Yönetici Özeti - Growing Inclusive Markets

YÖNETİCİ ÖZETİ
YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ
– Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya’da
nasıl herkes için fırsatlar yaratır
Growing Inclusive
Growing Inclusive
Markets Markets
•
•
Business WorksBusiness
for Development
Works for Development
Development Works
Development
for Business
Works for Business
United Nations
United
Development
Nations Development
ProgrammeProgramme
Birleşmiş Milletler Bin Yıl Kalkınma Hedefleri
1
2
3
4
5
6
7
8
Hedef 1: Aşırı yoksulluk ve açlığın ortadan kaldırılması
Hedef 2: Evrensel ilköğretimin gerçekleştirilmesi
Hedef 3: Kadın-erkek eşitliğinin sağlanması ve kadınların konumunun güçlendirilmesi
Hedef 4: Çocuk ölümlerinin azaltılması
Hedef 5: Anne sağlığının iyileştirilmesi
Hedef 6: HIV/AIDS, sıtma ve öteki hastalıklarla mücadele edilmesi
Hedef 7: Çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması
Hedef 8: Kalkınma için küresel bir ortaklık geliştirilmesi
Bu rapor, Yoksulluk Uygulaması, Bratislava Bölge Merkezi, BMKP Avrupa ve BDT Bölge Bürosu ve Büyüyen Kapsayıcı Piyasalar (GIM) ekibi,
Özel Sektör Bölümü, BMKP Ortaklık Bürosu üyelerinin ortak çalışmasının bir sonucudur. Bu raporun hazırlanmasında, finansal destek
sağlayan Ortaklık Bürosu ve değerli katkılarını esirgemeyen bölgesel GIM Çalışma Grubu Üyeleri, Örnek Olay İncelemeleri Yazarları ve
ayrıca Christina Gradl, Jens Trummer, Iva Kleinova, Pascale Bonzom, Brigitte Duerr, Subathirai Sivakumaran, Austine Gasnier, Boleslaw Rok
ve Gül Berna Özcan’dan oluşan Rapor Yazma Ekibine teşekkür ederiz.
Kasım 2010
Bu çalışmada ifade edilen bulgular, yorumlar ve sonuçlar yazarlara aittir ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, bağlı örgütleri veya
Yönetim Kurulu Üyeleri ya da İcra Kurulu Direktörlerine veya temsil ettikleri ülkelere atfedilmemelidir. Ayrıca, belirtilen görüşler Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı’nın kararı veya açıklanmış politikasını temsil etmek zorunda değildir ve ticari unvanlar veya ticari süreçlerin
aktarılması bunların onaylandığı anlamına gelmez. Bu yayında kullanılan tasarım uygulamaları ve haritalardaki materyaller hiç bir şekilde
Birleşmiş Milletlerin veya UNDP’ nin her hangi bir ülke, toprak, şehir veya bölge ya da onların yöneticileri, veya kıyılarının, sınırlarının
konumu hakkında herhangi bir görüş ifade yada ima etmez.
Büyüyen Kapsayıcı Piyasalar hakkında daha fazla bilgi almak ve raporun tam metnini indirmek için, lütfen şu adresi ziyaret ediniz:
www.growinginclusivemarkets.org
Telif Hakkı © 2010
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
UNDP Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu Bölge Bürosu
Tüm hakları saklıdır. Bu belgenin hiçbir bölümü, UNDP’nin önceden izni alınmaksızın çoğaltılamaz, bir erişim sisteminde saklanamaz veya
elektronik, mekanik, fotokopi veya başka yöntemlerle hiçbir şekilde başka yerlere iletilemez.
Tasarım: Phoenix Design Aid (Danimarka)
2
YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: – Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya’da nasıl herkes için fırsatlar yaratır
ÖNSÖZ
Kori Udovički
UNDP Başkan Yardımcısı ve Bölgesel Direktör
UNDP Avrupa ve BDT Bölge Bürosu
fotograf: UNDP
Gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya’nın (AOA) eski sosyalist ülkeleri çarpıcı bir ekonomik ve politik dönüşüm sürecinden geçmiştir. Bu değişim toplumun büyük bir kısmının geleceğini iyileştirmiş ancak pek çok
kişiyi de ağır bir yoksulluk içerisinde bırakmıştır. Büyüme ile birlikte yoksulluğun azalması gerçekleşmediği
gibi satın alma gücü paritesi ölçümlerine göre, halen yaklaşık 130 milyon insan günde 4.3 ABD Dolarının
altında bir gelirle yaşamaktadır. Bölgedeki diğer ülkeler ile aynı değişim sürecini yaşamayan Türkiye ise
bölgedeki ülkeler arasında en yüksek ikinci yoksul insan sayısına sahiptir.
Doğru politikalar ile büyüme daha kapsayıcı olarak gerçekleştirilebilir, ancak işletmelerin de bu konuda
önemli bir rolü olacaktır. İşletmelerin, iş modellerinde, yoksullara talep tarafında müşteri ve tüketici ve/veya
arz tarafında üretici, çalışan ve iş adamı olarak yer vermeleri durumunda, işletmelere kısa dönem kârlılığın
ötesinde yarar sağladığını ve aynı zamanda yoksullar için değer yaratılabildiğini gösteren kanıtların sayısı
artmaktadır. Örneğin, Herkes için Değer Yaratmak: Yoksullar ile İş Yapmak için Stratejiler başlıklı ve 2008
tarihinde Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yayımlanan raporda, eşzamanlı olarak
işletme karlılığını ve sosyal etkiyi artırmayı başaran 50 portre incelemesi bulunmaktadır. Aynı zamanda,
kalkınmakta ve gelişmekte olan ülkelerde sıklıkla karşılaşılan kısıtlara yönelik temel çözüm stratejilerinden
bahsedilmektedir.
