Fabrika İmalat Teknikleri Ders Notu

RĐZE ÜNĐVERSĐTESĐ
RĐZE MESLEK YÜKSEKOKULU ELEKTRĐK PROGRAMI
FABRĐKA ĐMALAT
TEKNĐKLERĐ
DERS NOTU
ÖĞR.GÖR HÜSEYĐN KÖSOĞLU
2009
1
1. BAĞLANTI ELEMANLARI
1.1. Vidalar
Üzerine sağ veya sol yiv (diş) açılmış silindir veya konik parçalara vida
denir. Diğer bir ifade ile üzerine diş açılmış burmalı çividir. Endüstrinin
vazgeçilmez bir elemanıdır. Metal olarak yapıldığı gibi artık günümüzde
plastik çeşitleri de kullanılmaktadır.
Vida saat yönüne doğru döndüğünde ilerliyorsa biz buna sağ yönlü
vidalar deriz. Eğer saat yönünün tersine döndüğünde
ilerliyorsa biz buna sol yönlü vidalar deriz. Endüstride
genelde sol vidalar kullanılmaz.
Şekil 1.1: Demir çubuktan vida yapımı
Saat yönünde dönen taşa şekil 1.1’deki gibi bir
çubuğu döndürerek sürtersek vidayı elde etmiş oluruz.
Pratikte resim 1.1’de görülen elemanlara vida
denirken, mühendislikte vida denilince aklımıza diş
açılmış kısım gelmektedir. Şimdi bu diş açılan
kısımların çeşitlerini inceleyelim.
1.1.1. Vida Çeşitleri
Vidalar, dişlerine açılan yiv çeşitlerine göre birden
fazla şekilde imal edilir.
Resim 1.1: Vida çeşitleri
1.1.1.1. Sistemlerine Göre
Vidalar
Standart üretimi olan iki çeşit vida
vardır. Bunlar metrik ve withworth
vidalardır, endüstride en çok
kullanılan ise metrik vida çeşididir.
1.1.1.1.1.
Metrik Vidalar
Üçgen diş şekilli bir vida olup tepe
açısı 60° olan eşkenar bir üçgendir.
Dişlerin uçları üçgen yüksekliğinin
1/8 i kadar kırılmış, cıvataya açılan
dişlerin dipleri çentik etkisini
azaltmak ve imalatı kolaylaştırmak
için yuvarlatılmıştır.
1.1.1.1.2.
Şekil 1.2: Metrik vida
Withworth Vidalar
Withworth vida: Vida profili tepe açısı 55° olan ikizkenar bir üçgendir. Dişlerin baş ve dipleri üçgen
yüksekliğinin 1/6 sı kadar kırılarak yuvarlatılmıştır. Withworth vidalar günümüzde yerini metrik vidaya
bırakmış olup ancak yedek parça ve benzeri imalatta kullanılmaktadır. Vida çapları, parmak (inç) ölçü sistemine
göre ölçülendirilmiştir. Hatve ayrıca vida ekseni doğrultusundaki parmaktaki (inçteki) diş sayısına göre de ifade
edilebilir. Dişlerinin uç açısı 55° ve ikizkenar üçgen şeklinde olan vidalara Withworth vidalar denir.
1.1.1.2. Profillerine Göre Vidalar
Vidanın dişinin dolu olan kısmının veya boş olan kısmının biçimine göre değişik vida çeşitleri vardır.
Kare vida yuvarlak vida.
Trapez vida.
Testere vida.
Yuvarlak vida
Üçgen vida.
2
1.1.1.3. Kullanım Yerlerine Göre Vidalar
Hareketli ve bağlantı vidaları olarak iki çeşittir.
1.1.1.3.1. Hareketli Vidalar
Hareketli vidalar genel olarak, makinelerde güç
ve hareket iletmek için kullanılır. Vida dişlerinin
arası kalın ve açıktır. Örnek verecek olursak
mengenelerde, preslerde, krikolarda…vb gibi
yerlerde kullanılan vidalar hareket vidalarıdır.
1.1.1.3.2. Bağlantı ( Tesbit Vidaları )
Makine elemanlarının birbirine bağlantısında
kullanılır. Pano raylarının tesbitinde, panoların
yerine tesbitinde, kısacası bir vida ile bir
makineyi çok uzun süreli tesbitlemek istediğimiz
her yerde kullanılırlar. Vida dişlerinin arası
Şekil 1.3: Withworth vida
oldukca sık ve incedir. Kuvvetli bağlantı
yapmaya elverişlidir. Eğer vidalamanın yapıldığı yerde sıvı veya gaz özelliğinde, akışkan bir maddenin sızma
olasılığı varsa mutlaka bir tesbitleyici vida kullanmamız gerekir.
1.1.2. Vida Özellikleri
Yapımı kolay oluşu nedeniyle hassas
olmayan ve orta derecede zorlanmaya
elverişli olan yerlerde, daha çok, hareket
vidası kare vidalar kullanılmaktadır.
Büyük kuvvetlerin söz konusu olmadığı
yerlerde, yalnız bağlantı maksadıyla
kullanılacaksa, örnek olarak, ince cidarlı
borularda veya elektrik ampulü duyları,
yuvarlak vidalar kullanılmaktadır.
Hareket ve kuvvet taşıyıcı vida gereken
yerlerde, trapez vida kullanılır.
Eksenel doğrultuda, tek yönde etki eden
Şekil 1.4: Profillerine göre vida çeşitleri
kuvvetlerin karşılanması için testere vida
daha uygundur. Pres tezgahının mili ve vinçlerde tercih edilen vidalardır.
1.1.3. Kullanıldığı Yerler
Musluklarda, vanalarda,
Mengenelerde el preslerinde ve krikolarda,
Saç parçaların birleştirilmesinde,
Hortum rekorlarının montajında,
Kısacası günlük yaşamımızın her yerinde vidalar kullanılır.
1.2. Cıvatalar
Birbirine bağlanmak istenen ağaç veya metal parçalar
üzerinde hazırlanmış olan deliğe yerleştirilerek somunu
sıkmak suretiyle bağlamayı sağlayan tesbit ve ekleme
parçasıdır. Bir diğer tanımla, baş kısmı değişik
biçimlerde olan ve silindirik gövdesi üzerine vida açılmış
makine elemanlarına cıvata denir. Bir silindir çubuğa diş
açarak vidayı elde etmiştik, eğer birde baş eklersek
civatayı oluşturmuş oluruz.
3
Şekil 1.5: Cıvata
1.2.1. Cıvata Çeşitleri
Vidaya baş eklenince oluşan makine elemanına, cıvata denildiğini biliyoruz, cıvataları da birbirinden ayırt eden
de işte bu başlardır. Örneğin altı köşe başlı cıvatalar, dört köşe başlı cıvatalar, havşa başlı cıvatalar gibi.
1.2.1.1. Altı Köşe Başlı Cıvatalar
Aşağıda soldan sağa verilen cıvataların adları yer almaktadır.
Kopilya delikli altı başlı cıvata
Güven delikli altı başlı cıvata
Başı yarık altı başlı cıvata
Geniş anahtar ağızlı altı başlı cıvata
Dar anahtar ağızlı altı başlı cıvata
Konik uçlu altı başlı cıvata
Silindir uçlu altı başlı cıvata
Kubbe başlı cıvata
Şekil 1.6: Altı köşe başlı cıvatalar
1.2.1.2. Dört Köşe Başlı Cıvatalar
Ucunun çapı daha küçük ve diş açılmayan
şekilde ya da başın alt kısmı daha geniş
yapılarak kendi aralarında
çeşitlendirebiliriz.
Uçlu kare cıvata
Faturalı kare cıvata
Bombe uçlu ve faturalı kare cıvata
Konik uçlu kare cıvata
1.2.1.3. Havşa Başlı Cıvatalar
Cıvatanın başı havşa şeklinde açılmıştır ve
genelde birleştirileceği parçaya cıvata
başının geçeceği kadar havşalı yuva
açılmalıdır.
Düz yarıklı havşa başlı cıvata
Silindirik uçlu düz yarıklı havşa başlı cıvata
Yıldız yarıklı havşa başlı cıvata
Çukur yarıklı havşa başlı cıvata
Dört köşe boğazlı havşa başlı cıvata
Uzun havşalı havşa başlı cıvata
Alıtı köşe oyuklu havşa başlı cıvata
Şekil 1.7: Dört köşe başlı cıvatalar
4
Şekil 1.8: Havşa başlı cıvatalar
1.2.1.4. Mercimek Başlı Cıvatalar
Baş kısmı mercimeği andırmaktadır çeşitleri
şekil 1.9.’da verilmiştir.
Büyük mercimek başlı cıvatalar
Uclu mercimek başlı cıvatalar
Yıldız yarıklı mercimek başlı cıvatalar
Faturalı mercimek başlı cıvatalar
Şekil 1.9: Mercimek başlı cıvatalar
1.2.1.5. Silindirik Başlı Cıvatalar
Yassı silindirik başlı yarıklı cıvatalar
Konik silindirik başlı yarıklı cıvatalar
Silindirik başlı altı köşe oyuklu cıvatalar
Silindirik başlı altı köşe oyuklu cıvatalar
Şekil 1.10: Silindirik başlı cıvatalar
1.2.1.6. Yuvarlak Başlı Cıvatalar
Düz yarıklı yuvarlak başlı cıvatalar
Tırnaklı yuvarlak başlı cıvatalar
Dört köşe boğazlı yuvarlak başlı cıvatalar
Yıldız yarıklı yuvarlak başlı cıvatalar
Şekil 1.11: Yuvarlak başlı cıvatalar
1.2.1.7. Özel Başlı Cıvatalar
1919
Şekilde değişik başlı cıvatalar
verilmiştir bunlar sırasıyla;
.
Tırtıl başlı cıvatalar
Kelebek başlı cıvatalar
Halka başlı cıvatalar
Çengel başlı cıvatalar
Şekil 1.12: Özel başlı cıvatalar
1.2.1.8. Saplamalar
Đki ucu normal ya da ince üçgen vida çekilmiş silindirik
çubuklara, saplamalar denir.
Şekil 1.13: Saplama
1.2.1.9. Temel Cıvatalar
Günlük hayatımızda çok sık
kullandığımız cıvatalardır. Makine
tezgahlarının yere montajında, lamba
armatürlerinin tavana asılmasında ve
vinçlerde ağırlık kaldırmak için
değişik şekillerde ve güçlerde
yapılmışlardır.
1.2.2. Cıvataların Özellikleri
Şekil 1.14: Temel cıvatalar
Cıvatalar makine inşaatında en
fazla kullanılan çözülebilen bağlantı elemanlarıdır. Bozulmadan istenildiği kadar sökülüp tekrar takılabilir.
Büyük bir kısmı standartlaştırıldığı için gerektiğinde kolaylıkla değiştirilebilir.
Dört köşe başlı cıvatalar daha fazla çelik yapılarda ve tarım makinelerinde kullanılır.
Cıvata başının gizlenmesi gerekiyorsa havşa başlı cıvatalar kullanılır.
Havşa başlı cıvatalar çoğu kez, tornavida ile sıkılır veya gevşetilir. Cıvataya ait tornavida yarığının
bozulmaması ve iyi sıkma yapabilmesi için, tornavida ucunun kalınlığı ve genişliği, civata başının yarığına
uygun olmalıdır.
Halka başlı cıvatalar, iş makinesi, elektrik motorları, vb gibi makinelerin taşınmasını kolaylaştırmak için
uygun yerlerinde bulunur.
1.2.3. Cıvataların Kullanıldığı Yerler
Otomobillerin hemen hemen her aksamında,
Planya, vargel, pres tezgahı gibi sarsıntı yaparak çalışan makinelerin atölye tabanına bağlanmasında,
Kullandığımız sıraların imalatında,
Mekanik bir sistem gerektiren her yerde ve günlük hayatımızda kullandığımız tüm cihazlarda vidalar
kullanılmaktadır.
1.3. Sac Vidalar
Cıvatanın diş açılmış kısmına vida denildiğini biliyorsunuz. Ama günlük yaşantımızda (pratikte) kullanıldığı
yerlere göre kendi başına vidalarda değişik isimler almaktadır. Bu nedenle sac işlerinde kullanılan çeşitlerine
sac vidaları denildiği gibi ağaç işlerinde kulanılan çeşidine de ağaç vidası denilmiştir. Ama mühendislikte vida
denilince sadece diş açılı olan kısım aklımıza gelmelidir.
Önceden matkapla delinmiş iki sac parçasını birleştirmeye en uygun vida çeşidine sac vidaları denilir. Bu
vidaları kullanmak için önceden matkap ile delik açmak şartı vardır. Bu nedenle günümüzde artık yerini matkap
uçlu vidalara bırakmaktadır. Matkap uçlu vidaları kullanırken sac parçasını delmeye gerek yoktur. Vidanın ucu
matkap şeklinde yapıldığı için sac parçasını önce deler sonra vidalar.
2020
Resim 1.2: Sac ve matkap uçlu vidalar
1.3.1. Sac Vida Çeşitleri
Sac vidalarını kullanmak için önceden matkap ile delik açmak şartı vardır. Bu nedenle günümüzde artık yerini
matkap uçlu vidalara bırakmaktadır. Bu nedenle matkap uçlu vidaları da sac vidası çeşidi olarak görmemiz
gerekmektedir.
Matkap uçlu vidaları kullanırken sac parçasını delmeye gerek yoktur. Vidanın ucu matkap şeklinde yapıldığı
için sac parçasını önce deler sonra vidalar. Aynen cıvatalar gibi baş şekline göre değişik şekilde çeşitlenmiştir.
Yıldız mercimek başlı sac vidası
Kombi altı köşe başlı sac vidası
Kare silindir başlı vidalar
Yıldız pul başlı matkaplı vida
Şekil 1.15: Değişik başlı saç ve matkap uçlu vidalar
1.3.2. Sac Vidanın Özellikleri
Sac vidası ile vidanın geçeceği deliği açan matkabın ucu aynı ölçülerde olmalıdır. Olmazsa sac vidasını
kullanamayız.
Sac vidası deliğinin açılması esnasında deliğin çapaklarının iyice temizlenmiş olması gerekir.
Bu vidaların uçları sivridir. Atölyede önlüğümüzün cebinde bulundurmamalıyız, cebimizi yırtabileceği gibi
ufak kazalar anında canımızı yakabilir.
Matkap uçlu vidaları tornavida ile çevirmek bizi yorar. Bu vidaları kullanırken şarjlı matkapları
kullanmamız daha uygun olur.
1.3.3. Saç Vidasının Kullanıldığı Yerler
Panoculukta kullanılan vidalardır.
Makinelerin sac parçalarını birbirine montesinde.
Matkap uçlu vidalar sac parçalarda kullanıldığı gibi günümüzün yeni teknolojisi olan plastik pencere kapı
sistemlerde de kullanılmaktadır.
1.4. Somunlar
Cıvatanın ucuna takılan, içine cıvatanın dişlerine uygun diş (yiv) açılmış ve dış çevresi altıgen, dörtgen,
yuvarlak vb gibi biçimlerde olan makine elemanlarına somun denir.
2121
1.4.1. Somun Çeşitleri
Somunlar, dış çevresi biçimlerine göre
adlandırılırlar. Standart ölçülere göre piyasada
kullandığımız cıvataya uygun olarak imal
edilmektedirler.
Köşe metrik altı köşe başlı somun.
Köşe kaynak dört köşe başlı somun.
Sac kelebek başlı somun.
Taçlı altıköşe başlı somun
Şapka emniyetli altı köşe başlı somun.
Faturalı altı köşe başlı somun.
Çelik kelebek somun.
Şekil 1.16: Cıvata ile somunun birlikte kullanımı
Resim 1.3: Çeşitli somunlar
1.4.2. Somunların Özellikleri
Çelik yapılarda ve tarım aletleri gibi fazla yük binen yerlerde kare başlı somunlar kullanılır.
Fazla sıkma gerektirmeyen ve sık sık açılıp sıkılması gereken yerlerde kelebek başlı cıvata kullanılır.
Mil uçlarındaki vidaların ezilmesini istemiyorsak şapkalı somunları kullanmalıyız.
1.4.3. Somunların Kullanıldığı Yerler
Somunla cıvata birlikte kullanıldığı için cıvatanın kullanıldığı her yerde somunda kullanılmaktadır.
1.5. Pullar (Rondela)
Somun veya cıvata başı ile makine parçası arasında
kullanılan ortası delik, çok kez halka biçiminde olan sactan
yapılmış parçalara rondela veya pul denir. Yüzey basıncını
artırmak ve cıvataların eğilmeye zorlanmalarını önlemek için
cıvata başının ve somunun altına konulur.
Somunlar veya cıvatalar, titreşimlerin etkisiyle ve zamanla
gevşeyebilir. Somun veya cıvatanın gevşemesi, bazı makine
parçalarının ayarını bozabilir. Makine parçalarının
birbirinden ayrılması sonucu, makine bozulabilir, hatta can
güvenliğimiz bile kalmayabilir. Rondela somun ile malzeme
Şekil 1.17: Rondelanın kullanımı
arasına girerek somunların frenlenmesini sağlar.
