ASYA

Transkript

ASYA

Prof. Dr. Blagoya MARKOSKİ
COĞRAFYA
VII. Sınıf Sekizyıllık İlköğretim Ders Kitabı
2010
Üsküp, 2009
Editör:
MAKEDONYA CUMHURİYЕТİ EĞİTİM VE
BİLİM BAKANLIĞI
Cad. Mito Haci-Vasilev Jasmin, nosuz. Üsküp
Denetleyenler:
Miryana MACEVİÇ - başkan
Mübeccel AHMED - üye
Yuliyana PETROVSKA - üye
Rujdi İBRAHİMİ - üye
Nevenka STOEVA - üye
So Re{enie na Ministerot za obrazovanie i nauka
na Republika Makedonija br 07-5206/1 od 10.07.2009
godina, ovoj u~ebnik se odobruva za upotreba.
Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanı’nın,
07-5206/1 sayılı ve 10.07.2009 tarihli kararnamesiyle,
ders kitabı olarak kullanılmasına izin verilmiştir.
Önsöz
Sayın öğretmenler ve sevgili öğrenciler, yakından uzağa ilkesine dayanarak,
yedinci sınıfları için hazırlanmış olan bu ders kitabının içeriğindeki konular ile Avrupa
ve Asya kıtasının coğrafyasını tanıma imkanınız olacaktır.
Konular altı ünitede toplanarak, Avrupa ve Asya kıtalarının doğal - coğrafi ve
ekonomik özelliklerini kapsayacaktır. Bölgeler coğrafyası ünitelerinde, Avrupa ve Asya
kıtalarının bölge ve ülkeleri ele alınmıştır. Konular iki bölüme ayrılarak işlenmiştir.
Birinci bölümde, öğrencilerin kavraması ve öğrenmesi gereken konular içeriği, ikinci
bölümde, öğretmenlere yönelik yardımcı metodolojik ve didaktik yönden yöntemlerin
uygulanabileceğini destekleyecek konu ile ilgili sütunlar şeklinde diyalog, sorular,
ödevler, ek bilgiler,unutmayınız,kavramlar sözlüğü, farklı kartografya işaretleri ile haritalar ve resimli ekler verilmiştir.
Diyalog, öğretmenin öğrenciler ile interaktif bir şekilde dersin giriş bölümününün gerçekleşmesini sağlar. Sorular ile konunun tekrarı yapılır ve öğrencilerin
öğrendikleri bilgiler pekiştirilir. Ek bilgiler bölümü, çok ilgi gösteren öğrencilerin bilgilerini zenginleştirir.Kavramlar sözlüğünde, öğretmen ve öğrencilere yönelik, içerikteki
terimlerin tanımı verilmiştir. Unutmayınız bölümünün amacı, en önemli bilgilerin kalıcı
olmasını sağlamaktır.
Alan ve bölgelerin özelliklerini daha görsel bir şekilde kavranmasında kartografya işaretleri, resimler ve tablo ile çizelgeler gibi ekler kullanılmıştır. Verilerin tablo
üzerinde gösterilmesi ve değerlendirilmesi, ek bilgilerin edinilmesi ve kişisel kültürün
geliştirilmesi amacıyla verilmiş, ezbere öğrenilme mecburiyeti yoktur.
Müellif, müfredat programına dayalı ve uygun bir şekilde Avrupa ve Asya
coğrafyası konularının verildiğini ümit etmektedir.
Müellif
DERS KİTABINI KULLANMA YÖNERGESİ
(kolonlar - bölümler)
Dersin giriş bölümünde,
öğretmenin öğrencilerle
interaktif çalışmasını
destekler
Öğrenciler tarafından
kavranılması gereken
konu içeriği
Öğrenmeye özel ilgi
gösteren öğrencilere
yönelik
Görsellik amacı ile
verilmiş harita ve
resimler
Dersin son bölümünde, öğretmenin
değerlendirme yapmasına yönelik
yardımcı bölüm
Konu içeriğini destekleyen, öğrencinin bilgi ve
kültürünü geliştirecek,
fakat öğrencinin ezbere
öğrenmesini gerektirmeyen tablo ve veriler
Kavramlar
sözlüğünden bilimsel terimlerin tanımı
öğrenilir
Öğretmenin önerisi ile
öğrencilerin bireysel
çalışması
ÜNİTE VE KONULAR
1. AVRUPA’NIN DOĞAL-COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
– COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ
– AVRUPA’NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI
– AVRUPA’NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ
– İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
– HİDROGRAFYA
2. AVRUPA’NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE
AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
– AVRUPA’NIN NÜFUSU
– AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
– AVRUPA BİRLİĞİ
3. AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI
– GÜNEY AVRUPA
– BATI AVRUPA
– KUZEY AVRUPA
– ORTA AVRUPA
– DOĞU AVRUPA
5
COĞRAFİ DURUMU,
SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ
DİYALOG
AVRUPA‛NIN DOĞAL–COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
Dünya üzerinde kaç kıta bulunur?
Hangileridir?
Hangi kıtada yaşamaktayız?
EK BİLGİLER
Avrupa kıtasının adı, ereb, (Güneş’in
batışı) batı anlamına gelen Asur
sözcüğünden kaynaklanır. Fenikeliler, Asuri ve Babiller, batıdaki
alanların tanımını yaparlarmış, daha
sonra tamamiyle Batı Avrupa karası
anlamını almış.
COĞRAFİ DURUMU
Avrupa, dünyanın en büyük Avrasya adı verilen kara
parçasının batı yarımadasını oluşturur. Avrupa doğal özellikleri
ile Asya kıtasına bağlı olmasına rağmen, tarihi, kültürel, siyasi
ve ekonomik özellikleri ile Asya kıtasından farklılık gösterir ve
ayrı kıta olarak adlandırılır. Ekvatora göre kuzey yarımkürede,
başlangıç meridyenine göre daha büyük bir kısmıyla doğu
yarımkürede yer alır. Güneyde Akdeniz, kuzeyde Arktik Okyanusu, batıda Atlantik Okyanusu ve doğuda Ural dağı arasında
bulunur. Avrupa kıtasının en uç noktaları:
Yer
Maroki Burnu
Devlet
İspanya
Koordinatlar
NoktaSI
0
en güney
0
36 02’ k.c.e.
Nortkin Burnu
Norveça
76 06’ k.c.e.
en kuzey
Roka Burnu
Portekiz
en batı
Ural dağı
Rusya
09030’ b.c.b.
650 d.c.b.
en doğu
Avrupa’nın sınırları ve coğrafi durumu
6
Sınırları
SORULAR
- Ekvator ve Griniç meridyenine
göre Avrupa kıtası nerede yer alır?
- Haritada Avrupa’nın en uç
noktalarını gösteriniz.
- Avrupa hangi okyanus ve denizlere
çıkar?
- Avrupa kıtasının neden merkezi
konum ve duruma sahip olduğu
sayılır?
- Haritada, Avrupa’nın sınırlarını
göstermeye çalışınız.
- Avrupa’nın yüzölçümü kaç km2
Ural dir?
Avrupa’nın sınırları; Ural dağının doğu etekleri ırmağı - Hazar denizi - Maniç vadisi – Karadeniz - İstanbul
Boğazı – Marmara denizi – Çanakkale Boğazı – Ege denizi
– Akdeniz – Atlas Okyanusu - Arktik Okyanusu. Avrupa’nın
kıyılarında, kıyı adaları yanısıra, büyük adalardan; Yeni Toprak,
Frenz Jozef Arazisi, Svalbard, Ayılar adası, Jan Maen, İzlanda,
Far adaları, Büyük Britanya ve İrlanda ile Akdeniz’deki adalar
(Siçilya, Sardinya, Korsika, Girit, vs.), Kıbrıs ve Türkiye’nin
bazı kıyı adaları hariç, Avrupa kıtasına attir.
Büyüklüğü
ÖDEVLER
Avrupa haritasını gözlemleyiniz ve:
- kıyısı olan denizleri
- dağları (dağ kitleleri)
- büyük akarsuları
- büyük adaları
- önemli boğaz ve geçitlerini bulunuz.
Avrupa’nın yüz ölçümü, adalarıyla birlikte 10 508 384
km dir. Dünya yüzeyinin % 2’sini ya da Dünya karalarının %
7.5’ini oluşturur.
2
KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ
COĞRAFİ KONUMU (DURUMU) - yeryüzündeki bir coğrafi objenin ( nokta, yerleşim birimi, devlet
vs.) diğer coğrafi objelere göre durumunu ifade eder. Coğrafi konumu en doğru şekilde koordinatlar (
coğrafya enlemi ve coğrafya boylamı) ile belirlenir.
Avrupa kıtası, coğrafi konumu ve durumu ile Atlas Okyanusu ve Akdenize çıkar. Cebelitarık Boğazı ve Süveyş Kanalı
ile dünyanın en yoğun deniz ulaşımı gerçekleşir. Avrupa kıtası,
Cebelitarık Boğazı ile Afrika kıtasından 14 km, Siçilya adası
ile 140 km uzaktır. Asya kıtasıyla bağlantısı; Süveyş Kanalı,
İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı, ( Asya karası ile doğal
sınırı 4000m, bundan Ural dağı ve Ural ırmağına 3300 km
ve Maniç vadisine kadar 700 km uzanır) Avrupa’nın dünya
çapında merkezi ve önemli coğrafi durumuna sahip olmasını
sağlar. Avrupa.
AVRUPA – üç tarafı denize kıyısı olan ve doğuda Asya kıtasıyla bir kara üzerinde yer alan kıtadır. Kuzeyde kutup bölgelerinden, güneyde Akdeniz, batıda Atlas Okyanusu ve doğuda Ural dağı ve Ural ırmağına
kadar uzanır.
KITA – Dünya’nın en büyük kara yüzeyi – parçasıdır. Kıtaları birbirinden okyanus ve denizler ayırır.
Avrasya, Afrika, Kuzey Amerika, Avustralya ve Antarktika kıtaları gibi. Tarihi ve kültürel açıdan Avrupa
ve Asya farklı kıtalar olarak ayırt edilir.
DOĞAL SINIR ÇİZGİSİ (GEÇİDİ) – coğrafi alan veya bölgelerin doğal sınırını belirlerken, örneğin,
ırmak akıntısı, dağ yamacı, havza bölümü çizgisi boyunca sınır geçidi belirlenebilir..
7
AVRUPA‛NIN KIYILARI –
GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI
- Kıyıların girinti ve çıkıntılığı
nedir?
- Ada ile yarımada arasındaki fark
nedir?
SORULAR
Avrupa’da iç denizler hangileridir?
Fiyortlar nedir ve nerede görülür?
Boğaz nedir?
Avrupa kıtası kıyılarındaki önemli
boğazların aadlarını söyleyiniz.
Avrupa’nın kıyılarındaki büyük
yarımadaları sayınız.
Avrupa’nın daha büyük adaları
hangileridir?
İç denizlerin tanımını yapınız.
İç denizlerden bazılarının adlarını
söyleyiniz
İSTANBUL BOĞAZI
CEBELİTARIK BOĞAZI
Heres de la
Frontera
l Bo
ğazı
Midye
Edirne
İstanbul
Keşan
Tekirdağ
AKDENİZ
Enez
le
ne Çanakkale
a
rd
Da
Ayvalık
Edremit
Kadis
Tarifa
Cebelitarık
Cebelitarık
Boğazı
Gelibolu
8
Avrupa, çok sayıda yarımada, körfez, boğaz, fiyort
ve dalgaların aşındırma kıyı şekilleriyle yeryüzündeki
kıtalardan en girintili ve çıkıntılı kıyılara sahiptir. Kıyıların
girintiliği ve çıkıntılığı iki büyük iç deniz; Akdeniz ve
Baltık denizi ile kıyılarındaki kıyı denizleri, körfezleri,
adaları ve yarımadalarından ortaya çıkar.
Avrupa’nın kuzey kıyısının girintili ve çıkıntılı olması,
Kola ve Kanin yarımadaları arasında Beyaz denizinin karaya girerek birçok körfezi oluşturmasından kaynaklanır.
Barenç denizinde Yen Toprak, Frenz Jozef Arazisi ve
Svalbard. Girintili ve çıkıntılı Norveç kıyılarında binlerce küçük adalar ve çok sayıda dar ve uzun fiyort adı
verilen körfezler bulunur. Bu şekilde kıyılar, Avrupa’nın
batı kıyılarına devam eder. Kuzey denizinden İskandinav
ve Yutlanda yarımadaları arasındaki Skagerak ve Kategat
geçitleri, Baltık denizi suları derince karaya girerek Botni, Finlandiya ve Riga körfezlerini oluşturur.
İsta
nbu
DİYALOG
Gemlik
Gönen
Balikesir
Seuta (İsp.)
Bursa
Tanger
Arsila
Tatuan
Malaga
Norveç fiyortları
ÖDEVLER
- En girintili ve çıkıntılı kıyıları
olan ülkeleri haritada bulunuz.
- Avrupa’nın kuzey, batı ve güney
kıyılarının girintili ve çıkıntılı
olmasını sağlayan yarımada, ada,
körfez ve denizleri haritada göstermeye çalışınız.
- Haritada, Avrupa kıyılarındaki en
önemli boğaz ve geçitleri bullunuz!
ADA – tamamıyla denize kıyısı (su yüzeyi ile çevrili) olan küçük
veya büyük kara parçasıdır. Örneğin, Siçilya adası.
Avrupa’nı batı kıyılarında, Yutland yarımadası, Normandiya, Bretanya ve Pirene (İber) yarımdası; Büyük
Britanya, İrlanda ve İzlanda adaları, kıyılara girintili ve
çıkıntılı görünümü verir. Bu kıyılarda özellikle Kuzey
denizi, Manş kanalı (denizi) ve Biskay körfezi önemli yer
alır.
Avrupa’nın güney kıyıları üç büyük (Pirene, Apenin ve
Balkan yarımadası) ve birçok adaları Siçilya, Sardinya,
Korsika, Girit, Balear adalarıyla çok girintili ve çıkıntılı
kıyılara sahiptir. Cebelitarık Boğazı’ndan başlayarak Akdeniz kıyılarda birçok kıyı denizleri oluşmuştur: Ligurya,
Tiren, İyon, Adriyatik, Girit, Ege, Marmara, Kara ve Azak
denizi. Bu denizlerin kıyılardaki körfezleri: Lion, Cenova,
Tırst, Selanik, Korint vs.
Denizler arasında boğazlar bulunur: Cebelitarık Boğazı,
Siçilya geçidi, Mesin dar geçidi, Otrant Kapısı, Çanakkale
Boğazı, İstanbul Boğazı, Kerçan Kapısı - geçidi, Eresund,
Büyük ve Küçük Belt.
Avrupa kıyılarının uzunluğu 41000 km olduğuna göre
her 1000km2 nin 4.1 km kıyısı vardır. En girintili ve
çıkıntılı Norveç, Hırvatistan ve Yunanistan kıyıları sayılır.
Bu şekildeki girintili ve çıkıntılı kıyılarda çok sayıda limanlar inşa edilmiş, çok yoğun deniz ulaşımı Cebelitarık
Boğazı ve Batı Avrupa’dan Kuzey ve güney Amerika’ya,
Cebelitarık Boğazı ve Süveyş Kanalı’ndan Asya ve Avustralya kıtalarına gerçekleşir. Avrupa limanlarının, özellikle
yerel deniz ulaşımında da önemli yeri vardır.
YARIMADA – bir kısmı karaya bağlı şekilde denize kıyısı olan
kara parçasıdır. Örneğin, Pirene yarımadası.
FİYORT – dar ve derin, çoğu kez eğri görüntü veren on veya
yüzlerce kilometre karaya girmiş körfez şekilleridir. Fiyortların
yamaçları dik ve yüksek, dikey yamaçları körfez görünümünü verir.
En tanınmış fiyort körfez şekilleri, İskandinav yarımadasındaki
Norveç kıyılarında görülür.
Aziz Stefan kıyı şekli
9
AVRUPA‛NIN RÖLYEF
ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
Rölyef nedir?
Rölyef şekilleri hangileridir?
Avrupa’da bildiğiniz dağları söyleyiniz
SORULAR
Avrupa’da yaygın görülen rölyef
çeşitleri hangileridir?
En büyük Avrupa düzlüklerini
sayınız.
Daha büyük dağ kitleleri hangileridir?
Avrupa’da en yüksek tepenin adını
söyleyiniz.
Avrupa’da bildiğiniz yanardağları
sayınız.
UNUTMA
Avrupa kıtasının % 84 ‘ü düzlük, %
16’sı dağlık alanlardır.
Avrupa kıtasında farklı rölyef şekilleri görülür. Genellikle düzlük ve dağlık rölyef yaygındır.
Avrupa’da düzlükler % 84 (rakımı 0 – 200m arası % 60 ve
200 - 500m arası rakımı ile oranı % 24 olarak görülür), alanın
yalnız % 16’sı engebeli ve dağlık, rakımı 500m’nin üzerindedir. Avrupa’nın büyük bir kısmına yayılan ve farklı özellikler
gösteren Doğu Avrupa Düzlüğü’dür. Doğu Avrupa Düzlüğü,
doğuda Ural dağı ve Hazar gölünden Orta Avrupa’nın kuzey
kıyılarından Pirene dağlarına uzanır. İskandinav yarımadasının
doğu bölgelerini ve Büyük Britanya ile İrlanda’nın büyük bir
kısmını kapsar.
Avrupa’nın farklı düzlük alanlarından; Panonya düzlüğü
Tuna ırmağının orta akıntısı, Alp, Karpatlar ve Dinara dağları
arasında yer alır. Ulah düzlüğü Transilvanya Alpleri arasında
Tuna ırmağının aşağı akıntısını kapsar. Kuzey İtalya’da ise Lombardi düzlüğü yer alır.
Yukarıda adı geçen düzlükler, genellikle nüfus ile yerleşmiş
alanlar ve yoğun ulaşım ve trafik ile ekonomisi gelişmiş bölgelerdir. Elbe ile Nyemen ırmakları arasında bulunan ve özellikle
bu açıdan tanınmış Baltık düzlüğü sayılır.
Avrupa’da dağlar alanın % 16’sını kapsar. Dağlar farklılık
gösterir ve özellikle Doğu Avrupa Düzlüğü’nün batı bölgesinin
güneyinde birkaç dağ sistemi ayırt edilebilir. Orografik açıdan
en tanınmış Alp dağlarıdır, en yüksek Mon Blan tepesi (4810m),
güneyde Apenin dağlarında 2914m yüksek Gran Saso tepesi, Dinara dağlarında Maya ve Ezerçe (2694m) ve Şar – Pind
dağlarında Korab tepesi (2764m); doğuda Karpat dağları ve
En tanınmış düzlükler; Doğu Avrupa
Düzlüğü, Panonya, Ulah ve Lombardi düzlüğüdür.
En tanınmış dağ kitleleri; Pirene, Alp,
Apenin, Dinara, Karpat, İskandinav
vb.
Yanardağlar; Siçilya adasında Etna,
İzlanda adasında Vetna ve Yekul ve
Girit adasında Psilorit yanardağıdır.
Avrupa’da başlıca ulaşım hatları ve
geçitleri, Alplerde Brener dağ geçidi,
Tuna ırmağı boyunca gerçekleşen
ulaşım vb.
Düzlük alanlar
10
ÖDEVLER
Gerlahov tepesi (2663m), Stara Planina ya da Balkan dağları ve
Botev tepesi (2376m), Rodop dağları ve Musala tepesi 2925 metredir. Farklı özellikleriyle İskandinav dağları, Fransız Merkez
Dağ Kitlesi, Pirene dağları ve Pirene yarımadasındaki birçok
dağ kitleleri yer alır. Dağlar, büyük adalarda da görülür, özellikle tanınmış Etna yanardağı (3269m) Siçilya adasında, Vetna
ve Yekul İzlanda adasında ve Psiloritis yanardağı Girit adasında
bulunur.
Kuzeyde büyük Avrupa düzlük alanları ile güneyde Akdeniz arasındaki ulaşım, doğal ve dağ geçitlerinden gerçekleşir.
Örneğin, Alp dağlarında Brener dağ geçidi (1372m) Almanya ve
İtalya’yı bağlar. Tuna ırmağı boyunca Bavarya ve Viyana havzası
arasındaki doğal geçit, Pirene dağlarının kıyı yamaçları, Panonya
ve Ulah düzlükleri arasında Gerdap girdabı vb.
Avrupa karasında çeşitli rölyef yaygındır. Özellikle flüvyal,
aşındırma, buzul ve karstik rölyef gibi alanlarda çok sayıda ovalar, vadiler, platolar ve kumullar görülür.
KAVRAMLAR
SÖZLÜĞÜ
KUMULLAR – çöllerde, rüzgarların getirdiği kumların birikmesiyle
oluşmuş kum surları- kumdan siperlerdir.
KOYAK (OVA) – yeryüzünün rölyefinde dağların yamaçları arasında,
çanaklaşmış ve dibi düzleşmiş rölyef
şeklidir. Örneğin, Pelagoniya koyağı
veya ovası gibi.
DÜZLÜK – geniş ve düz veya az
engebeli ve genelde bir yöne doğru
hafif eğimli ve rakımı 200 m ye kadar olan yeryüzü şekil ve alanlarıdır.
DAĞ KİTLESİ (DAĞLAR) –
çevresindeki alçak ve düzlük alanlara
göre yükselmiş, büyük ve farkına
varılan yüksek rölyef şekilleridir.
Glasiyel rölyef Buzullar
Avrupa haritasında tanınmış düzlükleri bulunuz.
Avrupa haritasında büyük dağ
kitleleri ile en yüksek tepeleri
gösteriniz
Kendin veya öğretmeninin de
yardımıyla, Avrupa haritasında
flüvyal, buzul ve dalgaların
aşındırma rölyef şekillerini bulunuz. Haritasını da çizmeye
çalışınız.
PLATO – dik yamaçlarla yarılmış
yüksek ve geniş düzlük veya engebeli rölyef şeklidir.
Dağlık alanlar
11
İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
DİYALOG
İklimi nasıl tanımlayabilirsiniz?
Hangi iklim elemanları ve iklim
olaylarını biliyorsunuz?
İklim şartları Dünya’nın her yerinde
aynı olabilir mi?
Akdeniz iklim bölgesi
Reykyavik
İKLİM ŞARTLARI - KOŞULLARI
Coğrafya enlemine göre, Avrupa kuzey ılıman iklim
kuşağında yer alır. Coğraya enlemi, deniz ve okyanusların etkisi, deniz akıntılarının yönü, dağların uzanış yönü, rölyefin
deniz yüzeyinden yükseltisi ve rüzgarların esiş yönlerine bağlı
olarak Avrupa’da çeşitli ikim tipleri ortaya çıkar.
Avrupa’nın kuzey kutuplar dairesinin kuzeyindeki alanlarıda
İzlanda, Yeni Toprak ve diğer adalarında kutupaltı (subkutup)
iklimi hüküm sürer.
Akdeniz kıyılarında, sıcaklık 40oC derece ve ortalama yağış
miktarı 750 mm ile Akdeniz – Mediteran veya subtropikal iklimi hüküm sürer. Bu iki iklim kuşağı arasında ılıman iklim, batı
kıyılarda Atlas Okyanusunun etkisi ve Golf Strim sıcak deniz
akıntısı ile iklim daha da ılıman özelliğini alır. Doğuya, kıtanın
iç kısımlarına doğru gidildikçe (Asya kıtasının karasal etkisi
altında kalarak) soğuk klim özelliklerini göstermeye başlar.
Norveç denizi
Helsinki
Oslo
Kuzey
denizi
Stokholm
Moskova
Kopenhag
Londra
Atlas Okyanusu
Amsterdam
Berlin
Paris
Varşova
Prag
Kiyev
H
Viyana
Bükreş
Karadeniz
Belgrad
Lizbon
Madrid
Roma
Akde
niz
Üsküp
Atina
Avrupa’da yağışlar
12
az
ar
de
ni
zi
0 - 250 mm
250 - 500 mm
500 - 1 000 mm
1 000 - 2 000 mm
2 000 - 3 000 mm
3 000 - 4 000 mm
SORULAR
Avrupa hangi iklim kuşağında yer
alır?
Avrupa’nın iklimini en çok etkileyen
iklim faktörlerini sayınız.
Avrupa’da hangi iklim tipleri ayırt
edilebilir?
Subkutup iklimi Avrupa’nın hangi
bölgesinde hüküm sürer?
Akdeniz bölgesinde hangi iklim
hüküm sürer?
Avrupa’nın batı bölgelerinde ılıman
karasal ikliminin hüküm sürmesi
neye bağlıdır?
ÖDEVLER
Avrupa’nın yağış haritasını gözlemleyiniz ve bazı bölgelerin neden daha
fazla yağış aldığını açıklayınız.
Hazar denizi kıyılarında yarı
çöl iklim şartlarının nereden
kaynaklandığını açıklayınız.
UNUTMA
Avrupa ılıman iklim kuşağında bulunur.
Avrupa’da Akdeniz, ılıman, subkutup, dağ ve yarıçöl iklimi hüküm
sürer.
Dağ iklim bölgesi
Akdeniz iklimi, Akdeniz kıyılarında
görülür.
İsveç ve Finlandiya’nın doğu bölgelerinde, Rusya’nın
Karadeniz ve Hazar denizine kadar kuzey bölgeleri arasında
büyük sıcaklık farkları görülür. Kuzeyde soğuk, kar yağışlı ve
rüzgarlı kışlar, güneyde ise sıcak ve kurak yazlar yaşanır.
Avrupa’nın doğu ve batı iklim bölgelerinde, dağların etkisi altında farklı iklim tipleri ortaya çıkar: Akdeniz ve ılıman
karasal iklimi, Alp, Pirene, Karpat, Dinara ve İskandinav
dağlarında dağ iklimi hüküm sürer.
Güneydoğu Avrupa’nın daha uç bölgelerinde, az yağış ve
yüksek sıcaklıklar yüzünden özellikle Hazar denizi kıyısındaki
düzlük bölgelerde yarı çöl iklim hüküm sürer.
Avrupa’daki iklim şartlarının genel özelliklerinden birisi yağışların batıdan doğuya doğru (Golf Strim sıcak deniz
akıntısının etkisi altında) azalmasıdır. Bu faktörlerin etkisi
altında kalarak Güneydoğu Avrupa’nın uç bölgelerinde yarı çöl
iklimi ortaya çıkar.
Subkutup iklimi, Avrupa’nın en
kuzey bölgelerinde hüküm sürer.
İKLİM TİPİ – yeryüzünde farklı iklim özellikleri gösteren iklim
çeşidi. Örneğin, ılıman iklim kuşağında; Akdeniz (Mediteran),
okyanusal, karasal, ılıman karasal ve dağ iklim tipleri hüküm sürer.
Avrupa kıtasınıın daha büyük
kısmında ılıman karasal iklimine
rastlanır.
Hazar denizi kıyılarında yarı çöl
iklim özellikleri görülür.
13
DİYALOG
Bitki örtüsü neden iklime bağlı
olarak gelişir?
İklime bağlı olarak Avrupa’da
farklı iklim ve bitki örtüsü bölgeleri
gelişmiştir. Nedenlerini açıklayınız.
Avrupa’da hangi iklim tipleri
hüküm sürer?
Akdeniz- Mediteran bitki örtüsü
SORULAR
Subtropikal iklimi Avrupa’nın
neresinde hüküm sürer ve özellikleri
nelerdir?
Subkutup – kutupaltı iklim bölgesinde hangi bitki çeşitlerine
rastlanır?
Ilıman karasal iklim bölgesinde
hüküm süren iklim tiplerini yazınız.
Avrupa’nın hangi bölgesinde Atlas
iklimi özellikleri görülür?
Ilıman karasal iklimi Avrupa’nın
neresinde hüküm sürer?
Ukrayna, Panonya ve Ulah
düzlüğünün iklim ve bitki örtüsü
özelliklerini söylemeye çalışınız.
Tundra nedir?
İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ BÖLGELERİ
Avrupa’da iklim şartlarına bağlı olarak iklim ve bitki örtüsü
bölgeleri gelişir. İklim özellikleri, hüküm sürdüğü alanları da belirler. Subrtopikal, Akdeniz, ılıman ve subkutup (kutupaltı) iklim
ve bitki örtüsü bölgeleri olarak ayırt edilebilir.
Subtropikal iklim ve bitki örtüsü bölgesi, Akdeniz kıyıları ve
adalarını kapsar. Subtropikal iklim bölgesinde - Akdeniz (Mediteran) iklimi hüküm sürer; yazları çok sıcak ve kurak, kışları
ılıman ve özellikle yağmur yağışları yoğun olur. Bitki örtüsünü
çeşitli otlar, kuraklığa dayanıklı bodur ve yeşil ağaçlar yaygındır.
Özellikle çam, zeytin, portakal, incir vb yetiştirilir. Hayvan türlerinden: tavşan, tilki, ceylan, yabanı domuz, kurt vb. hayvanlara
rastlanır.
Ilılman iklim ve bitki örtüsü bölgesinde Atlas, ılıman karasal
ve karasal iklim özellikleri görülür. Atlas iklimi, Avrupa ve Atlas
Okyansu kıyılarında, İber yarımadasından, Büyük Britanya ve
İrlanda’yı kapsayarak Norveç kıyılarına kadar bölgelerde hüküm
sürer. Sıcak Golfstrim akıntısı ve batı rüzgarların etkisiyle Atlas
iklimi ve bitki örtüsü bölgesindeserin yazlar ve ılıman yağışlı
kışlar yaşanır, bitki örtüsünü iğne yapraklı ormanlar ve otlaklar
oluşturur.
Norveç
denizi
Kuzey
denizi
Atlas
Okyanusu
Stokholm
Moskova
Londra
Varşova
Paris
Kiyev
Viyana
Bükreş
Lizbon
Madrid
Roma
Avrupa’nın bitki örtüsü
14
Helsinki
Kopenhag
Üsküp
Atina
Karadeniz
ÖDEVLER
Harita üzerinde, konu içeriğindeki
tasvir edilen bazı iklim ve bitki
örtüsü bölgelerini bulmaya ve ayırt
etmeye çalışınız.
Tundra, tayga ve istep bölgelerini
haritada işaret ediniz.
UNUTMA
Güneyden kuzeye doğru subtropikal
(Akdeniz), ılıman ve subkutup iklim
tipleri değişir.
Akdeniz iklimi Güney Avrupa’da
hüküm sürer.
Ilıman karasal iklim ve bitki örtüsü
bölgelerinde Atlas, ılıman karasal ve
karasal iklim özellikleri görülür.
Subkutup bölgelerinde tundralar
yaygındır.
Avrupa’nın dağlarında yükseltiye
bağlı olarak bitki örtüsü; yaprağını
döken, iğne yapraklı – yemyeşil
ormanlar, yüksek dağ otlakları - suvatlar ve taşlık alanlar olarak kat kat
sıralanmış şekilde yer alır.
Bitki örtüsü
Ilıman karasal iklimi Orta Avrupa’da, Baltık denizi ile Alp
ve Karpat dağları arasındaki bölgede hüküm sürer. Bu bölgede,
ılıman, Atlas ve soğuk karasal iklimin etkisiyle ılıman ve sıcak
yazlar ve bol yağış ile ılıman kışlar yaşanır.
Bitki topluluklarını, otlar, yaprağını döken ve iğne yapraklı
ormanlar ouşturur. Hayvan türlerinden, ceylan, yabanı domuz,
kurt, tavşan vb.
Karasal iklimi, Doğu Avrupa, Panonya ve Ulah
düzlüğünde hüküm sürer. Sıcak ve kurak yazlar ile sert ve soğuk
kışlar yaşanır. Bu bölgede iki evre ayırt edilebilir; nemli karasal
ve istep karasal. Nemli karasal iklim Doğu Avrupa Düzlüğü’ün
kuzeyinde hüküm sürer. Tundraların güneyinde hüküm süren
nemli karasal iklim bölgesinde çam, ardıç ve köknar ağaçlarından
uzun kesintisiz tayga adı verilen orman kuşağı oluşmuştur. Bu
orman kuşağı İskandinav yarımadasından Ural dağına ve Asya
kıtası kıyılarından Büyük Okyanusa kadar uzanır. Bu bölgelerde
sık rastlanılan ve hayvan topluluklarını oluşturan ceylan, irvas,
yabanı domuz, kurt, ayı tilki ve farklı kuşlardır.
İstep karasal iklim ve bitki örtüsü bölgesi Doğu Avrupa
Düzlüğü’nün güneyinde, Karadenize kadar uzanan bölgeyi kapsar (Ulah, Panonya ve Ukrayna Düzlüğü). İklimi uzun ve kurak
yazlar ile kuru ve soğuk kışlar, bitki örtüsünde istep – bozkır adı
verilen alçak otlar ve yaprağını döken ormanlar yaygındır.
Subkutup – kutupaltı iklim ve bitki örtüsü bölgesi Avrupa’nın
en kuzey bölge, kıyıları ve adalarını kapsar. İkliminde çok düşük
sıcaklıklar, uzun ve soğuk kışlar ile serin yazlar yaşanır. Bitki
örtüsünü seyrek otlar ile tundralar ve kutup bölgelerinde de
görülen kurt, tavşan ve kutup tilkisi gibi hayvanlara rastlanır.
Avrupa’nın dağlık bölgelerinde yaprağını döken ve iğne
yapraklı ormanlar ile suvat adı verilen otlaklar ve taşlık alanlar;
Alp ve İskandinav dağlarının en yüksek kesimlerinde ise buzullar yer alır.
İSTEP – yeryüzünde alçak ve seyrek istep – bozkır adı verilen otlaklardır. Genellikle 300 – 400 mm
civarında yıllık yağış miktarı alan bölgelerde yaygındır.
TAYGA – Kuzey Avrupa ve Kuzey Asya ile Sibirya’daki geniş yeşil orman kuşağıdır. Tayga orman kuşağı,
en sıcak aylarda ortalama sıcaklık 13°C ilâ 20°C ve yıllık yağış miktarı 300 – 600 mm arasında değişen
bölgelerde gelişir.
TUNDRA – Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika kıtalarının en kuzey bölgelerinde gelişmiş bitki örtüsüdür.
Bitki örtüsünü yosunlar ve likenler, yer yer huş ve seyrek ağaç çeşitleri ile otlaklar oluşturur..
15
HİDROGRAFYA
Hidrografyanın tanımını yapınız.
Avrupa’nın büyük su yüzeyleri
hangileridir?
Avrupa’nın kıyı denizlerinden
hangilerini bliyorsunuz?
Avrupa’da en büyük akarsuların
adlarını söyleyiniz.
AKARSULAR, GÖLLER VE ÖNEMİ
Avrupa, akarsu ve göller ile zengin kıta sayılır. Akarsuları
çevredeki deniz ve okyanuslara dökülür ve Atlas, Arktik, Baltık,
Akdeniz ve Karadeniz havza bölgelerine ayrılır. Akarsuların
bir kısmı, örneğin, Volga ve Ural ırmakları Hazar Gölü kapalı
havza bölgesine aittir. Havzaları birbirinden ayıran su bölümü
çizgisi; Cebelitarık Boğazı, Pirene dağları, Güneydoğu Fransa,
İsviçre, Almanya, Çek, Polonya ve Ukrayna arasından, Beyaz
Rusya ve Rusya’nın Kuzey Avrupa kıyılarına kadar uzanır. Bu
su bölümü çizgisiyle, Atlas Okyanusu havzasına ait akarsuları
kuzey ve kuzeybatıya doğru akarak Avrupa Düzlüğü üzerinde
Ural dağından Pirene dağlarına kadar eşit bir şekilde dağılımı
vardır. Atlas Okyanusu’na dökülen en tanınmış akarsular, Pirene
yarımadasından; Gvadalkivir, Gvadiyana, Taho, Duro, Minyo;
Fransa’dan: Garon, Loar ve Sen, Almanya’dan ise Ren ve Elbe
ırmakları dökülür. Baltık denizine dökülen akarsular: Odra,
Vistül, Nyemen, Batı Dvina ve Neva ırmaklarıdır.
Arktik Okyanusu’na dökülen ve farklı özelliklere sahip,
Kuzey Dvina ve Peçora ırmaklarıdır.
Akdeniz havza bölgesinde, akarsu sisteminin özelliklerine
bağlı olarak, Akdeniz ve Karadeniz havza bölgesi ayırt edilebilir.
SORULAR
Avrupa’daki akarsular hangi havzalara ayrılır ve dökülür?
Atlas Okyanusu’na hangi akarsular
dökülür?
Baltık denizine dökülen ırmakları
söyleyiniz.
Karadenize hangileri dökülür?
Hazar gölü kapalı havza bölgesine
ait olan akarsular hangileridir?
Akarsulardan ne şekilde
faydalanırız?
Kuzey ve Karadenizi hangi kanallar
bağlar?
Avrupa’da büyük havza bölgeleri
Kuzey Avrupa kıyıları
Norveç denizi
U
Kuzey Buz Denizi havzası
NUS
Batı Avrupa kıyıları
Kuzey denizi havzası
Diğer havzalar
Güney Avrupa kıyıları
SO
Baltık denizi havzası
KYA
Norveç denizi havzası
Kuzey
denizi
ATL
A
DİYALOG
Karadeniz havzası
H
İç kapalı havza bölgeleri
Hazar gölü kapalı havza bölgesi
16
Avrupa’nın akarsu
havza bölgeleri
Karadeniz
Akdeni
z
az
ar
de
ni
zi
GÖLLER
Avrupa’da çok sayıda göller vardır, fakat büyüklük bakımından
çoğu küçük göllerdir. Göllerin toplam yüzölçümü 135 000 km2
dir. Kuzeyde en tanınmış Karelo – Finlandiya gölleridir, sayısı
60 000 ve 72 000 km2 alanı kapsar. Onyega, Ladoga ve Güney
İsveç gölleri, Avrupa’da en büyük göllerdir. Doğal göllerin bir
kısmı Alp, Rodop ve Karpat dağlarında bulunur. Tanınmış göller;
Cenevre, Boden, Zürih, Bled, Bohin, Ohri, Presra gölü vs.
BATAKLIKLAR
Avrupa’da bataklıkların en yaygın olduğu bölgeler; Hollanda
ve Almanya’nın Kuzey denizi ve Arktik Okyanusu kıyılarında da
bataklık bölgelere rastlanır.
Avrupa’da buzul alanları 120 000 km2 alanı kapsar. Özellikle
Arktik, İskandinav, İslanda ve Alplerde görülür.
ÖDEVLER
Avrupa haritasında:
Kuzey ve Karadenizi;
Atlas ve Akdenizi;
Baltık ve Hazar gölü ile Karadenizi
bağlayan akarsu ve kanalları bulmaya çalışınız.
DOĞAL SU KAYNAKLARI –
insanların faydalandığı ve kendi
ihtiyaçlarına yönelik amaçlar ile
kullandıkları doğal zenginliktir.
Doğal su kaynakları elektrik enerjisi, ulaşım ve taşımacılık, beslenme
ve turizm gibi yaşamın birçok
alanlarında kullanılmaktadır.
GÖLLER – karada oluşmuş
çanakların su ile dolması ve
doğrudan denizlerle bağlantısı olmayan sulardır.
AKARSULAR – yeryüzündeki
kaynaklardan denize, göle veya
daha büyük ırmağa doğru akarsu
yatağından akan sular akarsuları
oluşturur.
AKARSU HAVZASI
- belirli
bir alandan, ana akarsuyun akarsu
kollarıyla topladığı suları kapsar.
Akarsu havzaları aralarında su bölümü çizgisi ile ayrılır.
AKARSU AĞI – bir bölge, ülke,
ada ya da kıtanın birbirine bağlı veya
bağlı olmayan akarsu akınıtlarıdır.
Akdeniz’e Ebro ve Rön ırmakları, kıyı denizlere ise örneğin,
Adriyatik denizine Po ırmağı (İtalya); Balkan yarımadasından
Çetinye, Neretva, Boyana ve Drim ırmağı; Ege denizine Vardar,
Bistriça, Struma ve Meriç ırmakları dökülür.
Karadeniz havza bölgesine: Tuna ve Dnyestar; kıyı denizi olan Azak denizine dökülen Dnyepar ile Don ırmakları aittir. Bu akarsular büyük akarsu havzasını oluşturur. Özellikle
Tuna ırmağı, batıdan doğuya doğru akıntısı olan ve çok geniş
akarsu havzasına sahiptir. Tuna ırmağı Almanya’da Şvarçvald
dağından kaynaklanır, Avusturya’dan geçer ve Panonya ile Ulah
Düzlüğü’nü bağlar. Uzunluğu 2850 km, havzası 870 000 km2 dir.
Hazar gölü kapalı havza bölgesi, diğerleri yanısıra Avrupa
kıtası alanından Volga ve Ural akarsularını kapsar. Volga ırmağı
3530 km uzunluğu ile Avrupa’nın en uzun akarsuyudur, havza
alanı 1 380 000 km2 dir.
İklim koşullarına bağlı olarak, Avrupa’nın akarsularında
en yüksek su seviyesi kış ve ilkbahar mevsimlerinde görülür.
Akarsuların çoğu ulaşıma açık ve düzenlenmiş kanallar ile
birbirine bağlıdır. Bu şekilde Avrupa 100 000 km uzun olan, akarsu kanallar ulaşım hattına sahiptir. Önemli kanal sistemleri: Volga
ile Don akarsuları arasındaki kanal Karadeniz ve Hazar gölünden
Moskova’ya bağlanır. Baltık ve Beyaz denizi, Ladoga ve Onyega
gölleri ile Miteland kanalı, Ren, Vezer, Elbe ve Odra akarsularını
bağlar. Fransa’da ulaşıma açık olan tüm akarsular aralarında ve
Rön ırmağına da bağlanarak, içme suyu, tarım, sanayi ve enerji
kayanakları olarak ekonomik açıdan önemli yer alır. Özellikle
ulaşım, taşımacılık ile ürünlerin – malların alışverişi gerçekleşir,
hizmetlerin de karşılıklı verilmesi sağlanır.
HİDROGRAFYA – okyanus,
deniz, göl, akarsular, kanallar,
bataklıklar, kaynaklar ve artezyen
kuyuları gibi su yüzeylerini tasvir
eden coğrafya bilim dalıdır.
17
SORULAR
- Ekvator ve Griniç meridyenine göre Avrupa
kıtası nerede yer alır?
- Avrupa’nın batı bölgelerinde ılıman karasal
ikliminin hüküm sürmesi neye bağlıdır?
- Haritada Avrupa’nın en uç noktalarını gösteriniz.
- Subtropikal iklimi Avrupa’nın neresinde
hüküm sürer ve özellikleri nelerdir?
- Avrupa hangi okyanus ve denizlere çıkar?
- Subkutup – kutupaltı iklim bölgesinde hangi
bitki çeşitlerine rastlanır?
- Avrupa kıtası neden merkezi konum ve duruma sahip olduğu sayılır?
- Haritada Avrupa’nın sınırlarını göstermeye
çalışınız.
- Avrupa’nın yüzölçümü kaç km2 dir?
- Avrupa’da yaygın görülen rölyef çeşitleri
hangileridir?
- En büyük Avrupa düzlüklerini sayınız.
- Daha büyük dağ kitleleri hangileridir?
- Avrupa’da en yüksek tepenin adını söyleyiniz.
- Avrupa’da bildiğiniz yanardağları sayınız.
- Avrupa hangi iklim kuşağında yer alır?
- Avrupa’nın iklimini en çok etkileyen iklim
faktörlerini sayınız.
- Avrupa’da hangi iklim tipleri ayırt edilebilir?
- Subkutup iklimi Avrupa’nın hangi bölgesinde
hüküm sürer?
- Akdeniz bölgesinde hangi iklim hüküm sürer?
18
- Ilıman karasal iklim bölgesinde hüküm süren
iklim tiplerini yazınız.
- Avrupa’nın hangi bölgesinde Atlas iklimi
özellikleri görülür?
- Ilıman karasal iklimi Avrupa’nın nersinde
hüküm sürer?
- Ukrayna, Panonya ve Ulah düzlüğünün iklim
ve bitki örtüsü özelliklerini söylemeye çalışınız.
Tundra nedir?
- Avrupa’daki akarsular hangi havzalara ayrılır
ve dökülür?
- Atlas Okyanusu’na hangi akarsular dökülür?
- Baltık denizine dökülen ırmakları söyleyiniz.
- Karadenize hangileri?
- Hazar gölü kapalı havza bölgesine ait olan
akarsular hangileridir?
- Akarsulardan ne şekilde faydalanırız?
- Kuzey ve Karadenizi hangi kanallar bağlar?
AVRUPA’NIN NÜFUSU
– AVRUPA’DA NÜFUSUN ÖZELLİKLERİ
NÜFUS SAYISI VE NÜFUS YOĞUNLUĞU
– AVRUPA’DA DİL VE DİNİ FARKLILIKLAR
– AVRUPA’DA YERLEŞMELER VE YERLEŞİM BİRİMLERİË
AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
AVRUPA BİRLİĞİ
AVRUPA‛NIN BEŞERİ-COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
AVRUPA’NIN BEŞERİ - COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ
VE AVRUPA KITAININ BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
19
AVRUPA’DA NÜFUSUN ÖZELLİKLERİ
NÜFUS SAYISI VE NÜFUS YOĞUNLUĞU
Nüfus nedir?
Nüfus yoğunluğu nedir?
Avrupa’da nüfus, nerede en yoğun
yerleşmiş bulunmaktadır?
Nüfus
Avrupa, tarihi boyunca farklı toplumsal, kültürel, siyasi ve ekonomik süreçlerden geçmiştir. Nedenlere bağlı olarak kıtada değişik
gelişmeler ve düşüşler gerçekleşmiştir. Olaylara bağlı olarak birçok
uluslar ve milletler oluşmuş, devletler kurulmuştur. Öyleki bugün
Avrupa kıtası, dünyada nüfus ile en yoğun yerleşmiş kıta sayılır.
Avrupa’nın 45 devletinde Rusya’nın Avrupa bölümünü de kapsayarak (Rusya’da yaşayan 147 milyon nüfusun % 63’ü ya da 92
milyonu Avrupa kısmında yaşamaktadır) 675 milyon nüfusu vardır.
Reykyavik
Norveç
denizi
Atlas Okyanusu
Helsinki
Stokholm
Kuzey
denizi
Moskova
Kopenhag
Londra
Amsterdam
Berlin
Varşova
Paris
Kiyev
Prag
zar
Viyana
den
izi
DİYALOG
Ha
20
AVRUPA‛NIN NÜFUSU
Bükreş
Belgrad
Lizbon
Madrid
Roma
Üsküp
Akdeni
z
Atina
Avrupa’da nüfus yoğunluğu
Karadeniz
km2 başına kişi sayısı
200 ve üzeri
100 - 200 arası
50 - 100 arası
10 - 50 arası
1 -10 arası
1’den az
yerleşmemiş alanlar
SORULAR
Dünya’nın nüfus ile en yoğun
yerleşmiş kıtası hangisidir?
Avrupa’da nüfus yoğunluğu ne
Nüfus yoğunluğu
kadardır?
Yüzölçümüne göre Avrupa, nüfus ile en yoğun kıta sayılır. Orta- Hangi bölge ve ülkeler nüfus
lama nüfus yoğunluğu 1 km2 ye 65 kişi düşer. Fakat, doğal, toplum- ile en yoğun ve en az yerleşmiş
sal, ekonomik ve diğer faktörler nüfus yoğunluğunun farklılık gös- bulunmaktadır?
termesine neden olur. Bazı alanlarında nüfus yoğunluğu az ve 1 km2
de birkaç kişi yaşarken, nüfus yoğunluğu yüksek olan alanlarında da
yüzlerce kişi 1 km2 de yaşadığı görülür.
ÖDEVLER
Batı ve Orta Avrupa bölgelerinin büyük bir kısmında nüfus
yoğunluğu 1km2 de 200 kişi olarak ortaya çıkar.Özellikle Hollanda’da Avrupa’nın nüfus yoğunluğu ile ilgili
1 km2 de 394 kişi; Belçika’da 1 km2 de 340 kişi; Büyük Britanya’da 1 ülkelerdeki; 1km2 de, 0 – 50 arası, 50
– 100 arası ve 100’ün üzerindeki nükm2 de 242 kişi; Almanya’da 1 km2 de 231 kişi yaşar.
Devletlerin çoğunda, örneğin, Fransa, Macaristan, Çekya, Avustu- fus yoğunluğunu gösterecek haritayı
rya, Polonya, Danimarka, Romanya vb. ülkelerde nüfus yoğunluğu 1 hazırlamaya çalışınız.
km2 de 100 kişidir. Bunlara nazaran Kuzey, Güney ve Doğu Avrupa
gibi bölgelerde nüfus yoğunluğu genellikle 1 km2 de 100 kişi olarak,
çoğu alanlarında da 1 km2 de 50 kişi yaşadığı görülür. Örneğin,
Norveç’te 13 kişi 1 km2 de, İsveç’te 12 kişi 1km2de, Finlandiya’da 15
UNUTMA
kişi 1 km2 de ve Rusya’nın Avrupa bölümünde 25 kişi 1 km2 de yaşar.
Avrupa nüfusunun en büyük çoğunluğu Orta ve Batı Avrupa’da Avrupa nüfus ile en yoğun yerleşmiş
kıtadır.
yerleşmiş bulunmaktadır.
Nüfus ile en yoğun yerleşmiş Orta
Avrupa bölgesidir.
Kuzey ve Doğu Avrupa nüfus ile en
seyrek yerleşmiş bölgelerdir.
Kentleşme ve kentlerden görüntüler
NÜFUS YOĞUNLUĞU – nüfus sayısı ile nüfusun yaşadığı belirli alanlar arasındaki orantıdır. Nüfus
yoğunluğu 1km2 de yaşayan kişi sayısı ile ifade edilir.
MİLLET- milliyeti oluşturan bir etnik topluluğudur. Uzun tarihi süreç içerisinde dili, tarihi, yaşadığı alanı,
ekonomisi ve kültürü ortak olan insan topluluklarına millet (ulus) adı verilir.
NÜFUS – belirli alana yerleşmiş toplam insan sayısıdır. Nüfus, ortak doğal ve tarihsel özellikleriyle çok
sayıda insanın biraraya geldiği bir kitleyi oluşturur.
Bu bu verilere dayanark Avrupa’daki nüfus sayısı dünya nüfusunun
% 11’ni oluşturur.
21
22
DİYALOG
Bildiğiniz kullanılan-konuşulan
dillerden bazılarını söyleyiniz.
Dinler hakkında bilgileriniz nedir
ve hangi dinleri duydunuz?
Bildiğiniz din çeşitlerini sayınız.
Onlardan hangileri Avrupa’da
yaygındır?
SORULAR
Avrupa’da hangi dil grupları mevcuttur?
AVRUPA’DA DİL VE DİNİ FARKLILIKLAR
Avrupa kıtasının elverişli coğrafi durumu ve ulaşımı nüfus
hareketlerine ve yerleşmelere yol açmıştır. Genellikle Asya’dan
(Halklar Koridoru ve deniz ulaşımı) nüfus göçleri yapımıştır. Asırlar
boyunca yaşanan farklı çatışmalar ve savaşların sonucunda, farklı
kültürel, siyasi ve ekonomik gelişmeler, Avrupa kıtasında karma
ve çok sayıda ulusların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Uluslar
arasındaki farklılıklar genelde dil ve dini mensubiyete bağlıdır.
Dil açısından farklılılar
İtalyan/Romen dil grbuna hangi diller
Bugün, Avrupa’da yer alan 45 devlette, 120 den fazla dil ve
girer?
şive farklılıkları görülmektedir. Konuşulan dillerin bir kısmı
geniş alanlara yayılmış durumda, bazıları da resmi olarak birkaç
Slav dil grubuna ait dilleri sayınız.
ülkede kullanılmakta, dillerin bazıları da küçük alan ve ülkelerde
Avrupa’da ayrı diller olarak hangileri yaygındır. Devletlerin çoğu, milli (nüfusun tamamının bir millete
ayırt edilebilir?
mensup olduğu), fakat etnik toplulukların - azınlıkların bulunduğu
Avrupa kıtasında en yaygın olan din ülkeler de vardır. Bu ülkelerde azınlıklar farklı alanlarda kendi dilini, alfabesini, kültürünü ve geleneklerini sürdürmekte ve
çeşitlerini söyleyiniz.
uygulamaktadırlar.
Avrupa’da çok uluslu devletler ve milletler mevcuttur. Örneğin,
özellikle
Büyük Britanya, Bosna-Hersek gibi vs.
ÖDEVLER
Dilbilimsel sınıflandırılmasına göre, nüfusun büyük çoğunluğu
Devletleri gösteren haritalarda,
Hint -Avrupa, bir kısmı da Macar – Finlandiya ve Altay diller
ülkelerdeki mevcut ve yaygın olan
topluluğuna girer.
dinleri farklı renklerle göstermeye
çalışınız.
Dil grupları
’’Aziz Kliment Ohridski’’
Kilisesi - Üsküp
Avrupa’da dil grupları
Slav
Alman
Roman
Diğer Hint – Avrupa dilleri
Altay
Macar-Finlandiya
Baski
Din çeşitleri ve dini farklılıklar
Avrupa’da yaşayan nüfus genellikle Hristiyanlık dinine mensuptur. Hristiyanlık mezhepleri, Katolik, Protestan ve Ortodoks
Kiliseleri olarak adlandırılır. Katolikler, genellikle Güney ve Orta
Avrupa’da, Protestanlar Kuzey ve bir kısmı Batı Avrupa’da, Ortodokslar ise Doğu, Güneydoğu ve Güney Avrupa’da yaygındır.
Dünya dinlerinden, Avrupa kıtasında İslam dini de yaşanır, özellikle Balkanlarda, Orta ve Batı Avrupa’da da yaygın olduğu görülür.
Avrupa ülkelerinin çoğunda diğer dinlere mensup olanlar da mevcuttur. Dini inancı olmayan ve herhangibir dine mensup olmayanlar
ve ateistler de yaygındır.
UNUTMA
Avrupa’da 100’den fazla dil
konuşulmaktadır.
En çok kulanılan ve yaygın olan
İngiliz, Alman, Fransız ve Rus dilidir.
Avrupa’da kullanılan diller genellikle Hint – Avrupa diller topluluğuna
(Slav, Alman, ve İtalyan/Romen dil
gupları) girer.
Ayrıca, Baski ve Malta dilleridir.
Farklı dil grupları, Macar – Finlandiya (Macaristan ve Finlandiya’da) ve
Altay
(Türk ve Tatar dilleridir)
