1 “bursa (inegöl) çevresinde yetişen zehirli ile,yenen mantarlar

Transkript

1
“BURSA (İNEGÖL) ÇEVRESİNDE YETİŞEN ZEHİRLİ İLE,YENEN MANTARLAR
ÜZERİNDE SİSTEMATİK,MORFOLOJİK VE EKOLOJİK İNCELEMELER.”
İsmail Hakkı ARIK
Biolog
.............Nahit ..HORASAN.......................Hüseyin ...SOFU
Biolog
Biolog
Mik.Lab.Şefi
Müdür
ÖZET:
Bu çalışma Bursa ve çevresinde doğal olarak yetişen şapkalı mantarlardan
zehirli ve yenen mantarları içermektedir.
Bursa ve çevresi iklim olarak mantarlar için çok uygun habitattır
Bölgede kültür mantarcılığı da yapılmaktadır. Pazarlarda kültür mantarı bolca
satılmaktadır. Her ne kadar Avrupa toplulukları kadar mantar tüketimi olmasa
da ülkemizde de son yıllarda azımsanmayacak miktarda mantar tüketimi
olmaktadır.
Doğal mantar tüketimi de hayli fazladır. Mevsimine göre değişik mantar
türleri yenmekte ve bir kısmı da pazarlarda satılmaktadır. Hatta dış ülkelere
ihraç edilen doğal mantarlar da yörede bulunmaktadır.
Araziden mantar toplanılmış ve % 70 alkol bulunan kavanozlara yatırılmıştır
Böylece mantarların bozulması önlenmiş olduk. Mantarlar hakkında yöre
halkından görüş alınmış bu bilgi literatür bilgisiyle de birleştirilip sonuca
gidilmiştir.
Yöre insanı olarak mantarlar hakkında geniş arazi bilgimizi eğitimle aldığımız
sistematik bilgimizle birleştirerek insanlara faydalı olmak ve bölgenin zengin
doğal mantarlarını tanıtmak amacıyla bu çalışmayı yaptık
Çalışmada bu doğal ürünün tanıtımını yapmak insanların faydasına
sunmak ve ekonomik yarar sağlamak, istenmeyen zehirlenme olaylarını
engellemek amacı güdülmüştür.
Anahtar sözcükler: mantar,zehirli, bursa,yenen
SUBSTRACT:
This study in Bursa region grows poisonous and to beat includes
mushrooms.a suitable habitat for mushrooms in the bursa region are
mushrooms culture.countries in europe as consumption not even markets and
sells lots of mushrooms are consumed. a significant .portion of .exports from
this region are made.İnformation alcohol was treated been combined with
literature data is going to result.The purpose of this study is rich of natural
resources by local
people combined with our systematic information to identify the ip to our
mushrooms.studies of the economic benefits of there natural products as
useful and to provide our people.
Key Words:Mushroom,Toxic,Bursa,eath
2
I-GİRİŞ
Biz bu çalışmamızla halkın yemeyin telkinlerine ve ikazlarına rağmen halen doğal
mantarları tükettikleri gerçeğinden hareketle sadece zehirli ve yenen mantarları
tanıtmak ve bilgilendirmek amacındayız.
Çalışmamızda Bursa (İnegöl) çevresinde yetişen zehirli ve yenen
mantarların tespiti ile yenen mantarlardan azami faydalanma olanaklarını araştırma
amacıyla bu çalışma yapılmıştır.
Mantarlar insanlar tarafından ilgi duyulmuş ve besin kaynağı olarak
değerlendirilmeye alınmış doğanın harika ürünüdür.
Türkiye'de zehirli ve yenen mantarların araştırılması üzerine şimdiye
kadar yapılan çalışmalar çok değildir. Bu aynı zamanda yenen veya zehirli olan
mantarların Tabiatta çok miktarda bulunuşu sebebiyle insanların ilgisini çeken bir
konudur..Mantar zehirlenmelerine sık rastlanan bu bölgemizde böyle bir çalışmayla
zehirlenmelerin önlenmesi amaçlanmıştır.
Yöre halkına zehirlenmelerin nereden kaynaklandığı soruldu
verilen cevaplar bize çok ilginç geldi .
Zehirlenme olayları arazi bilgisi olmayan ve mantarı tanımayan
kişilerin mantar toplayıp yemesinden kaynaklandığı söylenmiştir.
Zehirli ve yenilebilen mantarları birbirinden ayırt etmek bazen çok zor olduğundan
yabani mantarlar sadece uzmanlar tarafından toplanmalıdır.
Prof. Dr. Öztürk, doğada kendiliğinden yetişen mantarların kültür mantarına göre
daha lezzetli ve sağlıklı olduğunu, Türkiye’de mantar türlerinin yeterince tanınmaması
nedeniyle doğada yetişen tonlarca mantarın heba olduğunu ifade etmiştir
Mantarlar alemi çok eksantrik olayları ve spesifik özellikler gösterir
Mantarlar büyümek ve üreme organı oluşturmak için, uygun bir yetişme yerine, iklime
ve bilhassa rutubet derecesine ihtiyaç gösterirler. Birçok mantar türü bütün bir yıl
boyunca görülebilir, fakat ekseriyetle lamelli mantarlar ve Boletus lar sonbaharda
ortaya
çıkar. Ilık hava halleri, üreme organlarının oluşturulması için en iyi şartlardır. Kurak
yazlardan sonra mantarlar hiç görünmeyebilir veya rutubetin artmasıyla birlikte
Eylüldeortayaçıkabilir.
İlkbaharda en erken çıkan mantarlar Morchella'lardır. Yaz boyunca Agaricus lar,
Russula lar, Boletus lar ve diğer yenilen mantarlar sıra ile ortaya çıkarlar. Bir çok
türler yumuşak geçen kışlarda gelişmelerini devam ettirebilirler, böyle kışlarda
yemeklik mantar toplanabilir. Ancak yenilebilen bir çok mantar türü kısa bir büyüme
mevsimine sahiptir( )
Bazı literatürlere göre mantar üretimi ilk defa Fransa da yapılmıştır.1650 yıllarında
Paris yakınlarında kavun üreticileri mantarın nasıl üretileceği tesadüfler sonucu
keşfederek üretime başlamışlardır.( 2 )
1678 yılında Mardaat mantarın hayvan gübresinde yetiştiğini ;1707 yılında
Tournefort,mantarın mayıs -ekim ayları arasında açıkta toprak üzerinde ,kasım
ağustos sonu
arasında ise gübresi içinde yetiştirilebildiği belirten raporlar vemişlerdir.
1754 de Lundberg adlı araştırıcı mantarın tüm yıl boyunca üretilebileceğini belirten
raporlar vermişlerdir.
1784 yılında Fransız Chambry 'nin mağara ve tünellerin mantar üretimi için çok
uygun olduğu yolunda görüş belirtmesini takiben mantar üretimi süratle yayılmıştır.(2)
Çalışma yaptığımız bölgede kültür mantar üretimi yapıldığı bilinmektedir.Bu durum
bölge halkının mantara olan ilgisini arttırmaktadır.
3
Türkiye'nin şapkalı mantarlar üzerine ilk çalışma İstanbul yakınında
Belgratrmanlarında ;Viyana üniversitesi profesörlerinden fitopatolog Dr. Kurt
LOHWAG (1957-1959) tarafından yapılmıştır.( 2 )
Şekil:1.Şapkalı mantar kısımları
II-MATERYAL VE METOT
Türkiye'nin zehirli ve yenen mantarlar üzerine araştırma çalışması için Bursa
İli ve İnegöl ilçesi yöresi seçilmiştir. Bu bölge doğal mantarlar yönünden çok
zengindir.
Yaklaşık 39… adet mantar numunesi toplanılmış ve laboratuvara getirilmiştir.
Arazi çalışmalarında,mantarın yetiştiği yerlerde öncelikle morfolojik
özellikleri(renk,şekil,vb.),yetiştiği ortamın özellikleri kaydedildi.
Araziden toplanan mantarlar % 70'lik alkol bulunan kavanozlarda konserve
edildi.Resim:2,3,4
4
-% 70'lik alkol
-Cam kavanozlarda
-Büyüteç
-mikroskop
Araziden toplanan mantarların teşhisleri bu alanda yazılmış literatürlerden ve yöre
halkının bilgisinden,internet sitelerinden faydalanarak
yapılmaya çalışıldı. Bu
yayınlardaki renkli resimler ve makro mantar materyali çok tekerrürlü olarak gözden
geçirilip incelendi ve mukayese edildi.
Teşhiste yayılış sahasının yakınlığı da ,renk,morfolojik
yapı(dış
görüntü,lameller,sap,zar, kırılınca çıkan sıvı rengi,,şapka)ve ekolojik özelliklerle
birlikte dikkate alındı. Ayrıca türlere ait deskripsiyon (tanıtım)yazıları tekerrürlü olarak
okundu ve örneklerle karşılaştırıldı.
Bir kısım türlere ait internetten alınan resimler de çalışmaya eklendi.
Ayrıca zehirli veya zehirsiz olup olmadığı ya da bilinmeyenler işaretlerle belirtildi.
