил август айынын 6-да Губадлы гязасынын шимал вя
Ъаваншир гязасынын гярб щиссясиндя Кцрдцстан (тцркляря
мющцр) гязасынын тяшкил едилмясиня даир, Азярбайъан Мяркязи
Иъраиййя Комитясиндя гярар гябул олунду (Ермянистан КПМКин 1-ъи катибинин тяклифидир. О, бундан яввял Загфедерасийанын
сядри иди - З.Н.) Гяза мяркязи яввялъя Пиръан, сонра ися
197
Минкянд тясдиг едилмишди. Лакин, гяза мяркязинин щарада
олмасы ъидди мцбащися доьурдуьундан идаряляр мцвяггяти
олараг Шуша шящяриндя йерляшдирилмишди. Азярбайъан Ингилаби
Шющрят Шурасынын цзвц Исмайыл Шяфийев бу щадисяни беля
хатырлайырмыш: Аьдам гяза Иъраиййя Комитясинин сядри
ишляйяркян Азярбайъан К(б)П МК-нин 1-ъи катиби С.М.Киров
йолдаш мяни гябул едиб билдирди: - Мяркязи Комитя сизи даща
мясул бир ишя- Кцрдцстан гяза партийа комитясинин 1-ъи катиби
вязифясиня эюндярир. (Еля щямин вахтанда бу бюлэялярдя
йашайан ясасян оьуз тцркляриндян ибарят олан инсанлара кцрд
мющцрц йапышдырылдыки, бу инсанлар индидя бундан хилас ола
билмирляр. Щансыки, щазырда Чин архивляриндя тапылан сянядляр
Кцрдляриндя тцрк халгларындан бири олдуьуну тясдиг едир вя
онларын тарихи вятянляринин Сибир олдуьу билдирилир. Инди щеч бир
кцрд юз тарихи дилляриндя данышмырлар. Айры-айры дювлятлярдя
йашайан кцрдляр айры-айры диллярдя данышдыьындан бир-бирлярини
баша дцшмцрляр. Лакин, истянилян дювлятдя йашайан кцрдлярин
дилиндя хейли тцрк сюзляри щялядя галмагдадыр).
Цмумазярбайъан ЫЫЫ Советляр гурултайында нцмайяндя олан
Исмайыл Шяфийеви гябул едян С.М.Киров она эюстяриш верир ки,
Республика Халг Комиссарлары Советинин сядри Гязянфяр
Мусабяйов, Йоллар Комисары Чинэиз Илдырым (Назир - яслян
Губадлыдан), Кцрдцстан Гяза Иъраиййя Комитясинин сядри Щцсц
Щаъыйев (Шушалы) иля бирликдя сизи МК-нин бцросу хцсуси
комиссийа цзвц сечмишдир. Эедиб йердяки шяраити юйрянин вя
Кцрдцстан гязасына даща ялверишли мяркяз сечин. Исмайыл
Шяфийев Щ.Щаъыйевля йени гязанын бир сыра кяндлярини долашараг
йенидян Абдаллар кяндиня дюнцрляр. Йерли инсанлар Абдаллар
кяндинин йахынлыьындакы Лачын гайасынын алт тяряфинин дцзянэащ
олдуьуну билдириляр. Онлар дейилянлярин доьру олдуьуну
билдикдян сонра, щямдя айдынлашдырырларки, Йевлах Эорус
йолунунда бурадан кечмяси бир чох мясяляляри йцнэцлляшдирир.
1924-ъц илин илк эцнляриндя - чох тягдиря лайиг йазычымыз,
198
Лачында хейли йашамыш вя ишлямиш, Лачыны юзцнцн доьма йурду
щесаб едян Яли Вялийевин йаздыьына эюря Азярбайъан Иътимаи
Шура Ъумщуриййяти Мяркязи Иъраиййя Комитясинин катиби Таьы
Шащбази тяклиф едилян йеря эедиб бахыр вя Абдаллар кянди,
Абдаллар почту иля Гарыкаща цстцндяки йери чох бяйянир.
Шящярин адынын кяндин адындан эютцрцлмясини Таьы Шащбази
бяйянмир - Абдаллар сюзцнцн мянасы фярящсиздир дейир. Даьын
адынын Лачын олдуьуну билдикдя Таьы Шащьази гязанын
мяркязинин Лачын адландырылмасыны Щцсц Щаъыйевя билдирир.
Беляликля, Лачын бюлэясинин мяркязи шящяринин тарихи беляъя
башлайыр. Илк кцчя Лачын даьынын ятяйиндя, Абдаллар почтунун
йанындакы дцзянэащда Лачын шящяринин илк инзибати биналарынын,
мещманхана бинасынын, хястяхананын юзцлц гойулур, бу кцчяйя
Коммунист кцчяси ады верилир. Щяля йеэаня кцчяси ахыра гядяр
тикилиб гуртармамыш Лачын щяр йердя шящяр кими танынмышды.
1929-ъу ил 8 апрелдя гязалар ляьв олунанда ися Лачын шящяри
Лачын бюлэясинин мяркязи елан едилмишди. Гейд едяк ки,
Кцрдцстан гязасынын цч айлыг фяалиййятиндян сонра мялум
олмушдурки, бурада Кцрдцстан адлы гяза дцзэцн йарадылмайыб.
Чцнки, илк юнъя ибтидаи мяктябляр щяр кянддя ачыларкян, щеч
кимин бу дили билмядийи ортайа чыхыр. Гязаларын Азярбайъанда
ляьв едилмясинин бир сябябидя бу кими щаллар олмушдур. Аналожи
щал ейни иля Ъянуб вя Шимал бюлэяляриндя олмушдур. Бунунда
ясас сябяби тарихимизи дягиг вя щяртяряфли билмямяйимиз,
йахуд ахыра гядяр мцбариз олмамаьымыздадыр.
Болшевикляр Азярбайъаны ишьал етдикдян сонра мцхтялиф
адларла савадлы, милли инсанларымызы мящв етмиш, вязифяляря
руслары, ермяниляри, ъущудлары иряли чякмякля щяр ня
варымыздырса мящв етмяк, руслашдырмаг, ермяниляшдирмяк вя
христианлашдырмаг истямишляр. Чох тяяссцф ки, индинин юзцндя дя
Азярбайъаны парчалайыб мящв етмяк, христианлашдырмаг
йолундан бюйцк дювлятляр вя бязи халглар ял чякмяк фикриндя
дейилляр. Бу эцн цчцн, Азярбайъан цчцн баш аьрысы олан
199
бюлэялярин бир-бирляриня мцнасибяти мясялясидир. Ъянуб
бюлэясинин адыны "талыш" , шимал бюлэясинин адыны "лязэи", Гярби
Азярбайъаны, Зянэязуру, о ъцмлядян Лачын, Губадлы,
Кялбяъяри: "кцрд" бюлэяляри елан етмякля гаршылыглы етимадсызлыг
йарадырлар. Йенядя Чин мянбяляриня истинадян гейд едя билярик
ки, бу цч бюлэянин адларынын неъя адландырылмасындан асылы
олмайараг, щансы диля йахын данышмаларындан асылы олмайараг
кюкляри, дядя-бабалары тцркдцр. Мярди гова-гова намярд етмяк
Азярбайъанын гаты дцшмяни олмаг демякдир. Азярбайъан, Шащ
Исмайыл Хятаинин бирляшдирдийи вя бу сярщядляри гялямя алмыш
мярщум академиеимиз Зийа Бцнйадов эюстярдийи, бизим
тяряфимиздян хяритяляшдирилмиш торпагларын иддиасында олмалыдыр.
Щятта, Волга чайынын Хязяря тюкцляниндя олан шящяри Астархан
адландысаларда, онун ясл ады Яждярхан шящяридирки, онунда ясликюкц Ширваншащлыдыр.
Лачын шящяринин бцнюврясини гойанларын гцдрятиня,
гцввятиня щейрят етмяйя билмярик. Инди о эцнляри юйряшяркян
Щцсц Щаъыйевин, Исмайыл Шяфийевин, Гара Илйасовун, Аьаиса
Ябдцррящмановун,
Рящим
Щцсейновун,
Ъанбахыш
Абдуллайевин, Ясяд Гарайевин, Эянъяли Сяфярялийевин, Солтан
Шамиловун, Исмайыл Мирзяйевин, Оъаггулу Мусайевин, Щцсейн
Абдуллайевин, Абдуляли Лцтвялийевин, Мяммяд Мяликовун,
Пиръаандан Мцтяллим Аллащвердийевин вя башгаларынын ады
щюрмятля чякилмяли, онларын хатиряляри щяр дягигя йад едилмяли,
ифтихар дуйулмалыдыр.
Лачын шящярини бязян "даьлар эюзяли"дя адландырырлар.
"Даьлар эюзяли"нин бцнювря гойулушунун 50 иллийини 1974-ъц
илин нойабр айында гейд етмишляр. Ялбятдя 50 илдя Лачын
бюйцмцш, эюзялляшмиш, йени бир бцсат алмыш иди. Бцтцн кяндляр
електрикляшдирилмиш, абад автомобил йоллары чякилмиш, щяр бир
кянддя мяктяб, клуб, китабхана, мцхтялиф мал-материал
дцканлары истифадяйя верилмиш, тибби мяркязляр ачылмыш, мцхтялиф
истигамятли мцяссисяляр ачылмышды.
200
Лачын бцтцн Гарабаьын йайлаг йери олмасы янянясинидя бу
иллярдя юзцндя сахламышды. Лачынын 50 иллийинин гейд едилмяси
заманында да Лачын бир щейвандарлыг мяркязи кими юз
янянясини сахламышды. 1973-ъц илдя щейвандарларын
Цмумииттифаг йарышынын йекунларына эюря бюлэянин Сов.ИКП
МК-нин, ССРИ Назирляр Советинин, ЦЙЩЙМШ-нын вя ЦЙЛКЭИ
МК-нин кечиъи Гырмызы байраьына вя пул мцкафатына лайиг
эюрцлмяси анъаг беш тясяррцфатдан 58 няфяр габагъыл ямяк
адамынын йцксяк щюкцмят мцкафатлары иля мцкафатландырылмасы
Лачынлыларын ня гядяр зящмятя баьлы олдугларынын тязащцрц иди.
Лачын бюлэясинин ХХ ясрин 70-ъи илляриндяки Эцлябирд,
Малыбяйли, Ъаьазур, Гарыгышлаг, Щаъылар, Бозлу, Молла
Ящмядли, Минкянд, Камаллы, Алхаслы, Щочаз, Пиръан, Ярдяшяви,
Ваьазин, Гошасу, Гурдэязи, Шялвя, Горчу, Шамкянд, Алыгулу
вя онларла диэяр бюйцк вя абад кяндляр шящяря бянзяйирди. Бу
шящяр типли кяндлярин тарихи ися Лачын шящяри иля мцгаися едилмяз
олуб, мин иллярлик тарихя маликдир. "Лачын шящяринин 50 иллийи
щаггында" Азярбайъан КП МК бцросунун 6 август 1974-ъц ил
тарихли гярары яряфясиндя шящярин эиряъяйиндя щцндцр тяпя
цзяриндя язямятли бир абидя гоймушдулар. Икинъи Дцнйа
мцщарибясиндя щялак олмуш Лачынлыларын шяряфиня. Бу
мцщарибядя ъябщяйя эедян 4000 няфярдярн, тяхминян 3000
няфяри гайытмамышды. Лачынын Гушчулар кяндиндян олан Явяз
Вердийев илк Совет Иттифагы гящряманы адына лайиг оланлардан
иди. Гвардийа баш сержант, автоматчы олмушду. Явяз Вердийев
Бакынын Бцлбцля гясябясиндя йерляшян заводда ишлямиш, орадан
юз арзусу иля ъябщяйя, Фин мцщарибясиня эетмиш, вятяня
гайыдыб Гушчулар кяндиня, анасыны эюрмяйя эетмишди. О,
вятяня галды, колхозда мцщасиб ишляди, лакин бу чохда узун
чякмяди. Йенидян Рус-Алман мцщарибясиня эетмяли олду.
Бригада командири, ики дяфя Совет Иттифагы Гящряманы
Д.А.Драгунски ону беля хатырламышдыр. "Бригадада мин беш
йцзя гядяр адам вар иди. Щамысыны йадда сахламаг чятин иди.
201
Амма, Явяз Вердийеви унутмаг мцмкцн дейилди. Онун ады
чякилян кими гочаглыг иля йанашы парлаг гара эюзляри, галын гара
гашлары щямишя эюзлярим юнцндя ъанланырды." Явяз Вердийев
Ленин ордени вя Гызыл Улдуз мцкафатаны командири
Д.А.Драгунски иля бирликдя Маршал Коневдян алмышдыр. О,
1944-ъц илдя йахшы хидмятя эюря мязуниййятя бурахылмышды. Бу
щадисяйя бцтцн Лачынлыларла бирликдя Явязин анасы Гяндаб чох
севинир, чох юйцнцрдц. Лакин, бу "хюшбяхтлик" узун чякмяли,
Явяз Вердийев мцщарибянин сон эцнляриндя гящряманлыгла
щялак олду. Гядирбилян Лачынлылар ися онун адына мяктяб,
колхоз, кцчя вермякля бцстцнц гойуб, адыны ябядиляшдирдиляр.
Гырхгызын гырхбиринъи гызы Шяргиййя Вялийева ися Сосиалист
Ямяйи Гящряманы адыны юз ямяксевярлийи иля ялдя етмишди.
Лачын нарзан вя исти су булаглары иля чох зянъин бир йер иди.
Лачынын Баш щякими Рящим Рцстямов чох чалышарды ки,
Минкянд исти суйу адланан йердя мцалиъяви бир мяркяз ачсын.
Лакин истянилян дюврлярдя Лачына сойуг мцнасибят бурада да
юзцнц эюстярди. Гярибя орасындадыр ки, бир-бириня чох йахын
чыхан бу тябии булаглар бир чох дярдляря дярман иди. Эюз суйу,
бас суйу, йел хястялийи вя с. адыны алмыш бу булаглар щягигятян
мин бир дярдин дярманы иди. Бцтцн Лачыны долашыб кечян Щякяри
чайы ися ясл енержи мянбяи иди. Щякяри сяртлийини итирян йердя бир
кянд вар. Эцлябирд кянди Сары Ашыьын вятяни кими таныныр. Онун
гябри ися ясл зийарятэаща чеврилмишдир. Бу щагг ашыьынын дярдли мялаллы байатылары щямишя, щяр йердя, щамыны щейран едир.
Эцлябирд кяндинин цст тяряфиндяки дяря узуну йедди кянд олуб.
Йухары Мязмязяк, Орта оба, Новрузалылар, Аббасгышлаьы,
Тораьаълыдяря, Иряфи, Байрамушаьы. Н.С.Хрушшовун ейбяъяр
идарячилийи дюврцндя бу кяндляр ляьв олду, щяря бир йеря цз
тутду. Эцлябирддя колхоз гуруланда онун илк сядри 1956-ъы иля
гядяр фасилясиз - йяни юмрцнцн сонуна кими ишлямиш, щамыны разы
салмышдыр. Бу инсаны индидя чох эюзял хатырлайырлар. Юзцндян
сонра йахшы ад гоймаг ня гядярдя хошдур. Лачында эюзял
202
инсаны кейфиййятляря малик инсанлар чохдур. Лакин, Пиръан
йеддииллик вя орта мяктябин мцяллими, мцдцрц олмуш Ибращим
мцяллими кими унуда биляр. Мцяллимлик фяалиййятиня Пиръанда
башлайыб, Гошасу мяктядиндя ися мцдцр ишлямиш Ъаваншир вя
Ямираслан Шащвердийевляри унутмаг асандырмы. Бу торпаьын щяр
гарыъында, щяр даьында, дярясиндя, бярясиндя бир алям, улу
тарихимизин шащидляри вар. Ел демиш . . .
Язизим дяря даьлар,
Дцз баьлар, дяря даьлар.
Кяклик тураъ ойлаьы,
Марала бяря даьлар.
Лачынла лачынлылыар 1992-ъи илдя ики дяфя худавизляшиб
айрылмышлар. Биринъиси щямин илин май айына, икинъиси ися пайыз
айларына тясадцф едир. Щяр икисиндя дя онлары бу айрылыьа мяъбур
етмишляр. Йягинки, эцн эяляр щямин 1992-ъи ил йенидян йада
дцшяр, хатырланмалы инсанлар йенидян хатырланар. Писи пис, йахшысы
йахшы кими, тяки гисмят олсун . . .
Бир даща Лачынын ады щаггында. Гейд едяк ки, бурада Лачын
адында кянддя вар, Кялбяъярдя Лачын кянди, Аьдамда,
Аьдярядя, Шушада, Кялбяъярдя Лачын гайасы, Оьузда Лачын
даьы, Кялбяъярдя Лачын дяряси, Тяртярдя Лачынгайа адлары
индидя йашамагдадыр. Г.Гейбуллайевин йаздыьына эюря
Кялбяъяр бюлэясиндя Лювгала адлы гала олмуш, щямин галаны
ХЫЫЫ ясрдя монголлар даьытмышлар. Мараглы орасындадырки бу
галаны кялбяъярлиляр Лачынгайа адландырырлар. Бу гала щаггында
ХВ яср тарихчиси Эянъяли Кирокосда мялумат вермишдир. Тяртяр
чайынын сол сащилиндя олан галанын йерляшдийи сылдырым гайайа
тяртярлиляр индидя Лачындайа дейирляр. Мараглыдыр ки, тцрк
дцнйасынын бир чох йерляриндя Лачын адына индинин юзцндя дя
раст эялинир. О.Мирзяйевя эюря Юзбякистанда Лачын сюзц
Лачинтена вя Лочинтес кими ишлянир. Бязиляри ися Лачын шащин
203
гушунун еркяйиня дейирляр. Бу гуш чох эюзял эюркямлидир.
Лачын щямдя эюзяллик рямзи кими баша дцшцлцр. Мянбялярдя
дейилдийи кими вя йухарыда эюстярилдийи кими Лачын гядим тцрк
тайфаларындан биридир. Йазыланлара эюря Лачын тцрк тайфасы Мярв
Шящяри вя онун йахынлыгларында кцлли шяклиндя йашамышлар.
Бурадакы Лачын тцрк тайфаларыны монголлар бураны ишьал едяркян
Щиндистана, Орта Асийа дювлятляриня вя диэяр йерляря
сяпялянмишляр. Гейд етмяк йериня дцшярки, Мярвдян фяргли
олараг Азярбайъанда йашайан Лачын тцрк тайфалары, йерли
тайфалардан биридир. Н.Ясэярова эюря ися тцрк халглары, еляъядя
Азярбайъанда олан тцрк тайфалары бязи щейван вя гуш аиляляриня
инанмыш, онлара тапынмышлар. Беля тясяввцрляр сонрадан шяхс,
тайфа, йер адына кечмиш вя эениш ящатя, ишляклик газанмышдыр.
Мясялян Лачын кими оьландыр. Бязиляри Щиндистанда фарс дилиндя
йазыб-йаратмыш Низами ядяби мяктябинин ян эюркямли
давамчыларындан олан Ямир Хосров Дящлявинин мянсуб олдуьу
тцрксойлу гябилянин Лачын адланмасыныда бунунла
ялагяляндирилянляр вар. Ялбятдя бу дцзэцн мцлащизя дейил Ямир
Хосров Дящляви садяъя Лачындан мяишят мцнасибятляри цстцндя
бир нюв кцсцб, инъийиб эетмиш бир шяхсдир. Бу щагда
Азярбайъанда чохда бюйцк олмайан бир китабчада ХХ ясрин
70-80-ъы илляриндя чап олунмушду. Ямир Хосров Дящляви Лачын
бюлэясинин Дцндцлбяйлиляр, Новрузбяйлиляр, Бащарлылар
(Бащарбяйлиляр) тцрк оьуз тайфаларыны тямсил едирди. Сонралар бу
нясл Зянэязур мащалыны, Гарадаьын, Йухары Гарабаьын,
Эянъянин Гарабаь ханлыьынын рящбярлийиндя тямсил олунмушлар.
Онларын гощумлашдыьы диэяр тцрк тайфалары ися Иранда,
Азярбайъанын айры-айры дювлятляриндя биринъи, йахуд икинъи шяхс
олмушлар (Гаъарлар, Хойскиляр, Зийадоьуллары, Сялъикляр вя с.).
Азярбайъан торпаьынын щяр гарышы дцнйанын ян зянэин тарихили
йерляриндяндир. Юз тарихимизи вя тарихи кюкляримизи даща
интенсив, даща мцкяммял юйрянмяйя щялядя чох бюйцк
ещтийаъ дуйулур. Бунлардан биридя Гарабаь, Арсах, Йухары
204
Гарабаь, Зянэязур вя онун бир парчасы олан Лачын бюлэясидир.
Тякъя Ямир Хосров Дящлявинин Лачын бюлэясиндян олмасы, бу
надир тапынтынын "юзцмцзцкцляшдирилмяси" Зянэязур торпаьанын
гаранлыг тарихиня эцълц ишыг сачарды. Чох тяяссцф ки,
Азярбайъанда ядяби-елми вя тарихи-елми инсанларымыз щялядя
Ямир Хосров Дящлявини Щиндистанын бюйцк шаири кими гялямя
алырлар. Дцнйа фялсяви шаирляринин биринъиси олан Низами
Эянъявини еля онун юз дюврцндя Щиндистан вя Пакистанда
зирвяляря галдыран илк шаир Ямир Хосров Дящляви олмушдур.
Низами Эянъявинин ясярляриня хямся шяклиндя нязиря йазан вя
щямдя гцдрятли йазан йенядя Ямир Хосров Дящляви олмушдур.
Щансы мягамдан йанашсан Низами Эянъявийя йахын, гцдрятли
шаир йенядя Ямир Хосров Дящлявидир. Вагиф Арзуманлы йазырки,
Ямир Хосров Дящляви (1253-1325) Низаминин "Хямся"синя
нязиря йазан илк сяняткарлардан бири олмушдур. Бу мянада онун
20.000 бейтлик "Хямся"си ("Бура Нурларын мянбяйи", "Ширин вя
Хосров", "Лейли вя Мяънун", Исэяндярин айнасы", "Сяккиз
бещишт" поемалары дахилдир) хцсусиля диггяти ъялб едир. Онун
йаздыьына эюря йедди - сяккиз яср ярзиндя Щиндистанда
Низаминин йцздян артыг давамчысы олмушдур. Онларын хейлиси
тцрк ясиллидир, Ямир Хосров Дящляви ися бцтцн ясрлярдя биринъи
олараг галмагдадыр. Бунунса сирри Ямир Хосров Дящлявинин
кюкцня баьлылыьы, Низамини юз ган йаддашы иля баша дцшмяси,
юзцнц дярк етдийи кими дярк етмясидир. Анъаг доьмалар бирбирлярини бу ъцр баша дцшя биляр, ъан йандыра билярляр.
Щиндистанда танынмыш иътимам хадим, ядябиййатшцнас вя шаир
Яли Сярдар Ъяфри 1981-ъи илдя Бакыда вя Эянъядя кечирилян
йубилей шянликляриндя демишдир. "Низами Эянъяви юз
поемаларыны фарс дилиндя мясняви формасында йазмыш дюрд
бюйцк шаирдян бюйцкдцр. Бу цслубда йаратмыш диэяр цч бюйцк
шаир Фирдовси, Эялаляддин Руми вя Ямир Хосров Дящлявидир. Бу
адлар Азярбайъаны Тцркийя, Иран вя Таъикистан васитясиля
Щиндистана баьлайан бюйцк мядяни ялагяляри вя яняняляри
205
тяъяссцм етдирирляр.
" Ямир Хосров Дящляви Низами щаггында дейир:
Йахуд:
Сюз хязинясиня, мцлкцня щаким . . .
Эянъя щцнярвяри, о бюйцк алим,
Гызыл рянэли мейи ялиня алды,
О ичди сафыны, хылт бизя галды.