Avrupa’da çoğunlukla Hristiyanlık
dini (Katolik, Protestan ve Ortodoks Kilisesi) daha az İslam dini
yaygındır.
Vatikan
DİL – farklı kültürlerden gelen
insanların
iletişim
kurmasında
kullanılan, konuşma ve yazma sembollerinden oluşan geleneksel bir
sistemi oluşturur. Dil bir kültürün
düşünme tarzını yansıtır. Kültürdeki
değişmeler dilin gelişmesini etkiler.
Avrupa’da dinler
Katolikler
Protestanlar
Ortodokslar
Müslümanlar
Diğerleri
Avrupa kıtasında, Hint – Avrupa diller topluluğu (dilin ortak
özelliklerine göre); Slav, Alman, İtalyan/Romen dil gruplarına
ayrılır ve diğer Elin gibi dil gurupların da bazı bölgelerde yaygın
olduğu görülür.
Macar – Finlandiya dilleri Macaristan ve Finlandiya’da
yaygındır.
Altay diller topluluğu, Türk ve Tatar dillerini kapsar. Türkiye’de
resmi dil olarak Türk dili kullanılmaktadır.
Farklı diller olarak Baski dili (Baski dilini, özellikle Kuzey
İspanya ve Güneybatı Fransa’da yaşayan Baskiler kullanır, bunlar
Avrupa’da Hint - Avrupa öncesinde ilk ortaya çıkan uluslardan biri
olarak sayılır). Malta dili ya da Maltaca, Roman ve Arap dillerinden
oluşan ve Malta adasında konuşulan ve kullanılan dildir.
Sözü geçen dillerde üç farklı alfabe kullanılmıştır: Latin Alfabesi (Batı, Orta, Kuzey ve Güney Avrupa’da), Kiril Alfabesi
(Doğu, Güneydoğu ve Güney Avrupa’da) ve Yunan Alfabesi
(Yunanistan’da)
23
24
DİYALOG
Yerleşim birimi nedir?
Yerleşim birimleri nasıl olabilir?
Kentlerin oluşum sürecini
açıklmaya çalışınız.
AVRUPA’DA YERLEŞMELER
VE YERLEŞİM BİRİMLERİ
Avrupa kıtasında, yerleşim birimlerinin gelişmesi, doğrudan
nüfus sayısına ve ekonomi ile teknolojideki gelişmelere bağlıdır.
Makedonya’da olduğu gibi Avrupa’da da nüfus kent ve köy
yerleşim birimlerinde yaşamaktadır. Toplumsal ve teknolojideki
SORULAR
gelişme süreçleri, hızlı ve yoğun bir şekilde kentlerin artmasına
Yerleşim birimleri nasıl sınıflandırılır? ve gelişmesine yol açtı. Kentlerin gelişmesini etkileyen önemli
Yerleşim birimleri veya yerlerinin
faktörler; kentleşme, kentleşme süreçleri, kentlerin genişleme ve
oluşum süreçlerini açıklayınız.
birleşmesi ve büyük kentlerin sorunlarıdır.
Kentleşme nedir?
Kentleşme, kent sayısının büyümesi ve kentlerin gelişmesidir,
Kentleşme süreçleri hangileridir?
kentleşme düzeyi ile ortaya çıkar, kentleşme ile kentlerdeki
Kentlerin genişleyip birleşmesiyle
nüfus sayısı toplam nüfus sayısını etkiler. Avrupa’da, nüfuortaya ne çıkar?
sun ¾’ ü kentlerde yaşar. Avrupa’da kentleşme süreci farklılık
Kentlerin birleşme süreci nasıl
gösterir. İlkönce kentleşme kentlerin sayısındaki artış ile
gelişir?
değerlendirlmiştir. Örneğin, 200 yıl önce Avrupa’da tek bir 1 milyonluk kent, 100 yıl önce 9, 40 yıl önce 30, bugün ise bu sayı
50’nin üzerine çıkmıştır.
Bugün, kentleşme, köylere de kent yaşamının girmesi ve köyÖDEVLER
lerin daha çok kent görünümü özelliklerine sahip olmasını etAvrupa haritasında 1 milyondan
kler. Köy nüfusu birinci ve ikinci üretim sektöründe çalışmanın
fazla nüfusu olan kentleri bulunuz.
yanısıra, hizmet vermekle de uğraşmaktadır. Bu sektör ve
Avrupa’da genişleyip birleşen
hizmetleri açıklamaya çalışınız!
kentleri bulmaya çalışınız.
EK BİLGİLER
EK BİLGİLER
KENTNÜFUS
2002 yılı milyon
MOSKOVA
14,5
LONDRA
12,5
İSTANBUL
11,9
RUR
11,8
PARIS
11,6
MADRID
6,1
BARSELONA
4,9
SAİNT PETERBURG
4,9
MILANO
4,3
Moskova
- sanayi öncesi döneminde veya etapta, nüfusun çoğunluğu
birinci - üretim sektöründe çalışır ve çok az kent nüfusunu içerir;
- sanayi döneminde, sanayide çalışmak amacıyla nüfusun köylerden kentlere göç eder ve çoğunluğun ikinci üretim sektöründe
çalıştığı görülür. Özellikle, maden ocakları ve fabrikaların çevresi yapılan yerleşmelerin merkezi haline gelmiş. Tipik örnek
olarak, Almanya’daki Rur bölgesidir.
- Sanayi sonrası döneminde ise nüfusun daha çok hizmet
sektöründe ( ulaşım, ticaret) çalışmasıyla, ters yönde daha
doğrusu küçük kentlere doğru göçlerin yapıldığı ve daha rahat
bir yaşam sürdürüldüğü görülür.
Kentleşme ve sanayileşme ile kent merkealerinin çevresinde
büyük kentlerin kurulması ile kentler bölgesini oluşturmaya
başlar. Bu şekilde çok sayıda kent mevcuttur, özellikle nüfusu
bir milyondan fazla olan kentler gibi, örneğin: Londra, Mançester, Glazgov, Paris, Marsey, Lizbon, Madrid, Barselona,
Roma, Milano, Napoli, Brüksel, Amsterdam, Roterdam, Berlin,
Münhen, Dortmund, Köln, Kopenhag, Praha, Varşova, Moskova
vb. Ülkelerin bazılarında, kentlerin çoğalması ve genişleyip
birleşmesi ile büyük çapta birleşik kentler ortaya çıkar. Örneğin,
Almanya’nın Rur bölgesinde, Esen, Köln, Dortmund, Düzeldorf,
Duizburg vb. Kentlerin birleştiği görülür. Mançester’in Şefild ve
Lidz ile birleşmesi, Paris vs.
Büyük kentlerdeki nüfus yoğunluğu ve içme suyu ile tedarik
edilmeyi olumsuz etkilemektedir. Avrupa’nın yerleşim birimlerinde yaşayan nüfusun çoğu, deniz kıyılarına yerleşip, ekonomiyi
geliştirmeye çaba gösterirler.
Deniz kıyısında
Dubrovnik kentinden görüntü
UNUTMA
Yerleşim birimleri, kent ve köy
şeklinde ortaya çıkar.
Yerleşim birimlerinin gelişmesindeki
önemli süreçler; kentleşme,
kentleşme etapları, kentlerin
genişleyip büyümesi ve birleşmesi
ile büyük kent alanlarının oluşması,
büyük kentlerin sorunları, deniz
kıyılarına yerleşmeler vb.
Kentleşme sürecinde, sanayi öncesi,
sanayi ve sanayi sonrası dönemler
önemlidir.
Genişleyip büyüyen kentler,
çevresindeki kentleri de kapsar.
KENT – daha gelişmiş ve daha çok fonksiyonel özellikleri ve
çevresine göre merkezi yere sahip yerleşim birimidir.
Bir gurup kentlerin genişleyip
büyümesiyle birleşik kentler ortaya
çıkar.
KÖY – daha küçük yerleşim birimidir. Sayısı çok fazla ve kentlere
göre konumu, oluşumu, büyüklüğü, nüfus sayısı, beşeri, ekonomik ve kültürel özellikleri ile kentlerden farklı yerleşmelerdir.
Nüfusun ve ekonominin deniz
kıyılarına çekilmesi ve gelişmesi
yaygın bir şekilde görülür.
Kentleşme süreci birkaç etapta gerçekleşir:
25
26
AVRUPA KITASI‛NIN
BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
DİYALOG
DİYALOG
Bölge nedir?
Avrupa hangi bölgelere ayrılır?
Avrupa’nın doğal coğrafi özellikleri, girintili ve çıkıntılı
kıyıları ile kıtada farklı bölgeler ayırt edilebilir. Bu bölgeler:
Güney Avrupa
Batı Avrupa
Kuzey Avrupa
Orta Avrupa
Doğu Avrupa
ÖDEVLER
Avrupa ülkeler haritasında, farklı
bölgelere ait olan devletleri farklı
renklerle göstermeye çalışınız.
Güney Avrupa
Batı Avrupa
Kuzey Avrupa
Orta Avrupa ve
Doğu Avrupa
Güney Avrupa
Güney Avrupa, Pirene, Alp dağları ve Tuna ırmağının güneyindeki alanları daha doğrusu Akdenize kıyıları olan Pirene, Apenin ve Balkan yarımadasını kapsar. Pirene yarımadasında yer
alan devletler: İspanya Krallığı, Andorra Prensliği, Cebelitarık
– Özyönetimli Bağımlı Bölgesi ve Portekiz Cumhuriyeti. Apenin
yarımadasında, İtalya Cumhuriyeti, Şehir - Devlet Vatikan, San
Marino Cumhuriyeti ve ada ülkesi Malta.Balkan yarımadasında,
Makedonya Cumhuriyeti, Bulgaristan Cumhuriyeti, Srıbistan
Cumhuriyeti, Karadağ Cumhuriyeti, Kosova Cumhuriyeti, Ro-
Kuzey Avrupa
Doğu Avrupa
Orta Avrupa
Batı Avrupa
Güney Avrupa
Avrupa
Bölgelere bölünüşü
Batı Avrupa
Batı Avrupa bölgesinde, Atlas Okyanusu kıyı ve ada ülkeleri yer alır. Kıyı ülkeleri, Fransa Cumhuriyeti, Büyük Krallık
Lüksemburg, Belçika ve Hollanda Krallığı, ada ülkelerinden
Birleşmiş Büyük Britanya Krallığı ve Kuzey İrlanda ile İrlanda
Cumhuriyeti.
Kuzey Avrupa
Kuzey Avrupa genellikle İskandinav yarımadasını kapsar. Bu
bölgede yer alan devletler: Danimarka Krallığı, İsveç Krallığı,
Norveç Krallığı, Finlandiya Cumhuriyeti ve ada ülkesi olarak
İzlanda Cumhuriyeti’dir.
Orta Avrupa
Orta veya Merkez Avrupa, birkaç kara ve iki ada ülkesini
kapsar. Bunlar: Macaristan Cumhuriyeti, Slovakya Cumhuriyeti, Çekya Cumhuriyeti, Avusturya Cumhuriyeti, Lihtenştayn
Prensliği, İsviçre Konfederasyonu, Federal Almanya ve Polonya
Cumhuriyeti’dir.
Doğu Avrupa
Doğu Avrupa, bölge olarak Avrupa’nın en büyük kısmını
kapsar. Bu bölgedeki devletler: Ukrayna Cumhuriyeti, Moldova
Cumhuriyeti, Beyaz Rusya Cumhuriyeti, Letonya Cumhuriyeti,
Litvanya Cumhuriyeti, Estonya Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonu (Avrupa bölümü).
Avrupa kıtasının bölgelere bölünüşü değerlendrildiğinde, Kazakistan ve Türkiye devletleri topraklarının bir kısmının Avrupa
kıtasında yer aldığı görülür. Çağdaş Avrupa’nın özelliklerinden
birisi, ülkelerin ekonomik, kültürel ve siyasi açıdan biraraya gelip topluluklar oluşturmasıdır. Bugün, Avrupa Birliği, içinde 27
devletin bulunduğu bir topluluktur.
UNUTMA
Avrupa kıtası 5 bölgeye bölünür: Güney, Batı, Kuzey, Orta ve
Doğu Avrupa.
Güney Avrupa, Pirene, Apenin ve Balkan yarımadasındaki devletleri kapsar.
Batı Avrupa’da yer alan ülkeler: Fransa, Büyük Britanya, Hollanda,
Belçika, Lüksemburg ve İrlanda.
SORULAR
Avrupa hangi bölgelere bölünür?
Güney Avrupa’nın kapsadığı alanları
söyleyiniz.
Batı Avrupa’ya hangi devletler girer?
Orta Avrupa’da hangi ülkeler bulunur?
Avrupa’nın en büyük bölgesi hangisidir ve hangi ülkeleri kapsar?
Rusya’nın yanısıra başka hangi
ülkelerin toprakları Avrupa ve Asya
kıtalarında da yer alır?
BAŞKENT – devletin, yönetim
ve administratif fonksiyonlarının
gerçekleştirildiği ve kanunların
getirlidiği ve yürürlüğe girdiği,
adalet ve yönetimin icraatı yapılan
kurumların bulunduğu yerleşim birimi ve merkezidir. Bunların dışında
kent yerleşme birimlerindeki diğer
özelliklere de sahip olan yerleşim
yerleridir.
DEVLET – belirli alanı, nüfusu
ve örgütlü yönetimi ile diğer devletlerden bağımsızdır.
PRENSLİK – başında prensin
bulunduğu, servet ya da güçle elde
edilen bir devlettir.
KRALLIK – başında kralın
bulunduğu ve devletin kral tarafından
yönetildği bir devlet düzenidir.
BÖLGE – bileşik bir coğrafi
bütünlüğü oluşturan ve diğer sınır
bölgelerinden farklılık gösteren belirli alanlardır.
CUMHURİYET
–
cumhurbaşkanının halk tarafından devletin
başına seçildiği (belirli bir dönem) ve
devleti yönettiği cumhuriyet devlet
düzenidir.
manya Cumhuriyeti, Yunanistan Cumhuriyeti, Arnavutluk Cumhuriyeti, Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Hırvatistan Cumhuriyeti
ve Slovenya Cumhuriyeti bulunur.
27
Ekonomik toplulukları nedir?
Avrupa’da bildiğiniz ekonomik –
siyasi topluluğun adını söyleeyiniz.
EK BİLGİLER
Dünyanın % 2.7 yüzölçümünü
ve % 7.1 nüfusunu kapsayan Avrupa Birliği, 2005 yılında % 12 ile
tahılların, % 17 elektrik enerjisinin
üretimi, % 19 petrolun işletilmesi,
% 18 dünya çapında yapılan ticaretin ve % 16 şarabın üretiminde payı
vardı.
Atlas Okyanusu
FİN
İSV
LA
EÇ
ND
İ YA
Norveç denizi
Helsinki
Stokholm
Talin
ESTONYA
Kuzey denizi
Dablin
İRLANDA
Riga
LETONYA
DANIMARKA
Kopenhag
LİTVANYA
BÜYÜK BRİTANYA
Amsterdam
Londra
Varşova
HOLLANDA
Berlin
GJERMANI
BELÇİKA
LÜKSEMBÜRG
POLONYA
Prag
ÇEK
Viyana
Paris
SLOVAKYA
Budapeşte
MACARİSTAN
AVUSTURYA
ROMANYA
SLOVENYA
Lyublyana
z
ki
rte
Po
İSPANYA
z
BULGARİSTAN
L
Sofya
YA
Nİ
Akdeni
A
Karadeniz
izi
Roma
den
Lizbon
Madrid
Bükreş
zar
iT
Ha
FRANSA
NA
AN
ST
Tarihi açıdan bakıldığında, Avrupa kıtasında, en çok devletler arası çatışmaların ve ekonomik yada siyasi ayrıcılıkların
yapıldığı, çoğu devletlerin dağıldığı ve iki dünya savaşının
yaşandığı bir kıtadır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, farklı
toplumsal sistemlerden (hangi sistemlerden bahsedilmeli) iki
büyük siyasi ve ekonomik topluluklar ortaya çıktı. Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Ekonomik Yardımlaşma Konseyi
(EYK).
Avrupa’da sosyalist sisteminin dağılmasıyla Ekonomik
Yardımlaşma Konseyi de ortadan kalktı, ki bu konsey hiç serbest piyasa özelliğini yaşamadı. Avrupa’nın siyasi ve ekonomik
sahnesinde Avrupa Ekonomik Topluluğu kalıcı oldu. Avrupa
Birliği’nin esas temeli, Kömür ve Çelik Topluluğunun 1952
yılında kurulmasından kaynaklanmaktadır.Bu topluluğun içinde
üye ülkeleri Fransa, İtalya, Almanya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg yer almıştır. Topluluğun hedefi temel sanayinin bu ülkelerde hızlı bir şekilde gelişmesiydi.
1957 yılında, Roma Antlaşması ile devletler ekonomik
işbirliğini geliştirerek ve genişleterek AET kurdular. Temel
amaçları, ortak pazarı ile birleşmiş bir Avrupa’da, üye ülkeleri
DİYALOG
YU
28
AVRUPA BİRLİĞİ
Atina
Avrupa Üye Ülkeleri
SORULAR
İkinci dünya Savaşı’ndan sonra,
Avrupa’da hangi iki siyasi ve ekonomik topluluklar oluşmuş ve ortaya
çıkmıştır?
Avrupa Birliği’nin oluşum süreci
hangi tarihlere dayanır?
Avrupa Birliği’nin esas amaç ve
hedefleri nelerdir?
Avrupa Birliği’nin kuruluşu ile ilgili
sözleşmeler ne zaman yapılmıştır?
Avrupa Birliği’nde hangi ortak organlar yer alır?
Avrupa Birliği üye ülkelerini söyleyiniz.
ÖDEVLER
Avrupa siyasi haritasında, Avrupa
Birliği ülkelerini tek renk kullanarak
Ekonomik Yardımlaşma Konseyi’ne
üye ülkelerin hangleri olduğunu
araştırınız.
UNUTMA
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra,
Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Ekonomik Yardımlaşma Konseyi mevcut
siyasi ve ekonomik topluluklarıydı.
AVRUPA BİRLİĞİNE ADAY ÜLKELER – Avrupa Birliği’ne
üye olma talebinde bulunan ülkeler; kararların alınmasında söz
hakkına sahip olacak ve üye olmanın verdiği avantajlarından faydalanma istemidir.
AVRUPA BİRLİĞİ ÜYE ÜLKELERİ – tam üyelik statütüne sahip, söz hakkı olan ve üstlenilen görev ve sorumlulukları yerine getirmek ile yükümlü ülkelerdir.
AVRUPA BİRLİĞİ – Avrupa devlet – ülkelerinin siyasi ve ekonomik topluluğudur.
Avrupa Birliği’nin kuruluşu 1952
yılına dayalıdır. Avrupa Ekonomik
Topluluğu’nun kuruluş amaçlarından
birisi, Avrupa ülkelerinin biraraya getirilmesi, topluluğun oluşturulmasıyla
ortak pazar, ülkeler arasında karşılıklı
gümrüklerin kaldırılması, serbest
ticaret, özgür nüfus hareketleri ve
mal ile sermayenin serbest alışveriş
yapılmasıydı.
Avrupa Birlği’nin kuruluş
Sözleşmesi, 1992 yılında Mastriht’te
yapılmıştır.
Fransa, Almanya, Büyük Britanya
ve İtalya en gelişmiş dünya ülkeleri
arasında yer alan ülkelerdir.
arasında gümrüklerin kaldırılması, serbest ticaret ve malların,
semayenin alışverişi ve insanların işbirliği kurmasıydı.
1967 yılında, AET adını Avrupa Topluluğu olarak değiştirdi.
Daha sonra AT yeni üye ülkelerini kabul etmeye başladı.
AT içerisinde ekonomik işbirliği yanısıra, siyasi birleşme ve
faaliyet gösterme etkinlikleri de, fikir olarak ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte, 1990 yılında karşılıklı vatandaşlık kararı alınmış,
1992 yılında da Matrihst’te Avrupa Birliği Kuruluş Sözleşmesi
imzalanmıştır. Eğilim ve amaçlar, bir devlet topluluğunun
kurulması ile ortak ve tek dış siyaset, savunma, ortak para ve
kanunların uygulanması yönündedir.
Avrupa Birliği, ortak organlar tarafından yönetilmektedir. Örneğin, Avrupa Parlamentosu merkezi Strazburg, Avrupa
Birliği ve Avrupa Komisyonu merkezi Brüksel, Adalet Mahkemesi merkezi Lüksemburg ve diğer organlardır.
Avrupa Birliği, 2009 yılı ile birlikte, 27 üye ülkesi, 4,3 mil.
km2 toplam kapsadığı alanı ve Avrupa nüfusunun % 70’ni kapsar.
AB, Avrupa ekonomisinin çekirdeğini oluşturur. Fransa, Büyük
Britanya, Almanya ve İtalya dünyanın en gelişmiş ülkeleri
arasında yer alır. Fransa ve Büyük Britanya, Birleşmiş Milletler
Savunma Konseyi’nin ana üye ülkeleridir.
Toplam yerli üretimi, toplam ürün ihracatı, sanayi ürünleri
ihracatı,nükleer elektrik santralleri sayısı ve iletişim (telekomünikasyon) sistemi ile Avrupa Birliği dünyada başta gelen
topluluk ve ülkeleridir.
29
SORULAR
Dünya’nın nüfus ile en yoğun yerleşmiş kıtası hangisidir?
Avrupa’da nüfus yoğunluğu ne kadardır?
Güney Avrupa’nın kapsadığı alanları söyleyiniz.
Batı Avrupa’ya hangi devletler girer?
Hangi bölge ve ülkeler nüfus ile en yoğun ve en az
yerleşmiş bulunmaktadır?
Orta Avrupa’da hangi ülkeler bulunur?
Avrupa’da hangi dil grupları mevcuttur?
Avrupa’nın en büyük bölgesi hangisidir ve hangi
ülkeleri kapsar?
İtalyan/Romen dil grubuna hangi diller girer?
Slav dil grubuna ait dilleri sayınız.
Avrupa’da ayrı diller olarak hangileri ayırt edilebilir?
Avrupa kıtasında en yaygın olan din çeşitlerini söyleyiniz.
Yerleşim birimleri nasıl sınıflandırılır?
Yerleşim birimleri veya yerlerinin oluşum süreçlerini
açıklayınız.
Kentleşme nedir?
Kentleşme süreçleri hangileridir?
Kentlerin genişleyip birleşmesiyle ortaya ne çıkar?
Kentlerin birleşme süreci nasıl gelişir?
30
Avrupa hangi bölgelere bölünür?
Rusya’nın yanısıra başka hangi ülkelerin toprakları
Avrupa ve Asya kıtalarında da yer alır?
İkinci dünya Savaşı’ndan sonra, Avrupa’da hangi iki
siyasi ve ekonomik topluluklar oluşmuş ve ortaya
çıkmıştır?
Avrupa Birliği’nin oluşum süreci hangi tarihlere
dayanır?
Avrupa Birliği’nin esas amaç ve hedefleri nelerdir?
Avrupa Birliği’nin kuruluşu ile ilgili sözleşmeler ne
zaman yapılmıştır?
Avrupa Birliği’nde hangi ortak organlar yer alır?
Avrupa Birliği üye ülkelerini söyleyiniz.
AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI
GÜNEY AVRUPA
COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER
DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ
DEPREM VE YANARDAĞLARIN OLUŞMASINA EĞİLİM GÖSTEREN BÖLGELER VE BUNLARIN İNSAN
YAŞAMINA ETKİSİ
GÜNEY AVRUPA’NIN İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
AKDENİZ – DOĞAL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE EKONOMİK ÖNEMİ
GÜNEY AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI ÖZELLİKERİ
GÜNEY AVRUPA’NIN TURİZM VE EKONOMİSİ
BATI AVRUPA
BATI AVRUPA’NIN RÖLYEF VE İKLİMİ
GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE DENİZLERİN İNSANIN YAŞAMINA ETKİLERİ
BATI AVRUPA NÜFUSU
AVRUPA’NIN GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE EKONOMİSİ
KUZEY AVRUPA
KUZEY AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN İNSANIN YAŞAMINDAKİ ÖNEMİ VE ETKİLERİ
DENİZ KIYILARININ ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ
KUZEY AVRUPA’DA NÜFUS
KUZEY AVRUPA’NIN DOĞAL KAYNAKLARI VE EKONOMİSİ
ORTA AVRUP
ORTA AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ
PANONYA DÜZLÜĞÜ VE EKONOMİNİN GELİŞMESİNDEKİ ÖNEMİ
ALP DAĞLARININ ORTA AVRUPA ÜKELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
AKARSULAR VE İNSAN HAYATINDAKİ ÖNEMİ
ORTA AVRUPA’DA NÜFUS
ORTA AVRUPA EKONOMİSİ - GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE
DOĞU AVRUPA
DOĞU AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİM
AKARSU AĞI – ÖZELLİKLERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI
DOĞU AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI ÖZELLİKERİ
DOĞU AVRUPA’DA EKONOMİNİN GELİŞMESİNİ ETKİLEYEN KOŞULLAR
31
GÜNEY AVRUPA
DİYALOG
Coğrafi konum ve coğrafi durum
kavramlarının tanımını yapınız.
Coğrafi durumu
Balkan yarımadası ve Makedonya,
Avrupa’nın hangi bölgesinde bulunur?
Güney Avrupa, Pirene, Apenin ve Balkan yarımadasını ve
çok sayıda büyük ve küçük adaları kapsar. En büyük adaları
hangileridir? Adaları Akdeniz’de bulunur ve bir coğrafi bütünlük olarak Akdeniz veya Mediteran adını alır.
Dünya üzerinde merkezi konumu olan bir alandır. Birçok
önemli boğaz ve kanallara sahiptir: Cebelitarık Boğazı – Batı
Avrupa ve Amerika kıtası ile ulaşımı sağlar; Süveyş Kanalı –
Asya ve Avustralya ile; İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı
– Karadeniz, Doğu Arupa ve Asya kıtasının iç bölgeleri ile
bağlantıyı sağlamaktadır.
Deniz ulaşımı hatları ve körfezler, kıyı denizlerini Akdenize bağlayarak, dünya çapında en gelişmiş deniz ulaşımının
yapılmasını sağlar. Buna bağlı olarak Güney Avrupa’nın deniz
kıyıları ve bölgesinde büyük kent ve limanlar kurulmuştur. Güney
Avrupa kıyılarındaki önemli limanları sayınız! Avrupa’nın daha
iç kesimlerindeki kent ve limanları, demir ve oto yolları, doğal
gaz boru ve hatları ve benzer ile çok sayıda hava alanlarından
dünyanın birçok yönüne doğru uçuşlar yapılmaktadır. Bu özellikleriyle Güney Avrupa veya Mediteran Avrupası en elverişli
coğrafi durumuna sahiptir.
Bu bölgede, sıcak yazları ve ılıman kışları ile hoş mediteran iklimi hükü sürer. Güney Avrupa bölgesinde yaşanan birçok tarihi olaylar, insan kültürünün gelişmesini önemli ölçüde
etkilemiştir. Akdeniz bölgesinde en tanınmış uygarlıklar hangileridir?
Güney Avrupa’nın Akdenize
kıyıları vardır ve buna bağlı olarak
nasıl adlandırılır?
ÖDEV
Avrupa haritasında, Güney Avrupa
bölgesini, yer alan yarımadaları,
devlet ve başkentleri bulmaya
çalışınız.
BALKAN YARIMADASI
Güney Avrupa’da, batıda Adriyatik
ve İyon denizi, güneyde Ege denizi,
doğuda Karadeniz ve kuzeyde Tuna
ile Sava ırmakları arasında yer alır.
Atlas Okyanusu
SLOVENYA
Lyublyana
ROMANYA
Zagreb
HIRVATİSTAN Belgrad
ANDORA
Madrid
A
A
Nİ
NİZ
AN
ST
AKDE
NA
Lizbon
YU
İSPANYA
Y
UTLUK
Roma
L
ARNAV
PO
RT
EK
İZ
IT
Bükreş
BOSNASaraybosna
SIRBİSTAN
-HERSEK
BULGARİSTAN
Priştine
Podgoriça
Sofya
KOSOVA
KARADAĞ
Üsküp
MAKEDONYA
Tiran
Atina
MALTA
Güney Avrupa
32
SORULAR
Devletler ve başkentleri
Güney Avrup’nın yarımada ve adalarında birçok devlet
kurulmuştur. Pirene yarımadasında İspanya, Portekiz ve Andora;
Apenin yarımadasında İtalya, San Marino ve Vatikan; Vatikan
ile ilgili bilgileriniz nelerdir? Malta ayrı bir ada ülkesi-devletidir.
Balkan yarımadasında çok sayıda devletler yer alır.
Makedonya, Sırbistan, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Karadağ,
Arnavutluk, Kosova, Bulgaristan, Yunanistan ve Sovenya, Balkan yarımadasında Türkiye’nin de Avrupa bölümü yer alır. Balkan yarımadası farklı halkları, dinlerı, dilleri ve kültürleri ile bir
mozaik görüntüsünü verir. Ekonomik açıdan ise Avrupa’da en az
gelişmiş bölgedir.
Devlet
Başkent
Nüfus (BMÖ, 2009)
Yzölçümü km²
Portekiz
Lizbon
92 136
10 631 800
İspanya
Madrid
505 990
45 828 172
Italya
Roma
301 323
60 090 400
Malta
La Valeta
316
412 600
Arnavutluk
Tiran
28 748
3 170 000
Bulgaristan
Sofya
110 994
7 602 100
Bosna-Hersek
Saraybosna
51 129
3 767 000
Sırbistan
Belgrad
77 474
7 905 000
Karadağ
Podgoriça
13 812
624 000
Romanya
Bükreş
237 500
21 496 700
Slovenya
Lyublyana
20 256
2 053 355
Kosova
Priştine
10 887
2 230 000
Yunanistan
Atina
131 957
11 262 500
Andorra
Andora La Vela
468
86 000
San Marino
San Marino
60,5
30 800
Vatikan
–
0,44
800
Hırvatistan
Zagreb
56 610
4 432 000
Makedonya
Üsküp
25 713
2 048 900
Not: Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır, ezber şeklinde öğrenilmesi şart değildir.
Bayrak
Güney Avrupa’da hangi
yarımadalar bulunur?
Güney Avrupa’nın coğrafi durumu
nasıldır?
Kıyı denizleri nedir?
Pirene yarımadasındaki devletleri
sayınız.
Apenin yarımadasındaki devletleri
söyleyiniz.
Balkan yarımadasında hangi devletler yer alır?
Akdeniz’de önemli boğazların
33
GÜNEY AVRUPA
DİYALOG
Devlet yönetim biçimi nedir?
Devletin başında bulunan kişilerin
görev ünvanlarından hangilerini
biliyorsunuz?
Makedonya Cumhuriyeti’nde en
yüksek siyasi fonksiyonları söyleyiniz.
Kral tacı
Farklı tarihi olayalar, Güney Avrupa ülkelerinde birçok kültür
ve geleneklerin ortaya çıkmasına ve gelişmesine neden olmuştur.
Özellikle, Makedon uygarlığı, Yunan kültürü, Roma uygarlığı (
dünyaya bilimin, sanatın, hukuk ve inşaatın temellerini atmış
ve geliştirmiştir). Hristiyanlık (Güney Avrupa’dan, tüm Avrupa
kıtasına ve dünyaya yayılmıştır). XV. y.y. büyük coğrafi keşifleri
(kara ve deniz ulaşımı kavşağı), sömürge ve işgal hareketleri, iki
dünya savaşı vb. Bu olayların sonucunda, bugün Güney Avrupa
ülkeleri farklı devlet düzeni statütüne sahiptir.
Pirene yarımadasında şu ülkeler bulunmaktadır:
İspanya Krallığı, başında kralın bulunduğu bir parlamenter
monarşi
Portekiz Cumhuriyeti, cumhurbaşkanının sınırlı yetkileri olan
bir cumhuriyet.
Andora Prensliği, yasama iktidarı olan Genel Konseyli bir
parlamenter prenslik.
Özyönetimli Bağımlı Cebelitarık Bölgesi, büyük Britanya
idaresi altında olup Britanya Kraliçesinin atadığı guvernör
tarafından yönetilir.
Fransa’nın güneyinde Monako Prensliği bulunmaktadır, prens
tarafından yönetilen bir anayasal monarşidir.
Devlet Meclisi (Makedonya Cumhuriyeti)
34
SORULAR
Avrupa’nın tarihi boyunca
gelişmiş ve en tanınmış kültür ve
uygarlıklarını söylemeye çalışınız.
Güney Avrupa ülkelerinde
hangi devlet yönetim şekilleri
uygulanmaktadır.
ÖDELER
Daha kolay öğrenebilme amacıyla,
Güney Avrupa siyasi haritası
üzerine,ülkelerin devlet düzenini
belirli renk veya harf ile işaret
ediniz. Örneğin, cumhuriyet devlet
düzenini belirli renk veya C harfi,
aynı şekilde krallık K veya prenslik
P hari ile işaret edilip gösterilebilir
UNUTMA
Devletin başında kral olan ülkeleri,
krallık olarak ifade ederiz.
Prenslik, devletin başında prens
olan ülkelerdir.
Cumhuriyet, devletin başında
cumhurbaşkanı bulunan ve halk
tarafından seçilmiş ülkelerdir.
Apenin yarımadasında yer alan ülkeler şunlardır:
İtalya Cumhuriyeti, devlet düzenine göre parlamenter cumhuriyettir.
Vatikan, şehir-ülke (devlet), Roma papası tarafından
(papasından) yönetilen teokratik monarşidir.
San Marino Cumhuriyeti, cumhuriyet.
Malta Cumhuriyeti, yasama idaresinin parlamentoda olduğu
bir cumhuriyet.
Balkan yarımadasındaki ülkelerin (devletlerin) düzeni
şöyledir:
Makedonya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının ve
yasama organı olarak Makedonya Cumhuriyeti Meclisinin
bulunduğu parlamenter cumhuriyettir.
Bulgaristan Cumhuriyeti, cumhurbaşkanının başında
Sırbistan Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının
Karadağ
Cumhuriyeti,
başında
cumhurbaşkanının
Romanya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının
bulunduğu cumhuriyettir.
Yunanistan Cumhuriyeti, parlamenter cumhuriyet.
Arnavutluk Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının
Hırvatistan Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının
Slovenya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının
Kosova Cumhuriyeti, parlamenter cumhuriyet.
Bosna – Hersek Cumhuriyeti, Bosna-Hersek Federasyonu
ile Sırp Cumhuriyeti, üç üyeden (Sırp, Hırvat ve Müslüman
Boşnak) oluşan prezidium ve parlamentosu vardır.
Hükümet Binası-Merkezi (Makedonya Cumhuriyeti)
35
GÜNEY AVRUPA
DİYALOG
Deprem sözcüğünü duydunuz mu?
Bilgi edindiğiniz veya hissedip
yaşadığınız depremler hakkında
duygu ve düşüncelerinizi ifade
ediniz.
SORULAR
Genç sıra dağların tanımını yapınız.
Dağların arasındaki düzlüklere ne
ad verilir.
Coğrafya haritasında Avrupa
kıtasının dağ kitlelerini-dağlarını
bulmaya ve göstermeye çalışınız.
Avrupa’da en tanınmış düzlüklerin
Güney Avrupa’da hangi rölyef
şekillerine rastlanır?
Toprağın jeolojik yapısına bağlı
olarak, yer kabuğunda hangi
hareketler ve olaylar meydana
gelir?
Deprem nedir?
Depremler hangi aletle ölçülür?
Güney Avrupa’da tanınmış etkin
yanardağların adlarını söyleyiniz.
ÖDELER
Coğrafya haritasında, Güney
Avrupa’nın dağları, düzlükleri ve
yanardağlarını bulmaya ve göstermeye çalışınız.
DEPREM VE YANARDAĞLARIN OLUŞMASINA
EĞİLİM GÖSTEREN BÖLGELER VE BUNLARIN
İNSAN YAŞAMINA ETKİSİ
Güney Avrupa’nın çok sayıda genç sıradağları vardır. Rakımı
yüksek, dik yamaçlı ve zor geçitli dağlardır. Bu dağların uzantısı
genellikle batı - doğu ve kuzeybatı - güneydoğu yöne doğrudur.
Aralarında büyük düzlük uzanır.
Pirene yarımadasında Pirene (İberik) genç sıra dağları (Fransa ve İspanya arasında), Sierra Nevada dağları yarımadanın
güneyinde ve batısında Mezeta platosu, aralarında da düzlükler
bulunur.
Apenin yarımadasının kuzeyinde Alp dağları, orta kesimlerinde Apenin dağları uzanır. Bu dağ kitleleri arasında Kuzey
İtalya’da, Po ırmağı boyunca Lombardi düzlüğü yer alır.
Balkan yarımadasını Adriyatik ve İyon denizi kıyılarında
Dinara ve Şar-Pind dağları, doğu bölgelerinde Balkan dağları
(Balkan yarımadası da buradan adını almış) ve Karpatların
güney kısmını oluşturan Transilvanya Alpleri uzanır. Bu iki dağ
kitleleri arasında, kuzeye doğru Tuna ırmağı boyunca Panonya
ve Ulah düzlüğü, güneyinde, Rodop eski çökük dağları bulunur.
Bu dağlar, genellikle Morava-Vardar ve Struma akarsu vadileri
arasında yer alır.
Dağlarda farklı rölyef şekilleri; akarsu, buzul (özellikle Alplerde), karstik (Dinara dağlarında), rüzgar aşındırma şekillerine
ve volkanik rölyefe rastlanır.
Güney Avrupa ve Akdeniz kıyıları topraklarının jeolojik
yapısı, deprem ve yanardağların oluşmasına eğilim göstermekte
ve çok sayıda depremlerin yaşanmasına ve volkanik püskürmelerin oluşmasına neden olmuştur.
Depremler
Deprem ve sonuçları
36
Deprem, yeryüzünün aniden sarsıntısıdır. Deprem, yer
katmanları-blokların yer değiştirmesiyle oluşur. Doğal afet
olarak, depremler, insanların inşa etmiş oldukları farklı objelerin yıkılmasına neden olur. Bunun yanısıra şiddetli depremler
insan ve mal kayıbına yol açar. Depremlere karşı önlem olarak,
inşaatların sert ve depreme dayanıklı şekilde yapılmasıdır.
Bildiğiniz veya yaşadığınız herhangibir depremi anlatmaya
çalışınız. Depremin şiddeti, sismograf adı verilen alet ile ölçül-
ür. Depremin yer altındaki merkezine hiposantır; yeryüzünde
deprem dalgalarının en şiddetli hissedilen yerine episantır denir.
Yanardağlar
Güney Avrupa’da en tanınmış dağ
kitleleri: Pirene, Alpler, Dinara,
Rodoplar, Balkan ve Transilvanya
Alpleridir.
Güney Avrupa’da daha önemli
düzlükler: Lombardi ve Ulah
düzlüğüdür.
Deprem, yeryüzünün aniden
sarsıntısıdır.
Depremin iç merkezi hiposantır, dış
merkezi episantırdır.
Yerin içindeki yüksek sıcaklık ve
basıncın etkisiyle yeryüzüne çeşitli
gazlar, sıvı ve katı maddelerin
çıkmasıyla volkanik püskürme ve
volkan meydana gelir.
Yanardağların yanardağ kanalı ve
krateri vardır.
İnsan hayatına etkileri
Volkanik püskürmesi ile lavın ve diğer volkanik materyallerin biriktiği alanlar verimlidir ve insanlar tarım veya madencilik
amacıyla kullandıkları için de nüfus ile çok yoğun yerleşmiş
alanlar olarak ortaya çıkarlar. Bu özellikle sönmüş yanardağ
bölgeleri için geçerlidir. Aniden meydana gelen yanardağ ve
depremler, büyük ölçüde insan ve mal kaybına yol açar. Güney
Avrupa volkanik ve deprem bölgesi olmasına rağmen, kıyıları
ekonomik açısından nüfus ile yoğun yerleşmiş bulunmaktadır.
Yanardağ (volkan), yerin içindeki magmanın, büyük basınç sonucunda yeryüzüne püskürmesi ile meydana gelir. Yanardağların
magma ve başlangıç püskürme merkezi yerin 50-100 metre derinliklerinde bulunur. Kara (kıta) parçaları, aralarındaki basıncın
etkisiyle birbirine sürtüşerek, yüksek sıcaklık ve kayaların ermesine neden olur. Yerin içindeki erimiş magma, yeryüzüne
püskürme ile yeryüzüne çıktığında lav adını alır. Lavın birikmesiyle volkan konisi oluşur. Volkan konisi içinden volkan kanalı
veya bacası geçer ve volkan krateri ile biter. Kanal ve kraterlerden akışkan lavdan mada kül ve farklı gazlar çıkar. Güney
Avrupa’da etkin yanardağlar; İtalya’da Vezüv, Güney İtalya
adalarında (Siçilya adasında Etna diğer adalarda Stromboli, Volkano), Ege denizinde yunan adalarından Santori adasında aynı
adı taşıyan Santori yanardağı bulunur.
UNUTMA
Yanardağ
YANARDAĞ (VOLKAN) – yeryüzünde koni şeklinde çıkıntıyı oluşturan ve tepesi çukurlaşmış krater adını
almıştır. Kraterden yer kabuğunun içine doğru giden kanaldan-bacadan dışarıya magma, su buharı ve volkan
gazları çıkar.
VOLKAN PÜSKÜRMESİ – kraterden gaz, su buharı, kül ve lavın dışarıya çıkmasına volkan püskürmesi
denir.
DEPREM – yerin içinden gelen, iç güçlerin (kuvvetlerin) etkisiyle yerkabuğunda oluşan ani sarsıntılarıdır.
DEPREM BÖLGESİ – depremlerin sık yaşandığı ve görüldüğü yerlerdir.
VOLKANİK PÜSKÜRME SONUÇLARI – sönmüş yanardağ bölgelerinde, gaz ve du buharının yeryüzüne
püskürmesidir. Makedonya’da, Ohri çevresindeki Kosel köyünde, Duvalo sönmüş yanardağından sülfürik
asitlerin çıktığı görülmüştür.
37
GÜNEY AVRUPA
DİYALOG
GÜNEY AVRUPA’NIN İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
İklim nedir?
İklim neyi etkiler?
Akdeniz’de hangi iklim özellikleri
görülür?
38
SORULAR
Akdeniz bölgesinde hangi iklim
tipleri hüküm sürer?
Mediteran ikliminin özellikleri
nelerdir?
Dağ iklimi hüküm süren bölgelerden bazılarını söylemeye
çalışınız.
Güney Avrupa’da hangi bitki örtüsü
gelişmiştir?
Güney Avrupa’da tanınmış bitki
topluluklarını söyleyiniz.
Yaprağını döken bitki çeşitleri
hangileridir?
Güney Avrupa’da en yaygın kültür
btkileri hangileridir?
İklimi
Güney Avrupa’da Akdenizin etkisiyle Akdeniz veya Mediteran iklimi hüküm sürer. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman
ve yağışlıdır. Yaz aylarında Afrika’dan ve Akdeniz üzerinden
Güney Avrupa’ya sıcak ve kurak havanın yayılması ile kurak
ve sıcak yazlar yaşanır. Sıcaklık dereceleri 40o C’ ye ulaşır ve
Avrupa’nın en çok güneş saatlerinin yaşandığı bölge sayılır. Bu
iklim koşulları hangi ekonomik kollarının gelişmesi için uygundur. Ilıman ve yağışlı kışları Atlas Okyanusu’ndan gelen Batı
rüzgarların getirdiği yağmur yağışlarından kaynaklanır. Ortalama yıllık yağış miktarı 700 mm dir.
Kıyılardan kıtanın iç kesimlerine girildikçe, Pirene ve Balkan
yarımadasında Akdeniz ikliminin özellikleri değişir ve değişik
Akdeniz iklim özellikleriyle çok sıcak yazlar ve daha soğuk
kışlar yaşanır, sıcaklıklar 0o C’nin altına düşer.
Güney Avrupa’nın karasal kesimlerinde, denizlerden uzaklık
ve rölyef özelliklerine bağlı olarak ılıman karasal iklimi; rakıma
bağlı olarak ise dağlarında düşük sıcaklıklar, büyük miktarda
yağmur yağışları ve arada kar yağışları ile dağ iklimi hokum
sürer.
Güney Avrupa’da yağışlar
1000 - 1500 mm arası
300 mm’nin altında
600- 750 mm arası
1500 - 2000 mm arası
300 - 500 mm arası
750 - 1000 mm arası
2000 - 2500 mm arası
Bitki örtüsü
ÖDEV
Haritada, Güney Avrupa’nın
dağları, düzlükleri ve
yanardağlarını bulmaya çalışınız.
UNUTMA
Güney Avrupa’da Akdeniz veya
Mediteran iklimi hüküm sürer.
Akdeniz ikliminde sıcak ve kurak
yazlar ile ılıman yağışlı kışlar
yaşanır.
Deniz kıyılarından kıtanın iç kesimlerine doğru Akdeniz ikliminin
özellikleri değişerek ılıman karasal
iklime geçer, dağlarda ise dağ
Güney Avrupa’da Akdeniz bitki
örtüsü gelişmiştir.
Akdeniz veya Mediteran bitki
örtüsünü yeşil, kalın yapraklı,
bodur ve derin kök sistemi olan
bitkiler oluşturur.
Başlıca bitki türleri, çam, ardıç,
köknar, kiparis ve defne ağaçlarıdır.
EK BİLGİLER
Zeytin – yeşil ağaç türüdür,
özellikle Akdeniz kıyılarında
yaygındır. Dallanmış sert gövdesi,
gümüşümsü yaprakları ve koyu gri
ürünü ile büyük ölçüde yağ içerir.
Zeytin ağaçları uzun 500 - 600 yıl
ömürlü ağaçlardır. Özellikle deniz
kıyılarında yetiştirilir. Zeytin yağı
insanın beslenmesinde önemli
yeri vardır. En büyük dünya üreticileri: İspanya, İtalya, Yunanistan ve Portekiz. Daha az Kuzey
Amerika kıtasında Kaliforniya’da
yetiştirildiği görülür.
Akdeniz iklimi, rölyef özelllikleri ve çok sayıda akarsu vadileri, Güney Avrupa’da bitki örtüsünün gelişmesini etkilemiştir.
Buna bağlı olarak Güney Avrupa’da Akdeniz veya Mediteran
bitki örtüsü ortaya çıkar. Gelişmiş kök sistemi ve buharlaşmayı
engelleyen kalın yaprakları ve dikenli uzantıları, sıcak ve uzun
yazlara dayanıklı, ılıman kışlar ise yaprakların yeşil kalmasını
sağlamaktadır.
En tipik bitki çeşitleri, yeşil çam, ardıç, köknar ve maki adı
verlerilen yeşil alçak çalılardan oluşmuş bitki örtüsüdür. Güney
Avrupa’da, özellikle deniz kıyılarında en tanınmış mediteran
kültürü olarak zeytindir. Zeytin bu bölgenin en tipik bitkisidir
ve asırlar ve millenyum kadar geçmişe sahip, en eski yetiştirilen
bitkilerden birisi sayılır.
Karanın iç kesimlerinde kışın yaprağını döken ve karma
ormanları oluşturan ağaç çeşitleri; meşe, kayın, köknar, kim, huş,
vb. Düzlük ve akarsu vadilerinde çeşitli ot toplulukları yaygın ve
kültürler (tahıllar, bahçe kültürleri, sanayi bitkileri, bağlar vb.)
yetştirilir. Dağların yüksek kesimlerinde, 1800 m den yüksek orman kuşağının üzerinde yüksek dağ otlakları ve taşlık bölgeler
yer alır.
Akdeniz bitki örtüsü
39
GÜNEY AVRUPA
DİYALOG
İç denizler nedir ve Akdenizin kıyı
denizleri hangileridir?
Makedonya’ya en yakın hangi iç
deniz bulunur?
UNUTMA
Akdeniz, Avrupa, Afrika ve Asya
kıtaları arasında yer alır ve Atlas
Okyanusu’nun iç denzi sayılır.
Akdenizin kıyıları çok girintili ve
çıkıntılıdır.
Akdeniz bölgesinde subtropikal
Akdenize dökülen ırmaklar: Ebro,
Rön, Po, Tuna, Neretva, Vardar,
Dnyepar, Dnyestar, Don, Nil vb.
Akdeniz, birçok limanı ve gelişmiş
turizmi ile ulaşım açısından çok
önemlidir.
AKDENİZ – DOĞAL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
VE EKONOMİK ÖNEM
Akdeniz veya Mediteran, Atlas Okyanusu’un iç denizi veya
kıtalar arası denizdir. Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları arasında bulunur. Coğrafi ve matematiksel konumu olarak, kuzeyde 31o ile
36 o k.c.e. enlemleri ve 5o b.c.b. ile 41 o d.c.b. boylamları arasında
yer alır. Yüzölçümü 2 972 000 km2 dir. Batıda Cebelitarık Boğazı
ile Atlas Okyanusu’na, güneydoğuda Süveyş Kanalı ile Kızıl denizi ve Hint Okyanusu’na bağlanır. Akdeniz, Apenin yarımadası
ve Siçilya adası ile doğu ve batı havzaya ayrılır. Batı havzasında
Ligurya ve Tiren kıyı denizleri, Doğu havzasında ise Adriyatik denizi, İyon denizi, Ege, Marmara ve Karadenizi arasındaki
Çanakkale ve İstanbul Boğazı bağlar.
Akdeniz kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır. Çok sayıda körfez, yarımada ve adaları vardır. Özellikle kuzey kıyıları. Büyük
körfezleri, Valensiya, Lion ve Cenova körfezleridir.
Akdenizin çok sayıda adaları vardır, örneğin, Balear takım
adaları, Korsika, Sardinya, Siçilya, Malta, Girit, Kiklad, Sporad,
Kıbrıs ve kuzey Ege ve Adriyatik adalarıdır.
Akdeniz’in iklimi; coğrafi durumu, deniz yüzeyleri, Afrika
ve Asya kıtaları ile Atlas Okyanusu’nun yakınlığına bağlı olarak
Atlas Okyanusu
SLOVENYA
BOSNA-HERSEK
Madrid
KARADAĞ
KOSOVA
Y
A
Sofya
MAKEDONYA
Podgoriça
TÜRKİYE
Nİ
niz
AN
ST
MALTA
Akdeniz
Tiran
BULGARİSTAN
Üsküp
NA
Akde
L
Zagreb
YU
İSPANYA
A
Bükreş
SIRBİSTAN
UTLUK
Lizbon
Roma
Saraybosna
Belgrad
ARNAV
POR
TEK
İZ
İT
40
ROMANYA
Lyublyana
HIRVATİSTAN
Atina
ÖDEVLER
Güney Avrupa
haritasında,yarımadaları, adaları,
kıyı denizleri, körfezleri ve büyük
limanları bulunuz.
Güney Avrupa haritasında
daha büyük ırmakların akarsu
ağızlarını bulmaya ve hangi denize döküldüklerini göstermeye
çalışınız. Bunu defterinize kaydediniz.
SORULAR
Akdenizin coğrafi konumunu belirlemeye çalışınız.
Akdeniz kaç havzaya ayrılır?
Güney Avrupa kıyıları nasıldır?
Akdenizde bulunan yarımada ve
adaları sayınız.
Akdeniz bölgesinde hangi iklim ve
iklim özellikleri yaşanır?
Akdenize dökülen büyük ırmakları
say.
Akdenizin bitki örtüsü ve hayvanat
dünyası nasıldır ve neden?
En tanınmış boğazlarını söyleyiniz.
Akdeniz
Akdenizin en tanınmış limanlarını
söyleyiniz.
Deniz kıyı ve şeridinde hangi
sanayi gelişmiştir.?
Turizmin önemi nedir ve gelişmesi
neden önemlidir?
gelişir. İklimi subtropikaldır, kışları ılıman ve yağışlı yazları
ise çok sıcak ve kuraktır. Ortalama yıllık sıcaklıkları 16 ile 20
arasında değişir. Rüzgarları yerel, deniz ve karanın etkisiyle
oluşur. Bulutluluk az, güneşli günleri çoktur.
Akdenize, Ebro, Rön, Po, Vardar, Tuna, Don, Nil vb. akarsular
dökülür. Suyun sıcaklık derecesi Akdenizin güneyinde yüksek,
kuzeye doğru azaldığı görülür.
Akdenizin bitki örtüsü ve hayvanat dünyası, çeşitlilik ve
sayı bakımından yoksul sayılır. Öyleki, bugün balıkçılık, ekonomik kolu olarak pek gelişmiş değildir. En sık rastlanılan balık
çeşitleri; sardalye-ateşbalığı, uskumru, kalamar vb. özellikle
gelişmiş ekonomik kolu deniz ulaşımıdır. Önemli ulaşım hattı
Cebelitarık ve Süveyş arasında gerçekleşir. Diğer hatlar üç kıtayı
da bağlayacak şekilde kıyılardaki limanlardan gerçekleşir, özellikle Avrupa limanları önemlidir. En tanınmış limanlar: Malaga,
Valensiya, Barselona, Marsey, Cenova, Napuli, Palermo, Mesina,
Bari, Venedik, Trieste, Riyeka, Split, Dubrovnik, Draç, Atina,
Selanik, İstanbul, Burgaz, Odesa, Aleksandriya, Bengazi, Tripoli
ve Cezayir. Deniz kıyı şeridinde, birçok liman ve yerleşim birimlerinde sanayi gelişmiş, özellikle ithal ham maddelerin imalatı