Halka somun sıkıştırıldığı zaman altında kalan rondelaya yüklenen potansiyel enerji, somuna sıkıştırma
yönünün tersine bir kuvvet uygulayarak cıvata basıncını, dolayısıyla da sürtünme katsayısını artırır. Sonuç
olarak somun kolay sıkıştırılamayacağı gibi, kolay da açılamaz. Ayrıca somunun sıkıştırdığı yüzeye basıncı
daha homojen bir şekilde yaymaya da yarar
1.5.1. Rondela Çeşitleri
Rondelalar yapılma şekline göre çeşitlendirilir. Somunun frenlenmesini sağlayan parçanın sıkışmasını sağlayan
rondela çeşitlerinin başlıcaları aşağıda verilmiştir:
Kulaklı rondela
Emniyet saçlı rondela
Tırnaklı rondela
Gömme emniyet rondelası
Yaylı rondela
2222
Şekil 1.18: Çeşitli rondelalar
1.5.2. Özellikleri
Somunun ve cıvatanın başının baskı kuvvetini daha geniş bir yüzeye dağıtarak, özellikle yumuşak
gereçlerin (Yumuşak maden, ağaç, sert kauçuk…gibi ) birleştirilmesinde parçaya gelen basıncı azaltır. Böylece
parçanın ezilmesi, kısmen de olsa, önlenir.
Somun ve cıvatanın oturacağı yüzey, cıvata eksenine dikey değilse veya parçanın yüzeyi pürüzlü ise
rondela kullanılır.
Bağlanan parçalardaki cıvatanın geçeceği deliklerin başı, normalden fazla büyükse, rondela cıvata başının
çıkmamasını sağlar.
1.5.3. Kullanıldığı Yerler
Rondela artık cıvata ve somun ile bütünleşmiş bir vaziyettedir ayrı ayrı hiçbir işe yaramayan ama bir araya
gelince tam bir montaj elemanı olan rondela cıvatanın olduğu her yerde kullanılmaktadır.
1.6.1. Kelepçeler
Kabloları toparlamak ve panoya sabitleme sırasında kullanılır. Kullanıldığı yere göre değişik şekillerde imal
edilmiş.
Resim 1.4: Çeşitli kelepçeler
1.6.2. Segman
Đstenildiği zaman çözülmesi gereken mil şeklinde
bulunan cıvatalarda kullanılır. Rondelaya benzeyen iki
ucuna delik açılmış makine elemanlarıdır. Segman
pensesi denilen özel pense ile sökülüp takılır.
Resim 1.5: Çeşitli segmanlar
1.6.3. Kupilya
Sert çelikten yapılmış telin ikiye katlanması ile yapılır. Uçlu diye
tabir ettiğimiz civataların ucundaki diş açılmamış yerinde bulunan
delikten geçirilerek ucunun bükülmesi sonucu somunun
çıkmamasına yarayan makine elemanlarıdır. Normal somunlarda
frenleme kullanıldığı gibi taçlı somunun kupilya ile frenlemesi daha
çok yapılmaktadır.
Şekil 1.19: Kupilya ve kulanımı
ALTIKÖŞEBAŞLI
CIVATA YARIM
PASO
SAC VĐDASI AKB
2323
ALTIKÖŞEBAŞLI
CIVATA TAM
PASO
SAC VĐDASI YSB (H)
FLANŞLI CIVATA
SAC VĐDASI YHB (H)
ĐMBUS CIVATA
TAM PASO
SAC VĐDASI RYSB
ĐMBUS CIVATA BOMBEBAŞ
METRĐK VĐDA SB
ĐMBUS CIVATA HAVŞABAŞ
METRĐK VĐDA YSB
(H)
SETSKUR
METRĐK VĐDA YHB
(H)
ĐMBUS CIVATA DÜZBAŞ
TRĐFON VĐDA
YUVARLAK BAŞ
(KASA
CĐVATASI)
DĐBĐ DÖRTKÖŞE
KABĐN VĐDASI
KAYNAK SOMUNU
DÖRTKÖŞE
AĞAÇ VĐDASI HB
SOMUNLU PERÇĐN
- FLANŞLI TIRTIRLI
AĞAÇ VĐDASI YHB
TAÇLI SOMUN
MATKAP UÇLU VĐDA
YSB
TAKVĐYELĐ
SOMUN
MATKAP UÇLU VĐDA
YHB
FLANŞLI SOMUN
MATKAP UÇLU VĐDA
PUL BAŞLI
FĐBERLĐ SOMUN
SUNTA VĐDASI YHB
KELEBEK SOMUN
SIDING VĐDASI
AĞAÇ SOMUNU
TRAPEZ (ÇATI)
VĐDASI
2424
KAFES SOMUNU
BETON MONTAJ
VĐDASI - BULDEX
DÜZ PUL
DĐŞ AÇAN VĐDA
(ÜÇGEN VĐDA) YSB
YAYLI RONDELA
DĐŞ AÇAN VĐDA
(ÜÇGEN VĐDA) RAKB
ONDÜLA PUL
KILAVUZ VĐDA
KONĐK PUL - U
SAC VĐDASI SB
TIRTIL RONDELA
- DIŞ
GĐJON (ROT)
SAPLAMA
EMNĐYET
SEGMANI
HORTUM KELEPÇESĐ
EMNĐYET
SEGMANI
DOĞALGAZ
KELEPÇESĐ
TRĐFONLU
POP PERÇĐN
BORULU ÇEKME
DÜBEL
YARIKLI PĐM
ÇAKMA DÜBEL
GRESÖRLÜK
KASA DÜBELĐ
KANCALI DÜBEL
KLEMENS
2525
2626
2727
2828
Pleytler
Lamaların işaretlenmesinde masa görevini gören, sert metalden yapılmış aletlerdir. Dökme demirden yapılmış,
yüzeyleri düz ve hassastır. Bu nedenle işaretleme işlemi dışında sert cisimlerle vurmayınız..
V Yatakları
Silindirik veya prizmatik iş parçalarının işaretlenmesinde kullanılır. Markalanacak lamanın hareket etmesine
engel olmak için kullanılır.
Cetveller
Lama ölçülerini belirlemek için mm hassasiyetinde uzunluk ölçümünde kullanılan aletlerdir. Cetveller ile ölçüm
yapılabildiği gibi, çizgi çizme işlemlerinde de kullanılabilir olması açısından çelikten yapılan ve bükülebilen bir
araçtır.
Çizecekler
Lama üzerinde kesilme noktalarının çizilmesi amacıyla kullanılan, ucu sivri sert metalden yapılmış el aletleridir
Mihengir
Mihengirler çizgi çizme ve ölçme işlemlerinde kullanılır. Mihengirin aşağı yukarı hareket eden bir kol üzerinde
çizecek ucu bulunur. Hareketli kol istenilen ölçüye göre ayarlanarak bir vida yardımıyla sabitlenir. Daha sonra
lama üzerinde çizecek hareket ettirilerek istenilen çizgi çizilir.
Gönyeler
Gönyeler, birbirlerine dikey olan çizgilerin çizilmesi işleminde kullanılan L şeklindeki el aletleri olup sert
metalden yapılır. Gönyeler yardımı ile köşelerin düzgünlüğü de kontrol edilebilir.
Pergeller
Pergeller lama üzerinde daire, yay çizmek amacıyla veya delik yerlerinin belirlenmesi amacıyla kullanılan el
aletleridir.
Nokta
Lama üzerinde delik yerlerinin belirlenmesi amacıyla kullanılır. Noktalar ayrıca, düzgün olmayan çizgilere ya
da delikleri gösteren yaylara işaretler konulmasında da kullanılır. Eğer parça üzerinde konulan işaretlerin
silinme ihtimali varsa, bu gibi durumlarda noktalama ile işaretleme yapmak daha doğru olacaktır.
Çekiç
Gereç üzerinde düzeltme, bükme, dövme, noktalama, düzeltme vb. işlemlerde kullanılan çok yararlı bir el
aletidir. Birçok yapıda ve ağırlıkta çekiç mevcuttur.
Kablo Yüksükleri
Yüksükler genellikle bakır malzemeden yapılıp üzerleri
gümüş ya da kalay kaplıdır. Đzole malzemesi olarak
polyamid veya PVC kullanılır
Yüksükler kendi aralarında boy, kesit, izolasyon
durumu ve kablo giriş sayısına göre sınıflandırılır.
Panolarda kullanılan kablolar çok telli iletkenlerden oluşmaktadır. Bu
yüzden kabloların soyulduğu hali ile klemens ve elemanlara montajı;
güvenlik, işçilik ve esneklik bakımından bazı sakıncalar oluşturur.
Bu sakıncaları ortadan kaldırmak için klemens, kontaktör, ölçü aleti
vb. gibi elemanlara kablo bağlantısı yapılırken, kablolara mutlaka
yüksük takılmalıdır.
Kablo Pabuçları
2929
Kablo pabuçları da tıpkı yüksükler gibi bakır malzemeden yapılmış ve üzeri kalay ya da gümüş kaplıdır. Đzole
malzemesi olarak PVC kullanılır.
Pabuçlar kendi aralarında bağlantı ucu yapılarına göre, çap ve kesitlerine göre, izolasyon durumlarına göre
sınıflandırılır.
Pabuçlar cıvata altı, somun altı gibi
tirbuşon kuralı ile sıkma yapılan yerlerde
kullanılır. Kullanım yerinin özelliğine
göre bağlantı ucu yapısı uygun olan pabuç
kullanılır.
Kablo gereğinden uzun ya da kısa açılmamalıdır.
Kablonun soyulmuş kısmının tamamı pabuç/yüksük içinde olmalıdır.
Kullanılacak pabuç/yüksük kesiti kabloya uygun olmalıdır.
Pabuç/yüksük uygun ölçüdeki pens ile sıkılmalıdır.
Yüksüklere klemens içinde vidalayarak sıkma yöntemi uygulanmamalı, mutlaka uygun bir pens ile önceden
sıkılarak montajı yapılmalıdır.
Pabuç/yüksük içine kablo olması gerekenden 1-2 mm fazla takılırsa, pens ile sıkma anında ezilen kablo
kendini çekecek ve tam ölçüde takılmış olacaktır.
Đzolesiz pabuç kullanılmışsa montajdan sonra pabucun açıkta kalan kısmı mutlaka izole edilmelidir.
Kablo Sıkma Pensleri
Kablo sıkma pensleri kablo uçlarına takılan elemanları sıkma amaçlı olarak kullanılır. Bu yüzden de kablo
ucuna takılan aparatlara göre çeşitleri vardır. Bazı penslerin ağızlarıstandart ölçülerde bazıları ise ayarlıdır.
Başlıca kullanılan pensler aşağıdaki gibidir:
Çeşitli ölçülerde yüksük sıkma pensleri
Çeşitli ölçülerde pabuç sıkma pensleri
Standart ölçüde olan pensler kullanılırken sadece uygun ölçüdeki pabuç/yüksük sıkılmalıdır. Ayarlı pens
kullanılırken de pabuç/yüksük ölçüsüne uygun bir ayarlama yapılmalıdır. Aksi halde iyi sıkma olmayacağından
gevşeklik oluşacak ve arklara sebep olacaktır.
Pens ile sıkma yapılırken kablo uygun bir şekilde soyulup gerekli yere takılır. Daha sonra pensin ağzına,
sıkılacak kısım yerleştirilip sonuna kadar sıkılır. Bazı pensler tam sıkma yapmadıkça açılmaz o yüzden tam
sıkıldığından emin olunmalıdır. Daha sonra pens açılarak sıkma işlemi sonlandırılmış olur.
Jak ve Soketler
Jak ve soketlerin malzemesi bakır olup üzeri gümüş ya da kalay kaplıdır. Đzolasyon için PVC kullanılır.
Jak ve soketler kullanılacakları yere göre çeşitli tiplerdedir. Genelde izoleli olan jakların yapısına uygun olarak
imal edilmiş soketleri vardır. Bu yüzden, aşağıda sadece yapılarına göre jaklar gösterilmiştir. Her jakın soketi
de onun rahatlıkla girebileceği yuva şeklindedir. Başlıca jak çeşitleri
şunlardır:
3030
Erkek jak
Dişi jak
Erkek geri dönüşlü jak
Yukarıda anlatılan jak ve soketlerden başka, cihazlar için özel olarak imal edilmiş jak ve soketler vardır. Bunlar
sadece belli bir cihaz için üretilip başka amaçlar için kullanılamazlar. Çoğunlukla bu tip jaklar üzerlerindeki çok
sayıda pinlerden (iğne şeklindeki bağlantı ucu) oluşur. Soketlerde ise bu pinlere karşılık gelen çok sayıda delik
bulunur.
KABLO KANALLARI
Kanallar
Pano içinde kullanılan kabloların düzgün bir şekilde muhafaza edilmesine ve pano içinde takip edilebilmesini
sağlar. Kanalın kenarları aralıklı yarıklar bırakılarak imal edilir. Bunun nedeni kabloları havalandırarak
oluşabilecek ısınmaları önlemek ve kablo geçişlerinin kolay olmasını sağlamaktır.
Günümüzde kanalların içine artık kablo tutucuları da monte edilmektedir. Kablo tutucuları kablo yoğunluğu ne
kadar fazla olursa olsun, kabloların kanal dışına taşmasını önler. Bir kanaldan giden farklı gerilimdeki kabloları
birbirinden ayırmak için kanalın içine daha küçük bir ebatta kanal yerleştirilir.
Çeşitleri
Sac ve PVC kablo kanalları olarak iki çeşit imal edilirler. Konumuzla ilgili olarak PVC kanalları inceleyeceğiz.
Pano Tipi Kanalları
Bu kanallar özellikle yoğun kablo geçişlerinin bulunduğu güç, dağıtım ve elektronik panoları için
tasarlanmıştır. Kalın yan yüzeyi ve tabanı sayesinde yoğun kablo demetlerinin bulunduğu panolarda yüksek
dayanıklılık ve uzun süreli güvenli kullanım sağlar. Çok geniş çeşidi ve aksesuarları mevcut olduğundan pano
imalatında dilediğimiz şekilde tasarlayabiliriz.
Pano tip kanallar
Esnek Kanallar
Montaj için delik
istenmeyen her uygulamada
kullanabilir. Piyasada, dört
değişik boyutu mevcutur,
kendinden yapışkanlı bandı
ile kullanılır. Kabloyu pano
kapağına uzatmada,
kumanda panolarında ve
elektronik cihazlarda,
kabloların düzgün bir
şekilde muhafaza ve pano
içinde takip edilebilmelerini
sağlar.Zorlama, ezilme
durumunda esnekliğini
korur.
Esnek kanallar
3131
Kanalların Özellikleri
Malzemenin esnekliğinden dolayı, kablo veya
kablolar, kanala kolayca eklenebilir veya çıkartılabilir.
Kapağı olmadığı için, yerden tasarruf edilmesi
gereken durumlarda kabloları muhafaza eder ve kablo
bağı ihtiyacını en aza indirger.
Yangın esnasında, zehirli gaz veya tehlikeli madde
salgılamaz, asgari seviyede duman oluşur.
Zor koşullarda azami 80°C sıcaklıkta kullanılabilir.
Çok yüksek esneme mukavemetine sahiplerdir. Bu
sayede kanal kapağının en soğuk havalar da bile
tırnaklarının kırılmadan defalarca açılıp kapanmasını
sağlarlar.
Kanal boyutları
Kanal Kataloglarını Đnceleme ve Kanal
Seçimi
Kanalların kataloğu, üretildiği firmaya göre değişir ama
verilen bilgiler standarttır. Aşağıda sizlere kablo kanalı
katalog bilgisi sunulmuştur. Bu kataloğu inceleyelim.
Đsim
Đlgili firmanın verdiği bir numaradır. Sipariş verirken
kullanılır. Firma ürettiği ve sattığı malzemenin takibini
bu kod ile yapar. Sipariş formu doldururken veya ürettiği
kanalları ambarda stoklarken gereklidir.
Boyutları
Genelde milimetre cinsinde verilmiştir. ( B ) kanalın
genişliğini, ( H ) yüksekliğini, (E) kanal yarıklarının
ölçüsünü, ( F ) kanal yarıkları arasındaki dolu olan yerin
ölçüsünü gösterir.
Paket Miktarı
Bir pakette bulunan kanal sayısını verir.
Kanalın Seçimi
Panomuza en uygun kanalı seçerken aşağıdaki hususlara
dikkat etmeliyiz:
Elimizde bulunan
panonun boyutlarına
uygun olmalı.
Đçinden geçen
kabloların yoğunluğu
fazla ise daha büyük
kanallar seçmeliyiz.
Kanal içindeki iletkenler
herhangi bir kısa devre
durumunda çok ısınırlar .
Bize verilen proje
veya şartnamede
istenilen kanalları
kullanmalıyız.
3232
Tablo 2.1: Kanal kataloğu
Rakorlar
Pano izolatörleri
Dübeller
Antigron Kroşe
Metal Kablo Kelepçeleri
Kablo Pabuçu
Çivili Kroşe
Ek Muf
Elektrik Panosu Montörü
3333
(Seviye 3)
Elektrik Panosu Montörü, kendi başına ve belirli bir süre içerisinde, proje doğrultusunda çeşitli
elektrik panolarının malzeme ve kablo montajını yapma, panoyu test etme ve panonun
kullanılacağı yere montajını yapma bilgi ve becerisine sahip nitelikli kişidir.
Ülkemizde meslek standardları ve belgelendirmeye ilişkin en geniş kapsamlı girişim, “Đstihdam ve Eğitim Projesi”
kapsamında, Devlet, işçi ve işveren kesimini temsil eden kuruluşların oluşturduğu Meslek Standardları Komisyonu
(MSK) tarafından yürütülmektedir. Bu komisyonda: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Çalışma ve Sosyal Güvenlik
Bakanlığı (ÇSGB),Türkiye Đş Kurumu (ĐŞKUR), Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Türkiye Esnaf ve Sanatkarları
Konfederasyonu (TESK), Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Türkiye Đşveren Sendikaları Konfederasyonu
(TĐSK), Türkiye Đşçi Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-ĐŞ) ile gözlemci üye olarak Mesleki Eğitim ve Küçük
Sanayi Destekleme Vakfı (MEKSA) temsilcileri bulunmaktadır. Teknik çalışmalar MSK’nun kararları doğrultusunda,
uygulama birimi olan Araştırma ve Teknik Hizmetler Birimi (ATHB) tarafından, Almanya’da faaliyet gösteren Federal
Mesleki Eğitim Kurumu (BIBB)’nun teknik yardımları ile yürütülmektedir.