Низами щяр сюзц демиш биринъи,
Гоймамыш ъиласыз гала бир инъи.
Бу кяламлардан сонра Низами щаггында даща эюзял сюз тапыб
она цнванламаг доьурданда щяр йарадыъынын иши дейилдир.
Байрамушаьы кянди - Азярбайъанын щяр йериндя олдуьу кими
бу кяндя дя онун йаранма тарихи (ясасян орада йашайан
инсанларын нясил, тайфа ады иля баьлыдыр. Байрамлы ады иля
Азярбайъанын демяк оларки, бцтцн бюлэяляриндя йашайыш
мяскяни, Лачында хейли мцвяггяти йашайыш мянтягяляри
олмушдур вя щятта йерли ящали индидя о йурдларын адыны чякирляр.
З.Хасыйевя эюря Азярбайъанын айры-айры бюлэяляриндя
тякрарланан Байрамлы адлы топонимлярин байрамлар етносунун
адыны якс етдирир. Тядгигатларда бу фикрин доьру олдуьуну
тясдигляйир. Диэяр тяряфдян чохда узаг олмайан тарихимиздян
мялумдур ки, гарагойунлу тцрк тайфасы Байрам Хоъанын
башчылыьы иля щаъылы, дцйярли, дущанлы, саатлы, чяйирли, аьаъяри вя с.
тайфаларын бирляшмяси нятиъясиндя формалашмышдыр ки, бурайа
дахил олан тайфалардан биридя оьуз тайфаларына мянсуб олан
байрамлардыр. Амма, онуда гейд етмяк ваъибдир ки, Байрам
Хоъадан яввяллярдя дя байрамлы тайфасы, ады, йер-йурд адлары
Азярбайъанда мювъуд иди.
Шейланлы кянди - Гаракешиш инзибати ярази ващидиндя йашайыш
йеридир. Е.Абышов йерли кянд сакинляриня истина едяряк Шейлан
сюзцнцн кцрд сюзц олуб, тцркъя тяръцмя етдикдя "щямярсин"
206
(итбурну) сюзцнц ифадя етдийини билдирир. Гейд едяк ки, бу
кянддя кцрдляр йашамышлар вя йерли ящали иля гайнайыбгарышыблар. Инди демяк оларки, тякъя Шейланлыда дейил,
бцтцнлцкля Лачында вя о, ъцмлядян Азярбайъанда сырф кцрд
милляти, халгы йохдур. Шимали Азярбайъанда цмумиййятля даими
кцрд йашайыш мяскяни олмамыш вя индидя фохдур. Садяъя йалан
дейил - йанлышдыр. Азярбайъанда мяскунлашан кцрдляр ясасян
Ъянуби Азярбайъандан, Ирандан эялмядирляр. Онларда тяк-тяк
аиля шяклиндя эялянлярдян, йахуд варлы инсанларын малына,
гойунуна бахан инсанлар олублар ки, даьа-арана аьасынын
тапшырыьы иля щярякят едибляр. Амма, мцяййян дюврлярдя
кцрдляр Иранда сыхышдырылыблар. Бу сябябдяндя онлар Ирандан
мцхтялиф юлкяляря хцсусян Шимали Азярбайъана, Ирага,
Эцръцстана вя Тцркийяйя кюч едибляр. Азярбайъана кцрдлярин
хейли мигдарда эялмяси ясасян 180-200 ил бундан юнъяйя
тясадцф едир. Арашдырмалар эюстярирки, Азярбайъанын,
Эцръцстанын кцрдля баьлы олан сюз-сющбятляри ясасян ХХ ясрин
яввялляриндян башламышдыр. Бу ися ермянилярин Зянэязурда
кцрд гязасы йаратмаг тяшяббцсцндян сонра олмушдур. Онлар
йерли ящали олмадыьындан дярин тарихи излярдя гойа билмяздиляр.
Азярбайъанда кцрд ады иля мялум олан йашайыш йерляри ися
гядим тцрк тайфалары олан гурдларла ялагядардыр. Лачын
бюлэясинин Шейланлы йашайыш мяскянинин ады йашадыьымыз ерадан
яввял ЫВ-ЫЫ ясрдя бу торпагларда йашамыш Сялйан, Шялйан тцрк
тайфаларынын адындандыр. Бурада йашамыш Сялйан, йахуд Шялйан
тцрк тайфалары щям гочаг, щямдя бираз чыльын олмушлар. О,
дюврдян бу эцня Шейланлы йурдунда нясилляр бир-бирини явяз
етсядя, Гярби Азярбайъандан (Ермянистан), Зянэязурун ъянуб
щиссясиндян бурайа айры-айры вахтларда эялиб мяскунлашсаларда
Сялйан (Шялйан) тцрк тайфаларынын бязи хцсусиййятляри индидя
юзцнц бирузя верир. Азярбайъанын юзцндя дя бу тцрк тайфасы
щаггында хейли арашдырыъылар варки, бунлардан биридя
А.Бакыхановдур.
207
Адлары чякилян Лачындакы йашайыш мяскянляри бунларла
битмир. Лачында еля кяндляр вар ки, онлар да гядим тарихлидир,
йашайанлар да вар. Бу кяндлярдя ящалинин мигдары ики, цч, йахуд
беш аилядян ибарят олдуьундан онлар Статистика Комитясинин
сийащысына дцшмяйибляр. Одур ки, йухарыда верилян йашайыш
мяскянляринин мигдары аз олса да, арашдырмаларымыз 142 кянди
ящатя едир. Бязиляри щаггында ися сящищ арашдырмалар щяляки,
щеч кимя нясиб олмайыб. Лакин, Мунъуглу, Йухары Гарасаггал,
Ашаьы Гарасаггал кими кяндлярдя инсанлар аз олса да, йашайыш
тарихян мювъуд олмушдур. Башга йер вя сащялярдя олдуьу кими,
бурада да лагейдлийимиз вя йа ССРИ ганунларындакы бошлуглар
бу кяндлярин дювлят сянядляриндян кянарда галмасына эятириб
чыхармышдыр. Лачынын инди йашайан орта вя йухары йашлы инсанлары
Гарасаггаллы Алы кишини, дилиндян бал сцзцлян ханымыны, оьлу
Мещралыны щамылыгла таныйырлар, онун аилясинин вя сцфрясинин
гонаьы да олмушлар. Амма, кяндин ады йаддан чыхыб....
1. Лачын бюлэясиндя диэяр пешяляр тарихиндян
Тядгигатларымызда Лачын цчцн даща чох хас олан, цстцнлцк
тяшкил едян, йерли шяраитя уйьун олан йашайыш шяраитиндян,
мяшьулиййятлярдян, дини - ягидя тарихиндян, ян чох малдарлыг,
гойунчулуг пешяляри иля цзвц олан сянят сащяляриндян данышсаг
да, орада бир чох диэяр пешялярдя юзцня мяхсуслуг тяшкил
етмишдир.
Даьларда, мешялярдя инсанларын щяр дягигя кюмяйиня чатан
пешялярдян биридя Лачында тарихян ялбяйаха дюйцш силащсурсатыдыр. Чох садя вя емприк цсулларла лап гядимлярдян
Лачында силащ дцзялтмя мювъуд олмушдур. Орада кифайят гядяр
гядим кцп гябирляр мювъуддур ки, бу гябирлярдя демяк олар ки,
йерли истещсал олан силащлар няинки, киши гябирляриндян, щятта
кишиляриндян эери галмайан, онларла бирликдя дцшмянляря гаршы
дюйцшлярдя иштирак етмиш гадын гябирляриндя дя йетяринъядир.
Бунлар арасында хянъяр, гылынъ, топпуз, ох башлыьы, мцхтялиф нюв
208
йайлар даща чох цстцнлцк тяшкил едир. Атын цзянэиси, йящярин
дямир щиссяляри эюзял ишлямялярля, айры-айры ат, юкцз нал вя мыхы
бу вя йа диэяр гябирлярдян, йахуд харабалыглары галмыш кечмиш
йашайыш мяскянляриндян ашкар едилмишдир. Даш алятляр, дямир
алятляр, мис алят вя габ-гашыглар, щятта чцрцмямиш тахта габгашыгларда ашкар олунмушдур ки, онун саламат галмасыны щялядя
дягигляшдиря билмирляр. Амма, ещтимал вар ки, тямиз бал вя
тямиз алма мейвяси суйунда бир чох кимйяви тяркибли яшйалары
ясрлярля сахламаг олар. Бунунла йанашы, лап гядимлярдян
мцхтялиф нюв тябии дашлардан киши вя гадын бязяк яшйалары
щазырланмасы бурада ади иш олмуш, щятта елатын эялян вахты онун
тиъаряти иля дя мяшьул олмушлар. Сахсы габ-гашыг, хцсусян балын,
йаьын, гызардылмыш ятин, мейвя ширяляринин, тахыл тохумунун,
диэяр тохумларын сахланмасы цчцн ъцрбя-ъцр чахсы габларын
щазырланмасы бир чох йашайыш йерляриндя ади иш щесаб
олунмушдур. Мяишятдя истифадя олунан бир чох дямир алят вя
яшйалары да сяняткарлар, дямирчиляр йцксяк сявиййядя щазырлайа
билирлярмиш.
Истянилян кянддя дямирчи мцтляг оларды. Онлар чин, кярянти
(дярйаз), мцхтялиф нювлц чивляр, дешик ачанлар, гапы, пянъяря,
тювлядя лазым олан дямир дясэащлар, нал, мых, араба, котан, ъцт,
зянъир, йер газан, лом, дцсяр, балта, кярки, дящря, ири бычаглар,
линэ, эцндялик эяздирмя хянъярляри, бычаглары, йаба, лапатка,
шана, кцряк, бойундуруг, самы вя с. щазырлайардылар, йахшы
сяняткарлар цчцн инсанлар нювбя тяшкил едярмишляр. Ялбятдя
дейилянляр йерли ящали иля йанашы йайлаьа чыхан елат цчцндя
эярякли иди, щямдя аран бюлэялярдян бу "мящсулларын" щамысы
уъуз иди.
Даш ишляри бцтцн Зянэязурда олдуьу кими Лачында да еля даш
дюврцндян дя формалашмышды. Бюйцк гайалары булаг башына
гойар, онун цзяриндя юзляриня хош эялян щейванларын шяклини
щякк едяр, Ай, Улдуз, Эцняш шякли, йахуд-гойун, гоч, йящярли
ат, ат цстцндя милли эейимли киши, кял, кяля, дявя, инсан, дин
209
хадими, бяй палтары эеймиш киши шякли вя с. щякк олунарды.
Бязяндя мцхтялиф эцллярин щашийяйя алынмыш шякилляри верилярди.
Йахшы булагларын цзяриндя мис чамы зянъирля еля щямин дашлара
бянд едярлярди ки, буда орада ябяди галар, бцтцн инсанлара
хидмят едярди. Булаг башында, даь дярясиндя бу сулара
дашлардан новлар йонуб гойар, ону еля дцзялдярдиляр ки, булаьын
эюзц дейилян йердян анъаг инсанлар, узун новун диэяр
йерляриндян ися истянилян щейванлар истядийи гядяр су ичя
билсинляр. Дашлардан киркиря (ял дяйирманы), су дяйирманы
дашлары, сцд дяйирманлары дашлары, ашырымлы кюрпц дашлары, ат, кечи,
гойун, кял, кяля даш инъиляри дцзялдярдиляр. Гябир дашлары ися
бунлар арасында юзцня мяхсус йер тутурду. Беляки, щям синя
дашы, щям баш дашы вя щямдя гябир цстц ат, гойун, гоч
щейкялляри чох мязмунлу ишлянирди. Лачында тикинти материаллары
кифайят гядяр олдуьундан бурада евляр, тювляляр, саманлыглар,
амбарлар, архаълар, су дяйирманлары дашдан тикиляряк лазымы
йерлярдя бязяк вурар, тарих гойардылар, булаг сулары ися
щяйятляря тцнэля (сахсы бору) эятирилярмиш. Щятта, тцнэдян "сцд
архы" кимидя истифадя едярмишляр. Даьын башында щейванатдан
саьылан сцд, даьын ятяйиндяки йашайыш йериндяки сцд дяйирманы
дейилян мянтягяйя тцнэля - йерин алты иля ахыдылармыш. Варлы
адамлар, бу цсулдан чох истифадя едяр, йашадыьы йеря щейванат
бурахмазмыш. Зийарятэащларын нювцндян - йяни Зярдцштлцк,
христианлыг, йахуд ислам мясъидляриндя онун гцлляси вя эиряъяк
йери диварлары диня аид йазыларла, дин хадими шякли иля, Ай, Эцняш
шякилляри иля бязядиляр, тикилдийи тарих гейд едилярди.
Бурада халча, палаз, эявя, килим, хуръун, чувал, кечя, шяддя,
ъораб вя с. щяр евдя садя алятлярля баша эятирилярмиш. Бу
алятляридя метал вя йа тахта олмасындан асылы олмайараг юзляри
щазырлайармышлар. Бир чох кяндлярдя мисдян чох бязякли вя
мяишятдя ишлядилян газан, тава, сапылча, дюйря, каса, ъам,
сящянэ (сяняк), булуд, тешт, афтафа, сярниъ, тярязи, чайдан,
сцзэяъ, ашсцзян, гулплу газан,таваг вя с. щазырланар вя
210
галайланарды.
Аьаъ емалыда Лачында тарихян чох инкишаф етмишдир.
Мешялярин боллуьу, нювляринин чохлуьу, онлара ещтийаъ, йерли
инсанлары мяъбур етмишдир ки, аьаъ нювляриндян истифадяси даща
мцнасиб сайылан мяишят алят вя гурьуларынын истещсалында сечим
едя билсинляр.
Гырмызы палыд бурада даща мяшщурдур вя дцнйада йеэаня
торпаг иди ки, орада галмышды. ХЫХ яср, ХХ ясрин яввяляриндя
Сцлейман бяй, Алмяммяд бяй вя Султан бяй юз мешяляриндян
- чахыр, конйак сахламаг цчцн гырмызы палыдын тахталарыны
Франсызлара сатмышлар. Дямир йолуна гядяр мешяарасы араба йолу
салмышлар вя бу мцнасибятля йол, фирянэ йолу адыны да алмышдыр.
Палыд чох мющкям, узун юмцрлц, мцхтялиф нювлц вя мцхтялиф
рянэлидир. Еля вахтлар олуб ки, дямир олмайан дюврлярдя Лачында
палыддан ъцт дцзялдяряк, йер шумламышлар, аранда йашайанлар,
буна щясяд дя апарармышлар. Палыд бир чох ишляря йарайыр вя
лачынлылар онун дилини йахшы билмишляр. Ъюкя аьаъы йумшаг вя
йонгуйа йахшы эетдийиндян, ондан ян чох пянъяря, бязян гапы,
ары йешикляри, гапы-пянъяря щашийяляри вя с. сащялярдя
сяняткарларын карына эялмишдир. Армуд аьаъыда бярк вя кювряк
олуб ян чох гашыг, ири чянэял, чюмчя, гянд доьрайан, тящня,
нов, каса, охлов, дюйря, нещря вя с. щазырламаг цчцн даща
мцнасиб щесаб олунмушдур.
Ялбятдя, Лачында мцхтялиф нюв аьаъ, кол, мейвя аьаълары
(ъыр) истяниялян гядяр олдуьундан йерли ящали аидиййаты ишляр цзря
бунлардан истифадя етмякля бир чох пешя сащибляри олмуш, ев
тикмиш, мцлк салмыш, щяр ишлярини юзляри юзляри цчцн иъра етмяйи
баъармышлар.
Лачынын истянилян йерляриндя мешялярдя тябии щалда битян бир
чох мейвяляр олмуш, щяр бир щяйятдя хцсуси баьлар беъярилмиш,
бостан сащиби олмушлар. Бу мянада мейвялярин гурудулмасы
гайдасыны, ондан ъцрбя-ъцр гыш мящсуллары щазырланмасы
цсулларыны дядя-баба сяняти санмышлар.
211
Лачында инкишаф етмиш, чох эениш йайылмыш пешялярдян биридя
арычылыгдыр. Диэяр пешялярдян фяргли олараг арыны щятта Лачынын
юзцндя щамы сахлайа билмирди. Онун "дилини" билян инсанлар о
гядярдя чох дейилди. Арыдан баш чыхармаг цчцн хцсуси мяктяб
кечмяк, хейли вахт вя зящмят чякмяк тяляб олунур. Бцтцн
бунларла йанашы башга бюлэяляримиздян фяргли олараг Лачынын щяр
бир кяндиндя щеч олмазса бир няфяр йахшы арычы тапыларды.
Буранын балы юз кейфиййятиня эюря дцнйада биринъи иди. Сябяби
ися Гафгазда битян эцл-чичяклярин 600-дян 550-нин Лачында
битмяси иди. Лачынлылар, щямдя балла бир чох хястяликлярин
саьалдылмасынын йахшы сяняткары идиляр. Йахшы арычы хястя инсана,
йахуд щейваната баханда билирди ки, ары балындан неъя истифадя
едилмякля ону саьалтмаг олар. Бялкядя еля бу вя диэяр
сябяблярдян лачынлылар саьлам олар, узун йашайардылар.
Лачында истяр гядимлярдя, истярсядя ХХ ясрдя сянят
сащяляринин мигдары бир чох йерлярдян сай етибары иля чох олмуш,
диэяр тяряфдян Лачында еля пешя вя сянят сащяляри олуб ки, бу
анъаг Лачына, Зянэязура, Йухры Гарабаьа аид олмушдур. Щяр
бир пешя вя сянятин юз эюзяллийи олдуьу цчцн вя йерли шяраитин
тялябиня уйьун олараг Лачында сянят ардынъа эедянляр мцтляг о
иши йахшы билмяли, йахуд о, ишдян ял чякмяли иди.
Лачында ряссамлыг, хяттатлыг, китаб чапыда юзцня-мяхсус
формада йайылмыш сянят олмушдур, анъаг эениш йайылмамышдыр.
Лачынлы хяттатын, ряссамын, китаб щазырлайанын ял ишляри Тябриздя,
Баьдадда, Парисдя, Одессада, Тифлисдя, Бакыда бир чох
музейлярдя, ялйазма фондларында, шяхси архивлярдя вя с.
йерлярдя щазырда да юз ящямиййятини итирмяйяряк
сахланылмагдадыр. Бунун бариз нцмцняси Яли Мяммядовун Бейнялхалг ялифбанын мцяллифи, онун атасы - Мяшяди Щямид
бяйин, Сцлейман бяйин вя с. инсанларын ял ишляри олмушдур. Бу
сащялярин щяр бири хцсуси тядгигат сащяси олдуьундан, юз
пярястишэащларыны эюзляйир.
Зянэязура кцрдлярин (Гурдларын) эялиши
212
Зянэязура, цмумиликдя Азярбайъана кцрдлярин эялмяси вя
онларын кимлийи щаггында мялуматдан яввял Азярбайъан
инсанларынын чохунун, щятта мцтяхяссис зийалыларын
яксяриййятинин билмядийи бир мягама тохунмаг истярдик.
Йашадыьымыз ХХЫ ясрин яввяллярини Яряб, Йунан, Рус,
Инэилис, Тцрк, Украйна, Татарыстан, Юзбякистан, Щиндистан тарихи
мянбяляриня диггятля йанашылма Азярбайъан, тцрк дцнйасы иля
баьлы чох мараглы тарихи мялуматлар ялдя едярик. Чох тяяссцфляр
олсун ки, бу сащядяки биэанялик торпагларымызын итирилмясинин бир
сайлы проблемидир. Бирдя - биз гоншуларымызын бир чохуна баша
сала билсякки, кюк, бцнювря гощумлуьумуз вар, щеч олмазса
онларын бизя гаршы олан узунясирлик дцшмянчилийини азда олса
йумшалда билярик. Бу гоншулардан бу эцня ян эцълцсц руслардыр.
Дейилян мянбяляря бахыш мцяййян едирки, ас - рус, аз - урус (от
аъов к Русам) ейни мянбядян гайнагланыр. Рус - урус еля ас азын бир нечя яср мцддятиндя дцшдцйц формадыр. Урусларын
хидмят етдийи дин славйан христианлыьыдыр. Дцнйада Рус, Беларус,
Украйна дювлятляри бу диня хидмят едир. Дин "гардашлыьына"
бахмайараг Украйна иля Русийа щягиги гардаш ола билмирляр.
Сябяби ися Украйна торпаьы гядим тцрк-хязяр торпаьы олмасы,
ящалинин ися тцрк-гыпчаг тайфаларындан формалашмышдыр. Славйан
дювлятляринин ян гядим тарихлиси Кийев рус дювлятидир ки, ода ЫХ
ясрин 2-ъи йарысында тязя-тязя формалашмаьа башламышдыр.
Юзцнцз ЫХ ясри Азых маьарасынын тарихи иля мцгайися един вя
еля юзцнцздян дя сорушун ким-кимдян тюряйя билярди?!
Б.Ф.Миноръкинин йаздыьына эюря (Русь в Закавказье. Новые
данные). Аъта Ориенталиа Щунэариъа, т. ЫЫЫ, фасе 1-2, 1953, п.п.
207-210) руслар 864/884-1055-ъи илляр арасында Хязяр дянизи
сащилляриня вя Азярбайъана 11 дяфя йцрцш кечирмишляр. Амма,
Кийев бу йцрцшцн иштиракчысы олмайыб. Буну Бертинскидя
тясдигляйир ки, русун Амастрийайа (Азярбайъана), Хязяр
сащилляриня басгыны бу йерлярин Щясян ибн Зейдин рящбярлийи
213
дюврцндя дя олмушдур. Яряб, Инэилис вя с. мянбялярдя бу
мялуматлар олсада Моисей Калакутлунун Албан тарихиндя вя
щеч бир славйан тарихиндя бу мясяляйя тохунулмур. Славйан
тарихи цчцн Нестерин - "Повесть временных лет" м. 1950, Т.I.
c. 216, 232. ясяри славйан тарихи салнамяси щесаб олунсада вя
щямин дюврц юзцндя якс етдирся дя дейилян йцрцшлярин русларын
етдийини йазмыр. Амма, гейд едир ки, бунлар юзлярини славйан,
рус вя с. адландыран оьрулардыр, таланчылардыр. Йунанлар ися
бунларын скифляр олдуьуну (тцрк тайфалары) йазырлар. Яряб
мянбяляриндя ися бунлары бирмяналы олараг тцрк тайфалары
адландырырлар. ХЫ яср тарихиня аид Ибн Мискавейин - "Книга опыта
народов" ясяриндя эюстярилир ки, руслар Азярбайъанын пайтахты
Бярдяни тутаркан онлар бу ящалийя мцраъият едиблярки, сизинля
бизим арамызда инаъда щеч бир фярг йохдур. Биз сиздян
щакимиййятдян башга щеч ня истямирик (Марголиоутщ Д.С. Тще
Руссиан сеизуре ин 943 А.Д.БСОС. Лондон, 1018, пп. 80-95;
Якубовский А.Ю. Ибн Мисавейх о походе русов на Бардаа
в 322-943/944 гг. (Византийский временник. 1926, ХIV, с.
63-92) Бу мялуматы Яряб тарихчиси Шяряф Заман ял-Мярвази
тясдиглямякля гейд едир ки, щансыса юзцнц рус адландыран
инсанлар Бярдяйя щцъум етдикдя яввялъя христианлыьы, сонра ися
ислам динини гябул етмишляр (Сщараф ал-Заман Тащир Марвази он
Ъщина, Туркс анд Индиа. Ед анд тр. бй В.Ф.Минорскй. Лондон,
1940, п. 40).