yapılmaktadır. Petrokimya, tekstil, gıda sanayisi vb.
Akdenizin ekonomisi daha fazla turistik ekonomisine
yönelmiş, kurulan birçok turistik merkezlerinde büyük ölçüde
turistik alışverişi yapılmaktadır. Özellikle, İspanya, Hırvatistan,
İtalya ve Yunanistan tanınmıştır.
Kızıl denizi
Süveyş Kanalı
EK BİLGİLER
Süveyş Kanalı, Akdeniz ve Kızl denizini bağlayan ulaşım hattıdır. Süveyş Kanalı, Atlas, Hint ve Büyük Okyanus arasında en kısa şekilde ulaşımın gerçekleşmesini sağlar. Avrupa ve Hint ile Büyük Okyanus limanları
arasındaki yolun 8 000 km’den 15 000 km’ye kadar kısaltılması ve Afrika’yı çevrelemeden gerçekleşir.
Süveyş Kanalı’nın uzunluğu 161 km, yüzeyi 120-150 m geniş, tabanı 80 m ve derinliği 12 metredir. 1859
ile 1869 yılları arasında inşa edilmiştir. Önemli limanları, Süveyş ve Port Said. Süveyş Kanalı, Süveyş vadisinden geçerek birkaç gölü birleştirir. Süveyş Kanalı’na paralel bir şekilde oto, demiryolu ve gemilerin su
ile tedarik edilmesi için tatlı su şebekesi inşa edilmiştir. Süveyş Kanalı’ndan yıl boyunca, yüzlerce ton yük
taşıyan binlerce gemi geçerek ulaşım gerçekleşir.
41
GÜNEY AVRUPA
DİYALOG
Güney Avrupa nüfusu hangi uluslardan oluşur?
Güney Avrupa’da bildiğiniz devletlerin adlarını söyleyiniz.
Güney Avrupa’da hangi diller
konuluşmaktadır?
Güney Avrupa nüfusunun benzer
özellikleri nelerdir?
SORULAR
Güney Avrupa’da nüfus yoğunluğu
nasıldır?
Hangi bölgeleri en yoğun
yerleşmiştir?
İberik yarımadasında hangi uluslar
yaşar?
Apenin yarımadasında hangi uluslar yaşar?
Balkan yarımadasında hangi uluslar
yaşar.
Güney Avrupa’da kullanılan diller
hangi dil grubundandır?
GÜNEY AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI
ÖZELLİKERİ
Coğrafi durumu, doğal coğrafi özellikleri, tarihi ve diğer olaylara bağlı olarak, güney Avrupa’da nüfus yoğunluğu farklılık
göteriri. En yoğun yerleşmiş ovalar (örneğin, Po ırmağı boyunca Lombardi düzlüğü) ve girintili ve çıkıntılı Güney Avrupa
kıyılarında birçok şehir ve Barselona, Cenova, Napuli, Palermo,
Trieste, Riyeka, Split, Atina, Selanik, İstanbul, Odesa gibi liman
kentleri kurulmuştur.
Güney Avrupa’da farklı dini, kültür ve gelenekleri ile çok
sayıda ulus yaşamaktadır.
Pirene-İberik yarımadasında İspanyalı ve Portekizliler nüfusun en büyük kısmını oluşturur.İspanya’nın Akdeniz kıyılarında
Katalonlar yaşar bunlar kendi dilinde konuşan ve geniş özerk bölgeye sahiptirler. Baskiler, Atlas Okyanusuna doğru, yarımadanın
kuzey bölgelerinde, Avrupa dillerinden çok farklı dil konuşan bir
ulustur.
Apenin yarımadsında en çok İtalyanlar yaşar, daha küçük
azınlıklar Furlanlar ve Güney Tirollulardır. Bunlar İtalya’nın
kuzeydoğu bölgelerinde yerleşmiş, Sardinya adasında da
Sardinyalılar yaşar.
Balkan yarımdasında, çok sayıda millet ve azınlıkların
yerleşmiş bulunduğu ve yaşadığı görülür: Sloven, Hırvat,
Güney Avrupa’da konuşulankullanılan dilleri sayınız.
Hangi dil ve alfabe çeşitleri
kullanılmaktadır.
Nüfus hangi dinlere mensuptur?
Güney Avrupa nüfusunun özellikleri nelerdir?
ÖDEVLER
Güney Avrupa siyasi haritasında,
konuşulan dillere göre ülkeleri
renkler ile ayırt ediniz.
42
’’Aziz Kliment Ohridski’’ Ortodoks Kilisesi
Güney Avrupa – dinler
UNUTMA
Güney Avrupa’da nüfus yoğunluğu
farklılık gösterir.
En yoğun yerleşmiş alanları düzlükler, ovalar ve deniz kıyılarıdır.
Güney Avrupa’da çok sayıda uluslar yaşar, çoğunluğunu İtalyanlar,
İspanyalılar, Romanyalılar,
Yunanlar, Portekizliler ve Sırplar
oluşturur.
Güney Avrupa ülkelerinde genellikle Hint Avrupa diller topluluğuna
ait dil gruplarından İtalyan ve Slav
dil grubu dilleri kullanılmaktadır.
Hint Avrupa diller topluluğunaait
olmayan Yunan ve Arnavutça,
Türk, Baski ve Malta dilleridir.
Güney Avrupa nüfusunun
çoğunluğu Hristiyan ve Ortodoks Kilisesine mensuptur.
Müslümanların ise sayısı azdır.
Katolik
Protestan
Ortodoks
Müslüman
Diğer
Boşnak, Sırp, Karadağlı, Makedon, Bulgar, Arnavut, Yunan,
Roman, Türk vb. Bu ulusların kendine ait devletlerinde farklı
azınlıklar yaşamaktadır.
Güney Avrupa’da nüfusun benzerlikleri, Baki, Türk ve Malta
dilleri hariç, hepsi Hint Avrupa diller topluluğuna girer. İtalyan/
Romen dil grubuna Portekiz, Roman, İspanya ve İtalya dili; Slav
dil grubuna, Sloven, Hırvat, Sırp, Makedon, ve Bulgar dili aittir.
Yunan ve Arnavutça farkli dil gruplarıdır. Yunan alfabesi hariç,
Roman ve Slav grubunun bir kısmında Latin ve Kiril alfabesi
kullanılır.
Dini mensubiyete göre (müslümanlar hariç), Arnavutluk,
Kosova, Bosna-Hersek ile Türkiye ve diğer üllkelerde yaşayan
azınlıklar hariç, nüfusun çoğunluğu Hristiyan dinine mensuptur.
Bosna-Hersek, Karadağ, Sırbistan, Bulgaristan, Makedonya, Yunanistan ve Romanya’daki nüfus Ortodoks, Güney Avrupa’nın
diğer kalan nüfusu Katolik Kilisesine mensup olduğu görülür.
Güney Avrupa’da nüfusunun farklı yaşam tarzı, kültürü, gelenekleri koruma ve geliştirme, dostluk kurma, misafirperverlik
gibi özellikleri gibi, neşeli ruha ve yapıya sahip oldukları da bilnir. Coğrafi koşullara bağlı ve antropojen açıdan koyu tene sahiptirler.
DİN – insanların dini inancıdır.
KÜLTÜR – toplumun ekonomik, toplumsal ve manevi değerlerini
yansıtır.
ADETLER – doğal, toplumsal ve kültürel özellikleri içine kapsayan, insanların yaşam ve çalışma tarzıdır.
Vatikan
43
GÜNEY AVRUPA
DİYALOG
Güney Avrupa’nın gelişmiş düzeyi
nedir?
En gelişmiş ekonomik kollarını
sayınız.
Güney Avrupa bölgesini diğer
bölgelerden ayırt eden hangi özelliklerdir?
SORULAR
Güney Avrupa, diğer bölgelere nazaran, ekonomisi daha geride kalmış
bölgedir? Neden?
Sanayisi genelde hangi ham maddelere dayalı gelişmektedir?
Güney Avrupa’da en yaygın ve
gelişmiş ekonomik kolları hangileridir?
Daha önemli tarım ürünlerini söylemeye çalışınız.
Tarımın gelişmesini hangi faktörler
etkiler?
Güney Avrupa’da en gelişmiş
sanayi kollarını sayınız.
En gelişmiş sanayi bölge ve merkezlerini söyleyiniz.
Gelişmiş hizmet sektörlerini
sayınız.
Turizm ne düzeyde gelişmiştir ve
neden?
Porto
GÜNEY AVRUPA’NIN TURİZM VE EKONOMİSİ
Güney Avrupa ekonomisi, madenlerin yetersizliğ (özellikle demir madeni)ve enerji kaynaklarından dolayı diğer Avrupa bölgelerin ekonomisine nazaran daha geri kalmış sayılır. İş
gücünün büyük bir kısmı XIX ve XX. y.y. da, Kuzey, Orta ve Batı
AVrupa ve Amerika kıtasına göç etmştir. Göç edenlerin bir kısmı
dönüş yaparak, deneyimlerine dayalı, özel ekonomik kapasiteler
ve şirketler kurmuştur. Güney Avrupa ülkelerinin AB’ ne girmesiyle ekonomileri de hızlı bir şekilde gelişti. Bu özellikle deniz
kıyı bölgeleri ve çok sayıda gelişmiş deniz ticareti ve ithal ham
maddelerin imalatı yapılan limanları için geçerlidir. Ülke içindeki belirli sanayi bölgeleri de gelişmiş bulunmaktadır. Örneğin,
İspanya’da Madrid, İtalya’da Milano ve Torino’dur. Gelişmiş ve
gelişmemiş bölgeler arasındaki fark kıyı ve iç bölgelerde daha
azdır. Az gelişmiş bölgelerin geliştirilmesinde çağdaş ulaşımın –
oto ve demir yollarının inşa edilmesi önemlidir.
Bugün Güney Avrupa ekonomisi, tarım, sanayi ve turizme
dayalıdır.
Tarımcılık
Güney Avrupa’da, engebeli ve dağlık bölgeler ile çoğu karstik alanlar, verimli toprak alanlarının yetersiz olmasına ve teras
şeklinde tarım yapılmasına neden olmuştur.
Marsey
Split
Lizbon
Barselona
Roma
Tiran
Kartagina
Kalyari
Atina
Sirakuza
Akdeniz
Güney Avrupa
- Zeytinlik alanları
44
Güney Avrupa’da özellikle, zeytin, portakal, limon, mandarin, incir ve kivi yetiştirilir. Güney meyveleri genellikle Akdeniz
kıyılarında yaygındır. Bunların yanısıra hem kıyılar hem de daha
iç kesimlerinde bağlar yetiştirilir, özellikle İspanya ve İtalya’da.
Birçok düzlükler ve akarsu vadilerinde tahıl, sanayi, bahçe ve
yem bitkileri yetiştirilir. Hangi düzlüklerde daha yaygındır? Üç
yarımadanın büyük akarsularını söyleyiniz. Hangileri tahıl, bahçe
kültürleri hangileri sanayi bitkileridir? Güneşli günler, yüksek
sıcaklıklar ve yağışların yetersizliği olduğu dönemlerde, Güney
Avrupa’da tarımın gelişmesi sulama sistemine bağlı kaldığı görülür. Özellikle bu sulama sistemleri İspanya ve İtalya’da gelişmiş
ve inşa edilmiş, Balkan yarımadası ülkelerinde ise az gelişmiş
olup seyrek rastlanır.
Sanayi
Maden zenginliğinin yetersizliği, Güney Avrupa’da sanayinin ithal ham maddelere bağlı kalmasına neden olur. Bu nedenle sanayi daha çok deniz kıyı bölge ve limanlarında gelişmiştir.
Başlıca gelişmiş, kimya, tekstil ve gıda sanayisidir. Güney Avrupa ülkelerinin çoğu, sanayisi az gelişmiş ülkelerdir. İtalya hariç,
Lombardi düzlüğündeki sanayi kapasitelerive gelişmiş sanayi
merkezi olan Milano ile sanayisi en gelişmiş Avrupa ülkeleri
arsında yer alır. En gelişmiş, otomobil, beyz eşya ve tekstil sanayi
kollarıdır. Az gelişmiş sanayi bölgeleri, İspanya’da Barselona ve
Bilbao şehirlerin çevresidir.
ÖDEVLER
Güney Avrupa haritasında, sanayi
bölgeleri ve merkezleri ile tanınmış
turistik merkezlerini bulmaya ve
Turizm
Sanayinin yetersiz veya az gelişmişliği, deniz ulaşımı,
taşımacılık, ticaret ve turizm ile tedarik edilmektedir. İklim
koşulları, girintili ve çıkıntılı deniz kıyıları, çok sayıda tarihi ve
arkeoloji eserleri, zengin ve farklı kültürel gelenekleri, Güney
Avrupa’da turizmin ekonomik kolu olarak gelişmesini sağlamıştır.
Güney Avrupa’da çok sayıda turistik tesisleri inşa edilmiş ve
Avrupa ile diğer kıtalardan turistlerin gelmesi ve kapasitelerin
her yıl tam olarak kullanışa açık olup faydalanılması ve dövizin
ülkeye girmesini sağlamaktadır. Özellikle turistlerin ilgisini çeken deniz kıyı şehirleri, Valensiya, Barselona, Napuli, Venedik,
Dubrovnik, Atina ve Selanik gibi turistik merkezleri ve iç kesimlerdeki şehirlerdir. Dağlarında kış ve yaz turizmi gelişmiştir.
Örneğin, İspanya’da Pirene dağlarında, İtalya’da Alp dağlarında
vb. En uzun deniz kıyıları olan İspanya, İtalya, Hırvatistan ve Yunanistan gibi ülkelerde turizmin en gelişmiş olduğu görülmektedir.
Rafineri
Venedik
EKONOMİ – birinci ve ikinci
sektörün farklı kollarının ortak
üretimini kapsar.
TURİSTİK YERLERİ – turistik
önemi olan ve görmeye değer
yerlerdir.
45
BATI AVRUPA
DİYALOG
Batı Avrupa’nın nerede
bulunduğunu biliyor musunuz?
Coğrafi durumu nasıldır?
Batı Avrupa ülkelerinden hangilerini biliyorsunuz?
COĞRAFİ DURUMU,
DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER
Coğrafi durumu
Batı Avrupa, genellikle Atlas Okyanusu’na kıyısı olan alanları
kapsar ve Atlas yada Atlantik Avrupa olarak da adlandırılır. Bir
kısmı Avrupa karası diğer kısmı da adalarıdır. Batı Avrupa ülkelerinin denize kıyısı olması, Dünya ülkeleri ile geniş ve serbest
bir şekilde deniz ulaşımını ve bağlantıyı sağlar. Fransa ve Büyük
Britanya arasındaki Manş Kanalı, Batı Avrupa ile diğer Avrupa
BATI AVRUPA
İRLANDA
Dablin
BÜYÜK
BRİTANYA
HOLLANDA
Londra
Amsterdam
BEBrüksel
LÇ
İK
A
LÜKSEMBURG
Paris
Paris
EK BİLGİLER
Benelüks, Belçika, Hollanda
(Nederland)
ve
Lüksemburg
ülkelerinin
ortak adıdır. 1944
yılında, üç ülke arasında, ekonomik
ve gümrük birliğini oluşturacak
şekilde kurulmuş ve sözleşme
imzalanmıştır. Bugün bu ülkeler
Avrupa Birliği üye ülkeleridir.
46
FRANSA
SORULAR
Batı Avrupa, Avrupa’nın hangi
bölge ve alanlarını kapsar?
Batı Avrupa’nın, Dünya çapında
iletişimi ne şekilde gerçekleşir?
Büyük ve ulaşıma elverişli
akarsuları Batı Avrupa’ya neyi
sağlar?
Ülkeleri ekonomik açıdan gelişmiş
midir?
Koloni güçleri ve koloniler nedir?
Batı Avrupa’nın coğrafi durumu
nasıldır?
Batı Avrupa ülkeleri – devletleri
Batı Avrupa bölgesinde, 7 ülke yer almaktadır. Bunlar, Büyük
Britanya ve İrlanda ada ülkeleri; denize kıyısı olan Hollanda,
Belçika, Fransa ve Monako; Lüksemburg ise tek karasal ülkedir.
Aralarında yakın işbirliği ile Belçika, Hollanda (Nederland) ve
Lüksemburg ülkelerine Benelüks ortak adı verilmiştir.
Bayrak
Devlet
Başkent
Belçika
Brüksel
Fransa
Paris
İrlanda
Dablin
Lüksemburg
ÖDEVLER
Batı Avrupa haritasında, devletleri
ve başkentleri bulmaya çalışınız.
Nüfus
(BMÖ, 2009)
Yzölçümü km2
30 528
10 741 000
543 965
65 073 482
70 286
4 517 800
Lüksemburg
2 586
491 700
Monako
Monako-Vil
2
33 000
Hollanda
Amsterdam
41 526
16 517 532
Büyük Britanya
Londra
244 110
61 612 300
ve Dünya ükeleri arasında deniz ulaşımının gerçekleşmesini
sağlar. Büyük ve ulaşıma uygun akarsuları ile kıtanın iç kesimlerine ulaşılması mümkün olur. Batı Avrupa kıyılarından geçen
Golf Strim deniz akıntısı bu bölgelerin hoş iklim bölgesi özelliklerine sahip olmasını sağlar.
Batı Avrupa’nın doğal özellikleri, ekonominin gelişmesini
etkilemiş ve sanayisi yüksek düzeyde gelişmiş ülkelerin ortaya çıkmasını ve dünya çapında diğer bölgelerin de gelişmesini
etkilemiştir. Etkenlerden veya faktörlerden birisi, İspanya ve
Portekiz’in yanısıra diğer Batı Avrupa ülkelerinin de dünyanın
farklı bölgelerinde büyük kolonilerin oluşturmasıdır. Büyük
doğal zenginlikleri ve ham maddelerinden faydalanmış ve günümüzde de faydalanılmaktadır.
Elverişli doğal koşullar Batı Avrupa’nın coğrafi durumunu
etkiler.Buna bağlı olarak Batı Avrupa’nın çok elverişli coğrafi
durumuna sahip olmasını sağlar.
47
BATI AVRUPA
DİYALOG
Hangi devlet düzeni veya devlet
yönetim şekillerini biliyorsunuz?
Devletin başında kraliçe bulunan
ülkeleri söyleyiniz?
SORULAR
Kapitalist toplumların neye yönelik
ekonomisi vardır?
Batı Avrupa ülkeleri hangi devlet
düzenine sahiptir?
Batı Avrupa’da yer alan devletleri
söyleyiniz.
Birleşmiş Büyük Britanya ve
Kuzey İrlanda Krallığı hangi
alanları kapsar?
Batı Avrupa ülkelerinin hangilerinde, devletin başında kral veya
kraliçe bulunur?
Hangi, Batı Avrupa devletlerinin
başında cumhurbaşkanı bulunur?
Avrupa kıtsında gerçekleşen, genel tarihi, kültürel ve
geleneksel değişim ve gelişmeler, Batı Avrupa ülkelerinin devlet
düzenini etkilemiştir. Genel olarak pazar ekonomisine dayalı
kapitalist toplumsal yapısı olan ülkelerdir, toplumsal siyasi
düzeni ise farklıdır.
Belçika Krallığı, başında kralın bulunduğu ve yasama iktidarı
kral ve parlamentoya ait parlamenter monarşidir.
Fransa Cumhuriyeti, cumhurbaşkanının geniş çapta yetkileri
olan bir cumhuriyettir.
İrlan da Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu
ve parlamentonun yasama organı olan cumhuriyettir.
Büyük Lüksemburg Prensliği, başında büyük prensin
bulunduğu ve yasama yetkisi millet vekillerine ait anayasal
monarşidir.
Hollanda Krallığı, başında kraliçenin bulunduğu ve kraliçe
ile parlamentonun yasama yetkisi olan anayasal monarşidir.
Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşmiş Krallığı,
başında kraliçenin bulunduğu ve yasama yetkisi parlamentoya ait
olan parlamenter monarşidir. Krallık çerçevesi içinde İngiltere,
Bakingam Sarayı – Londra
48
Vels ve Milli Meclisi, İskoçya ve parlamentosu, Kuzey İrlanda
ve Bölgesel Meclisi bulunur.
Monako – başında prensin bulunduğu ve yasama yetkisi
prens ve Milli Konsey'e ait olan anayasal monarşi, prensliktir.
ÖDEVLER
Batı Avrupa ülkelerinin devlet
düzeni nedir?
Paris – Milli Topluluk
EK BİLGİLER
Atlas Okyanusu’na açık olması ve kıyısı ile, Batı Avrupa ülkeleri, geçmişten bu yana, özellikle coğrafi
keşifleri esnasında ve sonrasında, birçok Afrika, Kuzey ve Güney Amerika, Asya ve Avustralya kıtalarında
koloniler oluşturmuş ve büyük koloni güçleri olarak adlandırılmışlardır. En büyük koloniler, Büyük Britanya ve Fransa, daha küçük ve az Holanda ve Belçika’ya aittir. Büyük Britanya, Fransa ve Hollanda’nın
bugün de bu şekilde kolonileri bulunur.
Büyük kolonilere sahip ülkelerdeki nüfusun bir kısmı diğer kıtalara göç etmiş bulunmaktadır. Özellikle
ada ülkelerinden, Büyük Britanya ve İrlanda’dan.
49
BATI AVRUPA
DİYALOG
Batı Avrupa rölyefi hakkında bilgileriniz nelerdir?
Batı Avrupa’da hangi iklim hüküm
sürer?
BATI AVRUPA’NIN RÖLYEFİ VE İKLİMİ
Rölyef
Batı Avrupa’nın rölyefinde genellikle düzlük alanlarının
yaygın olduğu görülür. Bölgede düzlükler ve geniş akarsu vaBatı Avrupa’da hangi dağlar budilerinde ovalar yer alır. Tipik düzlük ülkesi olarak Hollanda
lunur?
tanınmıştır. Elverişli koşulları, nüfusun yoğun yerleşmesini ve
Hollanda’nın rölyefi nasıldır?
ekonominin gelişmesini etkilemiştir.
Eski çökük dağları alçak, rakımı 500 m’ ye kadar ulaşır. 1000
Batı Avrupa’nın iklimini etkileyen
m ’ye kadar yüksek dağlara seyrek rastlanır. Örneğin, Büyük
faktörleri sayınız.
Britanya’daki dağlar, Belçika’da Ardenler ve Fransa’da Merkez
Golf Strim deniz akıntısı nedir?
Dağ Kitlesi. Bu dağlardaki maden zenginliği, dünyada sanayinin
Kış ve yaz ayalrı arasındaki küçük
ortaya çıkmasını ve gelişmesini sağlamış çevresinde ise madenci
sıcaklık farkı neye bağlıdır?
ve sanayi şehirleri kurulmuştur.
Atlas iklim bölgesinin özellikleri
Batı Avrupa’da genç sıra dağlara çok az rastlanır. Bunlar, Pinelerdir?
rene ve Fransız Alplerinin bir kısmını oluşturur, tepeleri kalıcı kar
Batı Avrupa’nın, Yeşil Avrupa olarak ve buzullarla örtülüdür. Fransa ve İtalya arasında, Avrupa’nın en
adlandırılması neye bağlıdır?
yüksek Mon Blan/Monte Byanko (4810m) tepesi bulunur. Buzul çağından, buzul kalıntılarına İskoçya dağlarının bazılarında
görülebilir.
SORULAR
İklim
Batı Avrupa’nın iklimi, genelde Atlas Okyanusu ile Batı
rüzgarları adı verilen ve okyanustan karaya doğru esen
rüzgarların etkisi ile oluşur. Golf Strim sıcak deniz akıntısı da
Batı Avrupa’nın güney denizlerinden kuzeye doğru kıyılarından
geçerek iklimi etkiler. Bu iklim faktörlerin etkisiyle kış ve yaz
mevsimleri arasında küçük sıcaklık farkı yaşanır. Ocak ayında
0oC ile Temmuz ayında 15o C’ye kadar sıcaklıklar görülür, bu da
yazın bulutlu, yağmurlu ve sisli havanın oluşmasına neden olur.
Atlas Oktanusu etkisi altında kalan batı Avrupa’da ılıman kışlar
le ılıman yazlar yaşanır.
Bölgenin bazı kesimlerinde farklı iklim özellikleri görülür.
Fransa’nın güneyinde Mediteran iklimi, Fransız Alplerinde ve
Pirene dağlarında dağ iklimi, İrlanda ve Büyük Britanya’nın batı
kesimlerinde yağışlar daha fazladır.
Batı Avrupa - rölyefi
50
Ilıman ve hoş iklimi ile bol yağışların yıl boyunca düzgün bir
şekilde dağılımı, gür otlaklar ile yer yer kışın yaprağını döken
ormanlara rastlanır. Bu şekilde Batı Avrupa yeşil bir görüntüye
sahip olarak Yeşil Avrupa adını alır.
Batı Avrupa
yağışlar
Golf Strim akıntısı
ÖDEVLER
UNUTMA
Batı Avrupa’nın rölyefi genellikle
düzlüktür.
Eski çökük dağları Büyük
Brittanya’da, Ardenler Belçika
ve Merkez Dağ Kitlesi Fransa’da
bulunur.
Genç sıra dağları, Fransız Alpleri
ve Pirene dağlarıdır.
yaz aylarında
yağış miktarı
300 - 500 mm
500 - 7500 mm
7500 - 1 000 mm
1 000 - 1 500 mm
1 500 - 2 000 mm
Batı Avrupa’nın iklimi, Atlas
Okyanusu ve Golf Strim sıcak
deniz akıntısının etkisi altında kalır.
Kışları ılıman ve hoş, ılımanve
sıcak yazları yaşanır. Fransa’nın
güneyinde Mediteran, dağlarında
dağ iklimi hüküm sürer.
Batı Avrupa haritasında, dağlık
bölgeleri, düzlükler ile yağışların
dağılımını göstermeye çalışınız.
PLATO – rakımı yüksek olan büyük düzlük alan.
DEPRESYON – tabanı ve su düzeyi, deniz yüzeyinden daha alçak olan göldür. Örneğn, Hazar gölü.
KRİPTODEPRESYON – tabanı deniz yüzeyinin altında, suyun düzeyi ise deniz yüzeyinin üstünde olan
göllerdir. Örneğin, İşkodra ve Baykal gölü.
DAĞ – karadan çıkıntı olarak görüntü veren ve çevresindeki alçak ve düzlük alanlardan yüksek olan rölyef
şeklidir.
51
BATI AVRUPA
DİYALOG
Denizler, insanların yaşam tarzını
ne şekilde etkiler?
Batı Avrupa’nın özellikleri nelerdir?
SORULAR
Deniz kıyı tiplerini söyleyiniz.
Yüksek deniz kıyılarına ne ad
verilir?
Batı Avrupa’da alçak kıyılar nerede
görülür?
Hollanda kıyılarının özellikleri
nelerdir?
Deniz hareketleri, gelgit olayı ve
etkileri nedir?
Batı Avrupa ham madde ihtiyacını
ne şekilde karşılar?
Estuar veya haliç nedir ve birkaç
örnek vermeye çalışınız.
GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE, DENİZLERİN İNSANIN
YAŞAMINA ETKİLERİ
Batı Avrupa’nın denizlere açık olması ve deniz kıyıları,
insanların deniz kıyı yerleşmelerinde yaşam tarzını da etkilemiştir.
Kıyıların özellikleri de önem kazanmıştır. Genellikle yüksek ve
alçak kıyı tipleri yaygındır.
Yüksek kıyılar, deniz dalgalarının kayaları parçalaması ile
oluşan kıyılarıdır. Bu kıyılar falez adını almıştır ve Britanya
adaları, Fransa’nın kıyı bölgelerinde görülür. Deniz dalgalarının
daha uzun süre etkisiyle kıyılardaki falezlerin yüksekliği azalır
ve alçak kıyılar oluşur. Alçak kıyılar, kıyılardaki rölyefin
rakımına da bağlıdır. Batı Avrupa’da Fransa, Belçika ve Hollanda kıyıları alçaktır. Alçak kıyılar, deniz dalgalarıyla kıyılara
yığılan kumların birikmesiyle oluşur. Bu şekilde büyük kumsal
setleri, rüzgarların etkisiyle de kumul şekilleri ortaya çıkar. Çok
sayıda kumsal yarımada ve adalar sığ körfezleri ile bu şekilde
meydana gelmiştir.
Deniz ulaşımı iç bölgelerin
gelişmesini nasıl etkiler?
Tayms - Haliç (estuar)
52
ÖDEV
Batı Avrupa hartasında, kıyıları
inceleyiniz ve Atlas Okyanusu ile
Kuzey denzine dökülen ırmakları
ve limanları bulunuz.
UNUTMA
Batı Avrupa kıyıları iki şekilde
olabilir, alçak ve yüksek.
Hollanda’da genelikle kıyılar alçak,
kum setleri ve insanların inşa etmiş
setleri ile poderler oluşturularak
denizden yeni alanlar kazandırılır.
Batı Avrupa’da denizlerinde su
düzeyi çok sık değişiklik gösterir.
Batı Avrupa kıyılarında çok sayıda
büyük limanlar inşa edilmiştir:
Roterdam, Amsterdam, Londra gib
vb.
İnşa edilen petrol platformları ile
Kuzey denizinden petrol çıkarılır.
XIII.y.y.’da Hollandalılar, deniz kıyı şekillerini birleştirip
baraj oluşturarak sığ deniz sularını ayırmış ve meydana gelen
körfezlerden suyun yelkenlerle çekilmesiyle kara yüzeyi denize göre genişlemiş ve polder adı verilen verimli toprak arazisine dönüştürülmüştür. Polderler, deniz yüzeyinden daha alçak
ve depresyon olarak ifade edilir. Bugün Hollanda torpraklarının
% 40’ı deniz yüzeyinden alçaktır. Batı Avrupa’nın Atlas Okyanusu kıyılarında Ay’ın gücü ve etkisiyle deniz suyu hareketleri
gel–med olayı ile deniz suları deniz kıyılarına taşar ve denizin su düzeyi yükselir, git-cezir olayı ile ise deniz suları deniz kıyılarından çekilir ve deniz su düzeyi alçalır. Özellikle
Fransa’nın kıyılarında belirgindir.
Gel olayı ile kıyılarda akarsu ağıalarında estuar akarsu ağız
şekilleri oluşur. Örneğin, Sen, Loar, ve Garon ırmakları Fransa’da,
Tayms ırmağı Büyük Britanya’da, Ren Hollanda’da vb. Denize açık ve deniz kıyıları çok geçmişe dayalı Batı Avrupa’da
balıkçılığın gelişmesini sağlamıştır. Deniz yolu ile diğer dünya
deniz ülkelerine deniz ulaşımı yapılır. Deniz ulaşımı amacıyla
birçok limanlar işa edilmiş ve Avrupa ülkelerinin farklı ham maddeler ile diğer ülkelerden tedarik edilmesi sağlanır. Limanların
çoğunda petrol gibi enerji kaynakları ve petrolun işlenmesi için
rafineriler kurulur. Tipik örnek olarak, Hollanda’da Roterdam
dünyanın en büyük limanıdır.
Limanları, estuar ve ulaşıma açık akarsuları ve kanalları
ile Batı Avrupa’nın iç kesimlerindeki ülkeleri ve Orta Avrupa ülkeleriyle bağlantıyı kurar.Batı Avrupa’nın Kuzey denizi kıyılarında deniz altı yedeklerindeki petroldan faydalanma
amacıyla petrol platformları inşa edilmiştir.
ESTUAR – körfez şeklinde akarsu ağzıdır; deniz dalgaları ve gelgit olayları sonucunda akarsu teknesinin
ağız böümünde genişlemesidir. Estuar şeklinde akarsu ağzı olan ırmaklar,Tayms, Elbe, Loar vb.
KANAL – insanlar tarafından inşa edilen ve su akıntısı oluşturulup, su ulaşımı, sulama ve hidroelektrik
enerji ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla büyük ekonomik önemi vardır.
POLDER - yıllarca süren deniz ile mücadele sonucunda insanlar, büyük alanları polder adı verilen verimli
toprak arazisine dönüştürmüştür. Özellkle Hollanda, Belçika, ve Almanya kıyılarında görülür. Polderler
deniz düzeyinden alçak ve denizden setler inşa edilerek ayrılmıştır.
PETROL PLATFORMU – petrolun deniz dibinden çıkarılma işlemini gören tüm cihaz sitemi denizlerde
inşa edilen inşaat yapımı (platformu) ile gerçekleşir.
SETLER - deniz kıyılarına setler inşa edilerek, dalgaların yıkıcı gücü ile gelgit olayı esnasında suların
karaya girmesi engellenir.
53
BATI AVRUPA
DİYALOG
- Cilat shtete bëjnë pjesë në Evropën Perëndimore?
- Sipas shteteve, cilët popuj jetojnë
në Evropën Perëndimore?
- Çka është forcë koloniale?
Nüfus
BATI AVRUPA’DA NÜFUS
Batı Arupa bölgesi nüfus ile çok yoğun yerleşmiş
bulunmaktadır. Nüfus yoğunluğu her yerde aynı değildir. Nüfus
ile en yoğun yerleşmiş ülkeler; Hollanda, Belçika, Fransa’nın
kuzey ve Büyük Britanya’nın güney bölgeleridir. Diğer bölgeleri
ise, Fransa ve İrlanda’nın güneyi gibi nüfusu seyrek yerleşmiştir.
Batı Avrupa nüfusu iki ulus grubuna mensuptur; Alman ve
İtalyan/Romen. Daha büyük çoğunluğu Alman ulus grubuna
girer. Alman ulus grubuna, İngilizler, Hollandalılar ve Belçikalı
Flamanlar; Roman ulus grubuna, Fransızlar ve Belçika’daki Valonlar mensuptur. Batı Avrupa’da farklı özellik olarak İrlanda,
Kuzey İskoçya, Vels ve Bretanya Fransız yarımadasında eski
yerli Keltlerin nesilleri kendilerine ait dilde konuşmaktadırlar.
Fakat başlıca ve resmi dil İngilizce’dir, İngiltere, İskoçya,
Vels, Kuzey İrlanda ve İrlanda’nın daha büyük kısmında
kulanılmaktadır. Fransızca, Fransa ve Belçika’da; Hollandaca
Hollanda ve Belçika’nın yarısında; Almanca, Belçika’nın bir
kısmında, Lüksemburg ve Fransa’da konuşulur.
SORULAR
Batı AVrupa’da nüfus yoğunluğu
nasıldır?
Batı AVrupa nüfusunu hangi uluslar
oluşturur?
Alman ulus grubuna hangi uluslar
girer?
Keltlerin nesli nerede yerleşmiş
bulunmaktadır?
Batı Avrupa ülkelerinde hangi diller
konuşulur?
Ayrı diller hangileridir?
Batı Avrupa nüfusu hangi dinlere
mensuptur?
Hangi Batı Avrupa ülkeleri koloni
güçleri olarak tanınmıştır?
Batı Avrupa’da nüfus artışı
nasıldır?
54
Katolikler
Protestanlar
Batı Avrupa’dan kolonilerin oluşum süreçleri ve nüfus
göçlerinin diğer kıta ve ülkelere ne
şekilde yapıldığını ve kültürlerin
yayılışını araştırınız.
UNUTMA
Batı Avrupa nüfus ile yoğun
yerleşmiş bölgedir. Nüfusu, Alman
ve İtalyan/Romen ulus grubuna
aittir.
Alman ulus grubunu: İngilizler,
Hollandalılar ve Flamanlar; İtalyan
grubunu, Belçika’daki Fransızlar
ve Valonlar oluşturur.
En çok kullanılan ve konuşulan
diller, İngilizce, Hollandaca ve
Almanca dilidir. Baski ve Korsika
dili ayrı ve farklı dillerdir.
Batı Avrupa’daki dinler: Katolik dini, Fransa ve İrlanda’da;
Protestan dini Hollanda ve Büyük
Britanya’da yaygındır.
Batı Avrupa
Diller
i
dil
lt
Ke
Batı Avrupa ülkelerinden, Büyük
Britanya, Fransa, Hollanda ve
Belçika koloni güçleri olarak
bilinmektedirler. İlk üç ülkenin
bugün bile kendilerine ait olmayan alanları işgal edip hüküm
sürdükleri görülür.
İng
Ke
lt d
ili
ÖDEV
ili
z d
ili
Dablin
i
dil
lt
Ke
Amsterdam
i
dil
nda
lla
Ho
Brüksel
Londra
i
dil
lt
Ke
Daha az kullanılan ve konuşulan Baski dili, Fransa’nın
güneybatı bölgelerinde, Katalonca, Fransa’nın güneyinde ve
Korsika dili Korsika adasında konululmaktadır.
Dini mensubiyete göre, Batı Avrupa’nın nüfusu genellikle
Hristiyan dinine, Fransa, İrlanda ve Belçika’da Katolik, Büyük
Britanya ve Hollanda’da yaşayan nüfus protestandır.
Koloni ülkeleri tanınmış ve geçmişe bağlı dünyada tanınmış
koloni güçleri
Olarak dört ülke ortaya çıkar, Büyük Britanya, Fransa, Hollanda ve Belçika. Bu ülkelerdek nüfusun belirli zaman sürecinde
farklı nedenlerle koloni ülkelerine göç etmiştir. Örneğin, İrlanda.
Fakat, uzun süre kolonilerdeki yaşam ve iletişimden sonra nüfusun bir kısmı Batı Avrupa ülkelerine yerleşmiştir. Bu özellikle,
bugün Fransa’da yaşayan nüfusun büyük bir kısmı Cezayir, Maroko kökenli ve diğer ülkelerden de oldukarı görülür. Büyük
Britanya’nın çok sayıda nüfusu, Hindistan kökenli veya farklı
Afrika ülkelerinden kökenli olanların yaşadığı görülür.
Nüfus artışı açısından Batı Avrupa’nın nüfusunda sabit doğal
artışı 20 promil civarında değişir.
Bugün, Batı Avrupa ülkelerinin kültürü nerdeyse tamamiyle
Kuzey Amerika kıtasına, Avustralya ve Afrika ile Asya kıtalarının
bir kısmına yayılmıştır.
Batı Avrupa nüfusu, sayımlara göre
dengeli artış gösterdiği görülür.
Paris
F
ra
ns
ız
di
li
Korsika dili
İMİGRASYON ÜLKESİ – GÖÇ
ALAN ÜLKE – diğer ülkeleden nüfusun göç ettiği ve yerleştiği ülkedir.
55
BATI AVRUPA
DİYALOG
Batı Avrupa ülkelerinin ekonomisi
nasıldır?
Hangi ekonomik kolları gelişmiştir?
UNUTMA
Batı Avrupa ülkeleri çok gelişmiş
NAFTENA
PLATülkeler
arasındadır.
FORMA
Batı Avrupa ülkelerinde tarım ve
hayvancılık gelişmiştir.
En gelişmiş sanayi kolları; otomobil, uçak, elektrik, iletişim teknolojisi, tıbbı malzemeler sanayisi ve
farklı elektronik cihazları sanayisidir.
Batı Avrupa ülkelerinde enerji
üretimi, atom ve hidro santralleri, yeldeğirmenleri ve Kuzey
denizindeki petrol yedeklerinden
sağlanır.
Batı Avrupa’nın ekonomisi gelişmiş ve ekonomik alanlarının
çoğu primer (birinci), sekünder (ikinci) üretim ve tersiyer
(üçüncü) hizmet sektörleri gibi uzmanlaştırılmış sayılır.
Birinci sektörde çiftçilik ve hayvancılık gelişmiştir. Tarım
kültürlerinden, tahıllar, özellikle buğday, şeker pancarı, patates, bağlar ve yem bitkleri en fazla yetiştirilir. Hayvancılık
dallarından, sığırcılık ve koyunculuk gelişmiştir. Koyunculuk,
İskoçya’nın az gelişmiş bölgelerinde, İrlanda ve Fransa’nın yüksek alanlarında gelişmiştir.
Fransa’da özellikle, buğday, şarap ve peynir üretilir, Hollanda
ise çiçeklerin yetiştirilmesi ile tanınmış ülkedir. Üretimde çağdaş
makineleştirme ve kaliteli gübrelerin kullanımı ile yüksek üretim
elde edilmekte, bir kısmı da diğer Avrupa ve dünya üllkelerine
ihracat edilmektedir.
Sanayi
BATI AVRUPA
Sanayi Bölgeleri
Dablin
Amsterdam
Londra
Brüksel
Paris
56
BATI AVRUPA’NIN GEÇMİŞTE VE
GÜNÜMÜZDE EKONOMİSİ
Batı Avrupa’da sanayi XIX. y.y.’ da gelişmeye başlamıştır.
Başlangıç olarak üretim manifatura şeklinde ve küçük iş yereleri, atölyelerde yapılmaktaymış. Demir ve kömür zenginliği ile
ilk sanayi fabrikaları Büyük Britanya’da daha sonra diğer Batı
Avrupa ülkelerinde kurulmuştur. Metalürji ve tekstil sanayisi, en
gelişmiş sanayi kollarıymış. Üretilen ürünlerin büyük bir kısmı
dünya çapında ülkelere ihracat edilmiş, oradan da farklı ham maddelerin ithalatı yapılmıştır. XX. y.y.’ ikinci yarısında, çeverenin
korunması amacıyla Batı Avrupa ülkelerinin bazılarında madencilik ve metalürji üretimi durdurulmuştur. Ham maddelerin
çoğu yabancı ülkelerden ithal edilmiştir. İşsizlik sorunu, sanayide farklı kolların gelişmesi ile final üretim ile geniş tüketime
yönlendirilmiş ve otomobil, uçak, elektrik, kimya ve son zamanlarda iletişme yönelik yüksek teknoloji sanayisi, tıbbi malzemeler, çeşitli elektronik cihazlar vb. İş gücünün büyük bir kısmı
robotlar tarafından karşılanır.
Başlıca sanayi merkezleri, büyük şehirlerdir, örneğin, Glazgov,
Mançester, Liverpul, Bermingem, Büyük Britanya’da Londra ve
diğer merkezler, İrlanda’da Dablin, Hollanda’da Amsterdam ve
Groningen, Belçika’da Brüksel, Fransa’da Paris, Lion, Grenobıl,
Marsey, Tuluz, Bordo vb.
Enerji kaynakları
Diğer sektör ve hizmetler
Bugün, Batı Avrupa’da nüfusun üçte biri, birinci ve ikinci üretim sektöründe çalışmaktadır. Nüfusun üçte ikisi, tersiyer ve kvarter veya dördüncü hizmet sektöründe; ticaret,
turizm,ulaşım,bankacılık ve benzer hizmetlerde çalışmakta
ve geçimini sağlamaktadır. Batı Avrupa’da turizm sektöründe
büyük gelişme yaşanmakta ve büyük turistik şehirleri, deniz kıyı
merkezleri ve dağlık bölgelerde özellikle Alplerde kış turistik
merkezleri gelişmiştir. Özellikle Akdenizin Azor kıyıları, Alp
dağlarındaki merkezler, Paris, Amsterdam, Londra ve birçok
diğer turistik merkezleri önemlidir.
Batı Avrupa haritasını inceleyiniz
ve sanayi merkezlerini bulmaya
çalışınız.
SORULAR
Primer sektöre ait olan ekonomik kollarından, hangileri Batı
Avrupa’da gelişmiştir?
Çifçilik alanında en çok hangi
bitkiler yetiştirilir? Gelişmiş
hayvancılık dallarını sayınız.
Hollanda’da çiftçilik alanındaki
özellikler nelerdir?
Batı Avrupa’da sanayinin başlangıç
gelişme döneminde sanayi üretimi
nasıldı?
Nerede ve neden ilk sanayi merkezleri açılmıştır?
Yeni sanayi kolları ne şekilde
yönlendirilmiş ve neler üretilmektedir?
Batı Avrupa’da en büyük sanayi
merkezlerini söyleyiniz.
Batı Avrupa’da enerji ihtiyaçları ne
şekilde karşılanmaktadır?
Enerji alanında, Fransa’nın sahip
olduğu özellikler nelerdir?
Üretim yapmayan hizmet sektörlerinden hangileri gelişmiştir?
En tanınmış turistik bölge ve
merkezleri sayınız.
Çağdaş yaşamın ihtiyaçlarından birisi enerjidir. Batı Avrupa
ülkelerinde hidro veya su ve termik elektrik enerjisi yetersizliği,
nükleer santralleri, yeldeğirmenleri ve petrol ile doğal gaz
hatlarından tedarik etmektedir. Kuzey denizinde farklı petrol ve
gaz platformlarıyla elde edilen petrol ve doğal gaz boru hatları
ile Büyük Britanya, Hollanda ve Belçika ile bağlıdır. Fransa’da,
eletrik üretimi farklılık gösterir. Elektrik enerjisinin % 78’i atom
(nükleeer) santrallerinden elde edilir.
ÖDEV
TARIM – ekonomik kolu olarak bitki ve hayvanların üretim ve tüketimi ile beslenme ve sanayide ham
madde olarak kullanılmasını sağlar.
SANAYİ – mekaniksel yöntem ile ham maddelerin imalatı ve madenlerin üretimini kapsayan ekonomik
koludur.
DOĞAL ZENGİNLİKLER – belirli alanlarda madenlerin ve madeni olmayan farklı ham maddelerin
bulunması ve insanlar tarafından kullanılması mümkün olan doğal zenginliktir.
ULAŞIM – taşımacılık, radyo ve televizyon ile posta iletişim hizmetlerini, ulaşımın alt yapısı ve ulaşım
araçlarını da kapsar. Ulaşım, kara, su ve hava ulaşımı olarak gerçekleşir.
TURİZM – tatil, dinlenme, eğlence, tedavi yada doğal güzellikleri ve kültürel değerleri tanımak amacıyla
yapılan yolculuk ve belirli süre ile yerleşmeyi kapsayan ekonomik koludur.
57
KUZEY AVRUPA
DİYALOG
COĞRAFİ DURUMU,
Coğrafi durumu
Kuzey Avrupa, İskandinav yarımadasını kapsar ve çok sık
İskandinavya olarak da adlandırılır. Avrupa’nın en kuzey bölgelerini (en kuzey noktası, Nordkap, Norveç’te bulunur), terim
olarak, norden – kuzey anlamına geldiği için Kuzey Avrupa devletleri Norden ülkeleri olarak da adlandırılabilir. Özellikle, Norveç ve İsveç ülkeleri, fakat, toplumsal ve kültürel özellikleri ve
benzerlikleri ile Finlandiya, Danimarka ve İzlanda, yarımadanın
dışında olmalarına rağmen bunların arasında sayılır.
Oslo
İZLANDA
SORULAR
58
Helsinki
Stokholm
Kopenhag
DANİMARKA
İ YA
FİN
LA
I S
V
ND
E
E
V
R
Oslo
ÖDEV
İskandinav yarımadasında hüküm
süren iklim tiplleri arasındaki fark
nedir ve neyden kaynaklanır?
Ç
Ç
Norveç denizi
O
Kuzey Avrupa hangi bölge ve
alanları kapsar.
Kuzey Avrupa, yer aldığı
yarımdaya göre nasıl adlandırılır?
Kuzey Avrupa ülkeleri, neden Norden devletleri olarak adlandırılır?
Kuzey Avrupa’nın coğrafi durumu
neden elverişlidir?
Kuzey Avrupa’da hangi rölyef
şeklleri görülür?
Kuzey ve Baltık denizi hangi
geçitler ile bağlanır?
Kuzey Avrupa’da hangi devletler
yer alır?
Kuzey Avrupa’da başkent ve daha
büyük kentlerin adlarını söyleyiniz.
N
Kuzey Avrupa’da tanınmış
yarımada hangisidir?
Kuzey Avrupa’da hangi iç deniz
bulunur?
Atlas Okyanusu’na kıyısı ve Baltık denizine derin girintisi ile
Kuzey Avrupa elverişli coğrafi durumuna sahiptir. Kuzey Avrupa,
Batı, Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri yanısıra, Kuzey Amerika ve
Arktik bölgeleri ile de bağlantı ve iletişim kurmaktadır.
Farklı coğrafi konumu farklı etken ve özelliklerden kaynaklanır.
Kuzey Avrupa’da iklim diğer bölgelere göre daha soğuktur. Glasiyel rölyefin ve buzulların etkisi ile farklı buzul rölyef şekilleri
görülür.
Coğrafi durumu açısından boğazların önemi vardır. Örneğin,
Eresund, Büyük ve Küçük Belt, Skagerak ve Kategat boğaz ve
geçitleriyle Atlas Okyanusu’ndan Baltık denizine geçilebilir. Baltık
denizi ve Orta ile Doğu Avrupa’daki ulaşıma uygun akarsuları ile
İskandinavya kıtanın iç bölge ve kesimleri ile bağlantı kurar.
Kuzey Avrupa, genellikle yarımada ve ada bölgesi olarak, ülkelerinin denize kıyısı vardır. Bölge beş devlete bölünmüştür.
İskandinav yarımadasında Norveç ve İsveç, Finlandiya. Yutland
yarımadası Takım adalarıyla Danimarka’ya, İzlanda adası küçük
takım adaları ile İzlanda’ya aittir.
Bayrak
Devlet
Başkent
Kuzey Avrupa, İskandinav
yarımadasını
ve
NAFTENAkapsar
PLATİsakndinavya
FORMA olarak adlandırılır.
En kuzey noktası olan Nordkap
kuzey anlamına geldiği için bu
ülkeler Norden ülkeleri olarak da
bilinmektedir.
Kuzey Avrupa’nın elverişli coğrafi
durumu vardır.
Kuzey Avrupa ülkelerinin hepsi
denize çıkar.
Rölyefini genellikle buzul rölyef
şekilleri oluşturur.
Kuzey Avrupa’da: Norveç, İsveç,
Finlandiya, Danimarka ve İzlanda
devletleri yer alır.
Yüzölçümü
km2
Nüfus
(BMÖ, 2009)
Norveç
Oslo
323 878
4 821 137
İsveç
Stokholm
449 964
9 276 509
Finlandiya
Helsinki
338 145
5 336 458
Danimarka
Kopenhag
43 094
5 515 287
İzlanda
Reykyavik
102 819
319 326
Stokholmi
Devletler
UNUTMA
Kopenhag
59
KUZEY AVRUPA
DİYALOG
Kuzey Avrupa ülkelerinin devlet
düzeni nedir?
Kuzey Avrupa hangi ülkeleri kapsar?
SORULAR
Kuzey Avrupa devletlerinden hangileri krallıktır?
Hangileri cumhuriyet?
Norveç’e ait olan diğer alanlar
hangileridir?
Özel coğrafi durumu, farklı rölyef şekilleri, soğuk iklim özellikleri, Avrupa karasından ayrı kalması, farklı yaşam şartları,
Kuzey Avrupa’da farklı ülkelerin ortaya çıkmasına neden
olmuştur. Kuzey Avrupa ülkelerinin ortak ve farklı doğal coğrafi
ve ekonomik özellikleri vardır. Ülkelerin hepsinde kapitalist
toplumsal düzeni ve farklı devlet düzeni vardır.
Danimarka Krallığı, başında kraliçe bulunan anayasal
monarşi. Yasama yetkisi kraliçe ve parlamentoya aittir. Danimarka, Far adalarından oluşan İç Özerk Bölgeyi de içine kapsar.
İsveç Krallığı, başında kralın bulunduğu, yasama yetkisi parlamentoya ait anayasal monarşidir.
mbret. Në kuadër të mbretërisë së Norveçsë hyn Svalbardi,
të cilin e përbëjnë Ishujt e Spicbergenit dhe Ishullin e Ariut dhe
ishullin Jan Maen si territor i veçantë.
Oslo –Parlamento Binası
ÖDEVLER
İnternetten, Kuzey Avrupa ülkeleri
ile ilgili bilgi toplayınız.
Kuzey Avrpa’nın özelliklerin
yansıtan resimleri de bulmaya
çalışınız.
60
MONARŞİ – başında kralın bulunduğu ve kalıtsal, ömür boyu yetkisi olan monarşi.
Norveç Krallığı, başında kralın bulunduğu anayasal monarşi.
Norveç Krallığı çerçevesinde Svalbard (Şpiçbergen adaları,
Ayılar adası ve Yan Maen adası ayrı alan olarak) yer alır.
İzlanda Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu
parlamenter cumhuriyet. Yasama yetkisi cumhurbaşkanı ve parlamentoya aittir.
Finlandiya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının
bulunduğu parlamenter cumhuriyet. Cumhurbaşkanının ve parlamentonun yasama yetkisi vardır. Finlandiya’ya, Baltık denizindeki Oland adaları aittir.
UNUTMA
Kuzey Avrupa ülkelerinde kapitalist toplumsal düzeni vardır.
Norveç, İsveç ve Danimarka
Krallık devletleridir.
Finlandiya ve İzlanda’nın devlet
düzeni, başında cumhurbaşkanının
Parlamento Binası - Kopenhag
EK BİLGİLER
İskandinav yarımadası Avrupa’nın en büyük yarımadasıdır. Atlas Okyanusu ve Baltık denizi
(Botni körfeziyle) ile Arktik Okyanusu arasında yer alır. Yüzölçümü 1 100 000 km2 dir. Uzunluğu
1 900 km, genişliği 400 ila 700 km arasındadır. İskandinav yarımadasında 15 milyon nüfus
yaşar. Iskandinav yarımadasının boyunca, eski İskandinav dağları uzanır, bunlar granit ve gnays
kristaller ve kayalıklardan oluşmuştur. Buzul Çağında, buzul erozyonun etkisi altında kalmış
dağlardır. Buzullar, İskandinav yarımadasındaki rölyef şekillerinin oluşmasını ve görüntüsünü
etkilemiş. Batı kıyıları çok girintili ve çıkıntılıdır. Buzul vadilerinin su altında kalması ile uzun,
dar ve derin fiyort adı verilen körfezler oluşmuştur. Geniş düzlük alanlarına fleyd adı verilir.
Buzullar çok sayıda göllerin oluşumunu etkilemiş. İskandinav yarımadasının büyük bir kısmı,
bugün bile buzullar altında kalmıştır.Batı kıyıları, Atlas iklimi ve Golf Strim sıcak deniz akıntısı