Elinizdeki bu standard, ülkemizde istihdam ve eğitim arasında sağlam köprüler kurmak, istihdamı geliştirmek amacıyla
oluşturulan “Đstihdam ve Eğitim Projesi”nin sekiz bölümünden biri olan Meslek Standardları ve Belgelendirme Sistemi
bölümü çalışmaları çerçevesinde hazırlanmıştır. Söz konusu standart, Elektrik Panosu Montörlüğü meslek dalında 3.
seviyede çalışan bir kişinin yapması gereken görev ve işlemler ile sahip olması gereken genel bilgi ve becerileri
göstermektedir.
Meslek Standardı geliştirme çalışmalarımızı daha sonra sınav ve belgelendirme sistemi oluşturma faaliyetleri izleyecektir.
ĐÇĐNDEKĐLER
I. Meslek Standardı
II. Unvan ve Tanımı
III. Elektrik Panosu Montörü'nün Yaptığı Görev ve Đşlemler
IV. Genel Olarak Kullanılan Araç, Gereç ve Ekipmanlar
V. Genel Bilgi ve Beceriler
VI. Genel Tutum ve Davranışlar
VII. Uluslararası Standard Meslek Sınıflandırma Sistemi (ISCO-88)
ile Karşılaştırma
VIII. Avrupa Birliği’nce Ortak Kabul Gören Meslek Profilleri
ile Karşılaştırma
IX. Mesleğin Bugünkü Durumu ve Gelecekteki Eğilimler
IX.I. Türk Đşgücü Piyasasında
IX.II. Avrupa Birliği’nde
X. MSK Yeterlilik Belgesi Nasıl Alınır?
I. MESLEK STANDARDI
Meslek Standardı Nedir?
Meslek Standardı, bir mesleğin gereklerinin kabul edilebilir standardlarda yerine getirilebilmesi için ihtiyaç duyulan asgari
bilgi, beceri, tutum ve davranışları gösteren normlardır. Meslek standardları ayrıca, başta çalışanlar, eğitimciler ve
işverenler olmak üzere, ilgili bütün kesimlere, bir mesleğin başarı ile yürütülebilmesi için gerekli olan nitelikler ve o
meslekte yeterlilik belgesi alabilmek için yapılacak sınavlarda aranacak ölçme ve değerlendirme kriterleri hakkında fikir
vermektedir.
Bir Meslek Standardı genel olarak aşağıdaki hususları içermektedir:
3434
•
•
•
•
•
standardın hazırlandığı seviye için yaygın olarak kullanılan mesleki unvan ve tanım,
bir mesleğin gereklerini uygun olarak yerine getirmek için kişinin yapması gereken görev ve işlemler,
genel olarak kullanılan araç-gereç ve ekipmanlar,
bir mesleğin gereklerini uygun şekilde yerine getirebilmek için kişinin sahip olması gereken genel bilgi ve
beceriler ile tutum ve davranışlar,
mesleğin uzmanlık dalları ile birlikte mevcut durumu ve gelecekte göstereceği eğilimler.
Meslek Standardına Neden Đhtiyaç Duyuluyor?
Meslek Standardı hazırlanmasının başlıca amaçları:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
işgücü piyasasında, belirli bir meslekte istihdam edilebilmek için işgücünde aranan mesleki yeterlilikleri ortaya
koymak,
işgücü piyasasının ihtiyaç duyduğu mesleki yeterlilikleri ortaya koyarak, eğitim programcılarına müfredat
hazırlamada yardımcı olmak,
kişilerin, söz konusu mesleki yeterliliklerle donatılmasına yönelik olarak sunulan mesleki eğitim, meslek
değiştirme, mesleki ilerleme vb. eğitim hizmetlerine destek vermek,
eğitim ile iş yaşamı arasında sağlam köprüler kurularak, iş yaşamının eğitime ilgi, katılım ve katkısını artırmak,
iş değiştirme ve işe yerleştirme faaliyetlerine yardımcı olmak,
Türk ekonomisinin uluslararası rekabet gücünün, nitelikli işgücü ile desteklenmesine yardımcı olmak,
uluslararası normlara uygun, saygın ve güvenilir bir sınav ve belgelendirme sisteminin kurulmasına yardımcı
olmak,
bütün kesimlerce kabul gören mesleki yeterlilik belgelerine sahip işgücünün sayı ve oranını artırmak,
mesleki yeterlilik belgelerine sahip işgücü istihdamının yaygınlaştırılmasıyla tüketiciye daha kaliteli mal ve
hizmet sunulmasına destek vermek,
mesleki yeterlilik belgesi sahibi nitelikli işgücü hareketliliğini artırmak, ve
uzun vadede işsizliğin azaltılmasına ve istihdamın geliştirilmesine katkıda bulunmaktır.
Meslek Standardı Nasıl Hazırlanıyor ?
Meslek Standardları, MSK’nun uygulama birimi olan ATHB (Araştırma ve Teknik Hizmetler Birimi) tarafından çalışma
yaşamını temsil eden çeşitli büyüklükteki (küçük, orta, büyük) işyerlerinden gelen ve bizzat alanda çalışan meslek
uzmanları ile sıkı bir işbirliği içinde hazırlanmaktadır. Hazırlanan meslek standardı daha sonra, MSK tarafından önerilen
ilgili kuruluşlara gönderilmekte ve görüşleri alınmaktadır. MSK tarafından onaylandıktan sonra ise ilgili tüm tarafların
kullanımına sunulmaktadır. Meslek Standardları hazırlanırken, bir yandan Türk işgücü piyasasının ve ekonomisinin
gereklilikleri yansıtılmaya çalışılmakta, öte yandan uluslararası gelişmelerin de gözden uzak tutulmamasına çaba
gösterilmektedir. Standard hazırlama çalışmalarında, gerek ülke içi gerekse uluslararası alanda yapılmış çalışmalardan,
kaydedilmiş gelişmelerden yararlanılmaktadır. Elinizdeki standardın VII’nci ve VIII’nci bölümlerinde uluslararası meslek
sistemleri ile karşılaştırma yapılmıştır.
•
Meslek Standardları genel olarak üç ayrı seviye (1, 2, 3) göz önüne alınarak hazırlanmaktadır
Seviye 1: Bu seviyede çalışan kişi, mesleğin gerektirdiği rutin ve basit görev ve işlemleri yapabilir.
Seviye 2: Bu seviyede çalışan kişi, geniş veya dar bir meslek alanında, o mesleğin gerektirdiği bir kısmı rutin olmayan ve
kompleks nitelikli görev ve işlemleri yapabilir. Bu görev ve işlemleri yerine getirirken bireysel sorumluluk alabilir ya da
başkaları ile işbirliği içinde çalışabilir.
Seviye 3: Bu seviyede çalışan kişi, geniş veya dar bir meslek alanında, o mesleğin gerektirdiği çoğunlukla rutin olmayan ve
kompleks nitelikli görev ve işlemleri değişik koşullarda yapabilir. Bu görev ve işlemleri yerine getirirken önemli ölçüde
sorumluluk alabilir ve kendi başına karar verebilir. Çoğunlukla yanında çalışanları yönlendirir ve denetler.
Elinizdeki meslek standardı 3. seviyedeki bir Elektrik Panosu Montörü için hazırlanmıştır.
II. UNVAN VE TANIMI
Unvan: Elektrik Panosu Montörü (Seviye 3)
Tanım: Elektrik Panosu Montörü, kendi başına ve belirli bir süre içerisinde, proje doğrultusunda çeşitli elektrik panolarının
malzeme ve kablo montajını yapma, panoyu test etme ve panonun kullanılacağı yere montajını yapma bilgi ve becerisine
sahip nitelikli kişidir.
III. ELEKTRĐK PANOSU MONTÖRÜ'NÜN YAPTIĞI GÖREV VE ĐŞLEMLER
3535
Elektrik Panosu Montörü, işletmenin genel çalışma prensipleri doğrultusunda, araç, gereç ve ekipmanları etkin bir
şekilde kullanarak, işçi sağlığı, iş güvenliği ve çevre koruma düzenlemelerine ve mesleğin verimlilik ve kalite
gerekliliklerine uygun olarak, aşağıdaki görev ve işlemleri yerine getirir.
GÖREVLER
A Đş Organizasyonu Yapmak
ĐŞLEMLER
A01
A02
A03
A04
A05
A06
A07
A08
Đşçi sağlığı ve iş güvenliğine ilişkin önlemleri almak
Elektrik tatbikat projesini incelemek
Kullanılan araç, gereç ve ekipmanı hazırlamak
Pano içi kullanılacak malzemeyi talep etmek
Malzemeleri kontrol etmek
Yardımcı elemanlara iş dağılımı yapmak
Kablo montaj listesini hazırlamak
Kullanılan makine ve ekipmanın bakımını sağlamak
B
Pano Malzeme Montajı Yapmak
B01
B02
B03
B04
B05
B06
B07
B08
B09
B10
B11
B12
B13
B14
B15
Pano karkas montajı yapmak
Mekanik parça montajı yapmak
Malzeme yerleşimini tasarlamak
Cihaz montajı için markalama yapmak
Montaj sacı markalama noktalarını delmek
Montaj sacı delik noktalarına kılavuz çekmek
Cihaz taşıyıcı raylarının montajını yapmak
Şalt cihazları montajı yapmak
Cihaz sac montajını yapmak
Klemenslerin montajını yapmak
Kablo kanallarının montajını yapmak
Baraların montajını yapmak
Ölçüm cihazları montajı yapmak
Kumanda cihazlarının montajını yapmak
Örtü plakalarının montajını yapmak
C
Bara Đşlemek
C01
C02
C03
C04
C05
C06
C07
C08
Pano üzerinden bara boyut ölçüsü almak
Baraları kesmek
Bara büküm ve delim noktalarını markalamak
Baralara şekil vermek/bükmek
Bara delim noktalarını delmek
Baralara yüzey temizliği yapmak
Baraların kaplanmasını sağlamak
Baraların boyanmasını sağlamak
D
Teçhizata Etiketleme/ Kodlama Yapmak
D01
D02
D03
D04
D05
D06
Pano cihazlarını etiketlemek
Klemens kodlamalarını yapmak
Kablo kodlamalarını yapmak
Bara renk kodlaması yapmak
Pano giriş ve çıkış hatlarını etiketlemek
Pano tip/firma etiketini monte etmek
E
Kablo Montajı Yapmak
E01
E02
E03
E04
E05
E06
E07
Cihazlar arası kablo ölçümü almak
Projede belirtilen kesitteki kabloları kesmek
Kablo ucunu soymak
Kablo uçlarına pabuç/yüksük takmak
Kabloların cihazlara bağlantısını yapmak
Kablo demetlerine form vermek
Pano kapı kablolarını spirallemek
F
Pano Testini Yapmak
F01
F02
F03
F04
F05
Đzolasyon testi yapmak
Cihaz ayarlarını yapmak
Mekanik fonksiyon testi yapmak
Pano fonksiyon testi yapmak
Arızaların giderilmesini sağlamak
3636
F06
F07
Test raporlarını hazırlamak
Panoyu tesiste montajı için hazırlamak
G01
G02
G03
G04
G05
Pano gruplarını birleştirmek
Zemine/duvara panoyu sabitlemek
Sahadan gelen bara ve kablo bağlantılarını yapmak
Topraklama bağlantısını yapmak
Pano işletme/saha testini yapmak
G
Tesiste/Sahada Pano Montajı Yapmak
H
Mesleki Gelişime Đlişkin Faaliyetleri Yürütmek H01
H02
H03
H04
Yardımcı elemanlara eğitim vermek
Meslekle ilgili toplantı, seminer vb. faaliyetlere katılmak
Meslekle ilgili yayınları, teknolojik gelişmeleri izlemek
Meslekle ilgili hizmet içi eğitim, işbaşı eğitim vb. faaliyetlere
katılmak
Aşağıda 4. 5. ve 6. bölümlerde yer alan listeler mesleğin geneli ile ilgili olup, mesleğin daha iyi anlaşılması için standarda
dahil edilmiştir. Söz konusu listeler alfabetik olarak hazırlanmış olup, bir işyerinden diğerine değişebilmektedir.
IV.
GENEL OLARAK KULLANILAN ARAÇ, GEREÇ VE EKĐPMANLAR
Araçlar, Makine ve Ekipmanlar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Akım/gerilim test cihazı
Anahtar takımları
Avometre
Bakır bükme tezgahı
Bakır delme tezgahı
Cetvel
El breyzi
Gezer vinç
Gönye
Havalı tornavida
Đzolasyon test cihazı
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Kablo pabuç pensi
Kablo soyma pensi
Kargaburun
Kılavuz takımı
Kontrol kalemi
Kumpas
Meger
Mengene
Metre
Moment anahtarı
Montaj aparatları
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
Pafta takımı
Pense
Pop perçin aleti
Punch (sac delme ve
işleme) tezgahı
Sütunlu matkap
Test kabloları
Tornavida
Yan keski
Gereçler (Malzemeler)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Akım trafoları*
Aktif ve reaktif
sayaçlar*
Ampermetre*
Ayırıcılar*
Baralar*
Bıçaklı şalterler*
Conta
Cosφmetre*
DCS*
Deşarj dirençleri*
Enversör şalterler*
Etiketler
Frekansmetre*
Gerilim trafoları*
Đhbar lamba bloğu*
Đhbar röle
kombinasyonu*
Đzolasyon trafoları*
Đzole taşıyıcılar*
Kablo bağı
Kalem
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
Kesiciler*
Kilit
Klemens durdurucu
Klemens nihayet plakası
Klemensler*
Kodlama elemanları
Kondansatörler*
Kontaktörler*
Koruma röleleri*
Kroşe rayı
Menteşe
Otomatik kontrol röleleri*
Pabuç/yüksük
Paket şalter*
Parafudr *
Pencere fitili
PLC*
Potansiyometre*
Rakor
Rapido takımı
Ray taşıyıcı ayakları
Ray taşıyıcıları
* : Pano içi cihaz ve malzemelerdir.
V. GENEL BĐLGĐ VE BECERĐLER
3737
43. Reaktif güç kontrol
rölesi*
44. Redresörler*
45. Rondela
46. Sıvı seviye röleleri*
47. Sigortalar*
48. Sigortalı yük ayırıcılar*
49. Sinyal lambaları*
50. Somun
51. Start/stop butonu*
52. Kablo taşıyıcı kanalları*
53. Termik, manyetik ve
motorlu şalterler*
54. Termikler*
55. Tutkal
56. Varmetre*
57. Vida
58. Voltmetre*
59. Wattmetre*
60. Zaman röleleri*
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Araç, gereç ve ekipman bilgisi
Ekip içinde çalışma yeteneği
El becerisi
Görsel yetenek
Đletişim yeteneği
Đlkyardım bilgisi
Đşçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri bilgisi
Đşyeri çalışma prosedürleri bilgisi
Kalite kontrol prensipleri bilgisi
Malzeme bilgisi
Malzeme katalogları/el kitapları bilgisi
Mesleğe ilişkin yasal düzenlemeler bilgisi
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
VI. GENEL TUTUM VE DAVRANIŞLAR (1)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Mesleki elektrik bilgisi
Mesleki elektronik bilgisi
Mesleki fizik bilgisi
Mesleki matematik bilgisi
Mesleki mekanik bilgisi
Mesleki resim bilgisi
Mesleki teknolojik gelişmelere ilişkin bilgi
Mesleki terim bilgisi
Öğrenme yeteneği
Öğretme yeteneği
Standart ölçüler bilgisi
11. Đşyerine ait araç, gereç ve ekipmanların
kullanımına özen göstermek
12. Kaliteye dikkat etmek
13. Meslek ahlakına sahip olmak
14. Planlı ve organize olmak
15. Sabırlı olmak
16. Sorumluluk sahibi olmak
17. Temiz olmaya özen göstermek
18. Titiz olmak
19. Yeniliklere açık olmak
20. Zamanı iyi kullanmak
Araştırıcı olmak
Çalışkan olmak
Çevre korumaya karşı duyarlı olmak
Detaylara özen göstermek
Dikkatli olmak
Dürüst olmak
Đnsan ilişkilerine özen göstermek
Đş disiplinine sahip olmak
Đş güvenliğine dikkat etmek
Đşyeri çalışma prensiplerine uymak
VII. ULUSLARARASI STANDARD MESLEK SINIFLANDIRMA SĐSTEMĐ
(ISCO-88) ĐLE KARŞILAŞTIRMA
Elinizdeki "Elektrik Panosu Montörü Meslek Standardı" ISCO-88 sınıflandırma sisteminde "Elektrikli Teçhizat
Montajcıları" ünite grubunda (Ana Grup 8, Alt-Ana Grup 82, Alt Grup 828 ve Ünite Grubu 8282) yer almaktadır.
VIII. AVRUPA BĐRLĐĞĐ’NCE ORTAK KABUL GÖREN
MESLEK PROFĐLLERĐ ĐLE KARŞILAŞTIRMA
Avrupa Birliği’nce ortak kabul gören meslek profilleri, kısa adı CEDEFOP olan Avrupa Mesleki Eğitimi Geliştirme
Merkezi tarafından hazırlanmaktadır. Ancak, elektrik panosu montörlüğü mesleği için hazırlanmış bir profil mevcut
olmadığından karşılaştırma yapılamamıştır.