Мцсялман тарихи мянбялярин тутушдурулмасы эюстярир ки, ЫХХ ясрлярдя Гара дянизин шималында вя юн Гафгазда йашайан
русун Кийевя щеч бир аидиййаты йохдур. Кийев ися щяля
христианлыьы гябул етмямишди. ХЫ-ХЫЫЫ ясрлярдя бу бюлэялярдя
гыпчаглар йашайырды вя Кийевин сярщядляри ися бурадан хейли
шималда иди. Еля щямин Мярвази (ХЫЫ яср) Азярбайъанын
Дярбянд шящяри щаггында йазанда да Азярбайъан
сярщядляринин Дярбянд шящяриндян хейли шималдан кечдийини
эюстярир ("Баб ал-Абваб/Дярбянд/граница между Русом и
214
Сариром и этот город расположен на побережье..."
(Владимир Минорску. Медиевал Иран анд итс Неиэщбоuрс.
Лондон, 1982, п.463). Индики Новгород шящяринин инсанлары ХЫ
ясрдя юзлярини рус саймырдылар. (Новгородская летопись
старшего и младшего извада. М.-Л., 1950, с. 24). ЫХ яср
мцсялман ъоьрафийашцнасы Ибн Хордадбех ар-рус, яр-рус, ас-рус
таъирляри щаггында йазаркян эюстярир ки, онлар Саглаб
кюклцдцрляр (ъинс ас - саэалиба). А.М. Шербака эюря ися уйьыр
оьузнамясиндя Урус сякляб (сящляб) Оьуз хаганын
оьулларындан биридир (уйгурская версия "Огуз-наме"
сообщает, что сын Уруса Саклаб был одного родословного
дерева с Огуз-хаганом. Щербак А.М. Огуз-наме. Махаббатнаме. М.1959, с.42). Русларын кюк етибары иля тцркдян тбрямя
олдугларыны Гумилев Л.Н. юзцнцн (Гумилев Л.Н. Древняя
Русь и Великая степь. М., 1989, с. 171-172, 321-324) "Гядим
Рус вя Бюйцк сящра" ясяриндя мясяляни даща габарыг вя айдын
якс етдирмишдир.
Славйанларын ян гядим шящяри сайылан Кийев шящяринин ады
тцркля баьлыдыр. Яввялляр онун ады Куйаба тцрк сюзцндяндир.
Мянасы инди "Аллащын одлу шящяри" кими ачыгланыр. Сюйлянилянляр
мювъуд олан мялуматларын чох ъцзц бир анламыдыр. Щягигятдя
ися бу эцнкц Русийа вя Украйна гядим тцрк торпагларыдыр вя
ящалиси ися ясасян тцрк сойлудур, дилиндяки сюзлярин юзляри
йаздыьы кими 75-80 фаизи гядим тцрк сюзляридир вя щятта бу
барядя лцьятляридя вар. Гыса тарихи дялиллярля демяк истярдик ки,
мювъуд тарихи щягигятляри ашкарлайыб славйан дининя гуллуг
едиб, бизя дцшмян кясилянлярин гаршысына ян йцксяк сявиййядя
чыхара билсяк, руслар Азярбайъаны нащагдан ишьал етмяз,
ермяниляри силащландырмаз, Азярбайъан торпагларында тарихи
кюклярля - хцсусян торпаг, дил вя ган йахынлыьыны анлайар,
гардашлыг етмясядя достлуг етмяйя мяъбур олар. Бу мясяля
ейни иля Эцръцлярядя аиддир. Бу ики халгла "дил" тапмаьын
чятинлийи онларын христиан дининя мянсуб олмасыдыр. Анъаг,
215
дювлят сийасяти сявиййясиндя тарихи реаллыьы онлара ардыъыл чатдыра
билсяк Азярбайъан бу ишдян етибарлы хейир эюря биляр.
Мцнасибятляр йахшы мянада юмцрлцк олар, дювлят тящлцкясизлийи
юзцллц олар.
Азярбайъанын бц эцнкц дювлят сярщядляри дахилиндя бу
сярщядлярин гоншулуьунда, бцтювлцкдя Бюйцк вя Кичик
Гафгазда дининдян, дилиндян, юзцнц щансы миллятя мянсуб
етмясиндян асылы олмайараг ермяниляр истисна олмагла галанлары гядим тцрксойлудурлар. Бу мянада кцрд, лязэи, талыш
ады иля бу эцн бизя башга миллятлярин нцмайяндяляри кими тяблиь
едилян анламын щеч бир тарихи кюкц вя сцбуту йохдур. Талыш тцрк
ясилли бир кишинин тюрямяляридир вя Азярбайъанын диэяр
бюлэяляриндя дя бу адла мювъуд олан йер-йурд адларына раст
эялмяк олур. Йяни талыш тцрк кишиляриня тарихян гойулан адлардан
биридир, дини проблеми йохдур. Дилиня эялдикдя ися онларында юз
араларында ишлянян мяишят дилидир, сюзлярин яксяриййяти тцрк вя
гоншулугда йашайан фарс дилли сюзлярдир вя яминликля билдиририк
ки, талыш адланан инсанларын фарсларла, йахуд башга миллятлярля щеч
бир ган гощумлуглары йохдур.
Бу мясялянин сцбуту онларын ган тяркибляри вя Чин
дювлятиндя цзя чыхарылмыш гядим тарихи сянядлярдир. Чин
дювлятинин юзцнцн тцрк проблеми вар, индики торпаьынын йарысы вя
щямин торпагда йашайан инсанлар тцрк сойлудурлар. Бир чох
халглар вя дювлятлярдя олдуьу кими Чин дювлятиндя дя тцрк
халгларынын бирлийини истямяйяндирляр. Яэяр Авропа, Асийа вя
йахын шяргин бир чох миллят вя дювлятляри юзляринин тцрк сойлу
олдуьуна инансалар вя ону сийаси сящняйя чыхарсалар, дцнйада
гаршылыглы мцнасибятляр тамам башга мцстявийя кечмиш олар.
Кцрд мясялясиня эялдикдя ися - онун тарихи реаллыьы якс
етдирмяйян истигамятдя инкишафы ня кцрдляря, ня Азярбайъан
дювлятиня вя нядя Тцркцйя Ъцмщуриййятиня щеч бир хейир
эятиря билмяз. Биринъи нювбядя йенядя тарихи щягигятляри еля бу
эцн "кцрд" адланан инсанлара анлатмаг, дцнйа иътимайятиня
216
анлатмаг чох-чох ваъиб мясяля сайылмалыдыр. Бу илк нювбядя
"кцрд" адланан инсанларын хиласы, бюлэядя ямин-аманлыьын
рящнидир. Кцрд мясялясиндя бизя эюря йеэаня чятинлик
ермянилярля йашайан христиан кцрдляр, ясасян Ливанда вя диэяр
яряб юлкяляриндя йашайан христиан кцрдлярдир. Бу чятинлийин
бцнювряси ися онларын ермяни тясири алтында йашамалары вя
юзлярининдя тарихи щягигятляри билмямясиндядир.
Чин тарихи мянбяляриндян ашкар олмуш тарихи материаллар
эюстярир ки, дцнйа миллятляри тарихиндя кцрд адлы дининдян,
инаъындан асылы олмайараг щеч бир миллят, халг гейдя алынмайыб.
Кцрд сюзц илк дяфя тцрк тайфаларындан олан Гурдларын фарс
кюрфязиндя мяскунлашмасындан чох-чох илляр кечдикдян сонра фарсларын "гурда" - "кцрд" демясиндян иряли эялмишдир. Гядим
Яряб вя Фарс мянбяляридя дедийимизи тясдиг едир. "Кцрд"
сюзцнцн "Кюрд" кими дяйишиклийя уьрамасы ися русларын Гафгазы,
Кичик Гафгазы, Азярбайъаны, хцсусян Ираны ишьал етмясиндян
сонра онларын тямсилчиляринин (сяфир вя с.) йазыларындан башлайыр.
Адятян, руслар биринъи Пйотурдан бу эцня "парчала" - "тут"
сийасятиня цстцнлцк вермишляр. Дювляти парчаламаг цчцн, орада
йашайан халглары, миллятляри щямишя гаршы-гаршыйа гоймушлар.
Щятта, бу сийасят биринъи Пйотурун вясиййятнамясиндя дя юз
яксини тапмышдыр. Беляликля, фарс кюрфязиндя нисбятян сых
йашайан Гурд тцрк тайфаларына башга гийафя эейдирян руслар вя
фарслар йени миллят "кцрд" "кяшв" етмиш олдулар. Артыг
ермянилярля ейни тарихи мягамларда Гурд тцрк тайфалары
Зянэязура, онун ясасян аран вя даь щейванат сахламаг цчцн
ялверишли бюлэяляриня азда олса эяля билдиляр. Анъаг, гурд тцрк
тайфалары сярбястдя миграсийа етмиш, тарихи зярурят мягамында
Зянэязурда вя цмумиликдя Шимали Азярбайъанда тядриъян
мяскунлашдылар. Бу мясялянин тяхминян ян чоху 180-200 иллик
тарихи вар. Истяр ХХ яср Азярбайъан дювлятляри вя истярсядя
Сяфяви Азярбайъан дювляти сярщядляриндя адынын "кцрд, "Гурд"
адланмасындан асылы олмайараг бу тцрк тайфалары шящярлярдя
217
йашамамышлар. Тарихян малдарлыгла, хцсусян гойунчулугла
мяшьул олан Гурд тцрк тайфалары щейвандарлыг цчцн ялверишли
олан йердя тясяррцфатларыны сахламыш, фясил дяйишдикъя онларда
фясля уйьун, мцнасиб бир йеря кючмяйя мяъбур олмушлар, айры
пешя сечмяйи севмямишляр, ата-баба гайдаларына садиг
галмышлар.
Чин тарихи мянбяляринин эюстярдийиня эюря бу эцн Сибир
адланан яразиляр гядим тцрк тайфа башчыларындан олан Сибирин ады
иля баьлыдыр. Сибир орада айры - айрылыгда йашайан тцрк тайфаларыны
бирляшдириб бир йеря ъям етмяк фикриня дцшцр вя онун
гошунларында Гурд тайфаларыда олур. Гурдлар Сибиря садиг олмуш,
бцтцн йцрцшлярдя фяал иштирак етмишляр, онлар ат белиндя дюйцшдя
ад чыхармышлар, гардаш юлцмцндя ися кювряк идиляр. Ат цстцндя
гяддар эюрцнян гурдлар юлдцрдцкляри адамлара йас сахламыш,
йараладыглары инсанлара йардым эюстярмишляр. Онларын бу
хцсусиййяти Сибири разы салмамышды. Гурд тцрк тайфалары чох
чякмирки йцрцш олан йерлярдя галыр, эет-эедя бир-бирляриндян
аралы дцшцр, пяракяндя йашайырлар. Онлар демяк оларки Шяргин
бцтцн торпагларына сяпялянирляр. Бязиляри Орта Асийадан Фарс
кюрфязиня, Ъянуби Азярбайъана, бязи груплары ися Хязярин
Шимал щиссяляри иля Волга бойунъа Шимали Гафгаза вя Шимали
Азярбайъана чох ъцзи сайда бу вя йа диэяр тцрк тайфаларынын
тяркибиндя эяляряк мяскунлашанлар йерли тцрк тайфалары иля
гайнайыб - гарышмыш вя аз олдугларындан тайфа мянсублуьуну
итирмишляр. Бунлар ясасян Борчалы, Тифлис, Эянъя
бяйлярбяйлийинин даьлыг щиссяляриндя олмушлар. Бу йерлярдя дя
щейвандарлыгла мяшьул олдугларындан даьа вя арана
йердяйишмя щямишялик щяйат тярзи олмушдур. Щансы бюлэядя бир
нечя Гурд аиляси мяскун олурдуса - ораны еля юзляридя Гурдлар
адландырырлар. Русларын бу торпаглары тутмасындан сонра Гурд
сюзцнц русъайа "кюрд" кими тяръцмя етмишляр. Лакин чаризмин
мцстямлякячилик сийасяти сийаси сящняйя чыхдыгда ися онларын
башлыъа сийаси хятти ермяниляри христиан дининин дашыйыъылары вя
218
милли хислятляри шцурлу сурятдя нязяря алынмагла Шимали
Азярбайъанын
еля
торпагларында
мяскунлашдырмаьа
чалышмышларки, щямин бюлэяляр щярби нюгтейи нязярдян мцнасиб
Вилайятляр олмагла йанашы - щям фарс вя щямдя тцрк дювлятиня
гаршы истянилян щалда ермянилярдян истифадя етмяк олсун.
П.Г.Бутов йазырки, 6 апрел 1783-ъц илдя ЫЫ Йекатерина эюстяриш
верир ки, йухары Гарабаьы мцсялман тцрклярдян тямизлямяк
цчцн христиан албанларла ермянилярин кюмяйи иля Гарабаь ханы
Ибращим ханы арадан эютцрцб бурада ермяни дювляти йаратмаг
лазымдыр. (Бутов П.Г. - Материалы для новой истории
Кавказа с 1722 по 1803 г.г. 1869, с. 169). Чаризм ейниля Гурд
тайфаларыны тцрк тайфаларына гаршы гоймуш, онларын ислам дининя
хидмят етмясиня бахмайараг, башга бир миллят-кцрд олдугларыны
анладараг тцрклярдян айырмаьа чалышмышлар вя демяк оларки,
бунада наил олмушлар. Бу эцн кцрд адланан Гурд тцрк тайфалары
сибирдян узаглашараг башга-башга йерлярдя йашадыгларындан щямин йердя йашайан тайфаларын дилляриня йахын дил юзляри цчцн
формалашдырмышлар. Яэяр, Ирандан Шимали Азярбайъана эялян
ермяниляр Зянэязурда олан вя эуйа ермяни кянди сайдыглары цч
кяндля даныша билмядикляри кими (бу цч кянд христиан кянди
олсада албан тайфалары иди - ермяни дейилди) "кцрдлярдя" бурадакы
"кцрдлярля" даныша билмирдиляр, бу тарихи щягигятдир. Диэяр
тяряфдян мцхтялиф юлкя вя дювлятлярдя йашайан кцрдляр бу
эцндя ейни дилдя даныша билмирляр, щярясинин юзцня мянсуб дил
хцсусиййяти формалашмышдыр. Башга бир мясяля - щарада
йашамагларындан асылы олмайараг бу эцн кцрд адланан
инсанларын щеч бири гядим доьма диллярини билмирляр. Ермянилярин
вятяни, торпаьы йохдур, амма кцрдлярин, даща доьрусу гядим
гурд тцрк тайфаларынын ата-баба торпаглары - йурдлары вардыр. Ода
Сибирдир. Кцрдлярин Хойдан, Салмасдан вя диэяр Ъянуби
Азярбайъан, Фарс йашайыш мянтягяляриндян Шимали
Азярбайъанын Зянэязур вя Йухары Гарабаьа эялишляри русларын
ермяниляри бу торпаглара кючцрмяляри иля ейни вахта тясадцф
219
етдийиндян - щямин тарихи мягамларын бир нечясини диггятя
чатдырмаг истярдик. Бунлардан бири 11 сентйабр 1798-ъи ил
Гарабаь ханлыьы, онун ханы Ибращим Хялил Пянащяли оьлунун
(1763-1806) сащиб олдуьу торпаг, мал-мцлк вя ханлыьын ящали
тяркибидир ки, бурада щеч бир кцрд миллятиндян, тайфасындан
сющбят эетмир, йерли ящалини татар адландырмагла, Азярбайъан
татарларынын чох-чох гядимлярдян бу торпагларда йашадыгларыны
йазыр. 14 май 1805-ъи илдя Гарабаь ханлыьы рус империйасына
гатылыр вя бу барядя йазан Н.Дубровиндя факты тясдиг едир
(Дубровин Н. - История войны и владычества русских на
Кавказе. - СПБ., 1871, том 1, книга 2. Закавказье, с. 325326). Гафгазын - о ъцмлядян Гарабаьын, онун бир щиссяси олан
Зянэязур, Йухары Гарабаь торпаьларынын рус империйасынын
табечилийиня кечирилмясини елми арашдыран Н.Н.Шавров йазырки,
Нахчыван, Иряван, Талыш ханлыглары иля гоншу олмагла Кцр-Араз
овалыьы, Эянъябасар, Борчалы Гарабаь ханлыьы торпагларыдыр.
Йерли ящали Азярбайъан татарларыдыр, ян гядим дюврлярдян бу
торпагларын сащибидирляр. Ханлыьын бу дюврдя 10.000 аиля ящалиси
вар вя онлар ясасян мцсялман татарлардыр, бир нечя аиля ися албан
христианларыдыр. (Н.Н.Шавров. Новая угороза русскому делу в
Закавказье: предстоящая распродаъа Мугани инородцам. СПб.,
1911, с. 37).
Гафгаздакы чар гошунларынын рящбяри Сисйановун 22 май
1805-ъи ил 19 сайлы мярузясиндя дя эюстярирки, Гарабаь Иранын
вя Азярбайъанын ян мцщцм дарвазасыдыр, бурада
мющкямлянмяк ваъибдир, Ирандакы христиан ермяниляри
ардыъыллыгла бурада йерляшдириб русийанын узун мцддятли
калонийасына чевирмяк цчцн ясасдыр. Буранын йерли ящалиси анъаг
мцсялман татарларыдыр. (Глинка С.Н. Описание переселения
армян Азербайджанских в переделы России. М., 1831). Бу
мялуматларданда эюрцндцйц кими бу яразилярдя ня ермяни,
нядяки кцрд ады чякилмир.
1822-ъи илдя Чар русийасы Гарабаь ханлыьыны ляьв едир, онун
220
явязиндя Гарабаь вилайяти йарадыр. Гарабаьын етник тяркиби дя
1-ъи олараг ондан бир ил сонра - йяни 1823-ъц илдя тяртиб едилир.
Моэиловскинин вя 2-ъи Йермоловун тяртиб етдийи бу сянядя
ясасян Гарабаьда бир шящяр - Шуша вя 600 даими йашайыш
кяндляри мювъуд олуб. Бунлардан 450 кянд Азярбайъан, 150
кянд ися ермяни (албанларла бирликдя) йашайан кяндлярдир.
Цмумиликдя 20.000 аиля 90.000 няфяр вятяндаш олуб. Гыса
мцддятдя руслар Азярбайъанын 150 йашайыш мянтяшясини
ермяниляшдирмишдир.
Миллийяти
Азярбайъанлылар
Ермяниляр
Цмумиликдя
Аилялярин сайы
15.729
4.366
20.095
Шуша шящяриндя
1.111
421
1.532
Ъядвял 1.
Кяндлярдя
14.618
3.945
18.563
1825-1826-ъы иллярдя Рус - Иран мцщарибясиндян истифадя
едян руслар йенидян 18.000 ермяни аилясини Гарабаьа
кючцрдцрляр. Рус етнографы С.П.Зелинскинин йаздыьына эюря
Гарабаьда йени кяндляр - Мараьал, Ъанйатаг, Йухары Чайлы,
Ашаьы Чайлы вя с. ермяни кяндляри салыныр. Бу кяндлярин адыда
ермянилярин Иранда йашадыглары йашайыш мянтягяляринин
адларыдыр. Даща сонра С.П.Зелински гейд едир ки, Гарабаьда олан
христиан ермяниляр цч кянд истисна олмагла (христиан албан
кяндляри нязярдя тутулур) галанлары руслар тяряфиндян Ирандан
кючцрцлянлярдир. (Зелинский С.П. - Экономический быт
государственных
крестьян
Зангезурского
уезда
Елизаветопольской губернии. Тифлис, 1886 г., с. 10.).
Ермяниляр кючцрцляркян онларын арасында христиан кцрдлярдя
(гурдлар) олмушлар вя бу кцрдляр мцсялман ящали иля гайнайыбгарышмамышлар, юз кюклярин дя анламадыгларындан анъаг
ермянилярля бир олмаьа цстцнлцк вермишляр.
10 феврал 1828-ъи илдя Русийа иля Иран арасында Тцркмянчай
221
сцлщ мцгавиляси баьланыр, ермяниляр тязядян Ирандан Гарабаьа
кючцрцлцр вя мягсяд дя Русийа сярщядляриндя христиан ящалинин
кюмяйи иля фарслара, тцркляря, даьлылара якс мцгавимят
эюстярмяк олуб (С.Н.Глинка (1775-1847), "армяне из
различных селений, смежных Туркменчаю, двинулись в
Карабах" Указ. Раб., с. 48). Бурадакы даьлылар (Горцев)
дедикдя кцрдляри нязярдя тутурдулар. Мцсялман даьлылар
(курдляр, гурдлар) Зянэязура йахын олан бюлэялярдян юз
щейванатлары иля Гарабаьын даьлыг щиссясиня гядяр йайлаьа
чыхыб-сонра юз гышлагларына гайыдырдылар. Лакин, ясасян дя
йайлаг дюврц ермяниляр гышлаг йурд йерляриня йерляшдикляриндян
кцрдлярля онлар арасында тцрклярля олдуьу кими тоггушма олурду.
Буна бахмайараг бу инсанлардан бязиляри Зянэязурда, Йухары
Гарабаьда галырдылар. Ермяниляриндя кцрдляря ещтийаъы вар иди.
Беля ки, онлар щейвандарлыьы баъармадыгларындан бунунла
барышмалы олурдулар. Чцнки, бу мящсуллара ещтийаълары чох иди.
Мялуматлардан эюрцндцйц кими бу дюврлярдя дя кцрд ады
чякилмир, онлар даьлы адландырылсаларда Йухары Гарабаьда щяляки
кцрдляр мяскунлашмайыблар. Чох дарыхан рус императору Ы
Николай 21 март 1828-ъи илдя фярман веряряк Азярбайъанын
Нахчыван вя Иряван ханлыгларыны Ермяни вилайяти адландырды,
1849-ъу илдя ися Иряван губернийасы ады верилди. Ермяниляри разы
салыб Ирандан Шимали Азярбайъанын Гарабаь, Иряван, Нахчыван,
Ширван ханлыгларына кючцрмяк мягсяди иля бу иши яслян ермяни
олан Лазарев адлы бирисиня щяля 26 феврал 1828-ъи илдя щяваля
етмишди. Лазарев ися чох бюйцк ъанфяшанлыгла ермяниляри разы
салыб кючцря билирди. Бу кючцрмя заманы ися 8249 ермяни аиляси,
йахуд 40.000 няфяр Шимала кючцрцлдц.
15 апрел 1828-ъи илдя А.Ш.Грибойедов Русийанын Ирана сяфири
тяйин олунур. Миллятчи А.С.Грибойедов ермяни миграсийасынын
бюйцк тяряфдары вя тяшкилатчысы олсада ону ахырда ермяниляр
юлдцрцрляр. 1828-1830-ъу иллярдя Русийа иля Тцркийя арасныда
олан Тцркмянчай мцгавилясинин 14 вя 15-ъи бяндляри ясасында
222
(мцщарибя 1826-1828-ъи илляри ящатя едир). Гафгаза Ирандан вя
Тцркийядян бирликдя 200.000-дян артыг ермяни кючцрцлмцш,
Иряванда, Эюйчя эюлцнцн ятрафында, Эянъя вя онун ятрафында,
ашаьы Зянэязурда, Ахалкалада, Тифлис ятрафында зорла
йерляшдирилмишдир. Н.Н.Шавров юз мярузясиндя йазыр ки, бизим
Загафгазийадакы мцстямлякячилик сийасятимиз узун мцддятя
щесабланмыш вя бу топаглара билярякдян руслары йох христиан
ермяниляри йерляшдиририк. Крым компанийасы дюврцндя дя бу
йерляря ермяниляри йерляшдирмишик - лакин щесабатыны
апармамышыг (Шавров Н.Н. - Новая угроза русскому делу в
Закавказье. СПб., 1911, с. 59). Рус империйасы биразда габаьа
эедяряк 1836-ъы илдя Азярбайъан Албан килсяляринин щамысыны
мцлкц иля бирликдя табе едир ермяниляря вя Албан килсяляри
григорйанлашыр, албанлар ися бу зяминля ермяниляширляр. Бу
щагда 1916-ъы илдя миллийятъя ермяни олан Б.Ишханйан йазыр ки,
Даьлыг Гарабаьын ермяниляри ясасян Тцркийя вя Ирандан
Азярбайъанда юзляриня сыьынаъаг тапмышлар вя буранын
обороэен гядим инсанлары христиан Албан тайфаларыдыр.