ile kuzey ve doğudan gelen soğuk hava kitlelerinin etkisi altında kalır. Batı bölgeleri daha fazla yağış alır. Akarsuları kısa, hızlı, eğimli ve suyla bol ve enerji gücüne sahiptir. Diğer doğal
zenginlikleri, ormanlar, ve madenler, özellikle demir madeni, bakır, kurşun, çinko vb. Yarımada
siyasi açıdan, Norveç, İsveç ve Finlandiya devletlerine bölünmüştür.
Parlamento Binası - Stokholm
61
KUZEY AVRUPA
DİYALOG
Rölyef insan yaşamını nasıl etkiler?
İklimin etkileri nelerdir?
Kuzey Avrupa’nın rölyef ve iklimi
yerleşmiş nüfusun yaşamını ne
şekilde etkiler?
SORULAR
Kuzey Avrupa’da hangi rölyef
şekilleri görülür?
Kuzey Avrupa’nın hangi dağları
rölyef özelliklerini ortaya koyar?
Farklı özelliği olan rölyef
şekillerine ne ad verilmştir?
Fiyortlar hangi amaçla kullanılır?
KUZEY AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN İNSAN
YAŞAMINA ETKİSİ VE ÖNEMİ
Rölyef
Rölyef özelliklerine göre Kuzey Avrupa çeşitlilik gösterir.
Danimarka’nın yer aldığı, Yutlanda yarımadası ve çok sayıda
adaları 200 m rakımı ile düzlük alanlardır. Atlas Okyanusu’ndan
İskandinav yarımadasına doğru ve yarımada boyunca İskandinav
dağları uzanır. İsveç’te Baltık denizine ve Botni körfezine doğru
uzanırlar. Finlandiya’nın rölyefi genellikle düzlüktür ve binlerce gölleri ile bölünmüş, su ulaşımı gerçekleşir. Buzulların
etkisi altında kalan (bugün bile kuzey bölgelerinde rastlanan),
İskandinav dağlarının (Norveç) Atlantik kıyılarında fiyort adı
verilen buzul - glasiyel rölyef şekilleri yer alır. Fiyortlar, kıyı
vadilerinin buzullar ile örtülü olduğu dönemlerde, buzulların etkisi ile vadiler genişleyip derinleşmiş, daha sonra buzulların erimesiyle vadiler suyla dolarak, derin ve uzun körfezler şeklinde
karaya girmiş, fiyort adı verilen körfezlerdir.
Kuzey Avrupa’nın neresinde
yanardağlar, gayzerler ve deprem
olayları görülür?
Norveç kıyılarının iklim özellikleri
nelerdir?
Baltık denizi ve Botni körfezi
kıyılarında hangi iklim hüküm
sürer?
Baltık denizinde deniz ulaşımını
iklim ne şekilde etkiler?
ÖDEVLER
Fiyortların nasıl oluştuğunu
araştırınız.
Golf Strim sıcak deniz akıntısı
Norveç’in iklimini ne şekilde
etkiler?
62
Kuzey Avrupa – rölyefi
Tüm Norveç kıyıları boyunca fiyortlara rastlanır. Ülkenin
iç bölgelerinin ulaşımı açısından fiyortların önemi büyüktür.
Buzulların etkisiyle buzul göllerinin de oluştuğunu belirtmek
gerekir.
İskandinav karasına kıyasen, İzlanda adasında yer kabuğundaki
harektlerin sonucunda çok sık görülen depremler ve yanardağ
püskürmeleri, orada yaşayan nüfusun hayatını tehdit etmektedir.
Volkanların bir kısmı buzulların altında bulunması ve etkin hale
gelmesiyle buzulların eriyip sellere yol açmasına neden olur.
İzlanda adasında çok sayıda sıcak ve mineral suları ile gayzerler
bulunur, insanlar ısınma ve farklı amaçla kullanmaktadırlar.
Golf Strim sıcak deniz akıntısının Batı Avrupa kıyılarından,
özellikle Danimarka, Norveç ve Danimarka’nın batı kıyılarından
geçmesiyle İskandinavya’da hoş ve iliman iklimin hissedilmesini sağlar. Golf Strim sıcak deniz akıntısı, büyük coğrafya
enlemleri ve yarımadanın en kuzey bölgelerinde bulunmasına
rağmen, Atlas Okyanusu kıyılarının kış aylarında buz tutmasını
engeller. İç bölge ve kesimlerde, İsveç, Finlandiya ve Botni körfezindeçok farklı iklim özellikleri yaşanır. Botni körezinin kuzey
kıyıları birkaç ay boyunca buz tutar. Sıcaklık özelliklerine bağlı
olarak yağış miktarında farklılık görülür. Batı Atlas Okyanusu
kıyılarında yağışlar fazla yarımadanın iç kesimlerinde azdır.
Noreç’in iklim özellikleri enerji kaynaklarının, deniz ulaşımının
ve balıkçılığın gelişmesini sağlamıştır. Finlanda ve Botni körfezinin ise birkaç ay donması deniz ulaşımını olumsuz etkiler.
Genel olarak, büyük coğrafya enlemleri, rölyef ve iklim özellikleri ve denizleri ile Avrupa kıtasında biraz uzakta kalması
İskandinav yarımadsının nüfus ile seyrek yerleşmiş olmasını
etkilemiştir.
Kuzey Avrupa’nın rölyefinde farklı
rölyef şekilleri görülür.
Önemli rölyef şekillerinden başta
İskandinav dağlarıdır.
Norveç’in batı kıyıları girintili ve
çıkıntılı ve çok sayıda fiyortları
vardır.
İskandinaya’nın iç kesimleri ile
Baltık denizi kıyılarında rölyef
düzlüktür.
Kuzey Avrupa’da çok sayıda göller
bulunur, bunlar buzul çağında
oluşmuş buzul gölleridir.
Golf Strim sıcak deniz akıntısının
etkisiyle Norveç kıyılarında
iklim hoş ve ılıman, Baltık denizi
kıyılarında ise soğuk iklim hüküm
sürer.
Yazın yağış
miktarı
İklim
UNUTMA
Kuzey Avrupa – yağışlar
BUZUL – kendi ağırlığından dolayı
yeryüzünde yavaş hareket eden,
akıntı veya dil şeklini almış büyük
buz kitlesidir. Buzullar, kalıcı kar
sınırı üzerindeki alanlarda oluşan
buz parçalarıdır.
Yeşil ormanlar
63
KUZEY AVRUPA
DİYALOG
Kıyı şekillerini sayınız.
Norveç kıyılarındaki uzun körfezler
nasıl adlandırılır.
SORULAR
İskandinav yarımadasının kıyıları
nasıldır?
Kuzey Avrupa’nın neresinde fiyort
şeklinde kıyılar bulunur?
Danimarka’nın rölyefi ve deniz
kıyıları nasıldır?
Kuzey Avrupa’nın girintili ve
çıkıntılı kıyıları neden önemlidir?
DENİZ KIYILARININ
ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ
Kuzey Avrupa’yı kapsayan İskandinav ve Yutlanda
yarımadası, İzlanda adası ve diğer çok sayıda adaları, dünyada en
girintili ve çıkıntılı kıyılara sahiptir. Bu şekildeki kıyılar, Baltık
denizinin Avrupa karasına derince girmesi ve Norvaç kıyılarında
çok sayıda fiyortların bulunmasından kaynaklanır. Genellikle
Kuzey Avrupa’da iki deniz kıyı çeşitleri görülür, alçak ve yüksek. Alçak deniz kıyıları, rölyef ve rakımı 200 metreden yüksek
olmayan Danimarka’da ve İsveç ve Finlandiya’nın Baltık denizine olan alçak kıyılarıdır. Norveç ve İzlanda yüksek kıyılara sahiptir. Bu kıyılar buzuların etkisi altında oluşarak, fiyort şeklinde
dar ve derin körfezler meydana gelmiş.
Kuzey Avrupa kıyılarında hangi
önemli şehirler gelişmşitir?
Kuzey Avrupa’da akarsu
akıntılarının özellikleri ve
avantajları nelerdir?
UNUTMA
İskandinav ülkeleri en girintili ve
çıkıntılı kıyılara sahiptir.
Norveç ve İzlanda adasında deniz
kıyıları yüksek, Danimarka, Finlandiya ve İsveç kıyılarının bir
kısmı alçaktır.
Fiyort tipi kıyıları deniz ulaşımını
sağlar. İskandinav yarımadasının,
çok sayıda kısa, suyla bol ve hızlı
akan ırmakları enerji gücüne sahiptir. Kuzey Avrupa ülkelerinde turizm ve balıkçılık gelşmiştir. Fiyortlar, özellikle Norveç kıyılarında,
gelgit olayından faydalanılarak,
hidroelektrik santrallarının enerji
üretmesini sağlar.
Norveç kıyılarında fiyortlar
64
ÖDEV
İnternet yada büyük ölçekli haritalarda, fiyort körfeezlerini ve fiyort
kıyılarını incleyiniz.
Skagerak ve Kategat –
deniz geçitleri
Uzun deniz kıyıları, deniz kıyı yerleşmeleri limanları ve
büyük anakent veya metropol gibi büyük kentlerin kurulması
açısından önemlidir. Örneğin, Kopenhag Danimarka metropolu,
Stokholm İsveç metropolu, Helsinki Finlandiya’nın başkenti,
Malme, Geteburg gibi büyük şehirler. Bu şekildeki kıyılar ve
limanları ile Kuzey Avrupa ülkeleri arasında ve Batı, Orta ve
Doğu Avrupa ülkeleri ile de ulaşım gerçekleşmektedir.
Özellikle Norveç’in Atlas kıyılarındaki fiyort kıyıları büyük
önem taşır. Fiyortlar, uzun ve derin körfezler olarak karanın iç
kesimlerine girilmesini sağlar. Hoş ve ılıman Atlas iklimi büyük
yağış miktarı ile suyla bol akarsuları oluşturur. Bu akarsular
İskandinav dağlarının dik yamaçlarından yüksek eğim ile akar
ve büyük enerji potansiyeline sahiptir. Deniz suları ve deniz su
seviyesinin gelgit olayları ile değişmesi sonucunda, özellikle
fiyortlarda büyük enerji potansiyeline neden olur. Buna bağlı
olarak Norveç, büyük elektrik enerjisi üreticisidir. Hidro elektrik
santrallerinden ve fiyortlardaki gelgit olayalarından enerjinin
elde edilmesi amacıyla kurulan santrallerden elde edilir.
Kuzey Avrupa’nın deniz kıyılarının önemi, denizin farklı ekonomik amaçlarla kullanılmasını sağlar, örneğin, balıkçılık ve turizm gibi.
Kuzey Avrupa’nın en kuzey noktası - Nordkap Burnu
65
KUZEY AVRUPA
DİYALOG
Kuzey Avrupa’da nüfus
yoğunluğunun ne şekilde olduğunu
biliyor musunuz?
KUZEY AVRUPA’NIN NÜFUSU
Büyük coğrafya enlemi, soğuk iklim koşulları, büyük orman
alanları vb. faktörler Kuzey Avrupa’nın nüfus ile az yerleşmiş
olmasını etkilemiştir. Kuzey Avrupa ülklerinin yüzöçümü ve
nüfusu ile iligili verilere dayanarak, ortalama nüfus yoğunluğu
km2 başına 20 kişidir. Nüfus yoğunluğu farklılık gösterir. Nüfusun en yoğun olduğu güney bölgeleridir. Kuzeye doğru gidildikçe, İskandinav dağları boyunca rakımın da yükselmesiyle nüfus yoğunluğu da azalmaktadır. Norveç’in Atlas kıyılar, hoş ve
ılıman iklim özelliklerinden dolayı Norveç’in kuzey kıyılarını da
etkilemiş ve nüfus yoğunluğunu arttırmıştır.
Nüfus ile en yoğun yerleşmiş deniz kıyı bölgeleri, Atlas
Okyanusu ile Baltık denizi kıyılarıdır. Bu kıyılarda en büyük,
hatta bazıları metropol haline gelmiş şehirler yer alır. Örneğin,
Norveç’te Tronheym ve Oslo; Danimarka’da Kopenhag ve Ostende; Stokholm, Geteburg ve Malme İsveç’te; Helsinki ve Turku
Finlandiya’da ve Reykyavik İzlanda’da bulunur.
ÖDEVLER
Kuzey Avrupa haritalarını inceleyiniz ve nüfus yerleşmelerinin neden
faklılık gösterdiğini açıklayınız.
Laponya ve Laponyalılar ile
ilgili araştırma yapınız, nerede
yerleştiklerini, neyle uğraştıklarını
vb.
İZLANDA
İZLANDA
Norveç denizi
Ç
LA
E
FİN
V
Helsinki
Oslo
Stokholm
ND
R
İ S
FİN
N
O
ND
LA
V
İ S
Helsinki
Oslo
İ YA
V
İ YA
Ç
E
V
R
O
N
E
Ç
Ç
Norveç denizi
E
Kuzey Avrupa ülkelerinde nüfus
yerleşmeleri ve nüfus yoğunluğu ne
durumdadır?
Stokholm
Nüfus yoğunluğu
km2 başına insan sayısı
DANİMARKA
Kopenhag
66
1' den az
1 - 10
10 - 50
50 - 100
100 - 200
200 ve üzeri
DANİMARKA
Kopenhag
Alman dil grubu
Macar/Finlanda dil grubu
Diller
Kuzey Avrupa’da konuşulan ve kullanlılan diller, Alman ve
Macar-Finlanda dil grubuna girer. Alman dil grubu, Norveç,
Danimarka, İsveç’in daha büyük kısmında ve İzlanda adasında
kullanılmaktadır. Norveç, İsveç ve Danimarka dilleri arasında
büyük benzerlikler vardır. İzlanda dili biraz farklıdır. Finlanda
dili, Finlandiya’da ve Kuzey İsveç’in daha küçük kısımlarında
kullanılmaktadır.
Dinler
Kuzey Avrupa nüfusu genellikle Hristiyan-Protestan dinine
mensuptur. Bu durum tüm Kuzey Avrupa ülkleri için geçerlidir.
SORULAR
Kuzey Avrupa bölgesinde nüfus
yerleşmeleri nasıldır?
Nüfus yoğunluğu ve dağılımı ne
şeklde görülür?
Kuzey Avrupa’nın genellikle
hangi bölgeleri nüfus ile yerleşmiş
bulunmaktadır?
Kuzey Avrupa ülkelerindeki en
büyük şehirlerin adlaırnı sööylemeye çalışınız.
Kuzey Avrupa ülkelerinin, yüksek gelişmiş ekonomisi, iyi
organizasyonu ve devletlerin toplumsal düzeni, nüfusun yüksek
eğitim ve kültür seviyesine ulaşmasını sağlamıştır. Bu ülkelerde
çok geçmişe bağlı, okuma ve yazmayı bimeyen yoktur.
Nordik halkı, yaşam şartlarına uyumlu bir şekilde farklı kültür
ve geleneklere sahiptir. Özellikle, İskandinavya’nın en kuzeyindeki Laponya bölgesinde yaşayan nüfusun göcebe hayatı,
konuştuğu farklı Lapon dili (Macar/Finlanda dil grubundan) ile
farklılık gösterir. Antropojen açıdan, Kuzey Avrupa ülkelerindeki nüfus beyaz tenli ve açık saç rengi özelliklerini taşır.
Kuzey Avrupa’da Macar/Finlanda
dil grubuna hangi diller girer?
Genellikle, Kuzey Avrupa nüfusu
hangi dine mensuptur?
Nüfusun kültür ve eğitim seviyesi
ne düzeydedir?
Laponya nerede bulunur ve hangi
özellikleriyle tanınmıştır?
UNUTMA
Kuzey Avrupa nüfus ile seyrek
yerleşmiş bölgedir.
Nüfusu yoğunluğu farklılık
gösterir.
Deniz kıyıları en yoğun yerleşmiş
bölgelerdir.
Geniş orman alanları ile daha
kuzey böleler nüfus ile seyrek
yerleşmiştir.
Kuzey Avrupa ülkelerinde
konuşulan diller hangi dil grubuna
aittir?
Kültür
Nüfusu, Alman dil grubuna giren
Norveç, İsveç ve Danimarka dilini
konuşmaktadır.
Finlanda dili, Macar/Finlanda dil
grubuna aittir.
Kuzey Avrupa nüfusu Protestan
dinine mensuptur.
Katolikler
Protestanlar
Ortodokslar
Kuzey Avrupa’da yaşayan nüfus, yüksek kültürü ve eğitimi ile
tanınmıştır.
67
KUZEY AVRUPA
DİYALOG
Kuzey Avrupa ülkelerinin ekonomisi ne düzeyde gelişmiş
bulunmaktadır?
Kuzey Avrupa’nın doğal zenginlikleri nelerdir?
SORULAR
Kuzey Avrupa ülkelerinin ülkeleri
gelişmiş ekonomisi ile hangi üllkeler arasında yer alır?
Kuzey Avrupa’da en gelişmiş ekonomik kollarını sayınız.
Hangi ülke ve neden çok gelişmiş
tarıma sahiptir?
İsveç’te hangi sanayi gelişmiştir?
Hangi ülkelerde balıkçılık ve balık
konserve sanayisi gelişmiştir?
Odun sanayisi ve kağıt üretimi
neden gelişmiştir?
KUZEY AVRUPA’NIN DOĞAL KAYNAKLARI
VE EKONOMİSİ
Kuzey Avrupa ülkeleri, dünyada en gelişmiş ülkeler arasında
yer alır. Özellikle ekonomik alanlarında belirgindir. Üretimi kaliteli ve tüm dünayaya ihracatı yapılmaktadır. Coğrafi özelliklerine
bağlı olarak, Kuzey Avrupa ülkelerinin herbiri farklı ekonomik alanlara yönelmiş olduğu görülür.
Başlıca ekonomik kolları, tarım, sanayi, enerji kaynakları ve
balıkçılıktır.
Sanayisi, doğal maden zenginliği yetersizliğinden, ithal ham
maddelere yöneliktir. En gelişmiş sanayi kollarından, İsveç’te
makine ve ’’volvo’’ otomobillerinin üretimi yapıldığı otomobil
sanayisi; Norveç’te gemi yapımı sanayisi; Finlandiya ve İsveç’te
odun ve kağıt ile selülöz sanayisi; Danimarka’da gıda sanayisi;
İzlanda, Norveç ve Danimarka’da balıkçılık ve balık konserve
sanayisi gelişmiştir. İskandnav yarımasındaki büyük orman
alanları, İsveç’in üçte ikisi ve Finlandiya’nın dörtte üçü ormanlarla kaplı alanları ile odun sanayisinin yüksek düzeyde gelişmesini
sağlar. Odunun işletilmesi ile elde edlen farklı final ürünleri ve
kağıt dünyanın her yerine ihraç edilmektedir. Fakat, özellikle,
orman alanlarının ve ağaçların korunması ve yenilenmesine da
büyük önem verilmektedir.
Gıda sanayisi en fazla
Danimarka’da gelişmiş, en fazla ne
üretilir?
Danimarka’da hangi tür enerji
kullanılmakta ve neden?
Hidrotermik enerji hangi ülkede
özellik göserir?
İskandinav ülkelerinden hangileri
Kuzey denizinde en çok petrol
platformlarına sahiptir?
Norveç hidroelektrik potansiyelini
ne şekilde kullanmaktadır?
Balık havuzları hakkında bilgileriniz nedir ve neden kurulur?
Petrol platformu
68
UNUTMA
Kuzey Avrupa genelde uzmanlaştırılmış üretimi ile tanınmıştır.
Danimarka’da tarımcılık ve gıda
sanayisi, İsveç ve Finlandiya’da
odun sanayisi, Norveç’te enerji
üretimi ve balıkçılık gelişmiştir.
Norveç, Kuzey denizinden büyük
enerji ve petrol üretici ülkesidir.
İzlanda’da hidrotermik enerjisi, Danimarka’da rüzgar enerjisi
kullanılmaktadır.
Gıda
sanayisi
özellikle
Danmarka’da
gelişmiştir.
Danimarka’nın rölyefi düzlük ve ılıman ve yağışlı iklimi ile
yüksek gelşmiş tarım ekonomisi vardır. Tanınmış ürünleri; tahıl
bitkileri, yem bitkileri, domuz eti, süt ürünleri, yumurta vb.
Danimarka’da tarım ve hayvancılık üretiminin yüksek olduğu
ve örgütlü bir şekilde yapıldığı dünyada tanınmıştır. Tarım ve
hayvancılkta en yeni bilmsel gelişmeler takip edilmekte ve
çağdaş gübreler kullanılmaktadır.
Kuzey Avrupa ülkelerinde enerji üretimi çok gelişmiştir.
Danimarka’da rüzgar enerjisi kulanılmakta, yeldeğirmenleri inşa
edilmektedir. İzlanda’da ise hidrotermik enerji kullanılmaktadır.
Enerji üretimi ile Norveç tanınmıştır ve Büyük Britanya’dan
sonra Kuzey denizinde en fazla petrol platformlarına sahiptir. Kıyılarındaki denizaltı petrol yedeklerinin bir kısmı henüz
kullanılmış değildir. İskandinav dağlarından büyük eğim ile akan
suyla bol ırmakların büyük su potansiyelini Norveç birçok hidroelektrik santrallerinde kullanmaktadır. Gelgit olayları esnasında,
deniz suyu hareketlerinin gücünden faydalanılarak güçlü hidroelektrik santralleri kurulmuştur. Demek ki Norveç, büyük petrol
ve elektrik enerjisi üretimi ve ihracatı yapılan ülkedir.
Kuzey Avrupa ülkelerinin diğer bir özelliği, balıkçılıktır.
Norveç, İzlanda ve Danimarka balıkçılığın ve balık konserve
sanayisinin çok gelişmiş olduğu ülkeler sayılır. Kuzey denizinde farklı ülkelerden de balık avının yapılması, balık fonunun
azalmasına neden olduğu için balık avı kontrol altında alınmıştır.
Bu yönde yeni balıkçılk yöntemleri geliştirilmekte ve denizlere
ağların, balık havuzlarının kurulmasına geçilmektedir.
GAYZER – yerin içinden gelen yüksek basıncın etkisiyle suyun
sıcak ve kaynar suyu olan kaynaktan dışarıya çıkması-fışkırmasıyla
meydana gelir. Gayzerler, özellikle .İzlanda, Kuzey Amerika ve
Yeni Zellanda’da yaygındır.
MADEN ZENGİNLİĞİ – kayalık bölgelerde metal ve ametal ham
maddelerinin, demir, bakır, çinko, alüminyum, kurşun, mermer ve
oniks gibi madenlerin bulunmasıdır.
HİDROENERJİ POTANSİYELİ – belirli alanlarda, akarsu, göl
ve denizler gibi suların enerji gücünü, hidroelektrik enerjisinin elde
edilmesinde kullanılmasını kapsar.
ORMANLAR – gövdeli bitkiler topluluğu olarak, çevresindeki
çalıları, otlakları ve alçak bitkileri ile farklı asalak bitkileri kapsar.
Yeldeğirmenleri
ÖDEV
Kuzey Avrupa ülkelerinde en
gelişmiş olan ekonomik kollarını
yazınız.
69
ORTA AVRUPA
DİYALOG
COĞRAFİ DURUMU,
Orta Avrupa, Avrupa’nın hangi
kısmını kapsar?
Orta Avrupa’da yer alan birkaç
ülkeyi söylemeye çalışınız.
Coğrafi durumu
UNUTMA
Orta Avrupa’nın merkezi coğrafi
durumu vardır.
Coğrafi durumu çok elverişlidir.
Orta Avrupa, otoyolları,
demiryolları ve akarsu – kanal
ulaşım hatları ile diğer Avrupa
bölgelerine bağlanır.
Orta Avrupa’da yer alan devletler:
Almanya, Polonya, Çek, Slovakya,
İsviçre, Lihtenştayn, Avusturya ve
Macaristan.
Orta (Merkez) Avrupa, Alp dağları ile Baltık denizi arasındaki
bölgeyi kapsar. Avrupa’da merkezi coğrafi durumu vardır. Bu
bölgede, Güney, Batı ve Doğu Avrupa arasında birçok doğal
ve toplumsal etkenler ile iletişimin gerçekleştiği görülür. Doğu
Avrupa alanları aralarında özellikleriyle farklılık gösterirler.
Güneyde Avrupa’nın en yüksek Alp dağları, doğuya doğru biraz
daha alçak olan Karpatlar bulunur. Karpatların güneyinde, Panonya düzlüğü bulunur. Orta Avrupa, Panonya düzlüğü ile güney
Avrupa’ya bağlanır. Orta Avrupa’nın orta kesimlerinde orta yüksek ve alçak dağlar ile ovalar, kuzeyinde büyük Alman - Polonya
Düzlüğü yer alır.
Varşova
Berlin
P O L O N Y A
ALMANYA
Prag
Ç E K
SLOVAKYA
Viyana
Bern
İSVİÇRE
70
AVUSTURYA
Bratislava
Budapeşte
MACARİSTAN
Orta Avrupa bölgesinde, birçok akarsu ve kanallar ile ulaşım
ve iletişim ağı kurulmuştur.
Orta Avrupa ülkelerinin bir kısmının denize kıyısı vardır ve
deniz kıyı ülkeleri olarak adlandırılırlar. Deniz kıyı ülkeleri, Almanya ve Polonya’dır. Diğer ülkelerin deniz kıyısı yoktur ve
karasal ülkelerdir. Karasal ülkeleri, İsviçre, Lihtenştayn, Avusturya, Çek, Slovakya ve Macaristan’dır. Denize kıyısı olmayan
ülkelerde büyük ve ulaşıma açık akarsu ve kanalları ile diğer ülkelerle bağlantı kurulur.
Orta Avrupa devletleri
Bayrak
Devlet
Başkent
Orta Avrupa hangi bölgeyi kapsar?
Orta Avrupa’nın coğrafi durumu
nasıldır?
Coğrafi dudumu neden elverişlidir?
Güneyden kuzeye doğru gidildikçe
Orta Avrupa’da hangi bölgesel
farklar ortaya çıkar?
Kara yollarından (oto ve
demiryolları) mada hangi ulaşım
çeşitleri coğrafi durumunu olumlu
etkiler?
Orta Avrupa ülkelerinden hangileri
karasal ülkeleridir?
Orta Avrupa’da bulunan devletleri ve başkentlerini söylemeye
çalışınız.
Yüzölçümü
km2
Nüfus
(BMÖ, 2009)
Avusturya
Viyana
83 859
8 356 707
Çek
Prag
78 866
10 474 600
Lihtenştayn
Vaduç
160
35 593
Macaristan
Budapeşte
93 030
10 029 900
Almanya
Berlin
366 978
82 062 200
Polonya
Varşova
312 685
38 130 300
Slovakya
Bratislava
49 036
5 413 548
İsviçre
Bern
41 285
7 719 100
Orta Avrupa bölgesi sekiz ülkeye – devlete bölünmüştür. Bunlar: Avusturya, İsviçre, Lihtenştayn, Almanya, Çek, Polonya,
Slovakya ve Macaristan.
SORULAR
ÖDEV
Orta Avrupa ülkelerinin en gelişmiş
olan ekonomik kolları hakkında
metin hazırlayınız.
71
ORTA AVRUPA
DİYALOG
Orta Avrupa ülkelerinin devlet
düzeni, geçmişte ve günümüzde
nasıldır?
SORULAR
Orta Avrupa’da, hangi tarihi
olaylar ülkelerin devlet düzenini
etkilemiştir?
Varşova Antlaşması nedir?
Orta Avrupa’da bulunan ülkelerin
resmi adını söylemeye çalışınız.
Almanya’nın devlet düzeni nedir?
Orta Avrupa ülkelerinin devlet düzenini, XX. y.y.’da gelişen
tarihi olaylar etkiledi. Bu devletler: Polonya, Çek, Macaristan
ve Doğu Almanya, Varşova Antlaşması üyeleri olarak, İkinci
Dünya Savaşı’ndan sonra sosyalist toplumsal düzene; Avusturya, Lihtenştayn, İsviçre ve Batı Almanya ise kapitalist toplumsal
düzene sahipti. 1990 yılında, Varşova Antlaşması’nın bozulması
ile Orta Avrupa’nın yeni siyasi haritası çizildi. Batı ve Doğu
Almanya’nın birleşmesi ile bugünkü Federal Almanya Cumhuriyeti oluştu, Çekoslovakya ise Çek ve Slovakya’ya ayrıldı.
Bugün, Orta Avrupa devletleri kapitalist toplumsal düzene sahiptir.
Avusturya
Cumhuriyeti,
başında
cumhurbaşkanının
bulunduğu ve yasama yetkisi iki bölümden oluşan parlamentoya
ait parlamenter ve federal cumhuriyettir.
Parlamento Binası – Berlin
72
UNUTMA
İkinci Dünya Savaşı’ndan 1990
yılına kadar, Polonya, Doğu
Almanya, Çekoslovakya ve
Macaristan’ın sosyalist toplumsal
düzeni vardı.
1990 yılında, Varşova Antlaşması
ile Batı ve Doğu Almanya
birleşti, Çekoslovakya ise Çek ve
Slovakya’ya ayrıldı.
Bugün tüm Orta Avrupa ülkelerinin pazar ekonomisine yönelik
kapitalist toplumsal düzeni vardır.
Devlet düzenine göre, Lihtenştayn
Prensliği hariç, diğer devletler
cumhuriyettir.
ÖDEVLER
İspanya’nın devlet düzenini
araştırınız ve edindiğiniz bilgileri
yazınız.
Polonya, Çek, Slovakya, Doğu
Almanya ve Macaristan, 1990 yılı
ve Varşova Antlaşması’na kadar
hangi devlet düzenine sahipmiş?
Araştırınız.
Federal Almanya Cumhuriyeti, federal devlete üye ülkelerinin kendi anayasası, parlamentosu ve hükümeti vardır. Devletin en yüksek organı federal başkanıdır. Yasama yetkisi federal
hükümete ait ve başında federal şansölye -başbakanın bulunduğu
federal cumhuriyettir.
Lihtenştayn Prensliği, başında prensin bulunduğu anayasal
monarşi.
Polonya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu
parlamenter cumhuriyet. Cumhurbaşkanının yasama yetkisi
vardır ve beş yılda bir seçilir.
Slovakya Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının
bulunduğu, Milli Konseyi’nin yasama yetkisi ve hükümetin icra
yetkisi olan cumhuriyettir.
Macaritan Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının
bulunduğu parlamenter cumhuriyet. Yasama yetkisi iki kamaralı
parlamentoya ait ve hükümetin icra yetkisi olan cumhuriyettir.
İsviçre Konfederasyonu, federal parlamenter cumhuriyettir. Her kantonun kendi anayasası, parlamentosu ve hükümeti
vardır. İki kamaral Meclisin yasama yetkisi olan, devletin ve
hükümetin başında Konfederasyon başkanı bulunur.
Çek Cumhuriyeti, başında cumhurbaşkanının bulunduğu,
yasama yetkisi parlamentoya ait, hükümetin icra yetkisi olan
cumhuriyettir.
Praha
EK BİLGİLER
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, müteffik güçleri Almanya’yı Batı ve Doğu Almanya olarak ikiye
böldüler. ABD, Büyük Britanya ve Fransa’nın yönetimi altında bulunan Batı Almanya’nın bir kısmı,
Federal Almanya Cumhuriyeti adı altında, 1949 yılında, kapitalist dünyaya bağlandı. Doğu Almanya ise
Demokratik Almanya Cumhuriyeti olarak Sovyetler Birliğinin yönetimi altında bulunan sosyalist dünyaya bağlandı. Berlin şehri de, Berlin Duvarı ile Batı ve Doğu Berlin olarak ikiye bölündü. 1989 yılında,
Doğu Almanya’daki protestolar ile Berlin Duvarı yıkılmış ve iki devlet biraraya gelip Federal Almanya
Cumhuriyeti’ni oluşturdu.
73
ORTA AVRUPA
DİYALOG
Haritayı inceleyiniz ve Orta
Avrupa’nın rölyefini tasvir ediniz.
Orta Avrupa’da hangi faktörler
iklimin oluşmasını etklemiş?
Alplerden peysaj
SORULAR
Orta Avrupa’da, Alplerden Baltık
denizine kadar yer alan rölyef
şekillerini ve dağılımını söyleyiniz.
Orta Avrupa’nın yüksek dağlık
rölyefinde hangi dağlar bulunur?
Orta yüksek dağlar hangileridir?
Alçak dağların adlarını söyleyiniz.
Orta Avrupa’da hangi düzlükler yer
alır?
Orta Avrupa’nın iklimini hangi
etkenler etki eder?
Orta Avrupa’nın kuzeybatı ve doğu
kesimlerinde hangi iklim özellikleri
yaşanır?
Dağlarında hangi iklim hüküm
sürer?
Bitki örtüsünü hangi bitkiler
oluşturur?
ORTA AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN
BAŞLICA ÖZELLİKLERİ
Rölyef
Orta Avrupa’nın rölyefinde yüksek, orta yüksek ve alçak
dağlar ile düzlükler yer alır.
Yüksek dağlık rölyefinde Alp dağları, Orta Arupa’nın güney
kesimlerinde yer alır. Genellikle İsviçre, Lihtenştayn ve Avusturya alanlarını kapsar. Yüksekliği 3000 metrenin üzerinde ve
buzul rölyefi ile kalıcı kar ve buzlardan oluşan rölyef şekilleri
bulunur.
Orta yüksek dağlar olarak, Batı Karpatlar ve Sudetler Slovakya, Çek ve Güney Polonya’da yer alır. En yüksek tepesi Gerlah koruyucu kanadı (2655 m) Tatri dağlarında bulunur.
Alçak dağlar, daha büyük alanları kapsar. Özellikle Çek
ve Almanaya’nın orta ve güneybatı bölgelerini kapsar. Alçak
dağlardan; Orta Avrupa Hersin dağları (Şvarçvald, Herç, Tiriniş
Orman Dağları, Yura, Çek Dağ Kitlesi, Maden Dağları vb.).
Düzlükler, Orta Avrupa’nın en büyük kısmını kapsar.
İki büyük düzlük bütünlükleri olarak ayırt edilebilir. Orta
Avrupa’nın kuzey kesimlerinde Almanya-Polonya Düzlüğü ve
Orta Avrupa’nın güneydoğusunda Panonya Düzlüğü bulunur.
Orta Avrupa - rölyef
74
İklim
UNUTMA
Orta Avrupa’nın güneyinde yüksek dağlık rölyefi; Alp, Slovakya
dağları ve Güney Polonya’daki
dağlar, Almanya’nın orta kesimlerinde, Çek ve Polonya da alçak
dağları ve Baltık kıyılarındaki
düzlükler ve Panonya Düzlüğü.
Orta Avrupa’da iklim, ılıman kıyı
ikliminden ılıman karasal ve dağ
klimine geçer.
Bitki örtüsünde geniş otlaklar,
yaprağını döken ve iğne yapraklı
ormanlar ile otlarklar va taşlık alanlar oluşturur
ÖDEV
Orta Avrupa haritsında önemli rölyef şekillerini; dağları ve düzlükleri
bulunuz. Coğrafi konumuna göre
farklı alanlarında hangi iklim tipleri
hüküm sürer?
Orta Avrupa’nın iklim özellikleri, coğrafi durumu ve
rölyef özelliklerine bağlı olarak gelişmiştir? Bu bölgede,
batıdan Atlas Okyanusu’nun etkisi, doğudan ise karasal
iklim özelliklerin etkisi görülür. Atlas Okyanusu’ndan esen
Batı rüzgarları, yağışlı ve hoş ılıman iklimi, doğudan kuru ve
soğuk karasal iklimin etkileri hissedilir. Orta Avrupa’nın iklimini, güneyden Alp ve Karpat dağları da etkiler. Birçok etkenlerin birarada etkisiyle Orta Avrupa’nın kuzeyinde deniz
kıyı iklimi, düzlükler ve alçak dağlarında karasal iklimi, çok
yüksek dağlık bölgeleri ve Alplerde dağ iklimi hüküm sürer.
Alanının daha büyük kısmında, ortalama aylık sıcaklıkları
0oC ile 20oC arasında deişir, yağış miktarı da 700 mm dir. Batı
ve dağlık kesimlerinde yağışlar yoğun, özellikle Alp dağları
yıl içerisinde 3 000 mm yağış alır.
Bu iklim koşulları, düzlüklerde geniş otlaklar ve dağlık
bölgelerde kışın yaprağını dökmeyen ve karma ormanlar,
yüksek dağlarda ise iğne yapraklı ormanlar ve üzerinde dağ
otlakları, Alplerin en yüksek kesimlerinde de taşlık alanlar ile
kalıcı kar ve buzlar yer alır.
Orta Avrupa – yağışlar
ALP veya DAĞ İKLİMİ – yüksek dağlarda hüküm sürer. Soğuk, karlı ve uzun kışları ile kısa ve
serin yazları vardır. Yağışlar genellikle kar yağışlıdır.
KARASAL İKLİMİ – kıtaların, karaların iç bölgelerinde hüküm süren ve karaların üzerinde
oluşan, özellikle kuzey yarımküredeki kıtalarda özellikleri görülür. Tipik karasal iklimi, Doğu
Avrupa, Orta Asya ve Kuzey Amerika’nın orta bölgelerinde hüküm sürer. Yağış miktarı azdır, 500
mm civarında, yazları sıcak, kışları soğuk ve büyük yıllık sıcaklık farklılıkları yaşanır.
75
ORTA AVRUPA
DİYALOG
Panonya düzlüğü nerede bulunur?
Hangi ülkelerde yer alır?
Panonya Düzlüğü
SORULAR
Panonya Düzlüğü nedir ve hangi
dağlar arasında bulunur?
Hangi ülkeler, Panonya Düzlüğü
alanlarının bir kısmını kapsar?
Adalarda buöunan dağlar nasıl
dağlardır? Bikaç dağın adını söyleyiniz.
Menderes nedir?
Akarsu ağı ne şekilde gelişmiştir?
Daha büyük ırmakların adllarını
söyleyiniz.
Panonya Düzlüğü’nde hangi iklim
hüküm sürer ve neden?
Hangi bitki örtüsü yaygındır?
Panonya düzlüğü, tarım ekonomisinin gelişmesini ne kadar olumlu
etkiler? En fazla hangi bitkiler
yetiştirilir?
Panonya Düzlüğü’nde hayvancılık
gelişmiş midir?
Panonya Düzlüğü’nün ulaşım
bağlantıları ne şekilde gerçekleşir?
PANONYA DÜZLÜĞÜ VE EKONOMİNİN
GELİŞMESİNDEKİ ÖNEMİ
Panonya Düzlüğü, Orta ve Güney Avrupa’nın bir kısmını
kapsayan farklı bir bölge sayılır. Alpler, Karpatlar, Rodoplar
ve Dinara dağları arasında tektonik bir vadiyi oluşturur. Macaristan, Hırvatistan, Sırbistan, Romanya’ın bir kısmı ile Slovenya,
Avusturya ve Slovakya’nın küçük alanlarını kapsar. Panonya
Düzlüğü’nden, Batı, Orta ve Güney Avrupa ile Küçük Asya’ya;
Doğu Avrupa’dan Adriyatik denizi ve Akdenize doğru önemli
ulaşım hatları geçer.
Rölyefi genellikle düzlük, rakımı 200 metredir civarındadır.
Macaristan’da Tuna ırmağının doğusunda, büyük Alfeld düzlüğü,
daha güneyde ise Hırvatistan ve Srem’de Slavonya, Sırbistan’da
Baçka düzlüğü yer alır. Adalarda 500 m’ye kadar yüksek dağlara
rastlanır. Örneğin, Meçek, Bakonya Orman dağları, Fruşka
Gora ve Slavonya dağları gibi. Rölyefin oluşmasını menderes
şeklindeki akarsu akıntıları etkilemiş ve düzlükleşmiş rölyef
alanları ortaya çıkmıştır. Rüzgarların da küçük tortuları, akarsulardan uzak alanlara götürmesi ile rölyefi etkilemiş. Jeolojik yapısında alüvyal tortular, gelişmiş verimli çernozyem
toprakları, tarımsal ekonominin gelişmesini sağlamıştır. Panonya Düzlüğü’nde yoğun akarsu ve kanallar ağı bulunur. Tuna
ırmağı yanısıra, Sava, Drava, Morava, Tisa ve diğer akan akarsular, Avrupa’nın en büyük hidrografya şebekesini oluşturur. Birçok kanalın inşa edilmesiyle meliorizasyon uygulanmış ve arazi
kaznılmıştır. Örneğin, en tanınmış Tuna – Tisa – Tuna kanalı vb.
Yeraltı su düzeyi yüksektir.
Ayçiçeği tarım alanı
76
UNUTMA
Panonya Dülüğü ayrı bir bölge olmak üzere, bir kısmı Orta bir kısmı
da Güney Avrupa’da yer alır.
Panonya Düzlüğü’nden önemli
ulaşım hatları geçer.
Düzlük alanları ve alçak ada
dağları ile tanınmıştır.
Yoğun akarsu ağı ve kanalları
vardır.
En önemli akarsuları: tuna, Tisa,
Drava ve Sava ırmaklarıdır.
Yüksek gelişmiş tarım, hayvancılık
ve gıda sanayisine sahiptir.
Panonya Düzlüğü’nde küçük petrol
ve doğal gaz yedekleri bulunur.
ÖDEV
Haritada Panonya Düzlüğü’nü
bulunuz. Haritadaki düzlüğün
simgeleri ve konusuna göre,
Panonya düzlüğü’nün rölyef özelliklerini yazınız.
Panonya Düzlüğü’nde iklim karasaldır. Ortalama sıcaklık
dereceleri, Ocak ayında - 30o C ve Temmuz ayında 25o C’ ye
kadar yü-kselir. Ortalama yıllık yağış miktarı, batı bölgelerinde
800mm ve doğu bölgelerinde 500mm’dir. Bitki örtüsünü genellikle istepler oluşturur. Pedoloji, iklim ve hidrografi özellikleri
tarım ekonomisinin gelşmesini sağlar. Bu özellikleriyle Panonya Düzlüğü, Avrupa’nın en önemli tarım alanları arasında yer
alır. En fazla, buğday, mısır, sanayi bitkilerinden ayçiçeği, zetin
pancarı, şeker pancarı vb. Akarsu vadileri boyunca çiftçilik, engebeli arazilerde bağcılık ve meyvecilik gelişmiştir. Hayvancılık
çağdaş bir şekilde yapılmaktadır. En fazla sığır, domuz ve kümes
hayvanları yetiştirilir. Buna bağlı olarak gıda sanayisi gelişmiştir.
Panonya Düzlüğü’nde küçük petrol ve doğal gaz yedekleri
bulunur.
Panonya Düzlüğü ulaşım açısından uygun ve ulaşımı rahat bir
şekilde gerçekleşir. Önemli sorunlarından biri büyük ırmaklardır.
Bunlara bağlı olarak ulaşım hatları belirli sayıda köprüsü olan
ırmak vadilerinden geçer. Buradan önemli oto ve demiryolları
geçer ve Batı ve Orta Avrupa’yı, Güney Avrupa ve Küçük Asya
ve doğu Avrupa ile bağlar. Başlıca ekonomik, ulaşım, administratif ve ticaret merkezleri: Budapeşte, Belgrad, Zagreb vb. Ulaşım
bağlantısı ulaşıma uygun akarsular ve kanallar ile de gerçekleşir.
Örneğin, Ren – Mayn – Tuna akarsu ulaşım hatı ile Kuzey denizi
Karadenize bağlanır.
Mısır tarım alanı
77
ORTA AVRUPA
DİYALOG
Avrupa’da en yüksek olan dağları
söyleyiniz.
Dağların yüksekliği kaç metredir?
Dağların neden önemli rölyef
şekilleridir?
SORULAR
Alp dağları kitlesinin uzandığı
sınırlarını söylemeye çalışınız.
Alp dağları nerede yer alır?
Rölyefi nasıldır?
Buzullar nedir? Önemli buzullardan bazılarının adlarını söyleyiniz.
Alplerin güney yamaçları, hangi
iklimin etkisi altında kalır?
Dağların rakımına bağlı olarak
hangi yükseltilerde kalıcı kar ve
buzullar görülür?
Alp dağlarında, bitki
topluluklarının yükeltiye bağlı
olarak dikey sıralanışı nasıldır?
Alp ırmakları, hangi amaçla
kullanılır?
Bu dağlık bölgede hizmet sektörlerinden hangileri gelişmiştir?
ALP DAĞLARININ ORTA AVRUPA
ÜKELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
Alp dağları, Avrupa’da en yaygın ve en yüksek dağ sistemidir. Ligurya denizinden Panonya düzlüğüne kadar 1200 km
uzun ve 150 – 300 km geniştir. Alpler, Ligurya denizi, Lion
körfezi ve Rön ırmağından Cenevre ve Boden gölü, Bavarya
düzlüğü ve Tuna vadisinden Viyana koyağı, Panonya düzlüğü,
Trieste körfezi, Pad ve Lombardi düzlüğü ile Cenova körfezine
kadar uzanır.
Rölyef özelliklerine göre Alpler, Cenova körfezinden
Viyana koyağına kadar uzanan merkezi dağ sırtını oluşturur.
Alp dağları, derin akarsu vadileri ile su bölümü çizgilerini takip
eder. Örneğin, Drava ırmağı vadisi ve çoğu enine ve dar akarsu
vadileridir. 400 metreden yüksek rakımı (Mon Blan 4810m)
ile Alp dağlarında buzul rölyefi ve buzul şekilleri görülür.
Buzulların etkisiyle buzul morenleri oluşmuştur. Buzulların erimesiyle buzul gölleri ve buzul akıntıları ile büyük ırmaklar meydana gelir. Buzullar boyunca buzul vadileri oluşur. Alplerdeki
buzullar, çok sayıda ırmak, göl ve kaynakları oluşturarak, Rön,
Ren, Po ve Tuna gibi Avrupa ırmaklarının büyük su yedekleri
sayılır. Akarsuların su seviyesi ilkbaharda yüksek, kışın düşük
olur. Alp dağlarında buzullardan meydana gelen buzul göller-
Alpler
Viyana
Münhen
Bratislava
Bern
Cenevre
r
e
l
p
l
A
Zürih
Milano
78
Lyublyana
Venedik
Torino
Marsey
Vaduç
Monako
Padova
AD
San Marino
Zagreb
Trieste
Riyeka
Rİ
YA
Tİ
Zadar
K
DE
Split
Nİ
Zİ
UNUTMA
Alpler, Avrupa’da en yüksek dağ
kitlesidir.
Mon Blan (Monte Byanko) tepesi
ile 4800 m rakıma ulaşır.
Cenova körfezinden Viyana
havzasına kadar Alp dağlarının
1200 metre uzantısı vardır.
Alplerde, çok sayıda buzullar ile
buzul rölyefi gelişmiştir.
2500 m’ den yüksek alanları kar ve
buzlar altındadır.
Bitki örtüsü yüksekliğe bağlı olarak
değişir; kışın yaprağını döken
ormanlar, yeşil ormanlar, yüksek
dağ otlakları, taşlık ve kar ile buzla
örtülü alanlardır.
inden daha önemlileri; Cenevre, Boden, Macore, Komo, Garda
ve çok sayıda küçük buzul gölleri Alp dağlarının yüksek dağ
kesimlerinde görülür.
Büyük alanı ve rakım farkları, Alplerde değişik iklim
tiplerinin yaşanmasını etkilemiş. Güney yamaç ve eteklerinde,
Akdeniz ikliminin etksi altında kalarak ılıman iklim özellikleri
yaşanır. Kuzeyden gelen soğuk hava kitleleri, kuzey yamaçlara,
erken kışı ve bol kar yağışlarını getirir. 2500 metreden yüksek
bölgeler kalıcı kar ve buzlar altındadır. Buzullar, rakımı 2000
ve 1300 metre olan alanlara kadar hareket eder, yaz mevsimi
3 – 4 ay kadar sürer. Yağışlar, Alplerin genellikle orta kesimlerinde en yoğundur ve yıllık yağış miktarı 3000 mm dir.
Bitki örtüsü ayırt edilebilir şekilde yaygındır. Alçak
bölgelerde yaprağını döken, yüksek bölgelerde yeşil kış
ormanları 1800 m’ye kadar uzanır. Yükseklik arttıkça otlaklar,
taşlık alanlar, kalıcı kar ve buz örtüsü görülür. Bu bölgelerde
hayvancılık gelişmiş, kışın alçak, yazın yüksek alanlarda yaygın
olur. Özellikle koyunculuk ve sığırcılık önemlidir. Hayvancılık
ürünleri, gıda sanayisinde ham madde olarak kullanılır ve yüksek kaliteli et ve süt ürünleri elde edilir. Maden zenginliği yeterli olmadığından dolayı, az ham madde kullanılarak, yüksek kaliteli ürünlerin üretilmesine yönelik sanayisi vardır. Örneğin,
İsviçre’de saat üretimi vb. Alp dağlarındaki akarsuların gücü
hidroelektrik enerjisinin üretilmesi için kullanılır.
Turizmin gelişmesine önem verilir. Çok sayıda kış ve
yaz turistik merkezleri bulunur. İsviçre’de özellikle bankacılık
çok gelişmiş, dünyanın en tanınmış bankaları burada bulunur.
Dünyanın her yerinden banka hesabı açılabilir ve bunların
sayısı yüksektir.
Alplerden peysaj
ÖDEVLER
Haritada, Alp dağlarını bulunuz ve
rölyefini inceleyiniz. Alplerde alanı
olan devletleri bulumaya ve göstermeye çalışınız.
Kayak Merkezi
79
ORTA AVRUPA
DİYALOG
Akarsular neden önemlidir ve
insanın hayatını ne şekilde etkiler?
Orta Avrupa’da bildiğiniz ırmakları
söyleyiniz.
SORULAR
Orta Avrupa hidrografyasını hangi
su yüzeyleri oluşturur?
Oreta Avrupa’daki akarsular hangi
havzalara dökülür?
Orta Avrupa akarsu ağının özellikleri ve önemi nedir?
Ren ırmağının özellikleri nelerdir?
Ren ırmağını diğer ırmaklara
bağlayan birkaç kanalı sayınız.
Tuna ırmağının özelliklerini söyleyiniz.
Orta Avrupa’ya ait diğer akarsuları
sayınız.
Almanya – Polonya Düzlüğü’nde
hangi bitki kültürleri yetiştirilir ve
Orta Avrupa’nın tarıma etkileri
nelerdir?
Akarsuların ulaşıma açık olması
neden önemlidir?
Orta Avrupa akarsuları hangi
sorunları getirir?
AKARSULAR VE İNSANIN
HAYATINDAKİ ÖNEMİ
Avrupa’nın hidrografyası (su yüzeyleri), çok sayıda akarsular, kanallar, göller ve bataklıklardan oluşur.
Orata Avrupa’nın akarsu ağı, bölgedeki devletlere göre
Baltık ve Kuzey havzasına ait akarsuları kuzeye doğru; Akdeniz havzasına ait akarsuları ise güney doğuya doğru akar.
İki karsu havzaını ayıran su bölümü çizgisi; Alpler, Svarçvald,
Alman Yurası, Şumava, Çek ve Morava platosu, Sudetler ve
Karpatlardan geçer. Orta Avrupa’nın daha büyük kısmı Baltık
ve Kuzey denizi havza bölgesini kapsar. Alplerde , bir yandan
kalıcı kar ve buzlar, diğer yandan Atlas Okyanusu’nun iklim etkileri ve alçak rölyefiyle eğimi küçük olan fakat geniş ve yoğun
akarsu ağı gelişmiştir. Bu şekilde, akarsuların suyla bol olması
ve yavaş akması, akarsu ulaşımını sağlar.
Almanya’da en tanınmış Ren ırmağı, Zürih, Boden gölü ve
çok sayıda Alp ırmaklarının sularını toplar ve Bazel şehrinden
başlayarak akarsu ulaşımı gerçekleşir. Ren ırmağı, ulaşıma açık
olan Mozel ve Mayna ırmak kollarına bağlanır, bunlar ise kanallar ile Tuna ırmağına bağlıdır. Bu şekilde Kuzey ve Karadeniz
arasında akarsu ulaşım hatı kurulur ve akarsu ulaşımı yapılır.
Ren ırmağı, daha sonra kanallar ile Vezer ve Elbe ırmaklarına
bağlanır. Ulaşıma uygun olan Elbe ırmağı ile Çek (Vıltava
ırmağı), Baltık denizi ile Polonya’daki Odra ırmağı bağlanır.
Odra ırmağı daha sonra, akıntısı boyunca Varta ve Notek kanalı
Akarsu – kanal ulaşımı
80
UNUTMA
Orta Avrupa’da geniş ve yoğun
akarsu ağı, kanallar ve göl ile
bataklıklar bulunur.
Akarsu ağını; Ren, Mayn, Elbe,
Odra, Vistül, Tuna, Tisa, vb.
ırmaklar oluşturur.
Orta Avrupa akarsuları, aralarında
kanallar ile bağlıdır ve yoğun akarsu ve kanal ulaşım ağını oluşturur.
Bu ırmak ve kanallar, Kuzey denizi
ve Baltık denizini, Karadeniz ve
Hazar denizi ile bağlar. Akarsu
kıyılarında, birçok şehir ve limanlar
bulunur.
Orta Arupa ırmakları sellere de
neden olur.
Şelale
ile Polonya’da Vistül ırmağına bağlanır. Baltık denizine dökülür ve devletlerin iç bölgeleriyle ulaşım ağı gelişir. Denizler ise
diğer ülkelerle de bağlantı kurulmasını sağlar.
Akdeniz havza bölgesinde önemli ve ulaşıma açık
Tuna ırmağı bulunur. Ren ırmağı gibi Tuna ırmağı da Alp
dağlarından suları toplayarak, Bavarya’dan ulaşıma açık olur.
Orta Avrupa’da Tuna ırmağının önemli ırmak kolları; Vah, Drava ve Mura, Sava ve Tisa’dır. Bu bölgede yer alan Panonya
düzlüğünde birkaç kanal bulunur, örneğin, Tuna -Tisa - Tuna
kanalı Tuna ırmağını Balaton gölüne bağlar.
Akarsu ağı, çok sayıda küçük akarsuları ve kolları ile ulaşım
ve tarımın gelişmesinde önmelidir. Almanya-Polonya ve Panonya Düzlüğü’nün büyük alanlarında tahıllar (buğday, arpa,
mısır), sanayi bitkileri (şeker pancarı, zeytin pancarı, ayçiçeği
vb), sebzeler (patates, lahana, biber, domates vb.), ve yem bitkileri yetiştirilir. Yem bitkilerinin yetiştirilmesine bağlı olarak