-Tespit edilen mantarların sistematiği ve morfolojisi……………………………
A.Familia:Agaricaceae………………………………………………………………
1.Lepiota procea……………………………………………………………………9
2.lepiota bruneoincarnata…………………………………………………………10
3.Agaricus campester………………………………………………………………11
4.Lactarius salmonicolar…………………………………………………………..12
5.Hygrophorus conicus…………………………………………………………….13
6.Mycena spp……………………………………………………………………….14
7.Mycena vulgaris………………………………………………………………….15
8.Pluteus spp……………………………………………………………………… 16
9.Agaricus bisporus…………………………………………………………….....,17
B.Familia:Tricholomataceae………………………………………………………….
1.Clitocybe spp………………………………………………………………………18
2.Tricholoma saponaceum………………………………………………………19
C.Familia:Coprinaceae………………………………………………………………..
1.Coprinus micaceus………………………………………………………………..20
D.Familişa:Amanitaceae………………………………………………………………
1.Amanita caesarea………………………………………………………………....21
2.Amanita muscaria……………………………………………………………… 22
3.Amanita africa…………………………………………………………………….23
E.Familia:Cantharellaceae……………………………………………………………
1.Cantharellus cibarius……………………………………………………………..24
F.Familia:Russulaceae………………………………………………………………….
1.Russula alutacea……………………………………………………………… .. 25
2.Russula nitida………………………………………………………………….......26.
G.Familia:Boletaceae……………………………………………………………………
1.Boletus edulis……………………………………………………………………27…
2.Boletus
satanas………………………………………………………………….H.Famila:Tremella
ceae …………………………………………………………………
1.Tremella mesenterilse……………………………………………………………29
2.Calosera viscosa………………………………………………………………… 30.
3.Auricularia spp. ………………………………………………………………...31.
5
İ.Famila:Hydnaceae……………………………………………………………………..
1.Hydnum spp …………………………………………………………………………32
J.Familia:Polyporaceae…………………………………………………………………
1.Polyporus sulphureus………………………………………………………....33
2.Polyporus brumalis……………………………………………………………… 34
3.Polyporus spp. ………………………………………………………................35.
4.Fomes fomentarius……………………………………………………… …36…
5.Trametes rubescens……………………………………………………
……37…Familia:Clavariaceae……………………………………………………………
1.Clavaria
flava……………………………………………………………………38….
L.Familia:Lycoperdaceae………………………………………………………………
1.Calvatia saccat ...................................................................................................39
M.Familia:Geastraceae………………………………………………………………….
1.Geastrum fornicatum…………………………………………………………40.
N.Familia:Nidulariaceae…………………………………………………………………
1.Cyathus olla……………… ………………………………………………………41.
Ö.Familia:Geoglossaceae………………………………………………………………..
1.Sputhularia clavata………………………………………………………………42…
P.Familia:Pezisaceae……………………………………………………………………..
1.Peziza aurantia……………………………………………………………………43…
2.Peziza bedia………………………………………………………………………44….
R.Familia:………………………………………………………………………………….
1.Daldinia consentrica………………………………………………………………45…
S.Familia:…………………………………………………………………………………..
1.Gloephorus edustus………………………………………………………………46…
T.Familia……………………………………………………………………………………
1.Fuligo septica flava………………………………………………………………47….
-Tespit edilen mantarların teşhis kontrol listesi:
Sayfa No:
Teşhis:
Mantarın adı:
9
+
Lepiota procea
10
-
Agaricus bruneoincarnata
11
+
Agaricus campester
12
-
Lactarius salmonicolor
13
-
Hygrophorus conicus
14
-
Mycena spp
15
?
Mycena vulgaris
16
-
Pluteus spp.
6
17
+
Agaricus bisporus
18
?
Clitocybe spp.
19
-
Tricholoma saponaceum
20
+
Coprinus micaceus
21
+
Amanita caesarea
22
-
Amanita muscaria
23
-
Amanita africa
24
+
Cantharellus cibarius
25
+
Russula alutace
26
+
Russula nitida
27
+
Boletus edulis
28
-
Boletus satanas
29
+
Tremella mesenterica
30
+
Calocera viscosa
31
?
Auricularia spp.
32
+
Hydnum spp.
33
+
Polyporus sulphareus
34
?
Polyporus brumalis
35
(-)
36
?
Fomes fomentarius
37
?
Trametes rubescens
38
+
Clavaria flava
39
-
Clavaria saccata
40
-
Geastrum fornicatum
41
?
Gyathus olla
42
?
Spathularia clavata
43
-
Peziza aurantia
44
?
Peziza bedia
45
?
Daldinia consentrica
46
?
Gloeoporus adustus
47
?
Fuligo septica flava
+ Yenir
- Yenmez
Polyponus spp.
? Şüpheli
7
8-Araştırmada Tespit Edilen Mantar Türlerinin Bitkiler Alemindeki Hiyerarşik
Sistematikteki Yeri.
REGNUM (Alem) . :Eucaryota (Gerçek bitkiler)
S.REGNUM (Alt alem) :Protobionta (ilkel canlılar)
DİVİSİO (Bölüm) :Mycophyta (mantarlar)
CLASS-1(sınıf) :Basidiomycetes(Topuzlu mantarlar)
.S. CLASS(Alt sınıf)................................:Holobasidiomycetidae
ORDO-1 (Takım).................................... Agaricales
FAMİLİA (Familya).............................. .Agaricaceae
'' ................................Tricholomataceae
'' .............................. .Coprinaceae
'' .............................. .Amanitaceae
'' .............................. .Cantharellaceae
'' ............................. .Russulaceae
'' .............................. Boletaceae
'' .............................. .Tremelleceae
'' .............................. Hydnaceae
ORDO -2.................................................Aohyllophorales
FAMİLİA................................................Polyporaceae
''........................................................
Clavariaceae
ORDO-3..................................................Gastromycetales
FAMİLİA................................................Lycoperdaceae
'' .................................................
Geastraceae
'' ................................................
Nidulariaceae
CLASS-2.................................................Ascomycetes (askuslu mantarlar)
ORDO.................................................... .Pezizales
FAMİLİA.................................................Geoglossaceae
''..........................................................
8
FAMİLİA:Agaricaceae
Latince adı :Lepiota procea
Mahalli adı :Dede tacı,dedeguli,svharay
(+)
-MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ:
1. Şapka:Genç mantarlarda silindir şeklindedir. Gelişince şemsiye gibi açılır. Şapkanın
merkezi hafif kubbemsidir. Kenarları lamellere doğru kıvrıktır. Ayrıca şapkanın üzerinde
kahverengimsi pullar bulunur. Merkezde daha yoğun kenarlara gidildikçe pulların sayıları
seyrekleşir.
2. Sap:Silindir şeklinde ve içi boştur,kirli beyaz renktedir ve sapın şapkaya bağlandığı
kısımda
şapka kubbemsi bir yapı kazanmıştır. Sapın toprakta bulunan kısmı genişlemiştir.
3. Lamelleri:Genç mantarlarda sıktır .Gelişmişlerde ise birbirinden ayrılır ve enleri geniştir.
Beyaz kahverengimsi renktedir.
4. Halka:Genç mantarlarda az belirgin olup gelişmişlerde sapın şapkaya yakın kısmında bariz
olarak görülür. Halkanın uçları parçalı ve aşağı doğru sarkıktır. Erginlerde halka bilezik gibi
sapın üzerinde aşağı yukarı hareket ettirilebilir.
II-YETİŞME ORTAMI:
Humuslu topraklarda ,açık alanlarda,eğreltiler arasında,çayırlıklarda ve
kayın ormanlarının açık alanlarında (yaylalarda) bol bulunur. İlkbahar yaz ve sonbaharda
yetişir.Tek tek veya guruplar halinde bulunur.
9
III-DİĞER ÖZELLİKLERİ:
Çevre halkı tarafından bu mantar tanınır,yenir. Hoş bir kokusu
vardır,lezzetli bir mantardır. Mantar buz dolabına konursa 24 saatte erir.
Latince adı:Lepiota bruneoincarnata
(-)
I-MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ
1-Şapka: Genç mantarlarda sapla yüksükle bağlantılı olup gelişmişlerde açılır kirli
beyaz renktedir.
Şapkanın üstü pullu olup ortası hafif çukursudur. şapka yumuşak ve kaygandır.
2-Sap: Silindir şeklinde ve içi boştur. Toprağa bağlı kısım kalındır şapkaya doğru
incelir.Şapkaya yakın kısımda yüksük bulunur.
3-Lameller: Beyaz renkte ve sık bulunur.
4-Yüksük (halka):Genç mantarlarda sapın üzerinde bulunur yöre vatandaşı yüksük
olan mantarın taze olduğuna inanır.
Ormanlarda yaylalarda eğrelti otları arasında bir iki
bulunur.yaz ve sonbaharda yetişir.
veya üçlü guruplar halinde
10
Çevre halkı tarafından tanınır fakat yenmez zehirli olduğuna inanılır. literatürde
zehirlidir.Bu mantar diğer benzer tür ile (lepiota procea) karıştırıldığı zaman
zehirlenmelerin olduğu yöre halkı tarafından söylenmektedir.