(Ишханьян Б. - Народности Кавказа. Петроград, 1916 г.).
1840-ъы илдя ися Гарабаь вилайяти Шуша мащалы адландырылараг
Хязяр вилайятинин табечилийиня верилир. 1845-ъи илдя
Загафгазийанын мяркязи шящяри щесаб олунан Тифлис шящяриндя
"Гафгаз эцндялийи" ящалинин сийащыйа алынма мялуматыны верир
вя эюстярилир ки, мцсялман Татар-Туркляр цстцнлцк тяшкил
етмякля 675.000 няфяр, Эцръц вя Имеретляр 490.000-я йахын,
ермяниляр ися 200.000-я йахындырлар (Кавказский календарь на
1846 г., отделение третье, Народонаселение, с. 137).
Даща сонра Н.Н.Шавров йазыр ки, 1864-1876-ъы иллярдя биз
дащада интенсив ишляйяряк Закавказийайа о гядяр ермяни
кючцрмцшцк ки, инди артыг ермяниляр истянилян демографик
дяйишиклийя имкан вермирляр вя щятта русларыда бурадан
сыхышдырырлар. Ермянилярля Эцръцляр Инэилисляря алданараг
миллийятчиликля мяшьулдурлар вя мцсялманлары сыхышдырырлар.
223
Руслар 1868-ъи илдя Йелизаветпол губернийасы йарадараг онун
тяркибиня Шуша гязасыны верирляр вя Шуша гязасына табе олан
Зянэязур гязасы йарадырлар. (Султанлыьын явязиня)
1877-1879-ъу ил рус - тцрк мцщарибяси йекунлашыр вя
Тцркийядян йенидян 85.000 ермяни Загафгазийайа кючцрцлцр.
Н.Н.Шавров бу щагда беля йазыр: - "Счастливо окончившаяся
турецкая война 1877-1879 гг. Одарила нас целым потоком
малоазийских новоселов: в Карскую область вселяются
около 50.000 армян... Кроме того, генерал Тергукасов
(ермяни) выводит к нам в Сурмалинский уейзд 35.000
кибиток турецких армян, которые и остаются у нас. После
этого начинается непрерывный приток армян из Малой
Азии, переселяющихся отдельными лицами и семьями".
Бу сянядлярин щеч бириндя кцтляви щалда щараданса
Азярбайъана кцрд (гурд) тайфалары кючцрцлмяси гейдя
алынмайыб вя Азярбайъанда да щансыса бир вилайятин кцрд
олмасы тарихян мювъуд олмайыб.
1883-ъц илдя Шуша мащалынын тяркибиндя ялавя ики мащалда
йаратмагла (Ъаваншир вя Ъябрайыл) о дюрд мащалдан - Шуша,
Зянэязур, Ъаваншир вя Ъябрайыл олмагла 1921-ъи иля гядяр беля
бюлэц юзцнц сахламыш, Эянъя, Газах, Борчалы мцстягил
мащаллар кими фяалиййят эюстярмишдир.
"Кавказское календаря на 1901 г." (Тифлис, 1900, с. 5051) вердийи мялумата эюря Загафгазийада 1886-ъи иля бурада
кючцрцлян ермянилярин щесабына онларын сайы хейли дяряъядя
чохалсада Азярбайъан татарларынын мигдары йенядя цстцнлцк
тяшкил едирди. Верилмиш 2-ъи ъядвяля диггят йетиряк.
Ъядвял 2.
224
Загафгазийанын губернийалары, Ермяниляр
даиряляри вя вилайятляри
Иряван губернийасы
375.700
Тифлис губернийасы
193.610
Елизаветопол губернийасы
238.324
Бакы губернийасы
53.459
Загатала даиряси
521
Даьыстан вилайяти
1.054
Бцтюв Загафгазийа цзря
939.131
Азярбайъанлылар
258.057
68.345
407.949
377.521
21.090
13.697
1.139.659
Ъядвялдян эюрцндцйц кими руслар Азярбайъанла йанашы
бцтцн Загафгазийаны ермяниляшдирмяк йолуну сечмишди. Буна
бахмайараг 1886-ъи илдя Загафгазийада олан бцтцн
миллятлярдян Азярбайъан тцрк-мцсялман ящалинин мигдары
щамыдан чох цстцнлцк тяшкил едирди. Мараглы мягамлардан
бирисидя бу сийащыйа алынмада Албан христианлары вя
Даьыстандакы христиан удинляр, христиан кцрдляр вя с.-лярдя
ермяни кими сийащыйа алынмышдыр. Бу сийащыйаалынмада
Загафгаийанын щеч бир бюлэясиндя щеч бир кцрд, йахуд гурд тцрк
тайфасы гейдя алынмамышдыр.
1893-1894-ъц иллярдя ермяниляр русларын, инэилислярин,
франсызларын, йунанларын фитвасы иля йенидян Тцркийядя цсйан едир
вя бу зяминдя - йяни 1893-1897-ъи иллярдя 90.000 ермяни
йенидян планлы шякилдя Загафгазийада йерляшдирилир.
1897-ъи илдя Русийа империйасында бцтювлцкдя ящалинин
сийащыйа алынмасы апарылыр вя мялум олурки, руслар
Загафгазийайа 1.100.138 няфяр, Гафгаза ися 1.124.948 няфяр
ермяни ящалиси кючцрмцшляр ("Кавказский календарь на 1903
г.", под редакцией Кондратенко, с. 250-253).
Йелизаветопол губернийасына кючцрцлмцш ермянилярин
мигдары ися 3-ъц ъядвялдя верилдийи кими олмушдур.
225
Ъядвял 3.
Елизаветопол Ящалинин Азярбайъанлылар %-ля Ермяниляр %-ля
губернийасынын цмуми
мащаллары
мигдары
Елизаветопол
162.788
шящяри вя онун
мащаллары
Шуша шящяри вя 138.771
Шуша мащалы
Зянэязур мащалы 137.871
вя Эорус
Нуха шящяри вя 120.555
Нуха мащалы
Газах вя газах 112.074
мащалы
Тяртяр вя
72.719
Ъаваншир мащалы
Ъябрайыл вя
66.360
Ъябрайыл мащалы
Аьдаш вя Ареш
62.277
мащалы
Цмумиликдя
878.415
Елизаветопол
губернийасы цзря
103.970
63,7
43.040
26,4
62.868
45,3
73.953
53,1
71.216
52,3
63.622
46,4
83.578
69,1
18.899
15,6
64.101
57,2
43.555
38,8
52.041
71,3
19.551
26,7
49.189
74,5
15.746
23,8
47.133
70,3
13.822
20,6
534.086
60,8 229.188
26,1
Ъядвял 3-дян эюрцндцйц кими Гарабаь вилайятляриндян
Шушаны чыхмаг шярти иля йердя галанларда Азярбайъанлылар
цстцнлцк тяшкил едир. Беляки, ъар империйасы йцз ил мцддятиндя
дцнйанын мцхтялиф бюлэяляриндян ермяниляри Гарабаьын чох
гиймятли торпагларында йерляшдирсядя азярбайъанлы тцркляр
цстцнлцк тяшкил етмишдир. Диэяр бир мясяля ися эялмя ермяниляр
ясасян йохсул, хырда сяняткар, нюкяр олдугларындан, онлара
мцфтя торпаг верилмясиндян асылы олмайараг бу йцзиллийин
(1801-1897) сонунда да онлар мцлк сащиби кими чохлуг тяшкил
етмирдиляр. Буну ашаьыдакы 4-ъц ъядвялдян яйани эюрмяк олар.
Азярбайъанлы мцлк сащибляри ермяниляря нязярян 4,5 дяфя артыг
цстцнлцк тяшкил етмишдир.
226
Ъядвял 4.
Елизаветопол губернийасынын Няслян дворйан олан Няслян дворйан
мащаллары
азярбайъанлылар
олан ермяниляр
Елизаветопол шящяри вя мащалы
2831
518
Зянэязур мащалы вя
4911
904
Эорус шящяри
Шуша мащалы вя Шуша шящяри
5033
1987
Буда ону эюстярир ки, дювлят торпагларынын, щятта шяхси
торпагларын зорла ермяниляря верилмясиня бахмайараг 100 илдян
сонрада Задяэан мцлк сащиби ясасян азярбайъанлылар олараг
галмагда иди. Лакин, ермяниляр тямизлямя мягсяди иля Шуша
мащалынын бир чох йерляриндя юзляринин силащлы дястяляри иля бир
чох кяндляри йандырды, инсанлары гадын, гоъа, ушаглыьына мящял
гойулмадан вящшиъясиня, гяддарлыгла мящв етмишляр.
Щямин дюврлярдя Йухары Гарабаьын, Зянэязурун, Лачынын,
Кялбяъярин йайлаг йерляринин хяритясини чякмиш М.А. Скибитски
тясдиг етмишдир ки, бурадакы йайлаг йерляриндян анъаг йерли
ящали олан Азярбайъан тцркляри истифадя едир. Эялмя ермяниляр
ися анъаг йашадыглары торпагдан истифадя едирляр вя онлар азлыг
тяшкил едирляр. Цмумиликдя Йухары Гарабаьын 72,6%-ни
Азярбайъан тцркляри, 27,4%-и ися ермяниляр вя диэяр миллятляр
тяшкил едирляр. М.А.Скибитински йайлаг йерляринин хяритясини дя
йцксяк сявиййядя щазырламышдыр ("Карта карабахских
казенных летних пастбищ"). Буну билян ермяниляр эюстярилян
хяритяни Санкт-Петербург, Москва, Тбилиси вя Иряван
архивляриндян оьурлайараг мящв етмишляр (Скибитински М.А.
- Материалы для устройства казенных летних и зимних
пастбищ и для изучения скотоводства на кавказе, 1889 г.).
Русийанын, Эцръцстанын, Иранын, Тцркийянин, Украйнанын,
Ирагын, Яряб юлкяляринин вя Азярбайъанын дювлят архивляринин
щеч бириндя яряблярля, Азярбайъан тцркляри иля бирликдя йашайан
кцрд, йахуд гурд тайфаларынын, гябирляринин щарадаса йашамасы,
оранын йерли ящалиси олмасы барядя сяняд ялдя едя билмядик.
Лакин ХХ яср бязи публисистик йазыларда Ирандан юзляринин,
227
йахуд аьаларынын щейванларыны Шимали Гафгаза гядяр эятиряряк,
яксиня апаран кюч елатлары арасында кцрдлярин (гурдларын) олдуьу
хатырладылар, онларын гочаглары вясв едилир. Щятта, арашдырдыьымыз
дюврцн ермяни йазарларыда кцрд вя йа гурд тцрк тайфалары
щаггында щеч бир мялумат вермирляр.
1828-ъи илдя Й.Б.Петрушевски иля Г.М.Тер-Саркесйан
Гарабаьын, онун ящалисинин мядяниййятини, инъясянятини
арашдырмаг мягсядиля чох бюйцк материаллар топлайырлар вя бу
гянаятя эялирляр ки, бурадакы мядяниййят вя инъясянят
нцмуняляри бурада ясрлярдян-ясрляря йашамыш азярбайъанлылара
аиддир. Бунун Гарабаьдакы килсяляря мцнасибятдя дя ейни
олдуьуну эюстярмишляр. ("Христианских монастырей армяне
ходят очень редко, а последнее время вообще не ходят. В
этом смысле они проявляют большую скупость. Эти места
чаще посещают местные тюркские скотоводы, особенно
при переходах в зимние и летние пастбища. При этом они
проявляют большую щедрость. Это еще раз доказывает, что
армяне в этих местах люди пришлые и местные святые
места вообще-то для них не является таковыми, а
азербайдъанцы испокон веков, проъивающие здесь
передают веру в эти священные места из покаления в
покаление. Карабах никогда не был центром армянской
культуры. Карабахская культура целостна и принадлеъит
она азербайдъанскому народу" (И.П. Петрушевский - О
дохристианских верованиях крестьян Нагорного Карабаха.
Воронеъ, 1930 г.)
Йухары Гарабаьда мядяниййят, инъясянят, елми, тарихи
публисистик йазыларда да кцрд (гурд) тцрк тайфалары барясиндя щеч
бир хатырлама йохдур.
ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайъанын Демократик
Ъцмщуриййяти Гырмызы империйа тяряфиндян мящв едилдийи
эцнлярдян Кцрд адлы бир миллят Азярбайъан тцркляриня гаршы
гойулмаьа башлады. Бунун кюкц ися ермянилярля бирбаша
228
баьлыдыр. Гейд едяк ки, ермяниляр бу нцмуняни руслардан
эютцрмцшляр. Чар русийасы даьыларкян Закфедерасийа дейилян бир
гурумда даьылды. Она гядяр Закфедерасийанын мяркязи шящяри
Тифлис иди вя бцтцн гафгаз орадан идаря олунурду. Лакин,
Закфедерасийанын даьылмасы бир тяряфдян Азярбайъанын истиглалы
идися, диэяр тяряфдян ермяни мясяляси ортайа чыхмышды вя
ермяниляр индики кими хариъи христиан щавадарларынын кюмяйи иля
юзляриня дювлят гурмагда исрарлы идиляр. Силащ-сурсат верянляри
ися кифайят гядяр иди. Азярбайъан мяъбуриййят гаршысында
галараг Иряван губернийасыны онлара эцзяштя эетмяйя мяъбур
олдулар. Закфедерасийанын рящбяри ися ермяни иди вя йени
йаранан ермяни дювлятиня башчылыг етмяли иди.
Русларын ермяниляри айры-айры дювлятлярдян Азярбайъан
торпагларында йерляшдирмякля тцрк дювлятляри, ислам дювлятляри
арасына бир пячим йерляшдирмяк мягсядини эцддцйцнц
ермяниляр йахшы билирди. Одур ки, щяр ещтимала гаршы эяляъякдя
юзлярини мцдафия мягсяди иля Гырмызы рус империйасындан хащиш
етмишляр ки, Иряван губернийасы йахынлыьында кцрдляр йашайыр,
юзляридя христиандырлар. Бюлшевикляр бцтцн халглара "азадлыг"
вердийи кими онларада юз мцгяддаратыны тяйин етмяйя имкан
верярся даща йахшы олар вя беляликля Москва Бакыйа эюстяриш
верир ки, Азярбайъанда кцрдлярин йашадыглары сащяйя ад верилсин.
О, дюврдя дя Азярбайъанда гязалар йарадылырды. Бу
мцнасибятлядя Йухары Гарабаьын гярбиндя бир парчайа
Кцрдцстан гязасы ады верилир. Бу щагда йухарыда мялумат
верилмишдир. Лакин бир мягамы гейд етмямяк олмаз. Щямин
дюврдя индики Нахчыван вилайятиндя кцрдляр сайъа Губадлы,
Лачын вя Кялбяъярдян чох иди. Амма, ермяниляр билаваситя
Кцрдцстан гязасынын Губадлы, Лачын, Кялбяъяр бюлэясиндя
йарадылмасына гясдян наил олмушлар ки, йери эялярся кцрдлярдян
истифадя Гарабаь бюлэясиндя олсун. Мялум оланда ки, бу
бюлэядя кцрдц бармагла саймаг олар, юзляридя христиан йох
мцсялмандырлар - кцрдцстан гязасыны ляьв едяряк бюлэяляря
229
айырмалы олублар. Советляр империйасы даьылдыгдан сонра кцрд
мяслясини ермяниляр йенидян эцндямя эятирдиляр. Ермянилярля
йашайан юз диллярини йахшы билмяйян христиан кцрдляри
рущландырараг Ирага, Сурийайа, Русийайа эюндярярк араны
гызышдырмаьа чалышдылар вя мцяййян мянада бунада наил
олдулар. Чцнки Гафгазда, Азярбайъанда мараьы олан
юлкялярдян вя кцрд мяркязляринин йерляшдийи дювлятлярдян
биридя Русийа, онун пайтахты Москва шящяридир. Москва иля
ермянилярин мараьы артыг 300 илдирки цст-цстя дцшцр.
Бу эцнкц кцрдляр ермяни вя рус мяслящятчиляринин кюмяйи
иля Ираг, Иран, Тцркийя вя Сурийанын мцяййян мяканларыны
юзлярининки сайырлар, ясл вятянляринин ися Сибир олдуьуну,
юзляринин ися тцрк ясилли олдугларыны билмирляр. Эюрцндцйц кими,
бцтюв Азярбайъана, о ъцмлядян онун Гузейиня Кцрдцстанын
щеч бир аидиййаты йохдур. Йадда сахланмалыдыр ки, мцяййян
сярщядляри олмадыьындан, Кцрдцстан анлайышы ясасян етнографик
мянада ишлядилир. Еля бунун нятиъясидир ки, кючяри щяйат сцрян
кцрдляр сонрадан мяскунлашдыглары яразиляридя Кцрдцстан
адландырмаьа адят етмишляр (ермяни нцмуняси).
1989-ъу илдя Парисдя, 1990-ъы илдяся Москвада (шящярляря
диггят един) кцрд халгынын тарихиня вя мцасир вязиййятиня щяср
олунмуш конфранслар кечирилди. "Кцрдшцнас"ларын вя кцрд
"зийалыларынын" иштирак етдийи щямин конфрансларда бу халгын
цмдя проблемляринин щялли йоллары совет кцрдляринин милли
гурултайы кими дяйярляндирилди. Москва конфрансында бцтцн
бунларла йанашы, ону да бирмяналы шякилдя вурьуладылар ки,
"Русийа яразисиня кцрдляр ХЫХ ясрдя вя ХХ йцзиллийин
яввялляриндя кючмцшляр - онлар Тцркийядян, Ирандан, Сурийадан
эялян мцщаъирляр иди (Йухарыдакы тядгигатымызы юзляри гурултай
сявиййясиндя тясдиглямишляр). Щямин кцрдляр Эцней Гафгазда
(Загафгазийада) мяскунлашдылар. ("Новое время" журналы, №
33, 1990-ъы ил сящ. 34).
Бизъя, бу эцн кцрд халгы цчцн аъынаъаглы олан щаллардан
230
биридя ондан ибарятдир ки, бу халгын бязи нцмайяндяляри ермяни
- йунан кяляйиня дцшяряк, милли дювлятчилийинин гануни
мяканыны, тарихи Сибирдя дейил, кянарда ахтарырлар. Бурада биз
90-ъы иллярин яввялляриндян Нахчыван МР Дахили Ишляр
Назирлийиндя ъинайят ахтарышы шюбясинин ряиси олмуш, сонрадан
Ирявана эедяряк, ишьал алтында олан Лачында "кцрд дювляти"
йаратмаг хцлйасына гапылмыш Вякил Мустафайев кимилярини
нязярдя тутуруг.
Кцрдлярля баьлы мягамлардан биридя дцнйадакы кцрдлярин
сайы иля баьлыдыр. Бязи "мцяллиф"ляр дцнйа кцрдляринин 40
милйон, Азярбайъан кцрдляринин ися 200 миня йахын олдуглары
иддиасындадырлар. Мараглыдырки, дцнйада, Тцркийядя вя
Азярбайъанда йашайан кцрдлярин сайынын артырылмасы ямялиййаты,
бяднам "Даьлыг Гарабаь проблеми"нин габардылмасы иля бир
вахта дцшцр. Щяр ики "ямялиййатын" "дцшцнян бейни" ролуну ися
мящз Москва юз цзяриня эютцрмцшдцр. Эюрцнцр, 1968-ъи ил
"Прага бащар"ынын идеологу З.Млинарж мяшщур китабына "Бцтцн
Дцнйайа шахта Кремлдян йайылыр" адыны нащаг йеря сечмяйиб.
Хейли вахтын сийаси фитняляринин мцяллифи олан Москва, кцрдлярин
сайыны шиширтмякля юз аляминдя Тцркийя вя Азярбайъана йени
тязйиг аляти кяшв етдийини дцшцнцр. Анламаг лазымдыр ки, бцтцн
кцрдляр ПКК-а вя "Йакбун" (Москвада йарадылмыш кцрд
тяшкилатыдыр вя бирлик мянасындадыр) кими дцшцнмцр. Щямдя,
Вякил Мустафайев вя онун кимиляри йахшы оларки, "Гыьылъымлар"
романында кцрдц анъаг оьру вя гулдур сифятиндя тясвир едян
Раффийя, "Эянъ тцркляр тарихин мящкямяси гаршысында" адлы
китабында тцркля йанашы, кцрдя олмазын бющтанлар йаьдырдыьына
эюря, Ъон Кирокоъйана, "Ъамыш" адлы ясяриндя оьурлуьун, аз
гала кцрд цчцн эенетик яламят олдуьуну иддиа едян Г.
Матевосйана ъаваб версин.
Башга бир мясялядя "кцрд дювлятчилийинин тарихи" щаггында
ъцрбя-ъцр яфсанялярин уйдурулмасыдыр. Дямирчи Эавяни вя шия
имамларыны асанлыгла "кцрдляшдирян" "кцрдологлар" бязи
231
дювлятляри дя, неъя дейярляр, юзцнцнкцляшдирмяйя чалышырлар.
Щазырда бейнялхалг кцрд иътимаиййяти арасында мялум инсан
олан Газахстан ЕА-нын ямякдашы Надире (Надиров) Кярим ися
доьма халгынын тарихи иля баьлы арашдырмалар апарараг бу
гянаятя эялмишдир ки, бцтцн тарих ярзиндя кцрд халгы йалныз ики
дяфя йашадыглары йердя цч эцнлцк Кцрдцстан сюзцня раст
эялмишдир (Азярбайъан яразисиндя ХХ ясрин яввяляриндя
"Гырмызы Кцрдцстан" вя 1970-ъи иллярин "Ираг Кцрдцстаны") вя
онларын щяр икисидя гыса юмцрлц олмцшдцр. Тябии ки, бу да дювлят
олмамышдыр.
Азярбайъан да она басгы, бурадакы кцрдлярин мигдары
мясялясиндя вахташыры бизи истямяйянляр истифадя етмишляр вя
чалышмышларки онларын сайыны чох эюстярсинляр. Щягигят ися там
дейилянлярин, дцшмянлярин йаздыгларынын яксини эюстярир,
бахмайараг ки, башга дялиллярдя мювъуддур. Азярбайъан
Республикасы Дювлят Статистика Комитясинин 1993-ъц илдя хцсуси
хидмят цчцн щазырладыьы материаллар Азярбайъанда кцрдлярин
сайыны эюстярян хцсуси дювлят сянядиня нязяр салаг. "Гырмызы
Кцрдцстан" сюзцндян истифадя едян Азярбайъан севмязляря дя
мяслящят эюрцлцр ки, бу сянядя диггят йетирсинляр. Биз дя щансы
бюлэялярин ящалисини аьына-бозуна бахмадан кцрд
адландыранлары хятиръам етмяк цчцн бу бюлэялярин ятрафындакы
диэяр бюлэяляриндя сийащысыны хатырладырыг.
Зянэилан бюлэясинин ящалисинин мигдары 39,9 мин няфярдир.
Ики шящяри (Зянэилан, Минъиван), 81 кянди вардыр, бир няфярдя
бурада кцрд йохдур. Зянэилан 1923-ъц илдя Азярбайъанда
гязалашдырма - йяни 15 гязанын бири кцрдцстан гязасы адлансада
орайа дахил едилмямишдир. Гаты кцрдчц кими ад чыхаран анасы
тцрк - атасы кцрд олан Шамил Ясэярова Мяъид бяй Бцлювлцклцйя
мяктубунда (17,07,1997-ил) онун ирадына беля ъаваб вермишди.
"Мян щеч бир йердя Губадлы, Лачын вя Кялбяъяр районларынын
яразисини кцрдцстан кими ня демямишям, ня дя йазмамышам.