çağdaş hayvancılık gelişmiştir.
Suyla zengin ve ulaşıma elverişli akarsular, sanayinin
gelişmesini sağlar. Sanayi, genellikle tarım ve hayvancılık
üretimine bağlı olduğu için özellikle gıda sanayisi gelişmiştir.
Dolayısıyla Orta Avrupa’nın birçok şehri, aynı zamanda akarsu
limanlarıdır. Örneğin, Köln, düzeldorf, Duizburg, Frankfurt,
viyana Prag, Bratislava, Vrotslov, Varşova ve Budapeşte gibi
şehirlerde, metal sanayisine gereken ham maddelern ithalatı
yapılır.
Orta Avrupa ırmakları, nüfus ile ilgili önemli avantajlara
sahiptir. Fakat, alçak rölyefiyle, bol yağış evrelerinde suların
akarsu yatağından taşar ve seller meydana gelir. Dolayısıyla,
önlemek amacıyla kanallar ve setler inşa edilerek meliorasyon
uygulamaları yapılır.
ÖDEVLER
KANALLAR AĞI – inşa edilmiş olan akarsu akıntılar-kanallar
sistemi, su ulaşmı, sulama, toprağın – bataklıkların kurutulması ve
hidro enerjinin üretimini sağlar.
ATIK SULAR KANALI – belirli alanlardan, kanallar sistemi
aracılığı ile birikmiş suların akıtılması, daha uygun koşullarda bitki
örtüsünün gelişmesini ve bataklıkların kurutulmasını (meliorızasyon)
sağlar, tarım ekonomisini, yerleşim yerlerinin kurulmasını, yolların
inşa edilmesini kolaylaştırır.
Kitapta verilmiş olan hidrografya
bilgilerinden faydalanarak, haritada
ırmakları, kanalları ve aralarında
inşa edilen akarsu-kanal sistemlerini bulunuz. Kuzey denizini, Baltık
denizine ve Karadenizi ve Hazar
denizine bağlayan akarsu-kanal
ulaşım hatını haritada işaret ediniz.
Akarsu-ırmak kıyılarında hangi
şehirler gelişmiştir?
81
ORTA AVRUPA
DİYALOG
Avrupa’da en yoğun nüfus nerede
görülür?
Avrupa’nın hangi bölgeleri nüfus
ile en yoğun yerleşmiştir?
SORULAR
Orta Avrupa’da nüfus yoğunluğu
nasıldır?
En yoğun yerleşmiş böge ve
şehirleri söyleyiniz.
Orta Avrupa’da hangi dil grupları
yaygındır?
Nüfusun kültürel özellikleri nelerdir?
ORTA AVRUPA NÜFUSU
Orta Avrupa, nüfus yoğunluğu en fazla görülen Avrupa bölgesidir. Diğer bölgelerde de olduğu gibi nüfus yoğunluğu farklılık
gösterir. Nüfus ile yoğun yerleşmiş alanları; Almanya’nın batı
bölgeleri, özelikle rur (Köln, Düzeldorf, Düizburg, Esen, Dortmund vb.) ve Sar bölgesi (Frankfurt, Maynç, Vizbaden, Manhaym), Berlin ve Münhen şehirlerinin çevresi, Çek’te Prag,
Polonya’da Şleziya bölgesinde (Katoviçe, Sosnyoveç,Gliviçe,
Hojuf vb.), Avusturya’da Viyana, Slovakya’da Bratislava ve
Macaristan’da Budapeşte.
Orta Avrupa’da yaşayan nüfusun, dil, din ve kültürel açıdan
farklılık gösterir.
Diller
Orta Avrupa’da, Alman ve Slav dil grupları yaygındır, İtalyan/
Romen ve Macar/Finlanda dil gruplarının ise daha az yaygın
olduğu görülür. Almanya, Avusturya ve İsviçre’nin büyük bir
kısmında, nüfusun konuştuğu Alman dili, Alman dil grubuna
girer. Polonya, Çek ve Slovakya’da konuşulan Polonya, Çek ve
Slovak dili, Slav dil grubuna aittir. Bu dil grubuna Lujik-Sırp dili
km2 - kişi sayısı
Hamburg
200 ve üzeri
Berlin
100 - 200
Varşova
50 - 100
Köln
10 - 50
Prag
1 - 10
Münhen
Bern
Viyana
Budapeşte
1' den az
Nüfus
Orta Avrupa – Nüfus yoğunluğu
82
de dahildir ve Almanya’da konuşulan dildir. İsviçre nüfusunun
bir kısmı İtalyan dil grubundan, Fransızca, İtalyanca, Retromanca (Furlanlara özel), Macaristan’da da Macar dili kullanılır ve
Macar/Finlanda dil topluluğuna aittir.
Dinler
Orta Avrupa nüfusu, Hristiyan dinine mensuptur. Polonya ve
Çek’te nüfusun % 40’ı herhangibir dine mensup değildir. Slovakya, Macaristan, Avusturya, İsviçre’nin daha büyük kısmı,
Almanya’nın güney ve batı bölgelerinde nüfus Katolik, Orta ve
Kuzeydoğu Almanya’da Protestandır.
Orta Avrupa, nüfus, yüksek düzeyde gelişmiş eğitim ve culture sahiptir. Okuma yazma bilmeyenler yok sayılır. Yüksek
gelişmiş ekonomisi ile çok sayıda inşaat ve mimari yapılara sahiptir. Tipik örnekler olarak şu şehirler sayılabilir; Viyana, prag,
Budapeşte, Krakov, Hamburg, Münhen; daha yeni mimarisi ile
Frankfurt, Düzeldorf, Varşova vb. Orta Avrupa’da sanatlar çok
gelişmiş sayılır.
Orta Avrupa’nın doğu ve batı bölgeleri arasındaki ekonomik
farklılıklar, nüfusun yaşam tarzını, iş ve beslenme şeklini etkiler.
Örneğin, Macaristan, çok farklı ve lezzetli yemeklerle tanınmış,
Çek ve Almanya dünyada en kaliteli bir üreten ülkelerdir. İsviçre
en kaliteli çikolata ile tanınmıştır.
Avrupa’nın nüfus ile en yoğun
yerleşmiş, Orta Avrupa bölgesidir.
Nüfus yoğunluğu farklılık gösterir.
En yoğun yerleşmiş bölgeler; Almanya’da Rur ve Sar,
Polonya’da
Şlezya bölgesidir.
Orta Almanya’da genellikle Alman ve Slav dil grubuna ait diller
konuşulur.
Nüfusu, Katolik ve Protestan dinine
mensuptur.
Orta Avrupa nüfusu, yüksek seviyeli eğitim ve kültüre sahiptir.
Ekonomik açıdan, farklı gelişmiş
bölgeler, insanların yaşam tarzını
etkilemiştir.
ÖDEVLER
Orta Avrupa haritası üzerinde,
nüfus ile en yoğun yerleşmiş
bölgeleri bulunuz. Bu bölgelerde yer alan şehirleri araştırınız
ve hangi alanlarına da Alman,
hangilerinde Slav dil grubu dilleri konuşulduğunu öğrenmeye
çalışınız.
Kültür
UNUTMA
POLONYA
ALMANYA
ÇEK
SLOVAKYA
E
ÇR
İ
İ
SV
LIHTENŞTAYN
AVUSTURYA
MACARİSTAN
Orta Avrupa – Diller
Orta Avrupa – Dinler
83
ORTA AVRUPA
DİYALOG
Orta Avrupa’nın ekonomik özelliklerini söylemeye çalışınız.
Almanya’da bildiğiniz sanayi
bölgelerini söyleyiniz.
SORULAR
Orta Avrupa’da ekonomi neye bağlı
olarak gelişmiştir?
Orta Avrupa ülkelerindeki sanayi
bölgelerini sayınız.
Almanya-Polonya Düzlüğü’nde
hangi ekonomik kolları gelişmiştir?
Orta Avrupa’da en gelişmiş ülke
ve ülkedeki gelişmiş olan sanayi
kollarını sayınız.
İsviçre, Almanya ve Avusturya’da
hangi hizmet sektörleri gelişmiştir?
Avusturya’nın ekonomik özellikleri
nelerdir?
Polonya’da hangi sanayi
gelişmiştir?
En az gelişmiş Orta Avrupa ülkesi
hangisidir?
Macaristan’ın ekonomik özellikleri
nelerdir?
ÖDEV
Orta Avrupa haritasını inceleyiniz
ve ülkelerinin hangi ekonomi ve
ekonomik kollarının gelişmesine
yönelmiş olduğunu araştırınız.
84
ORTA AVRUPA EKONOMİSİ
(GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE)
Orta Avrupa ekonomisinin gelişmesi, Almanya, Çek, Polonya
ve Slovakya’nın alçak dağlık bölgelerindeki büyük demir ve
kömür yataklarına dayanır. Bunlara bağlı olarak, ilk önce ağır
sanayi, daha sonra elektronik, makine, otomobil ve kimya sanayisi gelişmiştir. Bu şekilde çok sayıda Almanya’daki Rur ve Sar,
Polonya’da Şlezya, Orta çek ve Moravya’da sanayi bölgeleri
ortaya çıkmıştır. Almanya’da başlıca sanayi merkezleri. Dortmund, Köln, Hanover, Frankfurt, Ştutgard, Münhen, Yena, Magdeburg, Berlin, Drezden vb. Çek Cumhuriyeti’nde Prag, Libereç,
Brno, Ostrava vb. Polonya’da: Varşova, Bidgoşç, Slovakya’da
Bratislava ve Jilina.
Almanya-Polonya Düzlüğü’nün kuzey ve nemli bölgelerinde bataklıklara rastlanır. Ekonomisi daha çok hayvancılığa
yöneliktir. Düzlüğün daha kurak güney bölgelerinde çiftçilik
gelişmiştir. En çok yetiştirilen kültür bitkileri; patates, şeker
pancarı ve tahıl bitkileridir.
Bugün, Orta Avrupa ülkelerinin farklı toplumsal ve ekonomik gelişmesi, farklı özelliklere sahip bölgeleriyle, ekonomisi de farklı yönde gelişmiştir. Almanya çok gelişmiş sanayi
ülkesidir. Almanyada tüm ekonomik kolları gelişmiş, en büyük
patates, tahıl, sanayi ve yem bitkileri, süt ve süt ürünleri üreticisidir. Sanayisi çeşitlidir, özellikle otomobil, makine, uçak,
kimya, elektroteknik ve gıda sanayisi gelişmiştir. Sanayi kolları
yüksek otomatik teknoloji ve robotların kullanıma girdiği özelliklere sahiptir. Tersiyer veya üçüncü sektörde bankacılık, ticaret hizmetleri yaygındır. Enerji kaynaklarını ithal eder, değerli
sanayi ürünlerini ise ihraç etmektedir.
İsviçre’nin dağlık bölgelerinde hayvancılık gelişmiş ve
dünyada en tanınmış süt ürünleri ve çikolata üretmektedir. Ham
maddelerin yetersiz olduğu dönemlerde hassas mekanik (saatler ve farklı ölçme cihazları) üretimine yönelir, makine, ilaç,
mücevher vb. Gelişmiş turizmi vardır, bankacılık ise dünyaca
tanınmıştır. İsviçre, dünyada ve Avrupa’da en gelişmiş ülkeler
Lihtenştayn, İsviçre’ye bağlı ve ekonomiye yönelik
küçük bir devlettir.
UNUTMA
Orta Avrupa, nüfus ile en yoğun
yerleşmiş Avrupa bölgesidir.
Demir ve kömür yedeklerine bağlı
olarak, Orta Avrupa’da ilk kez ağır
sanayi gelişmeye başlamıştır.
Tanınmış sanayi bölgeleri:
Almanya’da Rur ve Sar, Polonya
ve Orta Çek’te Şleziya ve yine
Çek’te Moravya’dır. Almanya, yüksek gelişmiş otomatik teknolojisi
ile otomobil, makine, uçak, kimya,
elektroteknik ve gıda sanayisi
gelişmiştir.
Almanya, İsviçre ve Avusturya’da
bankacılık ve turizm gelişmiş
bulunmaktadır.
Polonya’da ağır sanayi ve tarım
gelişmiştir.
Slovakya, Orta Avrupa’da en az
gelişmiş ülkedir.
Hamburg
Berlin
Avusturya’da tarımı ve gıda sanayisi, ormancılık ve odun
ile kağıt sanayisi gelişmiştir. Doğal zenginlik ve hidro enerjiye
sahip, makine, elektroteknik ve diğer sanayi kolları gelişmiştir.
Turizm ve ticaret de gelişmiş bulunmaktadır. En önemli sanayi
bölgesi, Viyana havzasıdır.
Diğer Orta Avrupa ülkeleri, Sovyetler Birliği’nden dağılmış
ve daha az gelişmiş ülkelerdir: Polonya, Çek, Slovakya ve Macaristan.
Polonya’nın kuzeyinde tarım ekonomisi, güney ve güneybatı
bölgelerinde ağır sanayi gelişmiştir. Başta gelen sanayi bölgeleri,
Şleziya ve Varşova çevresidir.
Çek ekonomisi sanayiye dayalıdır. Özellikle otomobil ve elektroteknik sanayisi, Çek’in kuzey ve orta bölgelerinde gelişmiştir.
Moravya’da daha çok tarım gelişmiştir. Çek’te önemli ve başta
gelen merkezler: Prag, Bırno, Ostrava vb. Turizm gelişmiş,
turistik merkezleri Prag ve Karlovi Vari. Çek birası dünyada
tanınmıştır.
Slovakya, Orta Avrupa’da en az gelişmiş ülkedir. Genellikle
dağlık ülkedir ve ormanlarla kaplı büyük alanlara sahiptir. En
gelişmiş bölgesi ve metalürji merkezi Koşitse, en çok sanayi
kolları Bratislava’da gelişmiştir. Tatri dağları ve bölgesinde turizm gelişmiştir.
Macaristan’ın büyük tarım üretimi (buğday, mısır, şeker
pancarı, ayçiçeği, bağları) ve gelişmiş gıda sanayisi vardır.
Başlıca merkezleri Budapeşte ve Balaton gölleri çevresindeki bölgelerdir. Sanayi ve turizmi gelişmiştir. Son zamanlarda
hizmet sektörleri yaygındır.
Varşova
Köln
Prag
Münhen
Viyana
Budapeşte
Bern
Sanayi Bölgeleri
85
DOĞU AVRUPA
DİYALOG
Doğu Avrupa’ da hangi ülkeler yer
alır?
Rusya ile ilgili bilgileriniz nedir?
Rusya için özellik olan nedir?
SORULAR
Doğu Avrupa hangi alanı
kapsamaktadır?
Doğu Avrupa’nın sınırlarını belirt.
Duğu Avrupa’nın coğrafi durumu
nasıldır?
Coğrafi durumun düzelmesi için
neler yapılmaktadır?
Hangi alana Ulusların Kapısı adı
veriliyor ve neden?
Rölyefe göre Doğu Avrupa’nın
bölgesi nasıldır?
Sovyetler Birliği ne temsil
ediyormuş?
Bugün hangi ülkeler Doğu Avrupa
ülkeleri olarak sayılmaktadır?
COĞRAFİ DURUMU,
ÜLKELER VE BAŞKENTLER
Coğrafi Durumu
Doğu Avrupa, Avrupa kıtasının doğu bölgesinin geniş bir
alanını kapsamaktadır. Daha doğrusu kuzeyde, Kuzey Buz denizinden Kara denize kadar olan bölgeleri, güney ve güneydoğuda
Kafkasya ve Hazar denizi, batıda Baltik denizi ve Karpatlar,
doğuda da Avrupa ve Asya arasında resmi sınırları oluşturan Ural
Dağları ve Ural ırmağına kadar olan bölgeleri kapsamaktadır.
Fakat, bu denizlere çıkmasına rağmen Doğu Avrupa’nın coğrafi
durumu Avrupa’nın diğer bölümlerine kıyasen daha elverişsizdir.
Durum, kurulan akarsu-kanal ulaşımı sayesinde düzelmektedir. Ki bu, iç bölgenin Karadeniz, Baltik denizi, Hazar gölü ve
dolaylı olarak Kuzey deniziyle bağlantı kurmasını sağlar.
Doğu Avrupa
RUSYA
FEDERASYONU
(Avrupa bölümü)
Talin
ESTONYA
LETONYA
Moskova
Riga
LITVANYA
Moskova
Minsk
BEYAZ RUSYA
ÖDEV
86
UKR
VA
LDO
MO
Doğu Avrupa haritasında, devlet ve
başkentleri, ülkelerinin hangi denizlere kıyısı bulunduğunu ve Doğu
Avrupa’nın neden daha az elverişli
coğrafi durumuna sahip olduğunu
açıklayınız.
Kiyev
AYNA
Kişinev
ROMANYA
Bükreş
KAZAKİSTAN
Doğu Avrupa, Ulusların Kapısı (Hazar denizi ve Ural dağı
arasındaki bölge) üzerinden Asya’yla, Karadeniz ve İstanbul
ile Çanakkale Boğazı üzerinden Akdeniz ve Güney Avrupa’yla,
Baltik denizi üzerinden ise Atlas Okyanusu’yla bağlantı kurar. Büyük coğrafya enlemleri ve buzlanma yüzünden kuzey
denizlerine çıkma ve denizcilik sınırlıdır. Beyaz Rusya ve
Moldavya’nın dışında Doğu Avrupa’nın bütün diğer ülkeleri
denize çıkmaktadır.
Doğu Avrupa bölgesi, genelikle düzlüktür. Önemsiz sayıda
yüksek yerleri, rölyef şekilleri bulunur. Kolay geçidi ve maden
yatakları olan Ural dağı, orta yükseklikte sıra dağlar olarak dikkat çekmektedir. Bu nedenle Doğu Avrupa’da ve Rusya’nın
Avrupa bölümünde çok sayıda milyonluk şehirler gelişmiştir.
Doğu Avrupa 1991 yılına kadar Sovyetler Birliği adı altında
siyasal-idari olarak tek bir ülkeyi oluşturuyordu. O, Avrupa ve Asya’ya yayılan dünyada en büyük ülkeydi. Sovyetler
Birliği’nin çöküşünden sonra 1991 yılında 6’sı Avrupa’da, 8’i
Asya’da olmak üzere 15 ülke kuruldu. Rusya ise hem Avrupa
hem de Asya’ya yayılmaktadır. Avrupa bölgesinde Kazakistan’ın
çok küçük bir bölümü bulunmaktadır. Bunun için o Asya ülkesi
sayılmaktadır.
Bugün doğal ve iktisadi özelliklerine göre Estonya, Latviya/
Letonya, Litvanya, Beyaz Rusya, Ukrayna, Moldova ve Rusya,
Doğu Avrupa ülkeleri olarak sayılmaktadırlar.
Bayrak
Bayrak
Devlet
Devlet
Başkent
Başkent
Doğu Avrupa, Avrupa’nın
doğu bölgesinin geniş bir
alanını kapsamaktadır.
Batıda
Karpatlar’dan
doğuda Ural’a kadar, kuzeyde Arktik Okyanusu’ndan
güneyde Karadeniz ve
Hazar
denizine
kadar
yayılmaktadır. Ural dağı
ve Hazar denizi arasında
Uluslar’ın Kapısı adı verilen
alan yer almaktadır. Çünkü
bu bölge Avrupa ve Asya
milletleri arasında iletişimin
kurulmasında geçit için en
uygun kara yolu olarak
kullanılmıştır.
Doğu Avrupa, Karadeniz
ve Baltik denizindeki akarsu-kanal ulaşımı ile dünyayla bağlantı kurar.
Sovyetler
Birliği’nin
çökü-şünden sonra Doğu
Avrupa’da şu ülkeler kuruldu: Rusya, Ukrayna, Beyaz
Rusya, Estonya, Latviya/
Letonya, Litvanya ve Moldova.
Nüfus
Povr{ina
Nüfus
Yüzölçümü2 km2
(BMÖ, 2009)
vo km
(BMÖ,
2009)
Beyaz
Rusya
BeloRusyaja
Minsk
Minsk
207
207 595
595
99 671
671 900
900
Estonya
Estonija
Talin
Talin
45
45 227
227
11 340
340 341
341
Latvija /
Latvia /Letonya
Letonija
Riga
Riga
64
64 610
610
22 257
257 300
300
Litvanya
Litvanija
Vilnus/Vilno
Vilnius/Vilno
65
65 301
301
33 350
350 400
400
Moldavya
Moldavija
Kişinev
Ki{iwev
33
33 700
700
33 572
572 700
700
Rusya
Rusyaja
Moskova
Moskova
17
17 075
075 400
400
143
143 420
420 000
000
Ukrayna
Ukraina
Kiyev
603
603 700
700
46
46 143
143 700
700
Ülkeler ve Başkentler
UNUTMA
87
DOĞU AVRUPA
DİYALOG
1917 yılındaki Sosyalist Ekim
Devrimi hakkında ne biliyorsunuz?
Sovyetler Birliği ne temsil
ediyormuş?
Sovyetler Birliği’yle ne olmuş?
SORULAR
Sovyetler Birliği ne zaman
kurulmuş ve ne zamana kadar
yaşamış?
1991 yılında Sovyetler Birliği’nin
çöküşünden sonra ne olmuş?
Doğu Avrupa’da hangi egemen
devletler kurulmuş?
Bu ülkelerin siyasal düzenleri
nasıldır?
Ülkelerden hangisi hem Avrupa
hem de Asya’ya yayılıyor?
ÜLKELERİN DÜZENLERİNDEKİ
GENEL ÖZELLİKLERT
1917 yılındaki Sosyalist Ekim Devrimi’nden sonra bir zamanki Çarlık Rusya’dan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri Birliği
kuruldu. Bunun sınırları içine 6’sı Avrupa’da, 8’i Asya’da olmak
üzere 15 cumhuriyet giriyordu. Rusya ise hem Avrupa hem de
Asya kıtasına yayılıyordu. Hepsi tek bir merkezden yönetiliyordu. Bu merkez Moskova’daydı.
Sovyetler Birliği en büyük ülke olarak (yüzey ölçümüne göre)
1991 yılına kadar yaşadı. Bir zamanki cumhuriyetler egemen
devlet oldular.
Avrupa kıtasında egemen devlet olarak şu ülkeler kuruldu:
Beyaz Rusya, Estonya, Latviya/Letonya, Litvanya, Moldova ve
Ukrayna. Rusya, Avrupa’dan doğuda Pasifik Okyanusu’na kadar
yayılıp bütün Kuzey Asya’yı kapsamaktadır. Yakın geçmişteki
düzenlerine ve iktisadi hayatlarına uygun olarak Doğu Avrupa
ülkelerinin özel devlet düzenleri vardır.
Moskova-Kreml
88
UNUTMA
1917 yılında Sosyalist Ekim
Devrimi’nden sonra bir zamanki
Çarlık Rusya’dan Sovyetler Birliği
kuruldu.
1991 yılına kadar Sovyetler Birliği
dünyada en büyük ülke olarak
varoldu.
1991 yılında SovyetlerBirliği’nden
Avrupa’da şu devletler kuruldu:
Rusya, Ukrayna, Beyaz Rusya,
Estonya, Latviya, Litvanya ve
Moldova.
Doğu Avrupa’dan tüm ülkeler devlet düzenine göre cumhuriyettir.
ÖDEV
Sovyetler Birliği’yle ilgili bilgiler
için soruş, oku ve yaz. Ne zaman
kurulmuş, ne zaman çökmüş ve
ondan sonra ne olmuş?
Beyaz Rusya Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanı ve yasama
iktidarı (yetkisi) olan iki kamaralı parlamentodan oluşan cumhuriyet. İcra yetkisi hükümetin elindedir.
Estonya Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanının başında
bulunduğu parlamenter cumhuriyet. Yasama yetkisi tek kamaralı
parlamentin, icra yetkisi ise hükümetin elindedir.
Latviya/Letonya Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanı başta olmak üzere parlamenter cumhuriyet. Yasama yetkisi parlamentonun, icra yetkisi ise hükümete aittir.
Litvanya Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanlı cumhuriyet, parlamento yasama organıdır. İcra yetkisi ise cumhurbaşkanı ve hükümetin elindedir.
Moldova Cumhuriyeti - Cumhurbankanının başında
bulunduğu cumhuriyet.Yasama yetkisi parlamentoya, icra yetkisi ise hükümete aittir.
Rusya Federasyonu - Başında başkanın bulunduğu federatif cumhuriyet. İcra yetkisi hükümete aittir. Yasama organı
iki kamaralı federal meclistir. (Federasyon Konseyi ve Devlet
Duması)
Ukrayna Cumhuriyeti - Cumhurbaşkanın başında olduğu
cumhuriyet. Yasama yekisi yüksek mecliste, icra yetkisi ise
bakanlar kurulundadır.
Kiyevi
EK BİLGİLER
1917 yılındaki Ekim Devrimi’yle ve Çarlık Rusya’nın çöküşüyle sosyalist devlet düzeni olan ve Moskova’dan
yönetilen Sosyalis Sovyet Cumhuriyetleri Birliği (SSCB) kuruldu. Bütün hayat ve iktisadi devlet çıkarlarına
göre düzenlenmişti. Böylece Sovyetler Birliği sınai, askeri ve siyasal gücü olan, yoğun uzay araştrmaları
yapan ve Amerika Birleşik Devletleri’ne rakip bir devlet oldu. Fakat bunun sonucu olarak vatandaşlar yeteri
kadar zengin yaşayamadıkları için genellikle rus olmayan ahali 20. yüzyılın 80’li yıllarında memnuniyetsizlik
göstermeye başladı. Bu da Sovyetler Birliği’nin çöküşüne sebep oldu. 1991 yılında 15 Sovyet cumhuriyeti
egemen devlet oldu. Bunların arasında ilk zamanda ekonomide gerileyen Rusya da vardı. Bugün doğal zenginlikleri ve üretimdeki değişiklikler sayesinde Rusya bunalımı atlatıp uluslararası, iktisadi, siyasi ve askeri
alanda yükseliyor.
89
DOĞU AVRUPA
DİYALOG
Avrupa haritasını inceleyiniz, Doğu
Avrupa’da hangi rölyef şekilleri
yaygındır.
Doğu Avrupa ikliminde hangi
ikllim farklılıkları görülür?
DOĞU AVRUPA’NIN
RÖLYEF VE İKLİMİ
Rölyef
ÖDEV
Ders kitabında konu içeriğini
okuduktan sonra, Doğu Avrupa
haritası üzerine, iklim kuşaklarını
ve bitki topluluklarını farklı renklerle boyayıp ayırt ediniz.
İklim
Doğu Avrupa’dan bir görüntü rölyef
90
Doğu Avrupa’nın rölyefi genellikle düzlüktür ve çok farklı
rölyef şekillerine rastlanmaz. Doğu Avrupa, Doğu Avrupa
Düzlüğü’nü kapsar. Hafif engebeli arazidir ve rakımı 500 metreyi geçmez.
Farklı rölyef şekiller, platolardır. Örneğin, Orta Rusya
Platosu, Volga, Valday, Pridnyepar, Kuzey platosu vb.
Düzlükler, deniz kıyı bölgelerinde ve platolar arasında
yer alır. Örneğin, Hazar denizi kıyı düzlüğü, Karadeniz kıyı
deniz düzlük alanı, Oçko-Don düzlüğü, Beyaz Rusya ve Kuzey
Ukrayna’da, Polesye ve Baltık denizi kıyı düzlükleridir.
Rölyefinde, Macaristan’nın batı bölgesinde, Karpat
dağlarının rakımı 200 m’nin üzerinde olan bir parçası ve Ural
dağının 1500 m’ye kadar yüksek olan yamaçları yer alır.
Engebeli arazi büyük alanlara yayılır ve güney, batı ve kuzeyde birçok denize kıyısı vardır. Alçak dağ kitlesi olan Ural dağı,
doğudan, Doğu Avrupa iklimini etkileyen faktörlerden birisidir.
Doğu Avrupa bölgesinin, 45o ile 70o kuzey coğrafya enlemleri
arasında yer alması, birçok iklim çeşitlerinin ortaya çıkmasını
etkilemiştir. Örneğin, Doğu Avrupa’nın en kuzey bölgelerinde
kutup iklimi hüküm sürer, düşük sıcaklıklar yıl boyunca uzun
süre yaşanır. Bölgenin güneyinde, Karadeniz kıyılarında Akdeniz ya da Mediteran iklimi hüküm sürer ve sıcaklık derceleri çok
seyrek 0o C’nin altına düşer. Bu iki iklim tipi arasında karasal
iklim özellikleri görülür. Karasal iklimi, doğuda Sibirya’dan,
batıda Kuzey denizinden gelen iklim etkenlerinin etkisi altında
kalır. Bu iklim bl-ölgesinde yağış miktarı 500 – 700 mm arasında
değişir. Doğu Avrupa’nın kuzey ve güney kesimlerinde yıllık
yağışlar, 300 – 500 mm arasında değişir, Hazar kıyı düzlüğünde
yıllık yağış miktarı 300 mm’dir ve yarıçöl iklim özellikleri
yaşanır.
SORULAR
Doğu Avrupa
Talin
Riga
Moskova
Kiyev
Kişinev
Yazın yağış
miktarı
Bükreş
Doğu Avrupa - yağışlar
Bitki örtüsü
Doğu Avrupa’nın iklim özellikleri, bitki topluluklarının
dağılımını etkiler. En kuzey alanlarında, tundra adı verilen iklim
ve bitki örtüsü bölgesi yer alır. Bitkilerden bodur, likenler, yosunlar ve seyrek otlar görülür. Güneye doğru yeşil, tayga adı verilen
orman kuşağı uzanır. Daha da güneye gidildikçe tayga, yaprağını
döken ormanlara ve daha güneye doğru alçak ve seyrek otlak
alanları – isteplere dönüşür.
UNUTMA
Doğu Avrupa rölyefini hafif
bayırlar ve engebeli arazi ile 500
metreyi aşmayan rölyef şekilleri
oluşturur?
Minsk
Doğu Avrupa’nın rölyefi nasıldır?
Bildiğiniz platoları söyleyiniz.
Doğu Avrupa’da hangi düzlükler
yer alır?
İklim, hangi iklim etkenlere bağlı
olarak gelişir?
Hangi iklim tipleri görülür?
Doğu Avrupa’nın hangi bölgelerinde kutup iklimi yaşanır?
Karadeniz kıyılarında hangi iklim
etkleri görülür?
Doğu Avrupa’nın kuzey ve güney
bölgeleri arasında hangi iklim
hüküm sürer?
Hazar denizi kıyılarında hangi
iklim hüküm sürer?
Kuzeyden güneye doğru gelişen
bitki topluluklarını sayınız.
Tundra nedir?
Tayga nedir?
İstep nedir?
Doğu Avrupa bölgesinin yer aldığı
geniş ve büyük alanında, birçok
iklim tipi hüküm sürer; kutup,
karasal, mediteran ve yarıçöl
iklimi.
Doğu Avrupa’da bitki toplulukların
sıralanışı şu şekilde görülür; kuzeyde tundra, tayga, istep ve güneyinde yarıistep bitki toplulukları yer
alır.
Buğdayın biçilmesi
91
DOĞU AVRUPA
DİYALOG
Volga nedir?
Nerede bulunur?
Doğu Avrupa’da bildiğiniz
ırmakları söyleyiniz.
AKARSU AĞI, ÖZELLİKLERİ,
ÖNEMİ VE SORUNLARI
SORULAR
Doğu Avrupa ırmaklarının özellikleri nelerdir?
Doğu Avrupa ırmakları hangi
havzalara aittir?
Doğu Avrupa ırmak kıyılarında
birçok şehirler gelişmiştir?
Doğu Avrupa’da, akarsu - kanal
ulaşımı nasıl gerçekleşir?
Akarsu ve denizleri bağlayan kanallardan birkaçını söyleyiniz.
Doğu Avrupa ırmakları hangi amaçla kullanılır?
Doğu Avrupa ırmakları hangi sorunlara ve olaylara neden olabilir?
Doğu Avrupa’nın akarsu ağını, büyük ve uzun ırmaklar ile
geniş havzalar oluşturur. Akarsuları, Atlas Okyanusu, Kuzey Buz
Denizi ve Hazar denizi havzasına dökülür. Atlas Okyanusu’na
ait akarsu havzasındaki ırmaklar, Baltık denizi, Karadeniz ve
Azak denizine dökülür ve havza alanı 1 800 000 km2 dir. Baltık
denizine dökülen en uzun ırmaklar, Neva ve Batı Dvina, Karadenize Dnyestar ve Dnyepar, Azak denizine Don ırmağı dökülür.
Hazar denizine, Doğu Avrupa’dan Oka ve Kama ırmak kollarıyla
Volga ve Ural ırmağı dökülür. Volga, Avrupa’da en büyük ve en
uzun ırmaktır. Kuzey Buz Denizi ve kıyı denizlerinden, Beyaz
ve Barenç denizine Kuzey Dvina, Peçora ve Onyega ırmakları
dökülür.
Doğu Avrupa ırmakları, genellikle Valday, Orta Rusya ve
Kuzey platolarından kaynaklanır. Bunlar, aynı zamanda havzalar
arasındaki su bölümü çizgisini oluşturur. Alçak rölyefine bağlı
olarak geniş ve yoğun akarsu ağı gelişmiş, iklim özellikleri ise
akarsuların büyük ve suyla bol olmasını sağlamıştır.
EK BİLGİLER
IRMAKLAR
92
Uzunluk4
km
VOLGA
3 688
TUNA
2 850
URAL
2 534
DNYEPAR
2 285
DON
1 970
PEÇORA
1 809
REN
1 326
KUZEY DVİNA
1 302
ELBE
1 165
VİSTÜL
1 095
Volga – delta ıramk ağzı
Önemi
UNUTMA
Doğu Avrupa ırmakları uzun,
büyük, yavaş akıntısı olan ve suyla
bol ırmaklardır.
Doğu Avrupa ırmakları Atlas, Arktik ve Hazar gölüne dökülür.
Doğu Avrupa akarsuları, kanallar
ile birbirine bağlıdır ve büyük akarsu – kanal sistemini oluşturarak,
Baltık denizi, Hazar gölü ve Karadenizini birbirine bağlar.
Akarsuların kullanım amaçları,
ulaşım, sulama, elektrik enerjinin
üretimi vb.
Sorunlar
Doğu Avrupa’nın yoğun akarsu ağı, alçak rölyefi, akarsu yataklarının az eğimli olması, suların akarsu yatağından
taşmasına ve sellerin oluşmasına neden olur.
Akarsuların kıyılarında büyük şehirler gelişmiş: Moskova, .nijni Novgord, Kazany, Samara, Volgograd, Rostov,
Kiyev,Dnyepropetrovsk vb. Akarsuların uzun ve suyla bol
olması, akarsu-kanal ulaşımının gelşmesini sağlar.
Doğu Avrupa’da tek bir akarsu ulaşım sistemi olarak, Volga, Don, Dnyepar, Dnyestar, Batı Dvina, Neva ve kollarından
kurulmuştur. Bu şekilde Hazar gölü, Karadeniz ve Azak denizi
ile Baltık ve Beyaz denizini bağlar. Önemli kanal ulaşım hatı,
Baltık denizi – Beyaz deniz, Moskova ve Volga - Don arasında
gerçekleşir.
Akarsular, tarım ve elektrik enerjisinin üretimi için önemlidir. Akarsularda, çok sayıda baraj gölleri ile hidro santraller
kurulmuştur. Volga ırmağında inşa edilmiş baraj gölleri, Volgograd, Ribino, Kuybişev, Gorkiev, Don ırmağında Çimlyan baraj
gölü vb.
Don – Volga Kanalı
DELTA – akarsuyun taşıdığı materyal, çakıl, kum vb. akarsu ağzında birikir, göl veya denze dökülürken
kollara ayrılır ve delta akarsu ağız şeklini oluşturur. Delta akarsu ağzı, üçgen şeklindedir, Nil, Volga ve Tuna
ırmaklarında görülür.
SEL – akarsuların yüksek su düzeyi, suların akarsu yatağından taşmasına ve çevredeki toprakların (akarsu
vadilerinin) su altında kalmasına neden olur.
93
DOĞU AVRUPA
DİYALOG
Doğu Avrupa’da hangi ülkeler
bulunur?
Doğu Avrupa’da bulunan devletlere
göre hangi uluslar yaşamaktadır.
SORULAR
Doğu Avrupa’da nüfus yoğunluğu
nasıldır?
Hangi Avrupa ülkeleri nüfus ile
daha yoğun yerleşmiştir?
Doğu Avrupa’da en fazla nüfus
sayısına sahip olan uluslar hangileridir?
Doğu Avrupa’da yaşayan
ulusları sayınız. Doğu Avrupa’da
konuşulan diller, hangi dil grubuna
aittir?
Macar/Finlanda dillerini sayınız.
İtal dil grubuna, hangi diller
girer?
Baltık dillerinden bazılarını söyleyiniz.
Doğu Avrupa, hangi kültürel
gelişmelere ulaşılmıştır.
DOĞU AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER
VE FARKLI ÖZELLİKERİ
Doğu Avrupa, diğer Avrupa bölgelerine göre daha büyük
alana (yüzey ölçümüne) sahiptir. Büyük coğrafya enlemleri
arasında yer alması ve farklı iklim özellikleri, Doğu Avrupa’nın
nüfus ile daha az yerleşmiş ve nüfus yoğunluğunun 1km2 de 50
kişi olmasını etklemiştir. Ukrayna ve Moldova nüfus ile daha
yoğun yerleşmiş ülkelerdir. Nüfus genellikle, Doğu AVrupa’nın
orta kesimlerinde daha yoğun yerleşmiş, kuzey ve güney Hazar
kıyı bölgeleri nüfus ile seyrek yerleşmiş bulunmaktadır.
km2 _ kişi sayısı
200 ve üzeri
100 - 200
50 - 100
10 - 50
1 - 10
1' den az
Nüfus
Perm
Helsinki
Kazany
St. Petersburg
Talin
Moskova
Riga
Samara
Vilnus
Minsk
Varşova
Kiyev
Volgograd
Harkov
Donyets
Moskova
ÖDEVLER
Doğu Avrupa haritasında, ülkeleri
mensup oldukları dil gruplarına
göre renklendiriniz.
94
Rostov
Odesa
Doğu Avrupa – Nüfus yoğunluğu
Diller
Doğu Avrupa’da ulusların çoğu, Rus ve Ukraynalılar, daha
az Beyaz Ruslar, Moldovalılar, Litvanyalılar, Letonyalılar ve
Estonyalılar’dır. Ruslar, Ukraynalılar ve Beyaz Ruslar, Slav dil
grubuna mensup ve benzer özelliklere sahip, Rus, Ukrayna ve
Beyaz Rusya dili ve Kiril alfabesini kullanırlar. Moldova’da,
İtalyan/Romen dil grubuna ait Moldova dili konuşulmaktadır.
Litvanya ve Letonyalılar, Baltık dil bölgesine ait olan Litvanca
ve Letonca dilini; Estonyalılar, Macar/Finlanda dil grubuna ait
Estonca dilini kullanmaktadırlar. Litvanya, Letonya ve Estonya
ülkelerinde, Ruslar çok sayıda gruplara ayrılmış şekilde görülür
ve bunlar azınlık statütüne sahip ve Rusça konuşmaktadırlar.
Dil grupları
Din
Doğu Avrupa – Diller
Doğu Avrupa nüfusunun çoğunluğu, Hristiyan dinine mensuptur. Nüfusun bir bölümü, daha doğrusu Rusya, Ukrayna, Beyaz
Rusya ve Moldova halkı Ortodoks, Litvanya Katolik, Letonya ve
Estonya halkı protestandır.
Kültür
Doğu Avrupa’nın büyük alana yayılması, farklı kültür ve
geleneklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Rusya, Ukrayna ve
Beyaz Rusya’nın farklı özellkleri; genel kültürü, gelenekleri,
farklı mimari yapıları, zengin edebiyat, bilimsel, müzik ve spor
alanlarında ulaşılan başarıları önemli ve tanınmıştır. Moldova
halkı, Slavlara kıyasen farklı kültür ve geleneklere sahiptir. Benzer durum Baltık ülkelerinde de görülür, fakat bunlar Slav ulusunun etkisi altında kalmıştır.
Sonuç olarak, diğer Avrupa bölgelerine kıyasen, Doğu
Avrupa’nın büyük bölümünde yaşayan ahali benzer dil, dinive
kültüre sahiptir.
UNUTMA
Doğu Avrupa, nüfus ile seyrek
yerleşmiş, bölgedir.
Daha yoğun yerleşmiş ülkeler,
Moldova ve Ukrayan’dır.
Rus, Ukrayna ve Beyaz Rus dili,
Slav dil grubuna aittir.
Moldova dili, İtalyan dil grubu
dilidir.
Litvanya ve Letonya dili, Baltık dil
bölgesine girer.
Macar/Finlanda dil grubuna Estonya dili aittir.
Rusya, Beyaz rusya, Ukrayna ve
Moldova’da yaşayan ahali
Ortodoks Kilisesi’ne mensuptur.
Alman
Romen
Slav
Diğer Hint-Avrupa dil gr.
Macar/Finlanda
Litvanyalılar Katolik, Letonya ve
Estonyalılar Protestan’dır.
Doğu Avrupa nüfusu, yüksek
eğitime ve farklı kültüre sahiptir, birçok alanlarda başarılara
ulaşılmıştır.
GÖÇ VEREN ÜLKE – nüfusun belirli bir ülkeden, başka bir alana
veya ülkeye göç etmesiyle göç veren ülke ortaya çıkar.
Nüfusun, dili ve dini özellikleri
açısından birçok benzerlikleri
vardır?
95
DOĞU AVRUPA
DİYALOG
Rölyef ve iklime bağlı olarak,
Doğu Avrupa’da hangi ekonomik
kollarının gelişmiş olması gerekir.
EK BİLGİLER
26 Nisan, 1986 yılında, Kuzey
Ukrayna, Çernobil’de dört atom
rektöründen birisi patladı ve dünya
çapında, doğal ortama zarar getiren
ekoloji afeti olarak orataya çıktı.
Milyonlarca insan radyoaktif ışına
maruz kaldı, çok sayıda insan
hayatını kaybetti ve daha da çok
insan hastalandı.
Rüzgarlar ile
radyoaktif tozları
kuzeybatı yönüne doğru, özellikle
Beyaz Rusya’ya dağıldı. Böyle
büyük bir kazadan sonra, atom
santrallerinin kurulmasına karşı
dünyanın tepkisi daha da çok
artmıştır.
Fabrika
96
DOĞU AVRUPA’DA EKONOMİNİN GELİŞMESİNİ
SAĞLAYAN KOŞULLAR
Doğu Avrupa, Avrupa kıtasının kapsadığı büyük alanında,
farklı doğal zenginliklere sahiptir. Dolayısıyla bu bölgede, ekonomik kolları gelişmiştir. Fakat ekonomik kollarının, Orta ve
Batı Avrupa’ya göre daha az gelişmiş düzeyi vardır.
Tarım, Doğu Avrupa’nın orta alanlarında gelişmiş ve
genellikle tahıl bitkileri yetiştirilir. Tahıllardan, en yaygın
olan buğday Ukrayna ve Rusya’dan Ural dağına kadar uzanan
kuşakta yetiştirilir. Kuzey daha soğuk bölgelerde çavdar, arpa ve
yulaf gibi tahıl alanları görülür. Doğu Avrupa’nın tahıl bölgesi,
Avrupa’da en büyük tahıllar alanıdır. Tahıl bitkilerinden başka
patates, şeker pancarı ve ayçiçeği yetiştirilir. Güneyde, Karadeniz kıyılarında sebzeler ve bağlar yetiştirilir.
Tarımla birlikte hayvancılk da gelişmiştir. Özellikle
sığırcılık ve domuzculuk.
Kuzeyde, geniş rus taygasını oluşturan orman kuşağında
ormancılık gelişmiştir.
Kuzey soğuk iklim bölgesi ve bataklıklar ile güney Hazar
bölgesindeki, yüksek sıcaklık dereceleri ve yarıçöl iklim şartları,
tarım ekonomisini olumsuz etkiler.
Doğu Avrupa ülkelerinde, diğer Avrupa ülkelerine göre sanayinin gelişmesi farklılık gösterir. Sovyetler Birliği döneminde,
ekonomi ağır sanayinin gelişmesine yönelikti. Özellikle büyük
inşaat makineleri, lokomotıv, ulaşım araçları ve silah üretimine
yönelik sanayi kolları gelişmişti. En gelişmiş sanayi merkezleri,
şehir çevre bölgelerinde görülür. Örneğin, Moskova, St. Petersburg, Nijni Novgorod, Samara ve volgograd Rusya’da; Kiyev,
Zaporojye ve Donyets Ukrayna’da, Minsk Beyaz Rusya’da vb.
Ural dağındaki maden zenginliği ve enerji kaynakları sanayinin
gelişmesi için büyük önem taşır.
Doğu Avrupa, büyük enerji kaynakları ve maden zenginliğine
sahiptir. Özellikle Rusya’daki enerji kaynakları, çünkü diğer
ülkelerdeki sanayiler bunlara bağlı olarak gelişmektedir. Doğu
Avrupa, büyük kömür, petrol ve doğal gaz yedekleri ile büyük
hidro enerji üretimine sahiptir.
SORULAR
Doğu Avrupa’nın doğal zenginlikleri nelerdir?
Tarımın özelliklerini söyleyiniz.
En gelişmiş hayvancılık kolları
hangileridir?
Ormancılık ve odun sanayisi neye
bağlı olarak gelişir?
Hangi sanayi yaygındır ve üretimi
nedir?
Doğu Avrupa’da bulunan birkaç
sanayi merkezini söyleyiniz.
Doğu Avrupa, hangi enerji
kaynaklarına sahiptir?
Neden ulaşım ağı az gelişmiş
durumdadır?
Doğal ortam ne şekilde ve düzeyde
kirlenmiştir?
Rusya, dünyadaki teknik ve
teknoloji gelişmelerini takip eder
mi?
DOĞU AVRUPA
Turizm, Doğu Avrupa’da nerede
gelişmiştir?
ÖDEV
Perm
St. Peterburg
Doğu Avrupa haritasında, şehirlerin
konumuna göre sanayi bölgelerini
ayırt etmeye çalışınız.
Talin
Moskova
Riga
Kazany
Vilnus
Samara
Minsk
Kiyev
Volgograd
Donyets Rostov
Zaporojye
Fakat, Rusya nüfusunun daha büyük kısmı Avrupa karasında
yerleşmiş olmasına rağmen, doğal enerji kaynakları, Rusya’nın
Asya bölümünden istifade edilmektedir. Doğu Avrupa ve diğer
Avrupa ülkelerine yönelik çok sayıda büyük petrol ve doğal gaz
boru hatları kurulmuştur.
Büyük alanlarından dolayı, Doğu Avrupa’da yolların
sayı ve kalitesine göre ulaşım ağı daha az gelişmiştir. Demiryolu
taşımacılığı, su ulaşımı, özellikle akarsu – kanal ulaşımı ve uçak
ulaşımının büyük önemi vardır.
Dünyada sanayinin başlangıç ve gelişme sürecinde, Doğu
Avrupa ülkelerinde de aynı şekilde üretimin büyük ölçüde
sağlanması için, çevrenin kirlenmesi ve korunması gözönünde
bulundurulmadan farklı fabrikalar kuruldu. Büyük atom
patlamalarından birisi 1986 yılında gerçekleşti, Ukrayna’nın
Çernobil’deki atom santralı patladı.
Teknik ve teknoloji gelişmeler dünyasında, Doğu Avrupa ülkeleri özellikle Rusya, dünya ve Batı Avrupa ülkeleriyle birikte
başta gelen ülkelerdir. Rusya, aynı zamanda dünyada kosmoz
güçlerinden birisi sayılır.
Turizm daha büyük merkezlerde ve sıcak Karadeniz ve Hazar
kıyı bölgelerinde gelişmiştir.
DOĞAL KAYNAKLAR – insanlar, doğrudan veya dolaylı şekilde
doğal zenginliklerinden faydalanır
ve kendi ihtiyaçları yönünde
değiştirir. Doğal kaynaklar veya
zenginlikler olarak; tarım alanları,
su potansiyeli, maden zenginliği,
ormanlar ve enerji potansiyeli
şeklinde olabilir.
Doğu Avrupa – Sanayi bölgeleri
97
SORULAR
Güney Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?
Güney Avrupa’da tanınmış bitki topluluklarını
söyleyiniz.
Kıyı denizleri nedir60?
Yaprağını döken bitki çeşitleri hangileridir?
Pirene yarımadasındaki devletleri sayınız.
Güney Avrupa’da en yaygın kültür btkileri
hangileridir?
Güney Avrupa’da hangi yarımadalar bulunur?
Apenin yarımadasındaki devletleri söyleyiniz.
Balkan yarımadasında hangi devletler yer alır?
Akdenizin coğrafi konumunu belirlemeye
çalışınız.
Akdeniz’de önemli boğazların adlarını söyleyiniz
Akdeniz kaç havzaya ayrılır?
Avrupa’nın tarihi boyunca gelişmiş ve en
tanınmış kültür ve uygarlıklarını söylemeye
çalışınız.
Güney Avrupa kıyıları nasıldır?
Güney Avrupa ülkelerinde hangi devlet yönetim
şekilleri uygulanmaktadır.
Genç sıra dağların tanımını yapınız.
Dağların arasındaki düzlüklere ne ad verilir.
Coğrafya haritasında Avrupa kıtasının dağ
kitlelerini-dağlarını bulmaya ve göstermeye
çalışınız.
Avrupa’da en tanınmış düzlüklerin adlarını söyleyiniz.
Güney Avrupa’da hangi rölyef şekillerine
rastlanır?
Toprağın jeolojik yapısına bağlı olarak, yer
kabuğunda hangi hareketler ve olaylar meydana
gelir?
Akdeniz bölgesinde hangi iklim ve iklim özellikleri yaşanır?
Akdenize dökülen büyük ırmakları say.
Akdenizin bitki örtüsü ve hayvanat dünyası
nasıldır ve neden?
En tanınmış boğazlarını söyleyiniz.
Akdenizin en tanınmış limanlarını söyleyiniz.
Deniz kıyı ve şeridinde hangi sanayi
gelişmiştir.?
Turizmin önemi nedir ve gelişmesi neden
önemlidir?
Güney Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?
Hangi bölgeleri en yoğun yerleşmiştir?
Deprem nedir?
İberik yarımadasında hangi uluslar yaşar?
Depremler hangi aletle ölçülür?
Apenin yarımadasında hangi uluslar yaşar?
Güney Avrupa’da tanınmış etkin yanardağların
Balkan yarımadasında hangi uluslar yaşar.
Akdeniz bölgesinde hangi iklim tipleri hüküm
sürer?
Güney Avrupa’da kullanılan diller hangi dil
grubundandır?
Mediteran ikliminin özellikleri nelerdir?
Güney Avrupa’da konuşulan-kullanılan dilleri
sayınız.
Dağ iklimi hüküm süren bölgelerden bazılarını
söylemeye çalışınız.
Hangi dil ve alfabe çeşitleri kullanılmaktadır.
Güney Avrupa’da hangi bitki örtüsü gelişmiştir?
98
Akdenizde bulunan yarımada ve adaları
sayınız.
Güney Avrupa nüfusunun özellikleri nelerdir?
Güney Avrupa, diğer bölgelere nazaran, ekonomisi daha geride kalmış bölgedir? Neden?
Sanayisi genelde hangi ham maddelere dayalı
gelişmektedir?
Güney Avrupa’da en yaygın ve gelişmiş ekonomik kolları hangileridir?
Daha önemli tarım ürünlerini söylemeye
çalışınız.
Batı Avrupa’da yer alan devletleri söyleyiniz.
Birleşmiş Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda
Krallığı hangi alanları kapsar?
Batı Avrupa ülkelerinin hangilerinde, devletin
başında kral veya kraliçe bulunur?
Hangi, Batı Avrupa devletlerinin başında
cumhurbaşkanı bulunur?
Tarımın gelişmesini hangi faktörler etkiler?
Kapitalist toplumların neye yönelik ekonomisi
vardır?
Güney Avrupa’da en gelişmiş sanayi kollarını
sayınız.
Batı Avrupa ülkeleri hangi devlet düzenine
sahiptir?
En gelişmiş sanayi bölge ve merkezlerini söyleyiniz.
Gelişmiş hizmet sektörlerini sayınız.
Turizm ne düzeyde gelişmiştir ve neden?
Batı Avrupa, Avrupa’nın hangi bölge ve alanlarını
kapsar?
Batı Avrupa’nın, Dünya çapında iletişimi ne
şekilde gerçekleşir?
Büyük ve ulaşıma elverişli akarsuları Batı
Avrupa’ya neyi sağlar?
Orta Avrupa’da, hangi tarihi olaylar ülkelerin
devlet düzenini etkilemiştir?
Varşova Antlaşması nedir?
Koloni güçleri ve koloniler nedir?
Orta Avrupa’da bulunan ülkelerin resmi adını
Batı Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?
Almanya’nın devlet düzeni nedir?
Bati Avrupa Bölgesinde hangi ülkeler bulunur?
Orta Avrupa’da, Alplerden Baltık denizine
kadar yer alan rölyef şekillerini ve dağılımını
söyleyiniz.
Ülkeleri ekonomik açıdan gelişmiş midir?
Kapitalist toplumların neye yönelik ekonomisi
vardır?
Batı Avrupa ülkeleri hangi devlet düzenine sahiptir?
Orta Avrupa’nın yüksek dağlık rölyefinde
hangi dağlar bulunur?
Orta yüksek dağlar hangileridir?
Alçak dağların adlarını söyleyiniz.
Orta Avrupa’da hangi düzlükler yer alır?
Orta Avrupa’nın iklimini hangi etkenler etki
eder?
Orta Avrupa’nın kuzeybatı ve doğu kesimlerinde hangi iklim özellikleri yaşanır?
Batı Avrupa'nın rölyefi nasıldır?
Dağlarında hangi iklim hüküm sürer?
Batı Avrupa ülkeleri hangi devlet düzenine sahiptir?
Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?
99
Panonya Düzlüğü nedir ve hangi dağlar arasında
bulunur?
Orta Avrupa akarsu ağının özellikleri ve
önemi nedir?
Hangi ülkeler, Panonya Düzlüğü alanlarının bir
kısmını kapsar?
Ren ırmağının özellikleri nelerdir?
Adalarda buöunan dağlar nasıl dağlardır? Bikaç
dağın adını söyleyiniz.
Tuna ırmağının özelliklerini söyleyiniz.
Menderes nedir?
Orta Avrupa’ya ait diğer akarsuları sayınız.
Akarsu ağı ne şekilde gelişmiştir?
Almanya – Polonya Düzlüğü’nde hangi bitki
kültürleri yetiştirilir ve
Daha büyük ırmakların adllarını söyleyiniz.
Panonya Düzlüğü’nde hangi iklim hüküm sürer
ve neden?
Hangi bitki örtüsü yaygındır?
Panonya düzlüğü, tarım ekonomisinin
gelişmesini ne kadar olumlu etkiler? En fazla
hangi bitkiler yetiştirilir?
Panonya Düzlüğü’nde hayvancılık gelişmiş
midir?
Orta Avrupa’nın tarıma etkileri nelerdir?
Akarsuların ulaşıma açık olması neden önemlidir?