Latince adı :Agaricus campester
Mahalli adı :Çayır mantarı
(+)
I-MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ:
1. Şapka:Genç mantarlarda yarım küre,gelişmişlerde şapka düzleşir ve beyazdan kirli
kahverengine döner. Gelişmiş mantarların üzerinde ayrıca kahverengi pullar görülebilir.
Şapka kenarlarında yarım örtü artıkları bulunur.
2. Lameller:Enleri geniştir,kadife gibi yumuşak ,genç mantarlarda beyaz veya
kırmızımsı,gelişmişlerde kahverenginden siyaha kadar değişir.
3. Sap:Dışı yumuşak içi lifli ve .gevşek dokuludur. Kalınlığı hemen hemen her yerde aynıdır
sapın toprak içindeki kısmın üzerinde beyaz mantar miselleri görülür .Sapın üzerinde
yumuşak beyaz renkte halka vardır.
11
4. Etli kısmı:Bol ve az sulu ,şapkanın etli kısmı kırılınca beyazdan kırmızı renge döner
baharatlı tadı vardır.
5. Sporları:Elips veya yumurta şeklinde ,kırmızımsı kahve renkte ve üzerinde küçük siyah
noktalı,sporun üzerinde küçük bir çıkıntısı vardır. Büyüklüğü ;5.1-6.8x8.5 mikrondur.(2)
İlk bahar ve son baharlarda yağmurlardan sonra çayırlarda büyük guruplar halinde bulunur
.Otlak olarak kullanılan çayırlar biçildikten sonra sulanırsa bu mantarlar yetişir.
Çevre halkı tarafından yenen mantardır. Çevrede bu mantara benzer mantar pek
olmadığından diğer zehirli mantarlardan kolayca ayırt edilir. Bu mantar ilk bahar ve son
baharda
yemeklerde çok kullanılır. Koyunlar tarafından da bu mantar yenmektedir.(2
Latınce adı:Lactarius salmonicolar
Mahalli adı:Kızılca
(+)
I-Şapka:Genç mantarlarda disk şeklinde,orta kısmı hafif çukur ve kenarları lamellere doğru
kıvrıktır. Mantar gelişince ,şapkanın orta kısmındaki çukurluk biraz daha derinleşir ve
kenarları
hafifçe düzleşir. Şapkanın rengi :turuncu veya sarımsı ,üzerinde birbirine paralel ,aynı
merkezli
halkalar sıralanır. Şapka üzeri,ıslak ve yağımsıdır. Büyüteçle bakıldığı zaman üzerinde ince
sarıtüyler görülür .Kurumuş mantarlarda ise şapkanın üzeri parlaklaşır .Büyüklüğü 2-10 cm
çapındadır.
2-Lameller:Şapka kenarlarında eni dar,orta kısımlarda genişler,sonra yine daralarak sapın
12
üzerine doğru 1 cm .kadar devam eder .lameller genç mantarlarda solgun sarımsı
,gelişmişlerde ise
açık turuncu renge döner.
3-Sap:Çoğunlukla silindir şeklinde ,çapının yaklaşık olarak 3/4'ü boştur. Sap kesilince
kenarlarından turuncu renkteki sütü dışarı çıkar. Sapın dışı sarımsı turuncu,iç kısmı açık
pembe
renktedir. Toprak içindeki kısmı üzerinde ,beyaz mantar miselleri görülür. Büyüklüğü 2-5 cm.
boyunda ve 0.5-2 cm çapındadır.
4- Etli kısmı:Yumuşak ve süngerimsi yapılı ,rengi açık sarıdan turuncuya kadar değişir.
Mantarın hoş bir kokusu vardır.Bu kayısı veya taze meyve kokusuna benzer .Literatüre göre
;mantarın etine Guajak sürülürse ,hemen kirli şarap kırmızısı ,10 dakika sonra gri yeşil renge
döner.(2)
5-Sütü:Taze mantar neresinden kırılırsa kırılsın veya kesilsin hemen turuncu renkteki sütü
dışarı çıkar. Bu süt hava ile temastan az sonra solgun kırmızıya ,aradan 1-1.5 saat geçince
,şarap
kırmızısından turuncu kahverengine kadar değişir. Tadı acıdır.
6-Sporları: Oval şeklinde ,meme gibi çıkıntısı ve ağ şeklinde damarları üzerinde
tanecikleri vardır. Büyüklüğü 3.4X10.2 mikrondur.(2)
İlkbahar ve sonbaharda yağmurlardan sonra ; çam ve çam ormanları altında veya çam
ormanları arasındaki küçük çayırlarda ,humuslu ve silisli topraklarda guruplar halinde yetişir.
Çevre halkı tarafından çok iyi tanınan yenen lezzetli bir mantardır.Bu mantar renkli
sütünden dolayı kolayca tanınır ve bu mantarla karıştırılabilecek zehirli bir mantar da yoktur.
Latince adı:Hygrophorus conicus
(-)
I-Şapka:Koni şeklinde ve parçalara ayrılmıştır. Gelişmiş mantarlarda şemsiye gibi
13
açılır,fakat şapkanın ortası kubbe şeklini muhafaza eder. Şapkanın merkezi pembemavi,kenarlara
doğru renk açılır. Şapkanın üzeri sümüksü bir sıvı ile kaplıdır ve kaygandır.
2-Sapı:Uzun silindir şeklindedir. Sapın şapkaya bağlı kısım ince,toprağa bağlı kısmı biraz
daha kalındır..Sap beyaz renktedir ve içi boştur.
3-Lameller:Genç mantarlarda lameller sık ve enleri dardır,gelişmişlerde ise lameller geniş
aralıklı ve enleri geniştir. Lameller beyaz renktedir.
Kayın ormanlarının altında tek tek ya da nadiren ikili üçlü guruplar halinde yetişir.
Yağışlı günlerde yetişir.
Çevre halkı tarafından yenmez. Literatürde zehirli mantardır.
Latince adı:Mycena spp.
(?)
I-Şapka: Genç mantarlarda kubbemsi,gelişmişlerde biraz daha açılır.şapkanın kenarları
testere dişleri gibidir. Şapkanın üzerinde kaygan sıvı bulunur. Şapkaya kayganlık kazandırır.
Şapka
koyu kahverenktedir.Şapkanın sapla bağlı olduğu kısmı yukarı doğru kubbemsi çıkıntı yapar.
2-Lameller:Genç mantarlarda sıkı ve enleri dardır. Gelişmişlerde lamellerin arası biraz daha
açılır ve enleri geniştir. Lameller açık kahverenklidir.
14
3-Sap: Silindir şeklindedir. İçi lifli ve gevşek dokuludur. Sap şapkaya yakın kısımda hafiften
kıvrıktır. Sap toprağın içine köksü yapılar göndererek tutunur.8-15 cm boydadır. Sap
kahverenkte
dir.
Kayın ormanlarında ,kayın ağaçların diplerinde yetişir. Genellikle yağmurlu günlerden
sonra yetişir.Kısa bir süre canlı kalır sonra kurur.
Çevre halkı bu mantara pek ilgi göstermez .Zehirli olup olmadığı hakkında bilgileri
yoktur.
Latince adı:Mycena vulgaris
(-)
1-Şapka: Genç mantarlarda yarım küre şeklinde ,gelişmişlerde ise şapka biraz daha açılır
ve şapkanın kenarları hafiften yukarı kıvrıktır. Şapka kahverenkte dir.
2-Lameller: Genç mantarlarda lameller sık ,gelişmişlerde lameller biraz daha aralıklıdır.
Lameller kahverenktedir.
3-Sap:Genellikle silindir şeklindedir. Gelişmişlerde hafiften eğilir. Rengi beyaz
kahverengimsidir. Büyüklüğü 2-4 cm. Boyunda 2-4 mm çapındadır.
Hayvan gübresiyle gübrelenmiş toprakta domatesler arasında yetişir. Yağmurlardan
15
sonra Ya da bu toprakların sulanmasından sonra yenileri yetişir. Bu mantarlar kısa ömürlüdür.
Çevre halkı bu mantara ilgi göstermez. Zehirli olup olmadığı hakkında bilgileri yoktur.
Latince adı:Pluteus spp.
(?)
1-Şapka:Gençlerde kubbemsi ve kenarlarıyla şapka bitişik ,erginlerde şapka
açılır.Şapkanın üst kısmı jelatinimsidir. Şapka beyaz renktedir.
2-Lameller:Gençlerde ince erginlerde kalınlaşır.
3- Sap:Topraktaki kısım genişlemiştir,şapkaya doğru ise incelir. Genç mantarlarda
sapın içi dolu gelişmişlerde boştur.
4-Tül örtü (cornita):Genç mantarlarda sap ile şapkanın arasını örter.
İlkbahar ve sonbaharda yağışlı günlerde eğrelti ve çalılar arasında yetişir.
Çevre halkı tarafından zehirli olarak bilinir ve yenmez.