IX. MESLEĞĐN BUGÜNKÜ DURUMU VE GELECEKTEKĐ EĞĐLĐMLER
IX.I. Türk Đşgücü Piyasasında
Elektrik panosu montörlüğü, elektrik tesisatçılığı mesleği içerisinden ayrı bir uzmanlık alanı olarak ayrılmıştır. Elektrik
panosu montörlüğü mesleğinde çalışanların, genellikle, meslek liselerinin elektrik bölümlerinde veya usta-çırak ilişkisi
içinde, işbaşı eğitimi almak suretiyle yetişmekte olduğu görülmektedir.
Bu alanda iyi eğitim görmüş, nitelikli meslek elemanlarına talebin artması sebebiyle genel elektrik meslek programlarının
içinde bir alt dal olarak elektrik panosu montörü yetiştiren eğitim programına ihtiyaç duyulmaktadır. Nitelikli bir meslek
elemanı piyasa koşullarında en az iki yılı gerektiren bir işbaşı eğitim sürecinin sonunda yetişebilmektedir. Önerilen eğitim
programlarının bu süreci dikkate değer ölçüde kısaltabileceği düşünülmektedir. Nitelikli eleman bulmada yaşanan
sıkıntılara paralel olarak yetişmiş elemanlar için iş bulma imkanlarının geniş olduğu görülmektedir.
Teknolojik gelişmelere bağlı olarak, sürekli yenilik ve değişikliklerin söz konusu olduğu bu meslek alanında; özellikle
kullanılan malzeme ve aletlerdeki gelişme ve değişiklikler sonucu, geçmişe kıyasla çalışanların verimi ve yapılan işin
kalitesi önemli ölçüde yükselmiştir. Ancak meslek alanında kullanılan malzemelerin genelde standart olmaması yapılan işin
niteliğini olumsuz yönde etkilemektedir.
3838
Meslekte; mekanik montaj, bara işleme, kablo montajı ve pano testi gibi alanlarda ihtisaslaşma görülebilmektedir. Bu
alanda çoğunlukla küçük ölçekli işletmelerin faaliyet gösterdikleri gözlenmektedir. Meslekte edinilen bilgi ve beceriler
elektrik ve elektroniğin ağırlıklı olduğu diğer meslek dallarına geçişe olanak sağlayabilmektedir.
Sürekli olarak ayakta çalışmayı gerektiren meslekte bugün otomasyon sistemlerine geçiş hızlanmakta; gelecekte ise elektrik
panolarının seri üretimi beklenmektedir. Özellikle kumanda kablaj işlemlerini azaltacak bu otomasyon sonucu, elektrik
panosu montörünün yerini elektronik montaj elemanının alacağı düşünülmektedir.
IX.II. Avrupa Birliği’nde
Bu bölümde elektrik panosu montörlüğü. mesleğinin yer aldığı sektördeki genel eğilimler, çalışan işgücünün istihdam
durumu, değişen mesleki vasıflar, teknoloji ve organizasyona ilişkin yenilikler ile müşteri talepleri açılarından ele
alınmaktadır.
Türk işgücü piyasasındaki durumun anlatıldığı yukarıdaki bölümden farklı olarak bu bölümde, meslekten ziyade mesleğin
içinde yer aldığı sektöre ilişkin genel nitelikteki bilgilere yer verilmiştir. CEDEFOP kaynaklarından(*) yararlanılarak
özetlenilen bu bilgiler Avrupa Birliği’ne üye ülkeler bazında farklılıklar gösterebilmektedir.
Elektronik, elektrik mühendisliğinin diğer alanlarında olduğu gibi ev aletleri ve haberleşme ekipmanı alanında da giderek
daha önemli bir yer tutmaktadır.
Elektrik ve elektronik sanayileri arasındaki sınırın belirlenmesi giderek daha da zorlaşmaktadır. Elektrik ve elektronik
üretim yöntemleri ve ürünleri arasında ayrım zor olduğundan, birçok işletme her iki alanda da çalışma eğilimi
göstermektedir. Elektrikli ürünlerin çoğunda giderek daha fazla elektronik parçaya rastlanmaktadır.
Elektrik ve elektronik alanında belli bölgelerde yoğunlaşma eğilimi vardır. AB ülkeleri, elektrik elektronik alanında Avrupa
ve dünya pazarlarına giderek hakim olan Japonya ve Güneydoğu Asya ile, özellikle elektronik parçalar, veri işleme,
elektrikli ev aletleri, son zamanlarda ortaya çıkan endüstriyel ekipman, bilgisayar destekli üretim sistemleri ve makina
takımları konularında, artan bir rekabet içindedir.
Seri üretim ve parça üretimini, işgücü ücretlerinin ucuz olduğu ülkelere kaydıran AB, daha çok montaj ve yeni
uygulamalarda yoğunlaşmayı tercih etmektedir.
Elektronik sektörünün, hızla değişen müşteri talepleri karşısında daha esnek olması gerekmektedir. Yeni üreticiler (küçük
ve orta ölçekli işletmeler dahil olmak üzere) mikroelektronik ve özellikle de yazılım geliştirme alanlarında büyük ölçekli
işletmelerle rekabet konusunda avantajlı durumdadırlar.
Birçok alt sektörün ürettiği ürünlerin talebinde artış beklendiğinden bu sektörde büyüme olasılığı oldukça yüksektir. Bu ise,
orta ve yüksek düzeyde vasıflı personel için uygun istihdam olanaklarının artacağı anlamına gelmektedir.
X. MSK YETERLĐLĐK BELGESĐ NASIL ALINIR?
MSK tarafından onaylanmış bir MSK Yeterlilik Belgesi almak isteyen adaylar, yetkisi MSK’ca onaylanmış bir kurumun
yapacağı yeterlilik sınavını başarıyla geçmek zorunda olacaktır.
Sınav ve belgelendirme sistemine ilişkin düzenlemeler önümüzdeki dönemde MSK tarafından belirlenecektir.
1.
2.
Meslek Analiz Çalışması sırasında, alan uzmanları tarafından genel tutum ve davranışlar sıralanmıştır. Ancak, bu
hususlar sınav ve değerlendirmede esas alınmayacaktır.
Kaynak: Sellin, Burkart; CEDEFOP, Supplement to the Compendium of occupational profiles at the skilled blueand white-collar worker level-situation and trends: supply and demand for skilled workers-, Berlin 1995
Telif hakkı, Meslek Standardları Komisyonu (MSK)’na aittir. Bütün hakları saklıdır. Ankara, Türkiye 1999.
http://www.iskur.gov.tr/mydocu/standart/liste.html
3939
Bayınıdırılık ve Đskan Bakanlığı Yapı Đşleri Elektrik Tesisatı Genel Teknik Şartnamesinin Đkinci bölümü
panolarla ilgili aşağıdaki hükümleri içerir.
ĐKĐNCĐ BÖLÜM
KUVVETLĐ AKIM ELEKTRĐK TESĐSATI
22- Kapsam
22.1- Doğru akımlarda 600 V, alternatif akımlarda faz-nötr arası 250 V. dan az olan gerilim
sistemlerini kapsar.
23- Tevzi tabloları
23.1- Saç panolu ana ve tali tablolar
23.1.1- Tablolar 0,5 m2 ye kadar en az 1 mm, 0,5 m2 nin üzerinde en az
2 mm. kalınlıkta, düzgün yüzeyli DKP sac’tan yapılacaktır. Panoların
kenarları bükülecek ve cıvatalarla birbirine bağlanacaktır. Panolar 40
veya 50 lik L köşebentten mamul, kuvvetli bir çerçeve dahilinde tespit
edilecektir. Demir aksam bir kat sülyen, iki kat mat tabanca boyası veya
fırın boyası ile boyanacaktır.
23.1.2- Đdarece ana tablonun arkadan geçitli yapılması istenmiş ise, ana
tablo arkasındaki bakım geçidi, ahşap ızgara üzerinde üstü PVC kaplama
veya linolyumla örtülü ahşap döşeme ile yapılacaktır. Ana tablo 10 cm
yükseklikte sıvalı beton kaide üzerinde tespit edilecektir. Tablo üstü,
arka geçitle birlikte 2mm lik saçla kapanacaktır. Bu kapatma sırasında
tablo içerisinin havalandırılması dikkate alınacaktır.
23.1.3- Ana tablonun arka cephesinde sadece tevzi baraları, muhtelif
iletken bağlantıları ve kablo ucu bağlantıları tesis edilip, sık sık
kullanılması icabeden her hangi bir ölçü v.s. cihaz ve aletler buraya
konulmayacaktır.
23.1.4- Ana tablolarda gerilim taşıyan çıplak kısımlar tesadüfi
dokunmaya karşı muhafaza altına alınacaktır. 42 volttan yüksek nominal
gerilimde; izolasyon maddesi ile örtülmüş olmayan bütün kısımlar,
yükseklikleri 180 cm.den az olduğu takdirde tesadüfi dokunmayı engelleyecek sac’tan veya tel kafes
v.b. malzeme ile yapılmış bölümler de emniyet altına alınacaktır. Bu husus için tellerin lak ile
boyanması veya emaye edilmesi, muhafaza tertibatı olarak kabul edilmez. Tablonun arkasındaki
bakım geçidi yetkisiz kimselerin girmesine veya dokunmasına karşı kapatılmış ise, gerilim taşıyan
çıplak iletkenlerin örtülmesine (bu geçidin 75 cm. olması halinde bile) gerek yoktur. Bu takdirde el
ile erişilebilen saha dahilinde ahşaptan yapılmış parmaklığa benzer muhafaza tertibatının, mevcut
olması yeterli olacaktır. Bu şartlar yerine getirilmediği takdirde gerilim taşıyan çıplak kısımlar ile
oda hududu arasında en az 1 metrelik bir açıklık bulundurulacaktır. Her iki tarafa gerilim taşıyan
çıplak kısımlar mevcut ise ara yerin genişliği en az 2
metreye çıkartılacaktır. Bu takdirde her iki tarafta
tesadüfi dokunmaya karşı muhafaza tertibatının
alınmasına gerek yoktur. Tablonun önünde en az 90cm.
lik boş bir geçit yeri bırakılacaktır. Tablo altında panonun
40cm.’lik kısmı boş bırakılacaktır.
23.1.5- Tablonun arka tarafında bulunan ve akım
geçirmeye mahsus olmayan bütün demir aksamı ile
tablonun demir iskeleti topraklanacaktır.
23.1.6- Toprağa karşı 250 volttan fazla bir gerilimin
meydana gelmesinin mümkün olduğu sistemlerde, iskelet
ve çerçevenin bütün demir kısmının kendi aralarında ve
toprak barası ile ve kusursuz olarak bağlantısını ve bu
bağlantının devamını temin için özel tertibat alınacaktır. Toprak barası kesiti, en az topraklama
levhası bağlantı hattı kesiti kadar olacaktır. Bu hususta 21.08.2001 tarih ve 24500 sayılı Resmi
Gazetede yayınlanan Topraklama Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır.
40
23.1.7- Bu hususun temini için montaj bittikten sonra nokta kaynağı veya köprüleme ile uygun
yerlerde bağlantı meydana getirmek yeterli olacaktır.
23.1.8- Tablo içindeki topraklama tertibatı bakır bara ile yapılacak ve toprak iletkeni ile
bağlanacaktır. Bükme tel toprak içine konmayacaktır.
Ayrıca tablodan izole edilerek bir nötr barası tesis
edilecektir.
23.1.9- Pano sayısının tespitinde, kolon ve besleme
hatlarının sayısı, ışık, kuvvet, yedek akım yapılacak
ilave ihtimali de göz önünde tutulacaktır. Her şalterin
veya sigortanın altına beslenilen yeri gösteren
etiketler konacaktır.
23.1.10- Ana tablolarda, genişlik en az 500 mm.,
toplam yükseklik 1800 mm., derinlik 350 mm. olacaktır. Ana tablonun arkadan geçişli olması
halinde genişlik 800-900 mm., yükseklik 2100 mm., derinlik 500 mm. olacaktır. Bu durumda
panonun alttan 400 mm.si boş bırakılacaktır. Eğer ana tablo kilitlenebilen bir yerde tesis edilmemiş
ise bakım geçidi, giriş kafesli ve kilitlenebilir bir kapı ile muhafaza edilecektir.
23.1.11- 100 amperden büyük şalter ve sigorta bağlantıları, kesin olarak baralar ile yapılacaktır.
Tablo arkasında bulunan iletkenler özel kroşeler vasıtasıyla muntazam bir sıra haline getirilecek,
baralar norm renklerle işaretlenecektir.
23.1.12- Ana tabloda kullanılacak baralarda fazlar siyah-kahverengi-gri, nötr açık mavi, toprak yeşil
bantlı sarı renkli olacaktır. Bağlantı şeması çizilip çerçevelenerek ana tablo dairesine asılacaktır
23.1.13- Ölçü aletleriyle şalter, sinyal lambası vs. nin seçiminde bunların şekil birliğine ve saç
panolara uygun tipte olmalarına dikkat edilecektir.
23.2- Tali tablolar
23.2.1- Tali tablolar,sıva üstü veya gömme olarak monte
edilecektir. Tali tabloların boyutları idarenin tasdik edeceği
projeye uygun olacaktır. Her sigorta veya şalterin altında
beslenilen yeri gösteren madeni veya plastik etiketler
bulunacaktır.
23.2.2- 60 A’e kadar akım çeken tablolar barasız yapılacak,
60 A.’den fazla akım çeken tablolarda, bağlantılar kablolarla
şalterden şaltere veya sigortadan sigortaya yapılmayıp bakır
baralar vasıtasıyla ayrı ayrı yapılacaktır. Baralar norm
renklerle işaretlenecektir.
23.2.3- Tali tablolarda linye hatları, yanmayan malzemeden izolasyonlu, uygun nitelikte klemensler
vasıtasıyla tabloya tutturulacak ve nötr hatları da izole edilmiş bakır bir baraya bağlanacaktır.
Tabloya giriş kolonlarının faz iletkenleri sabit klemenslere ve nötr iletkenleri bakır baraya
bağlanacaktır. Tali tablolar üzerinde topraklama barası bulunacak, topraklama bağlantısı,
bulunduğu yerdeki tesisata uygun olarak
yapılacaktır.
23.3- Etanş tevzi tablolar
23.3.1- Tesisatı rutubete, toza ve mekanik
darbelere karşı koruyan malzeme ile yapılan
mahallerde tablolar, birbirine eklenecek
tipte ve contalı kapakları kavi etanş
kutulardan yapılacaktır.
23.3.2- 16 mm2 den daha büyük kesitte
bağlantılar bakır baralar vasıtası ile
yapılacaktır.
23.3.3- Sigortaları kapak açıldıktan sonra, anahtar ve şalterleri kapak kapalı iken idare edecek
şekilde dizayn edilecektir.
41
PANOLARLA ĐLGĐLĐ STANDART VE TESTLER
Elektrik Đç Tesisleri Proje Hazırlama Yönetmeliği 5.Maddesine göre tablolar şu şekilde tanımlanır:
Ana dağıtım tablosu: Girişi enerji kaynağına bağlı olan, yapı veya yapı grubu içindeki dağıtım tablolarını
beslemek üzere yeterli sayıda çıkışı bulunan, giriş ve çıkışlarında koruma ve kumanda için gerekli cihazları
bulunan tabloyu ifade eder
Ölçme tablosu: Elektrik enerjisinin ölçülmesi için gerekli cihazları taşıyan; üzerindeki bağlantılara ve cihazlara
izinsiz müdahaleyi imkansız kılacak şekilde korunmuş, mühürlenebilir tabloyu ifade eder.
Dağıtım tablosu: Elektrik enerjisinin, yapı veya yapı grubunun belli bir bölgesinde dağıtılmasını sağlamak
maksadı ile tesis edilmiş; yerine göre tüketicilerin kontrol, koruma ve kumanda cihazlarını da taşıyan tabloyu
ifade eder.
Dağıtım tablolarına OG ve AG de değişik isimler verilmektedir.
Alçak Gerilimde
Şalt dolabı
Pano
Panel
Tablo
Orta Gerilimde
Hücre
Şalt dolabı
Pano
Panel
Şalt tesisi
Anahtarlama tesisi
AG – Tabloları için:
TS 3367 ( EN 60439-1) “Alçak gerilim anahtarlama ve kontrol düzen gruplar”
IEC 439-1 “Low –voltage switchgear and controlgear assemblies”
IEC 17D (sec) 141 “Low-voltage switchgear and controlgear assemblies
EN 60439-1 ve IEC 439-1 ve IEC 439-1 standartlarında AG tabloları “imalatcının sorumluluğunda, bütün
dahili elektrik, mekanik bağlantıları ve yapısal bölümleri tamamen bir araya getirilen kontrol, ölçme
işaretleme, koruma, techizatı ayarda tutma vb. işlevsel birimlerle birleşik olan anahtarlama
düzenlerinden bir veya birkaçı ile oluşturulan bir kombinasyon” olarak tarif edilmektedir.
OG – Şalt dolapları için:
TS 5248 “Metal mahfazalı anahtarlama ve kumanda tesisleri, Anma gerilimleri 1 kV ‘un üzerinde
72,5 kV’a kadar”
IEC 298 “AC metal-enclosed switchgear and controlgear for rated voltaged above 1 kV and up to
and including 52 kV”
Alçak Gerilim tablo ve Orta gerilim şalt dolapları için aşağıdaki standartlar geçerlidir.
TS 5248 ve IEC 298 standartlarında “Metal mahfazalı anahtarlama ve kumanda tesisi” olarak tanımlanan
OG şalt dolapları ise “dış bağlantıları dışında tamamlanmış olan ve topraklaması amaçlanan ve bir dış
muhafazası bulunan anahtarlama ve kumanda tesisi” olarak tarif edilmektedir.