Ancak, söz konusu tecrübenin büyük bir kısmının AOA bölgesi dışında yer alan işletmelerin çalışmalarından elde edildiğini söylemek doğru olacaktır. Bu bölgede, kalkınma ve yoksulluğun azaltmasını sağlamak
amacı ile işletmelerin gücünün kullanılmasını sağlayacak kapsayıcı işletmeler ve bu bölgedeki iş modelleri
konusunda çok az yayın bulunmaktadır. Bu rapor bu alandaki boşluğu, bölgedeki 19 ülkeden özel olarak seçilip
hazırlanan örnek olay incelemeleri ile doldurmaya çalışırken, karlı olmakla birlikte insanlar ve çevre üzerinde
de olumlu etkisi olan iş alanları ile ilgili örneklemeler sunmaktadır.
Raporun amacı bölgede bulunan kapsayıcı pazar girişimlerini katalize ederek pazarların yoksullar lehine
çalışmasına mani olan temel engeli: Kapsayıcı işletmelerin başarılı olabileceği ve AOA bölgesinde test edilen
başarılı modeller hakkındaki farkındalık eksikliğini ortadan kaldırmaktır. Raporda değişik sektör ve ülkelerden veri ve durum bilgileri sunulmaktadır. Bu alandaki çalışma halen tamamlanmış değildir ve ileride daha
fazla araştırma yapılmasına gereksinim duyulmaktadır. Ancak, bu yaklaşım ile işletmeler ve kalkınma için
fırsatların olduğunu gösteren yeterli kanıt bulunmaktadır.
Umudumuz, sunulan 19 örnek olay incelemesinin bölgedeki özel sektörü harekete geçirmekte esin kaynağı olmasıdır. Bin Yıl Kalkınma Hedeflerini (MDG) gerçekleştirmek için 5 yıl kalmıştır. Özel sektör kapsamlı
kalkınma için güçlü bir motor olabilir ve hedeflerin gerçekleştirilme olasılığını büyük oranda arttırabilir.
Aynı zamanda, toplumun bu hedeflere ulaşamaması durumunda, işletmeler de büyüyemez ve başarıya ulaşamaz.
Raporda da belirtildiği gibi, çok sayıda değişik aktör ile işbirliğine gidilmesi kapsayıcı işletmelerin başarısındaki temel faktördür. UNDP, politika önerileri, araştırma ve destekleme, fon sağlama ve kapasite geliştirme etkinlikleri ile kendi üzerine düşen görevi yapmaktadır.
Ancak, diğer aktörlerin katkısına da ihtiyaç duyulmaktadır. Bu raporun işletmeler, hükümetler, sivil
toplum ve kalkınmada rol alan diğer aktörlere daha kapsayıcı bir AOA bölgesi oluşturulması yolunda birlikte
çalışmak için bir savunuculuk aracı olacağını ümit ediyoruz.
3
Kadınlar işletmelerin değer
zincirlerine katkı sağlayacak son
derece uzmanlaşmış ve değerli
yeteneklere sahip olsalar da çoğu
zaman emeklerini piyasalara
ulaştıramazlar.
4
YOKSULLUĞA
KARŞI İŞTO
ÇÖZÜMLERİ:
iş modelleri
olan opportunities
Avrupa ve Ortafor
Asya’da
nasıl herkes
için fırsatlar
yaratır
BUSINESS
SOLUTIONS
POVERTY: – Kapsayıcı
How inclusive
businessgelişmekte
models create
all in Emerging
Europe
and Central
Asia
fotograf: uNDP
YÖNETİCİ ÖZETİ
Gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya (AOA), kapsayıcı işletmeler bakımından
hem en gelişmiş hem de en gelişmemiş bölge olarak kabul edilebilir.1 En
gelişmiş kabul edilebilir, çünkü 1990’lı yılların başlarına kadar bölgede
Türkiye dışındaki tüm ülkelerde, işletmelerin herkese tüketici ve çalışan olarak
ekonomik fırsatlar sunmaya odaklandığı, bir sosyalist rejimle yönetiliyordu.
Bu sosyalist dönemden kalan miras, uzak bölgelerde
dahi nispeten gelişmiş altyapı ve ticaret için sağlam
bir temel olan genel olarak iyi eğitimli nüfus olmuştur.
Kapsayıcı işletmeler açısından en gelişmemiş olarak da
kabul edilebilir, çünkü geçiş sürecinden sonra şirketler
rekabetçi olmayan eski yaklaşımı terk etti. Bölgedeki
çok az işletme, kapsayıcılığın rekabetçiliğe götüren bir
yol olabileceğini fark etti. Bu rapor, kapsayıcı işletmelerin bölgedeki insanlar ve şirketler için yarattığı
fırsatları ele almaktadır.
KAPSAYICI İŞ MODELLERİ NELERDİR?
Kapsayıcı iş modelleri, düşük gelirli insanların talep
tarafında tüketiciler ve müşteriler olarak ve arz
Yönetici Özeti
tarafında ise değer zincirinin çeşitli noktalarında
bulunan çalışanlar, üreticiler ve girişimciler olarak
yer aldığı iş modelleridir. Bu modeller, işletmeler
ve düşük gelirli insanlar arasında karşılıklı menfaate
dayalı köprüler kurmaktadır. Kapsayıcı iş modellerinin
sağladığı avantajlar, kısa vadedeki kâr ve daha yüksek
gelirlerin ötesindedir. İşletme için, bu avantajlar arasında yeni müşteriler kazanma, işgücünü genişletme
ve tedarik ve teslim zincirlerini güçlendirme sayılabilir.
Düşük gelirli insanlar için ise, temel ihtiyaçlarını karşılama, sürdürülebilir kazanç sağlama ve daha yüksek
verimlilik elde etme gibi avantajlardan bahsedilebilir.