16
Familya:Agaricaceae
Latince adı:Agaricus bisporus
(+)
1-Sap:Kirli beyaz ve içi doludur.sap şapka ile bütünleştiği yerde yüksük vardır.2-5 cm
Boyundadır.Sap yenir.
2-Şapka:Kirli beyaz renkli olup pullarla üstü örtülüdür.sapa doğru kıvrılır ve
bombemsi hal alır.etlidir.2-5 cm çapındadır.
3-Lameller:Çok sık ve incedir.renk kahverengindedir.
Kültür mantarı olup,özel at gübresiyle harmanlanmış vasatda yetişişir.Uygun ortamda
Her mevsim yetiştirilir.Genellikle binaların bodrum katları tercih edilir.
Yöre halkı tarafından yetiştirilen ve çok tüketilen mantarlardandır. Yurt dışına ihraç da
edilmektedir.
17
FAMİLİA:Tricholomataceae
Latince adı:Clitocybe spp.
(?)
1-Şapka:Yarım küre şeklindedir. Şapkanın kenarları lamellere doğru kıvrılmıştır.
Şapkanın rengi sarı -yeşilimsi ve beyazımsıdır. Genç mantarlarda 1-2 cm gelişmişlerde daha
büyüktür.
2-Lameller: Genç mantarlarda lameller tül örtü (cornita) ile kaplıdır. Gelişmişlerde tül
örtü yoktur veya parçalanmış olarak bulunur. Tül örtü kaldırılınca lamellerin çok sık olduğu
görülür. ve kirli beyazımsıdır.
3-Sap:Şapkaya yakın kısım ince ,toprağa yakın kısmı kalınlaşmıştır. Sapın içi doludur.
Sap kirli beyaz renktedir.
Kayın ormanlarında çürük kayın ağaçlarının altında dal ve yapraklar arasında
yetişir.
Çevre halkı tarafından tanınmıyor.
18
FAMİLİA:Tricholomataceae
Latince adı:Tricholoma saponaceum
(?)
I- MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ:
Mantar genel olarak patatese benzer. Toprağa alt kısmından uzanan köksü
yapılarla bağlıdır. Mantarın dış kısmı beyaz sarımsıdır. Mantarda yer yarıklar vardır. Bu
yarıklardan mantarın iç kısmı görülebilir. İç kısım beyazdır. Eğer mantarı koklarsak mutfak
sabunukokusunda olduğunu algılarız. Elimizle mantarı hafiften sıkacak olursak yumuşak
olduğu görülür.
Kayın çam ormanlarının bulunduğu yerlerde ve çalılıklarda açık alanlarda
yetişir. Tek tek bulunur. Yazın yetişir.
Kayın çam ormanlarının bulunduğu yerlerde ve çalılıklarda açık alanlarda yetişir.yazın nemli
yerlerde yetişir.
19
FAMİLİA:Coprinaceae
Latince adı:Coprinus micaceus
(+)
1-Şapka:Bu şapkanın mantarlar kubbemsi şeklindedir. Kubbenin tepesinde hafif
çukurluk mevcuttur. Şapkanın tepesinden kenarlara doğru ışınsal şekilde uzanmış çizgiler
şeklinde
yapılar vardır. Şapkanın rengi kirli beyaz veya sarımsıdır.Şapkanın kenarları hafif pürtüklü
yapıdadır.Genç mantarlarda şapkanın üstü kaygan bir sıvı ile kaplıdır.Mantara kayganlık
kazandırır.
Ergin devrede bu sıvı kurur.
2-Lameller:Aralıklıdır. Genç mantarlarda lamellerin enleri dar ,gelişmiş
mantarlarda enler geniştir. Lameller açık kahverengimsidir.
3-Sap:Şapkaya doğru gidildikçe incelir.Bağlandığı yerden biraz yükseldikten sonra
kıvrılır. Sapın içi boştur.sap çok açık kahverengindedir. Sapın toprağa yakın kısmında ince
beyaz
tüycükler bulunur.
20
Yıkılmış çürümekte olan kayın ağacının üzerinde ve çürük kayın dallarının
üzerinde yetişir. İlkbahar ve sonbaharda yağmurlu havalarda yetişir. Dere ve dereciklerde
devrilmiş
kayın ağaçları üzerinde yazın da bulunabilir.Mantar miselleriyle çürük ağacın içine kadar
girer ve
sağlamca tutunur.
Çevre halkı tarafından tanınmaz .Literatüre göre yenen mantardır.(1)
FAMİLİA:Amanitaceae
Latince adı:Amanita caesarea
Mahalli adı:Markvalay,padişah mantarı ,imparator mantarı,kestane mantarı
(+)
I- MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ:
1-Şapka: Genç mantarlarda yumurta şeklinde ve üzeri beyaz volva ile
örtülüdür.Mantar erginleşince şapka şemsiye gibi açılır.Rengi sarı veya portakal
rengindedir.Şapkanın rengi üstü merkezden kenarlara gidildikçe açılır.Şapkanın merkezi hafif
kubbemsidir.Şapkanın kenarlarında birbirine paralel merkeze dik koyu renkli çizgiler
mevcuttur.
21
Erginlerde bu çizgiler bulunmaz.
2-Lameller:Genç mantarlarda sık ve enleri dardır.gelişmişlerde aralıklı ve
enleri geniştir.Lameller koyu sarı renktedir.
3-Sap:Genel olarak silindir şeklindedir.Genç mantarlarda sapın içi dolu
,erginlerde ağsı bir şekil alır.Sap sarı renktedir.Sap kısmı toprakta çanakçık (volva) içinde
bulunur.Sapın şapkaya yakın kısımda kısmında ucu parçalı toprağa doğru sarkık ve sarı renkli
yakası (annulus) vardır.
4-Etli kısım:Yumuşak yapıdadır.Sarı veya portakal rengindedir.Şapkası
açılmış mantarlar ,uzunluğuna kesilirse volvanın içinde sarı-beyazımsı etli kısım görülür.
Kestane,meşe, kayın ormanlarında tek tek veya guruplar halinde
bulunur.İlkbahar ve yaz seyrek bulunur ,sonbaharda havaların yağışlı ve ortalama sıcaklıkta
bolca yetişir.Açik alanlarda yetiştiği gibi ağaçların altında bol miktarda yetişir.
Yörede markvalay ,kestane mantarı, padişah mantarı,imparator mantarı
olarak tanınır.Mantarın ömrü kısadır 1-2 gün ancak yaşayabiliyor hemen kurtlanır kurtlanmış
mantarlar yenince zehirlenme belirtileri başlar.
Yöre halkı bu mantarın gök gürlediği ve yağmurun yağdığı an topraktan yetiştiğine
inanır.Hementoplamak için mantar aramaya başlanır.Köylü mantarın nerelerde olabileceğini
dahi bilmektediryani daha önce nerden bulduysa aynı yarda tekrar bulması ihtimali çok
yüksek olduğuna inanır.Bumantar diğer mantarlardan daha lezzetli olduğunu söylerler içine
tuz dökerek közde pişirirler veyayemeğini yaparak yerler.Ayrıca mantarın konservesi de
yapılır.Bu mantar pazarlarda da satılarakgelir kaynağıolarak değerlendirilir.Literatüre göre de
yenen mantardır.(1)
Latince adı: Amanita muscaria
Yöre adi:Zehirli mantar
(-)
22
Doğada bolca bulunur.Harika bir görüntüsü vardır,tam bir renk armonisi gösterir.ikili,üçlü
dörtlü gurupla veya tek bulunurlar.
Şapka:Kubbemsi kaygan ve kırmızı renkli olup üzerinde sarıpulcuklarla süslenmiştir
.Şapkanın içi sarıdır yüksükle sapa bağlanır.
Sap:Beyaz renkte olup toprağa doğru kalınlaşır.şapkaya doğru incelir.üzerinde yüksük vardır.
Lameller:Lameller çok sıktır mantarın etli kısmını oluşturur.
Yüksük:Genç mantarlarda bulunur erginleşince yüksük yırtılır.
Arazide bulunur nemli yerlerde yaz ve sonbahar mevsimlerinde bulunur. Kayın kestane
ağaçların olduğu yerlerde güneş alan açık alanlarda bulunur.
Mantarın görünümü renk harikasıdır.Yöre halkının zehirli olarak bildiği mantardır.Literatür
bilgilerinde de zehirli olduğu yazılıdır.Yöre halkı en çok bu mantardan çekinirler.Mantarları
tanımıyan kişilerce toplandığı ve zehirlenme olayların bu kişilerde olduğu söylenmiştir.
Latince adı:Amanita africa
(-)
23
1-Şapka:Kubbemsi ve üzeri sümüksü kaygan yapıdadır.sarı renkte olduğu için amanita
caesarea ile karıştırılır.
2-Sap:Yüksük ile korunan şapkaya doğru incelir ve toprağa gidildikçe kalınlaşır.sarı
beyazımsıdır.
3-Yüksük:Genç mantarlarda bulunur şapka açılınca yüksük parçalanır.
4-Lameller:Çok sıktır. Sümüksü yapı burada da vardır.