Burada anılan “Metal Mahfazalı” ( Metal- Enclosed ) deyimi bu standart kapsamında olan tüm OG-şalt
dolapları için geçerlidir. Ayrıca yine bu standartta tarif edilen “ Metal bölmeli ” ( Metal Clad ) şalt dolabı
da yine “Metal Mahfazalı” bir şalt dolabı olup, ek olarak ana şalt cihazlarının her biri, kablo girişi (besleme)
ve ana bara bölümü topraklanmış metal bölmelerle ayrılmıştır.
Yukarıda anılan standartlarda AG-tabloları ile OG-Şalt dolaplarının anma değerleri standartlaştırıldığı gibi,
bu değerlerin yine standartlarda tarif edilen işletme koşullarında işlevlerini sürdürülebileceklerini kanıtlayan
rutin testler ve tip testleri yer alır.
Tip testleri tasarımı doğrularken, rutin testler üretimi kontrol etmek amacı ile uygulanır.Bir ürün tasarlanıp
üretildikten sonra en az bir kere tip testinden geçmiş olmalıdır.Rutin testler her üretim sonunda, sevkıyattan
önce fabrikada uygulanması zorunlu olan testlerdir.
Alçak gerilim tabloları, çok fazla sayıda alternatifi olduğu için, tip deneyleri tam olarak uygulanan (TTA) ve
tip deneyleri kısmen uygulanan (PTTA) şalt dolapları olarak ayrılmaktadır.
42
Tip testlerinin yapılması bakımından cihazın sadece elektriksel özelliği değil
aynı zamanda yapısı, geometrisi de çok önemlidir.
AG tablolarına uygulanan tip testleri:
Sıcaklık artış deneyi
Dielektrik deneyi
Kısa devre direnme deneyi
Toprak devresi kontrolü (ölçüm)
Toprak bağlantısının kısa devreye direnme deneyi
Yüzeysel kaçak yolu uzunluklarının doğrulanması deneyi
Mekanik çalışmanın doğrulanması deneyi
Koruma derecesinin doğrulanması deneyi
AG tablolarının üretim sonunda uygulanması gereken rutin testleri:
Tahrik mekanizmalarının, ara kilitlemelerin etkinliğinin doğrulanması
Đletken ve kabloların düzgün bir biçimde döşendiği,cihazların düzgünce monte edildiğinin
doğrulanması
Dielektrik deneyi
Toprak devresi kontrolü
Yalıtım direncinin kontrolü (ölçüm)
OG Şalt dolaplarına uygulanan tip testleri:
Dielektrik deneyi
Sıcaklık artış deneyleri
Ana devrenin direncinin ölçülmesi deneyi
Kısa süre ve kısa devre darbe akımına dayanma deneyi
Kapama ve kesme yeteneklerinin doğrulanması deneyi
Mekanik çalışma deneyleri
Koruma derecesinin doğrulanması deneyi
Kaçak akımların ölçülmesi deneyi
Hava etkilerine karşı koruma deneyi
Đç arızadan kaynaklanan ark deneyi
OG Şalt dolaplarına üretim sonunda uygulanan rutin testleri:
Ana devrede şebeke frekanslı gerilim deneyi
Yardımcı devrelerde ve kumanda devrelerinde dielektrik deneyi
Ana devrenin direncinin ölçülmesi deneyi
Mekanik çalışma deneyleri
Yardımcı elektrik, pnömatik ve hidrolik düzenlere ilişkin deneyler.
Özellikle yer darlığından, daha küçük diş ölçülerde tasarlanan OG-şalt dolaplarında kısa süre ve kısa devre
darbe akımı testleri, ısınma testleri ile dielektrik testleri oldukça önemlidir.
Bir tablo yada şalt dolabı ne olursa olsun aşağıdaki özellikleri içermesi gerekir.
1. Çalışanın emniyeti
2. Đşletmenin emniyeti
3. Đşletme kolaylığı
Sabit ve hareketli tip tablo ve şalt dolapları:
Bir tablo için geçerli üç güvenlik faktörü son yıllarda hem sabit hem de hareketli tip tablolar için önemli
olmaya başladı.
• Sabit tipte olanlar cihazlar üzerinde belirli bir şekilde bağlanmış , sökülmesi için muhakkak alet,edavat
ve aparat kullanılan tablo tipleridir.
• Hareketli olanlar ise bir araba (şekil-2), çekmece (şekil-1) veya kızak üzerine cihazların monte edilip
tablo üzerine yerleştirilmesidir.
1970’den sonra Türkiye’ de öncü firmalar boy gösterdi.O firmalar teknoloji getirdiler, o teknolojiyi ve ürünü
Türkiye’deki küçük kuruluşlar, atölyeler takip etmeye, taklit etmeye çalıştılar.Kendilerine göre ilaveler
yaptılar.Bugün Türkiye’ de özellikle öncü firmalar olmak üzere yerli firmalarımızda artık Avrupa
standartlarında tablolar üretebilmekte, çeşitli tesislerde monte ederek işletmeye almaktadırlar.
43
AG’de belki OG’ye nazaran
insan sağlığına zarar verecek,
yaşamı tehlikeye sokacak
kazalar biraz daha azdır ama
yine de ölüme neden olabilecek
olaylar yaşanabiliyor.
Bir tablonun yada şalt dolabının
standartlara uygun olmadığı halde
tesis edilip, işletmeye alınması , can
kaybının yanında yangınların
çıkması sonucu mal kaybına da
neden olur.Ayrıca işletmelerin
durması gibi bir problem de getirir.
Şekil 1 Hareketli AG çekmeceli pano (Panel Elektro)
Ülkemizde Pano Đmalatı
Ülkemizde AG tesisatlarında kullanılan panolar tesisatın büyüklüğüne ve müteahhitin çalışma tarzına göre
farklı şekilde temin edilmektedir. Bazı müteahhitler tesisatlarında kullandıkları panoları kendileri imal ederken,
bazıları da piyasada “panocu” olarak bilinen, sadece pano imalatı üzerine çalışan firmalardan temin
etmektedirler.
Kendi ihtiyaçlarını müteahhitler aracılığıyla değil de kendi imkanlarıyla karşılamak isteyen büyük işletmeler
yada fabrikalar ise müteahhitlerin çalışma tarzlarına benzer şekilde ya sac aksamı dışardan temin edip,
elektromontaj çalışmasını yapmakta ya da panocularla çalışmaktadırlar.
Kullanılan sac aksamın imali için iki alternatif vardır.
1. Bunlardan biri, yurt içinde dağılmış, yüzlerce panocunun kendi atölyelerinde sahip oldukları imkanlar
dahilinde yaptıkları imalat, bunlara büyük müteahhitlerin kendi ihtiyaçlarını karşılamak kurdukları
atölyeleri ve panocu olmayıp da sadece sac aksamı imal eden küçük atölyeleri de eklemek mümkündür.
2. Bir diğer alternatif ise, kapasiteleri toplam ihtiyaçla karşılaştırıldığında küçük kalmakla birlikte, pano sac aksamı
imal eden firmalardır.Bu tarz imalat diğer alternatife göre daha kaliteli ürünlerin ortaya çıkmasına imkan
sağlamaktadır.Ancak toplam pazarın büyüklüğü değerlendirildiğinde, ağırlığın birinci alternatife olduğu
görülmektedir.
Daha kaliteli ve daha ucuz seri imalatın yerine sipariş üzerine, atölye imalatının tercih edilmesinin belirli sebepleri
vardır. Bunlar:
1. Ürünün seri imalat edildiği yerden ülkenin başka bir yerinde bulunan son kullanıcıya ulaşması için ödenen
nakliye bedelinin ürünün kendisine oranla yüksek oluşu
2. Son müşterinin ihtiyaç duyduğu sac aksam yapısının çok değişken oluşu ve mevcut imalat teknikleriyle seri
imalatı yapılan yapıların sınırlayıcı kalması.
3. Sac aksam imalatının kolay olduğu ve bu imalattan düşük seviyede de olsa kar elde edilebileceği inancı.
Atölye tarzı imalatın getirdiği fiyat baskısı karşısında pano aksamı üreten seri imalatçılar çeşitli yöntemler
uygulayarak ayakta kalmaya çalışmaktadırlar.
Bunlardan ilk akla gelen, sadece sac aksam üretmeyip, panonun elektromontajı bitmiş halde arz edilmesi, yani
panoculuk yapmaya yönelmektedir.
Fiyat baskısı altında olan imalatçılar , hangi imalat şeklini kullanıyorlarsa kullansınlar, fiyatlarını düşürmek için çaba
göstermektedirler. Son kullanıcı (müşteri) ise satın aldığı yüzlerce ekipmanı, bunların imalatçısı kadar iyi bilmesine
ve kontrol edebilmesine imkan yoktur.
44
Dünya standartlarında , kaliteli pano satın almak isteyen bilinçli müşteriler ise çaresizlik içinde, piyasa fiyatlarının
birkaç katı bedel ödeyerek yabancı kökenli imalatçılara yönelmektedirler.Günümüzde bunlar değişmektedir.
Gelişmiş ülkelere bakıldığında ise, günümüzde seri imalat tekniklerinin kullanıldığı görülmektedir.Önceleri
atölyelerde yapılan imalat, gerek standartların şart koştuğu özelliklerin artması, gerekse de ekonomik olmayışı
sebebiyle terk edilmiştir.Gerçekten de uzun vadede bakıldığında atölye tarz imalat ülkemiz şartlarında da
ekonomik değildir.Bunların sebepleri:
1. Atölyelerde kullanılan makinelerin kapasite kullanımlarını düşük oluşu.
2. Yüksek personel masrafı getirmesidir.
Şekil 2 Hareketli OG arabalı dağıtım hücresi ( 8BT1 Siemens )
45
46
Korozyona Karşı Dayanım ve Boyama
Paslanmaz ve aliminyum dışında kullanılan tüm metal malzemeler boyanıyor olsalar bile galvanizli, yani çinko ile
kaplanır.
Daha çok estetik görünüm sağlamak amacıyla yapılan boyama işlemi çeşitli ön işlemler ve fosfatlama işlemini
takiben gerçekleştirilir. Boyama işlemi, epoksi-polyester bazlı toz halindeki boyanın elektrostatik yükleme
yöntemiyle metal yüzey üzerine tutturulması ve parçaların bu halde konveyör üzerinde fırına sokulması suretiyle
boyanın kürlenmesinin sağlanmasından ibarettir. boyama prosesinin tüm adımları aşağıda sıralanmaktadır.
1. Yağ Alma
2. Durulama
3. Fosfatlama
4. Durulama
5. Pasivasyon
6. Kurutma
7. Elektrostatik Boyama
8. Kürlenme
Standart olarak kullanılan boya RAL 7032 gri renkdedir ve pütürlüdür.
Galvanizli Saçlarda Katodik Koruma
Korozyona karşı katodik koruma konusunda ilk akla gelen uygulamalar toprak altında bulunan tankların, boru
hatlarının veya iskelelerin yada gemi gövdelerinin korunmasıdır.
Hepsinin ortak özellikleri elektriksel potansiyeli yükseltilen bir gövde ve kurban edilen bir başka metalin
mevcudiyetidir.
Bilindiği gibi paslanma, elektron ihtiyacı içinde olan oksijen atomlarının elektron fazlası olan metaller ile reaksiyona
girmek suretiyle metal oksitler oluşturması yani oksidasyon reaksiyonudur. Ortamda birden fazla metal çeşidinin
bulunması halinde, oksijen atomu potansiyeli düşük olan metal ile reaksiyona girme eğilimi göstermektedir. Đşte
katodik koruma yönteminin dayandığı nokta budur. Korunması istenen metalin potansiyeli yükseltilir ve ortama
kurban edilecek başka bir metal yerleştirilir.
Ortamda birden fazla metal çeşidinin bulunduğu ancak potansiyel farkı oluşturacak gerilim kaynağı bulunmayan
durumlarda metaller arası "reaksiyona girme eğilimleri" sıralaması yani "normal potansiyel" değerleri önem
kazanmaktadır. Bu değerler hidrojenle karşılaştırılarak, göreceli olarak belirlenmiştir, dolayısıyla hidrojenin normal
potansiyeli sıfırdır. Bu sıralamanın bir başka adı da asalet sıralamasıdır. En asil metal altındır.
Asalet sıralamasına göre demir çinkodan daha asildir. Hem demir hemde çinko bulunan bir ortamda dışarıdan
herhangi bir gerilim uygulanmadan çinko kendini feda eder ve beyaz toz halindeki çinko-oksitleri oluşur.
Tamamen metallerin kendi aralarındaki potansiyel fark dolayısıyla katodik koruma sağlanması söz konusu potansiyel
farkın büyüklüğü ile sınırlıdır. Çinko kaplı demir malzeme için bu sınır 1mm mertebesindedir. Yani arkalı önlü çinko
ile kaplanmış bir plaka temiz bir şekilde kesildiğinde kesim yüzeyinde koruma sağlanabilmesi için plaka kalınlığının
azami 2mm olması gerekmektedir.
Galvanizli sac uygulamalarında çinkonun korozyona karşı katodik koruma etkisi, söz konusu uygulamada meydana
gelebilecek çizilme, kesilme gibi durumlar için etkili ve ekonomik bir koruma sağlamaktadır. Günlük hayatta
karşılaşılan en çarpıcı örnek galvanizlenmiş bir dış yüzeye sahip ev tipi LPG tüplerdir. Bunlar son tüketim noktasına
ulaştırılıncaya kadar bir çok darbeye, çiziğe maruz kalırlar, ancak paslanmazlar.
Topraklama Sürekliliği
Elektrik enerjisinin kullanıldığı uygulamalarda kullanıcının temas halinde olması muhtemel mahfaza
kısımlarının birbirleriyle aynı potansiyelde ve topraklanmış olmaları "dolaylı temas yoluyla elektrik çarpmasına
karşı koruma" sağlanması açısından büyük önem taşımaktadır. Herhangi bir arıza sebebiyle enerji altında
kalabilecek ve risk yaratabilecek muhafaza kısımlarının topraklanması suretiyle arıza devresi
tamamlanmaktadır. Böylece koruma cihazları devreyi açtıracak ve arıza ortaya çıkacaktır.
Tüm metal parçalar galvanizli sac malzemeden imal edilmektedir. Kapı ve kapaklar ile çeşitli örtü elemanları
dışındaki elemanlar boyanmamaktadır. Bu sayede parçalar montaj sırasında kendiliğinden aynı potansiyele
getirilmiş olurlar. Boyalı parçalar ise birbirlerine temas eden yüzeylerinde maskelenerek boyanırlar. Bunlar da
galvanizli sac malzemeden imal edilmektedir ve benzer şekilde montaj sırasında kendiliğinden aynı potansiyele
getirilmektedirler.
Ön kapılarda topraklama amacıyla paslanmaz malzemeden imal edilmiş ve elektrik deşarjı yöntemiyle sağlıklı
bir şekilde kaynatılmış çakma civatalar kullanılmaktadır. Bunlar özellikle paslanmaz malzemeden imal
edilmektedir. Aksi takdirde, örneğin bakır ile kaplanmış civataların kullanılması halinde, topraklama iletkeninin
bağlantısı sırasında bu kaplama çizilmekte ve daha sonra paslanmaya imkan tanımaktadır. Paslanma suretiyle
oluşan demiroksit tabakası ise iyi bir yalıtkandır.
Ön kapılar ile birlikte kullanılan topraklama iletkeni kabinin gövdesinde herhangi bir noktaya sabitlendiğinde
topraklama sürekliliğinin korunmasını sağlar.
47
Bir Panoyu Oluşturan Metal Aksam
+
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
48
DP
YP
YP
OK
AK
UK
BO
YK
MK
BK
BP
BP
Dikey Profil
Yatay Profil
Yatay Profil
Ön Kapak
Arka Kapak
Üst Kapak
Alt Örtü Takımı
Yan Kapak
Montaj Plakası
Baza Köşe Elemanı
Baza Profili
Baza Profili
Đskelet Montajı
1. Đskelet montajı tercihen bir masanın üzerinde
yatık olarak yapmak kolaylık sağlayacaktır. KB
Köşe Birleştirme Takımları, DP Dikey
Profillere takılır
2. Đki adet YP Yatay Profil ile DP Dikey Profiller,
KB Köşe Birleştirme Takımları vasıtasıyla
birleştirilir.
3. Đki adet YP Yatay Profil, KB Köşe Birleştirme
Takımları vasıtasıyla sabitlenerek iskeletin
üçüncü boyutu oluşturulur.Bu şekilde iskeletin
iki köşesi elde edilmiş olur.
4. Aynı işlemler DP Dikey Profillerin diğer
uçlarına uygulanır.
5. Diğer iki DP Dikey Profili ve YP Yatay Profili
birbirlerine KB Köşe Birleştirme Takımları
vasıtasıyla bağlanarak bir çerçeve elde edilir.
6. Bu çerçeve daha önce yapılan diğer bölümle
Köşe Birleştirme Takımı vasıtasıyla
birleştirilerek iskelet tamamlanır.Đskelet ayağa
kaldırılarak kapak montajı ve diğer işlemlere
geçilebilir.
Yekpare Montaj Plakası, montaj işleminin kabin
dışında yapılması ve montaj plakasının tek parça
halinde sonradan sabitlenmesi istenildiğinde
kullanılırlar.Montajı tek bir kişi tarafından kolayca
gerçekleştirilebilir.
Parçalı Montaj Plakası, Montaj yüzeyine monte
edilecek ekipmanlar arasında gruplandırma yapılması
istenildiği durumlarda kullanılırlar.