1)
Raporun coğrafi kapsamı için Kutu 1’e bakınız.
5
Buna ek olarak, modeller doğal kaynaklarının sürdürülebilir kullanımına uygun biçimde tasarlanabilir.
Ukrayna’daki Vitmark bunun bir örneğini teşkil
etmektedir. Birkaç yıl öncesine kadar, Ukrayna’daki
düşük gelirli kesim çok pahalı olan taze ve kaliteli
meyve sularından nadiren alabiliyordu.
Vitmark, Ukrayna’nın üç kentinde meyve suyu
fabrikası kurdu ve meyve sularını neredeyse herkesin
ulaşabileceği fiyatlarla satmaya başladı. Şirket, yöre
halkını istihdam ederek eğitmekte ve meyveleri bölge
çiftçilerinden temin etmektedir. Ödenen maaşlar,
bölge ortalamasının üçte biri oranında daha yüksek-
tir. Bunun yanında, çiftçiler mahsullerinin kalitesini
artırmak için düzenli olarak eğitim almaktadır. Aynı
zamanda, Vitmark düşük gelirli tüketicilere hitap
etmek amacıyla, etkin ürün ambalajlama ve pazarlama yöntemleri kullanarak meyve suyu maliyetini
aşağıya çekmeyi başarmıştır. Düşük gelir pazarına,
benzer yöntemleri kullanan şirketlerin girmesinden
sonra dahi, Vitmark Ukrayna’da meyve suyu pazarının
düşük gelir segmentindeki satışların yüzde 30’unu
elinde tutarak, 2008 yılında yaklaşık 800 milyon UAH
(78.5 milyon €) gelir sağladı. 1999 yılında yüzde 7 olan
pazar payı, 2008 yılında yüzde 22’nin üzerine çıktı.
Kutu 1 Çalışma bölgesi: AOA (Avrupa ve Orta Asya)
Bu raporda, gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya anlamına gelen AOA 19 ülkeyi kapsamaktadır ve aşağıdaki alt-bölgelere
ayrılmıştır:
• Kafkasya: Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan
• Orta Asya: Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan
• Türkiye
• Batı Balkanlar: Arnavutluk, Bosna- Hersek, Hırvatistan, Sırbistan, Karadağ ve Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti
• Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ve Rusya Federasyonu: Belarus (Beyaz Rusya), Ukrayna, Moldova ve Rusya
Federasyonu.
Avrupa Birliği (AB) üye devletleri rapor kapsamına alınmamıştır.
Belarus
Rusya Federasyonu
Moldova
Ukrayna
Kazakistan
Karadağ
Gürcistan
BosnaSırbistan
Hersek
Kırgızistan
Hırvatistan
Türkiye
Arnavutluk Eski Yugoslav
Tacikistan
Azerbaycan
Makedonya
Özbekistan
Ermenistan
Cumhuriyeti
Türkmenistan
Bu bölgede Türkiye hariç olmak üzere tüm ülkeler, 1940 ve 1950’li yıllardan itibaren sosyalist rejim geçmişine sahiptir ve 1989
yılında Demir Perde’nin yıkılmasından sonra pazar ekonomisine geçiş sürecini yaşamışlardır. 1991 yılında, Sovyetler Birliği’nin
varlığı sona ermiş ve 1992 yılında Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti dağılmıştır. Sonuç olarak, bu bölgede bazı yeni
devletler ortaya çıkmıştır. Aslında bu raporda ele alınan ülkelerden sadece ikisi (Türkiye ve Arnavutluk) 20 yıl önceki coğrafi
sınırlarını korumaktadır. Bu raporda vurgulanan kapsayıcı iş modellerine ilişkin özel fırsatlar ve zorluklar, bölgenin eski Sosyalist
ülkelerinin kendine özgü tarihi ve Batı Balkanlar, Azerbaycan, Orta Asya ve Türkiye’nin birbirini tamamlayan sosyal, ekonomik
ve siyasi özellikleri ile kültürel ve ekonomik bağlarından kaynaklanmıştır.
6
YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: – Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya’da nasıl herkes için fırsatlar yaratır
Şekil 1
10
Bölgede ülkelere göre yoksulluk
25.952
27.857
7.5
5
2.5
ik
sy
ist
aF
an
ed
er
as
yo
nu
Kı
rg
ızi
st
an
Ka
za
ki
st
Tü
an
rk
m
en
ist
an
*
Gü
rc
ist
an
M
ol
do
va
Er
m
en
ist
an
Ar
na
vu
tlu
k
Uk
ra
yn
a
B
E.Y
el
ar
.M
us
ak
ed
on
ya
Bo
C.
sn
aHe
rs
ek
Az
er
ba
yc
an
Hı
rv
at
ist
an
Ru
Ta
c
Tü
r
ki
ye
0
Yoksulluk (günde 2.15 ABD$
SAGP) milyon kişi (2005)
Hassasiyet (günde 4.3 ABD$
SAGP) milyon kişi (2005)
* tahmini SAGP’ye göre
Kaynak: Dünya Bankası POVCALNET veritabanı.
Kapsayıcı iş modelleri, sadece şirketler için bir fırsat
değildir, aynı zamanda düşük gelirli insanların yaşam
beklentilerini yükseltmek için çalışan organizasyonlar için de çok değerlidir. Bu modeller finansal olarak
sürdürülebilir seçenekler yaratabilir ve bu insanları girişimci, çalışan veya tüketici olarak işletme değer zincirine
dahil olmaya teşvik edebilir. İsviçre Uluslararası İşbirliği
Örgütü (Helvetas), Kırgızistan için Topluluk Temelli
Turizm (TTT) faaliyetini bu amaçla başlattı. Bu turizm
faaliyeti, yerel toplumun sahip olduğu ve yönettiği bir
turizm türüdür. Şu anda 19 köyde TTT grupları mevcuttur ve 350 aile bu faaliyetten doğrudan etkilenmektedir.