Бейнялхалг иъласларда, щятта кечян ил (1996-ил) дцнйа
232
алимляринин Парис конфрансында мярузя едиб бу мясляйя мян
айдынлыг эятирмишям. Мялум олдуьу кими ермяни гулдурлары вя
онларын мякрли тяблиьаты иддиа едир ки, Кцрдцстан гязасы мухтар
гурум олмушдур. Мян Парисдя дя изащ етдим ки, бу йалан
иддиадыр. Чцнки, 1923-ъц илдя Нахчыван Мухтар Республикасы вя
Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайяти йарадылмышдыр. Йердя галан
яразилярдя ися 15 гяза тяшкил олунмушдур. Мухтар гурум
олмайан гязаларын бири дя Кцрдцстан гязасы адланмышдыр. 1929ъу илдя гязалар даиряляря, сонра ися районлара чеврилмишдир. Мян
Парисдя дедим ки, щансы дювлят гуруъулуьуну дяйишдириб эери
гайыдар. Мухтар гурум олмайан Кцрдцстан гязасы бярпа
едился, онда эяряк Азярбайъан бцтцн районлары ляьв едя,
йенидян 15 гяза йарада. Беля тяклиф иряли сцрянляр тамамиля
щагсыздырлар. Ъини шейтана гарышдырмаг щеч кимя хейир вермяз.
Мян, бу эцн дя Азярбайъанымыза гейрятля хидмят едирям вя
едяъяйям. Азярбайъана нечя баьлылыьымы, Лачына, ишьал олунан
бцтцн Азярбайъан торпагларына неъя йандыьымы, нящайят
шеринизя шерля йаздыьым ъавабы да бу мяктуба ялавя едирям.
Дярин ещтирамла Шамил Ясэяров. 17.07.1997."
Амма, Зянэиланда, Губадлыда, Лачында, Кялбячярдя
Зянэязур мащалынын тяркиб щиссяляриндяндир вя мащалын башчысы
яслян Лачындан олан Алы бяй Нябибяйлинин Зянэиланда ики йурду
онун адыны индидя сахлайыр - биринъи Алыбяйли вя икинъи Алыбяйли
кяндляри.
Губадлы бюлэясинин ящалисинин сайы (1993) 30,3 мин няфяр
олмуш вя бир няфярдя олсун кцрд гейдя алынмамышдыр. Лакин, бу
бюлэядя Кцрд - Мащрызлы кянди мювъуддур, буда яслиндя
Гурдмащрузлу кими йазылмалыдыр, диггятсизлийин нятиъясидир вя
бу кяндин юзцндя дя кцрд ясилли инсанлар йашамайыблар.
Лачын бюлэясинин ящалисинин мигдары 69,5 мин няфяр
олмушдур. Кцрдлярин сайы 4,8 мин няфярдир вя онлар ясасян 142
кянддян бир нечясиндя тцрклярля-кцрдляр бир йердя йашайырлар.
Гыз алыб-верибляр, щеч бир айры-сечкилик кцрдлярин бурада
233
йашадыглары 180-200 ил ярзиндя олмайыб, динляридя Ислам динидир,
азярбайъанъа тящсил алырлар, дцшмянлярля дюйцшдя щеч дя
тцрклярдян эери галмырлар. Йашадыглары кяндлярин щамысы йцз фаиз
гядим тцрк кяндляридир вя бу кяндлярин тарихи щаггында
йухарыда дягиг елми мялумат верилмишдир. Лачында анъаг
Советляр дюняминдя бир кянд сонрадан сящвян Кцрдщаъы кими
йазылмышдыр. Ясл ады Гурдэязидир - онун щаггындада тарихи
мялумат вермишик вя йерли ящалинин шифащи ифадясиндя беля,
индидя Гурдгаъи кими сясляндирилир. Бурада бир няфярдя олсун
кцрд ясилли инсан йашамайыб вя индидя йашамыр.
Азярбайъаны истямяйян ермяниляр вя бязи кцрд ясилли - лакин
тарихи билмяйянляр ермянидян ешитдийи фикирляри тякрар етмишляр.
Бунлардан биридя рящмятлик Шамил Ясэяровдур ки, Гурдэязи
кяндинин йахынлыьында Султан бяй Султановун мцлкц
олдуьундан онуда кцрд кими баша дцшмцшдцр. Онун бу фикриня
етиразыны билдирян Мяъид Бцлювлцклц достлуг етдийи Шамил
Ясэярова шерля сярт ъаваб вермишдир вя яслиндя Султан бяй
яслян Гурдэязи кяндиндян дейил. Щямин шердян гыса нцмуня:
Зянэязур гарталы о Солтан бяйди.
Солтана кцрд демяк гялбляря дяйди.
Сяни доьру йолдан сюйля, ким яйди?
Валлащи кцрд дейил Солтан, ай Шамил.
Чох йаман бяладыр бющан, ай Шамил.
Лянят олсун нифагы орталыьа атана,
Лянят олсун йухуда иэидлийя чатана,
Лянят олсун ортайа шяр атыб шяр гатана,
Лянятя дцчар олсун бирдя шейтан, ай Шамил !!
"Йахшы" експонатды, гой музейя гязети,
Азярбайъан юйрянсин беля бир "щягигяти",
Кимдир дцшмян ейляйян ики гардаш милляти ?
234
Эюрмцрсянми даьларда беля туфан, ай Шамил.
Тцрк диллидир, кцрд дейил, бяйди Солтан, ай Шамил,
Саьалмаз бир йарадыр ачыг бющтан, ай Шамил !
Кялбяъяр бюлэясинин ящалисинин цмуми сайы 48,6 мин няфяр
олмагла 148 кянддя мяскунлашмышлар. Бурада йашайан
кцрдлярин мигдары ися 1,5 мин няфярдир. Кялбяъярдя йашайан
кцрдляр ясасян ХЫХ ясрин сонлары ХХ ясрин яввялляриндя
Лачындан эетмядирляр. Кялбяъяр кцрдляри Лачында йашадыглары
бязи кяндлярин адыны Кялбяъярдя дя йашадыблар. Бунлар
Аьъакянд, Тювлядяряси, Тахтабашы вя с. кяндляридир.
Кялбяъяря дя цмумиликдя Лачындан эедянляр вя яслян тцрк
оланлар чохдур. Сонралар орада даими йашайыб кянд саланлар
хейлидир. Бунлардан Гарачанлы, Тязякянд, Аьъакянд, Лачын,
Башлыбел, Чорман, Алырзалар, Ясрик, Тиркешявянд, Баьырлы
(Баьырбяйлиляр), Орта Гарачанлы, Бюйцк Гарачанлы, Ашаьы
Гарачанлы, Гылынълы, Зцлфцгарлы (Зцлфцгарбяйли), Йеллиъя
(Йенгиъа), Каща, Нябиляр (Нябибяйлиляр), Сейидляр, Тахтабашы,
Газыханлы (Щаъыханлы), Бозлу, Мишни вя с. Бунларын Кялбяъяря
эетмя тарихини йухарыда эюстярмишик.
Гейд едяк ки, индики Кялбяъяр бюлэясинин торпаглары ХВЫЫЫ
ясрин ахырларында даща эениш олмуш вя онун йарыдан чоху
Лачынын Дцндцлбяйляр няслинин ХВЫЫ яср нясл давамчылары олан
Нябибяйлилярин йайлаг йерляри олмушдур. Лачындан бурада
йайлагланан ящалинин мяскунлашмасы ясасян Гарабаь
ханлыьынын йаранмасындан сонра даща да эцълянмишдир. Бу ися
Зянэязур султанлары Муртуза бяй Нябибяйлилярин Султан олмагла
йанашы Гарабаь ханлыьынын баш сяркярдяси олан дювря вя ондан
сонракы дювря тясадцф едир. Кялбяъяр бюлэясиндя кцрдляр
йашайан кяндлярин адлары тцрк мяншяли олуб, бу йашайыш
мянтягяляриндя дя тцрклярля кцрдляр бирликдя йашайырлар,
щамысыда бир-бирляриля гайнайыб - гарышыблар вя щеч бир тцрк-кцрд
гаршыдурмасы олмайыб. "Гырмызы кцрдцстан" гязасынын ятрафында
235
олан йашайыш бюлэяляриня нязяр салсаг кцрд мяншяли кяндляр
йохдур вя онларын да (кцрдлярин) тарихи мялумдур.
Ханкяндиня йахын кяндлярдян бири Лачын бюлэясинин Арафлы
(Алафлы) йашайыш мянтягясиндян эялмядиляр. Сябяби дя
гощумлар арасындакы наразылыг олмушдур, амма, ялагяляри
щямишя олмушдур вя Гарабаь мцщарибяси заманы ермяни о,
кяндляри вя онун инсанларыны мящв етмишляр. Юзляридя
тцркдцрляр. Шуша бюлэясиндя ися кцрдлярин мяскунлашдыьы
йашайыш мянтягяси йохдур. Шушанын юзцндя "гурдлар" адлы
мящялля олмушдур ки, онларын да кцрдя щеч бир аидиййаты
олмайыб.
Аьдам бюлэясиндя бир Гурдлар кянди варки, буда тарихян
гурд тцрк тайфасыдыр ки, 100-120 илдир ки бурада мяскунлашыб вя
ясл сой кюклярини олдуьу кими сахламышлар. Аьдамда Гурд тцрк
тайфаларынын икинъи кянди Кцрдляр адланыр. Бу кяндин тарихи даща
йахындыр, юзляридя Лачын бюлэясиндяндирляр вя яслян оьуз тцрк
тайфаларындандырлар. Аьдамда, Гарабаьда вя цмумиликдя
Азярбайъанда сящвян беля тяблиьат апарылыб ки, Лачын, Губадлы,
Кялбяъяр инсанлары кцрдлярдян ибарятдир. Ялбятдя бу сящви
дювлят сявиййясиндя арадан эютцрмяк йахшыдыр, чцнки,
ермянилярин йаратдыьы проблемлярдян биридир вя инсанлары бирбириня гаршы гоймаьа хидмят едир.
Аьъабяди бюлэясиндя дя бир няфярдя кцрд гейдя алынмадыьы
щалда бир кцрдляр кянди вар. Бу кяндиндя тарихи гядим дейил 120-130-иллик тарихи вар, ясилляри Лачындандыр, юзляридя
тцркдцрляр. Бу кяндин тарихи Пянащяли ханын юз досту ханлыьын
баш сяркярдяси, Зянэязур Султанына Аьъавядидя айырдыьы чох
бюйцк торпаг сащясиндян хейли сонра бурада мяскунлашан бяйин
малдарларындан оланлардыр.
Эоранбой бюлэясиндя цч - Балакцрд (Бала Гурд), Бахчакцрд
(Бахчагурд) вя Сяфыкцрд (Гурд Сяфи) адлы кяндляр олдуьу щалда
юзцнц кцрд тайфасы адландыран бир няфярдя гейдя алынмайыб.
Бурада да диэяр бюлэяляримиздя олдуьу кими - русларын Гурду
236
"кюрд" кими гейдя алмаглары иля ялагялидир вя бу кяндлярдя
йашайыш даща гядимляря эедир, щятта кяндляр башга-башга
адларла йашамышдыр.
Тяртяр бюлэясиндя кцрд, йахуд гурд ады иля йашайыш
мянтягяси йохдур. Лакин Тяртярин 70 миня йахын ящалисинин
300, йахуд 0,21 фаизи кцрд кими гейдя алынмышдыр. Кцрд ады
верилмиш бу инсанлар Тяртяря ясасян Кялбяъярдян, гисмяндя
Лачындан советляр дюврцндя эялянлярдир. Тяртяря эялянляр
ясасян аилясини доландырмаг мягсяди иля эялянлярдир. Онларын
щеч бири кцрд ясилли дейилляр. Садяъя кцрдляр азда олса йашайан
бюлэялярдян эялдикляри цчцн "кцрд" адыны "газаныблар", кцрдъя
бир сюздя билмирляр, сорушдугда ися "яши даьдан эялдийимиз цчцн
бизя беля дейирляр, дава елийяси дейиликки" дейирляр.
Фцзули бюлэясиндя кцрдя гисмяндя олса уйьцн эялян
Кцрдляр, Йухары Кцрдмащмудлу, Ашаьы Кцрдмащмудлу
кяндляри мювъуд олсада, бюлэядя бир няфярдя кцрдясилли адам
йохдур.
Арашдырмалар эюстярир ки, бу кяндлярин ясл адлары Гурдлар,
Йухары Гурдмащмудлу вя Ашаьы Гурдмащмудлу адыны
дашымалыдыр, юзляридя 150-180 яввялляр Ирандан эялмядиляр.
Бюлшевиклярдян яввял Зянэязур гяза вя султанлыг олан
дюврлярдя бурайа хейли щиссяси дахил олан Ъябрайыл бюлэясиндя
дя щеч бир кцрд йашамадыьы щалда кцрдляр адлы бир йашайыш
мянтягяси мювъуддур. Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриндя
олдуьу кими бурадада эюзяэюрцнмяз ялляр юз ишини эюрмцшдцр.
Кцрд адлы кянд олсада кянддя йашайанлар оьуз тцркляридир.
Бабяк бюлэясиндя ися яксиня, 0,9 мин кцрд (Гурд) ясилли
инсанлар гейдя дцшсядя кцрдлярля баьлы щеч бир кянд, йер-йурд
адлары йохдур. Бурайа эялян кцрдляр дя (Гурлар) Ирандан эялмя
олуб, анъаг йерли варлы адамларын тясяррцфатында чалышмыш вя йерли
оьуз тцркляри иля гайнайыб - гарышмышлар.
Нахчыван вя диэяр Ордубад, Сядяряк, Ъулфа, Шащбуз
бюлэяляриндя ня фярди, нядяки йашайыш мянтягяси кими кцрдля
237
ялагяли щеч ня мювъуд дейилдир.
Гярби Азярбайъана (индики Ермянистана) эялдикдя ися
кцрдляр бир нечя аиля шяклиндя Сисйанда (Гаракилсядя),
Басаркечярдя, Зянэибасарда, Мыьрыда олмушдур. Онлары ися
ермяниляр ясасян юлдцрмякля мящв етмиш, бязиляри ися
Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриндя, хцсусян Бакыда
мяскунлашмышлар. Азярбайъаны дидмяк, парчаламаг, мящв
етмяк биринъи нювбядя Русларын, ермянилярин, эцръцлярин,
фарсларын мараьындады вя ян чох реал иш эюрянляр ися
ермянилярдир.
Азярбайъан цчцн аъынаъаглы щаллардан биридя Русийанын
Азярбайъаны ишьал етдийи 200 илдян артыг мцддятдя башга
сащялярдя олдуьу кими топоникамызы да ермяни, эцръц ялиня
вермякля йер-йурд адларыныда дящшятли сурятдя тящриф етмиш,
дяйишдирмиш, юзцнцкцляшдирмишляр (Борчалы - Марнаули, Гурдлар
- кцрдляр вя с. шякилдя) ачыгдан-ачыьа тящриф едилмишдир.
Бу ишляр дцшцнцлмцш вя мяркязляшдирилмиш бир аддымдыр.
Азярбайъанын - хцсусян Гарабаьдан, Гярби Азярбайъандан
ъямиййятдя мцяййян мювге тутан инсанларында щамысыны кцрд
кими тяблиь етмишляр. Зянэязурун султаны - Гарабаь ханлыьынын
баш сяркярдяси Муртуза бяйи, бюйцк вязифялярдя олмуш
профессор Мяммяд Ябдцл оьлу Искяндярову, Н.Щейдярову,
эенерал Рамил Усубову, профессор Щябиб Ширинову, йазычы Шамо
Арифи, шаир Рамиз Рювшяни, Нахчыванын башчысы Талыбову,
Я.Елчибяйи, Иса Гямбяри мцхтялиф мятбуат органларында
дцнйайа кцрд кими тягдим едирляр. Беля чыхырки Азярбайъан
тцркляри йохдур вя щеч няйя гадир дейилляр.
Бяс еля ися мялум щягигятляри сахталашдырмаг ъящдляринин
архасында ня дурур?
Биринъи ону гейд едяк ки, 1985-ъи илдя бир груп шяхс Сов.
ИКП МК-нин Азярбайъан КП МК-йа вердийи мяхфи тювсийяляря
уйьун олараг мяркязи Губадлы бюлэясинин Ханлыг кянди олмагла
Кцрдцстан вилайяти йаратмаг мягсяди иля Губадлыйа эялишляри
238
мялумдур. Лакин фикир бурада юз щяллини тапа билмямишдир.
Сонракы ъящд 1987-ъи илдя олур. Ящалиси ермяниляр тяряфиндян
сахтакарлыгла кцрд кими гялямя верилян Лачын, Губадлы,
Зянэилан, Кялбяъяр вя Ъябрайыл бюлэяляринин Азярбайъан ССРдян алынараг Ермяниляря верилмяси (буфер дювлят, ХХ ясрин
яввялиндяки ермяни идейасы) тялябляри ортайа чыхарылыр. Бунун
ардынъа 1988-ъи илдя Йухары Гарабаь щадисяляриня старт верилир.
Еля щямин илин (1988- ъи илдя) йайында Орта Асийада йашайан
кцрдлярин Зянэилан, Губадлы, Лачын, Кялбяъяр вя Ъябрайыл
бюлэяляриня кючцрмякля демографик тяркибин дяйишдирилмяси
ъящди едилир.
1992-ъи илин апрелиндя Ирагын пайтахты Баьдадда Шуша вя
Лачын бюлэяляринин ишьал эцнляри дягиг эюстярилмякля бу
яразилярдя Кцрдцстан дювляти йарадылаъаьы елан олунур вя
щягигятяндя онларын сюйлядикляри реаллашыр - 8 майда Шуша, 18
майда ися Лачын ишьал олунур. Щятта, 1992-ъи илин 9-10 ийун
айында ермяниляр тяряфиндян ишьал олунмуш Лачын шящяриндя
"Кцрдцстан" дювлятинин йарандыьы елан едилир (бош торпагда
йаланчы дювлят). Эюрцндцйц кими бу щадисяляр арасында
мягсядйюнлц бир баьлылыг вар. Ермянилярин ортайа атдыьы
ойунъаг Кцрдцстан идейасыны онларын юз няфляриня истифадядян
башга бир шей дейилдир. Тяяссцфляр ки, бязян айры-айры
вятяндашларымызда билмямязликдян ермяни кяляйиня дцчар
олурлар. Бу хцсусян Азярбайъан ядябиййатында, инъясянятиндя,
мядяниййятиндя, сийаси сящнясиндя юзцня йер газанмыш шяхсляр
щаггында олугда даща аьрылы, хошаэялмяз фясадлар йарада билир.
Тядгигатлар эюстярир ки, Азярбайъанла даими дцшмянчилик
едян миллятляр вя дювлятляр бу халгын азад йашамасыны щеч ъцр
гябул етмяк истямирялр, мцмкцн олан бцтцн писликляри
Азярбайъана рява эюрцрляр. Бурада ясас фикир йаланданда олса
Азярбайъанда Гурд тцрк тайфасы явязиндя Кцрд миллятчилийи
тяблиь етмяк, ейни еюелц миллятляри гаршы-гаршыйа гоймагла,
тяхрибатлар тюрятмякля Азярбайъаны бир дювлят кими тарихдян
239
силмяк йолуну тутмушлар.
Яслиндя ися Вятянимизин гядим бизи даща айыг-сайыг олмаьа
тящрик едир. Бунун цчцн биръя тарихи мялумат бизим цчцн
йетяринъя олмалыдыр. Беля ки, Гафгаз яразисиндя йашайан бу
эцнкц Тцрклярин Оьуз голундан - Азяриляри, Кымыклары,
Балкарлары, Гарачайлары, Аъарлары, Гыпчаг голундан - Ногайлары,
Абхазлары, Угро-Фин голундан - Чеченляри, Чяркязляри,
Кабардинляри, Аварлары, Лязэиляри, Лаклары, Ингушлары, Дарэинляри
эюрмяк мцмкцндцр. Йяни Гафгаздф йашайан бцтцн инсанларын
(ермяиляр истисна олмагла) щамысынын тцрксойлу олдуьу
мялумдур. Беля олдуьу щалда Азярбайъанда Кцрд (Гурд),
Лязэи (Угро-Фин), щеч бир кюкц ясасы олмайан талыш милляти
йаратмаг бу миллятлярин щамысына вя цмумиликдя Азярбайъана
ня веря биляр. Ялбяття, бу торпагларын парчаланмасыны вя онун
инсанларынын бядбяхтлийини. Бу да бир даща бизи тарихи
кюкляримизи йахшы билмяйя вя ону тяблиь етмяйя вадар
етмялидир.
Милли мясяля щяр бир юлкядя ян щяссас мясялялярдяндир.
Онун тякъя инкишафда, дирчялишдя дейил, нечя-нечя мцщарибядя,
террорда, бюйцк вя йа кичик сийаси, иътимаи, психолоъи
проблемлярдя пайы вар. Диэяр щяссас нюгтяляр кими о да
бирляшдириъи вя йа даьыдыъы ола, севэи вя йа нифаг йайа биляр.
Миллят щагда бир балаъа мялуматы олан щяр бир кяся мялумду
ки, инсанын миллийяти дил, дин, ирсиййят, ярази, адят-яняня
факторларындан да чох милли мянсубиййят щисси цзяриндя
формалашыр. Она эюрядя бу щиссляря тохунмаг инсанлыьа
йарамаз, нечяки ермяниляр узун иллярдир бизим, эцръцлярин,
тцрклярин, йящудилярин щисслярини вахташыры тарыма сякирляр,
бунунса мцтляг сону олмалыдыр.
Бир аз да ПКК щаггында
240
ПКК-а щаггында бязи щягигятляри Азярбайъан халгынында
билмяси, онун щарадан гайнагланмасыны дярк етмяси юлкямизин
тале йцклц проблемляри цчцн ваъибдир.
Тарихян чар Русийасы ермяни-тцрк гаршыдурмасындан
истифадядян бящряляниб, ону тяшкил едиб, малийяляшдириб,
силащландырыб, сийаси дястяк вериб вя бу сийасят щазырда биразда
эцъляндирилиб. Диэяр тяряфдян бу гаршыдурманы эцъляндирмяк
мягсядиля истянилян бюлэядяки диэяр халгларын имканларындан да
йарарланмаг хяттини эютцрцб. Руслар щяля 1877-1878-ъи иллярдя
Османлы дювляти иля савашаркян кцрдлярин бязи групларыйла
ялагяляр гурмаьа башламыш вя сонра бу ишя ермяниляри дя
гошмушлар. Сон тарихя нязяр салдыгда эюрцрцк ки, Тцркийядя
ПКК-нын баш галдырмасыйла кцрд сепаратчылары 1986-ъы илдян
башлайараг кечмиш Советляр бирлийиндя дя варлыгларыны ортайа
гойдулар. Щямин ил кцрд миллийятиня мяхсус бязи танынмыш
шяхсляр Москвада дцзянлянян конгресдя топландылар.
Конгресин гятнамясиндя эюстярилирди: - "Кцрдлярин щагларынын
горунмасы, кцрдлярин кюч едилмиш халг статусунун
газанылмасыйла "Гызыл Кцрдцстана" дюнмяляриня наил олмаг"
(ермяни дясти хятти). Еля бу яряфядя ермяни-кцрд сепаратизминя
йени ряванъ верилди.
Иряван, Азярбайъан яразисиндя мцстягил ермяни-кцрд
бюлэясинн формалашдырылмасы принсиплярини щяйата кечирмяйя
башлады. Ермянистан Азярбайъанын Йухары Гарабаь щиссясини
ишьал етдикдян сонра бу яразилярдя мцстягил ермяни-кцрд
бюлэясинин формалашдырылмасы принсиплярини иряли сцрмяйя
башлады, йяни ермяниляр кцрд картыны йенидян эцндямя эятирди.
Бир ара ермяни сепаратчыларынын Лачын вя Кялбяъярдя юзляриня
йахын кцрд сепаратчыларынын йерляшдирилмясиня даир хябярляр
йайдылар. Русийанын бязи даиряляри ермянилярля бирэя ПКК вя бу
тяшкилата ряьбяти оланларын Тцркийяйя гаршы мцгавимятиндян
истифадя едяряк бунун бир голуну да Азярбайъана узатдылар.