49
Metal-Enclosed ve Metal Clad Şalt Dolapları
Şalt dolapları genelde, dağıtım merkezleri, indirici merkezleri ve santrallerde kullanılmaktadır.Prensip olarak
arızanın lokalize edilmesi, büyümeden önlenebilmesi, meydana gelecek hasarın sistemin tümünü etkilememesi
için alınan önlemler bu tip dolapların en önemli avantajlarındandır.
Gerilim testlerinde en önemli husus aktif kısımlarla topraklanmış bölümler arasındaki mesafelerdir.Bu
mesafeler normlarda belirtilen değerler alınmak suretiyle garanti altına alınmıştır.Ançak tip deneyleri yapılmak
suretiyle bu mesafeler daha küçük değerlere düşürülebilir. Böylece dolap hacimleri daha da
küçültülebilmektedir.
Mesafelerin küçültülmesinde ya izolasyon malzemeleri ile takviye yada hava yerine SF6 gazı gibi izolasyon
seviyesi haylı yüksek gazlar kullanılmaktadır.Sonuçta bu tip tesisler daha emniyetli ve dış şartlara karşı
etkilenme hemen hemen tamamen ortadan kaldırılmıştır.
Đzolasyon malzemesi kullanımı ise aşağıdaki bölümlerde yapılmalıdır.
• Bara izolasyonu: Baraların üzerleri özel bir hortum ile kaplanmakta ve bu hortum ısıtılmak suretiyle
bakır baraya tam yapışma sağlanmaktadır. Bu hortumların delinme gerilimleri hayli yüksek olup
kalınlıkları uygun seçilmek koşuluyla anma geriliminde hiçbir delinme olmamaktadır.
• Bağlantı ve ek yerleri izolasyonu: Bu bölümlerde yine epoxi-reçineden yapılmış özel kabuklar
vasıtasıyla tamamen kapatılmakta ve açıkta hiçbir yer kalmamaktadır.
• Bölümlendirme plakaları: gerek yatay yan duvarlar gerekse ön bölümlendirme plakaları cam elyaf
takviyeli özel polyester plakalar vasıtasıyla izole edilmektedir.Rutubet ve toza karşı elektriki özellikleri
test edilmiş bu plakalar vasıtasıyla aktif kısımların toprağa karşı izolasyonları emniyetli bir şekilde
temin edilmiştir.
• Basınç plakaları: Đstenmeyen kısa devre hallerinde arızanın meydana geldiği bölümde çok büyük
basınç oluşmaktadır.Bu basıncın sağlıklı bir şekilde dolap dışına atılması için özel klapeler
yapılmıştır.Basınç ortadan kalktığında bu klapeler yine normal durumuna gelmektedir.
IEC 298 1- 52 kV A.A. Metal Mahfazalı Anahtarlama ve Kumanda Tesisleri
Metal mahfazalı şalt hücreleri IEC 298’de ve TS5248’de tanımlanmıştır (IEC : International Electrical
Commission). Bu tanıma göre ; giriş ve çıkış bağlantısı (kablo başlıkları) dışındaki tüm malzeme ve parçaların
(anahtarlama elemanları, ölçme, koruma ve ayar cihazları) montajı tümüyle fabrikada yapılan ve bünyesindeki
çeşitli cihazları bir metal muhafaza içerisinde toplayan 52 kV dahil olmak üzere 1-52 kV gerilimleri arası
sistemlerdir.
IEC 298'e göre üç tip hücre tanımlanmaktadır :
•
Metal ayrımlı ( Metal clad)
•
Bölümlendirilmiş ( Compartmented )
•
Dolap tipi ( Cubicle )
Metal ayrımlı hücreler (metal clad)
•
Ekipmanları, topraklanmış farklı metal bölmeler içinde yer alan ve en az üç ana bölmeden meydana gelen
hücredir. Hücre bölmeleri üç adet orta gerilim bölmesi ve bir adet alçak gerilim
bölmesi olmak üzere dört adettir.
o ana anahtarlama elemanı bölmesi (kesici / kontaktör bölmesi çekmeceli)
o bara bölmesi besleme bölmesi
o alçak gerilim bölmesi
• Bölme ayrımları metaldir.
• Bir bölmeden diğer bölmeye geçiş izolatörler (eşdeğer malzeme) ile sağlanmıştır. Bu
özellik sayesinde herhangi bir kısa devre durumunda oluşan arkın diğer bölmelere
geçmesi önlenmiş olur. IP2X dahili koruma sınıfına haizdir.
Metal ayrımlı hücrelerin en büyük özelliği; bölme ayrımlarının metal olması ve bir bölmeden
diğer bölmeye geçiş esnasında IP2X dahili koruma derecesini sağlayacak şekilde geçit izolatörü veya eşdeğeri bir
malzemenin kullanımını sağlamasıdır.
Enerjili aktif kısımlara ulaşım metal panjurlar vasıtası ile gerçekleşmektedir. Panjurlar , metal mahfazalı hücredeki
anahtarlama elemanının konum değiştirmesi sırasında (çekili konumdan test konumuna veya sürülü konuma geçmesi
veya tersi), anahtarlama elemanının kontaklarının güvenilir bir şekilde hareketini sağlar ve dahili kilitlemeler
sayesinde yanlış manevralar önlenmiş olur.
Ayrıca bu metal panjurlar ve koruma kombinasyonu sayesinde herhangi bir kısa devre durumunda oluşan dahili arkın
diğer bölmelere geçmesi önlenmiş olur. Sistem enerjili iken bölmelerde bakım işlemini yapmak mümkün olmaktadır.
Bölmeler min. IP2X dahili koruma sınıfına sahiptir. Diğer bir ifade ile 12mm çapından büyük katı cisimlerin hücrenin
aktif kısımlarına girmesi önlenmiş olur.
50
Bölmelendirilmiş hücreler (Compartmented)
•
Ekipmanları, farklı bölmeler içinde yer alan ve dört ana bölmeden meydana gelen hücredir.
o ana anahtarlama elemanı bölmesi (kesici veya kontaktör bölmesi)
o bara bölmesi besleme bölmesi
o alçak gerilim bölmesi
• Bölme ayrımları yalıtkan bir malzeme olabilir.
• Bölmeler arasındaki geçişlerin izolatörler ile olması zorunluluğu yoktur.
Bölmelendirilmiş hücrede, metal ayrımlı hücreden farklı olarak; bölmelerin ayrımlarının metal
olma zorunluluğu yoktur, herhangi bir izolasyon malzemesi kabul görmektedir. Ayrıca
bölmeler arasındaki geçişlerde bölmelerden birinin IP2X dahili koruma derecesini sağlayacak
koruma kombinasyonunu gerçekleştirmesi yeterli olmaktadır.
Dolap tipi hücreler (cubicle)
Metal ayrımlı ve bölmelendirilmiş tip hücre dışında kalan hücre tipleridir.
• Bölmesiz veya en fazla iki ayrı bölmeden oluşmuştur.
• Bölme ayrımı yoktur veya bölme söz konusu olduğunda bölme ayrımını oluşturmak
için yalıtkan bir malzeme kullanılmıştır.
• Geçit izolatörleri söz konusu değildir.
IP2X'den daha düşük dahili koruma derecesine haiz olabilmektedir. Hücre içinde
bölmelendirme olmadığı için dahili ark hücrenin tamamını etkilemektedir.
Açık tip sistem ile metal muhafazalı modüler hücrelerin karşılaştırılması
Kriter
Modüler Hücreler
Açık tip sistemler
Kısa devre
dayanımı
Belirli bir kısa devre seviyesine dayanacak
tarzda dizayn edilirler ve tip testleri uygulanır.
Mevcut tesisin kısa devre seviyesine dayanıp
dayanamayacağı bilinemez.
Ark yayılımı
Kısa devrelerde oluşan ark bölmeler
olduğundan diğer kısımlara yayılmaz.
Sistem açık olduğundan ark her tarafa yayılır. Hem
personel, hem de işletme açısından tehlikelidir.
Montaj
durumu
Tesise montajı son derece kolaydır. Fazla
inşaat işçiliği gerektirmez.
Sistem, doğrudan kurulacak tesiste imal
edildiğinden işçilik fazladır.
Emniyet
Fabrika üretimi olduğundan rutin testleri
yapılmış, gerekli emniyet tedbirleri kontrol
edilmiştir. Ayrıca basit ve sağlam kilitleme
düzenleri ile yanlış manevralar önlenir.
Sahada izolasyon testi yapılmadığı için arıza
tespit imkanı yoktur.Gerekli emniyet tedbirleri
tam değildir (Manevralar ve kilitlemeler
açısından).
Boyutlar
Oldukça kompakt bir yapıya sahiptir.
Oldukça büyüktür
Đşletmede
süreklilik
Özellikle arıza bakım süresi açısından
işletme kolaylığı sağlar.
Gerekli emniyet tedbirleri tam olarak
sağlanamadığından işletmede güvenlik söz
konusu değildir.
Personel
güvenliği
Metal bölümler tam topraklanmıştır.
Gerilimli noktalara erişmek mümkün
değildir. Dahili ark durumunda yayılması
önlenmiştir. (IP2X)
Koruma derecesi olmadığından yanlışlıkla
gerilimli noktalara erişilir.
Ekipman
güvenliği
Kapalı ve kompakt yapıda olduğundan yalıtkan
özelliklerinin bozulması ve kirlenme pek
görülmez.
Ortam ile direkt irtibatı olduğundan yalıtkan
özelliğinin bozulması ve kirlenme sıkça görülür
Ekonomiklik
Fiyat açısından hücre bazında karşılaştırmada
daha pahalı gözükmesine karşın, boyutlar,
inşaat işçiliği, bakım masraf ve süresi göz
önüne alındığında daha ekonomik olduğu
kesindir.
Bakım periyodu, inşaat, tesis ve bakım işçiliği,
kapladığı alan açısından ele alındığında kompakt
hücreye nazaran daha pahalı olduğu söylenebilir.
35
Bobinajcı
Bobinajcı, çeşitli DC/AC elektrik motorlarının, transformatör ve benzeri elektrikli bobinlerin sarım, bakım,
onarım, montaj ve testlerini kendi başına ve belirli bir süre içerisinde yapma bilgi ve becerisine sahip
nitelikli kişidir.
Tanım: Bobinajcı, çeşitli DC/AC elektrik motorlarının, transformatör ve benzeri elektrikli bobinlerin sarım,
bakım, onarım, montaj ve testlerini kendi başına ve belirli bir süre içerisinde yapma bilgi ve becerisine sahip
nitelikli kişidir.
Bobinajcı, işletmenin genel çalışma prensipleri doğrultusunda, araç, gereç ve ekipmanları etkin bir şekilde
kullanarak, işçi sağlığı, iş güvenliği ve çevre koruma düzenlemelerine ve mesleğin verimlilik ve kalite
gerekliliklerine uygun olarak, aşağıdaki görev ve işlemleri yerine getirir.
GÖREVLER
A
ĐŞLEMLER
Đş Organizasyonu yapmak
A01 Đşçi sağlığı ve iş güvenliğine ilişkin önlemlerin alınmasını A06 Malzeme temin etmek
sağlamak
A07 Malzemeyi kontrol etmek
A02 Đş programı yapmak
A08 Çalışılan alanın temizliğini sağlamak
A03 Yanında çalışanlara görev dağılımı yapmak
A09 Arıza kayıtları tutmak
A04 Yanında çalışanların yaptığı işi kontrol etmek
A10 Müşteri kayıtları tutmak
A05 Araç, gereç ve ekipman ihtiyacını belirlemek
B
B01
B02
B03
B04
B05
B06
C
C01
C02
C03
C04
C05
C06
C07
C08
C09
D
D01
D02
D03
D04
Elektrik Motorlarının Mekanik Bakım Onarımını Yapmak
B07
B08
B09
B10
B11
B12
Mekanik arıza teşhisi yapmak
Motorun temizliğini yapmak
Soğutucu pervaneyi değiştirmek
Klemensi değiştirmek
Kollektör tornasının yapılmasını sağlamak
Kömür fırçalarını değiştirmek
Motor kapaklarını değiştirmek
Motor kapaklarını onarmak
Milin revizyonunu sağlamak
Motor rulmanlarını değiştirmek
Merkezkaç anahtar grubunu değiştirmek
Kondansatör değiştirmek
Alternatif Akım Motoru Sarmak
C10
C11
C12
C13
C14
C15
C16
C17
C18
C19
Sarım tipini tespit etmek
Sargıyı sökmek
Tel çapını ölçmek
Sipiri saymak
Bağlantı şeklini belirlemek
Sargının adımını (hatve) belirlemek
Sarım şemasını çizmek
Statörü sarıma hazırlamak
Bobin kalıplarını hazırlamak
Bobinleri kalıplara sarmak
Bobinleri ankuşlara yerleştirmek
Bobinler arası yalıtımı yapmak
Bağlantı uçlarını lehimlemek
Bağlantı uçlarını kaynak yapmak
Bobinleri bandajlamak
Bobinleri verniklemek
Bobinleri fırınlamak
Motorun montajını yapmak
Motorun nihai testini yapmak
Doğru Akım Motoru Sarmak
Endüvinin uç bağlantı tespitini yapmak
Kollektörü kontrol etmek
Kollektörü değiştirmek
Endüviyi sarıma hazırlamak
D05
D06
D07
D08
36
Endüviyi sarmak
Endüvi uçlarını kollektöre bağlamak
Dönen parçaların balansını yapmak
Endüktör bobinini sarmak
E Trafo Sarmak
E01 Trafon sacını sökmek
E02 Karkas hazırlamak
F
Đşin Kontrolünü Yapmak
F01
F02
G
E03 Trafo bobinini sarmak
E04 Trafonun montajını yapmak
Sargıların yalıtım kontrolünü yapmak
Elektrik makinelerinin akım kontrolünü yapmak
F03
F04
Elektrikli makinanın mekanik kontrolünü yapmak
Sargıların omik direncini ölçmek
Mesleki Gelişime Đlişkin Faaliyetleri Yürütmek
G01
Yanında çalışanlara eğitim vermek
G02
Meslekle ilgili toplantı, seminer vb. faaliyetlere katılmak
G03
Meslekle ilgili yayınları, teknolojik gelişmeleri izlemek
G04
Meslekle ilgili hizmet içi eğitim, işbaşı eğitim vb. faaliyetlere katılmak
Yukarda yer alan listeler mesleğin geneli ile ilgili olup, mesleğin daha iyi anlaşılması için standarda
dahil edilmiştir. Söz konusu listeler alfabetik olarak hazırlanmış olup, bir işyerinden diğerine
değişebilmektedir.
GENEL OLARAK KULLANILAN ARAÇ, GEREÇ VE EKĐPMANLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
"V" yatağı
Balanslama makinesi
Bandaj ipi
Baskı bıçağı
Ceraskal (Vinç)
Emaye bobin teli
Endüvi kontrol cihazı
Hava kompresörü
Đş güvenlik malzemeleri
Kablo
Kağıt, presbant ve polyester gibi yalıtım
malzemeleri
Kavela (el bıçağı)
Kaynak trafosu
Keski
Koton (pamuk) bobin teli
Kurutma fırını
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Lehim makinesi
Lehim pastası
Makaron
Makas, bıçak, çelik pergel, çelik cetvel, havya
Matkap tezgahı
Meslek ile ilgili el aletleri (pense, çekiç, çektirme,
tornavida, lastik tokmak, alyan anahtar vb.)
23. Ölçü aletleri (avometre, pens ampermetre,
takometre, kumpas, mikrometre vb.)
24. Polyester vernik
25. Pres
26. Sarım makinesi ( Sarım aparatı)
27. Tel fırça
28. Tiret (fitil)
29. Torna tezgahı
30. Vernik
31. Yağdanlık
32. Zımpara taşı
GENEL BĐLGĐ VE BECERĐLER
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Araç, gereç ve ekipman bilgisi
Ekip içinde çalışma yeteneği
El becerisi
Elektrik sistemleri ve makina bilgisi
Đletişim yeteneği
Đşçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri bilgisi
Malzeme bilgisi
8.
9.
10.
11.
12.
Mekanik bilgisi
Mesleği ile ilgili yasal mevzuat bilgisi
Mesleki teknolojik gelişmelere ilişkin bilgi
Mesleki terim bilgisi
Öğrenme yeteneği
13. Öğretme yeteneği
GENEL TUTUM VE DAVRANIŞLAR (1)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Çalışkan olmak
Çevre korumaya karşı duyarlı olmak
Dikkatli olmak
Dürüst olmak
Đnsan ilişkilerine özen göstermek
Đş disiplinine sahip olmak
Đş güvenliğine dikkat etmek
Đşyeri çalışma prensiplerine uymak
Đşyerine ait araç, gereç ve ekipmanların
kullanımına özen göstermek
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
37
Kaliteye dikkat etmek
Meslek ahlakına sahip olmak
Planlı ve organize olmak
Sabırlı olmak
Sorumluluk sahibi olmak
Temiz olmaya özen göstermek
Titiz olmak
Yeniliklere açık olmak
Zamanı iyi kullanım
38
39
Çift Sargılı Transformatör
Çift Sargılı Transformatörün Yapısı
Çift sargılı transformatörler, Şekil 5.2 'de görüldüğü gibi, bir nüve (çekirdek) üzerine üst üste veya karşılıklı olarak
oturtulan iki sargı vasıtasıyla gerilim
değişimi sağlayan devre elemanıdır.
Transformatör nüveleri, Şekil 5.3 'de
görüldüğü gibi, 04 - 0,5 mm
kalınlığındaki saclardan oluşur. Sacın
malzemesi, histerezis kaybı az olan,
kalıcı mıknatıs özelliği taşımayan ve
kırılganlığı olmayan özel çeliktir.