Ormanlık alanlarda nemli ve çürük ot ve ağaçların arasında yetişir.tek tük bulunur.yaz
yağmurlu günlerde ve sonbaharda yetişir.
Bu mantar türü amanita caesareae ile karıştırılır ve maalesef zehirlenme olayı da gerçekleşir.
Bu mantarı tanıyan yöre halkı zehirli olduğunu söyler ve kesinlikle yanına yaklaşılmaması
Gerektiğini söylerler.Literatüre göre de zehirli mantardır.
FAMİLİA:Cantharellaceae
Latince adı:Cantharellus cibarius
Mahalli adı:Çam mantarı,melki
(+)
24
1-Şapka:Genç mantarlarda ortası çukurlaşmıştır,gelişmişlerde ise çukur kısım daha
da genişler.Şapkanın kenarları genç mantarlarda hafif dalgalı ,gelişmişlerde ise daha fazla
girintili
çıkıntılıdır.Ayrıca şapkanın kenarları lamellere doğru kıvrılmıştır.Mantar beyazımsıdan
yumurta
sarısı renk kadar değişiklik gösterebilir.Yağmurlardan sonra şapka üzeri yağlımsı hal
alır.Büyüklüğü 3-6 cm.çapında olabilir.
2-Lameller:Eni dar adeta damar şeklinde ,şapka kenarlarına doğru ucu ikiye
çatallanır ve yanındaki lamellere bağlanır.Lameller genelde yumurta sarısı renginde daha az
olarak
da kirli beyaz renkte ve sap üzerine 1-1.5 cm kadar incelerek devam eder ve kaybolur.
3-Sap:Genç mantarlarda silindir şeklinde ,gelişmişlerde eğrilir ve şapkaya doğru
genişler..Renk beyazdan yumurta sarısına kadar değişir.Büyüklüğü 3-5 cm. Boyda ve 1-2cm
çapındadır.
4- Etli kısım:Lifi yapılı,suyu az rengi her tarafında sarımsı turuncu,tadı hoş,kayısı
kokusunda dır. Gelişmişlerde tadı biraz acımtraktır.Ergin mantar toprakta uzun zaman kalırsa
kurtlanır.Mantar kırılınca turuncu sarı sıvı akar biraz bekletilince yeşilimsi hal alır.
5-Sporları:Elips şeklinde bir tarafında çıkıntısı ve ve üzerinde halka şeklinde ağlar
,üzerinde siyah noktacıklar sıralanır.(spor:5).Büyüklüğü 5.1x8.5 mikrondur.
Bu mantar her tür ormanda, nemli humuslu topraklarda özellikle çam ormanlarında
,küçük çalılıklarda gruplar halinde yetişir.İlkbahar ve yazın az yetişir fakat sonbaharda
yağmurlu
gün ve sıcak havanın olduğu an çok yetişir.
Bu mantarın tanınması çok kolaydır.Benzer mantar pek olmadığından çevre halkı
tarafından çekinmeden yenilir.Etinin lifi yapısı nedeniyle konserve edilebilen
mantarlardandır.
Çevre halkı bu mantarı konserve edip kışın yemektedirler.Ayrıca pazarlarda da
satılmaktadır.Çevre
halkı tarafından korkmadan yenen ve satılan mantardır.
FAMİLİA:Russulaceae
Latince adı:Russula alutacae
25
(+)
1-Şapka:Genç mantarlarda yarım küre şeklinde ve ortası hafif çukurumsu ,erginlerde
şapka biraz daha açılır ve çukur kısım belirginleşir.Şapkanın rengi kahverengi -kırmızımsıdır
.Şapkanın kenarları düzdür.
2-Lameller:Genç mantarlarda lamellerin enleri dar ve sıktır,gelişmişlerde biraz daha
aralıklı ve enleri geniştir.Lameller koyu kırmızı renktedir.
3-Sap:Şapkaya doğru gittikçe incelir ve eğrilir.Sapın rengi kahverengimsi kırmızıdır.
Kayın ormanlarında,kayın ağaçlarının arasındaki açıklıklarda ,eğreltiler arasındayetişir.
Bu mantar halk tarafından tanınmaz .Literatüre göre yenen mantardır.(4).
FAMİLİA:Russulaceae
Latince adı:Russula nitida
Mahalli adı:Kızılca
(+)
26
1-Şapka:Küre şeklinde ,ortası çukurdur şapkanın ortası koyu kenarlara gidildikçe açık
mavi renktedir.Şapkanın kernarları dalgalıdır.
2Lameller:İnce ve sıktır.Toprağa bağlı bulunduğu halde mantara bakıldığında lameller
görülür.lameller kirli beyaz renktedir.
3-Sap:Toprağa bağlı kısmı küt,orta kısmı incedir.Sap da kirli beyaz renktedir.
Kayın meşe çam,çalılıklar alştında otlar ve çürümüş yapraklar arasında yetişir.
Yöre halkı tarafından tanınmaz.
FAMİLİA:Boletaceae
Latince adı:Boletus edulis
Mahalli adı:Bağırtan mantar,ayı mantarı,sabğorinay
(+)
MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ:
I-Şapka:Şapka kubbe şeklindedir,yeşilimsi veya kahverengimsidir..merkezi kısım koyu
renkte kenarlara doğru sarımsı renktedir.Şapkanın kenarları hafif pürtüklüdür.Mantarın
lamelleri
yoktur.şapkanın alt kısmı süngerimsi görünüştedir.Çok sayıda küçük delikçikler
bulunur.şapkanın
27
alt kısmı sarı yeşilimsi ,kenarlara doğru kahverengimsidir.
2-Sap:İçi doludur.sapın şapkaya bağlandığı kısımda şapkada hafif oyuk kısım
vardır.Gelişmiş mantarlarda sapın içi kurtçuklar tarafından yenildiğinden boştur.Ufak bir
darbeden
mantar devrilir.sapın toprağa bağlı kısım daha kalındır.Sap kahverengimsidir.
3-Etli kısım:Yumuşaktır ve süngerimsi yapıdadır.etli kısım kesilecek olursa önce
yeşilimsi sıvı çıkar biraz bekletildiği zaman renk koyulaşır.
Kayın ormanları altında genellikle tek tek nadir 2-3’lü guruplar halinde
yetişir.Ormanlardaki açık alanlarda ,çalılıklarda ve eğreltiler arasında yetişir.İlkbahar ve yazın
bulunur.Sonbaharda çabuk çürür.
Çevre halkı tarafından yenmez.Zehirli olup olmadığı hakkında bilgileri
yoktur.Literatüre göre yenen mantardır.Halen değişik firmalar tarafından yöre halkından satın
alınıp
ihraç edilmektedir.Yöre halkı için kazanç olmuştur.(1)
FAMİLİA:Boletus satanas
Mahalli adı:Şeytan mantarı
(-)
28
1-MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ:
1-Şapka:Genç mantarlarda yarım daire şeklinde ve şişkindir.gelişmişlerde ise biraz
daha açılır.Şapkanın kenarları düzdür.Şapkanın üzeri genç mantarlarda biraz
kaygandır.şapkanın
üstü açık gri renkte olup içi pembemsidir.Gelişmiş mantarlar sinek ve kutçuklar tarafından
yenir.şapkanın altında tüp şeklinde delikler vardır.
2-Sap:Şapkaya doğru incelir ve çok az eğrilir.Sapın şapkaya yakın kısımda pullar
vardır.Genç mantarlarda pek belli olmayan pullar ,gelişmişlerde belirgindir.Sap üzerinde
kırmızı
çizgiler bulunur.Sap sarımsıdır.
3-Sporları:Mantarın sporları yeşilimsidir.(5)
Kayın ormanlarında nemli topraklarda çürümüş ve çürümekte olan yaprakların
arasında yetişir.Tek tek veya guruplar halinde (2-3’lü) bulunurlar.İlkbahar,yaz ve sonbaharda
mevcuttur.
Çevre halkı tarafından zehirli mantar olarak bilinir.Nahoş bir kokusu vardır.
Literatüre göre zehirli mantardır.(5).
FAMİLİA:Tremellaceae
Latince adı:Tremella mesenterica
(?)
29
,
I-MORFOLOJİK ÖZELLİKLER:
İnce demetler halinde ve birbirine bitişik olarak ,birçoğu beraber bulunur.Boyları 25cm.kadardır.Sarı portakal (turuncu)rengindedir.Mantarın üzeri parlak bir
kaplıdır.Ergin
mantarlar kül rengindedir.
Çürümekte olan kestane ağacının kabukları arasında bir çoğu bir arada ve yağmurlu
sıvıyla
havalarda ,son baharda yetişir.
Çevre halkı bu mantara ilgi göstermez ve yemez.Zehirli olup olmadığı bilinmiyor.
Latince adı:Calocera viscosa
Mahalli Adı:Püsküllü
(+)
-MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ:
1-Früktifikasyonu çatallanarak gelişen uçları sivri ve elastiki dallanmalar
gösterir.Mantarın rengi sarı kırmızımsı vişne çürüğü renktedir.Boyu 4-8 cm. arasındadır.çatal
şeklindeki uzantıların içi boştur.