241
1993-ъц илдя Русийа президенти йанында фяалиййят эюстярян
мяркяз ермяни сепаратчыларына мяслящятляриндя "Гызыл
Кцрдцстан" идейасыны ялдян (олмайан бир мясяляни)
вермямяйя чаьырды. Аз кечмиш Русийа Президенти йанындакы
Милли Мцнасибятляр Дювлят Комитясинин фяал цзвляриндян олан
Валери Самсуров адлы бириси Москва, Краснодар, Иряван, Алматы,
Тбилиси вя Бакы кцрдляринин (ермяниляринин) координасийа
системини гурду. 1-5 сентйабр 1993-ъц илдя Русийанын
Краснодар вилайятинин Садовойе кяндиндя кечмиш Советляр
Бирлийи кцрдляринин (ермяниляринин) илк бюйцк топлантысы тяшкил
едилди. Топлантыйа Ермянистан, Эцръцстан, Газахстан,
Гырьызстан, Юзбякистан вя Азярбайъандан 47 тямсилчи иштирак
етди. Топлантынын гярарлары ичиндя буда вар иди: - "1923-ъц илдя
Азярбайъан Мяркязи Иърайя Комитясинин гярары иля гурулан вя
сонрадан ляьв олунан "Гызыл Кцрдцстан вилайяти" уьрунда
йенидян мцбаризяйя башламаг". Щансыки, беля бир гярар щеч
вахт олмайыб. Гярар бцтцн Азярбайъанын 15 гязайа
бюлцнмясиня аид иди. Еля ки, бялли олмушдур бурада кцрд йохдур,
гязанын ады ляьв олунмуш вя Русийадакы кими бюлэяляр - район
адлары иля явяз олунмушдур. Дейилян топлантыда Бирляшмиш Милли
Ъябщя гурулур. Ъябщя 1994-ъц илдя Москванын "Байканур"
кинотеатрында гурултайда кечирдир. Гурултай иштиракчылары Русийа
президенти Борис Йелтсиня мцраъият едяряк онун рус вя кцрд
халгларынын ортаг марагларына хидмят едян бир ишя - кцрдлярин
тарихи торпагларына гайытмасына йардым етмясини истяйирляр.
Амма тарихи торпагларынын Русийанын зябт етдийи Сибирдя
олдуьуну эюстярмирляр. Нядянся щамы исти йер ахтарышындадыр.
Гурултай Ермянистана да месаж эюндярмяйи унутмур.
Ермянистан Азярбайъанла анлашдыгдан сонра ордуларыны бу
бюлэялярдян чыхмалары вя кцрдляр "тарихи" торпагларына
гайытмалыдырлар".
Ермянистанла
Азярбайъан
арасында
анлашынмайа ящямиййят верилмяся дя, кцрдлярин сепаратчы
даиряляри цмцдлярини итирмирляр. Онлар Москва вя Ирявандакы
242
дястякчиляри (ады кцрд юзц ермяни олан) васитясиля фяаллыгларыны
Тцркийядя вя Авропада биразда артырырлар. Ермянистанда
щазырда "Кцрдолоъи Институт" адлы бир гурум (ямякдашлары ися сырф
ермяни олан) фяалиййят эюстярир. Институтун мягсяди кцрд
миллятчилийини ъанландырмаг вя буну Тцркийя иля Азярбайъана
гаршы йюнялтмякдир. Ермянистанда сон заманлар ПКК-чыларын
фяалЫашмасына даир хябярляр артмагдадыр. Еля бу хябярдян
сонра кцрдляр бир нечя щцъум ямялиййатлары кечирмиш вя 17 бир,
16 бир Тцрк щярбичиляри мящв едилмишдир. ПКК-чылар Иряванда
кечирдикляри мятбуат конфрансларында тяшкилатларынын йенидян
Тцркийяйя гаршы силащлы гаршыдурмайа башлайаъагларыны
ачыгламышлар. Щямин конфрансда ПКК-чылар Азярбайъана да
месаъ эюндярярк Тцркийя иля йахынлыьын бизляря баща баша
эяляъяйинии сюйлямишляр. Ардынъа Бакы-Тифлис-Ъейщан кямяриня
зийан вураъагларыны диля эятирмишляр. Бир сюзля, Ермяни - ПККчы сепаратчылары Азярбайъандакы, Ъянуби Гафгаздакы
мювгеляринин варлыьыны имкан дцшдцкъя йада салмаьа чалышырлар.
1998-ъи илдян Азярбайъанда ПКК вя бу тяшкилата ряьбяти
оланларын фяаллашмасына даир хябярляр артмаьа башлады. Эащ
Бакы, эащ да Нахчыванын бязи бюлэяляриндя ПКК-чыларын эизли
мяркязляри щаггында хябярлярин сайы чохалды. Нятиъядя,
мясяляйя Тцркийя рясмляри гатылмалы олду.
Кцрдлярин лидери олмаг истяйян хейли инсанлар вар. Бунлардан
юз гяддарлыьы иля "ад чыхармыш" Кцрд фящля партийасынын рящбяри
Абдулла Юъаландыр. ПКК-а рящбяри кянар юлкяляр нязяря
алынмазса анъаг Тцркийядя 40 мин тцрк ясэяринин, ушаьынын,
гадынын, гоъасынын, ащылынын ганына гялтан едилмясинин
сябябкарыдыр. Тябии ки, Юъалан бир ъан олараг тякбашына бу
ъинайятляри тюрятмяйя ня физики, ня игтисади вя нядяки, сийаси
эцъц чата билмязди. Онун архасында игтисади вя сийаси эцъя
малик дювлятляр, христианлар, тцркц, тцрк дцнйасыны истямяйянляр
дайаныб вя Юъаланы силащ-сурсатла, пулла, диэяр васитялярля тямин
етмишляр. Юъалан тутулду, бир чох ъямиййятя гаранлыг
243
мясялялярдя ачыгланды вя бизим сюйлядийимиз, ещтимал
етдийимиз мягамлар юз тясдигини тапды. Щазырда бунларын
щамысыны садаламаьа ещтийаъда дуймуруг. Амма, бир
мягамда юз тарихи тясдигини бир даща нязяри дейил щяйатда
сцбута йетирди. Ататцрк демишди "тцркцн тцркдян башга досту
йохдур".
Абдулла Юъалан тцрк мящкямяси гаршысында юзцнцн яфв
едилмясини тякрар-тякрар истяйяркян бир чох дювлятлярин
башчыларынын вя сийаси "хадимляр"инин она щарада, неъя вя щансы
шяртляр дахилиндя йардымчы олдуьуну бойнуна алмышдыр. Беляки,
Белчикада фяалиййят эюстярян вя ПКК-йа хидмят едян МЕДТБ каналынын ачылмасына Инэилтяря лисензийа вериб, АБШ, Франса
йардымчы олуб. Юъалан сюйлядики, МЕД-ТВ-нин гурулмасында
ясас мягсяд ПКК-нын сийаси фяалиййятиня уйьун тяблиьат
гурмагдыр вя тяляб етдийи хяръ 50 милйон доллардан чохдур.
Йахуд, "Розарин лягябли ПКК-ны дястякляйян Айфяр Гайа адлы
бириси Йунаныстанда килсялярдян вя халгдан топланан пулларын
щесабына силащлар алыныб вя ПКК-нын Шимали Ирагдакы
дюйцшчцляриня
эюндярилир.
Сербийадан,
Русийадан
Ермянистандан алынан силащларыда щятта Ермянистан-Бакы хяттиля
ПКК-а базаларына эюндярилиб. Бязи нюв ракетляр Иранын эизли
хидмят тяшкилаты "Еттелаут"ын ялиня кечиб. Юъаланын дедийиня
эюря "Еттелаут"ын цзвляри тез-тез онунла ялагя йарадырмыш.
Бундан башга, Иран яразисиндя, Урмийа йахынлыьында ПКК-нын
хцсуси хястяханасы фяалиййят эюстяриб, орада йаралы ПКК
дюйцшчцляриня йардымлар едилиб. Юъаланын ифадясиня эюря
дцнйанын мцхтялиф нюгтяляриндян алынан ракетлярин ПКК-чылара
ютцрцлмясиндя йунан эизли хидмятинин хцсуси ямяйи олуб. 1988ъи илдя Йунаныстанын миллят вякилляри иля эюрцшян Юъалан бунун
нятиъя вердийини сюйляйиб. Бу эюрцшдян сонра Йунаныстанда ики
щярби дцшярэя тяшкил едилиб ки, бу дцшярэялярдя дя йунан
щярбчиляри ПКК дюйцшчцляриня тялим кечир, Лаврион
дцшярэясиндя тялим кечян ПКК дюйцшчцляриня Дмитри Елен
244
партлайыъы маддялярля давранма гайдаларыны юйрядир, ПКК-нын
кичик тяхрибат дястялярини формалашдырмаг цчцн тялимляр
кечирилир. Юъалан тцрк щакиминя ъаваб веряркян бцтювлцкдя
Авропайа йюнялмиш иттищамларла чыхыш етмиш вя ондан
Тцркийяйя гаршы бир васитя кими истифадя олундуьуну да етираф
етмишдир. О, дейирди: - "Тцркийянин игтисади вя сийаси сащядя
дирчялишиндян наращат Авропа бизим васитямизля бу юлкяйя
зярбяляр вурмаг истяйирди" сюйлямишдир. Абдулла Юъалана
Йунаныстан щюкцмяти, онун баш назири Костас Симитис
сявиййясиндя кюмяклик эюстярилиб. Юъалан тутуландан сонра
Йунаныстанын хариъи ишляр назири Теодорос Пангалос, дахили ишляр
назири Алекос Пападопулос вя диэяр назир Филипос Петсалникос
истефа вермя мяъбуриййятиндя галмышдыр. ПКК-чылар
архаларындакы гцввяляря о дяряъядя архайын олмушлар ки,
онларын рящбяри Абдуллащ Юъалан (АПО) тутуларкян бцтцн
Авропада етираз митингляри кечирмиш, бир чох мцттяфигляри иля
мцбащисядян дя чякинмямишляр. Щятта Тцркийянин "Щцррийят"
гязети Щейдяр Ялийев кцрдляри дястякляйир хябярини йаймыш,
мягсяд ися Тцркийя иля Азярбайъанын арасыны вурмаг олмушдур.
Щямин яряфядя Щейдяр Ялийев Тцркийядя олмуш, юзц ъидди
ачыгламалар вермякля сющбят гапанмышдыр. Бунунда ясас
сябяби Азярбайъанда няшр олунан "Дянэи-кцрд" гязети иди.
Гязет Абдуллащ Юъаланын тяблиьи иля баьлы мялуматлара юз
сящифяляриндя йер вермиш, Республиканын габагъыл инсанларыны
кцрд ясилли сийащыйа салмыш, аз гала Азярбайъанда йашайанларын
щамысыны кцрд сойлу олдуьуну тяблиь етмишдир. Щямин яряфядя
Бакы йанаъагдолдурма мянтягяляриндя вя диэяр йерлярдя ПКК
милитанларынын символу олан гарталлы панкартлар пейда олунсада
тезликля йыьышдырылды. ПКК-чыларын яфсаняляшдирдикляри А.Юъалан
ися тутулан кими "Шанс верилярся Тцркийяйя хидмят едярям,
мяним анам да тцркдцр" сюйлямишдир. Бах, будур тцрк
торпагларында йашайыб, сябри вя гялби эениш тцрк миллятинин
щесабына сярвят газанан, ъямиййятдя мювге тутан, яслиндяся
245
хофлу бир хаин олан бязи инсанларын ич дцнйасы. Нятиъядя, щятта
Тцркийянин, тцрк дцнйасынын ялейщиня чалышан дювлятляр вя
миллятляр ПКК-ны щягигятяндя бир террорчу гурум олдуьуну
таныды, цздя дя олса Тцркийяйя дястяк олду, бу эцндя беля бир
просес давам едир. Амма, щеч ким бу эцнкц кцрдляри сой
етибары иля онларын кечмиш тцрк Гурд тайфасындан олдугларыны вя
вятянляринин ися Сибир олдуьуну хатырлатмыр. Тцркийя ися йенядя
бюйцклцк етди, цряйи ачыглыг етди, Бюйцк Миллят Мяълиси юлцм
щюкмцнц ляьв етди, аз сайлы халглара, о, ъцмлядян кцрдляря
истядикляри дилдя тящсил алмаьа, радио-телевизорда верилишляр
вермяйя иъазя верди. Бялкя дя дцз етмяди. Амма, няся етди.
Ахыр ки, чох мягамлары дярк едян АБШ сийаси даиряляри
Тцркийяйя ПКК-а иля силащлы мцбаризя апармаьа тяряфдар чыхды.
Яслиндя ися, дцнян ПКК-йа йардымчылардан бири иди. Бу эцн
АБШ Тцркийяни итирмякдян горхдуьу цчцн бу аддымы атды. Вахт
эяляъяк руслар да бу ишлярдян ял чякяъяк, бялкя кцрдляр
(Гурдлар) вя ПКК-да ясл щягигяти дярк едяъякляр, кимин-ким
олдуьуну нящайят ки, анламаг истяйяъякляр.
Ялбяття, биз отуруб бу тарихи мягамы эюзляйя билмярик, щеч
кимдян - щеч нядян чякинмядян, нящайят ки, юз сюзцмцзц
демялийик. Бизъя, бу ишляр дювлят сявиййясиндя вя
Зянэязурлуларын, Лачынлыларын иштиракы иля апарылса бу иш даща да,
еффективли вя заман етибары иля гыса мцддятли ола биляр.
246
Милли мцнасибятлярдя етник психика
Узун иллярин фактлары сцбут едир ки, щяр щансы халгы тямсил
едян шяхс, груп, гурум вя йахуд дювлятля истянилян ялагяляри
гураркян онун щансы етноса мянсуб олмасы диггят мяркязиндя
сахланылсын. 1-ъи Пйотурдан эцнцмцзя гядяр Русийада, сон бир
нечя ясрдя Авропанын апарыъы дювлятляриндя, АБШ-да бу
мясяляйя хцсуси диггят йетирилир вя бу дювлятлярин бязиляриндя
щятта хцсуси институтлар вар ки, щямин институтлар дювлят сийасяти
сявиййясиндя, ялагяляр йаратдыглары юлкялярин щансы етносдан
тяшкил олундугларыны юйрянир, тящлил едирляр. Еля тямсил
олундуьумуз советляр юлкясинин даьыдылмасынын нязяри
ясасларынын ян мцщцм амиллярдян биридя етносла баьлы
олмушдур.
Милли мцнасибятлярдя етник психика проблеми яслиндя чох
эениш ящатяли олуб, кифайят гядяр мцряккябдир. Бир чох дцнйа
дювлятляриндя, кечмиш советляр мяканында вя онун Гафгаз
бюлэясиндя дя бцтювлцкдя бир сыра халгларын, миллятлярин, етник
групларын йашадыьы реаллыгдыр. Беля мяканларда, дювлятлярдя
етник мцнасибятлярдя йол верилмиш щяр щансы нюгсан диэяр
халгларын, миллятлярин цнсиййят системиня ъидди мянфи тясир
эюстяря билир. Йяни садяъя олараг нятиъяни яввялъядян билмяк
хатириня сябяби баша дцшмяйя чалышылмалыдыр.
Азярбайъанда бир нечя етносун нцмайяндяляри йашайыр. Бу
етнослар айры-айры адят вя яняняляря, айинляря вя дини ягидяйя
малик олсаларда, онларын щяр бириндя бир азярбайъанлы "етносу"да
йашайыр. Бунунда ясас сябяби бцтцн етносларын Азярбайъан
адланан бир мямлякятин етнопсихикасы олсада, башлыъа амил
бизим етносун башга халглара, миллятляря хош мцнасибятдя
олмасы иля бирбаша баьлыдыр вя мцгайися едилярся бизим етнос
дцнйа етносларына нцмунядя эюстяриля биляр.
Етник психикада психи сима, йяни милли вя йа етник характер,
адят, яняня вя бирдя емосионал сащядир ки, бурайада хцсуси
247
милли вя йа етник щиссяляр дахилдир ки, бу проблемлярдя башлыъа
рол ойнайырлар.
Диэяр тяряфдян етник психика - халгын тяфяккцр тярзини,
емосионал аляминин, давраныш вя ряфтарынын сабит, аз дяйишян,
щям дя чевик, тез дяйишян ъящятлярини дя юзцндя ъямляшдирир.
Истянилян халгын етник психикасынын йахшы мянимсямяк цчцн
о етносун динини, фолклоруну, мусигисини, мифолоэийасыны, яхлаг
нормаларыны, мядяни вя бядии ирсини тящлил едиб, нятиъя чыхармаг
олар.
Алимляр щесаб едирляр ки, шяхсиййят мцяййян мядяниййятя
хас олан типик тярбийя методлары иля формалашыр. Бу мянада
азярбайъан тцрк етносунун бюйцйя щюрмят, гонагпярвярлик,
оъаьа баьлылыг, эенишгялблилик вя с. хцсусиййятляр онун тарихи
ган йаддашында формалашмышдыр. Бу вя йа диэяр сябяблярдян дя
Азярбайъанда олмуш бир чох йазарлар, тарихи шяхсиййятляр
халгымызын етник хцсусиййятляри щаггында чохлу сайда мцсбят
фикирляр сюйлянмишдир. В.Л.Величконун - "азярбайъанлыларын
дамарларында няъиблик ганы ахыр, онлар тябиятян хейирхащ, мярд,
эенишгялбли вя алиъянабдырлар" сюзляри бизим юзцмцзцнюзцмцзя вердийимиз гиймятдян даща чох гиймятлидир. Чцнки,
бу башга етносу тямсил едян, тябиятян чох шовнист олан бир
шяхсин фикридир, щягигяти дилиня эятирдийи цчцн биз она миннятдар
олмалыйыг.
Демяли, милли мцнасибятлярдя халгын етник хцсусиййятлярини
билмяк, онлары нязяря алмаг етносларын гаршылыглы цнсиййятиндя
дцзэцн тянзим етмянин ясасы ола биляр. Лакин, етник психиканын
бцтцн чаларлары мцсбят ола билмяз вя айры-айры етносларын
гаршылыглы мцнасибяти цчцн инсан щяйатынын, давранышынын
емосионал сащяси дя ясас эютцрцля биляр.
Милли мцнасибятлярдя беля щисслярдян дцшмянчилик, гисас,
нифрят чох бюйцк мянфи щяйаъан йарадан щисслярдир. Бир етносун
диэяр етноса гаршы узун мцддятли мянфи щиссляр кечирмяси щям
дя бязи хариъи амиллярин бирбаша тясирилядя ялагядардыр. Бурада
248
хцсуси тяшкилатлар, йазычы, шаир, ъурналис, тарихчи, дин хадимляринин
вя миллятчи партийаларын ролу чох мцщцм олуб, халгын мянфи
щиссляринин габартмаьа хидмят едир.
Хариъи амиллярин тясири иля етносун мянфи ъящятлярини цзя
чыхармаг, бу етносун юзц цчцндя зярярли нятиъяляр веря биляр.
Щяр шейин щядди олмалыдыр. Азярбайъан тцркляри иля гоншу олан
етнослар арасында ермяниляр, щягигятян нифрятин щцдудуну
кечяряк нормал инсан аьыл вя дцшцнъясини итирмякля, бизляря
вурдуглары зийанлары юзляриня дя вурмушлар. Артыг аьлы башына
гайыдан ермяниляр няинки Ермянистаны (Гярби Азярбайъаны),
бцтювлцкдя Гафгазы тярк едяряк Авропайа, АБШ-а, бязяндя
Русийайа цз тутурлар.
Ермяни етносунун психикасында гоншуйа, аьасына,
чюрякверяниня, цмумиййятля инсанлара, хцсусян тцрк ислам
адамларына кяскин гярязляри, нифрятляри вар ки, бу щиссляри
етносда онларын дин хадимляри, тарихчиляри вя цмумиликдя тящсилли
адамлары мягамындан- мягамына ъошдурараг халглар арасы
мцщарибяйя чевирирляр. Бизляря гаршы йарадылан бу нифрятин тяркиб
щиссяси "Бюйцк Ермянистан" йарадылмасы идейасыдыр ки, онунда
сярщядляри Воронеъя гядяр узаныр вя пайтахт олараг Тифлис
шящярини сечибляр. Мясяляни о гядяр тяблиь едибляр ки, цмуми
инкишаф сявиййясиндян асылы олмайараг дцнйа ермяниляринин
щамысы бу идейайа инанарагдан хидмятдядирляр вя ялляриндян
эялян щеч бир "тющвя"ни идейада ясирэямирляр. Гысасы ермяниляр
юзляри юз йаланларына инанмагла йанашы бир чох дцнйа
дювлятлярини дя юз йаланларына инандырырлар. Ермяниляр
Азярбайъан торпаглары щесабына хейли ирялиляйиш ялдя
етдикляриндян, бу инам бираз да артмыш, тяблиьат бцтцн дцнйада
бюйцк вцсят алмышдыр. Ермянилярин бц эцнкц "мцвяффягиййяти"
ясасян Русларын кюмяйи нятиъясиндя баш тутмушдур ки, бурада
да ермяни вя рус етнопсихикасынын мцяййян ъящятлярини цчт-цстя
дцшмясинин ролу аз олмамышдыр.
Диэяр тяряфдян, етносун психикасындакы бу вя йа диэяр
249
хцсусиййяти иътимаи-тарихи инкишаф просесиндя хариъи тясирля
тядриъян йарадыр, инкишаф етдирир ки, буда етносун икинъи тябиятиня
чеврилир. Йяни етносда нязяря чарпан мянфи (хяйанят, кинлик,
икицзлцлцк, ган чыхмайан йердя ганчыхарма), йахуд яксиня,
мцсбят хцсусиййятляр онун тякъя биолоъи тябияти иля баьлы
олмайыб, етносун тярбийя системи, тарихи яняняляри, тялгин ъидди
тясир эюстярир ки, ермяни етносунда да бу тялгинлик мянфи
ъящятдян даща габарыгдыр. А.Френкел демишкян - "еля бил щяр
шейя тямянналы йанашма, чякишмя, зиддийят, ящдипозма,
сатгынлыг, йарынмаг бу гурумун башлыъа милли хцсусиййятляридир.
Бу кейфиййятляриня эюря дя ермяни халгы щямишя щаким халгла
асимилийасийайа мейл етмиш, шяхси мадди мянафейи наминя ялдя
алят олмаьа, гуллуг эюстярмяйя ъан атмышдыр".
XII яср йадиэары "Габуснамя"дя эюстярилир ки, "ермянилярин
ейибляри - бядфел, кцндябядян, оьру, эюзцэютцрмяйян, бир
айаьы гачмагда олан, ямря бахмайан, йерсиз щай-кцй салан,
вяфасыз, рийакар, сюйцш сюйян, цряйи хылтлы, аьасына
дцшмянчиликдир, цмумиййятля, онлар башдан-айаьа мцсбятдян
чох мянфийя йахындырлар".
Исвечря шяргшцнасы Адам Метес ермяниляр щаггында беля
дейир: "Ермяниляр аь дярили гулларын ян писидир. Онларын абырлары
йохдур. Онлар йалныз дяйяняк вя горху алтында йахшы
ишляйирляр".
Тасит ися: "бу халг истяр хасиййятиня, истярся дя ъоьрафи
вязиййятиня эюря гядимдян икицзлц вя рийакардыр. Бунлар даим
романлылара нифрятдян, парфийалылара ися щясяддян аз гала
партлайырлар" демишдир.
Ялавя сюзя, изащата, шярщя ещтийаъ йохдур. Тарихин айры-айры
дюврляриндя ермяниляр юз лайиг олдуглары "тярифляри" алмышлар.