Sargılar ise, karkas adı verilen
makaralara sarılır.
Şekil 5.2 - Monofaze transformatörde sargıların nüveye oturtuluş biçimleri
Sacın E ve I şeklinde kesilmiş parçaları
Şekil 5.3(a) 'da görüldüğü gibi iki yönlü olarak, bobin makarasının içerisine teker teker yerleştirilir. Bu şekilde oluşan
nüvenin kesit görüntüsü Şekil 5.3 (b) 'de görüldüğü gibidir.
Şekil 5.3 - Transformatör nüve saçlarının görüntüleri
a) Saç elemanların nüveyi oluşturma biçimi
b) Nüvenin kesit görüntüsü
Nüvenin bu şekildeki saclardan oluşturulmasının nedeni, AC gerilimindeki değişim etkisiyle gelişen ve Fuko akımı adı
verilen akımın yaratacağı ısınmayı önlemektir.
Nüve Kesiti Hesabı
Nüve kesiti ile güç arasındaki bağıntı:
Şekil 5.3 (b) 'de kesit görüntüsü verilmiş olan nüvenin orta (göbek) kesit alanı S olsun.
Bu alanın kenarları (a) cm (b) cm ise S alanı aşağıdaki gibidir:
S = a * b cm2
Transformatörün primer gücü Pp Watt olarak gösterilirse, S ve Pp arasında şu bağıntı vardır:
S (cm2) = k √PP (Watt) k; sacın kalite katsayısıdır.
Sacın kalitesine göre; k = 0.8 - 1.1 arasında değişir. Kalite arttıkça "k" küçülür.
Örneğin;
B magnetik akı yoğunluğu 20000 Gauss olan sac için k=0.8 'dir. B=7000 Gauss olan sac için ise k=1.1 'dir.
Eğer sacın kalitesi bilinmiyorsa güvenli olması açısından "k=1.1" alınır.
Hesaplama da primer güç esas alınır. Zira, kayıplar nedeniyle sekonder güç daha küçük olduğundan, nüve kesiti
daha küçük olacaktır. Bu da daha riskli bir durumdur.
Eğer transformatör sacı kaliteli yapıda ise hesaplama sonucunda √PP kesirli bir sayı çıkarsa, yine de toleranslı olması
bakımından, S bir üs sayı değeri olarak alınır.
40
Örneğin;
S = √78 olsun √78 ==> 8 ile 9 arası bir sayıdır.
Böyle bir durumda S=9cm2 olarak alınır.
Nüve Boyutlarının Belirlenmesi
Yukarıda sıralanan hesaplamalardan sonra sıra primer ve sekonder sargıların nüveye yerleştirilmesine gelmektedir.
Bunun için önce şu iki nüve tipinden birine karar vermek gerekiyor:
1. Sargılar üst üste nüve göbeğine mi yerleştirilecek
2. Yoksa ayrı ayrı nüvenin iki bacağına mı yerleştirilecek.
Genelde yerden kazanmak için üst üste orta göbeğe yerleştirilir.
Böyle düşünülürse şu yollar izlenir:
Önce pencere büyüklüğü belirlenir. Pencere, bobinlerin yerleştirileceği nüve aralığıdır. Tablo 5.2 ve Şekil 5.7 'de
pencere boyutları K ve F harfleri ile gösterilmiştir. K*F kesit alanı, yukarıdaki yöntem ile hesaplanan, primer ve
sekonder sargıların kesit alanı toplamından biraz büyük olmalıdır.
Bunun nedeni sargıların makaraya sarılmasıdır. Makara payını da düşünmek gerekir. Uygun pencere boyutları
belirlendikten sonra, Tablo 5.2 'den nüvenin diyer boyutları belirlenir.
Bu safhadan sonra sıra sacların dizilmesine gelmektedir: Saclar Şekil 5.3(a) 'da görüldüğü, E ve I biçimi olmak üzere
iki kısımdır. Önce, E saclar iki yönlü olarak sıra ile makaraya oturtulur. Sonra da I saclar ara boşluklara yerleştirilir.
Preslenip verniklenerek fırınlanır.
41
Tel ve Sargı Kesitinin Hesabı
1. Tel Kesitinin Hesabı
Tel kesiti şu iki değer belirler:
•
Akım yoğunluğu (J)
•
Devre akımı (I)
Akım yoğunluğunun şu değerler arasında olması gerekmektedir:
Kendi kendine soğuyan transformatörde: J=1,8-2,6 Amper/mm2
Devre akımı ise şu bağıntı ile bellidir: I=P/V
P: Transformatör gücüdür. (Watt olarak alınır)
V: Primer veya sekonder gerilimidir. (Volt olarak alınır)
V yerine VP primer gerilimi yazılırsa, IP primer akımı bulunur. VS sekonder gerilimi ile de IS sekonder akımı
bulunur.
Akım belli olduktan sonra, "d" Tel çapı yaklaşık olarak şu bağıntılar ile bulunur:
J = 2,5 A/mm2 için : d = 0,7√I+0,1
J = 3 A/mm2 için : d = 0,6√I+0,1
J = 4 A/mm2 için : d = 0,45√I+0,1
Burada " I " amper olarak yazılır ve " d " mm olarak bulunur.
" d " çap ifadesindeki "0,1" ilaveleri emaye kalınlığıdır.
Tel çapı bulunduktan sonra sıra telin kesit alanının hesabına gelir:
Telin kesit alanı: Atel = p(d2 / 4) = 3,1416(d2 / 4) = 0,785 d2 'dir.
Buradaki "d" çapına emaye kalınlığı dahildir.
2. Sargı Kesit Alanının Hesabı
Sargıların sarım sayıları hesaplanmış olduğuna göre belirli bir tel kalınlığı da seçilince, toplam sarımın alanı
şöyle bulunur:
Sargının kesit alanı: Asargı = 1 telin kesit alanı * sarım sayısı
Tel çapından doğrudan sargı kesit alanına geçilmesi istenirse Tablo 5.1 'den yararlanılabilir.
Tablo 5.1. Tel çapına göre, 1cm2 alana sığacak sarım sayısı
Çap (mm)
0,08
0,10
0,12
0,13
0,15
0,16
0,18
0,20
cm2 'ye
Sarım sayısı
8200
5700
4000
3130
2800
2500
2070
1720
Çap (mm)
0,22
0,25
0,30
0,35
0,4
0,5
0,6
0,7
cm2 'ye
Sarım sayısı
1400
1140
810
502
470
808
217
164
42
Çap (mm)
0,8
0,9
1
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
cm2 'ye
Sarım sayısı
125
101
33
69
58,5
50,5
44,5
39
BASKI DEVRE ÇIKARTMA
Elektronik cihazlar, bakır plaket üzerine monte edilen elektronik elemanlardan meydana gelirler. Elektronik devre
şemaları, baskı devre şemalarına dönüştürülecek bakır plakaya aktarılır. Bu işleme baskı devre çıkarma tekniği denir.
Yani devreyi oluşturan devre elemanlarının bir araya getirilerek belirli bir düzene getirilmesidir. Bu üretimi hızlandırır,
maliyeti düşürür ve cihazların daha küçük olmasına (az yer kaplaması) sebep olur. Bu işlem yapılırken devrenin
şeması yani hangi devre elemanının hangi pin ( bacak ) 'in nere bağlanacağı planlanır. Daha sonra board baskı
görünüşü çizilir ve bu baskı görünüşünden yararlanılarak baskı devre çıkarılır. Günümüzde baskı devre çıkartma
yöntemi beş şekildedir.
Çok basit devrelerde yollar aside dayanıklı bir kalem ile doğrudan bakır üzerine çizilebilir. Hatta, aşırı basit bir devrede
plaket hazırlanmadan tamamen vazgeçilerek, delikli plakalar kullanılır, orta düzey için pozitif 20 tekniği, gelişmiş ve
seri üretimler, fabrikasyonlar için serigrafi tekniği veya CAD/CAM , prototip için PNP yada CAD/CAM tekniği
kullanılır.
Baskı devreler "plaket" üzerine çizilerek oluşturulur. Plaket, başlangıçta 1-2 mm kalınlığında çıplak bir sert kağıt
(pertinaks) veya epoksi plakadır.Bu plaka üzerine bakır folyo serilir ve daha iyi tutsun diye özel bir reçine ile
yapıştırılır. Bakır katın kalınlığı 35-70 µm kadardır. Bu şekilde bir veya iki yüzü bakırla kaplanmış plakalar elektronik
malzemesi satıcılarında bulunur. Standart büyüklük Avrupa formatı'dır. (100mm x 160mm) ve plaketler bu büyüklüğün
tam katları şeklinde kesilmiş olmalıdır. Đşte bu malzeme, baskı devre yapımında esastır ve profesyonel baskı devre
imalatçıları tarafından da hazır olarak alınmaktadır
I. KALEMLE ÇĐZME
Baskı devrelerde kalem ile baskı devre yapılacağı zaman aşağıdaki malzemeler kullanılır;
* Bakır plaket
* Perhidrol
* Testere
* Baskı devre kalemi
* Tuz ruhu
* Yüksel devirli küçük matkap
Baskı devre çıkartılacağı zaman aşağıdaki yollar incelenir;
1. Devrede kullanılacak elemanlar temin edilir. Elemanların boyutları önemlidir. Bu kağıt üzerindeki
ölçümlendirmelidir. Çünkü çıkartılacak baskı devrede bir devre elemanın gerçek boyutundan küçük veya büyük
olarak çıkartılırsa kullanılacak devre elemanı büyük yada küçük gelecektir. Ve baskı devreye monte
edilemeyecektir.
2. Kağıda hatlar birbirini kesmeyecek şekilde baskı devre şeması çizilmelidir. Aksi takdirde saçma sapan bir tasarım
çizmiş olursunuz devrede çizilen yanlış bağlantılar kısa devrelere sebebiyet vererek çalışmayan bir devre
tasarlayıp ve baskı devresini çıkarmış olacaksınız. Böyle bir durumda emekleriniz boşa gidecektir. Çalışan bir
şeyler yapmak istiyorsanız çizimlerinize dikkat etmelisiniz.
3. Baskı devre şeması kullanılacak elemanların ayak ölçülerine göre en küçük hale getirilip elemanlar baskı
devresinin üzerine yerleştirilip malzemeler plaket üzerine yerleştirilir.Baskı devrenin alt görünüşü ve üst
görünüşü olmak üzere iki durum söz konusudur. Bu durumda çizimlerde de dikkat edilmelidir. Örneğin bir
entegrenin önden görünüşü 1 nolu pinine karşılık gelirken arka görünüşünde son numaralı pini olur ve entegreyi
doğru monte etmeniz söz konusu değildir. Yine yanlış bir devre tasarlamış olursunuz. Sanırım bu durumda gene
çalışan bir tasarım söz konusu değildir.
4. Üçüncü maddedeki bir durumla karşılamamak için , yerleştirme planının tersi başka bir kağıda çizilir.Çizimin
tersi aynen kopya edilir ve tersi elde edilmiş olunur.
5. Tasarlanacak devrede istenilen plaka boyutu ölçülerek testere ile kesilerek istenilen board ( plaka ) elde edilir.
6. Bakır plaka temizleyici madde ile çok iyi bir şekilde temizlenir. Bol su ile yıkandıktan sonra durulayıp kurutulur.
Buradaki temizleme işleminin yararı bakır yolar üzerindeki oksitlenmeyi önlemektir.
7. Kağıtta çizili olan baskı devre şemasını karbon kağıt ile bakır plakete aktarılır. Bakır plaket üzerine çizilen baskı
devre şemasını baskı devre kalemiyle düzgünce çizilir. Bu aşamasa tasarlanan devre bakır plaka üzerine kopya
edilmiş olunur.
8. Bakır plaketin girebileceği büyüklükte bir kaba bir perhidrol kapağı ölçekte perhidrol, dört perhidrol kapağı
ölçekte de tuz ruhu karıştırınız. Böylece bize lazım olan bakırı eritecek ama baskı devre kaleminin mürekkebini
eritmeyecek eriğik asit elde edilmiş olunur. Daha açıkçası tuzruhunun asidik özelliği yüksektir eğer sade
tuzruhuna atarsak plaka üzerinde hiç bir bakır kalmayacaktır yani bize gerekli yollarda erimiş olacaktır. Perhidrol
kullanarak tuzruhunun asidik özelliğini indirgemektir ( düşürmek ) . Bu karışımı deneme yanılma yöntemiyle de
ne kadar tuzruhuna ne kadar perhidrol kullanılacağını bulabilirsiniz.
9. Plaketi, hazırladığınız eriğin içerisine atınız. Çizilen hatların dışındaki tüm bakır plaka çözülene kadar bekleyin.
Ve size lazım olan hatlardan başka hiç bakır kalmayınca çıkartınız.
43
10. Artık açıkta kalmış olan ve uzun süre dayanmasını istediğiniz bakır kısımların koruyucu lehim lakı ile kaplanması
gerekir. Hazır laklar kullanılabileceği gibi alkol veya tiner içinde eritilmiş reçine de işimizi görür
11. Bakır plaket üzerine baskı devre çıktıktan sonra bol suyla yıkayarak kurutulur. Kimyada asitlerle deney yaparken
su kullanılır su bütün maddelerin çözücüsüdür. Bu nedenle her zaman yanınızda su bulunsun.
12. Kullanılan elemanların bacak kalınlıklarına göre, matkap ucu seçilir ve markalı yerler delinir.
13. Bakır hattın ters yüzüne elektronik elemanlar nereye yerleştirilecekse, yerleştirilir.
14. Lehimleme işlemleri kısa devre meydana gelmeyecek şekilde yapılır. Devreye gerilim vererek devre çalıştırılır.
UYARI :Baskı devre çıkarırken asit bölümünde ( tuzruhu perhidrol karışımında) çok dikkatli olunmalıdır.
II. POZĐTĐF 20 ĐLE
Pozitif 20 ile baskı devre çıkartırken gerekli malzemeler ;
* Bakır plaka
* Aydınger veya asetat
* Letraset, çini mürekkep
* Temizlik malzemesi
* Kıl testere
* NaOH
* FeCl3
* Ilık su
* Kurutma fırını
* Pozlandırma sistemi
* Matkap
* Karanlık oda
1. Devrede kullanılan elemanlar temin edilir. Elemanların boyutları çizimde ve montajda önemlidir. Kağıt üzerinde
hatlar birbirini kesmeyecek şekilde ölçekli olarak baskı devresi çizilir. Yerleşme planının tersi başka bir kağıda
çizilir. Bu çizilen bakır plakete çıkacak olan baskı devre şemasıdır.
2. Baskı devre şeması ölçeğinde bakır pertinaksı ( plaket ) kıl testere ile kesilir. Bakır plakanın üzerine pozitif 20
sürüleceği için yüzeyin yağdan tamamen arındırılmış olması gerekir. Bakır plakanın temizleyici madde
kullanılarak nemli bir bezle kir, pas ve yağı gidene kadar yıkanır. Temizleme işlemi tamamlandıktan sonra
musluğun altına tutulur. Kurulandıktan sonra parmak izi kalmamasına dikkat edilir.
3. Temizlenmiş, kurutulmuş bakır plakaya pozitif 20 atılması için karanlık odada çalışılır. Odanın aşırı karanlık
değil de loş bir ışığa sahip olması tercih edilir. Pozitif 20 -10 Cº 'lik bir ortamda saklanmalıdır. Aynı zamanda
pozitif 20 ile baskı devreler hem düzgün , hem de kolay bir şekilde çıkar. Bakır plaka yatay fakat hafif eğimli
olarak düzgün bir zemine konulur. Sprey 20 cm mesafeden püskürtülür. Püskürme işlemi plakanın bir köşesinden
başlayarak paralel şeritler halinde yapılmalı, plakanın her yerine aynı miktarda püskürmeye dikkat edilir.
Püskürtme ile kaplama işlemi biter bitmez, plaka karanlık bir yere konulur. Plakanın üzerine toz konmaması için
dikkat edilmelidir.
4. Pozitif 20 püskürtüldükten sonra plakanın kurutma işlemi hemen yapılmalıdır. Karanlık bir ortama bırakılan kart
kendi imkanlarıyla normal olarak 24 saatte kurur. Fakat işlemlerin çabuk olması için kart ısı ayarlı fırında
kurutulur. Fırın ısısının 70 Cº 'ye ayarlanması gerekir. 20 dakikada kurur. 70 Cº 'nin üzerindeki ısı ve 20
dakikanın üzerindeki süre karta zarar verir.
5. Bundan sonra yapılacak işlem pozlandırmadır. Pozlandırma işlemi karanlık odada yapılmalıdır. Daha önce
aydınger veya asetat üzerine hazırlanan baskı devre cam yüzeyin üzerine şeffaf bir bantla tutturulur. Üzerine bakır
plaket yatırılır.
6. Bundan sonra ışıkta bırakma süresi önemlidir. Işık kaynağını olarak çeşitli lambalar kullanılabilir. Işığa bırakma
süresi lambanın cinsine ve plakaya olan uzaklığa bağlıdır. Pozlandırmada dikkat edilmesi gereken bir noktada
plaka lambanın altına konmadan önce 2-3 dakika beklenerek asıl etkiyi yapan ultraviole tam güçte emisyonu için
zaman bırakmak, plakayı ışığın altına daha sonra koymaktır. Lamba cinsine göre pozlandırma işlemi
gerçekleştirilir
7. Lambanın plakaya olan uzaklığın ve poz süresinin ayarlanması ;Kart üzerine baskı devre pozlandırıldıktan
sonra banyo işlemine geçilir. Banyo çözeltisi hassas bir şekilde hazırlandıktan sonra bakır tabakasının çözünmesi
daha az hatalı olur. Bir litre suyun içerisine 7gr NaOH konulur. Banyo hazırlandıktan sonra pozlandırılmış olan
bakırlı plaka çözeltisinin içerisine atılır.500W 20 cm 3 dak 300W 25 cm 30-60 sn 2 yada 3 dakika sonra ışık
gören yerlerin eriyerek dağıldığı gözlenir.