30
2-Etli kısmı:Lifi bir yapı ve sarı vişne çürüğü renktedir.Tadı ve kokusu hoştur.
Çam ve kayın ormanlarının nemli ve humuslu topraklarda tek tek yada guruplar
halinde yetişir.Devrilmiş çürük kayın ağacın üzerinde de yetişir.Kış hariç her mevsim de sıcak
venemli havalar da yetişir.
Çevre halkı bu tür mantarlara aynı isim vermektedir (püsküllü,koyun
mantarı).Yörede bu mantar çoktur .Genç mantarlar yenir,erginler ise kurtlandığından
yenmez,zehirlenmeye neden olabileceği söylenir.Yazın bol miktarda yenir.Pazarlarda
sattıklarını da söylemişlerdir.
Latince adı:Auricularia spp.
Mahalli adı:Abeda
(-)
Mantar yarım ay şeklindedir. Üst kısmı daha parlak alt kısmı ise süngerimsidir. Ve
çok sayıda delikçikler mevcuttur.Koyu kahverenktedir.
Erik ağacının üzerinde kabuğa yapışık olarak bulunur.simbiyos yaşar .özellikle
kalın kabuklu ağaçlarda bulunur.Her mevsim vardır.gençken küçüktürler fakat
İleriki yıllarda büyürler.uzun ömürleri vardır.
31
Çevre halkı tarafından ilgi gösterilmez.Yaşlı ağaçlarda çok büyüyenleri de
vardır.Ağaca öyle sıkı yapışıktır ki ağaca çıkarken merdiven basamağı
yapabilmektedirler.
görevi
FAMİLİA:Hydnaceae
Latince adı:Hydnum spp.
Mahalli Adı:Kargaşan
(+)
Baş kısmı sapla birleşiktir.ve sapın kalınlaşmış kısmı gibidir.Dış kısmı siyah
İçi beyazdır.Başla sapın birleştiği kısım incelir.Sapın toprakla irtibatlı olan kısmı
küttür.Mantar elle
sıkılırsa yumuşak olduğu fark edilir.
2-YETİŞME ORTAMI:
Çalılık ve çimenlerde yetişir.Özellikle ilkbaharda bol bulunur.Yağmurlu
havalardan sonra yetişir.
3-DİĞER ÖZELLİKLER:
Çevre halkı tarafından pek ilgi duyulmaz,fakat bu mantarı yiyenlerde vardır.
32
FAMİLİA:Polyporaceae
Latince adı:polyporus sulphureus
(+)
Mantar üst üste dizili tabakalar halindedir,tabakalar dalgalıdır.Üst
kısımlarında birbirine paralel renk tabakaları uzanır.Ağaca tutunduğunda yarımay
şeklinde
bulunur.Mantarın rengi beyaz sarımsıdır.
Gürgen ağacı üzerinde yaşar bir çoğu bir arada olabildiği gibi ayrı ayrı da
olabilir.Her mevsim vardır.İlkbaharda yenileri teşekkül eder.
III-DİĞER ÖZELLİKLER:
Çevre halkı tarafından ilgi gösterilmez ve yenmez.Literatüre göre
yenir.(1)
33
Latince adı:Polyporus brumalis
(?)
1-Şapka:Tepsiye benziyor ve orta kısım hafiften çukurlaşmıştır.Şapkanın
kenarları dalgalıdır.Şapkanın rengi kahverengi-kırmızımsıdır.Şapka ıslandığında
parlak
renk alır.Şapka serttir.
2-Sap:Genç mantarlarda silindir şeklinde ,gelişmişlerde eğrilir ve
şapkaya doğru genişler.Sapın yarısı kirli beyaz ,yarısı siyahımsıdır.3-5cm boyunda
0.5-1
cm .çapındadır.
Kayın ağaçların dibinde,çürük yapraklar arasında ve çürük gürgen
kökleri üzerinde yetişir.İlkbahar,yaz ve sonbaharda bulunur.
Çevre halkı bu mantarı tanımaz.
34
Latince adı:polyporus spp.
(-)
Tabakalar halinde(üst üste) bulunur bu mantar dalgalı bir yapıya
sahiptir.Mantar koyu sarı renktedir ve tüylü bir yapıya sahiptir.Elle dokunulduğunda
yumuşak olduğu anlaşılır.
Kayın ormanlarında çürük kayın ağaçlarının üzerinde yetişir.İlkbaharda
yenileri teşekkül eder.Gelişmiş mantarların renkleri kahverengidir.
Çevre halkı tarafından tanınmaz.
35
Latince adı:Fomes fomentarius
Mahalli adı:Kav mantarı
(-)
Sapsız,büyük ve ağır bir mantardır.Dıştan sert bir kabuk ile çevrilidir ve
kirli beyaz renktedir.Mantar tabalar halinde bulunur.Dıştaki kirli beyaz kabukta
birbirine
paralel koyu renk çizgiler halinde daireler bulunur.Mantarın iç kısmı kahverengindedir
ve
yumuşaktır.
Kayın ormanlarında kayın ağaçlarının gövdeleri üzerinde saprofit
yaşar.Her mevsim hayatiyetini sürdürür.Her yıl ortam şartları(sıcaklık,nemlilik vd.)
uygunsa
yenileri teşekkül eder.Bir ağaç gövdesinde 5-10 tane olabildiği gibi daha fazlada
olabilir.Genellikle yaşlı kayın ağaçlarında bulunur.
Eskiden yöre halkı bu mantarın içindeki yumuşak kısmı ateş yakmak için
kullanırmış.Şöyle ki iki adet çakmak taşı alını,taşın birisinin üzerine yumuşak mantar
parçası konur ve diğer taş mantar bulunan taşa sertçe vurulur ve böylece mantar
parçası
tutuşturulur.
Mantarın sert tabakası atıldıktan sonra dilimler halinde kesilir sulu kalevi
içerisinde bir müddet batırılır, sonra su ile yıkanır dövülür ve
kurutulur.Süngerimsidir.Eskiden fungus cehirargerum adı altında kan dindirici olarak
kullanılmıştır.(5)
36
Latince adı:Trametes rubescens
(-)
Mantar yarım ay şeklindedir.Geçken beyazımsı sarı renkte gelişmişlerde
ise renk koyulaşır.Mantar hafif dalgalıdır.Mantarın üstü sarımsı ve daha parlaktır.Alt
kısmı
ise kirli beyaz ve mattır aynı zamanda süngerimsi görünüştedir.Küçük küçük beyaz
tüycükler bulunur genç mantarlar daha yumuşak,erginler ise serttir mantarın ağaca
tutunduğu kısmı kalındır kenarlara gidildikçe bombeleşerek incelir.Kenarla düzdür.
Kayın ormanlarında çürümüş ve çürümekte olan kayın ağaçlarının
üzerinde yetişir.Belli bir büyüklüğe eriştikten sonra rengi koyulaşır(kül rengine) ve
gelişmesi durur.Her sene yenileri teşekkül eder.Kayın ağacının çürük dallarında ve
gövdesinde tek tek veya gruplar halinde bulunurlar.Ağacın gövdesinde merdiven
basamaklarına benzer bir şekilde sıralanırlar.
Çevre halkı bu mantarıda “abeda” olarak isimlendirir.İlgi göstermezler ve
yenmez.
37
FAMİLİA:Clavariaceae
Latince adı:Clavaria flava
Mahalli adı:püsküllü
(+)
1-Früktifikasyon çatallanarak gelişmiştir.Uçları sivri ve elastiki
dallanmalar gösterir.mantarın toprak içindeki kısmının ucu sivri,tavuk yumurtası
büyüklüğündedir.Rengi bulunduğu yerin şartlarına göre değişir.Güneş görmeyen
yerde
beyaz,az güneş görüyorsa yumurta sarısı renginde ,güneş gören yerlerde ise
Sarımsı kahverengindedir.Kalın dallarının içi boştur,ince dallar ise doludur.
2-Etli kısım:Lifsi bir yapı ve sarımsı renkli ,tadı hoş,kokusu yetiştiği
ortama göre değişir.
3-Sporları:Genel olarak elips şeklinde bir tarafında çıkıntısı
bulunur.Büyüklüğü3-3.5veya 5.1-8.5mikrondur.(2)
Çam,kayın ve kestane ormanlarının altında nemli ve humuslu
topraklarda tek tek yetişir.
Yöre halkı bu mantara benzer bütün mantarlara aynı isim
38
vermektedir.Köylüler bu mantarı toplayıp pazarda satmaktadır.bol miktarda
bulunur.Koyun
keçi sığır gibi hayvanlar da bu mantarı yemekten hoşlanırlar ve ormanda bu mantarı
ararlar .Mantar kısa sürede kurtlanır ve yenmez.Bu mantar da
Yenen lezzetli bir mantardır.
FAMİLİA:Lycoperdaceae
Latince adı:Calvatia saccata
Mahalli adı:Pislik mantarı
(-)
39
Fındık tanesi veya ceviz büyüklüğünde olup,doğrudan toprağa
yapışıktır.Mantar gençken rengi beyaz ,yaşlanınca kirli beyaz renk alır.Mantarın dış
zarı
incedir,patlatılırsa çok sayıda kahverengi sporlar etrafa yayılır.Mantar elle sıkılırsa
yumuşak olduğu fark edilir.