Orta Avrupa akarsuları hangi sorunları getirir?
Orta Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?
En yoğun yerleşmiş böge ve şehirleri söyleyiniz.
Orta Avrupa’da hangi dil grupları yaygındır?
Panonya Düzlüğü’nün ulaşım bağlantıları ne
Alp dağları kitlesinin uzandığı sınırlarını söylemeye çalışınız.
Orta Avrupa’da ekonomi neye bağlı olarak
gelişmiştir?
Alp dağları nerede yer alır?
Rölyefi nasıldır?
Orta Avrupa ülkelerindeki sanayi bölgelerini
sayınız.
Buzullar nedir? Önemli buzullardan bazılarının
Almanya-Polonya Düzlüğü’nde hangi ekonomik kolları gelişmiştir?
Alplerin güney yamaçları, hangi iklimin etkisi
altında kalır?
Orta Avrupa’da en gelişmiş ülke ve ülkedeki
gelişmiş olan sanayi kollarını sayınız.
Dağların rakımına bağlı olarak hangi yükseltilerde kalıcı kar ve buzullar görülür?
Alp dağlarında, bitki topluluklarının yükeltiye
bağlı olarak dikey sıralanışı nasıldır?
100
Ren ırmağını diğer ırmaklara bağlayan birkaç
kanalı sayınız.
Nüfusun kültürel özellikleri nelerdir?
İsviçre, Almanya ve Avusturya’da hangi
hizmet sektörleri gelişmiştir?
Avusturya’nın ekonomik özellikleri nelerdir?
Polonya’da hangi sanayi gelişmiştir?
Alp ırmakları, hangi amaçla kullanılır?
En az gelişmiş Orta Avrupa ülkesi hangisidir?
Bu dağlık bölgede hizmet sektörlerinden hangileri gelişmiştir?
Macaristan’ın ekonomik özellikleri nelerdir?
Orta Avrupa hidrografyasını hangi su yüzeyleri
oluşturur?
Doğu Avrupa’nın sınırlarını belirt.
Oreta Avrupa’daki akarsular hangi havzalara
dökülür?
Coğrafi durumun düzelmesi için neler
yapılmaktadır?
Doğu Avrupa hangi alanı kapsamaktadır?
Duğu Avrupa’nın coğrafi durumu nasıldır?
Hangi alana Ulusların Kapısı adı veriliyor ve
neden?
Doğu Avrupa’da, akarsu - kanal ulaşımı nasıl
gerçekleşir?
Rölyefe göre Doğu Avrupa’nın bölgesi nasıldır?
Sovyetler Birliği ne temsil ediyormuş?
Akarsu ve denizleri bağlayan kanallardan
birkaçını söyleyiniz.
Bugün hangi ülkeler Doğu Avrupa ülkeleri olarak
sayılmaktadır?
Doğu Avrupa ırmakları hangi amaçla
kullanılır?
Sovyetler Birliği ne zaman kurulmuş ve ne zamana kadar yaşamış?
Doğu Avrupa ırmakları hangi sorunlara ve
olaylara neden olabilir?
1991 yılında Sovyetler Birliği’nin çöküşünden
sonra ne olmuş?
Doğu Avrupa’da nüfus yoğunluğu nasıldır?
Doğu Avrupa’da hangi egemen devletler
kurulmuş?
Bu ülkelerin siyasal düzenleri nasıldır?
Ülkelerden hangisi hem Avrupa hem de Asya’ya
yayılıyor?
Doğu Avrupa’nın rölyefi nasıldır?
Bildiğiniz platoları söyleyiniz.
Doğu Avrupa’da hangi düzlükler yer alır?
İklim, hangi iklim etkenlere bağlı olarak gelişir?
Hangi Avrupa ülkeleri nüfus ile daha yoğun
yerleşmiştir?
Doğu Avrupa’da en fazla nüfus sayısına sahip
olan uluslar hangileridir?
Doğu Avrupa’da yaşayan ulusları sayınız.
Doğu Avrupa’da konuşulan diller, hangi dil
grubuna aittir?
Macar/Finlanda dillerini sayınız.
İtal dil grubuna, hangi diller girer?
Baltık dillerinden bazılarını söyleyiniz.
Hangi iklim tipleri görülür?
Doğu Avrupa, hangi kültürel gelişmelere
ulaşılmıştır.
Doğu Avrupa’nın hangi bölgelerinde kutup iklimi
yaşanır?
Doğu Avrupa’nın doğal zenginlikleri nelerdir?
Karadeniz kıyılarında hangi iklim etkleri görülür?
Tarımın özelliklerini söyleyiniz.
Doğu Avrupa’nın kuzey ve güney bölgeleri
arasında hangi iklim hüküm sürer?
Hazar denizi kıyılarında hangi iklim hüküm
sürer?
En gelişmiş hayvancılık kolları hangileridir?
Ormancılık ve odun sanayisi neye bağlı
olarak gelişir?
Hangi sanayi yaygındır ve üretimi nedir?
Kuzeyden güneye doğru gelişen bitki
topluluklarını sayınız.
Doğu Avrupa’da bulunan birkaç sanayi
merkezini söyleyiniz.
Tundra nedir?
Doğu Avrupa, hangi enerji kaynaklarına
sahiptir?
Tayga nedir?
İstep nedir?
Doğu Avrupa ırmaklarının özellikleri nelerdir?
Doğu Avrupa ırmakları hangi havzalara aittir?
Doğu Avrupa ırmak kıyılarında birçok şehirler
gelişmiştir?
Neden ulaşım ağı az gelişmiş durumdadır?
Doğal ortam ne şekilde ve düzeyde
kirlenmiştir?
Rusya, dünyadaki teknik ve teknoloji
gelişmelerini takip eder mi?
Turizm, Doğu Avrupa’da nerede gelişmiştir?
101
102
ÜNİTE VE KONULAR
4. ASYA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ
ASYA’NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI
ASYA’NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ
HİDROGRAFYA
ASYA KITASI’NIN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ
5. ASYA’NIN BEŞERİ - COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE
ASYA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
ASYA’NIN NÜFUSU
ASYA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
6. ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI
DOĞU ASYA
GÜNEY DOĞU VE GÜNEY ASYA
ORTA ASYA
GÜNEY BATI ASYA
103
COĞRAFİ DURUMU,
SINIRALARI VE BÜYÜKLÜĞÜ
ASYA‛NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
104
Dünya'da en büyük kıtanın adını
söyleyiniz.
Avrupa ve Afrika kıtalarına en
yakın kıta hangisidir?
Bu üç kıtaya hangi ortak ad
verilmiştir?
Çin Duvarı
Asya, Dünya’nın en büyük kıtasıdır. 44 587 555 km2 yüzey
ölçümü ile yeryüzü alanının üçte birini kapsar. Birkaç ada hariç,
Asya karasının en büyük kısmı kuzey yarımkürede yer alır.
Doğu-batı yönünde, 8 600 km uzunluğa sahip olan Asya kıtası,
batıda Anadolu yarımadası ve doğuda Amur ırmak ağzına kadar
uzanır. Kuzey-güney yönünde, 8 400 km ile kuzeyde Çelyuskin
Burnu’ndan, güneyde Malakka takım adalarının Piyai Burnu’na
kadar uzanır. Avrupa ile sınırı: Ural dağı – Ural ırmağı - Hazar
gölü – Maniç vadisi – Karadeniz – İstanbul Boğazı – Marmara
denizi – Çanakkale Boğazı – Ege denizi ve Kıbrıs adasına kadar uzanır. Afrika kıtasından, Süveyş kanalı, Kızıl denizi ve
Bab – ül – Mandeb Boğazı ayırır. Güneyde, Hint Okyanusu,
doğuda Büyük Okyanus ve kuzeyde Arktik Okyanusu suları ile
çevrili olup birçok kıyı denizleri vardır. Asya kıtası kıyılarında,
SORULAR
Asya’nın yüzey ölçümü kaç
km2’dir?
Asya kıtasının sınırlarını söylemeye çalışınız?
Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının
birleşme noktalarını hatırlayınız!
Asya kıtası ve Atlas Okyanusu
arasındaki bağlantı ne şekilde
gerçekleşir?
Asya kıtası, hangi bölge ve alanları
ile Avustralya’ya yaklaşır?
ÖDEV
Asya
haritasını
inceleyerek,
Asya’nın hangi yarımkürede yer
aldığını ve kıtanın en uç kara
parçalarını ve hangi okyanus ile denizlerle çevrili olduğunu öğrenmeye
ve haritada göstermeye çalışınız.
UNUTMA
Asya, 44.5 mil. km2 yüzölçümü
ile Dünya’nın en büyük kıtasıdır.
azı
BERİNG DENİZİ
g
erin
Boğ
B
A LA
SKA
(ABD
)
Asya kıtası, kuzeyde Arktik Okyanusu, doğuda Büyük Okyanus,
güneyde Hint Okyanusu ve batıda
Kızıl denizi, Süveyş Kanalı, Akdeniz, Karadeniz, Hazar gölü
ve Ural dağı ile Ural ırmağıyla
sınırlanır.
Endonezya ve Timor denizi ile Moluk takım adalarına kadar
çok sayıda adaları bulunur.
Asya, Avrupa ve Afrika kıtaları birbirine bağlı, üzerinde
farklı uygarlıkların ile kültürlerin gelişmiş veolduğu Eski
Dünya adı verilen kıtalarıdır. Günümüzde aralarındaki sınırlar,
sözleşmelere bağlı olarak geçerlidir. Doğal sınırı boyunca arazi, iklim, bitki va hayvanat dünyası ile nüfusun geçiş bögeleri
yer alır. Sınır çizgisinde özellikle Avrupa ve Asya arasındaki
Uluslar Kapısı (Ural dağı ve Hazar gölü arasındaki alan) ve
Sinay Yarımadası Asya ve Afrika kıtaları için büyük önem
taşır.
Asya kıtasını Kuzey Amerika’dan 85 km geniş olan Bering
Boğazı ayırır. Bering Boğazı, arktik iklimi ve kış aylarında
suların donması yüzünden iki kıta arasındaki ulaşımın
gerçekleşmesi için uygun sayılmaz. Asya kıtası güneydoğuda
Endonezya adaları ile Avustralya kıtasına yaklaşır.
Asya kıtasının coğrafi konumu, üç okyanusa olan
kıyısı, Kızıl denizi, Süveyş Kanalı ve Akdeniz’den Atlas
Okyanusu’na bağlanması, kıtanın çok elverişli ve merkezi
coğrafi durumuna sahip olduğunu göstermektedir. Fakat,
Asya kıtasının doğal faktörleri, kültürel ve tarihi olayları,
Avrupa kıtasını etkilemiştir. Diğer kıtaların da Asya kıtasının
bazı kıyı ve taşra bölgelerine etkileri olmuştur. Günümüzde,
Asya kıtasının nüfusu Avustralya’yı etkilemektedir.
Asya, Avrupa ve Afrika kıtası ile
birlikte Eski Dünya kıtalarıdır.
85 km geniş olan Bering Boğazı,
Asya kıtasını Kuzey Amerika’dan
ayırır.
Bering Boğazı
105
ASYA‛NIN KIYILARI –
GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI
SORULAR
Asya kıtasının deniz kıyıları uzundur. Neden?
Asya’nın ada veya yarımadalardan
oluşan bölge ve alanlarını söylemeye çalışınız.
Harita üzerinde, Güney Asya
kıyılarındaki deniz ve körfezleri
bulmaya çalışınız.
Haritada, Asya’nın doğu kıyılarında
bulunan deniz ve körfezleri göstermeye çalışınız.
Tanınmış ve önemli boğaz ve
geçitleri sayınız.
Asya haritasını inceleyiniz. Deniz
ulaşımına, hangi okyanus ve denizleri elverişli değildir?
adalardan kaynaklanır. Güneybatı kıyılarında, Anadolu ve Arap
Yarımadası; Güney Asya’da Hint Yarımadası ile Hindiçini ve
Malakka yarımadası, Endonezya ve Filipin adalarıdır. Doğu
Asya’da Kore Yarımadası, Kamçatka ve Çukot yarımadaları
ile Japon adaları, Sahalin adası ve Kyurel adalarıdır. Kıyıların
büyük bir bölümü pek girintili ve çıkıntılı olmayıp çok sayıda
küçük körfezleri vardır.
Asya kıtası kıyılarında, iç ve kıyı denizler ile körfezler
yer alır. Avrupa, Afrika kıtaları ve Asya’nın güneybatı kıyıları
arasında Akdeniz ve Kızıl denizi bulunur. Asya ve Afrika
arasında bulunan Kızıl denizi, Süveyş Kanalı ve Bab – ül –
Mandeb Boğazı, Akdeniz’i, Aden Körfezi, Arap denizi ve Hint
Okyanusu’na bağlar.
Hint Okyanusu’ndan, Oman Körfezi ve Ormus Boğazı ile
karaya derin girmiş Basra (Pers) Körfezi bulunur. Hint ve
Asya - Takım Adalar
Hanoy
ER
NL
Pİ
Lİ
Fİ
Manila
S
O
LA
TAyLAND
Ho Şi Min
De
ni
zi
KAMBOÇ
n
Bangkok
Do
ğu
Çi
DİYALOG
Hangi kıyı şekilleri, çok girintili ve
çıkıntılı kıyılar olarak tanımlanabilir?
Büyük alanı, Hint Okyanusu, Büyük Okyanus ve Akdeniz’e
Asya kıtası, hangi okyanus ve deniolan deniz kıyıları ile Asya kıtası uzun kıyı çizgisine sahipzlerle sınırlanır?
tir. Kıyıların girintilği ve çıkıntılığı çok sayıda yarımada ve
Borneo
MALE ZYA
Kuala Lumpur
Singapur
DOĞU TİMOR
E N
Cakarta
106
D
O
N
E
Z Y A
UNUTMA
Asya kıtası, uzun deniz kıyılarına
sahiptir.
Özellikle, güneydoğu ve doğu
kıyıları, birçok yarımada ve
adalarıyla en girintili ve çıkıntılı
kıyılardır.
Asya kıtasının en büyük
yarımadaları: Anadolu, Arap,
Hint, Hindiçini, Kore ve Kamçatka yarımadasıdır.
En büyük adaları: Endonezya,
Filipin ve Japon adalarıdır. Önemli boğaz ve kanalları: Süveyş
Kanalı, Bab-ül-Mandeb Boğazı,
Malakka, Tayvan, Kore ve Bering
Boğazı’dır.
ÖDEVLER
Asya haritasında, Asya kıyılarının
girintili ve çıkıntılığını inceleyiniz
ve nedenlerini açıklayınız!
Deniz Ulaşımı - Araçları
Hindiçini yarımadaları arasında büyük Bengal Körfezi; Endonezya ve Filipin adaları arasında iç denizler olarak; Andaman
denizi, Siyam ve Tonkin körfezleri, Güney Çin denizi, Cava,
Sulaves, Bandi, Timur, Arafur denizi vb. bulunur. Asya’nın
doğu kıyılarında; Doğu Çin denizi, Sarı deniz, Japon denizi,
Ohot denizi, Bering denizi vb. Arktik Okyanusu kıyı denizleri;
Çukot denizi, Doğu Sibirya denizi, Laptev denizi ve Kars denizidir.
Güneydoğu ve Doğu Asya’nın kıyı denizlerindeki birçok boğaz ve geçitlerden ulaşımın gerçekleşmesi sağlanır.
Önemli boğaz ve geçitler; Andaman ve Cava denizleri arasında
Malakka boğazı; Hint Okyanusu ve Cava denizi arasında Sund
boğazı; Güney Çin ve Doğu Çin denizleri arasında Tayvan
boğazı; Japon ve Sarı deniz arasında Kore Boğazı; Ohot ve
Japon denizleri arasında Tatar boğazı ve Bering ile Çukot denizleri arasında Bering Boğazı bulunur.
Bu şekildeki girintili ve çıkıntılı kıyılarında, Arktik
Okyanusu hariç, tüm deniz ve okyanuslarında yıl boyunca
ulaşım gerçekleşir. Özellikle, Güney, Güneydoğu ve Doğu
Asya’nın nüfus ile yoğun yerleşmiş kıyı bölgeleri deniz
ulaşımına elverişlidir.
KÖRFEZ – deniz veya göl sularının karaya girmesi ile oluşan kıyı şekilleridir. Denizlerin, karanın alçak
kesimlerine, akarsu yataklarının aşağı bölümlerine veya geçmişteki buzul yataklarına girmesi ile oluşur.
BOĞAZ – iki deniz sularını birleştiren ve iki kıtayı ayıran dar deniz yüzeyidir. Örneğin: İberik yarımadası
(Avrupa) ve Afrika kıtası arasındaki Cebelitarık Boğazı; Avrupa ve Asya kıtaları arasındaki İstanbul ve
Çanakkale Boğazı’dır.
KIYI DENİZİ – kıtalar arası denizler veya büyük okyanusların kıyı denizleridir. Örneğin, Ligurya denizi,
Norveç denizi gibi.
107
ASYA‛NIN RÖLYEF
ÖZELLİKLERİ
DİYALOG
Asya kıtasında, farklı rölyef bütünlüklerini oluşturan düzlükler, dağlar ve platolar yer alır.
Düzlükler, kıta alanının dörtte birini kapsar ve özellikle kıtanın kenar ve kıyı bölgelerinde yaygındır. Tanınmış
düzlükleri; Avrupa ile doğal sınır bölgesine doğru yayılan Batı
Sibirya Düzlüğü ve Turan Düzlüğü, Güneybatı Asya’da MesoSORULAR
potamya, Güney Asya’nın İndüs, Ganj, Bramaputra, Mekong
Asya kıtasında hangi rölyef bütünakarsu vadisi boyunca yer alan düzlükler, Doğu Asya’da, Doğu
lükleri ayırt edilebilir?
Çin Düzlüğü ve diğer küçük düzlüklerdir. Asya’nın zor geçitli
Asya kıtasının tanınmış düzlüklerini olan dağlık rölyefinde, ulaşımı kolaylaştırma açısından düzlükler
sayınız.
büyük önem taşır.
Dağlık rölyef, alanın dörtte üçünde mevcuttur. Dağ sisteAsya kıtasında yer alan büyük dağ
kitlelerini söylemeye çalışınız.
mi, batıda Ege denizinden daha doğrusu Anadolu yarımadasından,
doğuda Büyük (Pasifik) Okyanusu’na kadar uzanır. Dağ sisteDünya’nın en yüksek dağ tepesi
minde zincir şeklinde birbirini izleyen dağlar; Taurus dağ kitlesi,
hangisidir ve nerede bulunur?
İran ve Afganistan dağları Pamir dağlarına kadar uzanır. BuAsya kıtasında yer alan büyük
radan dağ sistemi, güneydoğuya doğru Hindukuş, Karakorum
platoların adlarını söyleyiniz.
Asya kıtasında hangi çöller bulunur? ve Himalaya dağlarına, kuzeybatıda Tanrı dağları ve Altay,
kuzeye doğru ise Yablanoy, Stanovoy, Vrerhoyansk, Çersk, KoRakımı yüksek olan alanlarda hangi
limsk ve diğer dağlara devam eder. Ayrı ve farklı dağ kitleleri
rölyef tipleri görülür?
ve dağları olarak; Kafkas, Elburs, Suudi Arabistan’ın güneybatı
’’Ateşli Halka’’neyi ifade eder?
bölgesindeki dağlar; Doğu Asya’da Kore dağları, Büyük Hingan
Asya, doğal bütünlüklerine göre,
ve adalarda bulunan dağlardır.
Yeryüzünde en yüksek dağlar hangileridir ve nerede bulunur?
hangi bölgelere ayrılır?
H i
m a
l a y a
Himalaya Dağ Sistemi
108
UNUTMA
Asya kıtasının en büyük düzlükleri: Batı Sibirya Düzlüğü,
Turan Düzlüğü, Mesopotamya,
İndüs-Ganj düzlüğü, Doğu Çin
Düzlüğü vb.
En büyük dağ kitleleri: İran
Dağları, Afganistan Dağları,
Pamir, Hindukuş, Karakorum,
Himalaya, Altay, Yablanov, Stanovoy ve Verhoyansk dağları, Batı
Gatlar vb.
En tanınmış çölleri: Gobi, Takla
Makan, Muyunkum, Karakorum
ve Kızılkum, Büyük Nefud, Tar
vb.
En büyük platoları: İran Platosu,
Tibet Platosu, Orta Sibirya Platosu, Dekan Platosu vb.
ÖDEV
Asya haritasını inceleyiniz ve
düzlük bölgeleri, dağ kitleleri,
platoları, çöl bölgeleri ve adalarını
bulmaya çalışınız.
Asya kıtasının dağlık bölgerinde genellikle çok yüksek dağlar
yer alır. Himalaya dağlarında, Dünya’nın en yüksek tepesi, 8
850 m yüksek olan Mont Everest ile birçok 8000 m’ den yüksek
dağlar bulunur.
Asya karasında, dağ kitleleri arasında büyük alanları kapsayan
platolar yer alır. Örneğin, İran Platosu, Tibet Platosu, Stanovoy
Platosu, Orta Sibirya Platosu, Kazak Platosu, Dekan Platosu vb.
Asya’nın rölyef özelliklerinden birisi, rüzgar erozyonu
ile oluşmuş, aşındırma ve biriktirme şekilleri ile çöller
büyük alanlara yayılmış bulunur. Bu çöllerden bazıları; Arap
yarımadasında Büyük Nefud ve Rub ül Hali, İran’da Büyük
Tuz Çölü, Hindistan’da Tar çölü, Kazakistan, Özbekistan ve
Türkmesnistan’da Karakum, Muyunkum ve Kızılkum çölleri,
Batı Çin’de Takla Makan, Çin ve Moğolistan’ın kuzey bölgelerinde Gobi çölü vs.
Asya’da rakımı yüksek olan dağ sistemleri 33o ila 50o kuzey
coğrafya enlemleri arasında yer alır ve dolayısıyla dağlarında buzullara rastlanır. Büyük alanları kar ve buzlar altındadır. Dağların
çoğundan, özellikle Himalaya dağlarından buzullar hareket eder
ve çoğu Asya kıtası akarsularının kaynak sularını oluşturur.
Asya’nın çevresinde, çok sayıda volkan ve depremlerin
oluşturduğu Ateşli Halka adı verilen kuşak ile yanardağ rölyef
şekilleri görülür.
Rölyef özelliklerine göre Asya’nın rölyefinde birkaç rölyef
bütünlükleri ayırt edilebilir: Kuzey Asya; Pamir ve Altay dağları
ile Amur ırmağının kuzeyindeki büyük düzlük alanları kapsar.
Doğu Asya; Çin, Kore ve Japonya’nın doğu bölgelerini kapsar.
Güney (Muson) Asya; Himalaya ve Hindukuş dağ zincirinin
güneyinde, Pakistan, Endonezya ve Filipinler’e kadar uzanan
alanları kapsar. Güneybatı Asya; Afganistan ve Sinay yarımadası
arasındaki bölgeyi içine alır. Orta veya Merkez Asya; en yüksek
dağlık alanları ile çölleri kapsar.
VOLKAN PÜSKÜRMESİ – sürekli veya farklı zamanlarda, hafif veya güçlü volkanik püskürmeler sürecidir.
GENÇ SIRA DAĞLAR – mezozoik ve kenozoik gibi genç jeolojik evrelerde oluşan dağ sistemidir.
ÇÖLLER – çok az yağış (yıllık 200 mm’ den az) miktarı alan, veya birkaç yıl yağış görülmeyen ve bitki
örtüsünden yoksun alanlardır.
SİSMOLOJİK OLAYLAR – depremlerin sık yaşandığı belirli alanlar.
ESKİ ÇÖKÜK DAĞLAR – eski jeolojik evrelerde oluşmuş dağ kitleleridir. Örneğin, paleozoik evresi
gibi.
109
DİYALOG
SORULAR
Asya kıtasına yayılan iklim
kuşaklarını söylemeye çalışınız.
Orta Asya’da hangi iklim tipleri
hüküm sürer?
Güney ve Doğu Asya, hangi
tanınmış periyodik (mevsimlik)
rüzgarların etkisi altında kalır?
Kış ve yaz Muson rüzgarlarının
Tayfun rüzgarlarının hangi bölgelerde oluşup estiği görülür?
Tsunami nedir?
Çöl iklimi nerede hüküm sürer?
İKLİM ŞARTLARI – KOŞULLARI
Asya’nın iklimi çeşitlilik gösterir. İklimini etkileyen faktörlerden, özellikle batı - doğu ve güneybatı – kuzeydoğu yönü olan
dağların uzantısı ve muson rüzgarlarının etkisi görülür. Asya
kıtası, iklim çeşitleri ile tüm iklim kuşaklarına yayılır. İki farklı
uç iklim kuşakları görülür; güneyinde, tropikal – muson iklim
kuşağı ile kuzeyinde kutup ve subkutup iklim kuşağıdır. Bunların
arasında uzanan ılıman iklim kuşağındaki iklimi etkileyen; geniş
kıta – kara alanı, denizlerden uzaklık ve çok yüksek dağlardan
oluşan rölyefidir. Dolayısıyla karasal iklim ve tipik yüksek dağ
iklimi (Alp iklimi) hüküm sürer.
Kışın, Asya’nın Kuzey ve Orta bölgelerinde, havalar soğur,
en düşük sıcaklıklar – 68oC’ye düşer ve yüksek hava basıncı
yaşanır. Yazın ise hava kitleleri ısınır ve hava basıncı alçak
olur. Hint ile Büyük (Pasifik) Okyanus üzerinde farklı durum
yaşanır. Hava kitlelerinin farklı özellikler göstermesi ile hava
hareketlerinin hızı yükselir ve periyodik (mevsimlik) kış ve yaz
Muson rüzgarları ortaya çıkar.
İklim
ARKTİK OKYANUSU
Kutup
Oy
Subkutup
aş
kutup hava
kitleleri
Muson-ılıman ve soğuk
iy
o
Muso-ılıman ve sıcak
Ilıman ve sıcak karasal
Ilıman ve kurak karasal
Ilıman ve çok kurak
karasal
Muson-subtropikal
ılıman okynusal
hava kitleleri
İstanbul
Tokyo
Kuru ve soğuk dağ
Pekin
Beyrut
Urumçi
Nemli subtropikal
Tropikal çok kurak
Riyad
Yeni Delhi
Kuru Kış
Musonları
Hong Kong
US
Tropikal kurak
Nemli subekvatoral
Mu
Ekvatoral
DENIZ
AKINTILARI
Sıcak
Soğuk
RÜZGARLAR
Musonlar
AN
KY
Muson tropikal
KO
Nemli Yaz
Musonları
YÜ
Şangay
Bağdat
BÜ
Subtropikal çok
kurak
Subtropikal
110
Kiyoşiyo
Asya’nın büyüklüğüne ve rölyefine
bağlı olarak, Asya kıtasında hangi iklim
koşulları ve iklim özellikleri yaşanır?
Nemli Yaz
Musonları
son
De
HİNT OKYANUSU
niz
ak
Singapur
ınt
ısı
UNUTMA
Asya’nın iklimi çeşitlilik gösterir.
Asya kıtasında hüküm süren iklim
tipleri: ekvatoral, tropikal, subtropikal, ılıman, subkutup ve kutup
iklimi.
Kıtanın büyüklüğü ve rölyefi,
farklı iklim çeşitlerinin oluşmasını
etkilemiştir.
Örneğin, tropikal ve Muson iklimi,
ılıman karasal iklimi, dağ iklimi,
çöl iklimi, subkutup ve kutup
iklimi.
Asya’nın iklimini büyük öçüde
rüzgarlar etkiler; Güney Asya’da
periyodik Muson rüzgarları, Doğu
Asya’da Tayfun rüzgarları etkilidir.
ÖDEV
Konu içeriğinden faydalanarak,
tropikal ve Muson iklimi, tipik
dağ iklimi, çöl ve kutup ikliminin
hüküm sürdüğü bölgeleri ayırt
ediniz.
ARKTİK (KUTUP) İKLİMİ – Arktik iklimi, kuzey kutup bölgesinde hüküm sürer. Kışları soğuk ve
havanın sıcaklığı - 40o C’ye kadar düşer, yazları ise kısa ve havanın sıcaklık dereceleri 0 oC ila 10 oC
arasında değişir.
MUSON – periyodik veya mevsimlik rüzgarlarıdır, yılın yarısı veya 6 ay süre kadar, denizden karaya doğru
esen yaz Muson rüzgarlarıdır. Yılın diğer yarısında karadan denize doğru esen kış Muson rüzgarlarıdır.
Özellikle Güney (Muson) Asya’da etkili oldukları görülür.
Muson rüzgarları, Asya’nın iklim koşullarını etkileyen en
önemli faktörlerden birisi olarak Muson ikliminin oluşmasını
sağlar.
Yaz musonları, Büyük ve Hint Okyanusu’ndan karaya
doğru eser. Sıcak ve nemli rüzgarlar olarak Himalaya dağlarına
büyük miktarda yağışı getirir. Kış musonları karadan, güneyde
Hint Okyanusu ve doğuda Büyük Okyanus’a doğru eser. Kış
musonları, soğuk ve kuru rüzgarlardır, etkili oldukları bölgelerde
kurak iklim özellikleri görülür.
Benzer iklim, Doğu Asya bölgesinde de yaşanmaktadır. Yazın,
Büyük Okyanus’tan karaya doğru Tayfun adı verilen sıcak ve
nemli rüzgarlar eser. Tayfun rüzgarları, Muson rüzgarlarına
kıyasen daha az miktarda yağışı getirir. Kışın yüksek dağlık
bölgelerden, doğuda düzlük ve denizlere doğru eser, soğuk ve
kuru hava kitlelerini getirerek, soğuk ve kurak iklim yaşanır.
Tayfunlar, deniz dalgalarının etkisini artırır. Tsunami dalgaları,
deniz altında meydana gelen deprem ve yanardağ püskürmeleri
ile oluşur.
Sibirya’da sürekli düşük sıcaklıklar yaşanır. Kısa yaz mevsiminde derin donmuş olan toprakların yüzey tabakası erimeye
başlar. Orta Asya’da yıllık yağış miktarı azdır ve 200 ila 500 mm
arasında değişir. Dolayısıyla geniş çöl alanları ve çöl iklimi ortaya
çıkar. Çöl iklimi, Güneybatı Asya’da daha belirgin olur. Rakıma
bağlı olarak Orta Asya’nın yüksek dağlık bölgeleri sürekli kar
ve buzlar altında olup düşük hava sıcaklıklarına neden olur. Bu
bölgelerde yüksek dağlar iklimi hüküm sürer.
MUSON İKLİMİ – yıl boyunca bir kurak ve bir nemli evre olmak üzere, özellikle Muson rüzgarlarının
oluştuğu ve etkili olduğu iklim tipidir. Muson iklimi Güney ve Güneydoğu Asya’da hüküm sürer. Çok sıcak
ve yağışlı yazlar ile kurak ve sıcak kışlar yaşanır. Yağışlar, genellikle yaz aylarında görülür ve yıllık yağış
miktarı 2 000 ila 3 000 mm arasında değişir. Kışın ise yağışlar hiç yok denecek kadar azdır.
ÇÖL İKLİMİ – çok az yıllık yağış miktarı (200 mm) görülen yada birkaç yıl hiç yağış almayan iklim tipidir. Yazın hava sıcaklıkları çok yüksek olur, gece ve gündüz sıcaklıkları büyük farklılık gösterir.
İSTEP (BOZKIR) İKLİMİ – istep bölgelerinde hüküm süren, yıllık 300 – 400 mm yeterli olmayan yağış
miktarı ile yıl içerisinde ve özellikle yazın yüksek sıcaklıklar yaşanan farklı iklim tipidir.
111
DİYALOG
Asya kıtasının farklı rölyef ve iklim özellikleri, büyük alana
yayılması, okyanus ve denizlere kıyısı, kıtanın iç bölgelerinin
denizlerden uzak kalması ve diğer faktörlerin etkisi altında birçok iklim ve bitki örtüsü bölgeleri ayırt edilebilir.
Genel olarak, bitki örtüsü bölgeleri şu şekilde sıralanabilir;
tropikal yağmur ormanları, savanlar, çöl ve yarıçöl bitki örtüsü,
otlaklar, kışın yaprağını döken ormanlar, Mediteran ya da Akdeniz bitki örtüsü, yeşil ormanlar, yüksek dağ bitki örtüsü ve
tundralar.
Tropikal yağmur ormanları, Güney ve Güneydoğu Asya ile
Doğu Asya’nın daha güney bölgelerinde yaygındır. Tropikal
yağmur ormanlarında, bitki örtüsü yoğun, rakıma bağlı olarak
katlar şeklinde sıralanmış, geniş yapraklı ve gövdeli ağaçlar ile
otlaklar yer alır. Tropikal ormanlarına cungul adı verilmiş, bu tür
ormanlar Hindistan’ın kıyı bölgelerinde de yaygındır.
Cungul
SORULAR
İstanbul
Tokyo
Pekin
Beyrut
Şangay
Bağdat
Hong Kong
HİNT OKYANUSU
Asya - İklim ve bitki örtüsü bölgeleri
US
Yeni Delhi
AN
KY
Riad
KO
İklim ve bitki örtüsü bölgeleri, hangi
faktörlere bağlı olarak gelişir?
Asya’da hangi iklim ve bitki örtüsü
bölgeleri mevcuttur.
Cungul adı verilen tropikal ormanlara,
hangi iklim ve bitki örtüsü bölgelerinde rastlanılır?
Asya kıtasında savanlar nerede
yaygındır?
Dağlık bitki örtüsü, rölyefe bağlı
olarak, hangi iklim bölgesinin özelliği
olarak görülür?
Asya’nın hangi iklim bölgelerinde çöl
ve yarı çöl bitki örtüsüne rastlanır?
Asya kıtasının istep (bozkır) ile örtülü
alanlarını söyleyiniz.
Kışın yaprağını döken ormanlar
nerede yaygındır?
Tayga adı verilen yeşil orman kuşağı,
Asya kıtasının hangi alanlarını kapsar?
Tundra
Ekvatoral gür ormanlar
Yaprağını döken ormanlar
Tropikal ormanlar
Yüksek dağ otlakları
Karma ormanlar
Savanlar
İstepler
Çöller
Yarıçöller
Akdeniz bitki örtüsü
ARKTİK OKYANUSU
YÜ
112
İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ BÖLGELERİ
BÜ
İklim neyi etkiler?
İklim ve bitki örtüsü bölgelerini
sayınız.
Singapur
UNUTMA
Asya kıtasında, birçok iklim ve
bitki örtüsü bölgeleri ayırt edilebilir; tropikal ormanlar, savanlar,
dağlık bitki örtüsü (otlaklar),
çöl ve yarıçöller, istepler, kışın
yaprağını döken ormanlar, yeşil
yağmur ormanları (tayga) ve
tundralar.
İstep
Tundra
Tundra
CUNGUL – Hint ve Hindiçini Yarımadası ve Malakka Takım
Adaları’nda geniş tropikal ormanlarıdır. Cungul ormanlarında
ağaçların yüksekliği 20 – 30 m arasında değişir. Çoğunlukla tika,
sandal, çeşitli palmiyeler ve diğer zengin bitki örtüsü katlar şeklinde
sıralanmıştır.
Savanlar, çok sık otlardan oluşmuş otlaklardır. Özellikle, Hint
yarımadası ve Hindiçini yarımadasının orta bölgelerinde görülür.
Dağlık bitki örtüsünü yüksek dağ otlakları oluşturur ve Orta
Asya’nın dağlık bölgeleri ile platolarında mevcuttur.
Çöl ve yarıçöl bitki örtüsü, taşlık ve kumsallar Orta ve
Güneybatı Asya’nın büyük bir kısmında bulunur.
İstep adı verilen otlaklar, Anadolu Yarımadası ve Mesopotamya Düzlüğü’nde, güneyde, çöl ve yarıçöl kuşakları ve kuzeyde,
yeşil yağmur ormanları arasında yer alan Orta Asya bölgesinde
istepler yaygındır.
Kışın yaprağını döken ormanlar, özellikle Doğu Asya -Doğu
Çin, Kore, Japonya ve Rusya’nın daha küçük alanlarında bulunur. Akdeniz bitki örtüsü, Akdeniz’in yarımadası olarak bilinen Anadolu yarımadsının Akdeniz kıyılarında gelişmiştir.
Yeşil yağmur ormanları Kuzey Asya – Sibirya’da yaygındır.
Yeşil yağmur ormanları tayga olarak bilinir.
Tundra, Asya’nın en kuzey deniz kıyılarında, tayga orman
kuşağı ile Arktik Okyanusu arasında yer alan iklim ve bitki
örtüsü bölgesidir.
Çöl
ÖDEVLER
Asya haritasında, Asya’nın iklim
ve bitki örtüsü bölgelerini farklı
renklerle boyayınız! Metindeki
bilgilerden ve diğer haritalardan da
faydalanmaya çalışınız.
113
HİDROGRAFYA
DİYALOG
Asya kıtasından bir ırmağın adını
söyleyiniz.
Akarsular hangi amaçla kullanılır?
SORULAR
Asya’nın kenar denizlerine dökülen
ırmakların akıntıları ne şekildedir?
Kapalı havza bölgesi nedir?
Kapalı havza bölgesine ait olan
tanınmış ırmakları söylemeye
çalışınız.
Arktik Okyanusu’na hangi ırmaklar
dökülür?
Hint Okyanusu’na hangi ırmaklar
dökülür?
Güneybatı Asya’daki ırmakların
Orta Asya’nın çöl ve yarıçöl
bölgelerinde, akarsulardan ne
şekilde yararlanılır?
Asya’daki akarsuların diğer farklı
kullanım amaçları nelerdir?
AKARSULAR VE ÖNEMİ
Asya’da hidrografya ağı, çok sayıda akarsulardan oluşmuştur.
Akarsuları, ışınlar şeklinde kıtanın kıyılarındaki kenar denizlere
dökülür. Fakat, kıta alanının üçte biri (Hazar gölü ve Orta Çin)
kapalı havza bölgesi olarak, suları göllere dökülür veya çöl
bölgelerinde suları kaybolur. Asya’nın kapalı ve iç havza bölgesi büyük alanı kapsadığına rağmen, sadece birkaç akarsuya
sahiptir. Aral gölüne Amu Derya ve Sir Derya, Takla Makan
çölüne Tarim ırmağı dökülür. Havzanın büyük bir kısmının,
(Avrupa’dan dökülen Volga ırmağı hariç) akarsu ağı gelişmemiş,
suları yetersiz, yağış miktarı az ve çöl alanları mevcuttur.
Okyanus havzalarına ait olan akarsuları, rölyef ve iklime bağlı
olarak farklı özellikler gösterir.
Arktik Okyanusu’na dökülen ırmakları su ile zengin, geniş
düzlüklerden yavaş akar, yazın su ulaşımına elverişli, kışın ise
kuzey bölgelerde suları donar. En büyük ve tanınmış ırmakları:
İrtiş ırmak kolu ile Ob ırmağı, Aşağı Tungus ırmak kolu ile Enisey
ırmağı, Lena, İndigir ve Kolim ırmaklarıdır. Bu ırmaklar, geniş
akarsu havzalarına sahiptir. Arktik Okyanusu, Asya kıtasının en
büyük havzası sayılır.
H i
m a
l a y a
Lahor
Yeni Delhi
Katmandu
Daka
D
n
a
e k
Nagpur
Ganj düzlüğü
114
Kalküta
Çitagon
UNUTMA
Asya kıtasındaki akarsular, Orta
Asya’nın yüksek dağlık bölgelerinden kaynaklanır.
Asya ırmakları ışınlar şeklinde
çevredeki okyanus ve denizlere
doğru akmaktadırlar.
Asya kıtası alanının büyük bir
kısmı kapalı havza bölgesini
oluşturur. Kapalı havza bölgesi
sularını Hazar gölü toplamaktadır.
Arktik Okyanusu havza bölgesine ait olan önemli ırmaklar:
Ob, İrtiş ırmak kolu ile birlikte,
Enisey, Lena, İndigir ve Kolim
ırmaklarıdır.
Büyük Okyanus havza bölgesinin
tanınmış ırmakları: Amur, Hoang
Ho ve Yang Çe Yang ırmakları vb.
Güney ve Güneydoğu Asya’da:
İndüs, Ganj, Bramaputra, Mekong,
İravadi ırmakları vb., Güneybatı
Asya’da Dicle ve Fırat ırmaklarıdır.
KURU VADİ - Çöl bölgelerinde kuru akarsu vadileridir, ancak
şiddetli yağışlardan sonra yoğun akarsu akıntıları oluşur.
SULAMA - suyun getirilmesi ve tarım kültürlerinin yetiştirilmesi
için tarım alanlarının sulanmasıdır.
Hidroelektrik Santralı
HİDRO (SU ENERJİSİ) – suyun gücünden yararlanarak su enerjisi üretilir. Özellikle akarsuların enerjisinden faydalanmak önemlidir, akarsuların eğimi, akıntısı ve akarsu rejimi, su enerjisinin üretimini büyük ölçüde etkiler. Akarsuların yanısıra hidro enerji üretimi
gelgit olaylarından da sağlanmaktadır.
ÖDEV
Büyük Okyanus havza bölgesine ait akarsular, su ile zengin,
su ulaşımına elverişli, dağlık bölgelerden akar, fakat kışın suları
donmaz, aşağı akıntılarında Muson yağmurlarından dolayı,
akarsu yataklarından taşar ve sellere neden olurlar. En tanınmış
ırmakları: Amur, Hoang Ho, Yang Çe Yang, Sinkyang vs.
Güney Asya’nın akarsuları, genellikle Hint Okyanusu ve
Endonezya’nın iç denizlerine dökülür. Tanınmış ırmakları:
Mekong, Salvin, İravadi, Bramaputra, Ganj, İndüs vb. Himalaya buzullarından aşağıya doğru akıntısı olan akarsular, Muson
yağmurları ile yaz aylarında suyla zengin ırmaklardır. Güneybatı
Asya ırmakları ise küçük ve suyu az olan ırmaklardır. Tanınmış
ırmakları: Dicle ve Fırat ırmaklarıdır, bunlar Pers denizine dökülmeden Şat el Arap ırmağını oluşturur. Dicle ve Fırat ırmakları,
Mesopotamya Düzlüğü’nden akar ve Güneybatı Asya’nın orta
kesimlerinde en elverişli ırmak vadilerini meydana getirirler.
Asya’nın çok az ırmakları Akdeniz’e dökülür. Genellikle, Anadolu Yarımadası’ndan akan ırmaklardır. Asya kıtasındaki akarsular, çöl ve yarıçöl bölgelerinde temel su kaynağıdır, ulaşımın
az gelişmiş olduğu ülkelerde su ulaşımını sağlar. Doğu ve Güney
Asya’da tarım alanlarının sulanması ve tarım üretimi ile çok
sayıda nüfusun gıda ihtiyaçlarını karşılar ve elektrik enerjisinin
üretimini sağlarlar.
Akarsuların geniş akarsu havzaları; ırmakların suyla bol
olmasını, çok sık su düzeyinin yükselmesini ve aşağı akıntılarında
suyun akarsu yatağından taşıp akarsu vadilerine akmasına neden
olur. Yaz aylarında büyük buzulların erimesiyle, Arktik Okyanusu havzasına ait olan ırmaklarında buz dalgaları oluşur ve
büyük düzlük alanlar su altında kalır.
Asya haritasında, akarsu
havzalarına ait ırmakları bulunuz.
Irmakların kaynak, akıntıları, akıntı
yönlerini ve ırmak ağızlarını haritada göstermeye çalışınız.
115
HİDROGRAFYA
DİYALOG
Hazar gölü hakkında bilginiz var mıdır?
Hazar denizi mi Hazar gölü olarak mı
adlandırılmalı?
SORULAR
Asya kıtasında göllerin dağılımı
nasıldır?
Asya’nın en büyük göllerini
sayınız.
Hazar gölü, Aral gölü ve Lut gölü
sularının tadı nasıldır?
Hazar gölünün özellikleri nelerdir?
Hazar gölüne hangi ırmaklar
dökülür?
Baykal gölünün özelliklerini söylemeye çalışınız.
Aral gölünün önemli özelliği nedir?
Lut gölü mü, Lut denizi mi denmeli? Lut gölü hakkında bildiklerinizi
söyleyiniz.
ASYA’NIN DÜNYACA TANINMIŞ GÖLLERİ VE ÖNEMİ
Asya karasında farklı oluşum ve büyüklükte çok sayıda göller
bulunur. En yoğun şekilde kıtanın orta kesimlerinde yerleşmiş
ve Asya’nın iç kapalı havza bölgesinin sularını toplayan başlıca
havzalardır. Göllerin büyük bir kısmı tuzludur, büyüklük ve
tuzlu suyundan dolayı, göller deniz olarak da algılanmaktadır.
Örneğin, Hazar gölü (büyüklüğü ve suyun tuz oranından dolayı)
ve Lut gölü gibi. Asya kıtasının en tanınmış gölleri; Hazar gölü,
Aral gölü, Urmiye gölü, Deryeç gölü, Nemek gölü ve Himalaya
dağları ile Tibet platosunda çok sayıda buzul gölleri bulunur.
Hazar gölü, Dünya’nın en büyük gölüdür. Deniz yüzeyinden
28 metre alçak rakımı olan bir yeryüzü (çanak) şekilidir. Asya ile
Avrupa arasındaki sınır çizgisinde yer alır. Rusya, Kazakistan,
Türkmenistan, İran ve Azerbaycan’ın, Hazar gölüne kıyıları
vardır. Oluşumuna göre tektonik göldür. Kuzey-güney yönünde
1200 km uzun, 300 km geniş ve 995 metre derindir. Yüzey ölçümü 370 000 km2’dir. Hazar gölüne Volga, Ural, Kuma,Terek vb.
ırmaklar dökülür. Ekonomi ve ulaşım açısından büyük önem
taşır. Hazar gölü üzerinden petrol, odun, pamuk vb. ham madde
ile ürünlerin taşımacılığı ve ulaşımı gerçekleşir. Başlıca limanları
Bakü, Astrahan, Enzeli, Raşt vb.
Lut gölünün uydudan görünümü
116
UNUTMA
Asya kıtasında çok sayıda göller
bulunur. Göllerin bir kısmı eski
jeolojik zamanlarda oluşmuş Tetis
adı verilen denizin kalıntılarıdır.
Göllerin suyu tuzlu ve çoğu kapalı
havza bölgesine aittir.
Len
a
gar
a
Irkutsk
Bay
kal
göl
ü
Kurkuman
Ula-Ude
Baykal gölü
Göllerin çukur şeklinde çanakları
vardır. Asya kıtasında tanınmış
göller: Hazar gölü, Baykal gölü ve
Lut gölüdür.
An
Astrahan ve Volga ırmakları, Akdeniz ve Baltık denizine
kanal sistemiyle bağlanır ve üzerinden ulaşım yapılır.
Baykal gölü, Dünya’nın en derin (1620m) gölüdür ve
yeryüzü rölyefinde bir çanaku oluşturur. Baykal gölü, Rusya’da
Sibirya’nın güneyinde yer alır. Gölün uzunluğu 626 km ve
genişliği 79 km, yüzey ölçümü 31 500 km2’dir. Baykal gölü,
tektonik fay üzerinde yer alır ve 2 000 metre yüksek dağlar ile
çevrilidir. Baykal gölüne 300’ den fazla ırmak dökülür. Baykal
gölünden ise tek Angara ırmağı akar. Büyük, temiz ve tatlı su
deposudur. Farklı ve seyrek görülen 1800 bitki ve hayvan türlerinden ¾’ü endemiktir(bu göle ait türlerdir).
Aral gölü, Kazakistan ve Özbekistan’a uzanan Turan
düzlüğünde bulunur. Aral gölü tektonik gölüdür. Rakımı 53
metre, yüzey ölçümü 66 500 km2 ve derinliği 68 metredir.
Aral gölüne Amu Derya ve Sir Derya ırmakları dökülür. Yazın,
göl suyunun sıcaklığı 30oC’ye ulaşır, kışın ise buzul parçaları
görülür. Aral gölünde balıkçılık ve ulaşım gelişmiştir. Munyak ve Aralsk önemli limanlarıdır. Aral gölüne dökülen suların
azalması, buharlaşma ve suların sulama amaçla kullanılması ile
göl alanının küçülmesine neden olur.
Lut gölü, İsrail ile Ürdün sınırında yer alır. Suları, Ürdün
ırmağından gelir, fakat buharlaşma nedeniyle suların bir kısmı
kaybolur. Yüzeyi Akdeniz’den 392 metre alçak olup bir çanak
rölyef şeklini almıştır. Lut gölünün tuzluluk oranı yüksektir ve
260 promil tuz oranı ile gölde canlı varlıklar yaşamaz. Gölün
yüzey ölçümü 984 km2, uzunluğu 76 km ve genişliği 15 km’ dir.
Kimya sanayisinde kullanılan ham maddeleri içerir.
Aral gölünün uydudan görünümü
ÖDEV
Asya haritasında önemli gölleri,
göllere dökülen ve göllerden akan
ırmakları bulmaya ve göstermeye
çalışınız.
Hazar gölünün uydudan görünümü
117
ASYA KITASI‛NIN DOĞAL
ZENGİNLİKLERİ
DİYALOG
ASYA KITASI’NIN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ
Doğal zenginlikler nelerdir?
Asya kıtası büyük ve çeşitli doğal zenginliklere sahiptir.
Fakat, büyük alanı ve farklı koşulları (zor geçitli dağlık alanarı,
geniş çölleri ve iklim şartları) nedeniyle doğal zenginlikleri
SORULAR
henüz araştırılmış değildir.
Asya kıtası hangi doğal zenginliklere
Doğal zenginliklerden en önemlileri; petrol, kömür,
sahiptir?
doğal gaz ve demir ile büyük orman alanları, hidroenerji gücü,
En önemli doğal zenginlikleri nelertarım alanları vb.
dir?
Petrol, sıvı madensel yakıt olarak, Asya’nın önemli
Asya kıtasının hangi alanları petrol
doğal zenginlikleri arasında yer alır. En büyük petrol yatakları
ile zengindir?
Güneybatı Asya’da, özellikle Suudi Arabistan, Mesopotamya,
Büyük doğal gaz yedekleri nerede
Kafkasların çevresi, Hazar gölü, Turan düzlüğü ve büyük Batı
bulunur?
Sibirya Düzlüğü, Myanmar (Burma) ve Endonezya’da bulunur.
Kömür yatakları nerede yaygındır?
Doğal gaz, önemli enerji kaynağıdır. Sibirya ve Batı SiDemir, kalay ve volframın bulunduğu
birya Düzlüğü’nün kuzey bölgelerinde yaygındır.
bölgeleri söylemeye çalışınız.
Kömür, katı madensel yakıtıdır, kömür yatakları
Ormanlar, büyük ve önemli doğal
Sibirya’nın orta bölgeleri ve Çin ile Hindistan’ın doğu kesimlerzengiliktir? Neden?
inde bulunur.
Tarım alanları, neden doğal zengilikler arasında yer alır?
ARKTİK OKYANUSU
İstanbul
Tokyo
Pekin
Urumçi
Beyrut
BÜ
Doğal zenginlikler neden önemlidir?
Şangay
YÜ
Bağdat
KO
Yeni Delhi
Hong Kong
AN
KY
Riyad
US
HİNT OKYANUSU
Singapur
Asya’nın Doğal Zenginlikleri
118
UNUTMA
Asya kıtası çeşitli doğal zenginliklere sahiptir. Örneğin, petrol,
doğal gaz, kömür, demir, kalay,
volfram, ormanlar, işlek araziler,
su enerji potansiyeli, balıkçılık
alanları vb.
Petrol Yatakları
Kömür havzası ve kömürün elde edilmesi
DOĞAL GAZ – Yer’in içinde bulunan gazdır. Doğal gaz, yakıt
olarak insanların farklı ihtiyaçlarını karşılamakta önemlidir.
DENİZ – okyanusların kıyılarda oluşturdukları daha büyük veya
daha küçük su yüzeyleridir. Genellikle denizleri, okyanuslardan
yarımada veya adalar ayırır, geniş veya dar geçit ve boğazlar ise
deniz ve okyanus sularını birleştirir.
YERLEŞMELER – farklı nüfus sayısı ile yerleşmiş olan belirli
alanlardır. Yerleşmeler, nüfus sayısı ve nüfus yoğunluğuna bağlı
olarak değişiklik gösterir.
PETROL – sıvı madensel yakıttır. Tortul kayalarda bulunur. Özellikle motorların icatı ile önem kazanmıştır. Mazot, gaz, motor
yağları, parfüm vb. ürünlerin elde edilmesinde kullanılır.
OKYANUS – yeryüzünde en büyük su yüzeyleridir. Dünya üzerinde dört okyanus ayırt edilebilir: Büyük (Pasifik) Okyanus, Atlas
(Atlantik) Okyanusu, Hint Okyanusu ve Arktik Okyanusu (Kuzey
Buz Denizi)’dur.
KALINTI – eski zamanlardan günümüze kadar belirli alanlarda
rastlanılan bitkisel veya hayvansal kalıntılarıdır.
Metal ham maddelerinden; Çin ve Rusya’da demir, Malezya
ve Endonezya’da kalay, Çin ve Mayanmar’da volfram bulunur.
Ormanlar, Asya alanının % 30’unu kapsar ve büyük ve
önemli doğal zenginliktir. Fakat, Asya ormanları zor geçitlidir
ve ormanlardan faydalanmak güçlük yaratmaktadır. Neden?
Tarım arazileri, kıta alanının % 20’sini kapsar. Tarım
alanlarında, buğday, pirinç, çay, kauçuk, baharatlar ve diğer
tarım kültürleri yetiştirilir. Asya, Dünya’da tarım kültürlerinin
en çok yetiştirildiği kıtadır.
Dağlardan akan ırmakları, su enerjisine sahiptir. Büyük,
uzun ve suyla bol olan ırmaklarında inşa edilmiş ve edilmekte
olan hidrosantraller bulunur. Akarsularında, elektrik enerjisinin
üretimi ve tarım alanlarının sulanması için birçok baraj gölleri
kurulmuştur. Bu şekilde Güney, Güneydoğu ile Doğu Asya’da
yaşayan ahalinin gıda sorunları giderilmektedir.
Asya’nın okyanus ve denizlerinde gerçekleşen ulaşım, yük
taşımacılığı ve büyük balıkçılık alanları doğal zenginlikleri
Petrol Platformu
ÖDEV
Konu içeriğinden faydalanarak,
Asya kıtasının doğal zenginliklerini ve yaygın oldukları
bölgeleri algılamaya ve kavramaya çalışınız.
119
SORULAR
Asya’nın yüzey ölçümü kaç km2’dir?
Asya kıtasının sınırlarını söylemeye çalışınız?
Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının birleşme
noktalarını hatırlayınız!
Asya kıtası ve Atlas Okyanusu arasındaki bağlantı ne
Asya kıtası, hangi bölge ve alanları ile Avustralya’ya
yaklaşır?
Asya kıtasının deniz kıyıları uzundur. Neden?
Asya’nın ada veya yarımadalardan oluşan bölge ve
alanlarını söylemeye çalışınız.
Harita üzerinde, Güney Asya kıyılarındaki deniz ve
körfezleri bulmaya çalışınız.
Haritada, Asya’nın doğu kıyılarında bulunan deniz ve
körfezleri göstermeye çalışınız.
Tanınmış ve önemli boğaz ve geçitleri sayınız.
Asya haritasını inceleyiniz. Deniz ulaşımına, hangi
okyanus ve denizleri elverişli değildir?
Asya kıtasında hangi rölyef bütünlükleri ayırt edilebilir?
Asya kıtasının tanınmış düzlüklerini sayınız.
Asya kıtasında yer alan büyük dağ kitlelerini söylemeye çalışınız.
Dünya’nın en yüksek dağ tepesi hangisidir ve nerede
bulunur?
Asya kıtasında yer alan büyük platoların adlarını
söyleyiniz.
Asya kıtasında hangi çöller bulunur?
Rakımı yüksek olan alanlarda hangi rölyef tipleri
görülür?
’’Ateşli Halka’’neyi ifade eder?
Asya, doğal bütünlüklerine göre, hangi bölgelere
ayrılır?
Asya kıtasına yayılan iklim kuşaklarını söylemeye
çalışınız.
Orta Asya’da hangi iklim tipleri hüküm sürer?
Güney ve Doğu Asya, hangi tanınmış periyodik (mevsimlik) rüzgarların etkisi altında kalır?
Kış ve yaz Muson rüzgarlarının özellikleri nelerdir?
Tayfun rüzgarlarının hangi bölgelerde oluşup estiği
görülür?
Tsunami nedir?
Çöl iklimi nerede hüküm sürer?
İklim ve bitki örtüsü bölgeleri, hangi faktörlere bağlı
olarak gelişir?
Asya’da hangi iklim ve bitki örtüsü bölgeleri mevcuttur.
120
Cungul adı verilen tropikal ormanlara, hangi iklim
ve bitki örtüsü bölgelerinde rastlanılır?
Asya kıtasında savanlar nerede yaygındır?
Dağlık bitki örtüsü, rölyefe bağlı olarak, hangi
iklim bölgesinin özelliği olarak görülür?
Asya’nın hangi iklim bölgelerinde çöl ve yarı çöl
bitki örtüsüne rastlanır?
Asya kıtasının istep (bozkır) ile örtülü alanlarını
söyleyiniz.
Kışın yaprağını döken ormanlar nerede yaygındır?
Tayga adı verilen yeşil orman kuşağı, Asya
kıtasının hangi alanlarını kapsar?
Asya’nın kenar denizlerine dökülen ırmakların
akıntıları ne şekildedir?
Kapalı havza bölgesi nedir?
Kapalı havza bölgesine ait olan tanınmış ırmakları
Arktik Okyanusu’na hangi ırmaklar dökülür?
Hint Okyanusu’na hangi ırmaklar dökülür?
Güneybatı Asya’daki ırmakların özellikleri nelerdir?
Orta Asya’nın çöl ve yarıçöl bölgelerinde, akarsulardan ne şekilde yararlanılır?
Asya’daki akarsuların diğer farklı kullanım
amaçları nelerdir?
Asya kıtasında göllerin dağılımı nasıldır?
Asya’nın en büyük göllerini sayınız.
Hazar gölü, Aral gölü ve Lut gölü sularının tadı
nasıldır?
Hazar gölünün özellikleri nelerdir?
Hazar gölüne hangi ırmaklar dökülür?
Baykal gölünün özelliklerini söylemeye çalışınız.
Aral gölünün önemli özelliği nedir?
Lut gölü mü, Lut denizi mi denmeli? Lut gölü
hakkında bildiklerinizi söyleyiniz.
Asya kıtası hangi doğal zenginliklere sahiptir?
En önemli doğal zenginlikleri nelerdir?
Asya kıtasının hangi alanları petrol ile zengindir?
Büyük doğal gaz yedekleri nerede bulunur?
Kömür yatakları nerede yaygındır?
Demir, kalay ve volframın bulunduğu bölgeleri
Ormanlar, büyük ve önemli doğal zengiliktir?
Neden?
Tarım alanları, neden doğal zengilikler arasında yer
alır?
ASYA’NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE
ASYA’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
ASYA’NIN NÜFUSU
- DİL VE
DİNİ MENSUBİYET
- KÜLTÜR VE GELENEKLER
ASYA’NIN BÖLGLERE BÖLÜNÜŞÜ
ASYA‛NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA‛NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
122
ASYA‛NIN NÜFUSU
DİYALOG
DİL VE DİNİ MENSUBİYET
Asya’nın nüfusu ne kadardır?
İslam ve Hristiyan dinleri yanısıra,
hangi diğer dinler hakkında bilginiz
vardır?
ÖDEV
Asya haritasında düzlükleri bulmaya çalışınız. Daha sonra, iklim
şartlarına bağlı olarak nüfus ile en
çok ve en yoğun yerleşmiş alanları
belirleyiniz!
Asya, Dünya’nın nüfus ile en çok yerleşmiş kıtasıdır. Dünya
nüfusunun yarısından fazlası Asya kıtasında yaşamaktadır. Fakat, doğal koşullar (iklim, rakım, verimli toprak vb.) nüfusun
yerleşme ve dağılımını olumsuz etkilemiştir. Kuzeyde tundra ve
tayga ile örtülü büyük alanları, Orta ve Güneybatı Asya çölleri,
yüksek dağları ve platolarında nüfus yerleşmeleri yok denecek
kadar azdır. Çin, Hindistan, Hindiçini yarımadası ve Japon, Filipin ile Endonezya adalarında Asya nüfusunun % 90’ı yerleşmiş
bulunmaktadır. Bu bölgelerde, milyonluk mega kentleri
kurulmuştur. Örneğin, Çin’de Beycing (Pekin), Şangay, Tyancin
Vuhan, Çengdu; Japonya’da Tokyo, Yokohama, Osaka, Kobe;
Güney Kore’de Seul; Tayland’da Bankok; Endonezya’da Cakar-
ARKTİK OKYANUSU
İstanbul
Tokyo
Pekin
Urumçi
Beyrut
Şangay
Bağdat
Riad
BÜYÜK
OKYANUS
Yeni Delhi
Hong Kong
Nüfus yoğunluğu / km2
200’den fazla
10 - 50
100 - 200
1 - 20
50 - 100
1’den az
yerleşmemiş alanlar
Singapur
HİNT OKYANUSU
Dinler
Kuzey, Güneybatı ve Güney Asya’da yaşayan nüfus, Hint
Avrupa ulus grubuna mensup, Güney ve Güneydoğu Asya’da
sarı ırk grubuna ait nüfus Malakka ulus grubuna mensuptur.
Sayısı yüksek olan Asya nüfusunun, farklı alanlara
yerleşmesine rağmen, dini mensubiyete göre birkaç dini topluluk
ortaya çıkmıştır. Rusya ve Kazakistan dahil, Kuzey Asya nüfusu Hristiyan-Ortodoks Kilisesine bağlıdır. Güneybatı Asya’nın,
Orta Asya ülkelerinden Afganistan ve Pakistan da dahil olmak
üzere, nüfusu İslam dinine mensuptur. Bangladeş, Endonezya ve
Malezya halkının bir kısmı da İslam dinine bağlıdır.
Güney Asya’da, daha doğrusu Hindiçini yarımadasında
yaşayan 280 civarında ulus, Hinduizm öğretisini benimsemektedir.
Birçok Güneydoğu Asya ülkesi, Çin ve Kore halkı Konfuçiye
ve Budhizm öğretisini benimsemekte, Japonya’da ise nüfusun %
70’den fazlası Budhizm ve Şanthoizm öğretisine bağlıdır.
Diller
Asya kıtasında yerleşmiş olan nüfusun çoğunluğu büyük
ulusların-milletlerin mensuplarıdır. Örneğin, Hindistan’da 280
ulus, Çin’de 50’den fazla, Rusya’da da 30 civarında ulus mevcuttur. Asya’da halkın çoğu kendi dilini konuşmaktadır. Bir dilin ne kadar nüfus sayısı tarafından kullanıldığı kıyaslandığında;
Asya kıtasında en yaygın Çin dilidir (1.3 milyar civarında insan
Çin dilini ve alfabesini kullanmaktadır). Hindistan’da Hint dili,
diğer kullanılan diller; Bengal, Arap, Malakka (Endonezya’da),
Viyetnam, Türk dili vs. Güney Asya’da - Hint yarımadasında nüfusun büyük bir bölümü Hit dilini kullanmaktadır. Diğer dilleri
farklı nüfus grupları konuşmaktadır. Örneğin, Japonya’da Japonca, Güney ve Kuzey Kore ülkelerinde Kore dili ve Türkiye’de
Türk dili vb.
SORULAR
Dünya nüfusundan Asya kıtasına
yerleşmiş nüfus sayısı ne kadardır?
Asya kıtasında nüfus dağılımı
nasıldır?
Asya nüfusu, Asya kıtasının hangi
alan ve bölgelerine yerleşmiş ve
yüzdelik oranı nedir?
Asya’da tanınmış birkaç milyonlukmega kentin adını söyleyiniz.
Asya ahalisi hangi ulus gruplarına
mensuptur?
Asya kıtasında, hangi dinlerin yaygın
olduğu görülür?
Hangi Asya bölgesinde Hindhuizm
öğretisi yaygındır?
Konfuçiye ve Budhizm öğretisini
Asya’nın hangi alanlarında yerleşmiş
olan nüfus benimsemektedir?
İslamiyet ve Hristiyanlık nerede
yaygındır?
Nüfus sayısına göre en çok konuşulan
dilleri söyleyiniz.
UNUTMA
Asya kıtasında dünya nüfusunun
yarısından fazlası yaşamaktadır.
Asya’nın nüfus dağılımı ve
yoğunluğu farklılık gösterir. Nüfusun % 90’ı Güney, Güneydoğu
ve Doğu Asya düzlüklerinde
yerleşmiş bulunur. Asya kıtasında
birçok milyonluk – mega kentleri
kurulmuştur. Örneğin, Tokyo,
Şangay, Beycing, Yeni Yeni Delhi
vs.
Dini mensubiyete göre, nüfusun
çoğu Konfuçiye (Çin), Hindhuizm (Hindistan), Budhizm
(Güneydoğu Asya) öğretisini benimsemekte, İslamiyet, Güneybatı
Asya ve Endonezya’da yaygındır.
En çok kullanılan ve konuşulan
diller: Çin, Hint, Bengal, Malakka, Japon, Arap, Kore ve Türk
dilidir.
ta; Filipinler’de Manila; Bangladeş’de Daka; Hindistan’da Yeni
Yeni Delhi, Mumbai (Bombay), Kolkata (Kalküta); Pakistan’da
Karaçi, Lahore vb.
Tempuj fetarë
123
124
ASYA‛NIN NÜFUSU
DİYALOG
Gelenek ve kültürün tanımını
yapınız.
KÜLTÜR VE GELENEKLER
Asya kıtasının farklı doğal özelliklere sahip olan alanlarına
çok sayıda nüfusun yerleşmesi ile çeşitli kültür ve gelenekler ortaya çıkmıştır.
Çok farklı kültür ve uygarlıklar, eski dönemlerden
tanınmış ve bilinmektedirler. Örneğin, Asur, Mesopotamya, Rus,
Hint, Çin, Japon, Moğol kültür ve gelenekleri vb.
Son zaman süreci ve günümüzde, Asya kıtasına yerleşmiş
olan nüfusun kültür farklılıkları ayırt edilebilir. Çoğu ulusların
kültürü geçmişteki geleneklere, yaşam tarzına ve dini esaslara
bağlı olduğu söylenebilir.
SORULAR
Asya kıtasında farklı kültür, örf ve
adetler gelişmiş bulunmaktadır?
Neden?
Asya kıtasında, hangi kültür ve
uygarlıkların eski dönemlere ait
olduklarını araştırınız.
Çin uygarlıklarına ait önemli
keşifleri öğrenmeye çalışınız.
Hint kültürü ve uygarlıklarının
özelliklerini söyleyiniz.
Uygarlıkların mimari eserleri
nelerdir?
Farklı ulusların geleneklerini tasvir
ediniz.
Asya ülkelerinden, özellikle Doğu
Asya ülkelerinde hangi sanat
eserleri ve spor dalları tanınmış ve
gelişmiştir?
Kastin hayat tarzının özelliklerini
öğrenmeye çalışınız.
UNUTMA
Asya kıtasının farklı ortamlarında
yerleşmiş olan çok sayıda ulusları,
farklı kültür ve geleneklere sahiptir.
Eski dönemlerde, Asya kıtasında,
Asur, Mesopotamya, Pers,
Hint, Çin ve Moğol kültürü ve
uygarlıkları gelişmiştir.
Asya kıtası ülkelerinden, Çin’de
kağıt, basın tekniği, barut, iplik,
porselen vb. icat edilmiştir?
Hindistan’da matematik ve mekanik ile teknik alanlarında gelişmeler
olmuştur.
Asya kıtasında, çok sayıda mimari
yapıları bulunmaktadır. Örneğin,
Çin Duvarı gibi, vs.
Asya’da yaşayan ulusların kendilerine ait kültürü, sanatı ve gelişmiş
spor dalları vardır. Örneğin,
satranç oyunu Hindistan’dan
kaynaklanır.
Asya ülkelerinin kültürel yapıtları ve eserleri, uygarlıkların
keşiflerine bağlı olarak ortaya çıkmış ve gelişmiştir (kağıt,
basın tekniği, barut üretimi, iplik, porselen vb.). Önce Çin,
daha sonra Hindistan’da matematik ve mekanik ile tekniğin alt
yapısı oluşturulmuş, alan ve zamanın ölçülmesi, bitki ve hayvan
toluluklarının doğal ortamda gelişmesi ve mimari yapıların özellikleri incelenmiştir.
Genel olarak, dünyaca tanınmış kültürel ve tarihi yapıları;
Çin duvarı, Hindistan’da Tac Mahal Mozolesi, Kamboç’daki
Angkor Vat Hindu Tapınağı vb. Bunların yanısıra, Asya’nın tüm
şehirlerinde, tanınmış ve çağdaş yapılara rastlanılır. Özellikle
Japonya, Hong Kong, Singapur, Malezya vb.
Manevi kültür, bilim, kültür, örf ve adetleri kapsar. Kültürün geleneksel özellikleri ve tarzı, dini, örf ve adetleri kapsar.
Örneğin, İslam dünyasında, kadınların tamamiyle yüzünü örtmesi, domuz etinin yenilmemesi, kutsal mekanlara akın ziyaretlerin
yapılması ve duaların okunması, ibadetlerin yerine getirilmesi,
kutsal şehirlerde törenlerin yapılması. Kutsal şehirler; Kudüs hem müslüman hem hristiyanlar için, Suudi Arabistan’da kutsal şehirler; Mekke ve Medine vb. Hindistan’da satranç oyunu
keşfedilmiştir.
Asya kıtasında yaşayan ulusların, sanat ve eserlere önem verdikleri görülür. Örneğin, dans (özellikle Tayland’da), müzik vb.
Doğu ve Güneydoğu Asya’dan güreş sporları, Samuray adetleri,
Sumo güreşleri kaynaklanır. Asya kıtasının merkezi bölgelerinde uzanan istep alanlarında göçebe ve yarıgöçebe yaşam biçimi
mevcuttur.
Hindistan’da kastin hayat tarzı tanınmıştır, burada ahali
birbirleriyle karışmadan değişik kastilere ayrılmıştır.
125
ASYA KITASI‛NIN
DİYALOG
Asya, çok büyük bir kıta olarak,
bölge ve ülkelere ne şekilde
bölünür?
Asya kıtasını bölgelere ayırmaya
çalışınız.
SORULAR
Asya kıtasının bölgelere bölünmesinde hangi faktörlerin etkisi
olur?
Genellikle, Asya kıtası kaç bölgeye
bölünür?
Kuzey Asya’da hangi ülkeler bulunur?
Doğu Asya’da yer alan ülkeler
hangileridir?
Güneydoğu Asya bölgesinde yer
alan ülkleleri söylemeye çalışınız.
Güney Asya’da hangi ülkeler
bulunur?
Orta Asya ülkeleri hangileridir?
Güneybatı Asya ülkelerini söylemeye çalışınız.
Bayrak
Devlet
ASYA BÖLGELERİ
Asya kıtasının bölgelere bölünüşünü etkileyen en önemli faktörler; kıtanın büyüklüğü, doğal – coğrafi alanları (düzlükler,
dağlar, havzalar), beşeri ve ekonomik coğrafya özellikleri vb.
Asya kıtası şu bölgelere bölünmüştür:
Kuzey Asya
Doğu Asya
Güneydoğu Asya
Güney Asya
Orta Asya
Güneybatı Asya
Kuzey Asya
Kuzey Asya, Ural dağından Büyük Okyanus’a kadar uzanan
Arktik Okyanusu havza bölgesini kapsar. Bu bölgenin tamamiyle Rusya’da bulunduğu görülür.
Doğu Asya
Doğu Asya, Büyük Okyanus havza bölgesini kapsar. Bu bölge,
Himalaya, Pamir, Altay, Yablanov dağları ve Amur ırmağına kadar uzanır. Doğu Asya’da; Çin Halk Cumhuriyeti alanları (Hong
Kong, Makao), Moğolistan, Kuzey Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Güney Kore Cumhuriyeti, Japonya ve Tayvan bulunur.
Başkent
Çin
Beycin (Pekin)
Tayvani
Taypey
Moğolistan
Yüzölçümü
km2
9 806 400 1 331 115 200
35 870
23 027 672
Ulan Bator
1 564 200
2 671 000
Kore Demokratik
Pyonkyang
Halk Cumhuriyeti
122 760
23 906 000
99 270
48 333 000
377 800
127 580 000
Kore Cumhuriyeti Seul
Japonya
Tokyo
126
Nüfus
(BMÖ, 2009)
Bayrak
Devlet
Başkent
Yüzölçümü
km2
Nüfus
(BMÖ, 2009)
Mzanmar
Yangon
676 600
50 020 000
Tazland
Bankok
513 100
63 389 730
Laosi
Viyentiyan
236 800
6 320 000
Kamboç
Pnom Pen
181 040
13 388 910
Vjyetnam
Hanoy
332 400
88 069 000
Malezya
Kuala Lumpur
329 760
28 200 000
Singapur
Singapur
185
4 839 400
Brunei
Bandar Seri
Begavan
5 765
400 000
Endonezya
Cakarta
1 904 500
230 330 000
Dogu Timor
Dili
14 600
1 134 000
Filipin
Manila
300 400
92 226 600
Güney Asya
Güney Asya, Hint yarımadasını kapsar. Bu bölge, kuzeyde
Himalaya dağ zinciri, batıda Afganistan dağları ve doğuda Çin
dağları arasında yer alır. Güney Asya’da yer alan ülkeler: Pakistan İslam Cumhuriyeti, Hindistan, Nepal, Butan, Bangladeş
Halk Cumhuriyeti, Demokratik Sosyalist Cumhuriyeti Şri Lanka ve Maldivi.
UNUTMA
Ülkeleri, coğrafi konumlarına
göre ayırt ediniz. Ülkelerin
başkentlerini de öğrenerek eğitim
ve kültürünüzü geliştiriniz.
Güneydoğu Asya
Güneydoğu Asya, Hindiçini yarımadası ve çok sayıda adaları
kapsar. En büyük adaları; Kalimantan/Borneo, Cava, Sumatra,
Sulaves, Mindanao vb. Bu bölgede yer alan ülkeler: Myanmar
(Burma), Tayland, Laos Demokratik Halk Cumhuriyeti, Kamboç,
Viyetnam Sosyalist Cumhuriyeti, Malezya Federasyonu, Singapur,
Brunei, Endonezya, Timor Demokratik Cumhuriyeti ve Filipinler.
127
128
ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI
Bayrak
Devlet
Başkent
Pakistan
İslamabad
Hindistan
Yeni Yeni Delhi
Nepal
Katmandu
Butan
Yzölçümü km2
Nüfus
(BMÖ, 2009)
796 100
166 649 000
3 287 600
1 165 040 000
147 200
29 331 000
Timfu
46 700
697 000
Bangladeş
Daka
147 600
162 221 000
Şri Lanka
Kolombo
65 610
20 238 000
Maldivi
Male
298
309 000
Orta Asya
Orta Asya, genellikle, Asya kıtasının kapalı havza bölgesi ile eşleştirilir. Orta Asya, Hazar ve Aral
gölü kapalı havza bölgesini, çöller ile Tibet platosundaki gölleri kapsar. Devlet sınırları açısından, Orta
Asya’da şu ülkeler yer alır: Kazakistan Cumhuriyeti, Türkmenistan Cumhuriyeti, Özbekistan Cumhuriyeti, Kırgızistan Cumhuriyeti, Tacikistan Cumhuriyeti ve Afganistan.
Bayrak
Devlet
Başkent
Kazakistan
Astana
Türkmenistan
Yzölçümü km2
Nüfus
(BMÖ, 2009)
2 717 300
15 571 506
Aşkabat
488 100
5 110 000
Özbekistan
Taşkent
447 400
27 488 000
Kırgızistan
Bişkek
198 500
5 482 000
Tacikistan
Duşanbe
143 100
6 952 000
Afganistan
Kabil
662 200
28 150 000
Güneybatı Asya
Güneybatı Asya, Akdeniz, Kızıl ve Arap denizine kıyısı olan alanları kapsar. Güneybatı Asya’da:
Türkiye, Gürcistan, Ermenistanstan, Azerbaycan, Kıbrıs, Lübnan, Süriye, İsrail, Ürdün, Irak, İran,
Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahrein, Katar, Birleşmiş Arap Emirlikleri (BAE), Oman ve Yemen ülkeleri bulunur.
Devlet
Başkent
Türkiye
Ankara
Gürcistan
Yzölçümü km2
Nüfus
(BMÖ, 2009)
780 600
71 517 100
Tbilis
69 700
4 382 100
Ermenistan
Erivan
29 800
3 230 100
Azerbaycan
Bakü
86 600
8 629 900
Kıbrıs
Lefkoşa
9 251
801 600
Lübnan
Beyrut
10 452
4 224 000
Suriye
Şam
185 180
21 906 000
İsrail
Kudüs
21 000
7 411 500
Ürdün
Amman
89 340
6 316 000
Irak
Bağdat
438 300
30 747 000
İran
Tehran
1 648 000
70 517 100
Suudi Arabistan
Riyad
2 149 700
25 721 000
Kuveyt
Kuveyt
17 820
2 985 000
Bahrein
Manama
7 109
791 000
Katar
Doha
11 430
1 409 000
B.A.E.
Abu Dabi
82 900
4 579 000
Oman
Maskat
212 460
2 845 000
Yemen
Sana
536 870
23 580 000
ÖDEVLER
Konuda sözü geçen ülkeler ve diğer veriler tablo şeklinde verilmiştir.Tabloda gösterilmiş olan veriler; ülkeler,
başkentler, yüzey ölçümler ve nüfus sayılarıdır. Verilerden faydalanarak, bölgelerin yüzey ölçümü ve nüfusunu hesaplayınız. Daha sonra, bölgelerin nüfus sayısını yüzey ölçümü ile bölünüz. Elde ettiğiniz sayı, bölgenin nüfus yoğunluğunu ifade edecektir. Nüfus yoğunluğuna bağlı olarak, bölgedeki nüfus dağılımı ortaya
çıkacaktır. Rusya ile ilgili bilgiler, Avrupa ünite ve konularında verilmiştir
EMİRLİK - Tüm yetkinin elinde olan ve ülkeyi yöneten emirin başında bulunduğu bir monarşi.
SULTANLIK - Tüm yetkinin elinde olan ve ülkeyi yöneten sultanın başında bulunduğu bir monarşi.
FEDERASYON - Daha çok sayıda bölgesel birimden oluşan bir devlet düzeni biçimi. Onlar devlet, cumhuriyet, özerk bölge, bölge, kanton ve benzer statülere sahip olabilirler. Federal birimler özel iç devlet düzenine sahip
olup özel haklara sahiptirler. Federasyon, tarihi, coğrafi, idari ya da milli bütünleri birleştirebilir.
KITA ALTI – bir kıtanın büyük kenar ya da kıyı kara parçasıdır. Örneğin, Hint Yarımadası, Hindistan Kıtaaltı
olarak da adlandırılır.
Bayrak
129
SORULAR
130
Asya kıtasında farklı kültür ve gelenekler
gelişmiş bulunmaktadır? Neden?
Kastin yaşam tarzının özelliklerini öğrenmeye
çalışınız.
Eski dönemlerdeki uygarlıkların hangi zaman
ve devirlere ait olduklarını araştırınız.
Asya kıtasının bölgelere bölünmesinde hangi
faktörlerin etkisi olmuştur?
Çin uygarlıklarına ait önemli keşifleri
öğrenmeye çalışınız.
Genellikle, Asya kıtası kaç bölgeye bölünür?
Hint kültürü ve uygarlıklarının özelliklerini
söyleyiniz.
Doğu Asya’da yer alan ülkeler hangileridir?
Uygarlıkların mimari eserleri nelerdir?
Güneydoğu Asya bölgesinde yer alan ülkleleri
Farklı ulusların geleneklerini tasvir ediniz.
Güney Asya’da hangi ülkeler bulunur?
Asya ülkelerinden, özellikle Doğu Asya ülkelerinde hangi sanat eserleri ve spor dalları
tanınmış ve gelişmiştir?
Orta Asya ülkeleri hangileridir?
Kuzey Asya’da hangi ülkeler bulunur?
Güneybatı Asya ülkelerini söylemeye çalışınız.
DOĞU ASYA
DOĞAL AFETLER
DOĞU ASYA’NIN NÜFUSU (DİL VE DİNİ MENSUBİYET, KÜLTÜR VE GELENEKLERİ)
AİLE, KÜLTÜR VE GELENEKLERİN ROLÜ VE ÖNEMİ
DOĞU ASYA’NIN EKONOMİSİ
GÜNEY DOĞU ASYA VE GÜNEY ASYA
HİMALAYA – ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ
MUSONLAR VE AHALİNİN YAŞAMINA ETKİLERİ
HİNDİSTAN’IN NÜFUSU, DOĞAL ZENGİNLİKLERİ VE SORUNLARI
ORTA ASYA
ORTA ASYA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ
GÜNEY BATI ASYA
PETROL – GÜNEY BATI ASYA ÜLKELERİNİN EN BÜYÜK DOĞAL ZENGİNLİĞİ
DOĞU ASYA
DİYALOG
Hangi doğal olaylar, doğal afetler
olarak adlandırılır?
Deprem sarsıntısını hiç hissettiniz
mi?
SORULAR
Hangi doğal olaylar, Asya kıtasında
doğal afetlere yol açar?
Asya kıtasında deprem ve
yanardağlar nasıl ve neden meydana
gelir?
’’Ateşli Halka’’ kuşağı nerede
uzanır?
Etkin yanardağ nedir?
Denizaltı deprem ve volkanlar denizlerde hangi olayların yaşanmasına
neden olur?
Doğu Asya’da hangi şiddetli rüzgarlar eser?
Doğu Asya’da hangi ırmaklar sellerin
oluşmasına neden olur?
Heyelan olayları ile çok fazla insan
kaybı olmaz.Neden?
Toprak kaymasının nedenleri nelerdir
ve en sık hangi bölgelerde yaşanır?
Volkan-Yanardağ
ÖDEV
Doğu Asya haritasında, doğal afetlerin en çok yaşandığı yerleri bulmaya
ve göstermeye çalışınız.
132
DOĞAL AFETLER
Volkan, deprem, deniz dalgaları, sel, yangın, çığ ve heyelan gibi olaylar, yeryüzündeki doğal ve antropojen ortamını
olumsuz etkileyen doğal afetlerdir.
Doğu Asya, yeryüzünde farklı doğal afetlerin yaşandığı
bölgedir. Ana nedenlerden birisi, Avrasya ve Büyük Okyanus
ile Filipin adalarının litosfer katmanında meydana gelen tektonik hareketleri ve kırılmalarıdır. Litosfer tabakası, doğuda
Japon ve Filipin adalarından, Avrasya karasının altına girer ve
Kamçatka’dan Malakka takım adalarına kadar derin deniz çukuru nu oluşturur.
Çukur boyunca iki tabakanın çarpışması ile çok sayıda volkan ve depremler meydana gelir. Bu bölge ’’Ateşli Halka’’
olarak adlandırılır. Yıl içerisinde 1000 civarında deprem olayı
yaşanır, fakat çoğu hafif olduğu için insanlar pek hissedemezler.
Arada yaşanan çok şiddetli ve yıkıcı depremler insan kaybına
neden olur. Örneğin, 1923 yılında Tokyo yakınlarında yaşanan
depremde 150 000’ den çok, 1995 yılında Kobe şehri yakınlığında
yaşanan depremde 5 000’ den çok insan hayatını kaybetti. Sismoloji, depremleri inceleyen bilim dalıdır. Depremlerin şiddeti
ise sismograf (depremyazar) aleti ile ölçülür.
’’Ateşli Halka’’ kuşağında, birçok etkin yanardağlar bulunur.
Bir kısmı karada, Japonya adasında Fuci yanardağı, Kamçatka
yarımadasında Kluçevska Sopka vb. Bu kuşakta, deniz altında
oluşan yanardağlar bulunur. Volkan püskürmeleri adaların
oluşmasında önemli etken sayılır.
Deniz altı deprem ve volkanlar, Tsunami adı verilen yıkıcı
deniz dalgalarını oluşturan esas faktörlerdir.
Deniz yüzeyinde (deprem veya volkan püskürmesinin
oluştuğu yerin üzerinde) pek belirgin olmaz. Fakat dalgalar, katmanlar şeklinde kıyılara doğru büyür ve 30 m’ye kadar yükselerek maddi hasar ve insan kaybına yol açar. 2004 yılında Güney
Asya’da deprem sonucunda meydana gelen böyle bir Tsunamide
200 000 kişi hayatını kaybetti.
Yazın, Asya kıtası ve Büyük Okyanus’un üzerindeki farklı
hava basıncın etkisiyle Doğu Asya kıyılarına Kasırga (Tayfun)
olarak bilinen şiddetli rüzgarlar eser.
Kasırgalar, yıkıcı dalgaları oluşturur, büyük miktarda yağış
getirir ve Doğu Asya düzlüklerine yaklaştıkça (500 m’ye yakın),
büyük ırmakların (Hoang Ho) taşmasına ve büyük alanların
su altında kalmasına (sellere) neden olur. Seller, tarım ve
yerleşmelere hasar getirir.
Yüksek dağlardaki kalıcı kar kütlelerinden çığ oluşur.
Çığ, insanların hayatını pek etkilemez, genellikle yüksek
dağlarda, yerleşmelerin bulunmadığı bölgelerde meydana gelir.
Endonezya ve Filipin adalarında büyük miktarda yağışlar toprak
kaymasına (heyelan) ve yerleşmelerin yok olmasına neden olan
önemli faktörlerden birisidir.
Saporo
Tokyo
Pyongyank
Seul
Kamçatka, Japonya adaları, Filipinler ve Malakka takım
Kitakyuşu
adalarında aktif ve hala canlı olan volkanlar bulunur.
Deniz altı depremler ve volkanlar Tsunaminin oluşmasına
neden olup Tsunami dalgaları karaya çarparak büyük maddi hasarın
çıkmasına yol açar.
Doğu Asya’da doğal afetlere neden olan şiddetli rüzgarlar, daha
doğrusu kasırgalar, denizdeki dalgaların yükselmesine etki yaparak
yıkıcı özelliğe sahiptir.
Çing dao
Şangay
Taypey
BÜYÜK
OKYANUS
Doğu Asya’da ise büyük akarsuların çoğu, defalarda taşıp su
baskınlara neden olur.
Güney Doğu Asya’da toprağın kayması ve yoğun yağmur yağışları
başlıca sorundur.
Hong Kong
Manila
KASIRGA - kasırga adı verilen rüzgar, büyük ve yıkıcı kuvvete
sahiptir. Kasırga 80-300 kilometre genişliğinde çevreyi kapsar.
Genelde tropik bölgelerinde kasırgalara rastlanır. Fakat, dünyanın
öteki kesimlerinde de bu gibi belirtilere tanık olabiliriz. Kasırga,
genelde denizin üstünde oluşup Batıya daha doğrusu karaya doğru
yön almaktadır. Japonya adaları, Çin ve Filipinler kıyılarında olan
kasırgalar en belirgindir. Yanısıra, Meksika körfezinde de kasırgalar
var. Fakat, Meksika körfezindeki kasırgalara fırtına denir.
TSUNAMİ - Depremler ve deniz altı volkanlarının püskürmesi
sırasında denizlerde ortaya çıkan şiddetli dalgalardır. Tsunami adı,
Japon dilinden kaynaklanmaktadır. Genel olarak büyük Okyanus
kıyılarında Tsunamiye rastlanır. Bunların dalgaları 20 ila 30 metre yüksekliğinde olup oldukça büyük olan yıkıcı kuvvete sahiptir.
Deniz kıyılarına yaklaştığında büyük maddi hasara yol açmaktadır.
UNUTMA
Kamçatka yarımadasından Endonezya adalarına kadar uzanan
bölgedeki tektonik hareketleriyle meydana gelen deprem ve volkan
püskürmeleri sonucunda Doğu Asya’da doğal afetler yaşanır.
Doğu Asya’daki
volkanlar
133
DOĞU ASYA
DOĞU ASYA NÜFUSU
DİYALOG
Doğu Asya’da en çok sayısı olan
nüfusu söylemeye çalışınız.
Çince okumayı biliyor musunuz?
SORULAR
Doğu Asya’da nüfüs sayısı ne
kadardır?
Doğu Asya’da hangi dinler mevcuttur?
Doğu Asya’da hangi diller
konuşuluyor?
Çinliler hangi alfabeyi kullanıyor?
Doğu Asya ülkelerinde hangi milletler yaşıyor. Kültürleri nasıldır?
Ahali arasındaki toplumsal ve kültürel değişmelerin sebepleri nedir?
(DİNİ MENSUBİYETİ, DİL, KÜLTÜR VE GELENEKLER)
Doğu Asya bölgesi Dünya’da en nüfuslu bölgelerden
biridir. Çin’in doğu kesimlerinde, daha doğrusu, Çin vadilerinde,
Mancuriya, Kore yarımadası ve Japonya’da 1.6 milyardan çok
nüfus var.
Dini Mensubiyeti
Dini mensubiyetine bakarak Doğu Asya ahalisi genelde
Konfuçiya, Budhizm ve Taoizm öğretisini benimsiyor. Örnek
olarak; Çin’de ahalinin yaklaşık yüzde 90’nı Konfuçiye öğretisine
saygı gösteriyor. Çin’de yaşayan ahalinin yüzde 5’ini Budistler
oluşturuyor. Güney Kore’de ahalinin yüzde 50’si, Moğolıstan’da
ise ahalinin yüzde 90’ı Budisttir.
Japonya’da ahalinin yaklaşık yüzde 80’ni Şintoizm ve
Budhizm taraftarıdır. Tayvan adasında ise Konfuçiye ve Budhizm
taraftarları çoğunluk olup, ahalinin yüzde 20’si Taoizme
bağlıdır. Güney Kore’de ise % 40’tan çoğu Protestan ve Katolik
hristiyanlardır.
Kuzey Kore’de ise resmi olarak insanlar hiçbir dine mensup
değildirler (ateisttirler), oysa gayri resmi bilgilere göre Budhizm,
Hristiyanlık ve Şamanizmi benimsemektedirler.
Banorë në km2
mbi 200
10 - 50
100 - 200
1 - 20
50 - 100
nën 1
rajone të pa banuara
Tokyo
Phenian
Pekin
Osaka
Seul
Çing dao
Şangay
Taypey
Çonçun
Dalhi
Hong Kong
Hanoy
Daka
Nüfus Yoğunluğu
134
Manila
Diller
Doğu Asya’da konuşulan diller şu dil topluluklarına aittir:
Çince-Tibetçe, Tunguzca-Mancurca ve Moğolca.
Çok sayıdaki ahalinin büyük bir kısmı değişik diller
konuşuyor. Çin ve Tayvan’da genelde Çince kullanılıyor.
Yanısıra, Hieroglif alfabesi de kullanılıyor. Moğolistan’da, Kiril
Alfabesi ile Moğolistan dili resmi dil oluyor. Bu dil 1945 yılından
bu yana kullanılmaktadır. Fakat en yeni dönemde 13. yüzyıldan
kaynaklanan Eski Moğolistan alfabesi de kullanılmaktadır. Kore
yarımadasında bulunan her iki devlette Kore dili kullanılıyor.
Bununla birlikte özel Kore alfabesi de yürürlükte bulunmaktadır.
Japonya’da ise ahali Japon dilini ve ayrı olarak Japon alfabesinden
yararlanmaktadır.
Kültür ve gelenekler
Konfuçiye öğretisiyle Çin’de
ahalinin yaklaşık yüzde 90’nı
kapsanılmıştır.
Doğu Asya’da, Çin, Kore ve
Japon dilleri kullanılıyor. Ahalinin kültürü, örf ve adetleri geleneksel halini almış durumdadır.
Fakat, yeni gelişmelerle ahalinin
köy ortamlarından kentlere
taşınmasıyla toplumsal ve kültür
alanlarında değişmeler olmuştur.
ÖDEV
Tayvan ve Güney Kore’de
Hristiyanlığın geniş boyut alması
ile ilgili konuları inceleyiniz.
Doğu Asya’da yaşıyan uluslar genel olarak birkaç gruba
bölünmüştür. Bu gruplarda Çinliler, Japonlar, Koreililer ve
Moğolistanlılar kapsanılmıştır. Fakat, tüm bu ulusların kültürü
değişiktir.Genede bu ulusların kültürü uzun yüzyıllık geleneklere
dayanmaktadır. Din açısından da durum aynıdır. Eğitim, ve
mimari alanlarında da uzun yüzyıllık gelenekler mevcuttur.
Ahalinin her günkü hayatı ve çalışmalarında da bu geleneklere
saygı gösterilmektedir. Ahalinin daha büyük bölümü ise hala
köy ortamlarında yaşamaktadır. Fakat, sanayinin gelişmesiyle
daha doğrusu, ahalinin sanayi açısından kalkınmasıyla ahali
daha büyük şehirlere geçip hayatlarını burada sürdürüyor. Tabii
ki bununla birlikte, ahali arasında ve devletlerde toplumsal ve
kültürel değişmeler de belirlemeye başlıyor. Yanısıra, tarımcılığın
sanayileşmesi de gelişmeye başlıyor. Öyle ki şehirlerde ahalinin
gelenekleri de değişiyor. Örneğin, Japonya’da trenlerin tam
zamanda hareket etmeleri ve terminallere ulaşmaları süresi
saniyeler ile ölçülüyor.
UNUTMA
Doğu Asya’da yaşayan ahalinin
dini mensubiyetine bakarak,
ahali genel olarak Konfuçiye,
Budhizm ve Taoizm öğretisine
bağlıdır.
Dini (Kutsal) Mekanlar
135
DOĞU ASYA
DİYALOG
Aile ne demek?
Aile neden önemlidir?
AİLE, KÜLTÜR VE GELENEKLERİNİN ROLÜ
Doğu Asya genelde büyük bir alan kapsamaktadır. Doğu Asya
topraklarında gelişen ve yaşayan uluslar kendi devletlerini kurarak geleneklerini sürdürmekteler. Bu devletler arasında Çin,
Japonya ve Kore yer almaktadır. Her 3 ülkenin nüfusu, oldukça
büyüktür. Ayrıca, Çin’in nüfusu en büyük olmakla 1. 6 milyar
dolayındadır.
Ahalinin geçimi için gıdanın sağlanması sorunu ise Güney
doğu Asya’daki ahalinin aile, kültürel ve geleneksel niteliklerini
etkilemektedir. Eğitimin düşük oranı Güney Doğu Asya’daki nüfusun artmasına sebep olan faktörlerden biridir.
Toplumun ve kültürün saygılanması ile birlikte ailedeki geleneksel ilişkiler ve mevcut olan sorunlar kontrol ediliyor. Doğu
Asya’da aileler, genel olarak birçok aile fertlerinden oluşuyor.
Ailede kadının rolü hergünkü hayatta olduğu gibi, çalışma sürecinde de oldukça önemlidir.
Doğu Asya ailesi
SORULAR
Ailedeki ilişkiler nasıldır?
Doğu Asya’daki ailelerde
kadınların rolünü nasıl görüyorsunuz?
Doğu Asya ülkelerinde yaşayan
ahalinin sürdürdüğü aile geleneklerinin niteliklerini açıkla?
Aile terbiyesinin toplumda ve kültürdeki yansıtması nasıldır?
Çağdaş yaşam koşullarında kültürel değişimlerin sebebini açıkla?
Tokyo
136
UNUTMA
Doğu Asya’daki aile fertlerinin
sayısı yüksek olur.
Aile arasındaki bağ ve ilişkiler
güçlü olur. Doğu Asya’da aile ve
toplumda, kültür, örf ve adetlerin
korunması ve gelişmesi, aile bireylerinin eğitilmesinde kadının rolü
büyüktür.
Doğu Asya halkı çalışkan, sabırlı
ve azimlidir.
Şehirleşme ve şehir yaşam şeklinin
girmesi ile halkın yaşam tarzı, adetleri ve kültürü de değişim göstermektedir.
Yaşamın getirdiği sorunları çözmekte aile bireylerinin
sabırlı, çalışkan ve azimli olmaları gerekmektedir. Hayat felsefesi kapsamı içerisinde olan bu değerler, Doğu Asya ailelerinde
mevcuttur, bu da toplumdaki kültür ve geleneklere ne kadar
bağlı olduklarının göstergesidir. Örneğin, Japonlar, ulaşım konusunda tam zamanında uymak gibi kurallara saygı duyarlar.
Bu şekilde eğitilmiş halk, yaşamın her alanında başarı göstermekte ve bunun neticesinde de ekonomide hızlı gelişmeler
kaydedilmektedir. Çağdaş yaşam tarzı ve ailedeki çalışmalar,
sürekli teknik ve teknolojinin takip edilmesi ve uygulanması
ile üretimin çağdaş bir şekilde yapılmasını sağlamaktadır. Bu
şekilde aile ve toplumdaki yaşam biçimi değişmekte ve hayat
standardı yükselmektedir.
ÖDEV
Doğu Asya Sembolleri
Çin, Japonya ve Kore’de yaşayan
halkın yaşam tarzı, örf, adet,
kültür ve gelenekleri ile ilgili
bilgilere internetten ulaşmaya
çalışınız.
137
DOĞU ASYA
DİYALOG
Doğu Asya’da yaşayan halk neyle
uğraşmaktadır?
Doğu Asya ülkeleri, gelişmiş ülkeler olarak tanımlanabilir mi?
SORULAR
ARKTİK OKYANUSU
İstanbul
Tokyo
Pekin
Beyrut
Seul
Urumçi
Bağdat
Phenian
Çonçun
Şangay
Taypey
Riyad
Yeni Delhi
Daka
Hong Kong
OKYAN
US
Doğu Asya’nın kuzey ve güney
bölgelerinin doğal ve iklim özellikleri nelerdir?
Hangi hayvan türleri, nerede ve
hangi amaçla kullanıldıklarını
Tarım üretiminde en önemli olan
tarım kültürünü söyleyiniz.
Doğu Asya kıyı denizlerinden,
ulaşımın dışında başka ne şekilde
faydalanmak mümkündür?
Sanayi ne düzeyde gelişmiş
bulunmaktadır?
Çin ekonomik açıdan nasıl bir
ülkedir?
Japon ekonomisinin özellikleri
nelerdir?
Güney Kore ve Tayvan nasıl bir
ekonomiye sahiptir?
Kuzey Kore’nin ekonomisi
nasıldır? Araştırınız.
Doğu Asya alanının doğal özellikleri, bölge bölge farklılık
gösterir. Çin’in kuzeybatı bölgeleri ve Moğolistan’ın iç kesimlerinde, yüksek dağlarla çevrili olan alanlarında, kurak iklim özellikleri olan çöl (Takla Makan, Gobi vb.), yarıçöl ve isteplerde
ahalinin göçebe ve yarı göçebe hayvancılık (çoğunlukla koyunculuk ve sığırcılık) ile uğraştıkları görülür. Doğu Asya’nın alçak olan
deniz kıyılarında daha elverişli iklim, büyük doğal zenginlik ve
yoğun yerleşmiş nüfusu, tarım ve hayvancılık dalları (domuzculuk ve kümes hayvanları) gelişmiştir. Doğu Asya’da iş gücü olarak
kullanılan iki önemli hayvan türü, bizon ve uzun tüylü sığır – Tibet
platosunun yüksek dağlık alanlarında yetiştirilir; öküz ve manda,
düzlük tarım alanlarında toprağın işlenmesinde kullanılan önemli
fiziksel güç sayılır.
Çiftçilik alanında en çok pirinç yetiştirilir. Pirinç, düzlük ve
teras şeklindeki arazilerde yetiştirilir, özellikle büyük ırmak vadilerinde yaygındır. Örneğin, Hoang Ho ve Yang Çe Yang ırmak
vadilerinde vb. Diğer tarım kültürlerinden, Çin en büyük buğday,
mısır, patates, bahçe kültürleri, soya, çay ve tütün üreticisidir. Bu
bölgede ipek üretimi de önemli yer alır.
BÜYÜK
138
Pirincin ekilmesi
DOĞU ASYA’NIN EKONOMİSİ
HİNT OKYANUSU
Singapur
UNUTMA
Doğu Asya’nın bölge olarak
gelişmesini, kuzeyde kurak iklim
ve güneyde tropikal muson iklim
özellikleri etkiler.
Temel hayvan iş gücüne sahip
olan iki hayvan türü; Tibet platosunda bizon, öküz, pirincin
yetiştirilmesinde ve üretiminde
kullanılan hayvan gücüdür.
Tarım üretimi, genellikle nemli
muson bölgelerinde gelişmiş ve
pirincin yetiştirilmesine yöneliktir.
Pirinç alanları
Doğu Asya ülkelerinin denize kıyıları, balıkçılığın
gelişmesini sağlamış ve bu ülkeler dünyada büyük balıkçılık
güçleri arasında yer alır.Geçmişte, Doğu Asya ülkeleri, ekonomiye kapalı ülkelermiş, fakat İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, tamamiyle tükenmiş ekonomiden, hızlı ve güçlü bir şekilde
sanayi gelişmeye başlamış. Çok sayıda nüfusu ve beslenme
sorunu belirgin olan Çin’de, daha sonra 1970 yılında sanayide
hızlı gelişme kaydedilmiştir. Benzer durum Kuzey ve Güney
Kore ülkelerinde de yaşanmıştır. Öyle ki, bugün Doğu Asya,
Asya’nın en gelişmiş sanayi bölgesidir. 1990 yılından sonra,
göç hareketlerindeki sınırların kaldırılması ile nüfusun şehirlere
yerleşmesi artış göstermiştir. Bu şekilde, özellikle Hoang Ho ve
Yang Çe Yang ırmak vadilerinde ve deniz kıyılarında çok sayıda
milyonluk-mega kentler kurulmuştur. Asya haritası üzerinde
Çin, Japonya ve Kore yarımadasında yer alan en büyük kentleri
bulmaya çalışınız! Büyük şehir ve kentlerde farklı sanayi kolları
gelişmiştir.
Çin, büyük doğal zenginliklere sahip ve gelişme imkanı olan
sanayi ve tarım ülkesidir. Burada kara metalürji, makine sanayisi, otomobil, uçak, gemi, vagon ve lokomotiv, elektrik, kimya,
tekstil, gıda vb. sanayi kolları gelişmiştir. Büyük çapta oto ve
demir yolları inşa edilmiştir.
Japonya çok gelişmiş bir ülkedir. Dünya’nın mucizesi olarak
adlandırılmış. Dünya sanayisi üretiminde %12 ile payı vardır.
Japonya bilişim alanında, en çağdaş bilimsel ve üretim teknolojisi, iletişim, robot ve biyoteknolojiye sahiptir. Gemi yapımında,
otomobil, traktör, elektronik cihazlar ve robot üretiminde
Dünya’da birinci yeri alır. Japonya’da enerji kaynakları ve ham
maddeler yetersiz olduğu için ithal edilir ve kara ile renkli metalürjinin gelimesi sağlanır. Japonya’nın 50’den fazla nükleer
santralı vardır. Japonaya’da tekstil, gıda, kimya ve ilaç sanayisi
gelişmiştir. Japonya, Dünya’da en gelişmiş ulaşım ağı, ulaşım
araçları ve gelişmiş ticarete ve bankacılığa sahiptir.
Benzer sanayi gelişimi Güney Kore ülkesinde de görülür. Burada klasik gemi yapımı, otomobil ve elektrik sanayisi yanısıra
birçok çağdaş sanayi kolları gelişmiştir. Örneğin, aerokozmik
sanayisi, biyoteknoloji, genetik mühendisliği, lazer vb.
Tayvan, çok yüksek düzeyde gelişmiş kimya, makine, bilgisayar, elektronik cihazlar, kimya, makine, gemi yapımı ve tekstil
sanayisine sahiptir.
Doğu Asya ülkelerinden biraz geride kalmış ve kapalı ekonomiye sahip olan Kuzey Kore’nin sanayisi eski teknolojiye
dayalıdır ve üretimi düşüktür.
Çağdaş fabrika
ÖDEV
Doğu Asya, ekonomik faaliyetlerine göre, ekonomisi en gelişmiş
bölge sayılır. Neden?
139
GÜNEY DOĞU ASYA
VE GÜNEY ASYA
DİYALOG
- Cili është masivi më i lartë malor
në botë?
- Cila është maja më e lartë në
botë?
SORULAR
Himalaya nedir?
Himalaya dağ zinciri nerede uzanır?
Himalaya dağlarının kuzey ve güneyinde hangi bölgeler
yer alır?
Himalaya dağları iklimi ne şekilde
etkiler?
Himalaya dağlarında, dağ eteklerinden başlayarak yüksek alanlarına
doğru uzanan dikey şekilde sıralanmış
bitki örtüsü kuşaklarını sayınız.
Himalaya dağlarının 3000 m’den
yüksek alanları ne gibi özelliklere sahiptir?
Himalaya dağlarında hangi hayvan
türlerine rastlanır?
Himalaya dağları, rölyef şekilleri ve
özelliklerinden faydalanma imkanları
nelerdir?
Toprak kaymasına neden olan etkenleri sayınız.
HİMALAYA DAĞLARI-ÖZELLİKLERİ VE ÖNEM
Himalaya dağları, Dünya’nın en yüksek dağlarıdır. Batıda
İndüs nehrinden doğuda Myanmar-Çin sınırına kadar 2500 km
uzun ve 200-300 km geniş olan dağlık bölge olarak uzanır.
Güneyde, Hindistan’ın İndüs düzlüğü ile kuzeyde İndüs ve
Bramaputhra ırmaklarının yukarı akıntıları ile sınırlıdır. Kuzeyde
Himalaya dağlarına paralel olarak Transhimalaya dağ zinciri ve
Tibet platosu uzanır. Transhimalaya dağ zincirinin kuzeybatısında
Karakorum dağları, Pamir dağ kitlesinin güneyinde ise Hindukuş
dağları, Afganistan’a doğru devam eder. Bramaputhra ırmak
akıntısının doğusunda Himalaya ve Transhimlaya dağ zinciri
güneydoğuya doğru yön alarak daha sonra güneyde Myanmar
(Burma) ülkesine doğru uzanır. Dolayısıyla Myanmar ile
Afganistan arasında uzanan bu dağ zinciri, Hint yarımadasını
Asya kıtasından ayırır ve Güney Asya Bölgesi sınırını çizer.
Himalaya dağlarında 8000 metreden yüksek olan 14 dağ
tepesi bulunur. Maunt Everest yada Çomolungma (8850m) adı
ile de bilinen Dünya’nın en yüksek dağ tepesidir. Himalaya
dağları, Hindistan’daki Muson iklimi ve Tibet platosundaki sert
karasal iklimi arasında belirgin iklim sınır kuşağını oluşturur.
Lancou
Çendu
T
Lahor
b
e
t
H i m a l a
j e t
Yeni Delhi
Naypur
i
NE
PA
L
Kunmin
Katmandu
Lankou
Daka
Himalaya dağlarının kapsadığı - Geniş Himalaya bölgesi
140
UNUTMA
Himalaya Dünya’nın en yüksek
dağ sistemidir. Himalaya dağlarının
güneyinde İndüs Ganj düzlüğü,
kuzeyinde Tibet platosu bulunur.
Himalaya dağları iki iklim bölgesi
arasında sert iklim sınır kuşağını
oluşturur.
Himalaya dağlarında bitki örtüsü
dikey şekilde sıralanmıştır. Alçak
eteklerinde tropikal – cungul
adı verilen ormanlar, üzerinde
sırasıyla subtropikal ormanlar, kışın
yaprağını döken ormanlar, Himlaya
yeşil ormanları ve huş ağaçları,
otlaklar ve 3000 m’den yüksek
alanları buzullar ile örtülüdür.
Himalaya dağları büyük enerji
potansiyeline sahiptir, özellikle dik
eğimli ve suyla bol akarsuları.
Büyük eğim ve yağışlar toprağın
kaymasına neden olur.
Himalaya dağları, Avrupa kıtasındaki Alp dağları ile birlikte oligosen çağında, Tetis jeosenklinalinde katmanların kırışıp
toplanması ile meydana gelmiş dağlardır. Jeolojik yapısı k
bileşiktir ve içinde; kalker, dolomit, granit, kum vb. bulunur. Himalaya dağları güneyde İndüs düzlüğüne kadar uzanır. Güney
ve güneydoğu yöne doğru uzanan derin girdab ve akarsu vadileri ile kesilmiştir. Irmakları özellikle yaz aylarında su ile zengin
olur. Nedenlerini açıklayınız! En büyük ırmakları; İndüs, Ganj
ve Bramaputhra’dır. Himalaya dağlarının güney yamaçları en
çok yağış alır, yıllık yağış miktarı 12 000 mm’ye ulaşır.
Himalaya dağlarında bitki örtüsü kuşakları belirgindir ve
birbirinden ayırt edilebilir. 1000-1200 m rakıma kadar yeşil
tropikal yağmur ormanları (cungul) uzanır. Üzerinde subtropikal