8. Letraset veya çini mürekkeple çizilen kısımların altında kalan kısımların ışık görmediği için olduğu gibi kalır.
Şayet yeterli süre geçmesine rağmen hiçbir yer erimiyorsa, poz süresi yeterli olmamış demektir veya bunun aksi
erimemesi gereken yerlerde eriyorsa, poz süresi fazla gelmiş demektir. Her iki durumda da çalışmaya devam
edilmemeli bakır plaka asetonla temizlenip işe yeniden başlanmalıdır.
9. Bakır plaka belirlenen süre sonunda banyodan çıkarılmalı, bol su ile yıkanmalıdır. Bundan sonra plakayı artık
karanlık odada tutmaya gerek yoktur. Sıra pozitif 20'nin banyoda erimiş olan kısımlarının altından gözüken
bölgelerdeki bakırların yedirilmesi işlemine gelinir. Bunun içinde ayrı bir banyo hazırlanır.
44
10. En uygun banyo 100gr FeCl3 150gr Su 'dur. Bakır plaka hazırlanan çözeltinin içerisine atılarak 40-50 Cº'de
ısıtılır. Işık almayan letrasetin altındaki bakır kısımların dışındaki tüm bakır tabaka gözükür. Plaka banyodan
çıkarılarak bol su ile yıkanır.
11. Son işlem olarak baskı devresi asetonla silinerek temizlenir. Kart matkapla delinir. Elektronik elemanlar dikkatli
şekilde monte edilerek tasarım aşaması gerçekleştirilir.
III. SERĐGRAFĐ YÖNTEMĐ
Đpek baskı yöntemi seri imalatlarda kullanılır bu yöntem için ;
* Bakır plaka
* Đpek üzerine konacak ağırlık
* Tazyikli su
* Aydınger veya asetat
* Letraset,çini mürekkep
* Matbaa mürekkebi
* Temizlik malzemesi
* Selilozik tiner
* Kıl testere
* Çamaşır suyu
* Baskı devre kabı
* Tahta üzerine iyice gerilmiş ipek
* Perhidrol
* Serisrol
* Hızlandırıcı
* Tuzruhu
* Plastik veya karıştırıcı çubuk
* Matkap
* Karanlık ve loş oda
* Rahle
* Pozlandırma masası
* Isıtıcı
1. Malzemeler ve ortam temin edildikten sonra aşağıdaki elektronik flaşör devresini ipek baskı tekniği ile çıkaralım;
Devrede kullanılacak elemanlar temin edilir. Elemanların boyutları yerleştirme planı ve yerleştirmede
önemlidir. Kağıt üzerinde hatlar birbirini kesmeyecek şekilde ölçekli olarak baskı devresi çizilir. Çizilen baskı
devre yerleştirme planıdır.
2. Yerleştirme planının tersi başka bir kağıda çizilir. Bu çizilen bakır plakete çıkacak olan baskı devredir.
Pozlandırma masasını üzerine asetatta bulunan baskı devre yüzeyini bantla yapıştırırız. Çalışma odası karartılır.
Bu ipek üzerine sürülecek karışım hazırlanır. Plastik kabın içerisine bir kahve fincanı ölçeğinde serisrol
koyduğumuz serisrolün 1/10 ölçeğinde hızlandırıcı koyarak, çubukla karıştırırız.
3. Tahta çerçeve içerisine gerilmiş ipek üzerine hazırlanan karışım dökülür. Karışımı yayacağımız alan asetat
üzerine çizilen baskı devre şemasının alanından biraz daha fazla olmalıdır. Đpek üzerinde duran karışım rahle ile
homojen bir şekilde yayılır. Đpek karışımı her alanda eşit miktarda olmalıdır.Tahta çerçeve içerisinde bulunan
ipeğe sürülen karışım, yine karanlık ortamda saç kurutma makinasıyla kurutulur.
4. Đpek iyice kuruduktan sonra karışımlı kısım pozlandırma masası üzerine yapıştırılmış baskı devre şemasının
üzerine yerleştirilir. Üzerine dışarıdan gelebilecek ışıkları engellemek için kitap, karbon vb. ağırlık konulur.
5. Pozlandırma işlemini yapabilmek için ultraviole ışık açılır. Poz süresi hazırlamış olduğumuz hızlandırıcı
miktarına göre ayarlanır. Hızlandırıcı miktarı az ise poz süresi az, hızlandırıcı miktarı fazla ise poz süresinin fazla
olması gerekir. Bu süre 2 dakika ile 5 dakika arasında değişir. Poz süresi aynı anda ışık şiddetinede bağlıdır.
6. Pozlandırma işleminden sonra ipeği bol tazyikli suyun altına tutarak iyice yıkanır. Bu anda bakır hatların olacağı
kısımdaki karışım dökülecek diğer taraflar kalacaktır.
7. Işığı açarak, ipek kurutulur. Baskı devresi çıkacak şemanın ölçeğinde bakır plaket kıl testere ile kesilir. Temizlik
maddeleri ile iyice temizlenir. Đpek üzerine çıkardığımız baskı devre şemasını bakır plakete aktarabilmek için
yeni bir karışım hazırlanır. Plastik kap içerisine bir kahve fincanı ölçeğinde matbaa mürekkebi konulur. Đnceltmek
için selülozik tiner katılır. Karışım homojen olarak iyice karıştırılır.
8. Bakır plaket ipek üzerindeki şemaya denk gelecek şekilde yerleştirilir. Karışımı yeterli miktarda dökerek rahle ile
düzgün şekilde çekilir. Kart düzgün şekilde ipeğin altına alınır. Đpek daha
sonraki karışımlarda kullanılmak için hemen selilozik tinerle silinir.
9. Baskı devre çıkarma kabının içerisine bir perhidrol kapağı ölçekle perhidrol,
dört ölçekte tuz ruhu atılır. Plaket hazırlanan eriğinin içerisine atılır. Devre
şeması hatlarının dışındaki tüm bakır plaka çözülene kadar beklenir. Plaket
çıktıktan sonra bol su ile yıkanır. Elemanların bacak kalınlıklarına göre, matkap
ucu seçilir, markalı yerler delinir. Elemanlar yerleştirilir. Lehimleme işlemleri
kısa devre meydana gelmeyecek şekilde dikkatlice yapılır..
45
IV PnP - BASKILI DEVRE TRANSFER FĐLMĐ
Baskılı Devre Transfer Filmi
- UCUZ, HIZLI ve ZAHMETSIZ...
PnP prototip hazırlamada veya düşük hacimli baskılı devre imalatında kullanılmak üzere tasarlanmış, kullanımı
özel araçlar (ev ütüsü dışında) gerektirmeyen yepyeni bir teknoloji ürünüdür. Positiv20, oje, serigraf gibi
hazırlama süreci zahmetli tekniklere karşı yepyeni bir seçenek oluşturan PnP ile baskılı devreniz en çok 10
dakikada asite atmaya hazır... kaliteye önem veriyorsanız ve zaman sizin için değerli ise, PnP sizin için ideal..
- PnP yi mat yüzüne baskı yapılacak şekilde (mutlaka tonerli bir baski aracına) lazer yazıcıya veya fotokopi
makinesinin kağıt sürücüsüne yerleştirin. Yazıcınızı/Fotokopinizi en koyu baskı durumuna getirmenizde yarar
var.
- Baskılı devre çiziminizin aynadaki görüntüsünü PnP'ye aktarın. Bakir plaketi temizleyin, baskılı devre
çiziminin bulunduğu PnP parçasını kestikten sonra baskılı devre çiziminin bulunduğu mat yüzeyi plaketin
üzerine yayın.
-Ütünüzün sıcaklığı yünlü-pamuklu arası olsun, dairesel hareketlerle, plaketin üzerine yaydığınız PnP'nin üzerine
5dakika uygulayın...
-Plaketi soğutmaya bırakın ve PnP'yi kendinize doğru yavaşça çekin...Baskılı devreniz plaketin
üzerinde hazır. Artık asite atabilirsiniz...
PC'de projeninizin çizimini hazırlayınız.
Kullanacağınız PCB büyüklüğünü çiziminize
göre belirleyip kesiniz.
Hazırladığınız çiziminizi Lazer printerdan
Magic Press üzerine çıkış alınız.
Çiziminizi
aktardığınız
Magic Press
kağıdınızı
PCB üzerine
koyup
işaretleyiniz.
PCB'nizin bakır yüzeyini lavabo
temizleyicileri kullanarak (cif, fay v.b.)
sünger yardımı ile temizleyiniz veya
sadece zımpara ile zımparalayınız.
Đşaretlediğiniz yerden 1cm fazla pay bırakarak makas yada maket
bıçağı yardımıyla kesiniz. Đşaretlediğiniz kağıdınızın köşelerini
makas ile kırpınız. Daha sonra PCB nizi kagıdınızın üzerine
yerleştirip fazla kestiğiniz yerlerden PCB nin arkasına katlayınız.
Plaket ile kağıdınız arasında boşluk kalmayacak şekilde PCB nin
arkasına Magic Press kağıdınızı sıkıca bantlayınız.
46
Buhar ayarı kapalı olan ütünüzün sıcaklık kademesi 2
yada 3. kademede ( 180 °C ) yaklaşık 3 dakika homojen
bir şekilde ütüleyiniz. Ütüleme işlemi devam ederken
altaki yollar belirginleşmeye başlayacaktır. Bu işlemi yollar
belirginleşmeye kadar devam ettiriniz.
PCB yi su kabınının içerisine koyunuz.
Magic Press kağıdınızı yavaşca su içinde kaldırınız.
PCB niz hazır haldedir.
PCB nizi Tuzruhu + perhirol Karışımına atınız.
PCB asit içinde hareket ettirerek çözeltinin plaketinizin her yerine
aynı anda etki ederek ve aşındırmasını sağlayınız.
Bakır yollarınız oluşmuş haldedir.
Đnce zımpara ile yollarınızın temiz olması için
zımparalayınız.
El matkabı ile bacak bağlantıları için bıraktığınız delikleri deliniz.
PCB'ye FLUXER sıkılır.
Componentleri lehimleyebilirsiniz.
Dilerseniz PCB cleaner ile lehimlemede oluşan ( pasta v.b.)
izlerini temizleyiniz.
Profesyonel PCB | Magic Pres ile el yapımı PCB
47
V PC Cad/Cam
PCB tasarımı için bilgisayar destekli
çizim programı kullanılır.Tasarlanan
devre PC ye bağlı CAM tezgahında
üretilir.Bu yöntemde plaketi PC ile
tümleşik CAM tezgahına bağlamanız
yeterlidir.Aynen yazıcıdan çıktı alır
gibi Cad programının Dosya
menüsünden plakete çıktı alırsınız. Tezgah önce delikleri uygun
uçla deler, sonra ucunu değiştirerek kaldırılacak yerleri kaldırır.
VI Baskı devre Fabrikalarında Üretim
PCB tasarımı için bilgisayar destekli çok sayıda çizim programı kullanılmaktadır.Baskılı devre üretiminde
kullanılan makinelara girdi olarak kullanılabilecek standartize edilmiş kayıt gruplarına ihtiyaç duyulur.
Üretim için Gerber kayıtlarına, Postscript çıktılarına ve delgi bilgilerine ihtiyaç duyulur.Bu aşamadan
sonra üretim prosesinde baz madda olarak "Glass Epoxy" veya yaygın olarak FR4 kullanılır.Đlk adımda
baz malzemenin boyutlandırılması ve delgi işlemi yapılır. Delgi işlemi EXCELON - CNC makinesi ile
yapılır.Bunun için deliklerin koordinatları ve çaplarını bildiren ve kullanılan çizim programı ile ilgili
çıktılara, kayıt gruplarına ihtiyaç duyulur.Bu aşamadan sonra kartın yüzey temizliği yapılır ve pcb
kartının çeşidine göre (tek yüzlü veya çift yüzlü) serigrafi veya kaplama atölyelerine yönlendirilir.Çift
yüzlü kartlarda her iki tarafta da iletken desen olduğundan bir yüzden diğer yüze olan geçişlerin
iletkenliğini sağlayabilmek için delik içi kaplama işlemine tabi tutulur.Delikiçi kaplama işlemleri
'temizleme', 'kimyasal bakır' ve 'elektroliz bakır' gibi aşamalardan oluşan tamamen kimyasal
işlemlerdir.Daha sonra kartların desenlerinin baskısı için serigrafi işlemi veya isteğe göre kuru film
uygulanır.Kuru film yönteminde photoresist ( P20) madde içeren bir tabaka uygulanır.
Photoresist madde tarafından kaplanan bakır, iletken desenin foto planı ile maskelenir ve UV ışığına
tutulur.Böylece iletken desenin oluşması sağlanır. Açıkta kalan bakır, kimyasal aşındırma ile
aşındırılarak iletken yollar oluşturulmuş olur. Kuru film yöntemi çok daha ince bakır yolların elde
edilebilmesine izin verir.Ancak serigrafi yöntemine göre daha maliyetlidir.Serigrafi yöntemi ile ise,
iletken desenin foto planı serigrafi kalıplarına UV ışık yardımı ile aktarılır ve aside dayanıklı boya ile
baskı yapılır.Açıkta kalan bakırlar asit ile aşındırılarak iletken desen oluşturulur. Bir sonraki işlem "lehim
maskesi" nin basılmasıdır.Lehim maskesi bakır yolları koruyan ve lehimin bileşenlerin bağlantı noktaları
dışındaki bir yere temas etmesini önleyen yalıtkan ve koruyucu bir katmandır. Son işlem montajı
yapılacak farklı bileşenlerin yerlerini belirten yazı ve sembollerin PCB ye basılması işlemidir. Lehim
maskesi ve component baskıları serigrafi yöntemi ile yapılmaktadır.
www.baskidevre.com
Elektronik cihazların taban malzemesi diyebileceğimiz Baskı Devre Kartları (Printed Circuit Boards-PCB,
Printed Wiring Boards-PWB) desen yoğunluğu gün geçtikçe artmış ve deseni oluşturan lehim adacıkları
ve deliklerin boyutları da bu eğilime paralel olarak küçülmüştür. Ancak düzgün lehimleme yüzeyi, iyi
lehimlenebilirlilik özellikleri gibi temel ihtiyaçlar yalnızca yüksek yoğunluklu Baskı Devre Kartları'nda
(High Density Integrated PCBs) değil, bütün Baskı Devre Kartları (BDK) spektrumunda artış
göstermiştir. BDK üretim teknolojisi bütün bu isteklere yanıt verebilmek için yeni bir seçenek ortaya
koymuştur:
KĐMYASAL NĐKEL/ALTIN KAPLAMA.
Kaplama Yöntemleri
Kimyasal Nikel(Ni)/Altın(Au) kaplama prosesi günümüz teknolojisine en uygun çözümler sunan
seçeneklerden birisidir. Bunu anlayabilmek için diğer kaplama yöntemlerini de incelemekte yarar
vardır:
Yeniden Ergitme (Reflow) Yöntemi
48
Bu yöntem BDK deseni üzerine kaplanan kalay(Sn)-kurşun(Pb) yapının yüksek sıcaklıklarda ergitilerek,
tam bir alaşım haline getirilmesi olarak özetlenebilir. Bu işlem sonrası desen üzerinde yaklaşık olarak
10-12mm. arası kalınlıkta yüksek lehimlenebilirlilik özelliklerine sahip Sn-Pb tabakası yaratılır. Kartın
kozmetik görünümü de aranılan niteliktedir. Ancak bu yöntemle desen üzerinde, özellikle lehim
adacıkları üzerinde, istenilen düzgün yapıya ulaşılamamaktadır. Bu nedenle özellikle yüzey monte
teknolojisinin uygulandığı BDK üretiminde bu yöntem tercih edilmez.
Selektif Lehim Kaplama (Hot Air Levelling : HAL) Yöntemi
Bu yöntemle BDK lehim maskesi kaplandıktan sonra, açıkta kalan bakır (Cu) alanlar yüksek sıcaklıkta
ergimiş lehim potasına daldırılmalarıyla -selektif olarak- yaklaşık 4-8mm. arası kalınlıkta Sn-Pb kaplanır.
Ancak bu yöntemle birbirlerine çok yakın konumda bulunan lehim adacıkları arasındaki izolasyonun
korunması güçleşmektedir. Ayrıca yeniden ergitme yönteminde olduğu gibi, düzgün lehim adası
yüzeyini HAL yöntemi de sağlayamamaktadır.
Uzunluk
Paket / Adet
Uç Kalınlığı
Lenght
Packing / Unit
Thickness of Tip
Çap mm
Ağırlık
Düz Tornavida
Diameter
Weight
Slotted Screwdriver
Ağız Açıklığı
Yuvarlak Ağız Profil
Yıldız Tornavida Ph
Cross Flat
Round Profile Jaws
Philips Screwdriver
Ağız Açıklığı
Düz Ağız Profil
Yıldız Tornavida Pz
Mouth Opening
Flat Profile Jaws
Philips Screwdriver Pz
Dış Segman
Elips Ağız Profil
Altıgen
Outside Circlip
Elipse Profile Jaws
Hexagon
Đç Segman
Uç Genişliği
TORX
Inside Circlip
Tip Width
TORX®
49
®