BU rapor neden okunmalıdır?
Bu rapor, kapsayıcı iş modelleri kavramını Avrupa ve
Orta Asya’ya uygulayan ilk rapordur. Rapor, bölgeVitmark: Düşük gelirli insanların üretici, çalışan ve tüketici
olduğu üçlü kapsayıcılık.
Yukarıdaki bilgiler ışığında, rapor Avrupa ve Orta
Asya bölgesindeki şirketler ve diğer paydaşların
düşük gelirli insanları değer zincirlerine dahil
7
Yönetici Özeti
FOTOĞRAF: VITMARK
den ve farklı sektörlerden şirket temsilcileri, politika
yapıcılar, kalkınma ajansları ve sivil toplum örgütleri
gibi karar alıcılara hitap etmektedir. Rapor, tüm bu
aktörler için şunları sağlamaktadır:
• bölgede esin kaynağı ve model olabilecek
kapsayıcı iş modellerinin somut örneklerini. On
dokuz örnek olay incelemesi (her ülkeden birer
örnek olay) hazırlanarak bu raporun deneysel
dayanağı sağlanmıştır;
• bu iş modellerinin şirketler, düşük gelirli insanlar
ve çevre için yarattığı fayda ve avantajlara ilişkin
deneysel kanıtları;
• kapsayıcı iş modellerinin tasarımı ve hükümetler,
kalkınma ajansları, sivil toplum örgütleri (STÖ)
ve diğer unsurların desteği gibi konularda
kılavuzluk edebilecek uygulama çerçevelerini.
FOTOĞRAF: VITMARK
FOTOĞRAF: VITMARK
etmesiyle ilgili fırsatları fark etmesini sağlamayı ve
bunun nasıl başarılabileceği konusunda yol gösterici olmayı amaçlamaktadır. Ayrıca, bölgede kapsayıcı
piyasaların gelişmesine uygun ortamın oluşturulması
için yerel düzeyde ve daha üst düzeylerde ilgili paydaşlar arasında diyalog kurulmasına yardımcı olacaktır.
Raporun ana MESAjLARI NELERDİR?
Rapor, kapsayıcı iş modellerinin şirketler ve düşük
gelirli insanlar için fırsatlar yaratabileceğini göstermektedir. Ayrıca bu modellerin “olağan bir iş” olmadığını açıklamaktadır. Pazar kısıtları yaygın olduğu
için, yenilikçi çözümler gerekmektedir, bu bağlamda
destekleyici kurumlar temelleri güçlendirerek ve ortak
olarak hareket edebilir. Sadece şirketler değil tüm
aktörlere kendi katılımları yoluyla bu fırsatları fark
etmeleri için çağrı yapılmaktadır.
Tüketiciler, çalışanlar, üreticiler ve girişimciler
gibi düşük gelirli insanları kapsayan fırsatlar mevcuttur.
2)
Bu haritayı hazırlamak için kullanılan ölçümlerin sektöre göre detaylı açıklaması
raporun tam metninde mevcuttur.
Sırbistan
Karadağ
E.Y. Makedonya C.
Hırvatistan
Bosna
Arnavutluk
Türkiye
Ukrayna
Rusya Federasyonu
Moldava
Belarus
Gürcistan
Azerbaycan
Ermenistan
Özbekistan
Türkmenistan
Tacikistan
Kırgızistan
Sektör ve ülkeye göre pazar boşlukları2
Kazakistan
Şekil 2
Düşük gelirli insanlar, kapsayıcı iş modellerine
dahil olarak gelirlerini artırma, temel ihtiyaçlarını
karşılama ve verimlilik kazanma gibi faydalar sağlamaktadır. AOA bölgesinde, 130 milyon insan günde
4.3 ABD $ ile ve 45 milyon insan günde 2.15 ABD $
ile yaşamaktadır (Şekil 1); 11 milyon insan işsizdir ve
140 milyon insan kayıt dışı ekonomide çalışmaktadır.
Yaklaşık 19 milyon insanın temiz suya ve yaklaşık 40
milyon insanın gelişmiş sıhhi tesislere erişim olanağı
yoktur. Sağlık hizmetleri genellikle pahalı ve düşük
niteliklidir. Bu ihtiyaçlar, özel sektör yaklaşımları
kullanılarak karşılanabilir. Aynı şekilde, mallar ve
hizmetlere erişim verimliliği de artırabilir. Ayrıca,
bölgede 5 milyon insanın elektrik ve 150 milyondan fazla insanın finans hizmetlerine erişim olanağı
yoktur. İnternet erişimi ise geliştirilebilecek bir diğer
alandır.
Su
Sanitasyon
Sağlık
BİT
Finans
Enerji
Çok büyük pazar boşluğu
Pazar boşluğu yok veya az
Büyük pazar
boşluğu
Anlamlı pazar boşluğu
Biraz pazar
boşluğu
Bilgi bulunmamaktadır
Kaynaklar: Dünya Kalkınma Göstergeleri; UNICEF; Dünya Bankası: Herkes için Finans; Uluslararası Telekomünikasyon Birliği: Bilgi Toplumunu
Ölçme; Dünya Kaynak Enstitüsü: Dünyadaki eğilimler
8
YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: – Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya’da nasıl herkes için fırsatlar yaratır
Küçük ölçekli üreticiler ve
girişimciler, kapsayıcı iş
modellerinin tedarik ve dağıtım
zincirlerini güçlendirebilirler.