orman kuşağı ve yükseklere çıkıldıkça kışın yaprağını döken ormanlar (ılıman iklim bölgesinde görülen) yer alır. Bu ormanlar
rakımı 2000-3000m yüksek olan alanlarda yaygındır. Daha yüksek ve rakımı 3500m olan alanlarda Himalaya yeşil ormanları
ve huş ağaçları görülür. Orman sınır çizgisi üzerinde 4800m
rakımlara kadar otlaklar, daha yüksek alanlarda kalıcı kar ve
en yüksek alanlarındaki çıplak kayalar sürekli kar ve buzlar ile
örtülüdür. Himalaya dağlarının yüksek kesimlerinde oluşmuş
buzullar, buzul akıntıları boyunca 2000 metre rakımlara kadar
inerek hareket ettikleri görülür.
Himalaya ormanları farklı hayvan türleri ile zengindir; fil,
gergedan, bizon, maymun, yabanı domuz, ceylan, kaplan, yabanı
tavuk, papağan vs. Yüksek dağlık bölgelerde yabanı keçi, koç,
kurt, Himalaya ayısı ve farklı kemirici hayvanlara rastlanır.
Himalaya dağ kitlesi, büyük enerji potansiyeline sahiptir.
Birçok akarsuları, yüksek su rejimi - su düzeyi ve büyük akarsu
eğimi vardır. Himalaya dağları su kaynağıdır, buradan İndüs,
Ganj ve Bramaputhra ırmakları kaynaklanır, yaz aylarınıın
kurak dönemlerinde İndüs ve Bengal düzlüklerinde yerleşmiş
olan ahalinin içme suyu ile tedarik edilmesi sağlanır.
Yüksek rakımından dolayı Himalaya dağları, kuzeye doğru
ulaşım açsından bir engeli oluşturur. Muson yağışları ve Himalaya dağlarında karların erimesi ile büyük seller ve dik dağ
yamaçlarında heyelan olayları yaşanır.
Maunt Everest/Çomolungma
ÖDEV
TOPRAK KAYMASI (HEYELAN) – topraklar içerdiği büyük
nem ve yüksek eğimden dolayı, yerçekimi ile kayar ve heyelan adı
verilen olay yaşanır.
Haritada veya internet üzerinden
uydudan çekilmiş görüntülerden
Himalaya dağlarının nereye kadar
uzandıklarını, en yüksek Maunt
Everest tepesini detaylı olarak izlemeye çalışınız.
141
GÜNEY DOĞU ASYA
VE GÜNEY ASYA
DİYALOG
Muson nedir?
Muson rüzgarları Asya’nın hangi
bölgelerinde etkili olur?
SORULAR
Musonların tanımını yapınız.
Muson rüzgarlarından hangilerini
biliyorsunuz?
Kış muson rüzgarları nereden eser
ve hangi hava şartlarını beraberinde getirir?
Muson rüzgarları insanların
hayatını ne şekilde etkiler?
Güney ve Güney Doğu Asya’da
hangi değerli gövdeli bitkilere
rastlanır?
Musonların gecikmesi hangi doğal
afetlere yol açar?
MUSONLAR VE AHALİNİN HAYAT
(YAŞAM KOŞULLARI)
Musonlar, Güney ve Güney Doğu Asya ile Hint Okyanusu’nun
kuzey bölgelerinde esen periyodik (mevsimlik) rüzgarlarıdır.
Musonlar, subtropikal iklim bölgelerinde, kıtanın kuzey kara
kesimleri ile güney okyanus üzerindeki sıcaklık ve basınç
farklılıklarından ortaya çıkar. Mevsimlere bağlı olarak rüzgarlar
da adlandırılır. İki mevsim yaşanır ve kış ile yaz Muson rüzgarları
olarak adlandırılan rüzgarlardır. Kış musonları Himalaya dağları
ve Güney ile Güney Doğu Asya karasından Hint Okyanusu’na
doğru, Ekim ayından Nisan ayına kadar esen rüzgarlardır. Kış
muson rüzgarları çok şiddetli olmaz. Muson rüzgarlarının etkili
oldukları bölgelerde ayaz, kuru ve soğuk hava durumu yaşanır,
denizleri sakindir.
Yaz musonları, güneyde Hint Okyanusu’ndan kuzeyde Güney
ve Güney Doğu Asya’ya doğru eser. Yaz musonları sıcak ve
nemli rüzgarlardır. Kış muson rüzgarlarından daha hızlı ve güçlü
bir şekilde denizden karaya doğru eser, dağlık bölgelerde yükseklere çıkarak yoğun bulutları ve bol yağışı getirirler. Yağışlarla
birlikte 2 ay kesintisiz süren şiddetli gök gürültüleri yaşanır.
Kış Musonları
ASYA
BÜYÜK
OKYANUS
HİNT
OKYANUSU
ASYA
Yaz Musonları
142
HİNT
OKYANUSU
BÜYÜK
OKYANUS
UNUTMA
Güney ve Güney Doğu Asya’da
Muson rüzgarları, periyodik
rüzgarları olarak eser.
Kış ve yaz musonları olarak kış ve
yaz döneminde ortaya çıkarlar.
Kış musonları, Himalaya
dağlarından Hint Okyanusu’na eser
ve kuru ile soğuk havayı getirir.
Yaz musonları, Hint
Okyanusu’ndan karaya doğru eser,
nemli ve sıcak havayı getirir. Tarım
ve özellikle pirincin üretilmesinde
önemli etkendir.
Musonlar yelkenli gemilerinin
ulaşımını sağlar.
MAHAGONİ (MAUN) AĞACI – Meleiaceae gövdeli bitkiler
topluluğuna aittir. Çok sayıda ağaçları ve tropikal ile subtropikal bölgelerinde yetişen çalıları kapsar. Mahagoni ağacı, ekonomik açıdan inşaat ve mobilya sanayisinde ham madde olarak
kullanılması büyük önem taşır.
SANDAL AĞACI - yeşil ve yarıparazit (yarıasalak) ağaçlardandır,
farklı çeşitleri vardır. Hindistan, Endonezya Avustralya ve
Okyanusya’da yaygındır. Sandal ağacı sert yapıya sahip, sarımtrak,
beyaz veya kırmızı rengi ve kokusu vardır. Odun oyma şekilleri ve
eter yağların elde edilmesinde kullanılır.
TİKA AĞACI - Söğüt ağaçları topluluğuna ait ağaç türüdür.
Güney ve Güney Doğu Asya’nın, muson bölgelerinde yaygındır.
Kuru kış döneminde yaprakları düşer, kaliteli ve değerli ağaç
olarak inşaat ve mobilya sanayisi, gemi yapımında vb. sanayilerde
kullanılır.
Büyük nem, yüksek sıcaklıklar ve gürültülü ve bulutlu havalar, özellikle Hindistan’ın batı kıyılarında, Malakka
yarımadasında ve Endonezya adalarında görülür. Yaz musonları
esnasında, Hindistan ve Şri Lanka kıyılarında hoş ve ılıman
iklim yaşanır.
Sabit ve dengeli hava şartları, yaz ile kış dönemleri arasında
iki hafta kadar sürer.
Muson rüzgarları, Güney ve Güney Doğu Asya halkının
yaşamını büyük ölçüde etkiler. Doğanın bağışı olarak nitelendirilmesi ve algılanması mümkün olan yaz musonları,
nüfus ile yoğun yerleşmiş (2 milyar civarında), Hindistan,
Bangladeş, Şri Lanka, Myanmar (Burma), Tayland, Viyetnam,
Malezya, Endonezya ve Filipinler’de başarılı bir tarım ekonomisinin gelişmesini ve gerçekleşmesini sağlar. Yaz musonları,
pirincin bu alanlarda en yaygın tarım kültürlerinden birisi
olarak yetiştirilmesini ve nüfusun beslenmesinde önemli rolü
vardır.
Yarımada ve adalarda yerleşmiş milyonlarca nüfusun, yolculuk yaptığı sayısız yelkenli gemilerin denizlerde ulaşımı,
Muson rüzgarlarının esme yönüne bağlı olarak gerçekleşir.
Coğrafya enlemleri ve musonların etkisi ile Hint ve Hindiçini
yarımada ve adalarında değerli ağaçlardan (tika, sandal, mahagoni) oluşmuş gür ormanlar yaygındır. Orman ve ağaçların,
odun sanayisinde farklı ürünlerin üretilmesinde kullanılması
önemlidir.
Muson rüzgarlarının gecikmesi, tarım üretimini olumsuz etkiler ve bununla birlikte gıda ve beslenme sorunu yaşanır.
Cungul
ÖDEVLER
Güney ve Güney Doğu Asya
hritasında, Muson rüzgarlarının
esiş yönlerini öğrenmeye ve işaret
etmeye çalışınız. Yaz musonlarını
kırmızı, kış musonlarını mavi çizgilerle işaret ediniz.
143
GÜNEY DOĞU ASYA
VE GÜNEY ASYA
DİYALOG
HİNDİSTAN’IN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ
Hindistan nerede bulunur?
Doğal zenginlikleri var mıdır?
SORULAR
Hindistan’ın yüzey ölçümü ve
nüfusu ne kadardır?
Hindistan’ın doğal zenginlikleri
nelerdir?
Uzun deniz kıyısı önemli doğal
zenginliğidir. Neden?
Geniş düzlük alanları hangi amaçla
kullanılmaktadır?
Irmaklarının önemi nedir?
Bitki örtüsünü hangi bitkiler
oluşturur?
Hangi madenlerle zengindir?
Hindistan’ın sahip olduğu enerji kaynakları nelerdir ve hangi
bölgelerinde yaygındır?
Hindistan, Güney Asya Bölgesi’nde yer alır, yüzey ölçümü
3 287 000 km2’dir. Hindistan’da 1.1 milyar nüfus yaşar, nüfus
yoğunluğu, 1km2 başına 345 kişi düşer ve Dünya’da nüfus ile en
yoğun ülke sayılır. Nüfus sayısının yüksek olması; doğal zenginlikleri, deniz ve okyanus kıyıları, geniş düzlük alanları, büyük
ırmakları, farklı bitki ve hayvan toplulukları, çeşitli maden
zenginlikleri, zengin enerji kaynakları, balıkçılık alanları ve gür
ormanları ile diğer etkenlere bağlıdır.
Hindistan’ın deniz ve okyanus kıyılarının 5700 km uzun
olması, halkın büyük bir kısmının deniz kıyılarına yerleşmesini,
denizin doğal zenginliklerinden faydalanmasını ve deniz ticaretinin yapılmasını sağlar.
Geniş düzlükleri ayrı bir zenginliktir. Düzlük alanlarının
% 50’si verimli ve işlek arazileridir. Özellikle İndüs düzlüğü (Himalaya dağları ve Dekan platosu arasında), geniş ve birçok akarsu ve kanallar ile kesilmiş, kolay geçitli, verimli ve ekonomik
açıdan Hindistan’ın en gelişmiş alanlarıdır. Bengal düzlüğü de
benzer özelliklere sahiptir. Ganj ve Bramaputhra delta ırmak
ağızlarının çevresindeki alanları kapsar. Bu düzlükler esas tarım
alanları ve büyük sayıda olan Hint halkının gıda kaynağını
oluşturur. Ilıman, tropikal ve subtropikal iklim bölgelerinde
farklı tarım kültürleri yetiştirilir. En çok pirinç, buğday, mısır,
sebze, zeytin pancarı, pamuk, keten vs.
Hindistan ırmakları
144
UNUTMA
Hindistan petrol, kömür, demir,
boksit, mangan, bakır, krom,
kurşun, çinko, volfram gibi maden
ve deniz kıyıları gibi doğal zenginliklere sahiptir.
Hindistan halkının yaşamını
sağlayan ve etkileyen önemli etkenler işlek arazileri ve düzlükleridir. Pirinç üretimi ahalinin temel
gıda kaynağıdır.
Hindistan ırmakları, ulaşım, sulama
ve enerji potansiyeli olarak büyük
önem taşır.
Zengin bitki örtüsünden, özellikle
odun sanayisinde tika, sandal ve
mahagoni ağaçları, değerli ham
maddeleridir.
Hindistan’da balıkçılığın da önemli
yeri ve önemi vardır.
Hindistan ırmakları, farklı amaçlarla kullanılan doğal
zenginliği oluşturur. Irmakları, tarım ve ulaşıma uygun doğal su
yüzeyleridir ve kanallar ile geniş ulaşım ağını oluşturmaktadır.
Hindistan ırmakları, ülkede alt yapısı gelişmemiş olan yolların
alternatif ulaşım imkanını sağlar. Irmakları, özellikle Himalaya
dağlarından kaynaklanan ırmakları hidro enerji gücüne sahiptir
ve birçok baraj gölü ile hidroelektrik santrallerinin inşa edilmesi
için uygundur.
Hindistan’da bitki örtüsü ve hayvanat dünyası çok gelişmiş
ve çeşitlilik gösterir. Dekan platosu akarsu vadilerinde, İndüs ve
Ganj ırmaklarının aşağı akıntılarında, Gat dağlarının batısında
cungul ormanları çeşitli otlar ve gövdeli bitkilerle zengindir.
Dekan platosunun geniş savanlarında seyrek ve alçak palmiyeler
ile akasya ağaçlarına rastlanır. Himalaya dağlarında 1000 metre rakımlara kadar kışın yaprağını döken ormanlar, daha yüksek alanlarında yeşil ormanlar görülür. Zengin bitki örtüsünden,
özellikle odun sanayisinde tika, sandal ve mahagoni ağaçları
değerlidir.
Hindistan’ın büyük ve geniş alanlarında eski çökük dağlar ve
vadiler ile genç sıra dağlar bulunur. Madenlerle zengindir; demir,
mangan, krom, volfram, kurşun, bakır, altın, gümüş ve boksit
madeni vb. En büyük maden yatakları Bihar, Orisa ve Pencab’da
bulunur. Ametal ham maddelerinden tuz, barit, feldspat, azbest,
grafit vb. üretilmektedir.
Hindistan büyük enerji kaynaklarına sahiptir. Örneğin, kömür,
petrol ve hidroenerji potansiyeli gibi. En büyük kömür yatakları
Batı Bengal, Bihar ve Orisa; petrol, Asam, Pencab, Gucarat ve
Doğu Hindistan’ın Çenay çevresinde bulunur. Hindistan büyük
nükleer yakıtları ile zengindir. Örneğin, toryum madenleri, uran
vb.
Hindistan’ın doğal zenginliklerini, deniz kıyılarındaki
balıkçılık bölgeleri tamamlamaktadır.
Pirincin ekilmesi
ELMAS – saf kristal karbon içeren değerli (maden) taştır. Çok
az miktarda demir, mangan veya diğer elementleri içerir, bunlar
elmasın kırmızı, yeşil, mavi veya sarı rengini verir.
MADEN – metal veya ametal içeren kayadır, işlem gördükten
sonra kullanıma uygundur.
ÖDEVLER
Hindistan haritasında, doğal
zenginliklerinin bulunduğu
bölgeleri bulmaya çalışınız.
145
GÜNEY DOĞU ASYA
VE GÜNEY ASYA
DİYALOG
Doğu Asya bölgesi yanısıra, Asya
kıtasının başka hangi bölge ve
alanaları nüfus ile yoğun yerleşmiş
bulunmaktadır
HİNDİSTAN’IN NÜFUSU, DOĞAL ZENGİNLİKLERİ
VE SORUNLARI
Hindistan, farklı tarihi ve kültürü, dili ve dini özellikleri ile
280’den fazla ulusların yaşadığı bir mozaik ülke görüntüsünü
verir. Bu durum aynı zamanda batıdan doğuya doğru İndüs ile
Bengal düzlüğü üzerinden ulusların yer değiştirmesi ile de ortaya çıkar. Bu bölge farklı uygarlıklar, öğretiler ve inançların
çatıştığı bölgedir. Hindistan’ın tarihi boyunca Eski Hindistan
Dönemi, İslamiyet Dönemi, Britanya Dönemi ve 1947 yılından
sonra Bağımsız Hindistan Dönemi yaşanmıştır.
Etnik yapısını %73’le Hint-Asya grubundan 30’dan çok millet
oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra Dravid ve Çin-Tibet grupları
da yer almaktadır.
Günümüzde 1.1 milyar nüfusu olan Hindistan’da, % 80’i
Hint, % 12 İslam, % 3.5 Hristiyan ve diğerleri farklı öğretileri
benimsemekteler.
Resmi dil Hint dilidir, fakat bölgelerin herbirinin kendine ait
resmi dili vardır. Örneğin, Asam, Bengal, Kaşmir, Pencab, Tamil
dili vb.
Hintli
Amritsar
SORULAR
Hindistan ülkesinde hangi uluslar
yaşamaktadır?
Yeni Delhi
Kanpur
Hindistan’ın nüfusu hangi ulus
gruplarına mensuptur?
Hindistan’da hangi dinlerin yaygın
olduğu görülür?
Ahmedabad
HİNDİSTAN
Büyük sayıda nüfusu ve farklı
ulusları arasındaki ilişkiler nasıldır?
Hindistan’da nüfus sayısının yüksek olması hangi sorunlardan
kaynaklanır?
Köy nüfusu ne durumdadır?
Şehirlerinde temizlik ve hijiyen
düzeni nasıldır?
Hindistan’da nüfusun ulaşımı ne
şekilde gerçekleşmektedir?
146
Kalküta
Bombay
Bengal Körfezi
Hayderabad
ARAP
DENİZİ
Bangalor
Çenay
1km2 başına kişi sayısı
50’ den az
50 - 100
100 - 200
200 - 400
400’ den fazla
UNUTMA
Hindistan, nüfus ile çok yoğun
yerleşmiş ülkedir.
Hindistan’da 280 farklı ulus
yaşamaktadır.
Hindistan’da yaşayan ulusların
%70’i Hint-Asya ulus grubuna,
diğerleri de Dravid ve Çin-Tibet
ulus grubuna mensuptur.
Dini mensubiyete göre, Hindistan nüfusunun % 80’i Hinduizm
öğretisini benimsemektedir.
Resmi dil Hint dilidir, fakat bölgelerin herbirinin kendine ait resmi
dili vardır.
Hindistan’ın büyük sayıda nüfusu ile birlikte gıda sorunu da
yaşanmaktadır.
KÖMÜR – doğal ve katı yakıt olarak önemli ham madde ve enerji
kaynağıdır. Kömür, bitkilerin uzun jeolojik zaman süreci içerisinde
karbonlaşmasıyla meydana gelir. Tortul kayaların katmanlarında
bulunur ve genişliği birkaç metreye ulaşır.
Hindistan’da uluslar, dinler ve diller çeşitlilik gösterir. Milletlerin birçok farklılıkları olmasına rağmen aralarındaki hoşgörü
Hindistan’ın önemli manevi zenginliğidir.
Fakat, Hindistan’ın ülke olarak sorunları da olduğu bir
gerçektir. Özellikle büyük nüfus yoğunluğu, İndüs ve Bengal
düzlüğü ve deniz kıyı bölgelerinde görülür. Ortalama yıllık nüfus artışı 19 promildir daha doğrusu 1 yıl içerisinde Hindistan’da
17 milyon nüfus artar. Böyle bir nüfus artışı ahalinin gıda sorununu ortaya çıkarır. 300 milyondan fazla insanı fakirlik sınırının
altındadır. Nüfusun % 70’i köylerde yaşar. Köylerde işsizlik ve
yaşam koşullarının yetersiz olması nedeniyle, köy nüfusunun bir
kısmı şehirlere göç etmektedir. Öyle ki günümüzde, Hindistan’da
30 milyon civarında şehirin bulunduğu tahmin edilmektedir.
Şehir sayısının belirlenmesi zordur çünkü, halkın büyük bir
kısmı fakir bölgelerde yaşar veya evsizdir.
Şehirlerde yoğun yerleşmiş olan nüfus, çevre kirlenmesine,
çöplerin yığınlaşmasına, şehir merkezlerinde ise eski ulaşım
araçları ve fabrikalar havanın kirlenmesine neden olur.
Yolların yetersiz altyapısı, nüfus ve yolcu taşımacılığı
demir yolu ulaşımına yönelmiş, eski raylar ile trenlerle günde
15 milyon yolcunun yoğun bir şekilde ve zor şartlarda ulaşımı
gerçekleşmektedir.
GÖÇEBE HAYVANCILIK – hayvanlara (koyun, at, sığır)
yem bulmak ve otlatmak, farklı otlak alanlarından faydalanmak
amacıyla yapılan göç hareketleridir. Özellikle istep ve çöl bölgeleri
ile tundaralarda göçebe hayvancılık gelişmiş ve yapılmaktadır.
YOĞUN YERLEŞMELER - farklı bölge ve ülkelerdeki nüfus
yoğunluğu ile olumsuz toplumsal, ekonomik ve beşeri ilişkiler,
nüfus ve yerleşmelerin hayatta kalma mücadelesini ve sorunlarını
etkiler.
IRK - Ortak antropoloji özelliklere sahip insanlar grubu. Temelde
deri rengine dayalı sınıflandırma mevcuttur, ancak sınıflandırma
saç rengi ve görünüşüne, vücuttaki tüy ve boyun uzunluğuna göre
de yapılmaktadır.
Hint kadını
ÖDEVLER
İnternet üzerinden, Hindistan ile
ilgili diğer bilgilere de ulaşmaya
ve bilgilerinizi zenginleştirmeye
çalışınız.
147
ORTA ASYA
DİYALOG
ORTA ASYA’NIN NÜFUSU
VE EKONOMİSİE
Orta Asya, Asya kıtasanın hangi
bölgesini kapsar?
Orta Asya’da yer alan ülkeler: Afganistan, Kazakistan,
Kıgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’dır. Ülkelerin toplam yüzey ölçümü 4 646 600 km2’dir. Bu bölgede 85 milyon nüfus yaşamaktadır. Çok büyük alana sahip olan Orta Asya
bölgesinde nüfus sayısı azdır. Genellikle nedenleri rölyef ve iklim
özelliklerine bağlıdır. Bu bölge batı, güney ve doğudan dağlar ile
çevrili, kuzeyde denizlerden uzakta bulunur. Dolayısıyla yıllık
yağış miktarı 200-500mm arasında değişir. Yağış yetersizliği
çöllerin oluşmasına neden olmuştur. Orta Asya ülkelerinden Afganistan ve Özbekistan’ın nüfus sayısı daha büyüktür.
Etnik yapısını; Kazaklar, Ruslar, Türkmenler, Özbekler,
Kırgızlar, Tacikler ve Paştunlar oluşturur. Afganistan’da Paştu
dili ve Arap Alfabesi, diğer tüm ülkeler kendi dilini konuşmakta
ve Kiril Alfabesini kullanmaktadırlar. Ülkelerde resmi dil
yanısıra Rus dili de kullanılmaktadır.
Orta Asya nüfusunun % 80’i İslam, % 10’u Hristiyan ve kalan
nüfusu diğer dinlere mensuptur. Kazakistan’da nüfusun % 45’i
Ortodoks hristiyandır.
SORULAR
Orta Asya ülkelerini sayınız.
Orta Asya’da nüfus yoğunluğu
nasıldır?
Etnik yapısını hangi uluslar
oluşturur?
Orta Asya ülkelerinde kullanılan
alfabeleri söylemeye çalışınız.
Orta Asya ulusları hangi dinlere
mensuptur?
Orta Asya ülkelerinden hangileri
sanayi ve tarım, hangileri tarım ve
sanayi ülkesidir?
Orta Asya’da farklı tarım üretiminin özellikleri nelerdir?
Hayvancılık hangi özelliklere
sahiptir?
HAZAR GÖLÜ
Orta Asya alanı hangi havza bölgesini içine alır?
KAZA
Ö
Bakü
ZB
TÜ
RK
EK
ME
IS
NİS
TA
Aşkabat N
R
A
N
Kuveyt
G
AF
Taşkent
TA
N
AN
N
TA
S
İ Kabil
Orta Asya
148
AN
Bişkek
TACİKİSTAN
Duşanbe
Tahran
İ
Astana
KİST
UNUTMA
Orta Asya’da bulunan ülkeler:
Afganistan, Kazakistan, Kıgızistan,
Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan.
Orta Asya’nın büyük çöl ve yarı
çöl alanları ile iklimi, nüfüs
yoğunluğunun seyrek olmasına
neden olmuştur.
Etnik yapısını: Puştunlar, Kazaslar,
Türkmenler, Özbekler, Kırgızlar,
Tacikler ve Ruslar oluşturur.
Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan sanayi ve tarım ülkeleri;
Afganistan, Kıgızistan ve Tacikistan tarım ve sanayi ülkeleridir.
Orta Asya’da pamuk ve ipek böceği
yetiştirilir.
Orta Asya’da zengin petrol
yatakaları, doğal gaz, kömür, renkli
metaller ve demir bulunur.
Orta Asya ülkeleri ekonomik açıdan farklılık gösterir. Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan sanayi ve tarım ülkelerdir.
Afganistan, Tacikistan ve Kırgızistan az gelişmiş tarım ve sanayi
ülkeleridir. Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın büyük
alanları ve geniş düzlüklerinde tarımcılık gelişmiştir. Önemli
tarım kültürleri; buğday (Kazakistan’da işlek arazinin % 50’sinde
yetiştirilir), arpa, pirinç, mısır, ayçiçeği, pamuk, bağlar, patates
vb. Pamuk ve ipek böceği de yetiştirilir, bunlar özellikle tekstil
sanayisinin gelişmesini ve tekstil sanayisinde ihraç edilen ürünlerin ham maddelerini oluştururlar. Az yağış miktarı ve su yetersizlik sorunu, özellikle Amu Derya ve Sir Derya ırmaklarından
yapılan sulama ile karşılanmaktadır. Dolayısıyla akarsuların
sulama amaçlı kullanılması nedeniyle, suları sürekli azalmakta
ve akıntıları Aral gölüne kadar ulaşamamaktadır.
Orta Asya’da hayvancılık gelişmiş, özellikle koyun ve keçiler yetiştirilir. Büyük baş hayvanlardan, sığır, at, deve, öküz vb.
Değerli kürk ve derisi olan hayvanlar (Özbekistan’da tilki, tavşan
vb.) yetiştirilir.
Bölgenin özelliklerinden birisi, petrol, doğal gaz, demir, kömür, renkli metaller, poli metal madenleri volfram, uran, cıva gibi
madenlerle zengin olmasıdır. Doğal zenginliklerinden, özellikle
Hazar ve Aral gölü çevresinde petrol ve doğal gaz yatakları bulunur. Kömür, demir ve renkli metal yatakları Afganistan ülkesi
(savaş ile tüm sanayi tükenmiş) dışında, diğer ülkelerde kara ve
renkli metalürji, makine sanayisi, kimya ve petrol işletme sanayisinin gelişmesini sağlamıştır. Tarım ve hayvancılık ürünleri ile
hafif sanayi kolları, tekstil, gıda sanayisi vb. gelişmiştir.
Orta Asya’da, çöller ve dağlık bölgelerinin yaygın olması
nedeniyle ulaşım pek gelişmiş sayılmaz.
PETROL KUŞAĞI - yer altında petrol yataklarının bulunduğu
alanı kapsar.
OPEK-petrol ihraç eden ülkeleri kapsayan örgüttür.1960 yılında
kurulan çok uluslu örgüt olarak, üye ülkelerinin petrol üretimini ve
ihracat politikasını koordine eder. Örgütün üye ülkeleri: İran, Irak,
Kuveyt, Suudi Arabistan, Venezüella, Katar, Endonezya, Libya,
Birleşik Arap Emirlikleri, Cezayir ve Nijerya.
PETROL YEDEKLERİ – belirli bölge ve ülkelerde petrol yedeklerinin değerlendirilmesi ve kullanılmasıdır.
Pamuk tarlası
ÖDEVLER
Asya haritasında, Orta Asya
ülkelerini bulunuz. Daha sonra
bölgenin nüfus ile seyrek yerleşmiş
olmasının nedenlerini araştırınız.
149
GÜNEY BATI ASYA
DİYALOG
Petrol hangi amaçla ve nerede
kullanılır?
Dünya’nın petrol ile en zengin
bölgelerini söyleyiniz.
Rafineria
PETROL - GÜNEY BATI ASYA ÜLKELERİNİN EN
BÜYÜK DOĞAL ZENGİNLİĞİ
Petrol, sıvı mineral yakıtı olarak, özellikle motorun icat edilmesi ile önem kazanmıştır. Dolayısıyla petrol yataklarının
araştırılması ve incelenmesine yol açmıştır. Dünyadaki diğer
petrol yedekleri yanısıra, Güney Batı Asya Bölgesi de büyük
petrol yataklarına sahiptir.
Büyük çöl alanları ve yüksek çıplak dağlık bölgelerinde,
Güney Batı Asya halkının tarım ve hayvancılık ile uğraşması
sulama sistemine bağlı olarak gelişmiştir. Bu nedenle Güney
Batı Asya’da Dicle ve Fırat ırmaklarında çok sayıda hidro
sistemler kurulmuştur. Günümüzde ise çağdaş olan damla
damla sulama sistemi gelişmekte ve uygulanmaktadır (özellikle İsrail’de). Birçok faktörlerin etkisiyle, genellikle nüfusu
deniz ve göl kıyılarında, vahalarda ve büyük ırmak vadilerinde yerleşmiş bulunmaktadır. Dünya’da sanayinin gelişmesi ile
(özellikle Avrupa ülkeleri, Japonya ve ABD gibi ülkeler büyük
petrol yataklarına sahip değildi) hızlı ve yoğun bir şekilde
ulaşım araçlarının üretilmesi ve kullanıma (otomobil, otobüs,
gemü, uçak vb.) girmesi önem taşır. Özellikle İkinci Dünya
Savaşı’ndan sonra petrol yakıtına daha çok ihtiyaç duyulduğu
görülmektedir.
SORULAR
Petrol, sıvı mineral yakıtı olarak
ne zamandan beri kullanılmaya
başlamıştır?
Petrol ve petrol ürünlerine ihtiyaç duyulmadan önce Güney
Batı Asya’daki nüfus neyle
uğraşıyormuş?
İstanbul
Raşt
Monsul
Tahran
Homs
Haifa
Şam
İskenderiye
Amman
Petrolden faydalanma ilgisi ne
zaman artmıştır ve hangi örgütler
Güney Batı Asya’daki petrolü istifade etmeye başlamıştır?
150
Bağdat
İsfahan
Abadan
Kahire
Şiraz
Kuveyt
Ras
Riyad
Doha
Maskat
Petrol Güney Batı Asya’da yaşayan
halkın yaşam tarzını ne şekilde
etkilemiş ve değiştirmiştir?
Petrolün Güney Batı Asya’dan
başka yer ve ülklere ulaşması ne
Kermanş
başlıca petrol yatakları
inşa edilmiş
inşa edilmekte
doğal gaz boru hattı
petrol boru hattı
UNUTMA
Güney Batı Asya’da büyük petrol
yedekleri bulunur. ABD, Büyük
Britanya, Fransa, Hollanda ve
Japonya ülkelerinin birkaç petrol
topluluğu tarafından Güney Batı
Asya’daki petrol yataklarından
petrol elde edilir.
Petrolden elde edilen büyük finans
geliri, Güney Batı Asya ülkelerindeki ahalinin yaşam tarzını etkilemekte ve değiştirmektedir.
Petrol boru hatları ve deniz ulaşımı
üzerinden birçok kıta ve ülkelere
petrolün aktarımı yapılır.
Çöl
Bununla beraber, Güney Batı Asya ülkelerinde sermaye
olmaması nedeniyle, petrol 50 : 50 oranında (çok seyrek 75 :
25 oranında) ABD, Büyük Britanya, Fransa, Hollanda, Japonya
ve İtalya gibi ülkelerden oluşan petrol örgütleri (topluluklar)
tarafından istifade edilmiştir. Bu örgüt ve ülkeler, Güney Batı
Asya’da petrol üretiminin % 90’ı ile ilgilenir, üretim ve tüketimini yönlendirir.
Dünya’da petrol ve petrol ürünlerine büyük ihtiyaç
duyulmasına ve petrol yataklarını isitifade etme ilkelerine
rağmen, Güney Batı Asya ülkelerine mali gelir getirmekte ve bu
ülkelerde yaşayan nüfusun hayat şartlarını ve tarzını etkilemekte
ve değiştirmektedir. Örneğin, göçebe hayvancılıktan yarı göçebe
hayvancılığa geçiş, deniz kıyı bölgeleri, ırmak vadileri ve vahalarda yerleşmeler, çağdaş tarım vb. Günümüzde, Güney Batı
Asya ülkelerinde, çağdaş düzene sahip birçok gelişmiş şehirleri,
sanayi merkezleri ve çeşitli sanayi kolları gelişmiştir.
Ülkelerin çoğunda (petrol ve doğal gaz), milli brüt
hasılatın % 90’ı, petrol ve doğal gazdan elde edilir. Halka yapılan
hizmetlerin çoğu ücretsiz, fakat zengilerin sayısı sınırlı, genelde şeiklerdir ve bunların büyük bir kısmı ülkeyi yönetenlerdir.
Örneğin, Kuveyt, B.A.E., Suudi Arabistan vb.
Petrolün elde edilmesini ve imalatını geliştirmek amacıyla
büyük petrol boru hatları inşa edilmiştir. Petrol boru hatları üzerinden, petrolün işlem gördüğü ve ihraç edildiği Akdeniz ve Pers
denizi limanlarına, oradanuğ da sanayisi çok gelişmiş ve petrolü
ithal eden Japonya, Güney Kore, ABD ve Avrupa ülkelerine gönderilir.
Petrolün elde edilmesi
ÖDEVLER
Dubai
- Në hartën e Azisë Jugperëndimore
shikoi mirë vend zbulimet e naftës,
drejtimet e naftësjellësve dhe drejtimet nëpër të cilat transportohet
nafta!
151
SORULAR
Hangi doğal olaylar, Asya kıtasında doğal
afetlere yol açar?
Hangi hayvan türleri, nerede ve hangi amaçla
kullanıldıklarını söylemeye çalışınız.
Asya kıtasında deprem ve yanardağlar nasıl ve
neden meydana gelir?
Tarım üretiminde en önemli olan tarım kültürünü söyleyiniz.
’’Ateşli Halka’’ kuşağı nerede uzanır?
Doğu Asya kıyı denizlerinden, ulaşımın
dışında başka ne şekilde faydalanmak mümkündür?
Etkin yanardağ nedir?
Denizaltı deprem ve volkanlar denizlerde hangi
olayların yaşanmasına neden olur?
Doğu Asya’da hangi şiddetli rüzgarlar eser?
Doğu Asya’da hangi ırmaklar sellerin
oluşmasına neden olur?
Heyelan olayları ile çok fazla insan kaybı olmaz.Neden?
Toprak kaymasının nedenleri nelerdir ve en sık
hangi bölgelerde yaşanır?
Çin ekonomik açıdan nasıl bir ülkedir?
Japon ekonomisinin özellikleri nelerdir?
Güney Kore ve Tayvan nasıl bir ekonomiye
sahiptir?
Kuzey Kore’nin ekonomisi nasıldır?
Araştırınız.
Himalaya nedir?
Doğu Asya’da nüfüs sayısı ne kadardır?
Himalaya dağ zinciri nerede uzanır?
Doğu Asya’da hangi dinler mevcuttur?
Himalaya dağlarının kuzey ve güneyinde hangi
bölgeler
Doğu Asya’da hangi diller konuşuluyor?
Çinliler hangi alfabeyi kullanıyor?
Doğu Asya ülkelerinde hangi milletler yaşıyor.
Kültürleri nasıldır?
Ahali arasındaki toplumsal ve kültürel
değişmelerin sebepleri nedir?
Ailedeki ilişkiler nasıldır?
Doğu Asya’daki ailelerde kadınların rolünü
nasıl görüyorsunuz?
Doğu Asya ülkelerinde yaşayan ahalinin
sürdürdüğü aile geleneklerinin niteliklerini
açıkla?
Aile terbiyesinin toplumda ve kültürdeki
yansıtması nasıldır?
Çağdaş yaşam koşullarında kültürel
değişimlerin sebebini açıkla?
Doğu Asya’nın kuzey ve güney bölgelerinin
doğal ve iklim özellikleri nelerdir?
152
Sanayi ne düzeyde gelişmiş bulunmaktadır?
yer alır?
Himalaya dağları iklimi ne şekilde etkiler?
Himalaya dağlarında, dağ eteklerinden
başlayarak yüksek alanlarına doğru uzanan
dikey şekilde sıralanmış bitki örtüsü kuşaklarını
sayınız.
Himalaya dağlarının 3000 m’den yüksek alanları
ne gibi özelliklere sahiptir?
Himalaya dağlarında hangi hayvan türlerine
rastlanır?
Himalaya dağları, rölyef şekilleri ve özelliklerinden faydalanma imkanları nelerdir?
Toprak kaymasına neden olan etkenleri sayınız.
Musonların tanımını yapınız.
Muson rüzgarlarından hangilerini biliyorsunuz?
Kış muson rüzgarları nereden eser ve hangi
hava şartlarını beraberinde getirir?
Köy nüfusu ne durumdadır?
Muson rüzgarları insanların hayatını ne şekilde
etkiler?
Şehirlerinde temizlik ve hijiyen düzeni
nasıldır?
Güney ve Güney Doğu Asya’da hangi değerli
gövdeli bitkilere rastlanır?
Hindistan’da nüfusun ulaşımı ne şekilde
gerçekleşmektedir?
Musonların gecikmesi hangi doğal afetlere yol
açar?
Orta Asya ülkelerini sayınız.
Hindistan’ın yüzey ölçümü ve nüfusu ne
kadardır?
Etnik yapısını hangi uluslar oluşturur?
Orta Asya’da nüfus yoğunluğu nasıldır?
Hindistan’ın doğal zenginlikleri nelerdir?
Orta Asya ülkelerinde kullanılan alfabeleri
Uzun deniz kıyısı önemli doğal zenginliğidir.
Neden?
Orta Asya ulusları hangi dinlere mensuptur?
Geniş düzlük alanları hangi amaçla
kullanılmaktadır?
Orta Asya ülkelerinden hangileri sanayi ve
tarım, hangileri tarım ve sanayi ülkesidir?
Irmaklarının önemi nedir?
Orta Asya’da farklı tarım üretiminin özellikleri
nelerdir?
Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?
Hayvancılık hangi özelliklere sahiptir?
Hangi madenlerle zengindir?
Petrol, sıvı mineral yakıtı olarak ne zamandan
beri kullanılmaya başlamıştır?
Hindistan’ın sahip olduğu enerji kaynakları
nelerdir ve hangi bölgelerinde yaygındır?
Hindistan ülkesinde hangi uluslar
yaşamaktadır?
Hindistan’ın nüfusu hangi ulus gruplarına
mensuptur?
Hindistan’da hangi dinlerin yaygın olduğu
görülür?
Büyük sayıda nüfusu ve farklı ulusları
arasındaki ilişkiler nasıldır?
Hindistan’da nüfus sayısının yüksek olması
hangi sorunlardan kaynaklanır?
Petrol ve petrol ürünlerine ihtiyaç duyulmadan önce Güney Batı Asya’daki nüfus neyle
uğraşıyormuş?
Petrolden faydalanma ilgisi ne zaman artmıştır
ve hangi örgütler Güney Batı Asya’daki petrolü
istifade etmeye başlamıştır?
Petrol Güney Batı Asya’da yaşayan halkın
yaşam tarzını ne şekilde etkilemiş ve
değiştirmiştir?
Petrolün Güney Batı Asya’dan başka yer ve
ülklere ulaşması ne şekilde gerçekleşir?
153
İÇİNDEKİLER
AVRUPA
1. AVRUPA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
- COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ........................................................6
- AVRUPA’NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI ....................................................8
- AVRUPA’NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ.........................................................................10
- İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
- İKLİM ŞARTLARI - KOŞULLARI.................................................................................12
- İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ BÖLGELERİ......................................................................14
- HİDROGRAFYA..............................................................................................................16
- SORULAR.....................................................................................................................18
2. AVRUPA’NIN BEŞERİ - COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE AVRUPA
KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ
- AVRUPA’NIN NÜFUSU
- AVRUPA’DA NÜFUSUN ÖZELLİKLERİ
(NÜFUS SAYISI VE NÜFUS YOĞUNLUĞU).................................................................20
- AVRUPA’DA DİL VE DİNİ FARKLILIKLAR......................................................................22
- AVRUPA’DA YERLEŞMELER VE YERLEŞİM BİRİMLERİ.........................................24
- AVRUPA KITASI’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ........................................................26
- AVRUPA BİRLİĞİ..........................................................................................................28
- SORULAR....................................................................................................................30
3. AVRUPA BÖLGELER COĞRAFYASI
- GÜNEY AVRUPA
- COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER..............................................32
- DEVLETLER VE DEVLETDÜZENİ ............................................................................34
- DEPREM VE YANARDAĞLARIN OLUŞMASINA EĞİLİM GÖSTEREN
BÖLGELER VE BUNLARIN İNSAN YAŞAMINA ETKİSİ.........................................36
- GÜNEY AVRUPA’NIN İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ.....................................................38
- AKDENİZ – DOĞAL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE EKONOMİK
ÖNEM.....................................................................................................................40
- GÜNEY AVRUPA’DA NÜFUSUN BENZER VE FARKLI ÖZELLİKERİ......................42
- GÜNEY AVRUPA’NIN TURİZM VE EKONOMİSİ.....................................................44
- BATI AVRUPA
- COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER..........................................46
- DEVLETLER VE DEVLET DÜZENİ.......................................................................48
- BATI AVRUPA’NIN RÖLYEF VE İKLİMİ..................................................................50
- GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE DENİZLERİN İNSANIN..........................................52
- BATI AVRUPA NÜFUSU...........................................................................................54
- AVRUPA’NIN GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE EKONOMİSİ....................................56
- KUZEY AVRUPA
- COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER.........................................58
- KUZEY AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN İNSANIN YAŞAMINDAKİ
ÖNEMİ VE ETKİLERİ.............................................................................................62
- DENİZ KIYILARININ ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ...................................................64
- KUZEY AVRUPA’DA NÜFUS...................................................................................66
- KUZEY AVRUPA’NIN DOĞAL KAYNAKLARI VE EKONOMİSİ...............................68
- ORTA AVRUPA
- COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER..........................................70
- ORTA AVRUPA’DA RÖLYEF VE İKLİMİN
BAŞLICA ÖZELLİKLERİ........................................................................................74
- PANONYA DÜZLÜĞÜ VE EKONOMİNİN GELİŞMESİNDEKİ
ÖNEMİ....................................................................................................................76
- ALP DAĞLARININ ORTA AVRUPA ÜKELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ.................78
- AKARSULAR VE İNSAN HAYATINDAKİ ÖNEMİ......................................................80
- ORTA AVRUPA’DA NÜFUSORTA............................................................................82
- AVRUPA EKONOMİSİ - GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE.......................................84
- DOĞU AVRUPA
- COĞRAFİ DURUMU, DEVLETLERİ VE BAŞKENTLER...............................................86
- DEVLETLER VE DEVLETDÜZENİ.............................................................................88
- DOĞUAVRUPA’DARÖLYEF VE İKLİM.......................................................................90
- AKARSUAĞI – ÖZELLİKLERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI............................................92
- DOĞUAVRUPA’DAEKONOMİNİN GELİŞMESİNİ ETKİLEYEN KOŞULLAR.............94
- DOĞU AVRUPA’DA EKONOMİNİN GELİŞMESİNİ ETKİLEYEN KOŞULLAR...........96
- SORULAR................................................................................................................................98
ASYA
4. ASYA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
- COĞRAFİ DURUMU, SINIRLARI VE BÜYÜKLÜĞÜ.......................................................104
- ASYA’NIN KIYILARI – GİRİNTİLİĞİ VE ÇIKINTILIĞI........................................................106
- ASYA’NIN RÖLYEF ÖZELLİKLERİ..................................................................................108
- İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
- İKLİM ŞARTLARI – KOŞULLARI............................................................................110
- İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ BÖLGELERİ....................................................................112
- HİDROGRAFYA
- AKARSULAR VE ÖNEMİ........................................................................................114
- ASYA’NIN DÜNYACA TANINMIŞ GÖLLERİ VE ÖNEMİ......................................116
- ASYA KITASI’NIN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ..................................................................118
- SORULAR.......................................................................................................................120
5. ASYA’NIN BEŞERİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ VE ASYA’NIN
- ASYA’NIN NÜFUSU
- DİL VE DİNİ MENSUBİYET....................................................................................122
- KÜLTÜR VE GELENEKLER..................................................................................124
- ASYA’NIN BÖLGELERE BÖLÜNÜŞÜ.............................................................................126
- SORULAR.......................................................................................................................130
6. ASYA BÖLGELER COĞRAFYASI
- DOĞU ASYA
- DOĞALAFETLER......................... ...........................................................................132
- DOĞU ASYA’NIN NÜFUSU
(DİL VE DİNİ MENSUBİYET, KÜLTÜR VE GELENEKLERİ)................................134
- AİLE, KÜLTÜR VE GELENEKLERİN ROLÜ VE ÖNEMİ.........................................136
- DOĞU ASYA’NIN EKONOMİSİ...........................................................................138
- GÜNEY DOĞU ASYA VE GÜNEY ASYA
- HİMALAYA – ÖZELLİKLERİ VE ÖNEMİ................................................................140
- MUSONLAR VEAHALİNİN YAŞAMINAETKİLERİ..................................................142
- HİNDİSTAN’IN DOĞAL ZENGİNLİKLERİ.............................................................144
- HİNDİSTAN’IN NÜFUSU, DOĞAL ZENGİNLİKLERİ VE SORUNLARI....................146
- ORTA ASYA
- ORTA ASYA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ.....................................148
-GÜNEY BATI ASYA
- PETROL – GÜNEY BATI ASYA ÜLKELERİNİN EN BÜYÜK DOĞAL
ZENGİNLİĞİ.........................................................................................................150
- SORULAR.......................................................................................................................152
Prof. d-r Blagoja Markoski: GEOGRAFIJA za VII oddelenie za osumgodi{no osnovno
obrazovanie * Glaven i odgovoren urednik: Qube Ristovski * Prevod i lektura: m-r
Mubexel Ahmed * Tehni~ko-grafi~ki urednik: Dejan Bo{kov * Podgotovka: Trimaks
Kartografija - Skopje * Podgotovka za pe~at - ureduvawe: PROSVETNO DELO AD ul.
Dimitrija ûpovski 15 * Pe~at: Grafi~ki centar - Skopje * Tira`: 350
700 primeroci.
COĞRAFYA, VII. Sınıf Sekizyıllık İlköğretim Kitabı * Müellif: Prof.Dr. Blagoya MARKOSKİ
Redaktör: Lyube RİSTOVSKİ * Çeviren ve Lektör: M-r Mübeccel AHMED * Grafik ve Teknik
Tasarım: Deyan BOŞKOV * Tasarım: Trimaks Kartografya - Üsküp * Baskı Düzeni: PROSVETNO DELO A.Ş. Cad. Dimitriya Çupovski 15 - Üsküp * Basım: Grafiçki Centar - Üsküp
* Tiraj: 350
700 adet.
CIP - Katalogizacija vo publikacija
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
„Kliment Ohridski“ - Skopje
373.3.016:91(075.2)=163.3
MARKOSKI, Blagoja
Geografija za VII odddelenie za osumgodi{no
osnovno obrazovanie / Blagoja Markoski. - Skopje :
Ministerstvo za obrazovanie i nauka na Republika
Makedonija, 2009 - 153 str. : ilustr. vo boja: 29 sm
Re~nik na pomalku poznati zborovi: str.[82-85]
ISBN - 978-608-4575-54-2
COBISS. MK-ID 79221002

ASYA

Transkript

Benzer belgeler

Orta Asya`nın Konumu ve Sınırları

Glottokronoloji ve Abhazca

kuzey amerika coğrafyası notları

Sayı 31 Temmuz - Ağustos - Eylül 2009

güney afrika

İndir

Teknolojik gelişim Proje partnerleri Giriş

Yeni Asya`nın Enerji Paradigması

PDF İndir