Эюстярилян фактлар ермяни етносунун щазырки вязиййяти иля
тутушдурулса, онун пис мянада сосиал йюнцмцнцн няинки
дяйишмядийинин, щятта чох ъидди сцрятдя эцъляндийинин шащиди
олуруг ки, буда юз етносуну цстцн тутмаг хястялийи сявиййясиня
250
гядяр йцксялир.
Сюйлянилян ъящятлярдян бири кифайятдир ки, етнослар арасында
милли зяминляр ясасында зиддиййятляр тюрянсин. Ермяни дцшцнъя
тярзиня эюря тцрклярдя щяр шей там башга ъцрдцр, етигадлары да,
адятляри дя, хасиййятляри дя, динляри дя, яняняляридя онлара
йаддыр. Бу йолла ермяни йазарлары чох мящарятля вя сцни йолла
дцшмян образы йарадырлар ки, буда эуйа етник зяминдя
конфликтдир. Яслиндя ися бу мякрин архасында "Бюйцк
Ермянистан" йаратмаг цчцн Азярбайъан торпагларынын зябти
дурур.
Ермяни етносунун диэяр бир хислятинидя йада салмаг йериня
дцшяр. Онлар юзлярини дцнйада тяблиь етмякдя чох мащирдирляр.
Дейяк ки, 907-нин гябул етдирилмяси вя Азярбайъан - АБШ
ялагялриня ермянилярин тяблиьля вурдуглары зийанлары онлар - эуйа
"йазыг ермяниляри", "заваллы ермяниляри", "ганичян
азярбайъанлылар" "блокадайа алараг ярзагсыз, йанаъагсыз, бир
сюзля щяр шейдян, мящрум етмишляр. Яслиндя ися ермяниляр
Азярбайъаны бцтцн дцнйадан, хцсусян сон вахтлара кими
Русийадан тяърид етмишдиляр. Нахчиван ися индинин юзцндядя
блокада да галараг чох бюйцк мящрумиййятляря дцчар
олмушлар.
Ахырынъы йцз илдя ермянилярин азярбайъанлыларын башына
эятирдикляри мцсибятляр айры-айры тарихи мягамларда едился дя,
дясти-хятт щямишя ейни олмушдур. Мясяля йягин ки, ермяни
етносунун мцхтялиф нясилляринин ейни програм иля щярякят
етмяси онун тяфяккцрцндян мцщафизякарлыгла, йахуд истифадя
едилян васитялярин сынагдан чыхмасы иля ялагядардыр.
Ермяни етносу ХХ ясрдя бир нечя дяфя азярбайъанлылара
нисбятян юз мцтяшяккинликляри иля фярглянибляр ки, онуда биз
унутмамалыйыг.
Мцтяшяккиллик ермяни етносунда мцяййян лидерлярин тясири
иля йарадылыр, милли щиссляря истинад етмякля, миллятчилик
дуйьулары апоэейя галдырылыр, емосийалар ъуша эятирилир вя бу
251
сябябдян дя щамы бир няфяр кими гаршыда гойулмуш мягсядя
ъан атыр. Якс тягдирдя ися "кянара чыханлары" щамынын эюзц
гаршысында гяддарлыгла мящв едирляр. Беля олан щалда кцтляни
асанлыгла идаря етмяк мцмкцн олур, щамы бир няфяр кими
иттищамчы олур, ясас олду-олмады щцъум едиб гаршысында ня варса
щамысыны мящв етмяйя щазыр олур. Советлярин илк илляриндя дя бу
цсулдан эениня-болуна чох истифадя олунунб, анъаг шцарлар
фярглидир. Етносун беля щярякят вя давранышы ъинайяткарлыг
сявиййясиня гядяр йцксялир ки, биз азярбайъанлылар да ермяни
етнопсихикасынын дялилик щцдудунун гурбаны олараг ХХ ясрдя
бир нечя дяфя аьыр мящрумиййятляря дцчар олан халглардан
биринъисийик.
Бу сябяблярдян дя ермяни етносунун щягигятян
юзцнцмцалиъясиня ещтийаъы вар вя илк нювбядя онлар миллятляр
арасында гаршылыглы мцнасибятляря мянфи тясир эюстярян етник
хцсусиййятляриля мцбаризяйя башламалыдырлар.
Азярбайъан тцрк етносу ися илк нювбядя гоншу етнослары
сийаси сявиййядя юзц цчцн тяшщлил етмяли, юз тарихи йаддашына
дюня-дюня нязяр салмалы, эяляъяк цчцн, эяляъяк нясилляр цчцн
дцзэцн нятиъя чыхармагла, йалныз дярин зяка тарихин ибрят
дярсини дцзэцн мянимсямяйя кюмяк едяр принсипини бир девиз
кими гябул етмялидир.
252
Азярбайъан ады тарихиндян . . .
Вятянин ады, халгын ады, торпаьын ады щечдя сирри-илащи дейил.
Бунларын щамысы тарихин эедиши йолунда мейдана эялир, илляр,
ясрляр ютдцкъя заманын чешмясиндян сцзцлцр, ъилаланыр, юлкянин
вя онун сакинляринин еталону статусуну газаныр, торпаг
доьмалашыр, йурд вятяня чеврилир. Вятянин ады бу торпагда
йашайан етносларын биринин - цстцнлцк тяшкил едян етносун адыны
гябул едир, илляр кечдикъя бу ад тарихи анлайыша чеврилир. Тарихян
юлкянин ады йа етник, йа да мяканын ъоьрафи сятщини, ландшафтыны
якс етдирян мяфщум ясасында формалашыр.
Ерадан яввял 3-ъц миниллийин михи йазыларында ъянуби
Азярбайъан яразиси Аратта кими йад едилир. Бир гядяр сонра бу ад
Азярбайъан яразисиндя йаранан гядим дювлятлярдян бириня Аратта дювлятиня шамил олунур. Ерадан яввял 3-ъц минилликдя
Аратта Урмийа эюлцнцн ъянуб вя ъянуб-шярг ландшафтыны
билдирян щямдя бир анлайыш иди. Щямин дюврлярдя Аратта
сюзцнцн мянасы "даь" кими баша дцшцлцрдц. Бу ярази щягигятдя
даьлыг ярази иди. Диэяр тяряфдян ерадан яввя л 3-ъц миниллийин 2ъи йарысында Шумер-Аккад михи йазыларында Азярбайъан
яразисинин гярб щиссяси, Урмийа эюлцнцн гярби вя ъянуби-гярби
Кутиум, щямин эюлцн ъянубу ися Луллубум адланырды. Сонралар
бу яразидя гядим дювлятлярдян олан Кутиум вя Луллубум
дювлятляри мейдана эялмиш, яразинин ады дювлятя шамил
едилмишдир.
Тарихчилярин, о ъцмлядян Й.Б.Йусифовун фикринъя
ерадан яввял 2-ъи минилликдя юлкянин адлары ландшафт
мяфщумларындан щямин яразидя йашайан тайфа адлары явяз едир.
Мясялян, Урмийа эюлц щювзясинин бир щиссяси бу яразидя сакин
олан турукки адлы тцрк тайфасынын адындан Туруккиум юлкяси
даьлыг юлкя мянасында Азярбайъана шамил едилирди. Ассур михи
йазыларында Азярбайъан яразиляри бурада сакин олан ящалинин ады
иля "Манна юлкяси" кими гейд едилир, онлар ися тцркдцрляр. Антиг
253
тарихи мянбялярдя Азярбайъанын ъянуб щиссясини Атропатена,
Шимал яразисини ися Албанийа адландырмышлар вя щяр ики яразинин
ящалиси ясасян тцрк тайфалары тяшкил етмишляр. Лакин ерадан яввял
2-ъи минилликдя ня Манна, ня дя Албанийанын адлары щеч бир
гайнагда йад едилмир. Ерадан яввял 1-ъи ясрдя йашайан Страбон
бу юлкянин адыны ландшафт, тайфа йох, мящз шяхс ады кими
мяналандырараг Атропатена юлкяси адландырыр. Йяни бу яразини
илк дяфя олараг Атропат шяхс ады иля баьлайыб. Гейд едяк ки, сон
вахтлара гядяр "Азярбайъан" адынын мейдана эялмяси
просесинин арашдырылмасына, дейилян истигамятдя диггят
йетирилмямишди. 90-ъы иллярдян етибарян ися Азярбайъан халгынын
етноэенезисинин юйрянилмясиня эениш шякилдя диггят йетирилмяси
иля баьлы "Азярбайъан" адынын да елми ъящятдян юйрянилмяси
башланмышдыр. 90-ъы илляря гядяр "Азярбайъан" топониминин ады
щаггында бирмяналы шякидя "одлар йурду" анлайышындан алындыьы
гябул едилмишди.
Ряшид бяй Исмайылов "Азярбайъан тарихи" (Бакы, 1923-ъц ил)
ясяриндя йазыр ки, "Азярбайъан" анлайышы юз адыны "Одлар
йурду", "Одлар мяканы" анлайышындан эютцрмцшдцр. 60-80-ъы
илляр "Азярбайъан тарихи" китабларында эюстярилир ки, "АтропатенАзярбайъанын елмя мялум олан адларданда ян гядимидир. Бу
ад йунан мянбяляриндя эюстярилмишдир. Сонралар онун шякли
дяйишиляряк фарсларда "Адярбадаган", ермянилярдя "Атярпатаган" вя "Атрапатаган", яряблярдя - "Адярбайъан" вя
"Азярбайъан" формаларыны алмышдыр. Щямин сюзляр "Одлар
юлкяси" демякдир ки, бу да юлкядя атяшпярястлийин эениш
йайылмасы иля ялагядар иди.
Азярбайъан адынын "Одлар йурду", "Одлар юлкяси" сюзцндян
алындыьы З.Й.Йамполскинин бир сыра ясярляриндя, М.Азярли,
Т.Мусавинин З.Й.Йамполски иля мцштяряк йаздыглары
мягалядя, эюркямли дилчи Я.Дямирчизадянин, М.Сейидовун вя
башга мцяллифлярин ясярляриндя дя ясасландырылмаьа ъящд
едилмишдир. Лакин 80-90-ъы иллярдя Азярбайъан халгынын
254
етноэенини, о ъцмлядян "Азярбайъан" сюзцнц йени ашкар едилян
тарихи мялуматлар ясасында тящлил едян мцяллифлярдя мювъуддур.
Играр Ялийевя эюря "Азярбайъан" сюзц сяркярдя Атропатын ады
иля ялагялидир. Гядим тарихдян бяллидир ки, Атропат Иранын
Ящямяниляр сцлаляси империйасынын сатрапы олмушдур. Ерадан
яввял ЫВ йцзиллийин 20-ъи илляриндя Атропат юзцнц чар елан етмиш
вя Кичик Мидийанын, Ъянуби Азярабйъан торпаьынын щакими
олмушду. Бунун ардынъа Атропат индики Иранын бцтцн
торпагларынын, Шимали Азярбайъанын - йяни Албанийанын
торпагларыны юзцндя бирляшдиря билмишдир. Атропат юз эцъцня,
истедадына, шяхси баъарыьына эюря Македонийалы Исэяндярин
щюкцмятини вя етибарыныда газанмышдыр кы, юз дюврцня эюря бу
чох ваъиб иди. Играр Ялийев Атропатын адынын ерадан яввял 1-ъи
ясрин Парфийа рясми сянядляриндян дяфялярля йад едилдийини
йазыр. Йунан тарихчиси Страбон йазырды ки, Атропат мидийалы иди.
Айдын Мяммядовда Мидийанын Азярбайъан - тцрк дювляти
олдуьуну сцбута йетирмишдир. Гийасяддин Гейбуллайев ися
эюстярир ки, Страбонун мидийалы кими тягдим етдийи Атропат дил
мянсубиййятиня эюря тцрк олмушдур. О, буну щямдя дилчилик
елми ганунлары ясасында да тящлил едиб. Атропат адынын йерли
йазылыш формасы Атропат, йахуд Атарбат олмушдур. Бу анлайышлар
аьыллы вя узагэюрян адам мяналарыны дашыйыр. Гядим дювлят
мянбяляриндя "Атропатын" ады иля "Атропат Мидийасы", йунанъа
"Атропатена" кими эюстярилмишдир. Атропатена Атропат шяхс
адындан вя йунан дилиндя мякан билдирян "ана", "ена"
шякилчиляриндян ибарятдир. Йяни, Атропатена сюз бирляшмяси
"Атропатын мяканы" мянасыны верир. "Пящляви (орта фарс)
мянбяляриндя бу ад Атурнткан (Атропат адындан вя фарс дилиндя
мякан билдирян "кан", "ган" шякилчисиндян), сонра Адарбадаган
вя ВЫЫ ясрдя яряб мянбяляриндя "Азярбайъан" шяклини алды.
Сасаниляр вахтында рясми ад кими Атурпаткан вя Адурбадаган
формасында ишлядилирди. Бану ВЫ ясрдя Дярбянд гала диварындакы
епиграфик абидя "Атурпатган" адынын да, Азярбайъан ады
255
Атурбатын ады иля баьлайанлар вар. Эюркямли тарихчиляр
М.А.Исмайылов, Й.Б.Йусифов, С.С.Ялийаров вя Азярбайъан
халгынын етноэенезиси иля мяшьул олан башга алимляр дя
"Азярбайъан" адынын Атропатена (Атурпатакан) адындан
эютцрцлдцйцнц дя вахтиля йазмышлар.
Й.Б.Йусифов эюстярир ки, ерадан яввял ВЫЫЫ-ВЫЫ яср михи
йазыларында Андирпатиану (Андирпатиан) йер мяскян ады кими
чякилир. Ону Атропатена иля ялагяляндирирляр. О, эюстярир ки,
"Андирпатиану (Андарпатиан, йахуд Адирпатйан - Адерпатйан)
мяскян адыны "Азярбайъан" адынын ян гядим формасы кими
гябул етмяк олар. Й.Йусифова эюря "гядимдя Маннанын
Мидийа иля сярщяддиндя бир мяскяня шамил едилян
"Андирпатину" ады тядриъян шимала доьру узанан вя ейни даьлыг
ъоьрафи мянзяряни якс етдирян яразийя (йяни Ъянуби
Азярбайъан яразиси иля йанашы Шимали Азярбайъана да) аид
едилмиш вя бюйцк бир юлкя адына чеврилмишдир". Беляликля,
Андирпатиану вя Атурпатакан - Атропатен ады Азярбайъанын
ландшафты иля цст-цстя дцшцр. Азярбайъан яразисинин 60 фаиздян
чохуну даьлыг сащяси тяшкил едир. Бу да бир даща "Азярбайъан"
адынын "Атропатена"дан эютцрцлдцйцня шцбщя доьурмур.
Щазырки тцрк ъоьрафи терминолоэийасында Андирпатиану
мявщумунун тяркиб щиссяси олан "адир" сюзц "тяпяли йер",
"даьлыг мяскян", "даь голу", "голлара айрылан даь силсиляси" вя
с. бунлара охшар мяналарда ишлядилир. Гейд едяк ки, гядим Иранын
тцркдилли етносларынын данышыгларында "адыр", "адир", "адяр"
ъоьрафи истилащ кими тяляффцз олунурду. "Андирпатиану" адындакы
"пати" сюзц мцасир тцркъядя "мякан" мянасыны верир. Нятиъя
олараг "Адирпатган", "Атропатена" тцрк дили ясасында формалашан
формалар олараг юлкя адыны мяналандырыр. Й.Йусифов йазырки,
"Тцрк мяншяли юлкя ады щяля 1-ъи миниллийин яввялиндя фарсдилли
яняняйя уйьун йозум ясасында Мидийа ъанишинлийини Атропатын
ады иля баьламыш вя бу ад Страбонун мялуматына дцшмцшдцр.
Страбон ися юлкяни Атропатын ады иля Атропатена адландырмышдыр".
256
С.С.Ялийаров Азярбайъан халгынын йаранма тарихиня елмин
бу эцнкц эюзц иля нязяр салыр вя гейд едир ки, "Азярбайъан
тцркляри, Анадолу тцркляри, тцркмянляр, Гагаузларла бирликдя
оьуз кюкцндян йараныблар". Бу голун бир кюкцдя атропатенляр
вя албанлардыр.
Азярбайъан тядгигатчылары, о ъцмлядян Г.Гейбуллайев гейд
едирки, ермяни (щай), фарс, йунан, эцръц вя с. тядгигатчылары
чалышырларки, индики Иранын, Азярбайъанын, ермянилярин тутмуш
олдуьу Гярби Азярбайъаны, Борчалыны, Дярбянди щансыса
миллятляря мянсублуьуну "сцбут" етсинляр. Лакин тарихи
арашдырмалар бу фикирлярин яксини эюстярир. Г.Гейбуллайев гядим
азярбайъанлыларын
тцрк
дилиндя
данышмаларына
даир
арашдырмаларыны да цмумиляшдиряряк беля бир гянаятя эялир ки,
атропатеналыларын хяляфляри олан Манналылар йяни-тцркляр ерадан
яввял ВЫЫЫ-ВЫЫ ясрлярдя иранлашмамышлар. Мидийа халгы Иран
мяншяли олмадыьына эюря, манналары ассимлийасийа едиб
иранлашдыра билмязди, атропатенлярин дили ясрляр бойу давам
етмиш етник просесин нятиъясиндя тяшяккцл тапмыш тцрктипли дил
иди. Ерадан яввял ЫВ ясрдян сонра ися бу тцркдилли етнос ирандилли
ола билмязди". Даща сонра о, фикрини беля ясасландырыр ки, "ВЫЫ
яср яряб мянбяляриндя Азярбайъан "тцркляр юлкяси" адланырса
бу "тцрклярин дили неъя иранмяншяли ола билярди?" Бу фикря
цстцнлцк верян бир мцщцм дялил дя будур ки, ерадан яввял ВЫЫЫВЫЫ вя еркян орта ясрлярдя Азярбайъан яразисиня, о ъцмлядян
Ъянуби Азярбайъана бир сыра тцрк тайфаларынын эялиб
мяскунлашмасы иля бу яразидя тцркдилли-мяншяли етнослар
кямиййятъя гат-гат артмыш, тцрк дилинин тякмилляшмяси просеси
эцълянмиш вя ХЫ-ХЫЫ ясрляря, сялъуг оьуз тцркляринин ахынына
гядяр тцрк дили цмумхалг дилиня чеврилмиш вя сялъуглар бурада
щеч бир ящалини ассимлиасийа етмямишдир.
Й.Сяфяровун вя бир сыра диэяр тарихчилярин 80-ъы иллярдян
сонракы дюврдя апардыглары елми ахтарышлары иля сцбут етмяйя
чалышырдылар ки, "Азярбайъан" ады Атропатена дювлятинин
257
йарадыъысы, эюркямли сяркярдя, дювлят хадими Атропатын шяхси
адындан эютцрцлмцшдцр вя онун индийя гядяр тарих елминя
щаким кясилян "одлар йурду" мясяляси иля щеч бир баьлылыьы
йохдур.
Bir mяsяlяni dя yaddan cыxarmaq lazыm deyil ki, hazыrda
bяzi arasdыrыcыlar, o, cumlяdяn bu yazыnыn muяllifi eradan
яvvяl VIII-VII яrsrlяrdяn dя qabaqларda bu torpaqlarda
turklяrin yasamasыna dair вя айры-айры дювлятляринин олмасы
мялуматлары иля rastlasmышlar. Lakin hяmin dovrlяrdя indi
Azяrbaycan hesab etdiyimiz torpaqlarda olan dovlяtlяrdяn
adlarы "Adrapatakan"a yaxыn adlar da movcuddur. Odur ki,
bu yolda daha diqqяtli vя cяsarяtli addыmlar atmaьыn vaxtыnыn yetisdiyini dя unutmaq olmaz.
Belя fikirlяrdяn birid e.я. XVIII-XVII яsrlяrя aiddir ki,
orada gostяrilir ki, indi Azяrbaycan, Gurcustan, Dagыstan,
Ermяnistan (Qяrbi Azяrbaycan), Iran, Turkmяnistan, Iraq,
Pakistan vя Яfqanistanыn яksяr яrazilяrindя yasayan xalq
яsasяn turklяrin "As", "Az" vя s. Bunlara yaxыn vя eyni olan
tayfalar olmuslar. Digяr яrяb, yunan muharibяlяr
nяticяsindя Misirя, Monqolustana, Cinя, Avropa olkяlяrinя
aparыlmыш maddi, mяnяvi яsya vя yazыlar, digяr qяdim
yazыlarыn oxunmasы subut edir ki, Azяrbaycan qяdim dovlяt,
torpaq adя "As", "Az" turk tayfalarыnыn adыndan formalaшaraq яsas mяnasыnы saxlamaqla bu gunkц
"Azяrbaycan" vяziyyяtindя sяslяnir ki, onun da mяnasы
"Aslarыn", "Azlarыn" torpagы, vяtяni, юlkяsi, dюvlяti kimi
baшa duшulmяlidir. Tяbii ki, bu faktы bir az da
geniшляndirmяk daha cox tarixi dяlillяr яldя etmяk mцяllifin
bu yeni tяdqiqatыna mюhkяm dayaq, vяtяnimizя isя gozяl
xidmяt olardы.
258
Мцраъият едилмиш тарихи мянбяляр
1. А.Фазили - Азярбайъанын гядим вя илк орта ясрляр тарихи Иран
тарихшцнаслыьында. Бакы, "Елм", 1984-ил, 192 с.
2. Т.Й.Щаъыйев - Азярбайъан гядим ономастикасы. Бакы, "Елм",
1984-ил.
3. Нийаз Щаъыйев - "Даьлыг Гарабаьын тарихиндян сянядляр". Бакы,
"Эянълик", 2005-ил, 192 сящ.
4. Е.Ш.Абышов - Ел-оба адларынын изи иля. Бакы, Нафта-Прес, 2007ил,136с.
5. М.Исмайылов - Азярбайъанын тарихи. Бакы, Азярняшр, 1992-ил,
260 с.
6. М.Исмайылов - Сянин улу бабан. Бакы, Азярняшр, 1989-ил, 302 с.
7. М.Исмайылов - Азярбайъан халгынын йаранмасы. Бакы, Азярняшр,
1985, 72 с.
8. Г.Я.Гейбуллайев - Азярбайъанлыларын етник тарихиня даир. Бакы,
"Елм", 1994-ил, 102 с.
9. Г.Я.Гейбуллайев - Гядим тцркляр вя Ермянистан. Бакы,
Азярняшр, 1992-ил, 140 с.
10. Й.Н.Гумилйов - Гядим тцркляр. Бакы, "Эянълик", 1993-ил, 536
с.
11. Н.Мяммядов - Азярбайъанын йер адлары. Бакы, Азярняшр,
1993-ил, 179 с.
12. С.Мирмащмудова - Ермянистанда (Гярби Азярбайъанда) тцрк
мяншяли йер адлары. Бакы, "Йазычы", 1995, 68 с.
13. Г.Мирзяйев - Адларымыз. Бакы, Азярняшр, 1986-ил, 296 с.
14. Салман Мцмтаз - Сары Ашыг вя байатылар. Бакы, Азярняшр.
1935-ил, 213 с.
15. М.Сейидов - Азярбайъан халгынын сой кюкцнц дцшцняркян.
Бакы, "Йазычы", 1983-ил, 326 с.
16. Ф.Сцмяр - Оьузлар. Бакы, "Йазычы", 1992-ил, 432 с.
17. Н.Вялиханлы - ЫХ-ХЫЫ яср яряб ъоьрафийашцнас сяййащлары
Азярбайъан щаггында. Бакы, "Елм", 1974-ил, 223 с.
18. Г.Й.Ворошил - Гафгаз Албанийасы. Бакы, "Юйрятмян", 1993-ил,
104 с.
19. Гямяршащ Ъавадов - Якинчилик мядяниййятимизин сораьы иля.
259
Бакы, Азярняшр, 1990-ил, 167 с.
20. З.М.Бцнйадов - Азярбайъан Атабяйляри дювляти. (1136-1225ъи илляр). Бакы, "Елм", 1984-ил, 268 с.