Sporları:Yaklaşık 4-5 mikron kadardır.(1)
Çayırlık alanlarda ve çalılıklarda yetişir.Yazın genç mantarlar büyür ve
gelişir,sonbaharda yağışlı günlerde çürümeye başlar.
Yöre halkı tarafından zehirli mantar olarak bilinir.
FAMİLİA:Geastraceae
Latince adı:Geastrum fornicatum
Mahalli adı:Toz çıkaran
(-)
40
Şapka çanak şeklinde ve loblara ayrılmıştır.Bu loblar aşağıya doğru kıvrılarak uçları
toprağa değer.Loblar yengeç ayakları gibidir ve ortada fındık tanesi kadar içi sporlarla
dolu kese bulunur.
Sporlar:Fındık tanesi büyüklüğünde olan,kirli beyaz zarımsı kese
içerisinde bulunur.Olgun kese patlatılırsa toz dumanı halinde yayılır.
Fındık çalılıkları kayın kestane ormanlarının açık alanlarında veya
çalılar arsında yetişir.İlkbahar ve yazın mevcuttur.Sonbahara doğru çürümeye
başlar.Önce spor kesesi sonra diğer kısımlar çürür.
Çevre halkı tarafından zehirli olarak bilinir.Spor kesesi içinde
bulunan kahverengi sporlar kese yırtılınca etrafa yayılır .Eğer toz halindeki bu sporlar
buruna kaçarsa aksırma görülür.Çocuklar bu spor kesesini patlatır ve beyaz
koyunların sırtına sürerek koyunları süslerler.Çevre halkı bu mantara svanay diye
adlandırırlar.
FAMİLİA:Nidulariaceae
Latince adı:Cyathus olla
(-)
41
Mantar dışta görünüşüyle bir huniyi andırır,0.5-1 cm.genişliğinde
ağız kısmı toprağa doğru inildiğinde incelir.Mantarın içi boştur.İnce olan kısmın
ucundan çıkan köksü uzantılarla birbirlerine ve liken veya kayın köklerine
tutunurlar.Mantar yeşil renktedir.
Yeşil arazilerde,kayın ağaçlarının açıkta kalmış(göçük araziye
sarkmış) köklere bağlı bulunurlar.Ayrıca kayın ormanlarında yerleri döşek gibi
kaplayan likenler arasında da yetişir.Mantarın tepe kısmı kayın ağaçlarının köklerine
bağlı olanlarında aşağıya doğru sarkıktır.Rüzgar gibi faktörlerle sağa sola
sallanabilirler.Likenler arasında bulunanlarda tepe kısım yukarı doğru
bulunur.Birçoğu bir araya gelerek kökleriyle birbirleriyle irtibatta olarak bulunurlar.
Yöre halkı tarafından ilgi gösterilmez.Huni mantarı derler.
FAMİLİA:Geoglolossaceae
Latince adı:spathularia clavata
(-)
42
I-MORFOLOJİK ÖZELİKLERİ:
Mantarın toprağa bağlı sap kısmı incedir,sap uca doğru
genişleyerek kıvırcıklı durum almıştır.Kıvırcıklı kısımlar açık kahverengi diğer kısımlar
ise solgun sarımsı renktedir.Bu mantarlar ıslandığında parlak veya kayganımsı hal
alır.
Kayın ormanlarında çürük yaprakların arsında yetişir.Yağmurlardan
sonra yazın ve sonbaharda yetişir.Tek tek veya gruplar halinde bulunur.
Çevre halkı tarafından tanınmaz ilgide gösterilmez.
FAMİLİA:Pezizaceae
Latince adı:Peziza aurantia
(-)
1-Şapka:Mantarın şapka kısmını kenarları loblara ayrılmıştır ve bu
loblar yukarıya doğru kıvrılmıştır.Mantar külahımsı şekil almıştır.Şapkanın üst kısmı
pürüzsüz ve kaygandır.Alt kısmı ise lamelsiz olup süngerimsi yapıdadır.Şapkanın üst
kısmı kırmızı,alt kısmı pembemsidir.
2-Sap:Çok kısadır.0.5-1 cm boyundadır.Toprağa bağlı kısım kalın
küttür.Şapkaya doğru incelir.
Kayın ormanlarında çürümekte
yetişir.Genellikle nemli toprakları seçerler.
43
olan
yaprakların
arasında
Çevre halkı tarafından tanınmaz.Literatüre göre yenmez.(6)
Apothocia geniş çanak şeklinde olup çapları 5-18 cm. arasında
değişmektedir.Askuslar uzun silindirik biçimde,parafizler askuslardan daha uzun
tepede topuz şeklindedirler.Askuskarın üzerleri ağ şeklinde işlenmiş vaziyettedir.
FAMİLİA:Pezizaceae
Latince adı:Peziza bedia
(-)
Mantarın früktifikasyon organı yukarı doğru kıvrılmıştır.Huni şeklini
andırır.Mantar ince yapılıdır.Mantarın kenarları dalgalı yapıdadır.Mantar koyu
kahverengi rengindedir.Mantarın sap kısmı çok küçüktür 1-2 cm. kadardır.
Kayın ormanlarının çürümüş yaprakları arasında yetişir.Genellikle
nemli topraklarda yetişir.
Çevre halkı tarafından bilinmez.
FAMİLİA:...........
Latince adı:Daldinia consentrica
44
(-)
I-MORFOLOJİK ÖZELİKLERİ:
Mantar genel olarak yumru biçimindedir.Genç mantarların
früktifikasyonu beyaz veya kahverengimsi,gelişmişlerde ise kahverengi derilidir.Genç
mantarlar boyuna kesilecek olursa beyaz renkli maddeyle dolu kısım
görülür.Gelişmişlerde ise beyaz kısım çürümeye başlar.ve sarı yeşilimsi sıvı halini
alır.Genç mantarlarda pürtükler bulunmaz ,gelişmişlerde ise pürtükler
bulunur.Mantarın toprağa bağlandığı kısım daralır ve buradan çıkan köksü yapılarla
toprağa ve birbirine bağlanır.
Kayın ormanlarında yolların kenarlarında bir çoğu bir arada ve
kökleriyle birbirleriyle tutunmuş halde bulunurlar.
Bu mantara yöre halkı tarafından ilgi duyulmaz ,yenmez.
FAMİLİA:……..
Latince adı:Gloeoperus adustus
(-)
Mantar huni şeklindedir.Bir tanesi bir huni şeklini alabildiği gibi bir
çoğu bir araya gelerek
de huni şeklini alır.Mantarın rengi sarı
kahverengimsidir.Mantarın üzerinde kenardan merkeze doğru birbirine paralel
sıralanan renkli halkalar mevcuttur.mantar dalgalı yapıdadır.Halkalar bir renk deseni
oluşturmuştur.Mantarın üstü tüylüdür.Alt kısmı daha düz ve parlaktır.Alt tarafın rengi
beyaz kahverengimsidir.
Bu mantar kayın ormanlarında çürümüş dal ,yaprak ve otlar
üzerinde yetişir.Bir çoğu bir araya gelerek büyük bir gurup oluşturur.Her mevsim
mevcuttur.Gelişmişler daha koyu (kahverengi) renk alır.İlkbahar,yaz ve sonbaharda
yenileri teşekkül eder.Genç mantarlar açık renktedir.
Çevre halkı tarafından ilgi gösterilmez.Zehirli olup olmadığı şüpheli.
45
FAMİLİA:………
Latince adı:Fuligo septica flava
(-)
Bu mantar yumuşak ve sıvımsı yapıdadır.Mantarın kök gövde
vb.organları yoktur,direk zemine bağlıdır.Mantarı elimize alıp sıkacak olursak sarımsı
Renkte sıvı çıktığını görürüz.Mantarın rengi beyaz sarımsıdır.
Topraktan biraz yüksekte kesilmiş çam ağacının,kesilmiş gövdenin
kabuk kısmında yetiştiği görülür.Bu mantar genelde yağmurlardan sonra yetişir.Kısa
süren ömrü vardır.Gençken sarı.erginleşince kahverengimsi renk alır.
Yöre halkı tarafından ilgi gösterilmez.zehirli olup olmadığı şüpheli.
46
VIII-TARTIŞMA:
Araştırma alanı olarak Bursa ili ve çevresi,Türkiye’nin zehirli
ve yenen şapkalı mantarlar yönünden zengin bir bölgesidir.
Araştırmada 39 adet numune toplanmış olup bunlardan 6 si cins
ve33 ‘u da tür seviyesine kadar teşhis edilmiştir. Bölge iklim ve bitki
örtüsü tipi yönünden orta Avrupa’ya benzerlik gösterir.
Dünyada bilhassa Batı ülkelerinde 19.yy dan bu yana kültürü
yapılan sofralık mantar üretimi;özellikle son 30 yıl içinde süratle
gelişerek son derece ilginç ve zevkli bir üretim dalı haline gelmiş
durumdadır. Mesela Avrupa’nın şapkalı mantar kültürü 1950’de
66,400 ton iken günümüzde 600,000-700.000 tona ve dünya
rekoltesinin 1 milyon tonun üzerine ulaştığı bilinmektedir.