Yönetici Özeti
fotograf: 9
uNDP
Şekil 3
GIM Strateji Matrisi ve AOA için bölgesel kalıplar
Ürünleri ve
süreçleri
uyarlama
Pazar
kısıtlamalarını
kaldırmak
için yatırım
Sertifikasyona
yatırım
Mevzuat
Altyapısı
Temsil
organlarını
destekleme
Altyapı
oluşturma
Fiziksel
Altyapı
Müşteri eğitimi
ve kurslarının
sağlanması
Bilgi ve
beceriler
Gelişmiş Yatırım
kalemleri
Hükümetler
ile politika
diyalogu
kurma
Bireysel veya
toplu olarak
katılım
Kamu yatırımı
gerçekleştirme
Kapasite
oluşturmak için
başkaları ile
ortaklık kurma
Kendi kredi
çözümlerini
sağlama
KAPSAYICI İŞ MODELLERİ REKABETÇİLİĞİ
ARTIRABİLİR
Düşük gelirli insanları bünyesine dahil eden işletmeler, yeni müşteriler kazanma, işgücünü genişletme ve
tedarik ve teslim zincirlerini güçlendirme gibi faydalar
sağlayabilir. Yukarıda ve Şekil 1’de vurgulanan erişim
kısıtları ile birlikte kötü fiyat/performans seviyeleri, bu
eksikliklere hitap edebilecek şirketler için yeni pazarlar anlamına gelebilir. Aynı şekilde, makul koşullarda
yeni çalışanlar kazanmak için işsiz olan veya kayıt dışı
çalışan insanların (çoğu en az ortaöğretim mezunudur)
10
Kaynakları
ve yetenekleri
birleştirme
Bilgili ortaklarla
çalışma
Pazar
bilgisi
Finansal
hizmetlere
erişim
Yoksul
kesimin güçlü
yönlerini
destekleme
oluşturduğu büyük havuzdan faydalanılabilir. Bölgede
bulunan 8.5 milyon mikro ve küçük ölçekli işletme (kayıt dışı işletmeler sayıldığında daha da fazla) ve Orta
Asya’da bulunan 1.3 milyon küçük ölçekli çiftlik sadece
tedarik ve teslim hizmetleri sunabilmektedir.
YAYGIN PAZAR KISITLARI YENİLİKÇİ
ÇÖZÜMLER GEREKTİRİR
Pazar altyapısının bulunmaması genellikle düşük gelirli nüfus kesimleriyle çalışmanın işlem maliyetlerini
YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: – Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya’da nasıl herkes için fırsatlar yaratır
Özbekistan’ daki bir küçük
perakendeci: AOA bölgesinde
8.5 milyon kayıtlı mikro,
küçük ve orta ölçekli işletme
bulunmaktadır.
artırmaktadır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
Büyüyen Kapsayıcı Piyasalar Girişimi tarafından hazırlanan “Herkes için Değer Yaratmak: Yoksul Kesimle
İş Yapma Stratejileri” konulu küresel rapora göre, beş
temel kısıt bulunmaktadır: sınırlı pazar bilgisi, yetersiz
mevzuat altyapısı, yetersiz fiziksel altyapı, bilgi ve
beceri eksikliği ve finans hizmetlerine sınırlı erişim.
Bunlar arasında, bilgi ve beceri eksikliği yapılan örnek
olay incelemelerinde en yaygın kısıt olarak tespit edilmiştir. Kullanılan başlıca stratejiler, kısıtların ortadan
kaldırılmasına yönelik yatırım yapma ve mevcut kaynakları ve yetenekleri birleştirme olmuştur. (Şekil 3)
Destekleyici kurumlarının katkısı
başarı için zorunludur
Destekleyici kurumlar bu modellerin başarısında çoğu
zaman kritik rol oynamaktadır. Bu kurumlar, politika
yapma, araştırma ve savunma yoluyla gerekli temelleri
oluştururlar. Aynı zamanda ortaklar olarak hareket
ederek, finansman ve tamamlayıcı olanakları sağlarlar
(Tablo 1).
İşletmenin daha kapsayıcı olmasına
herkes katkıda bulunabilir
Şirketler ile birlikte hükümetler, kalkınma ajansları,
sivil toplum örgütleri ve diğerleri kapsayıcı işletme
modellerinin gerçekleştirilmesi için harekete geçebilir.
Raporda bulunan örneklerden bazıları aşağıda yer
almaktadır:
Fotograf: UNDP
Şirketler:
• Düşük gelirli insanların bütün değer zinciri
boyunca katılımlarına imkan sağlayacak fırsatları
tespit edebilir. Ukrayna’da Vitmark hammaddeyi
küçük ölçekli üreticilerden tedarik etmekte, kırsal
bölgelerden işçileri istihdam etmekte ve düşük
maliyetli ancak yüksek kaliteli meyve sularını
düşük gelirli tüketicilere satmaktadır;
• Nüfusun dışlanmış kesimlerine yeniden eğilebilir.
Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti’ndeki
Tinex, yetim kalmış çocuklara iş sağlamaktadır.
Şu ana kadar başarıya ulaşan program, dışlanmış
kesimden daha fazla insanı kapsamayı hedeflemektedir;
• Savunucuları dinleyebilir. Burada bahsedilen
işletme modellerinden bazıları, bir şirkete somut
bir fırsatla giden kamu veya sivil toplum örgütleri
tarafından başlatılmıştır. International Finance Corporation (IFC), Tacikistan’da daha önce bankaların
hizmet vermediği pamuk çiftçileri pazarı için Tojiksodirotbonk (TSB) bankasını işaret etmiştir.
Tablo 1: Destekleyici kurumların faaliyetleri
Rol
Faaliyetler
Politika oluşturma
• Hükümetler, şirketlerin düşük gelirli insanları bünyesine katmasını teşvik eden yasal ortamı oluşturur.
• Dernekler, kalkınma ajansları ve bankalar hükümetleri destekler.
Araştırma ve Savunma
• Araştırma kurumları, düşünce kuruluşları ve uzman örgütler, etkili kapsayıcı işletme modellerinin
yaratılmasında yol gösterici olan deneysel veriler, analitik bilgiler ve uygulamalı know-how’ı oluşturur.
• Savunuculuk faaliyetleri, bu modellerin başarıyla başlatılması ve uygulanması için gerekli olan geniş
çaplı farkındalık ve desteği ortaya çıkarır.
Finansman
• Kapsayıcı iş modellerinin başlangıç safhalarının finansmanı, hibe ve çekirdek sermaye fonları yoluyla
sağlanır.
• Sübvansiyonlar ve diğer paylaşımlı maliyet modelleri, kapsayıcılığın olurluk durumunu güçlendirir.
Tamamlayıcı Olanaklar
• Kapsayıcı işletme modelleri, çoğu zaman hedef kitle içinde güven ve ağlar oluşturma veya bu grubu
etkili biçimde eğitme ve bilgilendirme gibi şirketin kendisinin sahip olmadığı ve kurmak için zaman ve
yatırıma ihtiyaç duyduğu yetenekleri gerektirir.
• Hedef kitle ile uzun süre birlikte çalışma deneyimi bulunan örgütler genellikle bu ve benzer görevleri
üstlenir.
Yönetici Özeti
11
Yeni bir piyasa oluşturmak bir
yap bozun parçalarını bir araya
getirmeye benzer; kayıp parçaları
bulmak çoğu zaman işbirliği
gerektirir. Hiç bir parça bir
diğerinin aynısı değildir ve hepsinin
oynayacağı kendine ait bir rol vardır.
12
YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: – Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya’da nasıl herkes için fırsatlar yaratır
fotograf: uNcdf
Hükümetler:
• Kapsayıcı işletmelere teşvik verebilir. Türk
Hükümeti, kırsal bölgelerde iş yaratan şirketlere
vergi indirimi sağlamaktadır. Hey Tekstil,
Türkiye’nin kırsal bölgesindeki bir fabrikaya
yatırım yapmak için hareket noktası olarak bu
sübvansiyonu almıştır;
• Faaliyet ortamını iyileştirebilir. Kapsayıcı iş modelleri, çoğu zaman uygun olmayan pazar koşulları
nedeniyle aksamaktadır. Bu kısıtlamaların
azaltılması, şirketlerin kendilerini işe vermeleri
için çok daha çekici bir ortam yaratabilir. Rural
Finance Cooperation (RFC) Moldova’da mikrokredi vermeye başladığında, bu faaliyet için
yeterli yasal çerçeve yoktu. Hükümet bu çerçeveyi mikro-finans piyasası aktörleri ile birlikte
oluşturdu;
• Kapsayıcı iş modellerine esin kaynağı olabilir. Makedonya’da Çalışma ve Sosyal Politika Bakanlığı, Üsküp’deki Çocuk Yetiştirme
Yurdu ile birlikte yetim çocukların (18 ve üzeri
yaşlarda olanlar) Tinex süpermarket zincirinde
çalışmasına olanak sağlamıştır.
Kalkınma ortakları:
• Topluluk temelli kapsayıcı iş modelleri kurabilir.
Kırgızistan’da, İsviçre kalkınma ajansı Helvetas
kırsal kesimlerde topluluk temelli turizm faaliyetini başlatmıştır;
• Kapsayıcı iş modellerinin hayata geçirilmesi için
ortaklıklara aracılık edebilir. Belarus’ta, Birleşmiş
Milletler Küresel İlkeler Sözleşmesi Sekreterliği
kırsal bölgedeki hastanelere teletıp hizmetlerinin götürülmesi konusunda MobileTeleSystems
(MTS) firmasını ikna etmiştir. Ayrıca teletıp
projesinin farklı ortaklarını bir araya getirerek,
MTS ve Sağlık Bakanlığı arasındaki bağlantıyı
sağlamıştır;
• Finansman sağlayabilir. Çekirdek sermaye
fonları, ortak finansman ve tercihli krediler,
yenilikçi kapsayıcı iş modellerinin teşvik edilmesi
için önemli unsurlardır. EBRD, Arnavutluk’taki
Edipack’e işletmeyi büyütmek için 2 milyon
Euro’luk hisse yatırımı yapmıştır. Ayrıca, verimlilik ve kârlılığın artırılmasına yönelik teknik
destek sağlamıştır.
Sivil toplum örgütleri:
• Kapsayıcı iş modellerine teknik destek
sağlayabilir. Moldova’da Kırsal Kalkınma
Yönetici Özeti
Merkezi (RDC), tasarruf ve kredi birliklerinin
kurulmasına yardımcı olmuş ve üyelerine pazarlama ve kredi verme hizmetleri, ticaret bilgilendirme ve eğitimi sağlamıştır;
• Savunuculuk yapabilir ve farkındalığı artırabilir.
Arnavutluk’ta, Edipack dezavantajlı atık kağıt
tedarikçilerine ulaşabilmek için demokratik kitle
örgütleri ile birlikte çalışmaktadır;
• Faydalanıcıların haklarını temsil edebilir.
Mikrofinans Pazarı Paydaşları Ulusal Ortaklığı
(NAMMS), Rusya Federasyonu’nda mikro-finans
konusunda daha iyi bir mevzuat hazırlanması
için lobi faaliyeti yürütmektedir.
Rapor nasıl hazırlandı?
Büyüyen Kapsayıcı Piyasalar (GIM) Girişimi, araştırma, aktif destek, bilgi ağı ve kapasite oluşturma gibi
yollarla kapsayıcı iş modelleri ve kapsayıcı piyasaların
oluşumunu geliştirmeyi amaçlayan, UNDP destekli
çok paydaşlı bir küresel platformdur. Girişim, insan
gelişimi çerçevesinde kanıta dayalı, gelişme yolundaki
ülkeler odaklı ve ortaklık temelli yaklaşımı desteklemektedir.
2008 yılında, girişimin ilk raporu olan “Herkes İçin
Değer Yaratmak” yayımlanmıştır. Bu rapor, ortak bir
protokol çerçevesinde yerel araştırmacılar tarafından
geliştirilen 50 vaka incelemesine dayanmaktadır.
Rapor, kanıtları analiz ederek, başarılı iş modelleri
yaratmak için düşük gelirlilere yönelik pazar kısıtlarını
ortadan kaldırmayı amaçlayan stratejileri açıklamaktadır.
AOA’daki bölgesel GIM girişimi 2009 yılında başlatılmıştır. UNDP Bratislava Bölge Merkezi liderliğinde,
iş örgütleri, akademik kurumlar, sivil toplum örgütleri
ve kalkınma ortakları gibi çok çeşitli kurumlar tarafından desteklenmektedir. Bölgede kapsayıcı piyasaların
gelişimini teşvik etmeyi ve kolaylaştırmayı amaçlamaktadır.
Bu rapor da söz konusu çalışmanın bir parçasıdır.
Bu raporda bilgi olarak sunulmak üzere 19 örnek olay
incelemesi (bölgedeki her ülkeden birer örnek olay)
geliştirilmiştir. Bu örnek olay incelemeleri, GIM metodolojisine uygun olarak ülkelerdeki araştırmacılar tarafından ortak araştırma süreci kapsamında yazılmaktadır. Tablo 2’de özetlenen 19 örnek olay incelemesi,
raporun deneysel temelini oluşturmaktadır.
13
Tablo 2: Bu raporda kullanılan örnek olay incelemeleri
Adı
Kısa açıklama
Ülke
Öncü kuruluş
Vitmark
Bu üretici, ambalajlama ve pazarlama konularındaki doğru kararları
sayesinde, düşük gelirlilere yönelik meyve suyu pazarına yüksek kaliteli,
besleyici ve düşük maliyetli meyve suları ile başarıyla girdi (%22 pazar payı).
Vitmark, Ukrayna’nın ekonomik açıdan nispeten yoksun bölgelerinde 2.600
yerel tam zamanlı çalışana makul şartlarda iş imkanı ve 2.500 küçük ölçekli
yerel meyve ve sebze üreticisine gelir fırsatları sağlamaktadır.
Ukrayna
Büyük ulusal şirket
Begeli
%10 yıllık büyüme oranına sahip olan bir organik ürün distribütörü olan
şirket, organik standartları yerine getirmek için fiyat primi ve kapasite
oluşturma desteği alan 400’den fazla düşük gelirli çiftçi için doğrudan
pazarlama kanalı sağlamaktadır.
Gürcistan
Küçük ve orta
ölçekli işletme
(KOBİ)
Eco Farm
Mavrović Ltd.
Değeri 2 milyon Doların üzerinde olan ve insan onuruna yakışır iş koşulları
sağlayan bir organik gıda üreticisi olan şirket, bölgesindeki en büyük
işveren konumundadır ve yakın zaman önce sosyal olarak dışlanmış
insanlara çiftlikte istihdam sağlayan bir sosyal rehabilitasyon programı
başlatmıştır.
Hırvatistan
KOBİ
Marap
Hammaddeyi Özbekistan'dan ithal eden Avusturyalı bir organik gıda
üreticisi olan şirket, çevresel olarak geri kalmış bölgelerde küçük ölçekli
üreticilerden kiralanan arazilere 150.000 yeni meyve ve kabuklu yemiş
ağaçları ekerek girdi miktarı ve kalitesini artırmış, böylece 500’den fazla
yerel fakir aile için ekstra gelir imkanı yaratmıştır.
Özbekistan
KOBİ
Bu petrol şirketi, yerel tedarik zincirini güçlendirmek için, 174 küçük ölçekli
yerel tedarikçinin işletmelerini büyütebilmeleri amacıyla faiz ve banka
masraflarını kendisi ödeyerek 7 milyon Dolardan fazla kredi almalarına
yardımcı olmuştur.
Kazakistan
Büyük çok uluslu
şirket
Voronezh Oblast
Rusya Devlet
Fonu
25 şubesi ve iştiraki bulunan bu kuruluş, Rusya Federasyonu’nun bir
vilayetindeki uzak bölgelerde kıt kaynaklarla faaliyet gösteren işletmelerin
modern teknoloji yoluyla finansal hizmetlere ulaşmasını sağlamaktadır.
Rusya
Federasyonu
Devlet şirketi
Rural Finance
Corporation
(RFC)
2008 yılında yıllık net kârı 1.9 milyon Dolar, pazar payı %25 ve endüstri
kârları neredeyse %29 olan bir mikro-finans kuruluşu olarak, kırsal
kesimlerdeki çiftçiler ve girişimcilere uygun şartlarda finans hizmetleri
sunarak, kırsal kalkınmaya katkı sağlamaktadır.
Moldova
Büyük ulusal şirket
Tojiksodirotbonk
(TSB)
Bu banka çok büyük bir pazar olmasına rağmen henüz dokunulmamış bir
segmente el atmış ve 2007- 2009 yılları arasında 150 küçük ölçekli çiftliğe
4.2 milyon Dolar tutarında kredi vererek pamuk tarımı ile uğraşan 8.400’den
fazla kişiye fayda sağlamıştır.
Tacikistan
Büyük ulusal şirket
Temerin
Telecottages
Kâr amacı gütmeyen bu kuruluş, kırsal kesimde yılda yaklaşık 15.000 yoksul
insana ucuz bilgisayar ve İnternet hizmet sunarak, işsizlerin iş hizmetlerine
erişimini ve çiftçilerin girdi ve pazarlara erişimini kolaylaştırmaktadır.
Sırbistan
Kâr amacı
gütmeyen kuruluş
MobileTeleSystems (MTS)
Bu telekomünikasyon grubu, teletıp hizmetine ihtiyacı olan kırsal
kesimdeki hastaneleri hedef alarak müşteri tabanını genişletmiş, böylece
hayat kurtarmanın yanında sağlık personeline son teknolojiler hakkında
eğitim vermiştir.
Belarus
Büyük ulusal şirket
Sağır ve Körler Vakfı tarafından kurulan bir tekstil imalat işletmesi olarak,
167 duyma engelli kişiyi istihdam etmekte ve üç aylık geliri olan 42.000
Doları sağır ve körleri destekleyen demokratik kitle örgütü faaliyetlerinin
finansmanı için kullanmaktadır.
Türkmenistan
Kâr amacı olmayan
kuruluş
Tarım ve Gıda
Petrol Çıkarma Endüstrisi
Tengizchevroil
Finans Hizmetleri
BİT
İmalat
Production &
Training Facility
(PTF)
14
YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: – Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya’da nasıl herkes için fırsatlar yaratır
Adı
Kısa açıklama
Ülke
Öncü kuruluş
Hey Tekstil
Bu tekstil üreticisi, üretim tesislerini işletme maliyetlerinin daha düşük
olduğu Türkiye’nin uzak bölgelerine doğru genişletmiş, böylece 1.000’den
fazla düşük gelirli insanı (%50’si kadın) istihdam etmenin yanında kârlılığını
%10 artırmıştır.
Türkiye
Büyük ulusal şirket
Gadim Guba
Bu halı üreticisi, eskiden devlete ait olan bir işletmeyi devralarak,
geleneksel halı dokuma tekniklerini sürdürme teklifi çerçevesinde doğal
boyalar kullanmakta ve işgücünün çoğunu oluşturan 140 kadın istihdam
etmektedir.
Azerbaycan
KOBİ
1.000’den fazla çalışanı olan ülkedeki en büyük ikinci süpermarket zinciri,
18 yaşın üzerindeki kimsesiz çocuklara istihdam, rehberlik ve kapasite
oluşturma hizmeti sunmakta ve hali hazırda 25 kimsesiz çocuğu istihdam
etmektedir.
E.Y.
Makedonya
C.
Büyük ulusal şirket
İmalat
Perakende
Tinex
Turizm
Tufenkian
Bu otel zinciri, Ermenistan’ın zengin kültürel ve doğal mirası sayesinde
Ermenistan
yılda 3.000 müşteriye kırsal turizm hizmetleri vermekte, bu sayede kırsal
kesimden 174 kişiyi istihdam etmekte, yöre halkından gıda ürünleri almakta
ve güneş enerjisi kullanarak, 1.500 ağaç ekerek ve atık su miktarını azaltarak
çevreyi korumaktadır.
KOBİ
Toplum Temelli
Turizm (TTT)
2008 yılı itibariyle, bu toplum temelli eko-turizm hizmetleri turist sayısında
sekiz yıl içinde %400 artış sağlamış ve kırsal kesimde 412 iş yaratmıştır.
Kırgızistan
KOBİ
Čistoća
Belediyeye ait bu atık yönetimi şirketi, geri dönüşümlü malzemeleri
toplamak ve tasnif etmek için düşük gelirli insanları istihdam etmektedir.
98 çalışandan, 32’si yoksul kesimden gelen Romanlardır. Çalışanlar
ortalamanın üzerinde maaş ve sağlık sigortası haklarına sahiptir. Yerel
ortaklarla birlikte yürütülen bir bilinçlendirme kampanyası sonucunda,
belediye dahilindeki katı atıklar %30 oranında azaltılmıştır.
Karadağ
Devlet şirketi
Industrijski
Otpad
Bu işletme, yılda 350 – 1000 ton endüstriyel ve evsel atığı işlemekte ve
geri dönüştürmektedir ve dezavantajlı grupları istihdam etmekte veya
bunlardan atık almaktadır.
Bosna Hersek
KOBİ
Edipack
Kozmetik alanında faaliyet gösteren kardeş şirketinin büyümesine
yardımcı olmak için, yerel KOBİ’ler ve evlerden (kişi başına aylık ortalama
160 US$ kazanç) topladığı geri dönüştürülmüş malzemelerden ambalaj
üretmektedir , böylece satışlarını %60 artırmış ve 2008 yılında 2 milyon
Dolar ciro elde etmiştir.
Arnavutluk
KOBİ
Atık Yönetimi
GIM BİLGİ Platformu
Raporun tam metni, bu rapordaki örnek olay incelemeleri ve bölgedeki destekleyici
kurumların profilleri, GIM Girişiminin www.growinginclusivemarkets.org
adresindeki küresel bilgi platformunda mevcuttur.
Yönetici Özeti
15
Growing Inclusive Markets
Business Works for Development
• Development Works for Business
www.growinginclusivemarkets.org
Growing Inclusive Markets
Business Works for Development
• Development Works for Business
www.growinginclusivemarkets.org
United Nations Development Programme
United
Nations
Development
Programme
One
United
Nations Plaza
UNDPNew
Regional
Bureau
for Europe
York,
NY 10017,
USA
and the Commonwealth of Independent States
www.undp.org
http://europeandcis.undp.org/
Sales Sales
#: E.08.III.B.20
. ISBN #: 978-92-1-126224-7
#: E.08.III.B.20
. ISBN #: 978-92-1-126224-7