21. Мир Мющсцн Нявваб - "1905-1906-ъы иллярдя ермянимцсялман давасы. Бакы, "Азярняшр", 1993-ил, 128 с.
22. Ф.Мяммядова - "Азярбайъанын (Албанийанын) сийаси тарихи вя
тарихи ъоьрафийасы. Бакы, "Азярняшр", 1993-ил, 262 с.
23. Мящяммядщясян Вялили (Бащарлы) - "Азярбайъан (ъоьрафитябии, етнографиг вя игтисади мцлащизат). Бакы, Азярняшр, 1993-ил, 208
с.
24. А.Фазили- Атропатена (ер. яввял ЫВ - ер. ВЫЫ яср). Бакы, "Елм",
1992-ил, 216с.
25. А.Мяммядов - "Оьуз сялтяняти". Бакы, Азярняшр, 1992-ил,
300 с.
26. А.Грен - Гафгаз кечидинин мцхтясяр тарихи. 1-ъи ъилд
(Бцдпярястляр дюврц).
27. Шостак - Зянэязурдакы мис мядянляринин индики щаляти.
28. Рамиз Мещдийенв - Азярбайъана гаршы сойгырым эерчякликляри.
Бакы, 2000- ил.
29. Азярбайъан Совет Енсиклопедийасы Х ъилддя. Бакы, 1987-ил.
30. С.Мяммядова - "Хцласят ят-тябарих" Азярбайъан тарихинин
мянбяйи кими. 1991-ил, 117 сящ.
31. Азярбайъан Республикасы Дювлят Статистика Комитясиниин
мялуматлары. Бакы, 1993-ил, 55 сящ.
32. Я.Ялякбяров - Гядим Тцрк-Оьуз йурду "Ермянистан". 1994,
203 сящ.
33. Н.Щейдяров - Зянэязур даьларында. Бакы, 1972-ил, 225 сящ.
34. Имам Мустафайев, С.Муртазайев - Имам Шамил. 1993-ил, 240
сящ.
35. Г.Я.Гейбуллайев - Гарабаьын етник вя сийаси тарихиня даир.
Бакы, "Елм", 1990-ил.
36. Я.Рцстямли - Гядим Оьуз йурду Зянэязурун тцрк мяншяли
йер-йурд адлары. Бакы, 1998-ил.
37. Х.Д.Хялилов - Гарабаьын елат дцнйасы. Бакы, 1992-ил, 119 сящ.
38. Азярбайъан Мяркязи Статистика Идарясинин хябярляри, № 3 (5),
1922-ил, с. 7.
260
39. Р.Турабханоьлу - "Гурдлар". 1999-ил, сящ. 1-7.
40. Азярбайъан ССР ЕА хябярляри. Тарих, фялсяфя вя щцгуг
серийасы. № 2, 4, 1990-ил.
Азярбайъан ССР ЕА хябярляри. Тарих, фялсяфя вя щцгуг серийасы.
№3, 4, 1989-ил.
41. Азяр Ялийев - "Лачын полисинин гящряманлыг салнамяси. Бакы,
1999-ил, 74 с.
42. Иран дяр зямане Сяфявиййе. Тябриз, 1340-ил.
43. Щаъы Щцсейн Нахчивани - Ъещел мягаля. Тябриз, 1948-ил.
44. Гази Ящмяд Гуми - Хцласят ят-тябарих. Берлин нцсхясинин
фотосцряти.
45. Т.Чяляби - Лачын район яразиси, ящалиси. "Иъмал" гязети, ийул
1997-ил.
46. Х.Таьыйева - "Бир талейин сораьында". "Сярщяд" гязети,
24.04.2002-ил.
47. Алмяммяд бяй Нябибяйли (4-ъц) - Халг Гящряманы Солтан
бяй. Хцсуси бурахылыш.
48. Ф.Аббасов - "Лачын". Бакы, 1978-ил, 82 сящ.
49. "Мцсават" ъурналы, № 1(5), 1993-ил, 48 сящ.
50. "Мцсават" ъурналы, № 6 (10), 1996-ил, 48 сящ.
51. С.Елоьлу - "Зянэязур щадисяляри", Бакы, 19. ....
52. Шащхатуни Щовщаннес - "Ечмиядзин вилайтинин вя Араратын беш
гязасынын тарихи" (ермяни дилиндян тяръцмя). Ечмиядзин 1842, 2
ъилддя.
53. Щакопйан Т.Х, Мялик - Бахышйан С.Т., Барсеьйан О.Х. Ермянистан вя ятраф районларынын топонимляр лцьяти. 1-ъи ъилд (ермяни
дилиндян тяръцмя). Йереван, 1986-ил.
54. Азярбаъан тарихи. Сянядляр вя няшрляр цзря. Бакы, 1990-ил.
55. "Шейпур" ъурналы, 14 нойабр 1918-ил вя 7 декабр 1918-ил.
56. "Азярбайъан" гязети, 25 нойабр 1918-ил вя 7 декабр 1918-ил.
57. Садиг Шцкцров - "Эянъяли Ъавад ханын щекайяти". Эянъя,
"Эянъя няшриййаты", 1992-ил, 210 с.
58. "Зарйа Востока" гязети (русъа)". № 77, 78, 80, 1923-ил.
59. "Известийа" гязети 7 феврал, 1989-ил вя 5 сентйабр 1991-ил.
60. "Комсомолскайа правда" гязети, 16 апрел 1989-ил.
61. "Правда" гязети, 19 декабр 1988-ил.
261
62. Азярбайъан топонимляри Енсиклопедик лцьят. Бакы.
Азярбайъан Енсиклопедийасы, 1999-ил, 588 с.
63. И.Ширялийев, Б.Абдуллайев, С.Сядийев - Азярбайъан шяхс адлары
(сораг китабы), 1987-ил, 88 с.
64. И.Байрамов - Гярби Азярбайъанын тцрк мяншяли топонимляри.
Бакы - "Елм", 2002, 696 с.
65. Б.Я.Будагов, Г.Я.Гейбуллайев - Ермянистанда Азярбайъан
мяншяли топонимлярин изащлы лцьяти. Бакы, Оьуз ели, 1998-ил, 452 с.
66. Б.Я.Будагов - Тцрк улусларынын йер йаддашы. Бакы, "Елм",
1994-ил, 270 с.
67. З.Бцнйадов - Азярбайъан ВЫЫ-ЫХ яслярдя. Бакы, Азярняшр,
1989, 336 с.
68. Ф.Ъялилов - Гядим Ас/Аз етноними. Азярбайъан ономастикасы
проблемляри, ЫЫ Бакы, 1988.
69. М.З.Чобанов - Азярбайъан антропонимийасынын ясаслары.
Бакы, Маариф, 1998, 332 с.
70. Я.М.Дямирчизадя - Ики сюзцн етимолоэийасы, Албан вя Аран.
АДУ-ин ясярляри, 23-ъц ъилд, 1963-ил.
71.Т.М.Ящмядов - Азярбайъан топонимийасынын ясаслары. Бакы,
1991, 317 с.
72. Н.Ясэяров - Азярбайъан щидронимляри. Бакы. АДПУ, 2002,
143 с.
73. З.Нябибяйли - Зянэязурун гыса тарихи вя ъоьрафийасы. Бакы,
"Ганун", 2000-ил, 72 с.
74. З.Нябибяйли - Лачын бюлэясинин кянд адлары. "Йени Гафгаз"
гязети, № 19, 17 май 2005-ил.
75. З.Нябибяйли - Зянэязур щясряти. "Щцгуг" гязети, № 5, 24
йанвар 1996-ил.
76. З.Нябибяйли - Мянян йениляшмяйя ещтийаъ вар. "Азадлыг
фядаиляри" гязети, № 03, 21 йанвар 2008-ил.
77. З.Нябибяйли - Биз щямишя эеъикирик, "Азадлыг фядаиляри".
78. З.Нябибяйли - Готур Мяммяд кимдир?
79. З.Нябибяйли - Милли мцнасибятлярдя етник психика. "Азадлыг
фядаиляри" гязети, № 01, 16 йанвар 2008-ил.
80. З.Нябибяйли - Халгын рущу позуларса тарих сящнясиндян чыхыр.
"Миллятин сяси" гязети, № 03 (11), 18 ийул 1997-ил.
262
81. З.Нябибяйли - Ермяни ясири олмаг ня демякдир бир Аллащ билир.
"Бакынын сяси" гязети, № 18 (65), 9-16 ийул 1997-ил.
82. З.Нябибяйли - Шейх Шамилин силащдашы Ъябрайыл бяй. "Йени
Мцсават" гязети, № 19 вя 21-дя, 9 ийун вя 23 ийун 1994-ил.
83. З.Нябибяйли - Цзейир бяй щязин хатирялярдя. "Миллятин сяси"
гязети, 1 май 1997-ил.
84. З.Нябибяйли - Зянэязур гарталы. "Цлфят" гязети, № 10, 21 май
1994-ил.
85. З.Нябибяйли - Хосров бяй ясирликдян щявятянляримизи неъя
хилас етди. "Сон сюз" гязети, № 6, 3 апрел 1999-ил.
86. З.Нябибяйли - БМТ-НАТО-АТЯТ-Минск групу вя биз. "Сон
сюз" гязети, № 4, 21 феврал 1999-ил.
87. З.Нябибяйли - Бейнялхалг мцбащисялярин бейнялхалг щцгугда
щялли йоллары. "Сон сюз" гязети, № 3, 6 феврал 1999-ил.
88. З.Нябибяйли - Бир шей ки, эюзялдир онун тярифя ещтийаъы йохдур
- Л.Н.Гумилйов. "Миллятин сяси" гязети, № 1, 9 йанвар 1998-ил.
89. З.Нябибяйли - Биз щялядя ня едяъяйимизи билмирик. "Йени йол"
гязети. 14 ийул 2008-ъи ил
90. З.Нябибяйли - Милйон фаъияляримиздян бири.
91. З.Нябибяйли - Бизим торпагларымыз бизи эюзляйир.
92. З.Нябибяйли - Лачын сяндя няйим галды.
93. З.Нябибяйли - Зянэязура кцрдлярин (Гурдларын) эялиши.
94. З.Нябибяйли - Лачын бюлэясиндя унудулмуш вя йа
унудулмагда олан мяшьулий
йятляр, адят-яняняляр.
95. З.Нябибяйли - Лачында малдарлыьын гыса тарихи.
96. З.Нябибяйли - Садя елат, йайлаг-гышлаг вя кюч хюрякляри.
97. З.Нябибяйли - Бир азда ПКК-а щаггында.
98. З.Нябибяйли - Лачында сцд мящсуллары вя онларын щазырланмасы
тарихиндян.
99. З.Нябибяйли - Лачын бюлэясинин битки юртцйц.
100. З.Нябибяйли - Лачында гойун йуну мящсуллары тарихиндян.
101. З.Нябибяйли - Лачында гойунларын йаша вя рянэя эюря
сечилмяси вя гиймятлиндирилмяси янянясиндян.
102. З.Нябибяйли - Лачынлыларын инаъ тарихиндян.
103. З.Нябибяйли - Лачынын тарихи абидяляри.
263
104. З.Нябибяйли - Лачын мешяляри.
105. З.Нябибяйли - Лачынын минерал ещтийатлары.
106. З.Нябибяйли - Лачнынын ичмяли сулары вя мцалиъяви су
ещтийатлары.
107. З.Нябибяйли - Азярбайъанын ян бюйцк оьулларындан (Шащ
Хятаи вя ермяни мясяляси). "Щцгуг" гязети, № 03, 10 апрел 1996-ил.
108. З.Нябибяйли - Бизим боръумуз. "Щцгуг" гязети, № 5, 24
йанвар 1996-ил.
109. З.Нябибяйли - Николай Бирдйайеви хатырларкян. "Миллятин сяси"
гязети.
110. З.Нябибяйли - Тцркчцлцйцн Мяккяси Азярбайъандадыр.
"Бакынын сяси" гязети.
111. З.Нябибяйли - "Китаби-Дядям-Горгуд" Тцркцн мцгяддяс
дини-мяняви китабы кими.
112. З.Нябибяйли - Мцщарибянин аъы хатиряляри. "Сярщяд" гязети.
113. З.Нябибяйли - Эялин гырылаг, амма торпаг вермяйяк.
114. З.Нябибяйли - Республикамызын бцтювлцйцнцн сахланылмасы
цчцн Лачында апарылаъаг ясас ишляр.
115. З.Нябибяйли - Йухары Гарабаьда эедян дюйцшлярин
мягсядйюнлц алынмасында эюрцляъяк бязи тядбирляр.
116. З.Нябибяйли - Лачын-Мыьры дящлизляри мцбадиляси мясяляси
щаггында.
117. З.Нябибяйли - Лачыны ермяниляр тутдуму ?! "Йени йол" гязети
вя "Дифаи" гязети, 18 май 2008-ил.
118. З.Нябибяйли - Лачынын даь-дяря адлары-бабалар йадиэары.
119. З.Нябибяйли - Ермяни хисляти щаггында дейилянляр.
120. З.Нябибяйли - Азярбайъанда мцнагишя чохлуьунун бязи
аспектляри. "Йени йол" гязети, № 54, 55, 56, 57, 58, 59, март-апрел
2008-ил.
121. Мящяммяд Ъавад Мяшкур - Нязяри бе тарих-е. Азярбайъан,
Тещран, 1340-ил.
122. И.Дибаъ - Ращицма-е асар-е тарихи-йе. Азярбайъан-е шярги.
Тябриз, 1344-ил.
123. И.Дибаъ - Асар-е тарихи-е Азярбайъан-е шярги. Тябриз, 1355-ил.
124. Аз. ССР ЕА "Хябярляр" йурналы № 1-4 1988-ил, № 1-5 1989ил, № 1-4 1990-ил, № 1-4 1991-ил, № 1-4 1992-ил (Тарих, фялсяфя вя
264
щцгуг серийасы).
125. Мир Мещди Хязани - "Китаби-тарихи Гарабаь" Азярбайъан
ССР ЕА Ялйазмалары Институту, Б-518 шифряли ялйазма.
126. Гарабаьнамяляр Ы щисся, 1989-ил, 192 с. вя ЫЫ щисся, 1991-ил,
450 с. Бакы, "Йазычы".
127. История древнего мира - Том 1, Москва 1985 г.
128. Страбон - География в 17-и книгах "Наука", 1964 г.
129. Геродот - История в 9 книгах, Москва, 2004 г.
130. Ф.А.Брокгаузь, И.А.Ефронь - Энциклопедический
словарь в 82-х томах, 1890 г.
131. И.М.Дьяконов - История Мидии, Москва, 1956 г.
132. Большая Советская Энциклопедия в 30-и томах.
133. М.А.Скибитски - Карабахские казенные летние
пастбища. Материалы для устройства казенных летних и зимних
пастбища и для изучения скотоводства на Кавказе. Том 4,
Тифлис, 1899 г.
134. А.Г.Деконски - Экономический быт государственных
крестьян
Шушинского
и
Дъабраильского
уездов
Елизаветопольской губернии. Материалы для изучения
экономического быта государственных крестьян Закавказского
края, Том 4, Тифлис, 1886 г.
135. С.П.Зелинский - Экономический быт государственных
крестьян Зангезурского уезда Елизаветопольской губернии.
Материалы для изучения экономического быта государственных
крестьян Закавказского края, Том 4, Тифлис, 1886 г.
136. Хан - Агов А.Е. - Экономический быт государственных
крестьян Дъавнширского уезда Елизаветопольской губернии.
Материалы для изучения экономического быта государственных
крестьян Закавказского края, Том 6, Тифлис, 1887 г., с. 339.
137. Описание Карабахской провинции составленное в 1823
году, по распоряъению главнауправляющего в Грузии Ермолова
действительным статским советников Могилевским и
полковником Ермоловым. Тифлис, 1866г.
138. И.П.Петрушевски - О дохристианских верованиях
крестьян Нагорного Карабаха, Баку, 1930 г.
139. К.П.Патканов - Ванские надписи и значение их для
265
истории Передней Азии, СПБ, 1881 г, с. 36-37.
140. М.Б.Траскунов - Кафказская Краснознаменная.
141. А.Д.Панозян - Персидские документы Матендарана, 1 Т
Ереван, 1956 г.
142. И.П.Петрушевский - Очерки и по истории феодальных
отношений в Азербайдъане и Армении в ХVI - начале XIX вв.,
Ленинград, 1949 г.
143. В.В.Бартольд - Туркестан в эпоху монгольского
нашествия, сочинения, Том I, Восточная литература, 1963 г., 780
с.
144. А.Н.Баскаков - Введение и и зучения тюрксикх языков.
Изд. 2-е, М., Высшая школа, 1969 г., 383 с.
145. Б.Б.Родлов - Из Сибири, М. Наука, 1989 г., 749 с.
146. В.А.Никонов - Введение в топонимику, М. Наука, 1965 г.,
179 с.
147. С.М.Моллазаде - Топонимия северных районов
Азербайдъана. Баку. Маариф, 1979 г., 206 с.
148. Е.Койгуваев - Неизвестная сущность топонимических
компонентов ак и кара, как сары. Всесоюзная конференция по
топонимике СССР, Тезис докладов, Л. 1965 г.
149. А.Н.Кононов - Семантика цветообозначений в тюркских
языках. Тюркологический сборник, М. Наука, 1975 г.
150. А.К.Гусейнзаде - Этимологии топонима Кушчу.
Советская тюркологии, № 6, 1971 г.
151. Г.А.Гейбуллаев - Печенегские этнотопонимы в
Азербайдъане. Доклады АНА ССР, т. 36, № 5, 1980 г.
152. Б.А.Будагов, А.И.Алиев - Дастаны "Китаби-Деде Коркут"
как источник изучения топоним Азербадъана ДАН
Азербайъанской ССР, т. 33, № 9, 1997 г.
153. К.Г.Адилов - Топонимика и этнонимика об этногенезе на
территории Азербайдъанской ССР. Материалы докладов II,
Научной Конференции посвященной изучению топонимии
Азербайдъанской ССР, Баку, 1981 г.
154. Играр Алиев - История Мидии. Баку, 1960 г.
155. Большая Советская Энциклопедия в 30-и томах.
156. М.Нерсесов - Проблемы населения ЗСФСР в построении
266
генерального плана. Тифлис, 1927 г.
157. И.Шопен - Новые заметки на древнюю историю Кавказа
и его обитателей. СПБ 1886 г.
158. И.Шопен - Исторические памятники. Состояние
армянской области в эпоху ее присоединения к российской
империи. С-Петербург, 1852 г.
159. Н.Дубровин - Закавказье от 1803-1806 г., СПБ, 1866 г.
160. К.Гандзакеци - История Армении. М. 1976 г.
161. А.Л.Лалаян - Исторические записки, ч. 2, 1938 г.
162. А.Л.Лалаян - Контрреволюционный "дашнакцутюн" и
империалистическая война 1914-1918 гг. Революционный
Восток, № 2-3 (36-37), М., 1936 г.
163. А.Шахинян - Административный передел Закавказского
края. Тифлис. 1918 г.
164. Всесоюзная перепись населения 1926 г., Т. 14, отдел I, и
Т. 31, отдел 11. Закавказская СФСР, Тифлис, 1928 г.
165. Магда Нейтань - Армяне. Краткий очерк. С.-Петербург,
1899 г.
166. Н.Н.Шавров - Новая угроза русскому делу в Закавказье,
СПБ, 1911 г.
167. Сабир Асадов, Исрафил Мамедов - Терроризм, причина и
следствие. Баку, 2001 г.
168. К.Алиев - Античная Кавказская Албания. Баку,
Азернешр, 1991 г., 408 с.
169. Л.Н.Гумилев - Тысячилетие вокруг Каспия. Азернешр.
1991 г., 308 с.
170. Л.Н.Гумилев - Древняя Русь и Великая степь. Москва,
1989 г.
171. Л.Н.Гумилев - Открытие Хазарии. М. 1966 г.
172. ас-Самарканди- Тазкират аш-шуара, Лондон, 1901 г.
173. Мирхонд - Рандат ас-сафа, IV, Лакнау, 1307 г.
174. Ибн Исфандийар - Тарихи Табаристан. I-II, Тегеран, 1320
г.
175. Вардан - Всеобщая история. Перевод с древнеармянск. Н.
Эмина, М., 1862г.
176. Гандзакеци и Киракос - История, Перевод с
267
древнеармянск, Т.И.Тер-Гриноряна, Баку, 1946 г.
177. Гош Мхитар - Албанская хроника, Баку, 1960 г.
178. Моисей Каланкакатмик - "История Албании", Баку,
"Елм", 1993 г., 235 с.
179. З.И.Ямпольский - Атропатена и Кавказская Албания в III
- I вв. до н.э., Баку, 1952 г.
180. Играр Алиев - Нагорный Карабах (история, факты,
события), Баку, 1989 г.
181. Есан Хасан Джалалян - Краткая история страны
Албанской (1702-1722), Баку, 1989 г.
182. Играр Алиев - Очерк истории Атропатены. Б.,
"Азернешр", 1989 г., 160 с.
268
Мцяллифин кечдийи йолдан...
Бюйцк Зянэязурун ахырынъы султаны, Гарабаь ханлыьынын Баш сяркядяси, Тцрк дцнйасынын бюйцк мцъащиди, Шейх Шамилин йахын досту, силащдашы, Азярбайъанда она силащ-сурсатла йардым етмиш йеэаня шяхс
Ъябрайыл бяй Нябибяйлинин нятиъясидир.
Заводда фящля, орта мяктябдя вя институтда мцяллим, мцщяндис,
бюйцк мцщяндис, кичик елми ишчи, бюйцк елми ишчи, лабораторийа мцдири, елми-тядгигат институтунда директор мцавини, елми журналда мясул
катиб, комитя сядринин мцавини, назирликдя коллеэийа катиби вя шюбя
мцдири, Назирляр Кабинетиндя фювгяладя щаллар шюбясинин, гачгынларла
иш шюбясинин мцдири вя еля орада цч комисийанын сядри вязифяляриндя
чалышмышдыр.
Москва Бауман адына физика-техника, БДПУ-дя вя Бакы Политалоэийа Академийасында охумушдур, т.е.д. профессордур, Канада вя Русийа Техники Елмляр Академийасынын мцхбир цзвц, Русийа Тябият
Елмляр Академийасынын щягиги цзвцдцр, физикайа, физики кимйайа, физиканын тядриси методикасына, нефтин-газын физика-кимйасына, нефтингазын чыхарылмасына вя онларын мящсулдарлыьынын артырылмасына, йералты
сцхура, йералты вя йерцстц щидродинамикайа, лай суларынын изоля едилмясиня, суйа, еколоэийанын мцхтялиф сащяляриня, фювгяладя щаллара,
ъоьрафийайа, тиббя, Тцркцн танрычылыг дининя, Ислама, гядим
тцркчцлцйя, щидрометоролоэийайа, бейнялхалг щцгуга, инсан щагларына, Азярбайъанын мцхтялиф дювр тарихиня, психолоэийайа, публисистикайа вя с. сащяляря аид 900-дян артыг елми мягаля, китаб йазмыш, цч
ихтиранын, ики тяърцби гурьунун мцяллифидир.
Щюкумятин, Комсомолун МК-нин, Щямкарлар Иттифагынын, ишлядийи Комитя вя назирликлярин, елми тяшкилатларын, Иран Ислам Республикасынын вя с. мцкафатларыны, фяхри фярманларыны вя с. алмышдыр.
Ямяк вя Гарабаь Мцщарибяси Ветераныдыр, Журналистляр Бирлийинин
цзвцдцр, “Щцгуг” гязетинин баш редакторудур.
269

Benzer belgeler

Gagauzlarin kalendar adetleri

Gagauzlarin kalendar adetleri Evdokiya SOROÇANUnun monografiyası, angısı adlı kalendar adetlär terminologiyasına, - gagauzların ruh kulturasını inceleyän ilk etnolingvistik aaraştırmasıdır. Bu aaraştırmada gagauzların kalendar ...

Detaylı