Araştırma bölgesinde mantarların birçoğu yenen mantarlar
olduğu halde bölge pazarlarında çok azı satılmaktadır. Böylece
yenen mantarlardan faydalanma oranı düşüktür. Yani araziden yeteri
ölçüde toplanamamaktadır. Son yıllarda bölgede kültür mantarcılığı
yapılmaktadır. Bu durum bölge halkının mantara olan ilgisini daha da
arttırmaktadır. Çok nadir olarak köylerde bazı yenen mantarların
konservesi yapılmaktadır bölgede yaz aylarında sık
mantar
zehirlenmelerine rastlanmaktadır. Bu durum yenen ve zehirli
mantarların teşhisi, tanınması ve yöre halkına da tanıtılması önemini
belirtir Mantar toplayıcıları, bütün bir yıl boyunca hangi
mantarların, nerede, ne zaman ortaya çıktığı hakkında bir tecrübeye
sahiptirler. Ancak bu her zaman geçerli bir tecrübe sayılmaz. Kurak
bir yılda, kuzeye bakan gölgelik ve yosunlu yerlerde mantar
aranmalıdır. Yağışlı yazlarda ise bu gibi yerler çok rutubetli
olacağından, kumlu topraklarda ve kayalık yerlerde arama yapılır.
Ülkemizde besin maddesi olarak tüketilen mantarlar yanında, tür
olarak sayıları 70 civarında olan ve çeşitli toksik madde içeren
makromantar bulunmaktadır. Gelişme dönemlerinde bu mantarların
bilinçsizce toplanarak yenmesi ile oluşan zehirlenme olayları hemen
her yıl görülmektedir. Bu zehirlenmelerin bazıları ucuz atlatılırken,
bazıları da üzücü ölümlere yol açmaktadır.Mantarlar (Fungi), çok
hücreli[1] ve tek hücreli[2] olabilen ökaryotik[3] canlıları kapsayan
bir canlılar alemi ve şapkalı mantarların tümüne halk arasında
verilen genel addır.Halk arasında Küf mantarı, Pas mantarı, Rastık
mantarı, Maya mantarı, Mildiyö mantarı, Şapkalı mantarlar, kav
mantarı, Puf mantarı gibi çeşitli isimlerle anılan bütün mantarlar,
mantarlar (Fungi) alemi içersinde incelenirler. Latince Fungi
mantarlar, Fungus ise mantar anlamındadır.
Dünyanın her yerinde bulunurlar. Fazla nemli yerlerde daha
çokturlar. Yeryüzünde 1,5 milyon kadar mantar türü olduğu
düşünülmekte ise de günümüzde sadece 69.000[4] kadar
türü tanımlanmıştır. Çoğu insan, mantarların bitki olduğunu
düşünmektedir, ancak mantarlar bitki değildir. Çünkü, mantarlar
kendi besinlerini üretemezler. Birçok yabani mantar doğadan
toplanıp yenebilir ve çoğunun kültür türlerinden daha lezzetli olduğu
söylenir. Fakat doğal yetişmiş mantarları toplayan kişi bu konuda
uzman olmadığı takdirde zehirlenme ve ölümlerle karşılaşılabilir.
Çünkü bazı mantarların çok küçük bir miktarı bile insanı öldürecek
kadar zehirlidir. Zehirli mantarları zehirsizlerden ayırmak için genel
bir kural yoktur.Yenebilen ve zehirli, mantarlar yan yana
yetişebilirler. Bazı yenebilen ve zehirli türler birbirine o kadar benzer
ki bunu ancak bir mantarbilimci ayırt edebilir. Zehirli mantarların
tadı yenebilen mantarlarınkinden farklı değildir. Etinin rengi,
47
kokusu ve tadı ile bir mantarın zehirli olup olmadığı anlaşılamaz
Her ne kadar insanlara yasaklayıcı tedbirler getirsek de
alışkanlıkları bırakmak kişiler için çok zordur. Hal böyle olunca
yasaklayıcılıktan çok doğru bilgiyi sunmak daha gerçekçi bir
davranış olur.
Bundan dolayıdır ki biz doğal mantarları tanıtmak amacıyla
insanlara yarar sağlamış oluruz kanısındayız.
Yıllarca doğal mantarı yemeyin uyarısında bulunulmuş
olmasına rağmen zehirlenme olaylarının karşısına geçilememiştir.
Pazarlarda
bile
hala
doğal
mantarların
bazı
türleri
satılmaktadır.
Mantarlar familyası birbirine çok benzeyen ve biri zehirli
olduğu halde diğeri ise yenebilen mantar türleri ile doludur
Zehirlenmelerin önüne geçmek için;
1-.Bireylerin tanımadığı bilmediği mantarlardan kesinlikle uzak
durması,
2-Yeteri kadar arazi bilgisine sahip olması,
3-.Sistematik bilgisinin olması,
4.-Her yerel yönetimin kendi çevresinde yenen mantarları içeren
tanıtıcı broşürlerle halkı uyarması ve bilgilendirmesi,
5.-Satıcıların bilgisinin yerel yetkililerce sınanması,yetkisiz kişilerin
satış yapmaması
6.-Pazarda satış yapanlara sorumluluk yükleyici makbuz ile satış
yapabilmelerini sağlaması.
7-Yerel yöneticiler kendi pazar yerlerinde hangi tür mantarların
satıldığını tesbit edip halkı bilgilendirmesi ve satış yapacak kişileri
kayda alması,
8-menşei bilinmeyen mantarlardan uzak durulması,
9-Bazen aynı türün çok benzeyen zehirli mantarın olduğunu
vatandaşı bilgilendirmek
10-Aynı tür mantarın yetiştiği ortamdan dolayı zehirlenmelere neden
olabildiği de bir gerçektir.
TEŞEKKÜR
Seminer
çalışmasında
destekleriniesirgemeyen
her
türlü
çalışmamın
maddi
ve
yayınlanmasını
manevi
sağlayan
hocam Prof. Dr. Avni ÖZTÜRK’e en içten teşekkürlerimi sunarım.
Bizlere engin desteklerini sağlayan ve motive eden Bursa İl Sağlık
Müdürü İsmail Hakkı ÇELİK
Çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen Sağ. Müd.
Yar.
Veteriner
LEVENTOĞLU
Hekim
Turgay
BALYİMEZ’e,
Dr.Yusuf
Ziya
ve Dr.Yüksel Yöndem'e Bize her zaman desteğini
esirgemeyen İdris Demirel arkadaşımıza, yazım aşamasında yabancı
dil (İngilizce) çevirisinde yardımcı olan kurum müdür yardımcımız Dr.
Zekiye Aydın’a Yazım aşamasında bize yardımcı olan Ali Yavuz ARIK
ve Livaze arık'a teşekkür ederiz
XI-LİTERATÜR
48
1.KRİECER,L.C.C.,The Mushroom Handbook (1967). New York.
2.ÖDER,N.,Bolu ili çevresinde yetişen zehirli ve yenen şapkalı mantarlar
üzerinde taksonomik araştırmalar,Doktora tezi Ankara.(1972),
3.SAVONİUS,M.,Mushrooms and Fungi New York (1973
4.ATKİNSON,C.F., Mushroooms.New York (1961)
5.BAYTOP,A.,Farmasotik
Botonik.İ.Ü.yayınları.No:2311,Eczacılık
Fak.yay.No:25.Baha matbaası.İstanbul(1977)
6.KARACA,İ.,Sistematik Bitki Hastalıkları (Ascomyoetes),Cilt 3, 1968,Ege
Üni.Mat.Bornova.
7.DEMİRİZ,H.,Bitki sistematiği 1970
8.İnternet sitelerindeki mantar atlaslarından yararlanılmıştır.
9- Öztürk, A., Arık, I.H., Demirel, K., Inegöl (Bursa) ÇevresindeYetisen
Zehirli ve Yenen Mantarlar Üzerinde Sistematik, Morfolojikve Ekolojik
Incelemeler, Yüzüncü Yıl Üniv. Fen Edebiyat Fak. D. 1,27-38 (1990).
10-ÖZTÜRK. Prof. Dr. Celaleddin Selçuk Üniversitesi Mantarcılık
Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü. KONYA

1 “bursa (inegöl) çevresinde yetişen zehirli ile,yenen mantarlar

Transkript

Benzer belgeler

makrofunguslar

PDF ( 12 ) - DergiPark

MANTAR YETİŞTİRİCİLİĞİ Mantar sıcaklık ve nem miktarı kontrol

HAVUÇ YETİŞTİRİCİLİĞİ (Daucus carota L.)

MANTAR ZEHİRLENMELERİ VE BAŞLICA ZEHİRLİ MANTARLAR

Türk Tarım - Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi

Mantar Kompostu Kullanımının Örtüaltı Domates Yetiştiriciliğinde

Türk Tarım - Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi