HAYAT TÜRKÜSÜ ÖRNEöø

T.C.
STANBUL AREL ÜNVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ
Medya ve Kültürel Çalmalar Anabilim Dal
TELEVZYON DZLERNDE KÜRT KMLNN TEMSL:
HAYAT TÜRKÜSÜ ÖRNE
Yüksek Lisans Tezi
Emine ÇELK
115120119
Danman: Yrd. Doç. Dr. Gülüm ener ULAGAY
stanbul, 2013
T.C.
STANBUL AREL ÜNVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ
Medya ve Kültürel Çalmalar Anabilim Dal
TELEVZYON DZLERNDE KÜRT KMLNN
TEMSL: HAYAT TÜRKÜSÜ ÖRNE
Yüksek Lisans Tezi
Tezi Hazrlayan: Emine ÇELK
ÖZET
TELEVZYON DZLERNDE KÜRT KMLNN TEMSL:
“HAYAT TÜRKÜSÜ” ÖRNE
Emine ÇELK
Yüksek Lisans Tezi, Medya ve Kültürel Çalmalar Anabilim Dal
Danman: Gülüm ENER ULAGAY
Ekim, 2013-108 sayfa
Bugün “Kürt Sorunu” her an her yerde duymaya baladmz bir
kavram haline gelmitir. Televizyon dizilerinde sayca etkisini çok hissetmesek
de haber bültenlerinde, haber programlarnda sürekli Kürt sorunundan ve
çözüm sürecinden bahsedilmektedir. Gelinen nokta itibariyle ister devletin
kendi politikas denilsin, isterse yaanan aclarla beraber oluan toplumsal
basklar sonucu devletin mecburi politikas denilsin artk bu sorun açk seçik
konuulmakta ve tartlmaktadr. Osmanl’nn son dönemlerinde farkl
ekillerde balayp Türkiye cumhuriyetinin kurulmasyla birlikte ulus-devlet
modelini oluturma çabasyla kabul edilen kimlik politikalar bugüne kadar
tanan problemler ann inkâr edilemez sebebidir.
Devletin asli kimlik unsuru olan Türk kimlii dndaki kimlikleri öteki
kabul edip asimile etme politikas, dier kimliklere oranla sayca fazlal
sebebiyle bir görüe göre tehlike olarak görülen Kürt kimliinde daha fazla ön
plana çkmtr. Devlet bu asimile politikasn uygulamak için bütün unsurlarn
kullanmtr. Bunlar askeri, eitim ve medya unsurlar olarak saylabilir.
Medya unsurunda televizyondan önceki dönemde dramann güçlü
etkileri de düünüldüünde sinema araclyla ideal kimlik (ulus kimlik)
oluturulmaya çallmtr. Televizyon döneminde ise bu görev televizyon
dizilerine havale edilir. 80’lerden sonra etkisi azalan Yeilçam döneminin
yerini televizyon ve televizyon dizileri doldurmaya balar. Bu çalmada Farkl
ekillerde sürdürülen politikalarn devam ettiini göstermek amac ile
“televizyon dizilerinde Kürt kimliinin temsili” incelenmitir. 90’li yllarn
sonlarnda dou atmosferinde çekilen diziler dönemi önemli bir yer tutar.
“Vasiyet”, “Asmal Konak”, “Gurbet Kadn”, “Yabanc Damat”, “Zerda” bir
çrpda saylabilecek dizilerdir ve benzerleri hala çekilmeye devam etmektedir.
Hem konusu hem farkl alanlarda bir eyler söylemesi nedeniyle bunlarn
iv
içinden “Hayat Türküsü” dizisinde Kürt kimlii temsilleri incelenmitir. Fakat
bu çalmada cevaplar aranan sorularn asla sadece dou hikâyelerinde
olduunu iddia etmiyoruz. Aksine bu temsil sorunun bütün televizyon
dizilerinde var olduunu düünmekteyiz.
Anahtar Kelimeler: televizyon dizileri, Kürt kimlii, temsil, öteki.
v
ABSTRACT
REPRESENTATION OF KURDISH
IDENTITY IN TELEVISION
SERIALS: THE EXAMPLE OF “HAYAT TÜRKÜSÜ”
Emine ÇELK
Department of Media and Cultural Studies Postgraduate Thesis
Supervisor: Gülüm ENER ULAGAY
October, 2013-108 pages
Today, Kurdish Matter becomes one of the concepts that we heard at
any time. Though we do not feel much its effects, in news bulletin or in
newscasts it is always mentioned about Kurdish Matter and also its resolution
process. In the point arrived at this matter is talked and discussed loudly and
clearly any more no matter it is called government's own policy or
government's compulsory policy caused by social pressure consisting social
hurts. Identity policies that started at the last period of Ottoman Empire in
different forms and accepted with an effort to form a nation state pattern with
the establishment of Turkish Republic are indisputable reason of the problem
network been carried until today.
The Government's
fundamental identity policy to assimilate via
accepting identities as ‘other’ which are out of Turkish identity extremely
came into prominence in Kurdish identity which is considered as a threat as to
an idea because the excess in number relatively to other identities. The
government had used all its factors to perform this assimilation policy. These
may be listed as military, education and mass media.
When it is thought the strong impact of drama on media factor at a time
before TV it is tried to form an ideal identity (nation identity) through the
instrument of motion pictures. At the period of TV this duty is transferred to
the television serials. TV and TV serials began to take the place of Yeilçam
period which decreased its effect
after 80’s. In this study, ‘representation of
Kurdish identity in TV serials’ is analyzed so as to show continuing process of
the policies that kept in different forms.
vi
Through the ends of 90’s serials in the east atmosphere take an
important place. VASYET, ASMALI KONAK, GURBET KADINI,
YABANCI DAMAT, ZERDA can be given simply as examples and many
series like these have still being shoot. Representation of Kurdish identity in
HAYAT TÜRKÜSÜ was analyzed for both its topic and for its touch to
different points. But in this study it is not claimed that the questioned problems
are only in the east stories. On the contrary it is thought that representation
problem is in all TV serials.
Key Words: TV Serials, Kurdish identity, Representation, other
vii
ÖNSÖZ
Bir insann doutan kazand haklar konumak, onun üzerine kitaplar
dolusu yazlar yazmak, aratrmalar yapmak, zaten sahibi olduu haklarn
sahibi olup olmadn tartmak oldukça dramatik gelmektedir. Sanki
dünyann bütün nimetleri her milletin beyaz zenginleri için yaratlmtr ve
onlar da canlar isterse dierlerinin de bu nimetlerden faydalanmalarna göz
yumabilirler. Farkl bir yaklamla bu mesele insanlk tarihinin hiç bitmeyen
güç-iktidar mücadelesinden baka bir ey deildir. Bu çalmaya balarken hiç
tahmin etmediim bir dünyayla karlatm. Yok saylarak ve olabildiince
ötekiletirilerek asimile edilmeye çallan bir kimliin dünyasyd bu. Oysa
bata Kürtler olmak üzere ötekiletirilen bütün bu kimlikler yaadklar bu
topraklar kendilerini bildikleri zamandan beri vatan kabul etmiler ve yeri
geldiinde hiç düünmeden canlarn bile vermilerdir. Bu çalma bu asimile
politikalarna televizyon dizilerinin ne gibi katklar saladn inceleyerek
konuyla ilgili önemli sonuçlara varmay amaçlamtr.
Bu çalmay yaparken fikirleri, önerileri ve her zaman pozitif
yaklamyla
beni
destekleyen,
çalmama
büyük
katks
olduunu
düündüüm danman hocam Sn. Yrd. Doç. Gülüm ENER ULAGAY’a,
desteklerinden dolay aileme ve Hayat Türküsü dizisi ile ilgili elindeki verileri
benimle paylaan sevgili Elif Nihan Akba’a çok teekkür ederim.
STANBUL, 2013
Emine ÇELK
viii
ÇNDEKLER
Sayfa
ÖZET-----------------------------------------------------------------------------------III
ABSTRACT-----------------------------------------------------------------------------V
ÖNSÖZ--------------------------------------------------------------------------------VII
KISALTMALAR LSTES--------------------------------------------------------XII
EKLER LSTES-------------------------------------------------------------------XIII
GR-------------------------------------------------------------------------------------1
1. BÖLÜM
TEMSL KAVRAMI
1.1. Temsil Tanmlar ve Medya Temsil likisi-------------------------------------5
1.1.1. Temsil Nedir?----------------------------------------------------------5
1.1.2. Televizyon'da Temsil--------------------------------------------------6
1.1.3. Temsil’de Dil, Anlam ve Yeniden na-----------------------------7
1.2. deoloji ve temsil------------------------------------------------------------------10
1.2.1. Öteki’nin Medyada Temsili-----------------------------------------12
1.2.2. Medya Temsillerinin Seyirci Üzerindeki Etkileri----------------17
1.2.3. Dramalarda Temsil ve Temsil Örnekleri--------------------------19
2. BÖLÜM
KMLK KAVRAMI
2.1. Kimlik Tanmlar------------------------------------------------------------------25
ix
2.2. Türkiye’de Kimliklerin Oluumuna Tarihsel Bak--------------------------26
2.3. Kimlik Çeitleri--------------------------------------------------------------------28
2.3.1. Kültürel Kimlik-----------------------------------------------------------------29
2.3.2. Yerel Kimlik---------------------------------------------------------------------30
2.3.3. Dinsel Kimlik--------------------------------------------------------------------30
2.3.4. Milli Kimlik---------------------------------------------------------------------31
2.3.5. Etnik Kimlik---------------------------------------------------------------------32
2.3.6. Ulusal Kimlik--------------------------------------------------------------------36
2.4. Ötekiletirilen Kimlik-------------------------------------------------------------39
3. BÖLÜM
KÜRT KML
3.1. Kürtler’in Kökeni-----------------------------------------------------------------46
3.2. Kürtler’in Kültürel Özellikleri ve Sosyal Yaps------------------------------50
3.3. Etnik Kimlik ve Kürt Kimlii---------------------------------------------------52
3.4. Bir Sorun Olarak Kürt Kimlii ve Görüler-----------------------------------55
3.4.1. Devletin Kürt Politikalar-------------------------------------------55
3.4.2. Kürt Sorununda Ekonomik Faktörlerin Etkisi Dil ve
Eitim Sorunu---------------------------------------------------------57
3.4.3. Kürtlerin Yaad Kimlik Problemleri ve Beklentiler----------61
3.4.4. Kürt Kimliinde Çözüm Faktörü Olarak Din Olgusu-----------66
x
4. BÖLÜM
BULGULAR
HAYAT TÜRKÜSÜ DZSNDE KÜRT KMLNN TEMSL
4.1. Hipotezler--------------------------------------------------------------------------69
4.2. Yöntem-----------------------------------------------------------------------------69
4.3. Dizi Künyesi ve Karakterler-----------------------------------------------------70
4.4. Dizinin Konusu--------------------------------------------------------------------71
4.5. Dizinin Hikâyesi-------------------------------------------------------------------71
4.6. Hayat Türküsü Dizisinde Kürt Kimlii Temsilleri---------------------------74
4.6.1. Konular----------------------------------------------------------------74
4.6.2. Tanm Düzeyi Ayrnt Derecesi------------------------------------77
4.6.3. malar Önvarsaymlar------------------------------------------------78
4.6.4. Yerel Tutarllk-------------------------------------------------------80
4.6.5. E Anlamllk Yeniden Anlatm-----------------------------------82
4.6.6. Kartlk----------------------------------------------------------------83
4.6.7. Örnekler ve Açklamalar--------------------------------------------83
4.6.8. Önerme Yaplar------------------------------------------------------86
4.6.8.1. Aktörler-------------------------------------------------------86
4.6.8.1.1. Ana Karakterler---------------------------------86
4.6.8.1.2. yiler, Töreye Kar Gelenler ve Töre
Madurlar-----------------------------------------87
4.6.8.1.3. Töreyi Temsil Edenler--------------------------88
4.6.9. Kiplik-----------------------------------------------------------------------------90
4.6.10. Kantsallk----------------------------------------------------------------------90
xi
4.6.11. Biçem ve Retorik--------------------------------------------------------------91
4.7. Kürt Kimlii le Balantlanan Unsurlar---------------------------------------92
SONUÇ----------------------------------------------------------------------------------95
KAYNAKÇA--------------------------------------------------------------------------102
EKLER--------------------------------------------------------------------------------107
ÖZGEÇM---------------------------------------------------------------------------108
xii
KISALTMALAR LSTES
BÖL.
:Bölüm
CHP
:Cumhuriyet Halk Partisi
Ç.N.
:Çevirenin Notu
DTP
: Demokratik Türkiye Partisi
M.Ö.
:Milattan Önce
PKK :Partiya Karkerên Kurdistan (Kürdistan çi Partisi)
T.C.
:Türkiye Cumhuriyeti
TRT
:Türkiye Radyo Televizyon Kurumu
TV
:Televizyon
xiii
EKLER LSTES
EK-1.
Hayat Türküsü Dizisinin lgili Bölümleri DVD Dosyas
xiv
GR
Televizyon dizileri, TRT’nin 80’ler dönemindeki Bizimkiler, Perihan
Abla, Kaynanalar gibi, aile dizileri bir yana braklacak olursa 90’lardan
itibaren içerikleri, konular, kahramanlar ve örettikleri ile son 20 yla
damgasn vurmutur. Bir drama türü olan televizyon dizileri, ayn anda
milyonlarca kiiye ulama kabiliyeti ile dikkatle üzerinde durulmasn gerekli
klmaktadr. lk olmalar nedeniyle TRT dizileri hala nostalji olarak
hafzalardaki yerini korumaktadr. Bu da gösterir ki iz brakmtr ve
dolaysyla etkilemitir. deolojilerin yeniden üretildii medya unsurlar
içerisinde televizyon dizileri en çarpc olandr. Çünkü televizyon dizileri
seyirciye düüncesinin ve dünya görüünün tam tersini bile söylüyor olsa yine
de kendi söylemini dinlettirmeyi salayabilmektedir.
te böyle bir mecrada toplumsal temsiller önem kazanmakta ve bu
sebeple “ben”, “sen”, “o” nasl temsil ediliyor sorusunu sormaya itmektedir.
Biraz gündemin en çok tartlan konusu olmas biraz da Kürt dünyasna
duyulan merak unsuru böyle bir çalmaya iten sebepler olmutur. Televizyon
dizileri ulat seyirci kitlesinin büyüklüüyle ayn oranda etkileme gücüne
sahipken Kürt sorunu da Cumhuriyet tarihi kadar eski ve son yllarda tansiyonu
artarak devam eden bir mesele olmaya devam etmitir. Özellikle bu iki neden
göz önünde bulundurularak televizyon dizilerinde Kürt kimliinin nasl yer
ald aratrlmtr. Televizyon dizilerinde Kürt olduu bilinen karakterlerden
Kürt diye bahsedilmez. Kürt kelimesinin yerine doulu kelimesi kullanlr.
Doulularla birlikte kullanlan kavramlar ve kültürel özellikler u ekilde
sralanabilir. Töreye körü körüne baldrlar, kan davalarn kuaktan kuaa
sürdürürler, kz çocuklarn çocuk denecek yata evlendirirler, eitime hiç
önem vermezler, hele kz çocuklarnn okuma yazma bilmesine gerek bile
olmadn düünürler, kabadrlar, küfürlü konuurlar, kz ve erkek çocuklar
arasnda belirgin bir ekilde cinsiyet ayrm yaparlar, kolayca adam öldürürler
ve isimleri terörle anlr. Görüldüü gibi bütün zihinsel çarmlar negatif
içeriklidir. Çünkü bu çarmlarn toplumsal karl da benzer yöndedir.
Hangisi hangisini etkiledi sorusuna cevap bulmak için baka bir aratrma daha
gerekli olabilir ama medya üzerine yaplan kuramsal çalmalarda da
1
görüldüü gibi medyann toplumun düünce yapsn etkiledii ve deitirdii
eklindeki genel yarglar da dikkate almak gerekir.
Bu aratrmaya balarken öne sürülen hipotezler üç maddede
toparlanmtr.
1-Televizyon dizilerinde kurgulanan hikâyelerde “Kürt kimlii” doru
temsil edilmemektedir. “Ulusal kimlik” ideolojisinin bir gerei olarak, kendini
“Kürt” olarak tanmlayan vatandalarn ait olduklar kimlik “Kürt”
kelimesinden arndrlarak sadece bölgesel aidiyete göre tanmlanmaktadr.
2-Dou Anadolu ve Güneydou Anadolu bölgelerinin belli bal
illerinde yaayanlarn hikâyelerinin anlatld televizyon dizilerinde belirtilen
illerin vatandalar, olmas gereken “ulusal kimlik” tanmndan kaln çizgilerle
ayrt edilmi farkllkta temsil edilmektedir.
3-“Kürt” demeden “doulu” olarak tabir edilen bölge insan genellikle
negatif kavramlarla birlikte anlmakta, kan davas güden, namus cinayetleri
ileyen, iddet uygulayan, uyuturucu ticareti yapan, törelere körü körüne
bal, kz ve erkek çocuklar arasnda cinsiyet ayrm yapan, kz çocuklarn
okutmayan, kaba, cahil ve medeni yaamdan uzak insanlar olarak
gösterilmektedir.
Kürt
kimlii
ile
balantlandrlmaya
çalld
varsaymndan
hareketle sralanan negatif kalplar devletin ulus-devlet, ulus-kimlik ideolojisini
oluturma çabasnn ürünüdür. Bu ideolojiyi gerçekletirmek için devlet etkin
bir ekilde (devletin ideolojik aygtlarndan biri olarak) medyay kullanmtr.
Özellikle televizyon dizilerinde dou ve doulu ile ilgili negatif yarglarn,
bunun karsnda ulus kimlii temsil eden batllar ile ilgili pozitif yarglar
olumasn salam ve doulularn (Kürtlerin), batllar ( devletin ulus kimlik
anlayna uygun Türkler) gibi olmas sonucuna varlmasn istemitir. Askeri
güçleri ve eitim sistemi ile yok saymaya çalt Kürt kimliini dizilerde de
görmezden gelmi ve dilini konuup, kültürel kimliini yaamasn
engellemitir.
2
Televizyon dizilerinde Kürt kimlii temsillerinin incelendii bu
çalmada konunun kapsaml bir ekilde anlalmasn salamak için temsil,
kimlik, bunlar içerisinde ötekilik ve Kürt kimlii kavramlar detayl bir ekilde
incelenmitir. Son bölümde ise örnek bir dizi olarak ele alnan Hayat Türküsü
dizisi aratrlan konunun içeriini en iyi ekilde yanstabilecek yöntem olarak
düünüldüünden Van Dijk’n söylem analizi yöntemi kullanlarak bu kimlik
temsilleri incelenmitir. Anlamlar söylemler üzerine ina edildii için aratrma
yöntemi olarak söylem analizi seçilmitir.
Çalmann birinci bölümünde temsil kavram ele alnmtr. Önce
temsilin ne olduu anlalmaya çallm sonrasnda medyada temsil kavram
üzerinde durulmutur. Televizyon, yazl basn ve dizi ve filmlerdeki ayrmlar
vurgulanarak dizi ve filmlerdeki temsil gücünün önemine vurgu yaplmtr.
Temsil bal altnda ideolojinin temsile etkileri, öteki temsilleri, medya
temsillerinin seyirci üzerindeki etkileri anlatlm ve baz temsil örnekleri
verilerek bu bölüm noktalanmtr.
kinci bölümde ele alnan konu kimlik kavram olmutur. Kimlik nedir?
Nasl ortaya çkmtr? Niçin bu kadar çok tartlmaktadr ve neden savalara
götürecek kadar büyük bir çatma konusu olabilmektedir? Kimlik balnda
bu sorularn cevaplar yer almaktadr. Türkiye’de kimliklerin tarihsel
oluumuna ksaca deinildikten sonra kimlik çeitlerinden kültürel, yerel,
dinsel ve milli kimliklerden ksaca bahsedilmi, ulus kimlik, etnik kimlik ve
öteki kimlik çeitleri çalmann özüne daha yakn olmalar nedeniyle geni bir
ekilde tartlmtr.
Kuramsal ksmn üçüncü ve son bölümünde Kürt kimlii kavram
incelenmitir. Bu balkta Ortadou corafyasnda yaayan Kürt milletlerinin
tarihi ve kökleri hakknda bilgiler verilmi, geçmiten bugüne Kürt kimliinin
nasl bir geliim ve deiim gösterdii ve hangi aamalardan geçtii
anlatlmtr. Kürtlerin yaad kimlik problemleri üzerinde durulmu ve
bugün bile içeriinin ne olduu hala tartlmaya devam edilen “Kürt sorunu”
olgusunun nedenleri aratrlmaya çallmtr.
Kürt sorununu etkiledii
düünülen eitim, din ve ekonomik faktörler incelenmi devletin bu faktörler
üzerindeki etkileri üzerine görüler aktarlmtr.
3
Dördüncü ve son bölümde ise bulgular ksm yer almtr. Bu bölümde
hem mekânsal hem içerik olarak bir dou hikâyesinin anlatld Hayat
Türküsü dizisinin muhtelif bölümleri Van Dijk’n söylem analizi yöntemi
kullanlarak incelenmitir. Dizide Kürt kimliine ilikin temsiller karakterler,
kültürel ve sosyal yaam biçimleri üzerinden çeitli yönleriyle incelenmi ve
nasl temsil edildiklerine dair sonuçlara varlmaya çallmtr.
4
1.BÖLÜM
TEMSL KAVRAMI
1.1. Temsil Tanmlar ve Medya Temsil likisi
1.1.1. Temsil Nedir?
Temsil kavram en genel kapsamyla bir anlatm biçimi olarak kabul
edilirse kiilerin, mekânlarn, eyalarn ve akla gelebilecek her eyin çeitli
yöntemlerle sunu biçimi birer temsildir. Medyada Her temsil biçimi ve bu
temsillerin nasl yapld kendi içinde ayr ayr sebepler tamakta ve sorunlar
da kendine göre çeitlilikler göstermektedir. Buna bal olarak temsil kavram
ile ilgili tanmlar ve sorunlar da farkllklar arz etmektedir. Medyada kullanlan
temsil için en temel sorun ise temsil edilen her ne ise onunla ilgili olanlar
tatmin
etmemesi
veya
rahatsz
etmesidir.
Çounlukla
da
gerçei
yanstmadnn iddia edilmesidir.
Ksaltlm Oxford ngilizce Sözlüü’nde sözcüün temsille ilikili iki
tanm yer alr. Bunlardan birincisi bir eyi temsil etmek onu betimlemek ya da
tasvir etmek, tanmlamayarak ya da tarif ya da hayal ederek aklda
canlandrmaktr; bir eye ilikin aklda ya da duyularda benzerlik kurulmas;
‘Bu resim Habil ile Kabil’in öldürülüünü temsil ediyor’ örneinde verildii
gibi tarif edilir. kinci anlamyla Temsil etmek ayn zamanda simgeletirme,
yerine geçme, örnei olma, ya da ikame etme anlamna gelir; bununla ilgili u
örnek verilir; ‘Hristiyanlkta haç sa’nn çektii aclar ve çarmha geriliini
temsil eder’ gibi. (Hall, 1997:16). Bu iki tanm öz olarak temsili anlatmaktadr.
Birincisi bir çeit canlandrma, ikincisi temsil edileni sembollerle ifade etme
olarak ksaca tarif edilmitir.
rfan Erdoan bir konunun, olayn, durumun, insan yaamnn, bir
ilikinin veya bir düüncenin medyada sunulmas olduunu söyledii temsil
kavram için gerçein yeniden inas tanmn yapar: “Medyada temsil,
gerçein haberlerden paparazzilere kadar her tür programlar yoluyla yenideninasdr.” (Erdoan, 2010:309).
5
1.1.2. Televizyon’da Temsil
Sevilay Çelenk temsilde televizyonun dier medya araçlarndan hem
temsil ekli hem temsil gücü ile ayrldn ve öne çktn söyler. Televizyon
temsil biçimi, Tartma programlar, yarma programlar, müzik elence
programlar,
ov
programlar,
hatta
haber
bültenlerinde
de
sradan
vatandalarn kültürel-entelektüel referans çevrelerine, yaam deneyim ve
öykülerine yaslanr. Televizyonun formüle dayal yaps vardr ve bu
formüllere göre snrlar çizilmi çeitli programlarn içi doldurularak
birbirinden farkllatrmak için bu farkl öyküler, yaam biçimleri deneyimleri
kullanlr. Böylece televizyon temsilleri dier bütün kültürel temsil
alanlarndan ve dier iletiim araçlarnn temsil sistemlerinden önemli ölçüde
farkllklar gösterir. Tüketici kendi yaam deneyimini televizyonda bizzat
temsil ettirme olanan elde eder. Mesela yazl basnda da kendi öyküsünün
sra d krlma anlarn geni biçimde bulabilir ama orada deneyimleyen
bizzat kendisi olmamaktadr. Gazete muhabirleri, editörler, sayfa sorumlular
ve farkl düzeylerdeki müdahalelerle dolaymlanm bir temsil süreci içerisinde
olur. Televizyon programlarnda da kameraman, yönetmen, program sunucusu
ve daha baka müdahalelerin olduu bir dolaymlama süreci vardr ama burada
nihayetinde hikâyeyi anlatan bizzat ekrana çkandr. Burada öyküsü anlatlan
kiinin fizik varl, dili ve düüncesiyle kendisini temsil ettii bir süreç söz
konusudur.(Çelenk, 2005:85-86). James Monaco, bir kiinin ya da olayn
sözcüklerle (ve hatta fotoraflarla) tanmlanmas ile ayn kii ya da olayn
sinemasal kayd arasnda önemli bir fark olduunu söyler. Çünkü sinema
gerçekliin olabildiince benzerini verebilmesi nedeniyle yazl ve sözlü
dillerin nadiren yapabildii, kesin bilgi iletebilme özelliine sahiptir.(Monaco,
2011:157). Hem televizyon programlarnda hem de dizi ve filmlerde aktörün
fiziki varlyla seyirciye ulamas tüm temsil donanmlarna ramen
içselletirmeyi salar ve etki gücünü çok yukarlara çkarr. Televizyon
programlarnda öyküsü seyredilen gerçek kiiler gerçeklikleri ile rabet
görürken dizi ve filmlerde karakterler oluturduklar hayranlk algs ile
temsilin gücüne güç katarlar. Kuzey Güney dizisinde Kuzey karakteri
yakkll yannda hal ve tavrlar ile temsil ettii kültürün içinden biri olarak
daha fazla kabul görmü ve içselletirilmesini kolaylatrmtr. Hayat Türküsü
6
dizisinde ise Hayat örenmen bunu yapar. Batl gibidir filan ama köylülerle
ilikileri o kadar scak ve samimidir ki bazen onu kendilerinden biri gibi
görürler. Seyirci onlarn duygularn gözlerinin içine bakarak yaar.
1.1.3. Temsil’de Dil, Anlam ve Yeniden na
Stuart Hall, temsil kavramn dil araclyla anlam üretimi olarak ifade
eder ve kurulan anlam yaklamn savunanlara göre, temsilde, bakalaryla
anlaml bir biçimde iletiim kurmak için, farkl diller içerisinde düzenlenmi
göstergeler kullanldn söyler. Diller, gerçeklii tecrübe edilebilen dünyada
nesneler, insanlar ya da olaylar simgelemek, yerine geçmek ya da göndermede
bulunmak amacyla gösterge kullanabilirler. Fakat göstergeler maddi
dünyamzn hiçbir anlamda parças olmayan düsel eylere, fantezi dünyalarna
ya da soyut düüncelere göndermede bulunabilirler. Dil ve gerçek dünya tam
anlamyla örtümez ve birbirinin tam karl olamazlar yani dil bir ayna
görevi göremez. ‘Dil’ diye adlandrdmz çeitli temsil dizgeleri içerisinde
oluturulan ey anlamdr. Anlam uygulamayla, ‘temsil’ sayesinde üretilir.
Anlam, baka bir deyile ‘anlam üretimi’ anlamlama uygulamalar sonucu
kurulur. (Hall, 1997: 25).
Stuart Hall ‘durum tanmlar’ teriminin medyann yanstc rolünü
kukuya düürdüüne de dikkat çeker ve medyann varsaylan doalcln
destekleyen effaf dil anlayn sorunlatrdn söyler. Ona göre gerçeklik
basitçe verilen bir olgu olarak görülemez, gerçek gerçekliin belirli bir tarzda
kurulmasdr der. Medya ‘gerçeklii’ yalnzca yeniden üretmez ayn zamanda
tanmlar da. Gerçeklik tanmlar, tüm bir dilsel pratikler yoluyla desteklenip
üretilir ve bu dilsel pratikler araclyla ‘gerçek’in seçilmi tanmlar temsil
edilir. Yazar temsil etmenin yanstmadan çok farkl bir nosyon olduunu
söyleyerek temsil etme, aktif bir seçme ve sunma, yaplandrma ve
biçimlendirme iini ima eder der. Temsil sadece zaten var olan anlam
aktarmaz daha aktif bir eylere anlam verme iini de ima eder. Burada söz
konusu olan bir anlam pratii ve anlam üretimidir. Bu daha sonralar
‘anlamlandrma pratii’ olarak tanmlanmtr.(Hall, 1994: 67-68). Dizilerin
kurgusal dünyas tam da “temsil”in bu anlamna karlk gelir. Bir ressam bir
resmi çizerken tercihini kulland renklerle ifade ederken senarist de
7
kurgulad hikâyede kulland dil ve baka enstrümanlarla tercihini ortaya
koyar ve bu onu temsil etme eylemine götürür. Medya, dramda senarist,
gerçei sadece yeniden üretmekle kalmaz ayn zamanda ona istedii gibi ekil
verir.
“Temsil ile temsil edilen arasnda tümüyle örtümeden, tümüyle
örtümemeye kadar deien benzeme olabilir.”(Erdoan, 2010: 309). rfan
Erdoan bu temsil anlayn, dardaki gerçein doru veya yanl olmak
üzere iki ekilde temsil edilebildii görüüne dayandrr ve buradan hareketle
Hall’un yeniden ina etme görüüne vurgu yapar. Ona göre Hall bu tür bir
temsil anlaynn eski olduunu belirtir. Eski anlaya göre temsil gerçei
yanstr veya gerçei saptrr. Yeni anlaya göre ise temsil gerçei yeniden
oluturur. Bu ksmen dorudur da. Çünkü medya temsili ile temsil edilenler
kurulur, oluturulur ve belirlenir. Belirlemenin karakteri nedeniyle temsil
inasn yapanlar amaçlarna uygun bir ekilde temsili kurarak, oluturarak
gerçekler hakknda imajlar yaratrlar. (Erdoan, 2010: 309). rfan Erdoan
temsille ilgili yanllar üç madde de ifade eder.
“Temsilin gerçein yerini almas yanl: Temsil gerçeklik imaj
yaratarak gerçein yerine geçebilir; fakat asl gerçek hala vardr.
‘Temsilin karlatrlaca bir gerçek olmad; dolaysyla, her
temsilin/açklamann gerçein olas anlatlarndan biri olduu’ yanl. Örnein
‘ücret politikalarnn yoksulluu sürdürmenin parças olduu’ gibi bir insan
gerçei üzerinde durmak, sknt verici, rahatsz edici ve risklidir. Onun yerine,
‘yoksulluk ve sömürü’ anlatsnn olas açklamalardan biri olduu, bazlarnn
ayn eyi ‘insanlara i saland ve babalk yapld’ olarak niteledii gibi
anlatya gelmek, anlatan için rahatlatcdr, faydaldr, verimlidir ve emin bir
zeminde risksiz ve ödüllendirilmi bir ekilde yürümektedir.
Bir olay temsil edilinceye kadar yoktur. Yani, eski anlatda temsil olaydan
sonradr, olayn temsilidir; yeni anlatda temsil olaydan sonra olmaz; olayn
oluturucusudur; olayn var oluunun bir kouludur. Dolaysyla, temsil olayn
dnda deildir, olaydan sonra da deildir, olayn kendi içindedir. Bu oldukça
ho edebiyatn geçerli olmas için bize somut örnekler verilmesi gerekir:
Ormanda bir aacn devrildiini görmediysek veya duymadysak, “ormanda
aaç devrildi” diye olay düünmez veya anlatmazsak, olay gerçek deil mi,
olay olmad m, ses çkmad m? Darda var olan isimlendirmezsem ve
açklamazsam, o olay yok mu? Temsili gerçein üzerine çökerterek gerçei
örtme ve yok sayma oldukça faydaldr: Gerçein yerini sahtenin, yanln ve
hakszn almasn merulatrma iinde, bu tür edebiyat çok
faydaldr.(Erdoan, 2010: 309-310)”
8
Televizyon dizilerinde anlatlan bir doulu imaj vardr. Sadece kiiler
baznda deil kapsaml olarak bir kültür temsili vardr. Bu temsil ne kadar
gerçektir. Batl televizyon seyircisi için baka birçok program dnda
(haberler, televizyon programlar vs.) televizyon dizilerinde anlatlan hikâyeler
hikâyelerin anlattklar ile snrl kalabilmektedir. Her ne kadar diziler Kürtlere
Kürt demese de onlar Kürt olarak yaamlarn devam ettirmektedirler.
Televizyon, temsili bu nedenle her zaman, bir yandan toplum ve kültürü
yerellikleri içinde yanstmad temelinde bir eletirinin konusu olurken bir
yandan da kaçnlmaz bir biçimde anlam üretimini kültürün snrlarna
balayan yerel bir vurguya sahiptir. Sevilay Çelenk bu vurgudan hareketle
temsil ve kültür ilikisindeki gerilimden bahsederek ikisi arasndaki snrlar
çizmeye çalr. Televizyon temsilinin kültürle ilikisi ya da kültür olarak
ileyiinin gerilimli bir ileyi olduunu söyler. Televizyon temsilinin
ikonlatrma, gündelik olan resmetme, toplum ve bireylerin düünce ve deer
sistemlerini yanstmak gibi alglanan kültürel ilevinin içerdii zorunlu bir
gerilimdir bu. “Çünkü televizyon, kurmaca ya da olgusal türlerinde, hem her
zaman ortak anlamlandrma sisteminin dili olarak ‘kültür’dür hem de kültür ve
toplum yaantsn, ideal bir örneklendirme araclyla temsil edemeyecei
için hiçbir zaman gereince ‘kültür’ deil(mi) gibidir.” (Çelenk, 2005:88)
Ryan ve Kellner, Temsillerin içinde yer alnan kültürden de
devralndn ve içselletirilerek benliin bir parças haline getirildiini ifade
ederler. Özellikle kültürel temsillerin içselletirme yoluyla benlikleri ele
geçirdiini ve istedii gibi ekil verdiini söyler. Bu nedenle de bir kültüre
egemen olan temsiller aslnda can alc politik öneme sahiptirler. Bu kültürel
temsiller yalnzca psikolojik durular ekillendirmekle kalmaz, toplumsal
gerçekliin nasl ina edileceine ilikin önemli bir rol oynarlar. Yani,
toplumsal yaamn ve toplumsal kurumlarn ekillendirilmesinde hangi figür ve
snrlarn baskn çkaca konusunda model olurlar. Bu yüzden, kültürel
temsillerin üretimi üzerinde söz sahibi olmak hem toplumsal iktidarn
muhafazas açsndan kritik önem tar hem de toplumsal dönüümleri
amaçlayan ilerici hareketler için vazgeçilmez bir kaynak oluturur. (Ryan,
Kellner, 1997: 37)
9
1.2. deoloji ve Temsil
Temsil kavramn ekillendiren en önemli unsurlardan biri ideolojidir.
Ryan ve Kellner temsilde ideolojinin gücüne dikkat çeker ve sinemann
günümüzde politik mücadelelerin yürütülmesi açsndan özel önem tayan bir
kültürel temsil arenasn oluturduunu söyler. Filmler, muhtelif temsil
biçimleriyle, toplumsal gerçekliin nasl kavranacan, daha da fazlas, ne
olacan belirlemek adna bir kapma halindedirler. Bunun dnda yaygn
kapitalist söylemin ve kapitalist hükümetin sorgulanmasn da salamlardr.
Amerikan toplumunda hükümet ve aile benzeri kurumlara yaklamlarda
meydana gelen önemli deiikliklerde sinema gibi kültürel temsillerin önemli
bir pay vardr.(Ryan, Kellner, 1997: 37-38)
“Temsil ile realite iç içedir. Her temsil realiteyi sembolletirme,
yeniden üretme çabasdr. Bu yeniden üretimde yaplan her türlü seçmece,
gerçekte,
gerçeklii
kendi
ideolojin
dorultusunda
biçimlendirmedir.
Medyadaki temsili anlamak, iktidar ve ideolojik güç ilikilerini anlamak
demektir.” (Casey-Calvert-French-Lewis, akt. Ark, 2003:605). Buradan
hareketle televizyonda gösterilen her ey televizyon için kurgulanm bir
üründür ve ideolojik anlaylara göre seçilir. Temsil “gerçein ta kendisi”
olarak sunulan haber bültenleri, hatta canl yaynlarda da vardr. Çünkü
televizyonda yer alan her görüntü medya üreticilerinin elinden geçer ve
televizyona uyumlu hale getirilir. Bu yönüyle televizyon için hazrlanm
prodüksiyon ürünleridir.(Ark, 2003:606). Temsil söz konusu olduunda
ekranda görünenin arkasnda farkl ilikiler ilemektedir ve bu ilikiler
seyirciye kurgulanm yeni ürünlerin sunulmasn salamaktadr.
Sinemann ekonomik yönüne vurgu yapan James Monaco hem
sermaye-youn hem de emek-youn bir sanat olduunu ve teknolojik ve
ekonomik belirleyenlerin her sanatn temelini oluturduunu söyler. “Her bir
sanat belirli ekonomik gerçekliklerle snrlanr. Çok pahal bir sanat olmas
nedeniyle sinema ekonomik spekülasyonlarn neden olduu tahrifatlara çok
uygundur… Bu ekonomik faktörler de bir sanat yaptnda yer alabilecek belirli
politik
ve
psikolojik
kullanmlarla
ilikilidir.”(Monaco,
2011:36-37).
Sinemann televizyon uyarlamas olan TV filmleri ve diziler için de ayn eyi
10
söylemek mümkündür. Sinema ve diziler var olabilmek için ekonomik bir güce
baml olmak zorundadrlar. Ekonomik gücün sahibi her kim ise anlatlan ey
onun ideolojisini yanstacaktr. Bu devlet olabilir, büyük sermaye sahipleri
olabilir vs. Burada sermaye sahibi üreticinin ve yayncnn kendisi de olabilir
bu durumda dierlerine oranla daha özgür bir anlatmdan bahsedilebilir. Bu
sefer kiinin ideolojisi devreye girer. Ama her ne olursa olsun yönetimin
gücünün bütün güçlerin üzerinde olduu kabul edilirse devlet ideolojisinin
olmazsa olmaz snrlar kendini gösterecektir.
Ryan ve kellner’da sinemann politik gücünün altn çizerler. Sosyal
gerçekliin yeniden inasna çalan kültürel temsillerin bir parças olduunu
ve
bunun
Marksist
teoriye
ait
ideoloji
kavramnn
geniletilmesini
gerektirdiinden bahsederek temsil kavramnn, ezilenlerin kendilerini ezen
sürece gönüllü katlmn salamaya, yani zor kullanmaya gerek brakmayan
tahakküme yönelik bir fikir ve imgeler sistemi olarak tanmlandn söyler.
Yazara göre ideoloji, toplumsal gerilimleri yattrmaya ve toplumsal güçlere,
eitsizlie dayal toplumsal düzene tehdit oluturmalarna meydan vermeyecek
ekilde karlk vermeye yönelik bir çabadr. deoloji kültürel temsiller
araclyla düünce ve davranlar, düzeni koruyacak ekilde yönlendirir ve
uygun hareket ekillerinin oluturulmasn salar.(Ryan ve Kellner, 1997:38).
Yeniden ina, ideoloji temsil ilikisinde de farkl deil. deoloji kültürel
temsiller aracl ile sistemi korumaya ve zihinleri istedii gibi yönlendirmeye
devam eder.
Stuart Hall kültürel temsillerin ideolojik boyutuna dikkat çekerek artk
medyaya bak açsnn deitiini ve iletiimin sadece A’dan B’ye mesaj
iletmek kadar basit bir ilem olmadn ve medyann asl ilevinin bütün
ideolojik çevreyi biçimlendirmek olduunu söyler.
“eylerin düzenini, bu düzenin snrlandrc perspektifini, eyleri
evrensel, doal ya da ‘gerçeklik’in kendisiyle bitiikmi gibi göstererek kutsal
kaçnlmazlkla donatan bir temsil etme tarzyd. Dünyaya ilikin ksmi ve
yanl açklamalara evrensel bir geçerlilik ve meruluk kazandrmaya ve bu
ksmi kurmacalar ‘gerçek’in sorgulanmakszn kabul edilmesini oturtmaya
yönelik bu hamle aslnda ‘ideolojik’ olann karakteristii ve tanmlayc
mekanizmasdr.” (Hall, 1994: 69).
11
Burada Hall’un görüünde dikkat çeken husus kurmacalarn asl
sorgulanmakszn kabul edilmesidir. Bir bakma kurmaca olan gerçekmi gibi
kabul etmek.
Temsil ve ideoloji ilikisindeki bir baka boyutta toplum içerisinde
tehdit oluturan eyleri, etkisiz hale getirecek ekilde temsil etmektir.
Eitsizlie dayal bir toplumsal düzen vardr ve babo braklrlarsa bu düzeni
tersyüz edebilecek güçler ortaya çkabilir bunlar kontrol etmek için ideoloji
kullanlr. deoloji bu güçleri yönlendirmeye ve yanszlatrmaya çalarak,
onlarn kudretine, yani yadsmak istedii eyin kendisine kant oluturur. Film
ideolojisi, hem bir yandan düzeni tehdit eden unsurlar görünmez klmaya
çalr bir yandan da onlar sergileme zorunluluu tar.(Ryan, Kellner, 1994:
39). Buna, yok sayarken ayn zamanda oluturabilecei tehdit durumunu
düünerek bir anlamda sus pay olarak temsil etmek denilebilir. Bir açdan
vicdan rahatlatma çabas olarak da düünülebilir
1.2.1. Öteki’nin Medyada Temsili
Kimlik temsilinin ana eksen de olduu bir çalmada kaçnlmaz bir
ekilde “öteki” de vardr. “Öteki” kavram, belli bir kii ya da belli bir grup
kimlii karsnda farkllk gösteren/alt-insan olarak tanmlanr. Bu anlamda
kadnn ötekisi erkek, Dou’nun ötekisi Bat türünden örneklerde de görülecei
üzere, “öteki” nitelemesi/terimi belli bir durumun, konumun, varln tam
karsnda yer alan kart ikilii(Güçlü, Uzun ve dierleri, akt. Namaz, 2011)
anlatmaktadr.
Sunum, ‘öteki’ni belgeleyerek, onu sureti araclyla ortaya çkarrken,
temsil ‘öteki’nin suretini yeniden üretir. Her iki durumda da ‘öteki’, sanatçnn
müdahalesiyle yeniden üretilmekte ve izlenilebilir bir durum kazandktan sonra
seyirciyle buluturulmaktadr. ki durum arasndaki fark daha çok sanatçnn
müdahalesiyle ilikilidir. Sanatçnn müdahalesi ‘öteki’nin yeniden üretim
biçiminde belirgin bir fark yaratrken, ‘öteki’ temsil edildii biçimiyle baka
bir boyuta tanmaktadr. Temsilde, ‘öteki’ne yüklenen anlamlar sanatçnn
bak açsndan geçer. Seyirci bu ‘öteki’ temsilinde sanatç ve ‘öteki’
12
arasndaki ilikiyle baka bir eye dönümü bir eser izler.(Laykel, 2006).
Yazar burada birbirine benzer iki kavram gibi duran sunum ve temsil
arasndaki farka deinirken temsilin yine bildik özelliini bu sefer “öteki”
kavram ile balantl olarak ortaya çkarr. Burada “temsil”, “öteki”ni yeniden
ina etmekte ve biçimlendirmektedir.
‘Öteki’ temsili, sanatç müdahalesi ile çok farkl biçimler alabilir.
Burada sanatç, öteki temsili ve izleyici tepkisi birbiriyle balantldr.
Sanatçnn ötekine bak onun temsil davrann etkiler. Ortaya çkan temsil
biçimi ise seyircinin düüncesini “sanatçnn ötekine bak açsna yakn bir
ekilde” ekillendirir. “Sanatçnn müdahalesi ve temsil biçimine dair tercihleri,
izleyicinin bakn büyük ölçüde ekillendirir, dolaysyla bu anlamda
antropoloji balamndaki aratrmacya benzer bir biçimde sanatçya, bir
sorumluluk yüklemektedir.” (Laykel, 2006).
“Öteki temsil”in nasl olutuuna yönelik çarpc bir baka görüe göre
kii kendi içinde istemedii ve bastrd negatif eyleri bakasnn üzerine atar.
Bu öteki olur. Yazara göre “öteki” özbask ile skca balantl olan bir
kavramdr. Egemen kültürün kabul edemedii güdüler ve dürtüler ya yadsnr,
bastrlr, yok edilir veya baskn deerler için tehlike olan taraflarndan
arndrlp özümsenir. Yazar ötekilik kavramnn psikoanalitik yönden önemini
u ekilde ifade eder: “Öteki’nin yalnzca kültürün ve kiinin tümüyle dnda
kalan eyleri deil, kiinin içinde bastrlan ve yadsnp dlanarak kiinin
dnda bir eymi gibi nefret edilen eyleri temsil etmesidir. Kii kendi içinde
bastrd eyi, dlamak, aalamak ve elden gelirse yok etmek için ötekine
yaktrr, ‘öteki’nin üstüne atar.”(Demir, 2008).
Film ve televizyon medyas, kolektif anlarn ve kimliklerin
olumasnda güçlü bir rol oynar.(Morley, Robins, 1997: 131). Amerikallarn
Holocaust isimli Alman tarihini anlatan dizisine karlk Almanlar buna bir
cevap olarak Heimat(ana vatan) isimli diziyi yaparlar. Bu dizi Amerika’da da
gösterilir ve birçok eletirmenden olumsuz tepki alr. Almanlar’n Alman
tarihindeki baz eyleri örtbas etmeye çaltn söylerler. Morley ve Robins
bu iki dizi üzerinden “bir millet baka bir milletin özelini anlatma hakkna
sahip midir?” sorusundan hareketle öteki’nin temsilini tartrlar. Burada
13
uluslararas bir temsil ve ötekiletirme vardr. Amerikallar baka bir milleti
ötekiletirirken Almanlar kendi ötekilerini anlatrlar. Bu bir baka okumayla
batnn küresel düzeni korumak adna kulland medya gücünü nasl
kullandn da göstermektedir.
Postmodern dünya ekran aracl ile “öteki” ile ilgili düüncelerini
bütün dünya ile beraber bizzat “öteki”nin de zihninde iyice oturtmaya çalr.
Edward Said teknik olarak ileri teknolojiye dayal iletiimin kültürleraras
ilikileri muhakkak daha iyi hale getirmeyeceini ileri sürer; çünkü medyada
artan geriletici eilimler vardr. Gerçekten de der Said, elektronik postmodern
dünyann bir özellii, dounun basmakalp görünümlerinin güçlendirilmesidir:
“Dou açsndan bakldnda, standartlama ve basmakalp kültürel imajlar, on
dokuzuncu yüzyln akademik ve yaratc ‘gizemli dou’ dümanln daha da
younlatrm bulunuyor”(Said, Akt. Morley, Robins, 1997:182). Burada da
belirtildii gibi ‘gizemli dou’ bizzat dou corafyasnda yaayan kiiler için
bile bir dou varldr. Dounun batsnda yaayanlar için dou gizemlidir ve
kültürel temsiller aracl bu gizem aralanmaya çallr ama ne, nasl
gösterilirse dou ‘o’ olur. O da ötekidir.
Öteki temsil edilirken görülen en çarpc durumun bilmediinin ve
tanmadnn temsilini yapmaya çalmak olduunu kabul etmek gerekir. “Kii
bilmediinin dümandr” özlü sözünden hareketle kii bilmediini ve
tanmadn ötekiletirir. Burada yazar bir tehlikeye dikkat çeker: “Medya
vastasyla görmek, dünyann kavranmas açsndan bir engel dahi olabilir” der
ve Paul Hartmann ile Charles Husband’n yaptklar bir aratrmann
sonuçlarndan bahseder. Bu sonuçlara göre ngiltere’de rkçln en güçlü
olduu yerler beyazlarla zencilerin gündelik yaam içinde çok fazla ilikiye
girme olana olmayan bölgeler olduudur ve burada yaayan beyazlarn
zencilerle ilgili bilgi edinmek için medyaya baml olduklardr. (Gerçekten,
rkçlk konusundaki tartmalarda medyann “saylara” olan saplants sonucu,
ortalama beyaz insan, ülkedeki siyahlarn saysn olduundan on kat fazla
olduunu düünmektedir). (Morley, Robins, 1997:182). Yazar herhangi bir
ekilde iliki kurulmayan, tannmayan, görülmeyen ve oldukça uzakta olan
yerler ve insanlar hakknda kiilerin bilgilerinin bütünlüü itibariyle medyaya o
kadar baml olduunu söyler. Bütün bu uzaklklar gücü elinde bulunduran
14
bat ve medyas için dünyaya istedii ekli verme konusunda bulunmaz bir
frsat olur ve bu ciddi bir medya temsilleri sorunudur. Yazar bu anlamda
batnn medya aracl ile yaratt ötekilik kavramna ciddi eletiriler getirir.
“Bat medyas, uluslar aras iletiimin tek yönlü ak içerisinde batl
olmayan öbür bütün öteki’leri temsil etme hakkn kendinde görmekte ve bize,
“bizi” “onlardan” ayrt etme olana veren tanmlar salamaktadr.” (Morley,
Robins, 1997: 183-184). Yazar, öteki’nin bizim için temsil edildii televizyon
ekrannn, farkl birkaç düzeyde çaltn söyler. Bunlar: “Ekrana getirmek
eer ‘onlar’ ‘bize’ temsili olarak göstermek ise, ‘onlarn’ görüntüsü
elenmektedir ve böylece sadece belirli görüntüler bize ulamaktadr.” Der ve
kavramsal olarak, ekrann sadece bize görüntülerin yanstld bir ortam
olmadn, kendi kimliklerimizi tanmladmz ve ina ettiimiz öteki ile ilgili
korkularmz, dülerimizi ve isteklerimizi yansttmz bir alan olduunu
söyler. (Morley, Robins, 1997: 183-184).
Cooker seyircinin olaylar ilk elden deil de alglama ile yaantladn
söyleyerek alglad eyin sahip olduu kimliin doasna kaçnlmaz olarak
bireysel bir tepki douracaktr der. Yazara göre dünyann dayatt ile akln
talep ettii, ald ve ekillendirdii arasnda hayati bir ba vardr. Ekranda
görülen her ey, seyirciye kendisi hakknda bir eyler söyler. Seyirciye tepki
göstermek, gördüünü, kendisiyle ilikilendirmek için bir frsat yaratr ve kendi
kimlini geçerli klmaya zorlar. (Cooker, akt. Morley, Robins, 1997:184).
Burada yazarn bahsettii temsil, ekrann sunduklar ile ekrann karsndaki
kiilerin kurduu ba üzerinedir. Kiiler ötekiletirilen kimlikler üzerinden
kendi kimliklerini dorulayarak bildiklerinin salamasn yapar.
‘Biz-iyi’ ‘onlar-kötü’ gibi temel çatmalarn yeniden üretiminde ve
inasnda ekran önemli bir görev üstlenir. Kobena Mercer “farkllkla
yaamann güçlüüne” deinmektedir ve Paul Hogget, temel kavramsal açmaz
olarak
“farkllk
olmakszn
birliin”,
sorunlu
kiiliklerin
hogörü
gösterebilecei tek birlik biçimi olduunu belirtir.”(Morley, Robins, 1997:
184). Ekran bir ekilde ötekiletirme çabalarna salad büyük katklarla daha
hastalkl kiiliklerin olumasn ve yaygnlaarak kolektif bir düünce sistemi
haline gelmesini mümkün klmtr. Farkllklar reddetmek, kendi gibi
15
olanlarla yaamak, ekranda ise kendi gibi olmayanlar negatif kodlarla temsil
etmek ve kendi gibi olmaya doru ilerlediini görmek, farknda olarak veya
farknda olmadan edinilmi hastalkl bir durumdur.
Sinemann üstün yetenekleri ile temsil biçimlerinin ustaca ilendii ve
seyirciye hiç hissettirmeden mesajn ilettii yönünde bir görü ortaya koyan
Ryan ve Kellner, filmlerdeki ustaca kullanlan temsil metotlarna deinir.
“Filmler herhangi bir durumu yanstmaktan çok, o durumun tasarlanan
belli bir biçimini oluturmak üzere seçilmi ve birletirilmi temsili öeler
yoluyla birtakm tezler ileri sürer, bunu yaparken, seyirciye belli bir konumu ya
da bak açsn telkin ederler. Biçimsel görenekler de sinemasal yapayla
ilikin iaretleri silip süpürerek bu konumlamann içselletirilmesine katkda
bulunur. Tematik görenekler –eril kahramanlk serüvenleri, romantizm aray,
kadn melodram, kurtarc iddet öyküleri, rkçla ve suça ilikin klieler vb.gerçeklii toplumsal deer ve kurumlarla balantlandrarak bunlarn deimez
bir dünyann doal ve apaçk göstergeleri olarak alglanmasn salar. Bu
görenekler seyirciyi belli bir toplumsal düzenin temel varsaymlarn
benimsemeye ve bunlarn içerdii akldlk ve adaletsizlikleri göz ard etmeye
altrr. Sava ya da suç gibi yapsal toplum sorunlarnn kiisel hayat
hikâyeleri düzleminde ayrntlandrlmas, yürürlükteki düzenin iyi ve ahlakl
görünmesini salar. Kamu düzeninin temsilleriyle kiisel özdeleme, sömürü
ve tahakküme dayal bir sisteme gönüllü katlm hazrlayan psikolojik eilimi
yaratr. (Ryan, Kellner, 1997:18)
Buraya kadar bavurulan görülerin hemen hemen hepsi gösterir ki
temsil yerine göre güçlü bir silahtr ve saylamayacak kadar çok ilevi vardr.
En bata söylenebilecek özellii temsil edilen eyi yeniden ina eder. Düzeni
korur, ayrlkç düünce, davran ve durumlar törpüler, eitsizlikleri ve daha
birçok bozukluu normalmi gibi göstermeye çalr. Kimlikleri ina eder,
kendi gibi olan seyirciye kendi kimliini dorulatrken ‘öteki’ seyirciye kimlik
önerileri sunar. Bata devletler olmak üzere hâkim güçlerin ideolojilerini kabul
ettirmede kültürel temsiller en önemli sacayan oluturur.
Kimlik temsilleri ile ilgili sorunlar üç aa be yukar dünyann her
yerinde birbirine benzerlikler gösterir ama en önemli ortak noktalar
‘öteki’letirmedir. Ayla Kanbur kimlik temsillerinde öteki sorununa Türkiye
özelinde bir deerlendirme yapmaya çalr. Ona göre Türkiye’nin kendi
16
corafyasnda ortaya çkan yerel çok kültürlülük belli bir toplumsal ve kültürel
kimlik tanmn zorlatrr. Hem Her türlü kimlik tanm sorunludur hem de
Türkiye’nin kendi özel tarihi bir kimlik tanm çabasn karmaklatrmaktadr.
Ayla Kanbur ulus kimlii ‘batl’ olma olarak tanmlar ve cumhuriyetin
kabulüyle birlikte ideal bir resmi kimlik politikas olarak kabul edildiini
söyler. Ama bu batl olma Türkiye’nin güncel gerçeklii ile yüzleince sorunlu
hale gelir ve bu kültürel kimlii de sorunlu bir yere tar. ki kimlik arasnda
kalan birey -soyut hedef ve somut gerçeklik-, toplum içindeki konumunu
tanmlamada
da
zorlanacaktr.
Temsil
ayrcalna
sahip
bireyler,
entelektüeller, temsil edecei nesnesiyle ilikisi açsndan iki zt yönün
arasnda kalacaktr.
“Birincisi, “Türkiye’nin bat deerlerine ulama” hedefinde, ikincisi,
Türkiye’deki bu deerlerin uzanda durduu varsaylan ‘öteki’ Türkiye’yle
ilikisinde… Batnn ileri, dounun geri, batnn hümanist, dounun barbar,
rasyonel-mistik, açk-kapal gibi ikilikler üzerine oturan hâkim oryantalist
söylem, dou kimliinden arnma çabas içindeki bir corafyada temsilcilerin,
düünme biçimini, konumunu ekillendiren bir etmen olarak karmza çkar.
Kendini ‘bat’l konuma yerletirdikçe gerçekte ‘dou’lu olarak
konumlandrd corafyas ve kültürel özellikleriyle ilikisi bakalar,
dönüür ve batnn karsndaki ‘öteki’lii gerçeini, kendi “öteki”sini
yaratarak, kendi gerçekliini ‘öteki’letirerek amaya çalr.”(Kanbur,
2006:50).
1.5. Medya Temsillerinin Seyirci Üzerindeki Etkileri
Film yapanlarla, filmsel temsil arasnda belli bir ilikinin var olduu
(Kanbur, 2006: 51) gerçei bu konunun üzerinde dikkatle durulmasn gerekli
klyor.
Temsilin gücünü daha iyi ifade etme adna televizyon, ideoloji ve
seyirci ilikisine dair önemli birkaç kuramdan burada bahsetmekte fayda
olacaktr.
Televizyon seyircilerine TV dizilerini neden seyrediyorsunuz sorusuna
“düünceme besin oluyor” cevabn vermeleri “hemen her tür kurmaca
programn, her türlü dizi, seriyal ve televizyon filminin düzenli izleyicilerinin o
program kendi gerçek yaam sorunlaryla ilgili bir uyaran olarak
17
görebildiklerini ima etmektedir.” (Mutlu, 2005:98). Diziler ve filmler gerçek
olmad bilincine ramen anlatt hikâyeleri gerçekmi gibi temsil etmeleri
sayesinde bu algy oluturabilirler. Bunun yannda seyircilerin kendilerine
inanlmaz güvenlerini gösteren bir kurama göre “Bireysel izleyiciler
televizyonda maruz kaldklar mesajlarn kendi üzerlerinde olumsuz hiçbir
etkide bulunmadn, buna karlk bu mesajlardan bakalarnn olumsuz
olarak etkilenme olaslnn çok güçlü olduunu düünmektedirler.” (Mutlu,
2005:109).
Televizyonun toplum düzeyindeki etkilerinin bir baka örneini ise,
özellikle
bat
Avrupa’da
yabanc
dümanl
ve
rkçln
giderek
yaygnlamasnda bu aracn oynad rolü aratran Eser ve Brosius’un
çalmas ortaya koymaktadr (1996). Eser ve Brosius’un aratrmasna temel
tekil eden soru udur: Yabanclara ve snmaclara yönelik iddet edimlerini,
televizyonda
bunlarn
reklamn
yapmakszn
nasl
vermek
gerekir?
Televizyonlarn rkç saldrganlkla bu saldrganln içinde yer ald iddet
balam ilikilendirilmeksizin, rkç gösterileri olduu gibi yaynlamalar pek
çok eletiri ve yaknmaya konu olmaktadr. Televizyonlarn bu konudaki
yaynlarnda, rkçlarn gösteri yaptklar yerlerde yaayanlar, gösteriye
katlmasalar bile, gösteriyi kaldrmdan veya apartman pencerelerinden
izlerken bunlar alklayarak ve sac, rkç sloganlar atarak açk açk
desteklemektedir ve bu destek televizyonlarda olduu gibi gösterilmektedir.
Kayglar ve eletiriler, televizyonun ve dier kitle iletiim araçlarnn bu
olaylarla ilgili geni ve sansasyonel yaynlarnn daha sonraki çok sayda rkç
saldry
tetikledii
gözleminden
kaynaklanmaktadr.
Gerçekten
de,
televizyonda bu tür temsil edilen rkç gösteriler ve saldr olaylarndan sonra
bunlarn saysnda dramatik artlar olduu görülmektedir.(Mutlu, 2005:112).
Prime-time
kuanda
yaynlanan
dramatik
dizilerin
içerik
çözümlemelerinin yapld Bir baka aratrma sonucuna göre; “dizilerde
kurulan dünyann, karakterleri, ilikileri ve eylemleri bakmndan tutarl bir
bütün oluturmakla birlikte, gerçek dünyadaki karlklarna oransal olarak
denk dümedii görülmütür.” Örnek olarak da meslek sahibi olma ve iddet
oranlar gösterilir. Televizyondaki dünyada beyazlar ve erkeklerin meslek
sahibi olma konusundaki saysal hâkimiyetinin gerçek dünyadaki demografik
18
gerçeklerle uyumlu olmad tespit edilmitir. Bu iddet konusu içinde
geçerlidir. Televizyon dünyasnn arlkl olarak iddet dolu olduunu
göstermektedir ama gerçekte öyle deildir. Televizyondaki iddet olaylar
gerçek dünyadaki iddet olaylarndan sayca çok daha fazladr.(Mutlu,
2005:125). Film yapanlarn gerçei veya gerçein ne olduuna ilikin
verdikleri hükümler seyirciyi yanltr ama seyirci bunu hissetmez. Doru olan
gerçein ne olduu deil ekrandan gördüüdür. Buna bal olarak bir baka
alan aratrmasnda izleyicilerin gerçeklie ilikin inançlar ile gerçekliin
kendisi arasnda bir karlatrma yapmak suretiyle televizyonun seyirciler
üzerindeki ‘yetitirme’ etkisini ölçmeyi amaçlarlar. “Aratrmalarn sonucu,
televizyonun
uzun-dönemde
‘kültürlendirme’
etkisi
olduunu
ortaya
koymutur. Bu etki, televizyona maruz kalma derecesine göre deimekle
birlikte, toplumda genel bir ‘anayola sokma’ biçiminde görülmektedir.”(Mutlu,
2005:125). Bu televizyonun ideoloji-temsil ilikisindeki gerçekliini besleyen
kaçnlmaz bir sonuçtur.
Ien Ang Dallas dizisi üzerine yapt aratrmasnda izleyici ve dizi
ilikisini ifade ederken Dallas’ izleyen kadnlarn bu diziyi duygusal bakmdan
gerçekçi bulduklar sonucuna varmtr. Oysa Dallas’n gerçeklikten yoksun bir
dizi olduu eklinde bilinen eletiriler vardr. Bir çeliki olarak görülen durumu
Ang özellikle kültür emperyalizmi tezinin kültür ürünlerine kar izleyicilerin
tepkilerinin karmakln kavrayamamas sonucuna balamaktadr.(Ang, akt.
Mutlu, 2005:152).
Ang’a göre, kurmaca bir eserin gerçekçi olmad iddias simgesel
üretimin doasn yanl anlamaktr. Televizyon program dünyay yanstmaz,
ama onu üretir.(Ang, akt. Mutlu, 2005:152)
1.5.1. Dramlarda Temsil ve Temsil Örnekleri
Ayla Kanbur Türk sinemasnda üretici, temsil ve temsil edilen
üçgeninde konuyu tartarak sinemada bu ilikinin vard sonucu ifade etmeye
çalr. 1980’lerde Sinemasal temsilde, yönetmenlerin kendi inisiyatifleriyle bir
ürün meydana getirdikleri ve sorunlarn ‘provokatif olmadan’ dile getirilmesi
19
gerektii düüncesinin öne çktn söyler. Halktan ‘özgürlemi’ film
üreticileri konu seçiminde de “özgürdürler ve temsil ettiklerini düündükleri
halk sorgulamaya balarlar. Bu dönemden sonra film üreticileri temsil edenin
temsil sorunlarn görmeye balarken dier yandan günlük hayatta Türk
sinemasnn halktan kopukluu tartmalar balar. Yazar bu kopu ve
hesaplamay 1923 de balayan ulusal bir sürecin, küresel bir dönemde
yaayaca kriz olarak görür. Bu kriz Sömürge olmam ama kültürel
sömürgelemeye açk braklm, bu nedenle de kendi kimliini talep edecei
bir merci ve zemin olarak tarihine yabanclam bir bireyin özne oluunun
krizi olarak tanmlar. (Kanbur, 2006: 52)
ranl kadn yönetmen Ziba Mir Huseyni ran kadnlarnn hukuk
karsndaki durularn, olumlu ya da olumsuz karlatklar tüm durumlar
anlatmaya çaltklar belgesel filmlerinin yapm aamasn anlatrken temsille
ilgili önemli ipuçlar verir. Demokrasisi ve demokratik yaps sorunlu olan ran
için bir temsil tartmas uç kabul edilebilir ancak demokrasisi gelimi ülkeler
de kendi çkarlarn korumak adna medyann temsil yönüne etki etmekte ve
yönlendirmektedirler. Burada karlarna çkan en temel sorun neyi nasl temsil
edecekleri sorusu olmaktadr.
“Her gün projemizi konumak üzere ran’da kadn haklar üzerine
tartmalar yürüten hem dini hem de laik kesimden –akademisyenler,
hukukçular, gazeteciler- kadnlardan, dinin egemenliine kar durua sahip
gözüken film yapmclarna, TV ve Kültür ve slami rat Bakanl
yetkililerine, kadn tekilatlarna varncaya dek bir yn insann kapsn
çalyorduk. zini alabilmek için ranl bir film irketiyle veya kadn gurubuyla
ibirliine girmeye hazrdk. Buna karlk çounluu temamz
deitirmemizi, filmimizde ‘müspet bir ran imaj’ yanstacak düün töreni,
kadn parlamento mensuplar ya da ehit anneleri gibi ‘siyaseten doru’ bir
meseleyi ele almamz istiyorlard.” (Huseyni, akt. Tapper, 2007:216).
Bu, ideoloji ve temsil ilikisine örnek olarak görülebilecek bir
durumdur. Devlet, çekimlerine izin verecei belgesel filmin en bata
konusunun doru olmasn istemektedir. Peki, bu kime ve neye göre dorudur?
20
Uzun tartmalarn ardndan alnan izinden sonra bu seferde ran imaj
için ‘menfi’ saydklar eyden ayrtrma art önlerine getirilir. Bunun üzerine
yönetmen u savunmay yapar;
“Savunduumuz imgeler ve sözcükler farkl kültürlerle farkl hisler
uyandrmaya namzettiler. Örnein savata kaybettikleri oullarn slam
yolunda ehit sayan bir anne, batllarn gözünde, iilikteki adalet ve hürriyet
uruna kendini feda etme mefhumundan ziyade, dinsel banazlk ve fanatiklik
hakkndaki önyarglarn teyit eden bir mana ifade edecektir. Biz de, “müspet”
saydklar eylerin batllara “menfi” gözükebilecei gibi, “menfi” saydklar
eylerin de batllara “müspet” gözükebileceini; bu açmaza verilecek en
isabetli yantn seyircilere toplumsal gerçeklii sunmak ve kendi balarna bir
kanaat edinme olana salamak olduunu” (Huseyni, akt. Tapper, 2007:216217).
Söyler. Burada yönetmen her durumda gerçei olduu gibi vermenin
de bir bakma ‘müspet’ bir temsil olduunu ve ran imajn tamamen
düzeltemese de bir ölçüde deitirebileceini savunur.
Sadece rzas olanlarla çekimler yaplr. Belgeselde yer verecekleri
kiileri seçerken dikkat ettikleri husus onlarn temsil kstaslarn da gösterir.
Çekimlere baladklarnn birinci haftas Meryem’i ilk kez koridorda
gördüklerinde her ikisi de onu filme almay kafalarna koyarlar; kendine has bir
durua, güçlü bir karaktere sahip, lafn esirgemez birisi izlenimi vermesinin
ötesinde, davas tam da filmlerinde ilemeyi çok istedikleri vesayet meselesiyle
ilgilidir. Fakat kendisine yaklatklarnda filme alnmay srarla reddeder.
Ardndan çekimlerin ikinci haftasnda bir gün, yargcn darda olduu bir
srada, koridordaki banklardan birine oturmu, kadn davaclarla her zaman
olduu gibi kadnlarn hukuki haklar üzerine tartrken laf laf açar,
tartmalarn konusu yasalarda yer alan cinsel eitsizliklerin sürmesine bizzat
kadnlarn rza göstermelerine gelir. Ziba Mir Huseyni kadnlar kendi balarna
bir ey yapmadklar müddetçe hiçbir eyin deimeyeceini; kendi haklarn
kadnlarn
istemeleri
gerektiini;
haklarnn
tepsi
içinde
önlerine
konulmayacan; sadece mahrem olduunu düündükleri için skntlarn
paylamaktan utandklarndan seslerini çkaramadklarn söyler.
O srada
orada olan Meryem ertesi gün koridorda yanlarna gelip “artk filminizde yer
21
almak istiyorum” der.(Huseyni, akt. Tapper, 2007:234-235). Doru bir temsil
frsat yakaladklarnda srarla peinden gitmektedirler. Temsilin gücüne
muhataplar veya birlikte i yaplacak kiileri inandrmak da çok önemlidir.
Ziba Mir Huseyni, ideolojisine veya hayalindeki kurguya en uygun aktörü
bulmaya çaltn söyleyerek temsil eden ve edilen arasndaki ilikiyi
dorulamaktadr. Bir belgeselde kamera önündekine istedii temsil modelini
yükleyemeyeceinden istedii temsil modelinin gerçek olann bulmaya
çalmtr.
Vefa, temsilde içerden ve dardan bak açlarn karlatrr. Dou
özellikle Ortadou ülkelerinin batdaki önyarg kaynakl menfi temsillerinden
ran da nasibini almtr. ABD’de, Kanada’da ve Avrupa’da menfi ran
imajnn gölgesinde yaayan ranl sinema seyircileri -bilhassa ranl olmayan
kimselerin eliindeyken- beyaz perdeden yansyan ran veya bakent Tahran
görüntülerine utanç ve nefretle karlk vermektedirler. Filmlerin birer kurgu
olduuna aldrmakszn, batl seyircilerin bunlar ran’daki hayat ve kültürü
konu alan belgesellermiçesine seyrettiklerine inanmaktadrlar. ranl seyirciler
ise bu filmlerin azgelimilik veya geri kalmlk emareleri tadn
düünerek bu tarz filmlerin yaplmasna kar çakmaktadrlar.(Vefa, akt.
Tapper, 2007:252-253). Filmlerin kurgu olduu herkesçe bilinen bir gerçektir.
Ancak
seyirciler
bu
kurgu
dünyalar
üzerinde
ciddi
tartmalar
yapabilmektedirler. Kimileri temsillerin gerçei saptrdn söyleyerek öfke
duymakta, kimileri bunlar gerçekmi gibi kabul ederek izlemekte ve bilgilerini
filmsel referanslarla beslemektedirler.
ranllar izledikleri film veya belgesellerde kendi sosyal snflarnn
temsil edilmediini gördüklerinde o film yapmcsn dar görülülükle itham
etmektedirler. ran Usulü Boanma (1998) filminde yalnzca dar gelirli
kadnlarn davalarna yer verilmesini eletirerek eer istense kendisine avukat
tutabilecek ve daha medeni bir boanma geçirebilecek kadnlarn da davalar
verilebilirdir. Burada “yapmc ve yönetmen sadece onlar tercih ederek ran’la
ilgili negatif bir imaj olumasna neden olmaktadr” görüüne sahiptirler.
Mekân eer bir snf temsil ediyorsa daha farkl bir mahkeme salonu ve farkl
bir snftan kiiler kamerann önüne konulmu olsa ran imaj bir anda
22
deiecektir. Kamera önündekilerin ne olduu, temsile farkl bir biçim
kazandrmaktadr.(Vefa, akt. Tapper, 2007:253).
Vefa dramlarda kullanlan her unsurun mekânn temsil gücünü
etkileyecei yönündeki görüünden hareketle bir mekânn sinematik ilenii,
film yapmcsnn mekâna kar tutumunu da vurmaktadr der. Kamerann
hareketi, kadraj boyutu ve kompozisyonu, k, montaj ve ses, diyalog ve olay
örgüsü gibi öykünün bilinçli yapsal unsurlarndan ziyade temann gizli
mesajlarn desteklemektedirler.(Vefa, akt. Tapper, 2007:263-264). Yönetmen
bütün bu sinematik unsurlarla neyi nasl anlatmak istiyorsa o atmosferi
oluturabilir. ‘Nasl temsil’in de cevab budur bir bakma.
Mekânn kentte veya krda olmasnn, açk veya kapal alan olmasnn
tercihi, sklkla hikâye, tema veya karakterlerin psikolojileri üzerinden izah
edilmektedir. Ancak hadiseyi daha yakndan inceleyecek olursak, film
yapmcsnn belli mekânlarla ve bunlarn kültürel anlamlaryla olan yaknln
gösteren ve bunlara dönük tutumuna açklk getiren hikâyenin ötesinde
unsurlarn varln kefetmemiz mümkündür. Bahis konusu tutum, mekânn
k, kompozisyon, kamera hareketi, kamera açs, çekim boyutu, renk, ses,
müzik ve kurgu kullanmlar üzerinden gözlenebilir. Manzaralarn, sokaklarn,
binalarn bir karakterin gözünden çekilmemi olmas, film yapmcsnn bu
mekânlara dönük tutumunun bir göstergesidir (Vefa, akt. Tapper, 2007: 267).
Vefa, kamera açs, k ve kompozisyon yardmyla da temsil’in
kazanabilecei biçimlerden bahseder. Mekânlarn bu unsurlar yardmyla iyi ya
da kötü gösterilebileceini söyler. Mekânlar kadraja hiç girmiyorsa bunun
anlam film yapmclarnn bu mekânlardan yabanclatklarnn ya da temsil
ettikleri kültürel deerlerle balarn koparma arzularnn bir göstergesidir.
Rengârenk bir manzarann kasten donuk kuruni bir renkte gözükecei bir
mevsimde filme alnmas örnek verilebilir. Kentlerdeki farkl farkl mahalleler
ayn
zamanda
farkl
snflarn,
kültürel
deerlerin
ve
geleneklerin
temsilcileridirler. Film yapmcs ve yönetmeni ehrin varlkl semtlerine ve
modern mimarisine yer vermeyerek kendilerinin snfsal konumlar veya
snfsal yaknlklar hakknda toplumsal ve politik bir mesaja sahip olduklarn
gösterirler. Burad’ “Kiraz Tad’n örnek verir yazar. Ana akm kültürün
23
merkezi, pikaresk bir kent olan Tahran, hiç de göze ho gelmeyecek varo
mahalleleriyle öne çkartlmtr. Bir baka örnek olan ‘Kutsanmlarn
Evlilii’nde ise, camide veya evlendirme dairelerinde -iki önemli kurum- yoz,
tamahkâr kimseler var olduu gösterilmitir. Oysa bu temsiller çounlukla
geneli yanstmamakla beraber genel kannn bu yönde oluturulmaya
çalldnn bir göstergesidir denilebilir. (Vefa, akt. Tapper, 2007: 268).
24
2.BÖLÜM
KMLK KAVRAMI
2.1. Kimlik tanmlar
“Kimlik, yüzeysel olarak ksaca kiilerin ve çeitli büyüklükteki
toplumsal gruplarn ‘kimsiniz, kimlerdensiniz?’
sorularna verdikleri
cevaplardr.”(Güvenç, 1993:3). Çeitli aidiyet unsurlar (dil, din, kültür, mekân
vb.) ile kiinin kendini toplumda tanmlad ve buna göre konumlandrd bir
statüdür.
Kemal Karpat kimlii tanmlarken onu insanln douuna kadar
dayandrr. Kii, airet, kabile gibi temellere dayanan kimlikleri tayin eden
terimlerin yan sra kolektif kimlikleri ifade eden bir fikir çabas neticesinde
oluan çeitli kimliklerin varlndan söz eder ve bunlarn arasnda siyasi
kimliklerin ön planda yer aldn ifade eder. Karpat’a göre siyasi kimlikleri
geni çapta aydnlar yaratmaktadrlar.(Karpat, 2011:51).
Karpat kimlik kavramnn, ‘milli devlet’in ortaya çkmas ile güncel bir
önem kazanmaya baladn ve bu kimlik anlaynn yeni olduu kadar, en
çok tartma yaratan konulardan biri haline geldiini ve hakknda bir fikir
birliine henüz varlamadn söyler. Kimlik meselesi Her ülkenin kavim,
millet, sosyal snf, tarihi-sosyal ve kültürel yapsna göre ekil ve yap
özellikleri göstermekle beraber Türkiye için dier ülkelere kyasla çok farkl
özellikler arz etmektedir. Türkiye’nin modernlemesi bir bakma bat’y model
alarak yürütüldüünden kimlik meselelerinin de bat modelinin kavramsal ve
metodolojik snrlar içinde ele alnmaktadr der.(Karpat, 2011:57). Kemal
Karpat bu çeit bir kimlik yaklamn eletirerek Türkiye’de tarihi ve
toplumsal bir çerçeve içinde incelenmesi gerektiini söyler.
Aslnda bu
çalmann konusu da bir ekilde bat modernlii ve geleneksellik
çatmalarnn ürünüdür. Veya modernliin gelenei yok etme gayretinin.
Baz kimlikler vardr ki bunlar sonradan yaratlm kimliklerdir. Mesela
millet, sosyal snf, kral ve imparator tebaas, vatandalk gibi. Ancak ne olursa
bütün kimlikler yani temel ve sonradan yaratlm kimlikler sürekli bir deiim
25
halindedirler. Temel kimlikler yüzyllara yaylan bir deiim yaadklar için
onlarla ilgili hiç deimiyormu kans olumaktadr. Buna airet örnei
verilebilir. Birbirleriyle kaynaarak veya biri dierinden koparak hzla yeni bir
kimlik de kazanabilirler, tam tersi daha büyük birimlere katldklar halde
yüzlerce yl kimliklerini koruyabilirlerde.(Karpat, 2011:57)
Kemal Karpat birçok Afrika ve asya ülkesinde olduu gibi Türkiye’de
tartlan kimlik sorununun ‘siyasi kimlik’ olduunu ve bunun milli devletlerin
ortaya çkmasyla önem kazandn söyler. “Devlet bir kiinin sahip
olabilecei ana kimlikleri yeni bir snflandrmaya ve canlandrmaya tabi
tutarak, bu arada tarihi de kendi açsndan yeniden yorumlayarak, yeni tip bir
siyasi insan ortaya çkarm ve bu insana, bilhassa geleneksel kimlikler içinde
bunalm insanlara yeni kimlikler benimsetmek için çaba sarf etmitir.”(Karpat,
2011:61).
2.2. Türkiye’de Kimlilerin Oluumuna Tarihsel Bak
Kemal Karpat günümüz Türkiye'sinde yaanan kimlik olgusu ve kimlik
sorunlarnn dayanak noktasnn Osmanl Devleti’nde baladn vurgulayarak
meseleyle ilgili önce Osmanl da kimlikler nasl yaanyordu sorusuna cevap
olabilecek ekilde kabaca bir tasvir yapar. slami bir karaktere sahip olan
Osmanl devletinde Müslümanlar için eriat kurallar uygulanyordu ve
yöneticilerin slami ehliyetlerini salayan da buydu. eriatn Müslümanlar
arasnda tek tip uygulanmas kültürel homojenlik salam ve böylece elitler
arasndaki mühtedilerin slam kültürüne uyum salamalarn kolaylatrmtr.
Mühtediler
ana
dillerinden
vazgeçmeden
evlerinde
hatta
darda
hemerileriyle ana dillerini konumaya devam ettiler. Baz mahallelerde en az
Türkçe kadar Srpça, Hrvatça, Arnavutça duymak mümkündü. Âlimler
kitaplarn Arapça yazabiliyordu, airler farsça iirler yazabiliyorlard ama
devletin ve kültürel, dini elitin dili bandan itibaren Türkçeydi. Bu durum
herhangi bir sorun tekil etmemektedir çünkü Türkçe hâkim bir etnik grubun
deil sadece devletin ve devleti yöneten bir grubun dili olarak görülmektedir.
Eitim sistemi yereldir ve her cemaat veya etnik grubun kendi ana dilinde
eitim veren okullar vardr ve bunlar o cemaatler finanse etmektedir. Zaten
26
19. Yüzyla kadar tek devlet okulu, yüksek devlet görevlilerinin yetitirildii
Enderun’dur.(Karpat, 2011:21).
Yazar Osmanl Devleti'nin son dönemlerinde ise kimliklerle ilgili
alglarn ve davranlarn deitiine ve belki bugüne kadar gelen kimlik
ayrmalarnn ve çatmalarnn da temellerinin o günlerde atldna ilikin
bilgiler aktarr ve önce dini kimliin ön planda olduu bir kimlik politikasndan
bahseder. 2. Abdülhamit (1876-1909) dünyadaki bütün Müslümanlarn halifesi
olarak etnik kimlii (kavmiyet) ve vatan sevgisini slam’a ve Osmanl
devletine yönelmi en büyük tehditler olarak görmü ve reddetmitir. Bütün bu
kavramlarn Müslümanlarn inancn zayflatmak amacyla ngilizler tarafndan
yayldn kabul etmitir. Bu yüzden Müslümanlarn bölünmesini hedef alan
bu tehditleri yok etmek için halifelik unvann ön plana çkarmaya çalr ve
özellikle gençleri “inanca ve halife sevgisine öncelik verip vatan sevgisini
ikinci plana atmaya” tevik eder.(Karpat, 2011:27).
Bir sonraki dönem ise vatansever Türk kimliinin oluturulmaya
çalld bir dönemdir. Bunun için kullanlan temsil yöntemi ise kültürel
temsil unsuru olarak oluum halindeki modern Türk edebiyatdr ve bunlar
vatan, üzerinde yaayan milleti ve vatanseverlii temel alan konular
seçmilerdir. Bu çeit bir kimlik modeli ulus kimlie en yakn özelliklere
sahiptir.
Bu dönemde Türk popülist gazeteciinin ve edebiyatnn babas kabul
edilen Ahmet Mithat efendi ve Ahmet Rasim tarafndan kaleme alnan
romanlar ve ksa hikâyelerde gitgide Türk olarak görülmeye balayan bir
Osmanl devleti resmi çizerler. Osmanl topraklarnn Türklüü, kaybedilen
topraklarla ilgili nostaljik duygular, Mehmet emin Yurdakul’un iirlerinde ve
Ömer Seyfettin’in hikayelerinde ön plana çkartlr. Bunlar jön Türkler’in
düünce yapsn göstermesi açsndan önemli kabul edilir. Sadece edebiyat
eserlerinde deil corafya kitaplarnda da konu kendisini göstermektedir.
“Standart tanma göre ‘Türk’ Turan’da (bu terim açkça tarif
edilmemekteydi), Anadolu’da ve balkanlardaki dier yerlerde yaayan insanlar
olarak corafi açdan tarif ediliyordu. Türklerin yan sra, Araplar, Kürtler,
27
Lazlar, Bonaklar, Pomaklar, Çerkezler, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler hep
birlikte Osmanllar olarak bilinmekteydi. Bu ilk ders kitaplarna göre heyet-i
müttehide-i Osmaniye, belli bal on iki Müslüman ve sekiz gayrimüslim
gruptan olumaktayd. Konstantiniye, Osmanl ülkesinin temeli Türklerden
meydana gelen bakentiydi. Ülkenin dili “kaynan Türkçeden alan genel bir
dil” olan Osmanlcayd. Dier corafya ders kitaplar, kuzey Türkistan’daki
halklar Türk ve Mool kökenli olarak tanmlama konusunda daha belirgin bir
tutuma sahipti. Yine de ‘halis’ Türk olmamalarna karn ‘Tatar’ olarak
adlandrlmaktaydlar.” (Karpat, 2011: 29-30)
"Türkiye Müslüman dünyasnda ilk kez kavme dayanan bir devlet
kurdu ve 1923’te kendisini etnik bir Türk cumhuriyeti olarak ilan etti, ardndan
yeni laik etnik kimliiyle geleneksel slami kimliini uzlatracak yollar
arad."(Karpat, 2011:95). Böylece son olarak, kurulan yeni devlet kendine, yeni
bir kimlik de hazrlamtr. Bu yeni kimliin doruluu veya yanll
sorgulanmam, dönemin yöneticileri kendi dorular ile hareket etmilerdir.
Bu vatan topraklarnda yaayanlar yani Türkiye cumhuriyeti vatandalar
Türklerden olumaktadr. Burada Türk kelimesinin etnik ve dilsel özellikler
tad göz ard edilmitir. Devletin yapt millet tanm toplumun genelini
kapsayamad için zamanla büyümü ve hala çözülemeyen bir sorun olarak
kalmaya devam etmitir.(Karpat, 2011:33).
2.3. Kimlik Çeitleri
Kobena Mercer’a göre Kimlik, yaps ve yüklendii anlamlar nedeniyle
karmak bir unsurdur. Bazen tek bir kimlik çeidinin bile kendi içinde
çatmalar vardr ve sorunludur. Bazen o kadar deiik anlamlar yüklenirler ki
insanlarn ayn eyden dahi söz etmedikleri ortaya çkar. “En azndan bir ey
açk- kimlik, ancak bunalmda olduu zaman, sabit tutarl ve dengeli olduu
varsaylan bir eyin yerini kuku ve belirsizlik süreci ald zaman, sorun
haline gelmektedir. Bu açdan bakldnda, kimlik üzerine konuma hevesi
çada politikalarn post modern açmaznn bir belirtisidir.”(Mercer, 1998:49).
"Kimlik, birbirinden çok farkl referanslarla tanmlanabiliyor. Clifford
Geertz’in örneklemesinden yola çkarak söylersek, kimsin? Sen nesin? Ya da
kendini nasl tanmlyorsun? Türünden kimlik belirleyici sorulara verilen
28
cevaplar etnik(mesela, Srp), ulusal(mesela, Avusturyal), uluslarüstü(mesela,
Afrikal), dilsel(mesela, Frankofon, Franszca konuan), rksal(mesela, beyaz),
kabilesel(mesela, Navajo), ya da dinsel(mesela, Müslüman) veya bunlardan
ikisi ya da daha fazlasnn bir kombinasyonu olarak karmza çkabiliyor."
(Yavuz, 2006). Kiiler sadece bir tek kimlik ile kendilerini tanmlasalar bile
kendilerinin ifade etmedikleri dier bütün kimliklere de sahiptirler. Ait
olduklar etnik kökenler, yaadklar yer, rklar, konutuklar dil, dinleri
onlarn ayr ayr kimlikleridir. Kiiye sorulan sen kimsin? Sorusuna verdii ilk
cevap kabul ettii baskn kimliktir sadece.
2.3.1. Kültürel kimlik
Stuat Hall kimliin düünüldüü kadar açk seçik ve sorunsuz
olmadn
söyler.
Kimliin
yeni
kültürel
uygulamalarn
betimledii
tanmlanm bir olgu olduunu düünmektense, bunun yerine onu asla
tamamlanmam, her zaman hareket halinde ve her zaman betimlemenin
dnda deil de içinde oluan bir “ürün” olarak düünmek gerekir der. Bu
görüün ise “kültürel kimlik” teriminin sahip çkt otoriteyi ve sahicilii
sorunlu hale getirdiini ifade eder.(Hall, s.174)
Stuart Hall kültürel kimlik üzerine en az iki düünü yöntemi
olduundan bahseder.
“Birinci görü kültürel kimlii tek, paylalan bir kültür, bir tür ortak ‘tek
gerçek benlik’ balamnda, pek çok dier, daha yüzeysel ya da yapay olarak
yüklenmi ‘benlik’lerin içinde sakl, ortak tarih ve atalar olan insanlarn ortak
noktas olan ‘benlikler’ anlamnda tanmlar. Bu tanmlama balamnda, bizim
kültürel kimliklerimiz ortak tarihsel deneyimlerimizi ve paylalan kültürel
kurallar yanstr; bunlar da bizi, gerçek tarihimizin deien bölümleri ve ini
çklarnn etkisiyle sabit, deimez ve sürekli alg dayanaklar ve anlamlar
olan “bir halk” haline getirir. Bu ‘bir’lik bütün dier, daha yüzeysel
farkllklardan daha önemlidir ve dorudur…”(Hall, 1998:174)
"Ancak ikinci bir balantl ama farkl bir kültürel kimlik görüü daha
vardr. Bu ikinci durum, birçok benzerlik noktasn kabul eder; ama ayn
zamanda derin ve önemli kritik farkllk noktalar da vardr ve bunlar
“gerçekten ne olduumuzu” -tarih iin içine girdiinden beri- “dier yön tam
olarak bizin ne olduunu” belirler. Uzun bir süre, kesin bir biçimde, iin dier
yönünü kabullenmeden “tek deneyim, tek kimlik” üzerinde konuamayz… Bu
ikinci anlamda, kültürel kimlik ‘var olma’ kadar bir ‘olma’ meselesidir.
29
Geçmie olduu kadar gelecee de aittir. Kültürel kimlik zaten var olan bir ey
deildir; mekân, zaman, tarih ve kültürün ötesine geçer. Kültürel kimlikler bir
yerden gelir, tarihleri vardr. Ama tarihsel olan her ey gibi, sürekli dönüüme
maruz kalrlar. Sonsuza kadar köklemi bir geçmie sabitlenmi olmaktan çok
uzaktrlar; bitmeyen tarih, kültür ve güç ‘oyun’larna bamldrlar. Bulunmay
bekleyen, bulununca da benlik duygumuzu sonsuza kadar güven altna,
yalnzca geçmiin ‘geri alnmas’na dayanmaktan çok uzaktrlar; kimlikler bizi
konumlayan ve kendimizi konumladmz farkl durumlara verdiimiz
isimlerdir, geçmiin öyküleridir."(Hall, 1998:177).
Bu anlatma göre "kültürel kimlik" dier bütün kimliklerin birlemesi
ve etkileime girmesiyle ulalan sonuçtur. Kimliklerin ortaya çkard
kolektif ürünlerdir. Bu sonuçlar her zaman ayn olmaz, zamanla deien
kimliklerle beraber kültürel kimlikler de deiir ve dönüürler.
2.3.2. Yerel Kimlik
Anthony D. Smith’in snflandrd kimlik çeitlerinden birini ‘mekân
ya da ülke/toprak kategorisi’nde yer alan yerel veya bölgesel kimlikler
oluturur. Yazar yerel ve bölgesel kimliklerin özellikle modern öncesi
devirlerde ayn ölçüde yaygn olduunu söyler. “Yerelcilik ve bölgecilik
genelde cinsel farkllamann yoksun olduu tutunum salama niteliine sahip
gibi görünür. Ama görüntü çok zaman yanltcdr. Bölgeler kolaylkla yerel
birimler halinde parçalanabilir, yerel birimler de farkl yerleimlere
ayrlabilir.”(Smith, 1991:18). Türkiye’de bölgesel kimliklerin belirgin olduu
söylenebilir.
Rizeli
veya
Trabzonlu
bir
kiiden
Karadenizli
diye
bahsedildiinde onun bölgesel kimliine vurgu yaplm olur. Diyarbakrl
veya Karsl bir kii ayn zamanda douludur. Bölgeler arasnda bir ayrm
zihinlerde belirgin bir ekilde olumutur. Karadenizli, Egeli, Akdenizli veya
Orta Anadolu derken genellikle bölgesel özelliklere dayanan bir kimlik kast
edilirken doulu denildiinde etnik bir kimlik olarak kabul edilen Kürt kimlii
ifade edilmeye çallmaktadr.
2.3.3. Dinsel kimlik
Smith, dinsel kimlii dier toplumsal snf kimliklerinden farkl
deerlendirir. Çünkü dinsel kimlik farkl bir ölçüte dayanr ve son derece farkl
beeri ihtiyaç ve eylem alanlarndan doar. Daha açk bir ifadeyle Snf
30
kimlikleri üretim ve mübadele alanlarndan doarken dinsel kimlikler iletiim
ve toplumsallama alanlarndan doar, kültür ile kültürü oluturan unsurlar
(gelenek ve ritüeller içinde kodlanm deerler, semboller, mitler ve
görenekler) arasnda bir hizalana dayanrlar. “Ampirik olann daha üstündeki
bir gerçeklie ve seyrek olsa bile özellemi kurumlarn nianlarna atflar da
yaparak, belli sembolik kodlar, deer sistemlerini, inanç geleneklerini ve
ritüelleri mütereken paylatklarn düünenleri, tek bir inananlar topluluuna
katma eiliminde olmulardr.” (Smith, 1991:21).
Dini kimlikler ve etnik kimlikler arasndaki ilikiler kendi özelliklerine
göre farkllklar gösterir ve yakndan ilgilidirler. Mesela dünya dinleri etnik
snrlar ap kaldrmaya çalr ama belli etnik gruplar da en dindar cemaatler
haline gelebilirler. Ermeniler, Yahudiler ve monofiziz (sa’da tanr ile insann
birliini gören bir Hristiyan tarikat. Ç.N.) Habeliler, bu tür bir etnik ve dini
kimlik kesimesine örnektirler. Hatta bu iliki daha da yakn olabilir ve
tümüyle dini bir cemaat olarak yola çkm olan bir topluluk sonunda kendine
has etnik bir cemaate dönüebilir. (Smith, 1991:21). Bir kimliin kendi içinde
dönüümünün dnda bir kimlik çeidinden baka bir kimlik çeidine geçitendönüümden bahsedilir. Kürtler cumhuriyet öncesi dönemde daha ziyade
Müslüman-Osmanllar iken cumhuriyetten sonra ulus kimlik politikalar ile
bastrlan kimliklerine sahip çkma adna "Kürt" kimliklerini ön plana
çkarmlar, dini kimliklerini daha gerilere itmilerdir. Kürt kimliinin yaad
süreç yukarda bahsedilen örnein tam tersi bir durumdur. Bu da bu ülkeye ait
daha farkl bir durumu gösterir. Yani dini kimliklerini geri plana itme aslnda
baka bir politik tavrn sonucudur.
2.3.4. Milli Kimlik
Smith, millet kavramn siyasi bir toplulukla birlikte zikreder. Millet
kavramnn kökü çok eskilere dayanmaz. Millet kavram eski yunanda siyasi
anlamda kullanlmamtr der. Her biri kendi egemenliine tutkuyla bal kentdevletlerinden oluan bir topluluklar vardr. Bu tanma uygun olarak da eski
bir Yunan milletinden deil de etnik ve kültürel bir Yunan cemaatinden söz
eder. (Smith, 1991:24)
31
Dolaysyla eer milli kimlikten bahsedilecekse bu belli anlamda bir
siyasi topluluun varln gerektirmektedir. Siyasi bir topluluun olabilmesi
için de bu topluluu oluturan her bir fert için belli ortak kurumlarn, kii
haklarn ve görevlerini belirleyen bir yasann varl gerekir. Ayrca bu
toplulua mensup bireylerin kendilerini özdeletirecekleri, bir aidiyet hissi
duyacaklar belli toplumsal mekânlar ve daha önemlisi snrlar ve hatlar
kesinlemi bir toprak parçasn da gerektirmektedir. (Smith, 1991:24)
Millet kavramna dair batl ya da sivil modele göre hâkim düünce
mekansal ya da teritoryal(yerel, bölgesel)dir. Bu anlaya göre milletlerin iyi
tanmlanm ülkelere/topraklara sahip olmalar gerekir. Halk ile toprak adeta
birbirlerine ait olmaldrlar. Bu toprak parças herhangi bir yer deildir. Tarihi
olarak bir anlam da olmaldr. Bir toprak daha benimsenmi haliyle ‘yurt’
halkn ‘beii’ olmaldr. Türklerdeki gibi o toprak soyunun köklerini tamasa
bile oras vatandr. Bu vatanda halk nesiller boyu birbirleri üzerinde ac tatl
paylamlarda bulunmulardr. Yazara göre oras tarihi bellek ve çarmlarn
mekân
haline
gelir.
Yurt;
‘bizim’
bilgelerimizin,
azizlerimizin
ve
kahramanlarmzn yaadklar, çaltklar, dua edip savatklar yerdir der. te
bütün bu özel durumlar yurdu yeryüzünde eiz biricik hale getirir. Böylece
nehirleri, denizleri, dalar, gölleri ve daha baka birçok eyiyle vatandalarnn
gözünde ‘kutsal’ hale gelir. Yani derin ve deruni anlamlar sadece srrn bilen
milletin öz evlatlar tarafndan kavranabilecek mübarek yüze yerlerdir. Bu
topraklardaki doal kaynaklar da sadece bu vatann evlatlarna ‘millet’ine aittir.
Yabanclarn
Kutsallklar
kullanmna
ve
balar
ve
önce
sömürüsüne
vatan
kapaldr.(Smith,
ardndan
o
vatann
1991:25).
‘millet’ini
oluturmaktadr. te kendisini bir vatann parças olarak görenlerin ve
kendilerini bu ba ile ifade edenlerin sahip olduklar kimlik ‘milli kimlik’
olarak kabul edilir.
2.3.5. Etnik Kimlik
Etnik kimlik dendiinde akla gelen ilk çarm ayn soydan gelen ayn
dili konuan topluluklardr. Etniklik illa bir kökene vurgu yapar. Konuyla ilgili
görüler ise oldukça farkldr.
32
Önder, etnik kimliin doutan alndn kabul etmez. Temelde, bata
dil ve dini inanç olmak üzere, töre, gelenek ve benzeri öelerin belirledii
kültürel bir olgudur der. Etnik kimlii belirleyen ey kiinin içine doduu
ailenin, içinde yetitii çevrenin, kültürel deerlerin, ailenin, çevrenin kimlik
olarak ‘kendine bak’dr(emik)(emik bak, bir grubun kendi kimlii ile ilgili
kendi tanmdr, kendini ‘ne’, ‘kim’ olarak gördüüdür. Emik bakta etnikliin
ölçütü tamamen grubun kendi kabulüdür.) diyerek buradan onun doutan
kazanlan bir nitelik, genetik, biyolojik, rki bir özellik olmad sonucuna
varr. (Önder, 2008:1).
Bu nedenledir ki, etnik kimlik kültür ortamndaki deiime bal olarak
‘deiebilirdir’. Yazar bu iddiasn u örnekle ispat etmeye çalr. Küçük yata
evlatlk verilen bir çocuun ya da göç nedeniyle kültür ortam radikal bir
ekilde
deien
kiinin
etnik
kimlii,
bu
deiime
bal
olarak
deiebilmektedir.(Önder, 2008:1).
Giddens etniklik kavramndan anlam açsndan bütünüyle toplumsal bir
kavram olarak bahseder. Kültürel pratiklere ve bir toplumun insanlarn
dierlerinden ayrt eden görünümlere atfta bulunduunu söyler. Yazara göre
etnik grubun üyeleri kendilerini yaadklar toplumdaki dier gruplardan
kültürel açdan farkl görürler ve onlar da karlnda dier grup tarafndan
farkl görülürler.
“Farkl özellikler bir etnik grubu dierinden ayrt etmeye yardmc
olabilir ancak, bunlar arasnda en bilinenler dil, tarih ya da (gerçek ya da
hayali) atalar, din, giyim ya da süslenme tarzlardr. Etnik farkllklar bütünüyle
örenilmitir; bu durum, baz gruplarn nasl sk sk ‘yönetilmek için domu’
ya da ‘tembel’, ‘aptal’ vb. eklinde deerlendirildiini hatrladmzda apaçk
ortaya çkan bir noktadr. Aslnda etniklikle ilgili doutan olan hiçbir ey
yoktur. Etniklik, zamanla üretilen ve yinelenen, bütünüyle toplumsal bir
olgudur. Toplumsallama yoluyla genç insanlar, topluluklarnn yaam
tarzlarn, normlarn ve inançlarn özümserler.” (Giddens, 2008:535)
33
Etniklik bir bireyin ve grubun kimlii açsndan önemlidir. Geçmile
olan balarn sürdürülebilmesi için önemlidir ve bu ba kültürel geleneklerin
uygulanmas ile canl tutulur. (Giddens, 2008:535).
Emine Yavagel etnik kimlii nesnel düzeyde yaanan ve kavranan
varolusal bir aidiyet bilinci olarak tanmlar ve bir anlamda somut ve nesnel
verilerden
gözlenebilir
davranlara
dayal
olarak
tümdengelimsel
çkarsamalarla yaplandrlm kavramsal bir ema olarak tarif eder.(Yavagel,
akt. Uluç, 2009:56)
“Toplumsal kimlik belirli bir alanda, snrlar belli bir kültürel topluluk
tarafndan tanan kimlik olarak snrlandrldnda bir etnik kimlik,
geniletildiinde ise ulusal kimlik deikesidir. Etnosantrizm hem ilkel hem de
çacl toplumlarda gözlenen, yaygn bir tutumdur. Her çada, her kültür
insanln özünü kendisinin canlandrd savunusuna girimitir. Bunu
yaparken de dier halklar vahi, barbar nitelemeleriyle aalamtr. Etnik
kimlik, belirli bir grubun üyelerinin kendilerini, dier topluluk üyelerinden
ayrt eden, farkllatran bir aidiyet duygusudur. Bu grubun üyeleri böylelikle
kendilerini ‘biz’ olarak tanmlarken kendi içlerindeki uyumun, benzerliin
aksine ‘onlar’dan farkllamaktadr. ‘Onlar’dan ayrt edildii, farkllat
oranda ‘biz’ salamlamaktadr. Bir dizi temsillerle kendini tanmlayan grup
kimi zaman da ‘onlar’a kar çkmakta, bunu yaparken de kendine dar bir
çerçeve oluturabilmektedir. ‘Biz’in snrlayc ve kapal alglan beraberinde
yanl rk düüncelerini de çartrmakta, kendini överken ve her eyin
üstünde konumlandrrken ‘biz’ aidiyetine dâhil olmayanlarn dlanmas,
kötülenmesi söz konusu olabilmektedir." (Yavagel, akt. Uluç, 2009:56-57).
Buradaki ‘biz’ ve ‘onlar’a verilen konumlar Antonhy Giddens'a göre
önyarglarla oluur. Ona göre önyarg bir grubun üyelerinin bir baka grup
hakkndaki fikirleri ve ona taknd tutuma atfta bulunur. Önyargl bir
insann pein hükümlü görüleri saysal çounluu olan delillere deil de
söylentiye dayanr ve yeni bilgiler karsnda da deimeye direnirler. Yazara
göre insanlar kendilerini özdeletirdikleri gruplara yönelik olumlu, dierlerine
kar da olumsuz önyarglar besleyebilir. Dolaysyla belirli bir gruba kar
önyargl olan birisi bu grubu tarafsz bir biçimde deerlendiremez görüünü
dile getirir. Ayrca önyarglar bir grubun sabit ve kalplam kalp yarglar
üzerine ina edilir der.(Giddens, 2008:538). Olumlu ve olumsuz bu tavrlarn
34
yöneticilerde
de
kaçnlmaz
bir
ekilde
olduu
düünülürse
kimlik
politikalarnda neden tarafsz olunamad anlalabilir.
Burada bir de bat'nn dier milletler üzerindeki kimliklere etkisinden
söz edilebilir. Smith'e göre Bat’nn standart millet modeli Tarihi ülke, yasal
siyasi topluluk, topluluk fertlerinin yasal-siyasi eitlii ve ortak sivil kültür ile
ideoloji unsurlarndan oluur. Bu model Dou Avrupa ve Asya ülkelerindeki
millet modellerine bir parça etki edebilmitir ama bat dndaki bu milletlere
ait kendi farkl artlarna çok daha uygun anlaml yeni unsurlar eklenmi bir
millet modeli olumutur. Yazar batl olmayan bu modeli ‘etnik’ millet
kavram olarak tanmlamaktadr. Etnik millet kavramnn ayrt edici özellii
doutan, ftri bir topluluk fikrini öne çkartmasdr der. Batl millet kavram
bireyin, kendi seçebilecei belli bir millete ait olmas gereini art koarken bu
batl
olmayan
ya
da
etnik
kavramlatrma
böyle
bir
müsamaha
göstermemektedir. Birey, kendi topluluunda da kalsa, baka bir yere de geçse,
organik olarak içinde doduu topluluun mensubu olarak ve sonsuza kadar
onunla damgalanm olarak yaamak durumundadr. Baka bir ifadeyle millet
ortak soydan gelen bireylerin oluturduu bir topluluktur. Smith Bu etnik
modelin de saysz yüzü olduundan bahseder. Birinci model ülkeden daha
fazla soyu ön plana çkarr. Burada millet hayali ‘üst aile’ olarak görülür ve
özellikle dou Avrupa ve Ortadou ülkelerinde kendisini gösterir. Öyle ki
çetelesi tutulan soy ve ecerelerinin kökleriyle gurur duyarlar. Böylece
köklerini isnat ettikleri ortak ecdada kadar götürebilirler. Farkllaan tek unsur
evlilikler yoluyla ailevi balar oluan kz ve erkek kardeler ve kuzenlerdir.
(Smith, 1991:29). Kürt topluluklarn airet yaps bu görüe örnek verilebilir.
Kürtler için airetlerini korumak, yaatmak ve nesilden nesile adn devam
ettirmek büyük öneme sahiptir. Evliliklerin yakn akraba ve airet içinde
olmas bunun bir sonucudur.
Batl modeldeki ‘halk’ kurumlara tâbi siyasi bir topluluk olarak
görülürken etnik modelde halk milliyetçi emellerin nesnesini verir ve çarnn
nihai retorik merciini oluturur. Eylemli siyasi bir seferberliin olmad yerde
bile bu böyledir. Önderler halkn iradesine bavurarak ve onlarn onaylarn
alarak eylemlerini hakllatrabilir ve ayn snf gruplar bir araya getirebilirler.
35
Bu da etnik kimlik kavramna dier kimlikler karsnda yüklenen anlam ve
önemi gösterir. (Smith, 1991:29).
2.3.6. Ulus Kimlik
Ulusal kimlik, doas gerei homojen bir yapya sahiptir. Bütün snfsal
ve bireysel kimlikleri tek bir kolektif kimlik altnda birletirmeyi hedefler.
Böylece ‘biz’ ve ‘onlar’ kartl üzerine kurulu ortak bir kültür ve kimlik
yaratmay hedeflemektedir. Ulusal kimlik kendi varln tanmlayabilmek,
özelliklerini belirleyebilmek için kendisinden farkl olan, bizden olmayan, ‘biz’
için bir tehdit olabilecek ‘ötekiler’in varlna ihtiyaç duyar.(Akça, 2007:3).
Marx ve Durkheim’in ykc bir eilim olarak görüp modern sanayinin
yaratt gitgide artan ekonomik birleimin etkisiyle hzla gerileyeceini
düündükleri ulusçuluk eilimi, aslnda çada dünyadaki en önemli toplumsal
hareketlerdendir. Sosyoloji düünürlerinin öngörülerinin aksine yirmi birinci
yüzyln banda ulusçuluk yalnzca canl olmakla kalmayp dünyann kimi
yerlerinde büyüyüp gelimeye devam etmitir.(Giddens, 2008:921)
Yazar ulusçuluun önde gelen kuramcs Ernest Gallner'n(1925-1995)
görülerinden bahsederek ulusçuluun ulusun ve ulus-devletin her üçünün de,
kökenleri on sekizinci yüzyln sonlarndaki Sanayi Devrimi’nde yatan modern
uygarln ürünleri olduunu ileri sürdüünü aktarr. Ulusçuluun ve onunla
ilikilendirilen hislerin ya da duygusallklarn insan doasnda derin kökleri
olmadn ve bunlarn, sanayiciliin yaratt yeni büyük ölçekli toplumun
ürünleri olduunu söyler. Yoksa geleneksel toplumlarda ulus fikri de ulusçuluk
akm da bilinmemektedir der.(Giddens, 2008:921).
Modern toplumlardaki ulusçuluk modelinin olumasna neden olan
birkaç sebepten söz edilir. Bunlardan birincisi modern sanayi toplumu
ekonomik gelimeleri hzlandrm ve karmak i bölümlerinin ortaya
çkmasn salamtr. Baka bir özellik ise modern devlette bireyler
yabanclarla etkileim halinde olma durumunda kalrlar. Bu nedenle de en
bata okullarda resmi bir dilin olduu kitle eitimi gereklilii doar. Bu büyük
36
ölçekli bir toplumun örgütlenmesinin ve birliini korumasnn da balca
aracdr. (Giddens, 2008:921).
Giddens, Gallner’n kuramnn birden fazla bakmdan eletirildiini
söyler. “Eitimin toplumsal birlii üretme ilevi” gördüünü savunan ilevselci
bir kuram olduundan hareketle eletirirler. Bu görü eitimin çatma ve
bölünme yaratmadaki rolünü küçümseme eilimindedir. Ayrca Gallner’n
kuramnn ulusçuluun uyandrabildii ve genellikle uyandrd tutkular
gerçekte açklayamadn söyler. Çünkü ulusçuluun gücü yalnzca eitimle
deil, insanlar için bir kimlik yaratma özelliiyle de ilikilidir der. (Giddens,
2008:921-922)
Giddens’a göre kimlie duyulan ihtiyaç modern sanayi toplumunun
ortaya çkmasyla domamtr. Dolaysyla eletirmenler de onun ulusçuluu
ve
ulusu
modernlik
öncesi
zamanlardan
ayrmasn
yanl
olarak
deerlendirirler. Evet, belki ulusçuluk birçok açdan moderndir ve modern
unsurlarla daha örtümektedir ama ulusçuluk çok daha uzak geçmie dayanan
duygusallklardan ve simgecilik biçimlerinden yararlanr. (Giddens, 2008:922).
Uluslarn
ve
ulus
devletlerin
oluumu
veya
sonu
dünyann
bölgelerinden bölgelerine farkllklar gösterir. Elbette bu toplumlarn
gelimilii ile ilgilidir. Afrika’nn kimi bölümlerinde, uluslar ve ulus-devletler
tam olarak olumamtr ancak, baz yazarlar dünyann baka bölgelerinde
çoktandr
küresellemenin
karsnda
‘ulus-devletin
sonundan’
söz
etmektedirler. Japon yazar Kenichi Ohmae’ye göre, küresellemenin bir sonucu
olarak, gitgide artan biçimde, içinde ulusal kimlikler zayflamaya ve snrlar
ortadan kalkmaya balamtr. nsanlk bir ekilde bu yenidünya düzenine
doru ilerlemektedir. (Giddens, 2008:928).
Yazarn buraya kadar tartt ulus-kimlik, ulus-devlet kavram
bunlarn oluumu, son yüzyllarda farkl kültürlerdeki deiimleri ve uygulan
biçimlerinden hareketle varlan sonuçlar da tartlr kabul eder. Buna göre
tüm devletler, bu küreselletirme süreçlerinden kesinlikle etkilenmektedirler.
Yukarda tartld gibi, ‘devletsiz uluslarn’ yükseliinin bile küresellemeyle
balantl olduu söylenebilir. Buna karlk küreselleme ilerledikçe, hzla
deimekte olan bir dünyada güvenlik kaygsyla insanlar sklkla yerel
37
kimlikleri yeniden canlandrmaya yönelik bir tepki verirler.(Giddens,
2008:928). Yazara göre ulus-devletin sonunun geldiini söylemek yanl olur.
Evet, evrensel pazarn dünyada yaylmasyla beraber uluslarn kendileriyle
ilgili ekonomik alanlar daralmtr ve ekonomik güçleri de azalmtr ama
bugün, dünyadaki her ülke bir ulus devlettir ya da öyle olmann özlemini
çekmektedir ve ulus-devlet evrensel bir siyasal biçim durumuna gelmitir.
(Giddens, 2008:928).
"Siyasi terminolojide, ‘ulus’ ile ‘devlet halk’ ayn kapsamda düünülür.
Fakat hukuksal tanmlamann ötesinde ‘ulus’, ortak köken, en azndan ortak
dil, kültür ve tarih ile ekillenmi siyasi bir topluluk anlamna da gelir. Devlet
halknn, bu tarihsel anlamdaki ‘ulus’a dönümesi de ancak kendine özgü
yaam biçiminin somut bir yapsnda gerçekleir." (Habermas, 2010:16).
Habermas bu ve benzeri tanmlamalarn ksaca terminolojilerin
sanld kadar masum olmadn, bunlarn belirli bir anlay dikte ettiini
söyler.
"Günümüzde ‘etno-milliyetçilik’ biçiminde uyarlanm bu yeni sözcük,
köken terminolojisinde var olan ‘ethnos’ ve ‘demos’ arasndaki ayrm yok
eder. Kavram bir yandan, etnikler aras yaknl, yani akrabalk ilikilerine
göre düzenlenmi politika-öncesi soy topluluklarn, dier yandan, devletsel ya
da en azndan siyasi bamszlk çabasndaki uluslar vurgular. Böylece, etnik
topluluklarn, uluslara göre ‘daha doal’ ve evrimsel açdan ‘daha eski’ olduu
görüü örtük olarak yadsnmaktadr. Ortak köken inancn paylaan, birbirlerini
ayn topluluun ‘mensuplar’ olarak gören ve böylece kendilerini çevreden
soyutlayan kiilerde var saylan kan akrabalna ve kültürel kimlie dayal
‘biz-bilinci’, etnik ve ulusal toplumlamann ortak çekirdeini oluturur.
Uluslar, bu ortaklk nda ele alndna, dier etnik topluluklardan genelde
karmaklk ve kapsamllk yönüyle farkllk gösterir: “hissedilen ortaklk
balar nedeniyle bir kiinin sadakatine hükmedebilen en büyük gruptur; bu
açdan bakldnda, bu tam olarak geni ailedir.”(Habermas, 2010:38).
Son olarak Kemal Karpat on dokuzuncu ve yirminci yüzyllarn ulus
devletlerin ortaya çkmaya balad ve beraberinde birer devlet ideolojisi
haline gelen özel milliyetçiliklerin olutuunu söyler.(Karpat, 2011:97).
38
Türkiye’de de Türk milliyetçii devletin ulus kimlik projesini besleyen
unsurlardan biri olmutur.
Buraya kadar ulus kimlik bal altnda bavurulan görülerde ortak
nokta ulus kimliin devlet ile birlikte anlmasdr. En bata da belirtildii gibi
ulus kimlik aslnda bireylerin kendilerini ifade etmek için kullandklar bir
kimlikten ziyade yaadklar devletlerin kendileri için uygun gördüü etnik
kimlikle de dorudan balantl bir kimliktir. Baskn etnik kimlik gücünün
milliyetçilik duygusuyla ortaya çkard ulus devletin en önemli unsuru ulus
kimliktir. Etnik Türk kimliinin baskn bir kimlik olmas sonucu kurduu
Türkiye Cumhuriyeti Devleti bir ulus devlettir. Kurucu güçler dier etnik
milletleri eriterek ulus devlet kimliini güçlendirmeye çalmlardr.
2.4. Ötekiletirilen Kimlik
Yukarda bahsi geçen devletin ulus kimlik oluturma ve devleti ulus
devlet haline getirme istei baka kimliklerin varln ispat eder. Ulus kimlii
kabul etmeyen bu baka kimlikler ‘öteki’ olacaklardr.
Öteki'ni öteki yapan ey farkllktr. Rutherford, Bat’nn hiyerarik
dilinde yabancnn, ötekilii, farkllk alann ve korkularmzla kayglarmzn
yöneldii nesneyi simgelediini söyleyerek ötekilik bu kavramlarn siyahbeyaz, eril-diil, heteroseksüel-homoseksüel olarak kutuplam olmalarnda
yatar der. Bu terimlerin biri daima baskn, dieri ise zayftr ve sahip olunan
kimlikler bu yönde biçimlenmitir. Farkllk, bu balamda, ötekinin etkisi
olarak alglanr. Yazar burada farkllk üzerine konuabilen kültür politikasnn
öneminden bahseder. Buna göre farkllklarn konuulabildii durumlar
ötekilie ait hiyerarileri krma, kutuplama dilini ve onun eitsizlie ve
ayrmcla ilikin maddi yapsn bozma yolunu gösterir.(Rutherford, 1998:8).
Yazar burada farkllk sözcüünün, kesinliin yok edilme güdüsü anlamnda
kullanlabileceini söyler. Buna göre farklln, bir deiim, dönüüm ve
melezleme deneyimini simgelediini ve deiime elik eden bütün o
tamamlayc korkularn, endielerin, karmaalarn ve tartmalarn odak noktas
olarak hareket ettii için rabet gördüünü söyler. Ama kültürel politikaya bir
39
yaklam biçimi olarak da neler olduunu anlamaya yardmc olur:(Rutherford,
1998:9)
“Bir kuram, politika, kültürel deneyim ve kimlik çeitliliini yeni
ittifaklar ve akmlar içinde bir araya getirerek yeni uygulamalar ve diller için
balangç noktas olabilir. Bu tür bir politika, kimlikleri, eninde sonunda
homojen bir doalar olduunu varsayan temel bir bütünlük içine sokmaya
gerek duymaz. Tersine, o özcüün ve tek kültürlülüün bir eletirisidir,
kimlikleri sabit olmayan ve ‘üst belirlenme’ öne çkartr. Farklln kültürel
politikas hem kimliklerin birbirine baml ve bantl doalarn hem de
onlarn birbiriyle kyaslanmazlklarn ve özerk olmaya ilikin siyasi haklarn
kabul eder.”(Rutherford, 1998:9)
Politik anlamda kullanlan ötekilik ve ötekilie kar alnan önlemler
büyük korkularn bir sonucudur. Dolaysyla Merkez, kendini koruma
refleksiyle öteki olan büyük korkularyla ve dehetiyle kuatr. Merkez,
kendisinin dalma korkusuyla kendi snrlarn belirleme ve güvence altna
alma mücadelesinde akld nefreti ve dümanl besler. Hem kendi hem
öteki, kendilerini oluturan kimliklerin evrensel olduunu düünebilirler ama
çeitli farkllklardan bir ekilde eitsizlikler doar. Yazar burada kimliin
kültürel, cinsel ve rksal ikiliini koruma mücadelesinin toplumsal egemenlik
ve eitsizlik biçimlerini oluturduunu ve yeniden ürettiini söyler.
(Rutherford, 1998:9-10). Politik ötekilik kendi varln koruma içgüdüsünden
doar. Korku içgüdüsüdür bu. Eer dier kimlikleri kabul ederse kendi kimlii,
bu kimlikle ina ettii düzen dalp gidebilir.
Schnapper, ötekini düünme yollarnn antikçadan bu yana gelierek
bugünün insanna miras kaldn, yenidünyann kefinin yaam tarzlarnn
sonsuz çeitlilik içinde olabileceini dayattn söyler ve daha sonra ortaya
çkan modern siyasal toplumun iki temel krlmaya yol açtn anlatr.
"Modern toplumun özgül olduuna dair soruturma geçmii dlayamaz.
Öteki’ni tasarlamann iki temel yolunu ya da Durkhem’in üslubuna uygun
olarak öteki ile ilikinin iki temel biçiminin kabul etmek kaçnlmazdr.”
(Schnapper, 2005:25). Yazar bunlarn yenilenmi tarihsel biçimlerini birkaç
örnekle açklar. Buna göre birinci durumdaki düünce, fark saptamaya
40
dayanr. "öteki ötekidir, insan toplumlar çeitlidir. Bu fark, kaçnlmaz olarak
aada olma balamnda yorumlanr. ‘Ben’, öteki’ne deer biçerken ‘benim’
kültürümün ölçütlerini kullanr ve bunu genel anlamyla kültürle kartrr. Bu
durumda öteki, kendisinin eksik halinden baka bir ey olamaz. Öteki bu farkla
kabul görür, ancak deitirilmesi mümkün olmayan bir aada olma hali
içinde donup kalr."(Schnapper, 2005:26). Bir dier ekilde farkllatrc
tutum, saldrgan biçimiyle ortaya çkar bu da öteki'nin reddini önerir. "Kendi
ile öteki arasndaki fark, farkl olann çkarlmas, dlanmas ya da en uç
durumda yok edilmesiyle sürdürülmeye çalld." (Schnapper, 2005:25). Bu iki
durumda öteki için vahim bir sonuçtur. Biri aalar dieri yok sayar.
Yazar bu iki tutumun tam karsnda oluan tutumu evrenselcilik ilkesi
ile tanmlar. Bu ilke, farklarn saptanmasndan ziyade insan türünün birliini
öne sürer. Bütün insanlarn srf insan olduklar için eit olduklarn, zihinsel ve
ahlaki kapasitesinin ya da yeterliliinin gerçeklemesinde farklar olmasnn bu
eitlii bozamayacan söyler. Yine ayn ekilde yetenek bakmndan
gösterdikleri performans da eit olmayabilir ama özgürlük bakmndan ayn
nedeni ve eilimi tadklar için bu alanda da eit olduklarn söyler. Yani
kimliklerin özgürlükleriyle ilgili birinin ötekine üstün olmas yönündeki
bahaneler yersiz ve anlamszdr. “Dolaysyla gerek insan haklar, gerekse her
bireyin onuru ve ona gösterilmesi gereken sayg bakmndan insanlar arasnda
ilkesel olarak bir snrlama yoktur.”(Schnapper, 2005:27). Peki, bu ilke
uygulanabilir mi? Yazar bir sonraki satrlarda bunu tartr ve daha tehlikeli
baka sonuçlar dourabilecei gerçeine vurgu yapar. "Bu ilkenin toplumsal
düzendeki somut uygulamas, insanlar ile toplumlar ayran farklarn nesnel
gerçekliiyle, ayn ya da farkl toplumlar içindeki bireylerin iktidar ve kapasite
alanndaki eitsizlikleriyle kaçnlmaz olarak çarpr” der. Dolaysyla
evrenselcilik ilkesi eer geçmie ait bir uygulama olarak kabul edilecekse
asimilasyonculua doru gerileme tehlikesi tar.
“Bu durumda, ‘ben’ öteki’yi, bütünlüü olan, benle ayn haklar tayan
insani bir varlk olarak görür. Ne var ki, bakasnn özde olduunu
düünmeden eit olabileceini tasarlamak zor olduu için ‘ben’ onu kendi
özgürlüü içinde alglamaz. Öteki, ‘ben’ gibi olmak durumundadr. Evrensel
olan, “ben”in kültüründe asimile edilir. Böylelikle “ben” asimilasyoncu siyaseti
41
uygulamaya koyabilir; sonunda öteki’nin kültürünü kökten kazr ve kendinde
sourur. Bütün insanlarn eit olduklar ilan edilmi olsa da ötekinin kimlii
olduu gibi kabul edilmez. Ve ayn zamanda hem eitlii hem de farkl
düünme yoksunu olunduu için alt-insanlk ya da insan olmamadan söz
edilerek bazlarn mahkûm etme tehlikesiyle kar karya kalnr. En saldrgan
siyasal biçimiyle bu, emperyalist/sömürgeci ya da asimilasyoncu rkçln
mantdr. Burada söz konusu olan öteki’ni dlamak deil, kendine
benzetebildii ölçüde onu inkâr ederek içine almaktr.” (Schnapper, 2005:27).
Türkiye’nin kimlik politikalarnn evrenselcilik ilkesi ile örtütüünü
televizyon dizilerindeki temsillere bakarak söylemek mümkün. Bir öteki olarak
Kürt kimlii dlanmamtr da ideal ulus kimlie benzetilmeye ve bu
yaplrken de Kürt kimlii inkâr ettirilmeye çallmtr.
Dikkate deer olduundan burada yer verilen örnekte Amerika’nn
kefi ile tanlan Kzlderililerle yenidünyann yeni misafirlerinin ötekilik
ilikisi irdelendiinde yukarda bahsedilen durumun ortaya çkt görülür. Ben
ötekini kendi özgürlüü içinde kabul etmez onu kendine benzetmeye ve
eritmeye çalr. Yazar Kzlderililere gösterilen tutumun asimilasyonculuun
vard en uç nokta olduunu kabul eder. Zengin olma hayalleri ile gidilen bu
yeni ktaya gidi amac için yüklenen dier anlam Hristiyanlk inancn
yaymaktr. Kristof kolomb dinsel amaçlar uruna imkânlar yaratmaya
çalrken altnlara el koymutur. Altnlar önemli deildir önemli olan dini
amaçlardr. Bu yüzden Kzlderilileri anlamaya çalmamtr sadece onlar
döndürmeyi düünmütür. Onlarla ilgili bir fikri yoktu, dillerini, dinlerini,
geleneklerini anlamyordu ve bunun bir cehalet olduunu da akl edemiyordu.
“Ötekileri olduklar gibi alglamyordu. Kesin olarak olumsuz bir biçimde
betimliyordu onlar: “her eyden yoksun”, “ne mezhep var ne de put”,
“silahlar da yok yasalar da”. Fiziksel olarak giysiden yoksun olan
Kzlderililer imandan, kraldan, yasadan, ksacas kültürden yoksun olduklar
için Hristiyanlk kültürü ile spanyol kültürüne asimile edilmeye uygundular.”
Kzlderilileri birbirinden ayrt etmek mümkün olmad için kendi durumuna
ve mizacna göre ya hepsini iyi ve güzel ya da hepsini kötü ve zalim kabul
ediyordu. Onlar kendi kültürel donanmlar içindeki bireysellikleriyle
alglamay reddediyordu. Kendi davranlar ile onlarnkini karlatrdnda
kendisine bir üstünlük veriyor ve farkn karlatrlamayacan düünüyor.
42
Hatta daha ileri gidip bu farklardan dolay onlarn insan bile olmadklarn
söylüyor.
Bunu ispat etmek istermi gibi Kzlderilileri birer eya gibi
bitkilerle, egzotik kularla, zanaatkârlarn silahlar ve eserleriyle birlikte
seyirlik birer unsur olarak Avrupa’ya tamlardr. “Kzlderililer özne olarak
görülmediler, aksine nesne konumuna indirgendiler; bu bak açs
asimilasyoncu siyasetin hem iareti hem de aracdr.”(Schnapper, 2005:56)
Ötekiletirme,
siyasetin
ikiyüzlü
gerçeinde
kendine
ürettii
bahanelerle yaplan modern sömürgeletirme çabasdr. Yazar bu çabay
gerçekletirmek
için
kullanlan
iki
formülden
bahsetmitir.
Birincisi
“evrenselci tutum” ikincisi “sayg gösterilmesi” siyasetidir. Birincisi beyaz
insann, uygarlatrma misyonunun ardna snp asimilasyon siyaseti yapmas
eklinde tezahür ederken, dieri ise biraz ho görerek, biraz aalayarak ve
biraz
da
ykc
farkllklar
yaratarak
oluturulan
birer
ötekiletirme
politikasdr. Yazar bu iki durumdan ikincisinin, ahlaki yargdaki karlna
bakmadan en azndan ksa vadede daha istikrarl ve siyasal bakmdan daha
masrafsz olarak görüldüünü söyler.(Schnapper, 2005:63).
Güliz Uluç da farkllk ve öteki arasndaki sk badan söz eder ve
bunun sosyal bilimlerin en problematik konularndan biri olduunu söyler.
Öteki nasl insanlk tarihi kadar eski bir olguysa insann kendi tarihi içinde bu
böyledir. Bir bebek kendi uzuvlarn kefetmeye balad zaman bir ben
kavram oluur. Ben kavramyla beraber öteki alglanmaya balar ve bu süreçte
öznenin ötekine bamlln kabul etmesinin zorunluluu ortaya çkar. Uluç,
Geçmie dair çalmalarda bir konsept olarak ötekinin kendisinin yabanc ve
uygunsuz balamda görülebileceini söyler. Bat düüncesinde öteki kavram
görece yeni bir fikir olabilir ve hatta tarihçiler de fazla üzerinde
durmayabilirler ama birçok alanda öteki varln hissettirir. Buna göre öteki,
maduniyet çalmalar, feminist edebiyat eletirisi, film çalmalar ve
antropoloji alanlar ile ilgilidir. Tüm insani ilikilerde kurucu olarak öteki fikri,
bireysel ve kolektif düzeylerde ben ile öteki arasnda daha geni ölçekte
uygulanabilir. Ötekilik farklln deimez hatrlatcsdr.(Uluç, 2009:32-33)
Edward
Said
bir
kimliin
varln
besleyen
unsurun
baka
kimlikler(öteki kimlikler) olduunu söyler. Her kültürün gelimesi ve
43
sürdürülebilmesi için farkl, rakip kimliklere yani alter ego’lara (öteki ben)
ihtiyaç duyulur. Kimliklerin ina edilmesi için ötekilerin ne olduunun ve
onlarn farkllklarnn tespit edilmesi gerekir. Öteki’nin bizden farkllklar
kesintisiz ve yeniden yorumlamalara konu olur. Said, her ça ve her toplumun
kendi ötekilerini yeniden yarattn dolaysyla dural bir ey olmayan kendinin
ya da ötekinin kimlii, tekrar tekrar elden geçirilen tarihsel, toplumsal,
düünsel, siyasal bir süreçtir der. Sonuç olarak tüm toplumlarda bu süreç,
bireyler ile kurumlarn katldklar bir çekime olarak ortaya çkar.(Said, akt.
Uluç, 2009:33)
Herkül Millas da yine benzer ekilde biz ve öteki’nin konumunu
açklar. Yazara göre kii biz dediinde yeni bir kimlik sahibi olduunda ve
bunu dile getirdiinde baka bir yerde kendisinden olmayan birilerinin de
varln alglamaktadr ayn zamanda.
“Öteki, öznenin kyasland ama ondan farkl olandr. Ötekinin yabanc,
bizden farkl, farkl olduu için de tuhaf, giderek bir tehlike gibi ve olumsuz
anlalmas ise sorunsaldr. Biz kimlii bir tane deildir, yalnz milli deildir.
Dinimiz, memleketimiz(köyümüz, semtimiz) soyumuz, mesleimiz,
ideolojimiz, aile içindeki yerimiz(baba, yal bir büyükanne, çocuk vb.
olmamz), futbol takmmz, cinsiyetimiz(erkek, kadn) insan halimiz de öne
çkar, bunlar da bir “biz” kimlii oluturur.”(Millas, akt. Uluç, 2009:40).
Yazarn Connollye’den aktard görülerde kimliklerdeki hangi
farkllklarn öteki’ni sonuç verdiini anlatr.
“Yaamn gerekli bir boyutu olarak her kimlik bir dizi farkllkla
balantl olarak ve bu farkllklardan bazlarnn da kötü, anormal veya
akld, özetle ‘öteki’ olarak tanmlanmas üzerine kurulur. Öteki srf varl
ile bile kimliin kesinliini, doruluunu, normalliini, usçuluunu üpheli
klar. Bu yüzden de öteki, tarih boyunca hep ‘doru’ kimlii benimsemeye
davet edilmi, olmuyorsa üzerine bask kurulup, fethedilmi, o da olmuyorsa
yok edilmitir. Connolly, bu tavrn kökeninde Nietzsche’den ödünç ald bir
kavram olarak ‘hnç’ görür.” (Connolly, akt. Uluç, 2009:55).
44
Son olarak Stuart Hall’de kimliin varlnn öteki’nin varlna bal
olduunu gösteren bir fikri dile getirir ve kimlii daima, kendi olumlusunu
sadece olumsuzun dar bakyla elde edebilen yaplanm bir temsil olarak
ifade eder. “Kendini ina edebilmesi için, kimliin ötekinin ine deliinden
geçmesi gerekir. Kimlik oldukça aykr bir kartlklar kümesi üretir.”(Hall,
1998:41).
Buraya kadar aktarlan görülerde ortaya çkan ortak nokta kimliin
ötekine ihtiyaç duyduudur. Kendi kimliini dorulamak ve devamn garanti
altna almak için öteki ile mücadele etmek zorundadr. Bu mücadele hem
bireysel hem kitlesel ekilde ve sahip olunan bütün imkânlarla devam edip
gider. Ötekini negatif görüp onu yok etmek deitirmek ve dönütürmek
isteyen güçlü olan tarafsa veya devlet, merkez ise öteki altndan kalkmas güç
aclarla yüzlemek durumunda kalr. Çünkü merkezin ötekini dönütürmek için
kulland yöntemler çou zaman adaletten, ahlaktan ve merhametten yoksun
olmaktadr.
45
3. BÖLÜM
KÜRT KML
3.1. Kürtler’in Kökeni
Kürtlerin kökenleri ve tarihlerine yönelik aratrmalara bakldnda
çounluu yabanc aratrmaclarn oluturduu görülür. Bununla ilgili çeitli
komplo teorileri de olmakla birlikte en önemli nedenin bölgenin stratejik
öneme sahip bir yer olmasndan kaynakland söylenebilir.
Kürtler’in m.ö. 3000-4000 yllarna kadar uzanan bir tarihinden
bahseden Kutlay Mezopotamya corafyasnn zengin kültürünün Kürdistan’
etkilediini söyler. “Politik ve ekonomik egemenlik için bu zengin bölgede,
dalk Kürdistan’da askeri güç kullanmak gerekiyordu. Baarl ve baarsz
dönemler birbirini izledi ve böylece günümüze dek gelindi.” (Kutlay, 2002:17).
Mehrdad R. zady Ortadou’da yaayan halklarn tarihlerinin genelde
egemen konumdaki devlet tarihçileri tarafndan yazldna dikkat çekerek bu
görevin son yüzylda ulus devletler tarafndan üstlenildiini söyler. Yazara
göre bu modern devletler tarihi kendi ilerine gelecek ekilde yazmlardr ve
bu tarihte Kürtlerin tarihe ve uygarla yaptklar katklarn göz ard edildiini
yazar. Kürtler 800 yldr açk bir egemenlik kuramadklar için onlarn tarihleri
bakalar tarafndan yazlmtr. Resmi olarak bin yllk bir tarihten bahsedilse
de Erbil yaknndaki Shanidar Caves(maaralar) yerleim birimlerinde yaplan
aratrmalarda burada 50 bin yldan beri yaayan insanlarn olduunu
göstermitir. Bunun üzerine de tarihçiler bu bölgedeki ve özellikle de Kürtler
üzerindeki aratrmalara önem vermeye balamlardr. Yazar Kürt tarihinin
antikliine ve canl bir kültüre sahip olmasna karn yeteri kadar tannmadn
söyleyerek Ortadou’da egemenliklerine sahip olamayan Kürtlerin, kolektif
milli kimliklerini ve farkllklarn bilmelerine karn, bunu hukuksal düzeye
kavuturamadklarna ve gururla tadklar kimliklerini uluslatrmada geri
kaldklarna vurgu yapar. Kürtlerin devlet olamamalar baka açlardan
tartlabilir ancak onlarn bu durumu bölgedeki ulus-devletlerin Kürt
kimliinin gelimesini engellemesi gerçeini ortaya çkarr. Bu engellemeler
zengin ve orijinal olan kültürlerinin de inkâr edilmesine neden olur. Bölge
46
devletleri, üstün olmann rahatlyla Kürtlerin tarihi gelimelerini öngören
eylemlerde anlap onlara sahte kimlikler vermilerdir. “Türkiye’de “dal
Türkler”, Suriye’de ve Irak’ta ise yezidi Kürtlere “Arap ümmiler” dedikleri
gibi.” Bunun yannda ran, Sovyet Azerbaycan’ ve Türkmenistan’da Kürt
kimlii giderek siliklemektedir.(zady, akt. Kutlay, 2002:17). Devlet
ideolojisinin kimlik politikalar üzerindeki çalmalaryla o kimliin tarihinden
balayarak ekillendirildiinden bahsedilir. Kürt kimlii de bu kimliin tarihsel
süreci de kendisini kuatan devletlerin politikalar dorultusunda ekillenmitir.
Kürt aratrmaclarnn önde gelenlerinden Rus yazar Bazil Nikitin
Kürtlerin yaad corafyay detayl bir ekilde anlatr. Son yüzylda Kürtlerin
yaad corafya, Badat’n dousundaki Mendeli kasabasndan balayarak
ran-Irak snrnn iki yannda, sonra Ararat’a kadar Türkiye-ran snrnn iki
yakasnda olmak üzere, güneyden kuzeye geni bir bant halinde uzanmtr ve
kuzeyde de Transkafkasya’ya(Sovyet Ermenistan’ ve Azerbaycan’) kadar
yaylmlardr. Birinci dünya savana kadar ermeni yaylasnda Ermenilerle iç
içe yaayan Kürtler de vardr ama Türkiye’deki kuzey yerleme snr Erzurum
enlemine kadardr. Güneyde Mezopotamya ovasnn kenarlarna kadar inen
Kürtlerin Batdaki snrlar genellikle Frat(daha dorusu Karasu) nehri ile
çizilir. Kürtlerin yaad bölgeler sadece bunlarla snrl deildir. Sivas’n
güneydousundaki bölgede ve küçük küçük bölgeler halinde Konya ve Kilikya
yöresinde de yerlemilerdir. Böylece Akdeniz’e kadar sokulmulardr. Ancak
Kürtler küçük Asya’ya da sivri bir uç gibi girerler ve Sivas’n güneydousundaki bölgeyi igal ederler; ayrca tek tek adacklar halinde Konya ve
Kilikya yöresine de dalrlar ve böylece hemen hemen Akdeniz’e kadar
sokulurlar.(Nikitin, 1976:80) Türkiye topraklarn ilgilendiren ksmyla Dou
Anadolu ve Güneydou Anadolu bölgeleri Kürtlerin youn olarak yaad
bölgelerdir. Bugün bile her ne kadar bu bölgelerle snrlandrlmaya çallsalar
da doal veya zorunlu göçlerle batya tanan Kürt nüfusu hatr saylr ekilde
varln devam ettirmektedir.
David Mc Dowel bir ulusu ulus yapan etmenlerin neler olduundan
hareketle Kürtlerin ulus olup olamadn kültürel ve siyasi baz sorunlar
üzerinden tartr ve sorduu sorular üzerinden cevaplar bulmaya çalr.
47
Kürt’ler bir ulus mudur? Eer bir ulus ise, bu ulus nasl olutu? Bir ulus ile
etnik gurubun fark nedir? nsanlarn müterek dil, soy ve kültürleri varsa
gerçek bir etnik topluluu olutururlar. Dinsel konumundan çok Kürt oluuna
göre hareket ederse insan, davran, politik, sosyal fikirler ve dayanma söz
konusu mudur diye düünülebilir. Buna cevap bulmaya çalmak daha zor yeni
sorularn çkmasna neden olur. Bir kimliin ulus olabilmesi için bu topluluun
bir toprak üzerinde uluslar aras bir kabul görmesi beklenir. Ama önce
ulusçuluk kavramnn tüm gerçekleri en geni ekilde tartlmal, kurum ve
bireylerin görüleri alnmaldr. Bir adm sonras anayurttur. Bu durumda
insanlarn vatandalk ideolojisine, kültürel düzeylerine, toplumsal amaçlarna
ve ballk duygularna bakmak gerektii ifade edilir. te o zaman bütün bu
kriterleri gören ve kefeden kiiler ve gruplar için bir dayanma duygusu
oluur. Kürtlerin ulus olma konusundaki bir dier handikaplar dil olabilir.
Çünkü ayn dili konumalarna karn farkl bölgelerdeki Kürtler Kürtçeyi çok
farkl lehçelerle konumaktadrlar. Ve üstelik bu lehçeler ciddi farkllklar
göstermektedir. Sadece bu da deil, kullandklar alfabe de yaadklar devletin
alfabesi olunca bu durum Kürtlerin edebiyat ve yazmlarna da yansmtr.
Rusya’da Kiril, Türkiye ve Suriye’de Latin, ran, Irak ve yine Suriye’de Arap
alfabesini kullanmaktadrlar. Bunun yanndan Kürtçenin karlat ikinci bir
sorun ise Farsçann bir diyalekti olarak kabul edilmesidir. Ama dilcilerin büyük
çounluu bu görüü kabul etmezler ve Kürtçenin ayr bir dil olduunda
birleirler. Kürtlerin bir ulus olamamasnn etkenlerinden biri olarak Kürt
halklarnn birlik içinde olmaylar yargs hâkimdir. Bunda Kürtlerin
yaamakta olduklar topraklarn snrlarnn sorunlu olmas ve bölge
devletlerinin Kürtlerin varln yadsmalar etken olarak görülmektedir. Buna
karlk Kürtlerin politik gruplar Kürdistan’n snrlarn birbirine yakn bir
ekilde belirlemektedirler ve bu gruplarn, mitolojik siyasi bir Kürdistan
düünceleri vardr.(McDowal, akt. Kutlay, 2002:28). Yine buradan da hâkim
devletlerin benzer bir Kürt politikas iledii anlalr ve buna karlk Kürtlerin
kendileri ile ilgili mitolojik Kürdistan düüncesi dile getirilir.
Yazar Kürt kimliinin de mitsel geçmi, sembol ve gerçek tarihsel
geçmile olutuunu söyleyerek Kürt kökenlerine ilikin anlatlan mitleri
sralar ve bunun bir kimlik için önemine vurgu yapar. Kürt kimlii de tpk
48
dier kimliklerin oluumu gibi mitsel geçmi, sembol ve gerçek tarihsel
geçmile olumutur. Burada Kürtlerin kökenine ilikin bilinen çeitli
mitlerden bahsedilir. “Dayaktan kaçanlarn çocuklar, kral Süleyman’n
cariyelerinden doan çocuklar olduklar ya da bazlarnn küçültücü anlamda
kullandklar ‘cinlerin soyu’ndan geldikleri gibi. Tarihteki ünlü kiilerle
akrabalk kurma da bu mitlerin bir parçasdr. Bir iddiaya göre Hz. brahim'in
kars Sarah, Harranl bir Kürt’tü.” Bunun gibi daha birçoklar saylabilir.
Yazar bunlarn Bilimsel olarak bakldnda, anlamsz ve gerçeklere uymayan
mitolojiler olduunu ancak ‘millet’in olumasnda önemli ilevleri olduunu ve
bu dorultuda anlam kazandklarn söyler. Çünkü bu mitler normal Kürt
kimliine
sahip
insanlar
tarafndan
anlatldnda
kutsal
olduklarna
inanlmakta ve kimliklerine yaknlamalarn salamaktadr der. Üstelik bu
durum sadece Kürtlere özgü deildir, tüm topluluklar için bu böyledir. Bunun
yannda uluslarn oluum ve geliiminde mitoloji gibi tarih de önemli bir rol
oynar. Son 50-60 ylda Kürt tarihine ilikin eserlerin yaynlanmaya balamas,
bu konu üzerine yaplan aratrmalarn çoalmas konunun önemini
göstermektedir.(McDowal, akt. Kutlay 2002:28)
Dawid McDowel ayrca Ortadou’da yaayan Kürt nüfusunun
younluundan ve ülkelere göre saysal oranlarndan bahseder. Kürt nüfusunun
oran azmsanmayacak kadar fazladr ve bu oran hzla artmaktadr.
“Bugün Ortadou’da 24-27 milyon Kürt yayor. Bunun yars kadar
Türkiye’dedir. Yaklak olarak Türkiye halknn %19-20 kadardr. Türkiye
yöneticilerini endielendiren bir durum, Kürt ailelerin Türk ailelerinden daha
çok çocuk yapmalar nedeniyle bu orann 20 yl sonra %23 dolaynda
olacadr. Dört milyonun üstündeki Irak Kürtleri, %23 civarndadr. ran’daki
oran ise, %10 kadardr. Yani ran nüfusunun 5-6 milyon kadar Kürt’tür. Bir
milyonu Suriye’de, 700.000 Avrupa’nn deiik Ülkelerinde ve 400.000 bin
kadar eski Sovyetler birlii cumhuriyetlerinde yayor”.(McDowal, akt. Kutlay
2002:28).
Bilgesam tarafndan yaplan aratrma sonuçlarna göre de Adyaman,
Ar, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakr, Erzurum, Elaz, Gaziantep, Hakkari,
Kahramanmara, Malatya, Mardin, Mu, Siirt, anlurfa, rnak, Tunceli ve
Van illerinde yaayan nüfusun %55,59’u Kürt, %30.55’i Türk, %6,64’ü Arap,
49
%6,73’ü ise Zaza’lardan oluur. Bu illerdeki Kürt ve Zaza’larn toplam nüfusu
yaklak 11 milyon civarnda verilmitir.(Bilgesam, 2009:16-17) Ayn
aratrmaya göre kendini Kürt olarak tanmlayan vatandalar ana dillerini de
Kürtçe olarak belirtmilerdir. “Dou illerindeki dourganlk orannn Türkiye
ortalamasnn yaklak iki kat olmas, bölgede yaplan aile planlamas
faaliyetlerinde baarl olunamadn göstermektedir.” Bilgesam’n Türkiye’de
Kürtler ve Toplumsal Alglar aratrmasnda yer alan bu ifadeler aile
planlamasnn gereklilii yönünde bir meyli gösterir. Kendi sosyal yaplarnn
bir gerei ve sonucu olan çok çocuk sahibi olmak engellenmesi gereken bir
durum olarak kabul edilmektedir. Bu ifadeler Dawid McDowel’n Kürtlerin
çocuk saysndaki fazlall nedeniyle nüfuslarnn daha hzl artmas üzerine
yapt “Türk yöneticilerini endielendiren bir durum” tespitini de hakllatrr.
3.2. Kürtler’in Kültürel özellikleri ve Sosyal Yaps
Kürtler’in karakterleri ve özellikleriyle ilgili anlatmlarn genellikle
tarafl, küçümseyici ve çelikili ifadeler içerdiini söylemek mümkün. Bunda
elbette bu ifadeleri dile getirenlerin Kürtlerin içinden veya bu topraklardan
insanlar olmamasnn etkisi büyük. yi bir ey söylüyormu gibi davranp kötü
eyler ifade etmektedirler. lerleyen satrlarda görülecei gibi dürüst ve
namuslu insanlar olduklar anlatlp ama baka bir yerde sebepsiz insan
öldürmeyi marifetmi gibi onlarn azndan anlattrrlar.
Kiilerin sosyal yaamlarn ve kültürel yaplarn biçimlendiren en
önemli etkenlerden birisi karakter özellikleridir. Wigram buradan hareketle
Kürtlerin karakteri üzerine görülerini aktarr. Yazara göre m.ö. 1000
yllarndan yakn tarihe kadar Kürtlerin karakterlerini hiç deimemi
görmektedir. Wigram’n ifadelerine göre Kürtler güçlü, yetenekli ve birçok
bakmdan çekici bir tipe sahiptirler. Ayrca birçok ngiliz memuru onlarla dost
olmann oldukça kolay olduunu söylemilerdir. Kürtlerle ilgili ilginç bir
tespiti de vardr. Doduklar dalarn karakterinden midir, yoksa oluumlarnda
eksik kalan bir ey bulunuu yüzünden midir Kürtler ‘yarm kalm bir tip’tir
der. Daha da ileri gidip geliim bakmndan hiçbir zaman ‘airet evresi’nden
50
kurtulamadklarn ve hala bu evrede yaadklarn söyler.(Wigram, akt.
Nikitin, 1976:147).
Nikitin Kürtlerle ilgili aratrmalar yapan Aboviya’nn görülerini
paylar. Aboviyan’n Kürt profili olumlu ve olumsuz özelliklerin yannda
kendi içinde çelien bir profil çizer.
“Aboviyan, Kürtlerin, eer daha yerleik bir hayat sürselerdi, kelimenin
tam anlamyla dounun övalyeleri adn alabileceklerini söyler. Savaç bir
karakter, doruluk ve dürüstlük, prenslerine snrsz bir ballk, verilen sözü
kl klna yerine getirme, konukseverlik, kan davas gütme, en yakn akrabalar
arasnda bile kabile dümanl, çapul ve haydutluk tutkusu, kadnlara kar
snrsz bir sayg: bunlar bütün kavimde bulunan ortak erdem ve niteliklerdir.”
(Aboviyan, Akt. Nikitin, 1976:147-148).
Bu ifadelerde bütün özellikleri sralanr ama bunlar arasnda iyi-kötü
ayrm yaplmaz. Hepsi onlarn karakterlerinin ve yaam biçimlerinin bir
parças olarak kabul edilir.
Nikitin Kürtlerle ilgili bir hikâye aktarr. Bu hikâye aslnda onlarn nasl
bir karaktere ve dünya görüüne sahip olduklar hakknda fikir vermeye
çalmas açsndan önemlidir. Bunun yannda seçilen hikâyenin içerii de
önemlidir.
“…Abdi ile Aziz’in kavgas, kürdün takn ve öfkeli karakterinin yiitlii
ve pervaszlyla atba gittiini gösterir. Hikâyemizin kahramanlar, Mizuri
Juri adl ayn airetten ve Argu köyünden olduklar gibi, üstelik Mem-aran
adl ayn kabiledendirler. Abdi bu kabilenin rspi’si(en kdemli kiisi), kardei
Ahmo ise pamirdir(airet yetkililerinden biri). Türklerin bir sürü asker
gönderip airetlerden ar bir vergi topladklar bir yl bir honutsuzluk belirir
ve Kürtler, ilerin bu hale dönmesinden kendilerine göre sorumlu bulduklar
Abdi’yi reislikten uzaklatrmaktan söz ederler. Tehdit edilen Abdi
öfkeleniverir: “Hadi görelim bakalm, biri beni yerimden atmaya kalksn, o
yere oturacak itin olunu inikim’e(eski model tüfek) nian tahtas ederim”.
Aziz bu tehdidin altnda kalmaz: “Eer öyleyse, seni ben yerinden atacam, ne
olacaksa görelim”. kinci bir karlamaya kadar günler geçer. unu belirtelim
ki Mizurilerde birbirleriyle karlatklarnda hude kuta hango medet(Allah
yardmcn olsun) demek adeti vardr. Bir gün Abdizoma’sndan(yaz barna)
elinde silahyla dönerken, öküzlerini götürmekte olan ve üzerlerinde yalnz
hançerleri bulunan Ahmo ile Aziz’in yanndan, tek kelime etmeden geçip
51
gider. Bundan alnan Aziz: “Bu itin suratnda ar kalmam” diye barr ve
Abdi’ye küfreder. Abdi ate edip Aziz’i yaralar, ama Aziz “henüz scak
yarasyla” Abdi’ye iki hançer darbesi indirmeyi baarr. Aziz bir eliyle
börünü, öbürüyle kurunun girdii yeri tutar, ama inlemez. Abdi ise yetiin
diye barr. Ahmo Abdi’ye yaklar, fkran kan görür, Aziz’inse hiç sesi
çkmadndan Abdi’nin kurunuyla vurulmadn sanr ve ona sövüp saymaya
balar: “Evi yanasca, Abdi gibi bir akrabay niye öldürdün?” Aziz yine ses
çkarmaz ama Ahmo küfürlerini bitirince, inler: “Bana küfredeceine u
kurunu çkar, karde”. Ahmo kemeri çözer, kardeinin yarasn görür. Hançeri
kapp Abdi’ye doru koar, ama Aziz, zayf bir sesle öyle der: “Dur, karde,
ona öyle bir darbe indirdim ki, artk sa çkmaz; sen beni srtla da eve götür
imdi”. Evlerine götürülen iki yaral da akama ölür. Bu hoyrat ve bönce
hikâye Kürt’ü iyi anlatmaktadr: Can çekien Aziz, kardei Ahmo’ya, Abdi’yi
temizlemek için “zahmete girmemesini” söylüyor. i bitiktir onun! (Nikitin,
1976:152-153).
Bu hikâyede birinci olarak Kürtlerin Türk idarecilerden zulüm gördüü
sonucu çkar. Çok küçük bir sebepten birbirlerini öldürebilirler. Azlar
kötüdür; küfrederler. Hikâyenin sonunda da kendi ifadeleri ile “hoyrat ve bön”
hikâye tanmn yapar. Hoyrat ve bön dedii hikâyenin kahramanlardr bir
bakma. Bu mitler ve hikâyeler hiç bitmez. Yüzyllar boyunca anlatlr hatta
son yüzylda anlatm araçlar geniler ve daha geni kitleler bu hikâyeleri
dinleyerek Kürtler hakknda fikir sahibi olurlar.
3.3. Etnik Kimlik ve Kürt kimlii
Etniklik birçok farkl ölçütle tanmlanabilen esnek bir kavramdr. Genel
olarak, benimsedikleri soy(köken), dil, din ve sahip olduklar kültür itibariyle
dier gruplardan farkl olan gruplar etnik olarak nitelenir.(Önder, 2008:1). Bu
tanmdan hareketle(etnik kimlik tüm esnek tanmlarna ramen özünde bu
tanmla benzerlik gösterir.) Kürt’lerin dier bütün kimliklerini de kapsayacak
ekilde Kürt kimliinin etnik kimlik kabul edilmesi mümkündür.
Kimlikler deiir mi? Bir insan doduu andan balayarak öldüü ana
kadar birçok kimlik deitirmek zorunda kalr. Çocuk, genç, olgun ve yal
olur. Kimlik de tpk insan gibi yaayan, canl bir olgudur. nsan ömrü kadar
ksa olmasa da asrlar süren zaman süreçlerinde sürekli deierek bir kimlikten
baka bir kimlie evrilir. Bu deiimler etnik kimlik için de geçerlidir. Önder
52
etnik kimliin pek çok nedene bal süreç içindeki deiken yapsn tarihten
verdii örneklerle göstermeye çalr. Hun, Hitit, Sümer, skit, Got, Viking gibi
kendi dönemlerine damgasn vurmu birçok etnik grubun, bugün artk
“kimlik” olarak varlndan söz edilemez. Elbette ki bu kimlikler ve etnik
gruplar bir anda yok olup gitmediler, tarihi süreç içerisinde baka gruplarla,
topluluklarla kararak etnik grup niteliklerini kaybettiler veya baka etnik
gruplar içinde eriyerek dönütüler. (Önder, 2008:9).
Önder kendi kaynaklarndan ve aratrmalarndan yola çkarak Kürt
kimliinin kökeninin Türk unsurlara dayandn söyler. “Aratrmalarla
kantlanmtr ki, birçok özbeöz Türk unsur Kürtlemitir. 24 Ouz boyundan
biri olan Avarlarn Beydilliler’in bir bölümünün yan sra, Döerler, Kalaçlar,
Kikiler, Türkanlar, Karakeçililer önemli saylabilecek ölçüde Kürtlemilerdir."
(Önder, 2008:9)
Özellikle bu corafya için kabul edilebilecek daha milliyetçi bir
yaklamla yazar Türklüü etnik olarak üst kimlik kabul eder. “Etnolojik
olarak üst kimlik, ayn kökene sahip alt gruplarn ana kimliidir. Bu anlamda
Türklük; Krgzlar, Özbekler, kazaklar, Azeriler, Türkmenler, Yakutlar,
Gagavuzlar vb. için üst kimliktir.”(Önder, 2008:11). Buna göre Kürt kimlii
de bir alt kimliktir. Tarihine bakarken görüldüü gibi hiçbir zaman devlet
olamam olmalar da bunun bir göstergesidir.
Türkiye’de yaayan bütün kimlikler için önem arz eden anayasadaki
vatandalk tanm burada alt kimlik üst kimlik balamnda tartlr. Yazar
siyasi anlamda üst kimlii, farkl etnik gruplara mensup kiilerin, vatandalk
bilinciyle benimsedii temsili ulusal kimlik olarak tanmlar. Bu kimlik genelde,
ülkenin kurucu egemen unsurunun kimliidir diyerek anayasadaki tanm
aktarr. T.C. anayasasnn 66. Maddesinde ulusal kimlik, ‘Türk’ olarak bu
anlamda tanmlanmtr. Bu tanmda esas alnan ölçütün, etniklik deil,
vatandalk olduunun alt çizilir. Buna göre anayasann 66. Maddesinde Türk;
“Türk devletine vatandalk ba ile bal olan herkes” olarak tanmlanmtr.
(Önder, 2008:11). Bu ifadelere bakldnda aslnda Kürtler için rencide edici
bir
durum
görülmemektedir.
Dier
bütün
demokratik
devletlerin
uygulamalarnda görülecei gibi alt kimliklerden ve bir üst kimlikten
53
bahsedilebilir ki bu gereklilii olan bir durumdur. Burada önemli olan ey ise
“kiinin özgür iradesiyle, bilinçli olarak duyumsad, özümsedii kimliin,
kökeni ne olursa olsun, o kii için bir üst kimlik deil, asli kimlik olduudur.”
(Önder, 2008:12). Kiinin yaad kimlik asl kimliidir. Öyleyse kökeni ne
olursa olsun bugün kendini Kürt kimlii ile tanmlayanlar bu kimliklerini
korkmadan hissederek ve özgürce yaayabilmekte midirler?
Etnik kimlik ve Kürt kimlii üzerinde yaplan okumalar bunlarn var
olduunu ve kabul edilmeleri gereklilii üzerinde dururken Hüsamettin Arslan
baka bir okuma yapyor ve bir kimlii etnik kimlik olarak tanmlamann
aslnda onu yok etme projesi olduunu öne sürüyor.
“Kürtler ‘etnik’ bir halk ya da ‘etnisite’ deil, ‘otantik’ bir halk, yani bir
‘otantisite’dir. ‘Etnisite’ ‘otantisite’ deildir. Yozgatl Türkmenler, Antalyal
Yörükler ne kadar ‘otantik’ iseler Mardinliler ve Hakkarililer, Zazalar ve
Krmançiler de o kadar ‘otantik’tir. ‘kimlik’ sorunu modern bir sorun,
modernlerin sorunu, ‘kimlik’ kavram da ‘modernleen’ halklarn sorunudur;
otantik halklarn ‘kimlik’ problemi yoktur; ‘kimlik’ kavramlar da yoktur.
Kimlik kimliini kaybedenlerin problemidir; kendiliinden kimliini
yaayanlarn problemi deil. Kimliini kaybedenler, kimliini kaybetme
sorunu yaayan ve endiesi tayanlar otantik halklaryla balarn ve temas
noktalarn kaybedenlerdir; Türkün ‘Türk’, Kürdün ‘Kürt’ olmaya ihtiyac
yoktur. ...otantik halklar kimliklerini ‘rklaryla’ tanmlamaz. Irkçlk modern
batnn insanla ihanetidir. Etnisizmin ve etnisistin kaderi jakobenizmdir;
otantik halk ‘adam’ edilmeli ve ‘ulus’ formatna sokulmaldr.”(Arslan,
2009:111).
O zaman varlan sonuç u oluyor; modernlemeye balayan Kürtler için
kimlikleri hem kendileri için hem de dier kimlikler için bir sorun olmaya
balad. Oysa genel kanaat yasaklarla bu kimliin yok edilmeye çalld
yönündeydi.
Gültekin Avc batdan ihraç edilen “etnik kimlik” kavramnn
Türkiye’deki karlnda Kürtlere uygulannn negatif sonuçlar dourduunu
ve karsna menfi milliyetçilik kavramnn çkmasna neden olduunu söyler:
“Menfi milliyetçilik mantalitesi, Devlet-i Aliye’nin srtndaki efsunlu
pelerini ciddi ekilde yrtlm ve pelerinin örttüü, devlet srtnda mevcut
unsurlar aça çkarmtr. Bu serencamda ‘etnik kimlik bilinci’ düüncesinin
dou’ya ihrac ve kabulünün temini, bat’nn dou’ya yönelik en ykc ve en
54
vurucu operasyonu saylabilir. Sihirli pelerini yrtklarna ramen tayan
Osmanlnn hitamyla cumhuriyet dönemine geçilmektedir. Cumhuriyetin
kurulu felsefesinde hakim paradigma olarak beliren ‘menfi milliyetçi’ bak
açs, Kürt sorununda kroniklemenin balangcdr. Zira kurulan cumhuriyet,
bat telaffuzuyla ‘etnik kimlikleri’ barnda eritebilecek dinamiklere sahip
deildir. Resmi manada yrtk da olsa sihirli bir ‘pelerin’i yoktur.” (Avc, akt.
Deirmenci, 2009:56-57).
3.4. Bir Sorun Olarak Kürt Kimlii ve Görüler
3.4.1.Devletin Kürt Politikalar
Hasan Cemal 1968 ylnda Trabzon’da yedek subayln yaparken
yaad
bir
olay
anlatrken
buradan
hareketle
okuyucusuna
kendi
önyarglarn ve dolaysyla genel önyarglarn vard noktay göstermeye
çalr. Bu devletin kimlik politikalarnn dil üzerindeki etkisini gösterirken bir
anlamda empati yapmaya, kendini onun yerin koyarak düünmeye davet
etmektir.
“Takmdaki askerlerin çounluu Kürt kökenliydi. Çavu Haso’nun bir
alkanl vard. Her akamüstü ayn saatte gelip benden transistorlu radyomu
isterdi. Bir gün merak edip, arkasndan koua gittim. Beni fark etmediler.
Radyodan yükselen yank sese dalp gitmilerdi. Türkçe deildi dinledikleri.
Beni görünce biraz ardlar. Nereyi dinlediklerini sorunca, kabahat ilemi
çocuklar gibi önüne bakt Haso, “Erivan radyosu komutanm, arklar…” dedi.
Ermenistan’dan Kürtçe yayn yapan bir istasyondu. Bir kou, bir tahta masa.
Transistorlu bir radyonun etrafnda kafa kafaya vermi sekiz on asker. Yabanc
bir istasyondan kendi anadillerinde, Kürtçe ark dinlerkenki o halleri…”
(Cemal, 2006:171).
Hasan Cemal bu sahneyi hiç unutamadn söyleyerek bir insann
anadili, kimlii ve kültürel benlii üzerinde daha çok durmaya baladn
anlatyor.
Yine Hasan Cemal’in anlatt baka bir hikâye Türkiye’de devletin
Kürt politikasna ayna tutar niteliktedir. Türkiye’nin batsnda yaayan
insanlarn bu hikâyelerden haberi bile yoktur belki de. Çünkü ne medyada ne
de televizyon dizilerinde bu hikâyelere yer verilmez. Daha doru bir ifade ile
yer verilemez. Bu hikâye Mardin’in dil ilçesi, Pnarba köyünden
55
Abdurrahman Motor’un hikâyesidir ve yazar hikâyeye Aralk 1986 tarihini not
dümütür.
“Türk-Irak petrol boru hattna yönelik sabotaj giriimine karm,
aranyor. Babas Ramazan Motor, yetmi yanda. Sabotaja ad karan olunu
balangçta kendi eliyle jandarmaya teslim etmi. Ama on üç gün sonra
hapisten kaçm olu. Abdurrahman aranmakta! Babas Ramazan’a jandarma
basks: Ya olunu bulup yeniden teslim edersin ya da yirmi bir kiilik aile
efradnla birlikte köyden atlr gidersin! Ya kaçak bulunacakt, ya da Motor
ailesi bir sabah vakti kamyona doldurulup Pnarba köyünden sürgün
edilecekti. Yetmilik Ramazan Motor tedirgindi. Kaçak olunun bebeleri, sekiz
yandaki Beytullah ve be yandaki Medeni’yi kucana çekmi anlatyordu:
“Abdurrahman kaçtnda Medeni daha birkaç aylkt. Kimsemiz yok.
Hayvanmz, budaymz var. Kta kyamette nereye gideriz? Devlet bana bir
yer versin, giderim. imdi bizi yirmi bir nüfus orta yerde brakmak istiyorlar.
Abdurrahman bizi terk ettiyse ailesinin ne suçu var? Aradan birkaç gün geçti.
Pnarba köyünde kimsenin azn bçak açmyordu. Korku vard. Herkes
sinmiti. Köye varldnda, Ramazan Motor’un nerede olduu sorulduunda
kimse cevap vermek istememiti bu soruya. Oysa Pnarba köyünün üzerinde
uçuan kularn bile haberi vard ne olup bittiinden. Yetmi yandaki baba,
Ramazan Motor iki gün önce be köylüyle birlikte gözleri balanarak
götürülmütü evinden alnarak”….(Cemal, 2006:85)
Gazeteci-yazar Hasan Cemal’in aktard bu iki küçük yaanm
hikâyecik Kürt sorunun temellerine k tutmaktadr. Devletin Kürtler üzerinde
uygulad politikalar ve yaklamlar ayrmcl körükler, bir halkn kendisini
itilmi hissetmesini ve bir savunma mekanizmas olarak terörün ortaya çkna
zemin hazrlar. Bu iki hikâye de zorbal ve yasaklamalar anlatyor. Elbette
bu aratrma Kürt sorununu irdelemiyor ama bunu anlamadan medyada Kürt
kimliinin temsil edili biçimini anlamak zor olacaktr.
Bilal Samur zihinlerde oluturulan mitler ve önyarglardan beslenen bir
Kürt sorunundan ve herkesin az çok tandk olduu alglardan bahsederek
Kürtlerin gayr-i medeni, iddet eilimli, ilkel bir halk olduu, hiçbir insanlk
deeri tanmayan, kadn ezen kaba insanlar olduu eklindeki negatif profilin,
her türlü vastayla toplumun kolektif bilinçaltna yerletirildiini söyler.
Kürtler insanszlatrlarak sunulmakta bu da her türlü önyargnn oluumuna
kaynaklk etmektedir.(Samur, akt. Deirmenci, 2009:28). te bütün bunlar
toplumun ciddi bir kesiminde olumsuz Kürt imajnn olumasna ve Kürtlerle
ilgili, onlarn haklar ile ilgili kat yarglar ve hükümler vermelerine sebep
56
olmaktadr. Bu yarglar ve hükümler iki tarafl olunca kutuplamalar
balamakta ve ciddi anlamda bir Kürt Sorunu’ndan bahsedilmektedir.
Halk kendi ideolojileri dorultusunda yönetmeye çalanlar onu sorun
haline getirdikten sonra da dönüp ‘Kürt Sorunu’ demeye balamlardr. Bir
kimlik nasl sorun olur sorusuna cevap bulmak için Türkiye Cumhuriyeti’nin
Kürt kimliine sahip halk ile ilikilerine bakmak yeterli olacaktr. Aslan
Deirmenci bu konuyu ksaca öyle özetliyor:
“Resmi ideolojinin tehdit alglayna göre bölge halkn bask altnda
tutmak ve iddet politikalarna dayal önlemler almak sorunun derinlemesine
destek olurken, iç ve d dümanlarn saltanatlarn sürdürebilmek adna
yaptklar provokasyonlar ise meydana gelen olaylara tuz biber ekti. Açlan
yara kangren oldu. Etnik kökenlerini tehlike olarak görmek, kamak, ayrmc
politikalar ile bölge halkn yalnzlatrma ve yeteri derecede ekonomik
tedbirlerin alnmamas ise meseleyi çözümden iyice uzaklatrd. Bölge halk
potansiyel tehlike olarak gösterilip, tek tipçi, merkezci siyasal yap terk
edilmedii için sorunun temeline yllardr inilemedi. Darbeler ile bölge halkna
reva görülen dayatmalar ise devlete olan güvensizlii perçinledi. Bölgede
yeteri kadar sanat evleri ve kütüphaneler açlmad, dini ve ahlaki deerler veren
kurumlar ihdas edilmedi, dinle barmak yerine hukuksuz yasaklar
merulatrld, çocuk esirgeme kurumlarnn says artrlmazken sokak
çocuklarna yönelik projeler gelitirilmedi. Dayatmalar ve basklar sonucunda
boaltlan köylerden zorla göç ettirilenlere ise dönü için kapsaml çalmalar
hayata geçirilemedi. Göç etmek zorunda kalanlar ise bir dilim ekmee muhtaç
edildi. Oysa bu insanlar onurluydu. Kendi köyünde kendi aas olanlar kentli
insanlarn evlerinde kapc olmak zorunda kald.”(Deirmenci, 2009:11-12).
3.4.2.Kürt Sorununda Ekonomik Faktörlerin Etkisi Dil ve Eitim Sorunu
Kürt sorunu ile yakndan ilikili olan etkenlerden biri ekonomik
durumdur. Fakirlik mi sorunlar dourdu? Sorunlar m fakirlie sebep oldu?
Bilinmez ama hâlihazrda bölge insannn ekonomik açdan sknt yaad bir
gerçektir. Aslan Deirmenci bu gerçei aratrma sonuçlarndan hareketle
göstermeye çalr. Buna göre Hane gelirinde bölgeler aras farklara
bakldnda en düük gelir diliminin yüzde 45’ini Güneydou Anadolu bölgesi
oluturmaktadr. Yani ülkenin en yoksullarnn yaad yer Güneydou
Anadolu bölgesidir. Orta Anadolu’dan itibaren tüm dou bölgelerinde eitim
hala ülke ortalamalarnn çok gerisinde bulunuyor. Sadece 8 yllk temel eitim
57
veya daha az eitim alm olanlar güneydouda yüzde 79.45 oranndadr.
(Deirmenci, 2009:12).
Kürt sorununun belki de en önemli sebeplerinden biri de dil sorunudur
ve bu ‘dil’ yasa çözülmeye çallrken bile farkl siyasi partiler
ideolojilerinin krmz çizgilerinde srar etmektedirler. Deirmenci, TRT e’in
açlma
sürecinde
partilerin
ve
tabanlarnn
görülerini
ötekiletirmedeki boyutlar da gözler önüne sermektedir.
anlatrken
TRT e yayn
hayatna baladnda uzmanlar devlet eli ile yaplan bu adm ‘kardelii
güçlendirir’ eklinde deerlendirilirken; Milliyetçi Hareket Partisi, Cumhuriyet
Halk Partisi ve Demokratik Toplum Partisi TRT e kanalnn Kürtçe yayn
yapmasndan rahatsz olmulardr. Kimliklere yaklamlar açsndan çok farkl
görülere sahip bu partilerin böyle bir konuda mutabk olmalar ise ilginç
karlanmtr. Hatta üç partinin liderleri kürsüden tepkilerini dile getirmekten
çekinmemileridir. Partilerin tavrlarnn aslnda tabanlarnda karl da
vardr. (Deirmenci, 2009:13)
“A&G aratrma irketinin 33 ilde yapt aratrmann Kürtçe TV ile
ilgili bölümünde hem MHP hem CHP hem DTP’li olduunu söyleyen
vatandalar, Kürtçe Tv’ye iddetle kar çkyor. TRT tarafndan Kürtçe yayn
yaplmasn, katlmclarn yüzde 39.9’u doru bulurken, yüzde 46.4’ü yanl
bulduunu söyledi. Marmara, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde ‘yanl
buluyorum’ cevaplar genel ortalamann üzerinde çkt. Ak Parti seçmeninin
yüzde 58.8’i Kürtçe kanal doru bulduunu, MHP seçmeninin 70.1’i, CHP
seçmeninin ise yüzde 59.1’i yanl bulduunu söyledi. DTP’lilerin de yüzde
53’üne göre Kürtçe TV yanl…” (Deirmenci, 2009:13).
Bu sonuçlara baklarak elbette çok farkl okumalar yaplabilir. Ama
neredeyse ortalamas yüzde 50’nin üzerinde bir kesim tarafndan Kürt
kimliinin ötekiletirildiini söylemek mümkün olacaktr. Daha önce ifade
edilen ve devlet politikas olarak kabul edilen uygulamalarn bu sonuçlar
dourduunu söylemek yanl olmayacaktr.
Yine “BLGESAM” tarafndan 2012 ylnda yaplan “Türkiye’de
Kürtler ve Toplumsal Alglar” çalmasnda da benzer tespitler ve sonuçlar
ortaya çkmtr. 192 kii ile derinlemesine mülakat yaplarak elde edilen
58
sonuçlar bir hayli çarpc. Bölge insannda örenim düzeyi bat illeri ile
kyaslandnda oldukça düük kalmaktadr.
“PKK eylemlerinin fazla yaanmad Dou ve Güneydou Anadolu
illerinde Kürt kökenli kadnlar arasnda okuma yazma bilmeyenlerin oran
%13,3 (erkeklerde %3,1) iken, bu oran PKK eylemlerinin youn olarak
yaand illerde %17,4’e(erkeklerde %4,9) çkmaktadr. Bu oranlar artan ya
ile birlikte yükselmektedir. Eylemlerin yaand illerde 15-25 ya grubunda
okuma yazma bilmeyenlerin oran %2,6(erkeklerde %1,0) iken, bu oran 56 ya
ve üzerindeki grupta %77,6’ya(erkeklerde %23,3) çkmaktadr.(Bilgesam,
2009).
Bu sonuçlara bakarak, bölgedeki terör eylemlerinin eitim faaliyetlerini
çok net bir ekilde etkiledii söylenebilir.
Son yllarda Okul ve derslik yapmna yönelik ciddi atlmlar olmutur
ama çözüm için yeterli deildir. Bilgesam’n aratrma sonuçlarna göre
bölgede derslik saylar hala yetersizdir. Snflar kalabalk, öretmen ihtiyac
vekil öretmenlerle giderilmeye çallmaktadr. Bunun yannda baka önemli
bir problem eitimin nitelii ile ilgilidir. Özellikle douya atanan öretmenler
yeni mezun ve stajyer öretmenler olmakta ve görev süreleri 2-3 yl
geçmemektedir. Zaten douya giden her öretmen bir an önce bölgeden
ayrlma çabasnda olmaktadr.
Okula balayan çocuklarn pek çounun
Türkçeyi bilmemesi ise baka bir problemdir. Bölgede eitim ile ilgili görülen
bir baka problem çocuklarn okula gelmede yaadklar skntdr. Ailelerin
maddi yetersizlikleri çocuklarn da i gücü olarak görmelerine sebep
olmaktadr. Çocuklar okul saatleri dnda ya sokaklarda ya da mevsimlik içi
olarak çaltrlmaktadr. Bu da çocuklarn öretim ylnn tamamnda okula
devamllklarn zorlatrmaktadr.(Bilgesam, 2009). Ekonomik sebepler, dil,
okul ve derslik yetersizlii, eitimci azl ve sosyal yaamn gelenekleri
sralanan eitim problemleri olarak gösterilmektedir. Bütün bunlarn siyasi ve
ekonomik politikalarn bir yansmas olduu söylenebilir.
Bu politikalar terörün beslendii kaynaklarn neden tükenmediini,
insanlarn çektikleri onca aclara ramen neden hala örgütü desteklediklerini de
anlatmaktadr. Özellikle lise mezunu gençlerde fazla gözlenen ayrlkç fikir ve
59
görüleri sorguladklarnda, isiz olmalar, okulda ve darda yaplan
propagandalarn da etkisiyle kendilerine ayrmclk yapldna inanmalar, bir
gruba veya ideolojiye ait olma yönünde hissedilen açlk, gençlik ve
delikanlln verdii heyecan ve muhaliflikle birletiinde bu gençler en
keskin gruplarn birer parças olmaktadrlar.(Bilgesam, 2009).
Yüksekoval Kürt bir gazeteci eitimle ve belki Kürtlerin beklentileri
ile ilgili u çok önemli tespiti yapmaktadr:
“Hükümet okul, yol, köprü yapmndan önce gönül köprüsünü kursun.
Yaylalar serbest braklsn, insanlar dadan insin, kardelik ortam olusun,
eitimi, ticareti, üretimi biz hallederiz. Yeter ki gönül köprüsü
kurulsun.”(Bilgesam, 2009).
Bölgenin eitimle ilgili önemli sorunlarndan biri de kz çocuklarn
okula göndermemeleridir. Bingöllü medrese mezunu bir kanaat önderi bu
konudaki tespiti, sorunun da kaynan göstermesi bakmndan önemlidir. Bu
kanaat önderi bir zamanlar kim kzn okula gönderirse kâfir olur düüncesi
hâkimdi,
hala
böyle
düünenler
hatrlatmaktadr.(Bilgesam,
2009).
var
diyerek
Problemin
önemli
yanl
bir
dini
problemi
referanslarla
desteklenmesi kemiklemi daha derin problemlerin göstergesidir.
Eitimle ilgili bir dier önemli konu da hâlihazrda da çokça tartlan
ve yeni yeni çözüm üretilmeye çallan dil problemidir. Bilgesam’n aratrma
sonuçlar bu konuda da önemli bir tespitte bulunmaktadr. Bölgede özellikle
krsalda yaayan çocuklar Türkçeyi okula baladktan sonra örenmektedirler.
Bu süreç ilköretimde baz çocuklar için 2-3 yl bulmakta, bu da ana dili
Türkçe olan çocuklara göre bu çocuklarn müfredattan geri kalmalarna neden
olmaktadr.(Bilgesam, 2009).
Bölgenin ekonomik durumu da yine terör faaliyetlerine bal olarak
ekillenmitir. Bilgesam’n aratrma sonuçlar bu tezi destekler mahiyettedir.
Terör eylemlerinin etkisiyle son 25 ylda bölge ekonomisi ciddi anlamda
gerilemitir. Terör nedeniyle yayla ve meralarn yasaklanmas ve yaanan
göçler pek çok il ve ilçede tarm ve hayvancl bitirme noktasna getirmitir.
Güvenlik problemleri ve bölgeye özel olumsuzluklarn da etkisiyle sanayi ve
60
ticaret yatrmlar hiçbir zaman istenilen düzeylere gelememi, teviklere
ramen bölgeye batl sermaye çekilemedii gibi, bölgedeki sermaye de batya
yönelmitir. Tüm bu olumsuz gelimeler ve bölgenin ekonomik geri kalml
durumun
örgüt
tarafndan
istismar
edilerek
bir
propaganda
aracna
dönütürülmesine neden olmutur. Sonuç olarak rakamlarla verilen isizlik
oranlar durumu anlamaya yardmc olacaktr. PKK eylemlerinin youn olarak
yaand illerde kendisini isiz olarak tanmlayanlarn oran erkeklerde
%19,2’dir. sizlik oran yükselen örenim düzeyi ile birlikte dümektedir.
2009 yl itibariyle isizlik oran Türkiye ortalamas %14 iken bu oran
erkeklerde %13,9 ve krsalda %8,9’dur.”(Bilgesam, 2009). Hepsi birbirine
organik balarla bal ve biri kötü olduunda hepsi kötü olan bir sistemdir bu.
Ekonomi, eitim, dil ve din. Ulusal kimlik politikasnn geldii noktada
karlalan problemler bunlardr.
3.4.3.Kürtlerin Yaad Kimlik Problemleri ve Beklentiler
Ayrmclk
algs
Kürt
kelimesine
yüklenen
anlamla
birlikte
balamaktadr. Kürt sözcüünün Güneydou Anadolu’da ehirden uzak köy ve
mezralarda yaayan insanlar tanmlamak için de kullanlm olmas ve bu
kelimeye, eitimsiz, kaba vb. olumsuz anlamlar yüklenmesi, günlük yaamda
daha fazla hata yaplmasna ve bu insanlarn hor görülmesine neden olmutur.
Ayrca bölge insan, yoksulluk, eitim ve sosyal yaam seviyesinin
düüklüü sonucu sosyal tabaka temelli bir ayrmcla maruz kalm; kültürel
farkllk ve kullanlan dil/ive farkll günlük yaamdaki ayrmcl
artrmtr. Sinema ve televizyon filmlerinde, tiyatro oyunlarnda Kürt
insannn krk Türkçe ivesinin komedinin bir unsuru haline getirilmesi ve bu
iveyi kullanan insanlarn ikinci snf rollerde yer almas bölge insann rencide
etmi ve bilinçaltnda olumsuz kalc izler brakmtr.
Kürtlerin
bazlar
kendi
içlerinde
de
ötekiletirilmeye
maruz
kalmaktadrlar. Bu köydeki Kürtlere ehirdeki Kürtler arasnda yaanan bir
ayrmcln var olduu gerçeidir. Güneydou illerindeki ehirlerde yaayan
Kürtler, youn göç nedeniyle batyla beraber yaadklar ehrin merkezine
61
tanmaktadrlar. ehir merkezinin yerlileri olan Kürtler ise bu durumdan
rahatszlk duymaktadrlar. Çünkü köyden gelen Kürtlerin ehrin sosyal
dokusunu ve yerleik kültürünü bozduunu ifade etmektedirler. Bu sadece
söylemlerde kalmayp olumsuz tavrlar eklinde davranlarna da yansynca,
bu durum köyden göçen insanlarn ayrmclk algsn beslemektedir. Burada
Kürtler tarafndan hissedilen sosyal içerikli ayrmcln, Güneydouda Kürtler
tarafndan kendi rkdalarna da uyguladnn kabul edilmesi gerekliliine
vurgu yaplarak ayn temeldeki, sosyokültürel içerikli ayrmcln Orta
Anadolu veya Bat Anadolu’ya göç etmi Kürt vatandalara kar yaplmasnn
da kaçnlmaz olduu ifade edilmektedir. Söz konusu ayrmcln etnik
nedenlerden ziyade psiko-sosyal bir vaka olduu dikkat çekmektedir.
(Bilgesam, 2009).
Dou bölgelerinde olan ey aslnda devletin bütün imkânlarn
kullanarak(bunlara devletin ideolojik aygtlar da denilebilir) kendi istedii gibi
bir kimlik yaratma çabasdr. Ferhat Kentel bunun marjinalletirme yoluyla -ki
bunun için kullanlan en güzel yöntem diziler ve sinema filmleridir- yapldn
söylüyor.
“Böyle bir modernlik içinde, güç ilikileri içinde ortaya çkm olan,
hayat medenilik- gayri medenilik diye ayrm olan bu modernin kimlik
meselelerine daha spesifik bir ekilde bakmaya çalalm. Dedik ki bu alann
içinde uzmanlaarak var oluyoruz, bize bir ad veriliyor. Çünkü bu hikâyeye
baladmz paketin içinde bir de modern ulus-devlet var. Bu aslnda benim
sivillememe, modernlememe tekabül edecek bir aidiyet meselesi. Bu aidiyet
meselesi bana Türklüümle, Franszlmla, Amerikallmla salanm olan,
bu kimlikle salanm olan bir durum. Bu hayat gayri merular irrasyonel, geri
vs. ilan ederken gayri medeniletirirken; aslnda geçmite var olan aidiyet
meselelerini de sorguluyordu. Onlar bir ekilde devre d brakp
marjinalletirmeye çalyordu. Neydi marjinalletirme? Az önce söylediim
örnekler: Fabrikada “Sen burada içisin, sosyal kategorisin; burada etnik,
dinsel kategorilerin esamesi okunmaz.” derken… Peki, ben içi olarak oraya
gidiyorum. Ben o burjuvayla ayn kalp altnda nasl kalacam? Burjuva bana
maam veriyor, ben onlarla nasl eit olarak var olabilirim? Daha önceki
toplumda biliyorduk, örnein bu köyde hepimiz Müslüman’dk,
Hristiyan’dk… Ve yüzyllardr olumu kodlarmz vard, dedelerimizden,
atalarmzdan böyle örenmitik. Onlar tekrar ediyoruz. Böyle evleniliyor
bizim köyde: Gidilir, görücü usulü birisi istenir, ya da camdan baklr, çeme
banda görülür vs. kalkp kzn elinden tutup “yürü diskoya gideceiz” gibi bir
ey akl almaz. Orada bilinen ey kz ve erkein böyle ilikiler kurduu, askere
gidildii, çocuk yapld, çocuun nasl eitildii, çeyiz hazrland gibi
tekrar eden bir ey var. Çeyiz hazrlanmyorsa ya da kz annesine babasna
62
haber vermeden evleniyorsa bunlar akl alacak eyler deil. Bunlar bizi
destabilize eden, bizim bütün o dengemizi bozan eyler. Demek ki geleneksel
toplumda- hiçbir toplum salt geleneksel ya da modern deildir – benim
uzmanlatm bir ey söz konusu deil. Biz hepimiz ayn yerde, ayn zamanda
bulunabiliyoruz. Mesela öyle canlandralm: Köyde çobanlk yapmak. Çoban
çok spesifik bir i yapan bir adam gibi görünüyor ama o çoban hayvanlar
otlatp köye götürdükten sonra köy kahvesine girdii zaman dierleriyle ortak
bir zemini paylayor. Çünkü o çoban koyunu, inei kurda kaptrd. “Kurda
kaptrmak” olay nedir sizce? Nasl bir sonuç yaratr? Hangi açlardan kötüdür?
Sizin söylediklerinizi yazyorum:
- ini doru yapmam, maddi kayp,
- Statüsünü yitirir,
- Mal koruyamamtr,
- Güvensizlik.
Bir koyunun güdülmesi ya da kaybedilmesi sadece ekonomik bir boyutta
alnabilecek bir ey deil. O koyun ayn zamanda oradaki insanlarn “kutsal
varlklar” aslnda. O doa bir bütün. Kaybettiiniz zaman dengede parça
eksiliyor. Bütünlük bozuluyor. Çoban bir bütünün parças aslnda. Çoban bir
ey yapmasa da hem ekonomik, hem dinsel, hem polisiye (koruma ilevi var
çünkü). Çoban hiçbir zaman “u fonksiyonum, bu fonksiyonum” diye
düünmüyor. Bu hepsi beraber olan bir ey. Böyle bir dünyamz varken
yüzyllar içinde baka bir dünyada bulduk kendimizi. Ben içiyken dier
insanlarla köydekiler gibi olamayacam artk. Çünkü biz hepimiz
Müslüman’dk örnein, hepimiz Kürt airet’iydik vs. biz birbirimiz için bir
bütün anlamnda “anlamlydk”, bir mekanik dayanma söz konusuydu.
Birebir birbirimizi anlayp tamamlayabiliyorduk. imdi “organik
dayanma”dan bahsediyoruz örnein. Vücudumuzun beyni ve aya arasndaki
birbirine demeyen ama ilikili olan bir ey. Kars’taki adam vergi veriyor. Ben
Edirne’de Kars’taki adamn vergisinden yararlanp SSK’yla hastaneye
gidiyorum veya emeklilik hakkm kazanyorum. Biz birbirimizi tanmayan
insanlar artk baka birtakm ebekeler içinde buluuyoruz. Dedik ki “ben içi
olarak u fonksiyonu icra ediyorum. Burjuva unu yapyor, iveren bunu
yapyor, tüccar bunu yapyor...” Peki bizi ne bir arada tutacak? Nasl duracaz
bir arada? te ona bal olarak yurttalk ve ulusal kimlik bu modernliin fiilen
gerçeklemesinde en önemli unsurlardan biri. Nasl burada sivilize olmay,
medeni olmay örendik; Türk olmay örendik, Fransz olmay örendik,
modern Fransz olmay örendik. Bu topraklarda yaayan dier insanlarla ortak
aidiyet sahibi olmay örendik. O zaman benim daha önceden var olan cemaat
kimliime, Müslüman, Kürt, Türkmen, göçebe, Yörük, Ermeni, Srp, Bonak,
Müslümanlar, Ortodokslar… Gibi bir yapnn ötesinde biz Türkiye
Cumhuriyeti’nin üzerinde baka bir düzeyde yeni bir kimlik örendik, yeni bir
tarih örendik.” (Kentel, 2006).
Ferhat Kentel’in uzun bir söyleisinin sadece bir parças olan bu
satrlar bölgede olup bitenler hakknda genel bir bak açs yakalayarak daha
net görülmesini salayabilecei düüncesiyle aktarld. ster modernleme
siyaseti denilsin ister ulus-devlet projesi denilsin her iki durum için de uygun
63
olan gelimeler bölgede Ferhat Kentel’in de anlatt gibi bir kimlik deiimi
olarak yaanmtr veya yaattrlmtr.
Aslnda sadece bir kimlik deiimi olsa belki çok sorun olmayacaktr
ama bu kimlik deiimi veya istenilen kimlie sokulma çabas o kadar hoyratça
olmutur ki Kürtler bile kendilerinin öteki olduklarna inanmlardr. Devlet
yllarca uygulad politikalarla Kürtleri kendisine yabanclatrm ve
neredeyse
düman
haline
getirmitir.
Terörün
varln
uzun
yllar
sürdürebilmesinin bir sebebidir bu.
Aslan deirmencinin bölgeyle ilgili kiilerle yapt görümelerden de
benzer tespitler ve benzer sonuçlar ortaya çkyor.
“Yaanan ac tecrübeler, Kürtlerin iç dünyalarnda korkunun köklü bir
ekilde kurumsallamasna neden olmutur. Kürtlerin iç dünyalarnda kurulan
bu korku duvarn ap ne istediklerini ifade etmeleri için, onlarn ikna
edilmeye ihtiyaçlar vardr.” (Samur, akt. Deirmenci, 2009:18).
Samur ancak Kürtler konutuu zaman onlarn ne istediklerinin
anlalabileceini
ve
ancak
o
zaman
sorunun
sahici
bir
ekilde
tartlabileceini söylüyor. Samura göre imdiye kadar Kürtlerle ilgili her eyi
Kürt olmayanlar konumu ve tartmlardr ve bu yüzden hiçbir zaman sahici
olmamtr.(Ayn durum medya, film ve diziler içinde geçerlidir.) Bilal Samur
var olan Kürt sorununun resmi devlet çizgisinin bak açsndan beslendiini,
bir bölünme korkusu ve Türkiye’den toprak koparma olarak sunulduunu
söylemektedir.
“Sadece diaspora Kürtleri içindeki çok küçük gruplar, Türkiye’den
toprak koparlmasn ve tam bamszl düünmektedirler. Ancak Kürtlerin
büyük bölümünün Türkiye’den toprak koparmak ya da tam bamszlk gibi bir
talep ve arzular bulunmamaktadr, çünkü buna gerek ve ihtiyaç
duymamaktadrlar. Baka bir ifade ile Kürtler Anadolu’dan boanmak deil,
kendi özgül kültürel kimliklerini koruyarak bar içerisinde dier toplumsal
kesimlerle bir arada yaamak istiyorlar. Kürtler, toprak ve çakl ta deil,
özgürlük, hukuk ve demokrasi istiyorlar. (Samur, akt. Deirmenci, 2009:20).
64
“Kürtler, gerçek bir liberal demokratik hukuk devletinde Kürt kimlikleriyle
tannmak ve sayg görmek istiyorlar. Kürt olduklarndan dolay hiçbir ekilde
bask görmemek, Kürt kimliinin inkâr ve imha edilmemesini istiyorlar.”
(Samur, akt. Deirmenci, 2009:20).
Samur’un söyledii bu birkaç cümle bu çalmann da niçin yapldn
özetler niteliktedir. Burada insan onurunun bir parças olan en temel haklardan
bahsedilmektedir.
Samur, Kürt sorunu ile ilgili çok skça karlalan bir baka durumdan
da bahseder. Milliyet gazetesinde yaynlanan bir yaz dizisinde douda görev
yapan
komutanlarn
itiraflardr
bunlar.
Komutanlar
Kürt
kimliinin
bastrlmasnn yanlln, Kürtçeye getirilen yasan anlamszln, Kürtler
hakknda yanl bilgiler öretmenin sakncalarn ve sosyal bir soruna
zamannda gerekli tedbirleri almamann problemleri iin içinden çklmaz hale
getirdiini ifade etmilerdir.(Samur, akt. Deirmenci, 2009:22).
Aslan deirmencinin konuyla ilgili röportaj yapt bir baka kii olan
Eski Kara Kuvvetleri Komutan emekli orgeneral Aytaç Yalman’n anlattklar
Bilal Samur’un bahsini ettii itiraflar somutlatrmaktadr.
“Kürtler dilini konumak, arksn söylemek istiyordu ama biz ‘Kürt
yoktur’ diye eitilmiiz. Sosyal talepleri bile ykc faaliyet saydk. Hem sosyal
sorunu hem de terörün balayacan fark edemedik.”(Deirmenci, 2009:59).
Hemen karl olmasna gerek duyularak burada aktarlabilecek bir
görü bizzat devlet basksna maruz kalm Fikret Bakaya’nn yaadklardr.
Yazar yaadklarndan hareketle devlet, medya, yarg ve siyasete ar
eletirilerde bulunuyor.
“T.C. Rejimi tam bir yasaklar ve tabular cumhuriyetidir. Bu yüzden ne
parlamento gerçek anlamdaki parlamentoya benziyor, ne siyasi partiler siyasi
partiye benziyor, ne yarg yargya benziyor, ne medya medyaya benziyor…
Bunca yasak, tabu ve “resmi dorularn” söz konusu olduu bir rejimin
demokratiklii tam bir yalandr ve ahmaklar aldatmaya yaryor. Birileri adn
öyle koydu diye öyle olmas gerekmiyor. Uzaa gitmeye gerek yok bana bak
anlarsn. Fransa’da doktoray tamamlayp Türkiye’ye döndüümde hemen
askere aldlar ve yedek subay okulundan “sakncal piyade” çkarp Erzurum’a
65
(oltu) sürgün ettiler. Gerekçe evlere enlik: kötü düünce sahibi olmak… Siz
hiç böyle bir gerekçe duydunuz mu? Böyle bir rejim modernlik, çadalk, vb.
iddiasnda bulunabilir mi? Burada bulunabiliyor zira insanlarn düünme
yetenei resmi ideoloji tarafndan dumura uratlm durumda… Kürt
sorununu tartmaya cüret ettiim için ve yazdm bir kitaptan ötürü hem
üniversiteden kovuldum hem de hapis ve para cezasna çarptrldm. Daha
sonra Kürt sorunuyla ilgili bir yazdan yine hapse girdim… TCK’nn
yarglanmadm ilgili maddeleri yok gibidir ve hakkmda açlan davalarn
saysn bilmem…” (Bakaya, akt. Deirmenci, 2009:52).
3.4.4. Kürt Kimliinde Çözüm Faktörü Olarak Din Olgusu
Türkiye devleti çats altnda yaayan halklarn ortak kimliklerinden biri
de dindir. Hem Bilal Samur, hem Gültekin Avc’nn anlatmlar hem de
Bilgesam’n yapt aratrma sonuçlar dinin Kürt kimlii içindeki yerine
zorunlu bir bakn gerekli olduunu gösteriyor.
Bilal Samur dinin ilevinden hareketle önemine vurgu yapar. Bir
toplumun farkl unsurlar arasnda yapc ilikiler ann kurulmasnda dinin
büyük ilevi olduunu söyler. Baka bir ifade ile din, insanlar için ortak bir
etos sunar. Yazar dinin birletirici yönünden bahsederek Türkiye’de farkl
sosyal kesimleri birbirine balamada slam’n ortak manevi çerçeve ve etos
ilevi gördüünü söyler. Dolaysyla Dini ve moral deerlerin zayflamas,
Kürtler ve dier sosyal kesimler arasnda manevi kopua neden olmaktadr der
ve bu manevi kopuun derinlemesi halinde Kürt sorununun, çok daha
kompleks ve içinden çklmaz hale geleceinin altn çizer.(Samur, akt.
Deirmenci, 2009:43).
“Bask, inkâr, iddet ve ölümlerle büyüyen Kürt sorununun maneviyat
noktasnda çok önemli sonuçlar bulunmaktadr. Dünyann büyük dinleri,
insan ilahi bir öz tamasndan dolay manevi bir varlk olarak
deerlendirmektedir. Manevi bir varlk olarak insan, onur ve özgürlük sahibi
bir varlk olarak düünülmektedir. Kürt sorununu meydana getiren uzun
tarihsel süreçte yaananlar, vazgeçilmez temel deerler olan insan onurunu ve
özgürlüünü zayflatmtr. nsan hayatnn kutsall ilkesi göz ard edilerek
faili meçhuller, katliamlar ve cinayetler ilenmitir.”(Samur, akt. Deirmenci,
2009:44).
66
Yazar burada bütün dinlerin insana verdii öneme deinerek kiilerin
din ile balar koparldnda nelerin olabildiini anlatyor. Kürt sorununun
ancak insan onurunu ve özgürlüünü esas alan manevi bir yaklam içerisinde
çözüme kavuturulabileceini söylüyor. Yazara göre nsan hayatnn kutsall
ve hiçbir ekilde dokunulmazl düüncesi yeniden gündeme getirilmelidir ve
Kürtler dinleri ve milliyetleri arasnda bir tercihte bulunma durumuyla yüz
yüze getirilmemelidir diyor. Ona göre hem milliyet hem din doal haline
braklmal ve hiçbir ekilde müdahale edilmemelidir.(Samur, akt. Deirmenci,
2009:44).
Türkiye’deki uygulama ekliyle ilgili farkl görülerin ve tartmalarn
olduu bilinen laiklik kavramn Gültekin Avc Kürt sorununda gündemine
alyor ve yanl bir laiklik uygulamasnn bu sorunu büyüttüünü iddia ediyor.
“Batnn kastettii manada bir laiklik anlaynn tatbik edilmemesi,
laikliin adeta bir seküler dayatma olarak tatbikiyle yara kangren halini
almtr. Gelinen encamda büyük ölçüde mütedeyyin olan Kürt kitlesinin
devletle balar kopma noktasndadr. Artk etnik kimlik bilinci çizgisinde
‘Türk Kimlii’ ile ‘Kürt Kimlii’ yol ayrmna getirilmitir. Batnn yllarca
sahneledii oyunun son perdesi mi? Cumhuriyetin kurucu ideolojisi etnik
milliyetçi ve tekçi bir yapya istinat ettiinden Kürt gerçeklii, kendisini
‘dlanmlk ve inkâr edilmi’ psikolojisi içinde bulmutur. Cumhuriyetle
birlikte hayat bulan dlayc, reddedici ve irfan boucu bir laisizm garabeti ise
Kürtleri mütedeyyin bir kitle olarak en mühim kutsiyetleri olan slam’dan
koparma etkisi göstermitir.” (Avc, akt. Deirmenci, 2009:57).
Ulus-devlet kriterlerinin de bir din olgusu vardr ve bu din onlarn
çizdii bir çerçevede olmaldr. Bir kii ‘benim dinim bu ekildedir’ diyebilir
ama devlet bütün imkânlarn kullanarak o dini kendi çizgisine getirir. te o
zaman birletirici din olgusu ortadan kalkar.
Gültekin Avc özellikle bölgede dinin önemine ilikin çok daha çarpc
bir iddiada bulunuyor. Ortadou’da belirleyici kimlik olgusunun etnisite deil,
dinler ve mezhepler olduunu söylüyor. Bu yüzden bölgede geçmite var olan
devlet yaplar imparatorluk eklinde ortaya çkan yönetim ekilleriydi. Etnik,
dini ve mezhepsel farkllklar olan gruplar birbirleri ile çatan küçük devletler
yerine kendilerini kuatan büyük devletlerin egemenliinde yaamay tercih
67
etmilerdir. Yazar, Ortadou’nun tarihi gerçek manada imparatorluklar
tarihidir diyerek Roma, Med, Pers, Bizans, Emevi, Abbasi, Selçuklu ve
Osmanl dönemlerini bunun açk örnekleri olarak verir. Böylelikle Türkiye’de
mevcut ulus-devlet modelinin Kürt sorununa merhem olamayacan iddia
eder.(Avc, akt. Deirmenci, 2009:58).
Bölge insan dini kriterlere göre(buna dinin yanl yorumlarnn bir
sonucu demek daha doru olur) kz çocuklarn okula göndermezken devlet
çözüme yönelik doru admlar atmamtr. Hatta hiç adm atmadn söylemek
daha doru olur. Diyanet tarafndan atanan din adamlar herhangi bir kritie
tabi tutulmadan atanmaktadrlar ve bunlar bölge insanna herhangi bir katk
salayamamaktadrlar. Kz çocuklarnn okutulmasnn dinen yasak olmadn
anlatabilecek din adamlarndan bile yoksun braklmtr. Viranehir’den bir
veterinerin tespiti sorunun kaynan gözler önüne seriyor:
“Genç ve tecrübesiz insanlar. Bölge halknn dillerini bilmemeleri bir
eksikliktir. Ben köylere sk sk gidiyorum özellikle bu yl lahiyat mezunu
imamlar Diyanet buralara, köylere atam. Bu iyi olmutur. Ancak halka
sorsanz bu ilahiyatçlar m yoksa medreseden yetienleri mi istersiniz?
nsanlar medresede yetien imamlar istiyoruz diyeceklerdir. Çünkü onlar
halkn dilini biliyor.”(Bilgesam, 2009).
Dil problemi dinin de karsna çkyor. Görevini sadece cemaate namaz
kldrmaktan ibaret gören din görevlisi halk ile iletiim kurma problemi
yaadndan dinin birletirici olma unsurunu da kullanamam oluyor.
68
4. BÖLÜM
BULGULAR
HAYAT TÜRKÜSÜ DZSNDE KÜRT KMLNN TEMSL
4.1. Hipotezler
1-Televizyon dizilerinde kurgulanan hikâyelerde ‘Kürt kimlii’ doru
temsil edilmemektedir. ‘Ulusal kimlik’ ideolojisinin bir gerei olarak, kendini
‘Kürt’ olarak tanmlayan vatandalarn ait olduklar kimlik ‘Kürt’ kelimesinden
arndrlarak sadece bölgesel aidiyete göre tanmlanmaktadr.
2-Dou Anadolu ve güneydou Anadolu bölgelerinin belli bal
illerinde yaayanlarn hikâyelerinin anlatld televizyon dizilerinde belirtilen
illerin vatandalar, olmas gereken ‘ulusal kimlik’ tanmndan kaln çizgilerle
ayrt edilmi farkllkta temsil edilmektedir.
3-‘Kürt’ demeden ‘doulu’ olarak tabir edilen bölge insan genellikle
negatif kavramlarla birlikte anlmakta, kan davas güden, namus cinayetleri
ileyen, iddet uygulayan, uyuturucu ticareti yapan, törelere körü körüne
bal, kz ve erkek çocuklar arasnda cinsiyet ayrm yapan, kz çocuklarn
okutmayan, kaba, cahil ve medeni yaamdan uzak insanlar olarak
gösterilmektedir.
4.2. Yöntem
Her anlat türü, ait olduklar toplumlarn politik, sosyal, ekonomik
yaps konusunda bilgi verir. Çünkü o toplumun kültürel ürünüdür. Medya
metinlerini eletirel bir ekilde okumak gerekmektedir. “Kukusuz bu
okumann kalplam bir ablonu yoktur. Bu okuma biçimi toplumsal iktidar
ilikilerini, dilin anlamlandrma mücadelesinin bir arac olduunu aklda
tutarak çözümleyen bir yöntemsel çaba gerektirmektedir.”(Durna, 2010:7) Van
Dijk’n formüle ettii söylem çözümlemesi yöntemi; metnin içerii, retorii,
semantii ve anlatsn kapsamaktadr. Yöntem mikro ve makro yapnn
çözümlenmesi eklinde tasarlanm olup mikro yap balamnda metnin sesleri,
sözcükleri, cümle yaplar ve anlamlar ele alnmaktadr. Makro yap
69
çözümlemesinde ise metnin temas, tematik yaps ve konusu gibi söylemin
bütün boyutlar ele alnmaktadr.(Van Dijk, akt: Devran, 2010:64)
Türkiye’de en çok izlenen televizyon ürünlerinden TV dizileri
toplumsal algnn oluturulmasnda ve inasnda önemli bir etkiye sahip
olduklarndan bu dizilerden hem mekânsal hem konu itibariyle resmi ideolojiyi
yanstt düünülerek Hayat Türküsü dizisinde, söylem analizi ile dil, görüntü
ve imalar üzerine inceleme yapld. Söylenmeyenler de analize tabi tutuldu.
4.3. Dizi Künyesi ve Karakterler
YAPIM RKET: KOLBA FLM
YAPIMCI: ATA TÜRKOLU
SENARYO: GRUP FLAMNGO
YÖNETMEN: HAKAN GÜRTOP
YAYINCI KANAL: TRT1
KARAKTERLER
HAYAT ÖRETMEN: DEVN ÖZGÜN ÇINAR
YUSUF KOMUTAN: MELH GÖRGÜN
CEMAL: TOLGA EVREN
HACER: MELTEM PAMRTAN
SMAL: UUR ÇAVUOLU
SEVCAN: CANAN GÜVENÇ
KUMRU: JALE AYLANÇ
BAYRAM: HALDUN BOYSAN
CEMLE: EMNE ANS UMAR
GÜLNAZ: ÖZLEM BAKAYA
MAHMUT: HÜSEYN BAYLAN
GALP: MUSTAFA EN
BEKR: CEM ZEYNEL KILIÇ
ZYNET: ÖZLEM GÜR
ZELHA: PEK ATAGÜN
HAYRYE: EBRU AYTÜRK
70
4.4. Dizinin Konusu
Çada yaam destekleme derneinin ‘kardelenler’ ve devletin ‘haydi
kzlar okula’ projelerine katk salamak amacyla özellikle douda çeitli
sebeplerle okutulmayan, okula gidemeyen kz çocuklarnn eitim hikâyelerini
anlatmaktadr.
4.5. Dizinin Hikâyesi
Hayat, annesi Gülcihan, onun en yakn arkada Leyla ve onun kz
Ebru ile beraber stanbul’da yaamaktadr. Leyla emlak ileri yapmakta Hayat
ve Ebru ayn üniversitede, Ebru sinema TV bölümünde, Hayat eitim
fakültesinde okumaktadr. Hayat ve Ebru bir hafta arayla domu ve karde
gibi büyümülerdir. Birbirlerinin annelerine ‘Gülcihan anne’, ‘Leyla anne’
demektedirler ve kendilerini karde olarak görmektedirler.
Leyla uzun yllar önce asker einin dou görevi ile beraber Van’da iki
sene bulunmu ve Gülcihan’la da bu srada yollar kesimitir. Gülcihan henüz
genç bir kzdr o sralar. Sonra Leyla’nn tayini baka bir yere çkar ve böylece
ayrlrlar. Gülcihan ise doulu kzlara özgü bildiimiz hikâyeyi yaamtr.
Ailesi tarafndan istemedii biri ile nianlanm, düününe üç gün kala sevdii
genç Kemal ile kaçmtr. Kemal’e bir asker arkada yardm etmitir.
stanbul’da kendilerine bir düzen kurmuken Gülcihan’n abisi Ömer onlarn
izini bulur. Töre gerei namusunu temizleyecektir. Kemal ve Ömer birbirlerine
silah çekerler, önce Ömer ate eder hemen sonra Kemal silahn ateler. Kemal
sadece yaralanr ama Ömer orada hayatn kaybeder. Kemal içeri girer.
Gülcihan karnnda bebei bir bana kalr. Kemalin asker arkada ise yalnz
olan Gülcihan’a sarkntlk eder ve onun elinden zor kurtulan Gülcihan Van’a
gitmek için geldii tren garnda Leyla ile karlar. Leyla’nn yannda 4-5
yandaki olu emre vardr ve ayn zamanda hamiledir. Ei rnak’ta ehit
olmutur ve o da oluyla beraber stanbul’a dönmütür. ki genç kadnn yollar
burada bir daha kesiir ve birbirlerine yolda olur bir daha hiç ayrlmazlar.
Gülcihan bundan sonra bir daha ne köyüne gitmi ne de onlara bir haber
yollamtr. Onlar da Gülcihan’dan bir daha haber alamamlardr.
71
Gülcihan kzlarn final snavlar için Kocaeli’ne gittikleri bir akam
rahatszlanr ve hastaneye kaldrlr. Doktor kalbinde büyüme olduunu ve bu
ekilde uzun süre yaayamayacan Leyla’ya söyler. Bunun üzerine Leyla
üzerine titremeye balar. Gülcihan sanki bir eyler hissetmi gibi bir sabah
sessizce Kocaeli’ne kzn görmeye gider. Hayat’n en büyük hayali annesiyle
beraber Gülcihan’n köyüne gitmek ve orada öretmenlik yapmaktr. Köydeki
örencilerin bir hayat öretmene ihtiyaçlar vardr. Gülcihan burada kzna
“keke benim de 30 yl önce senin gibi bir hayat öretmenim olsayd” der.
Okuyamam olmann burukluunu yaamaktadr.
Gülcihan döndükten sonra finaller biter diplomalarn alrlar. Bu srada
bavurular da yaplm sonuçlar beklemektedirler. Hayat internetten sonuçlara
bakar ve ‘Van’a tayininin çktn örenir. Ebru ile beraber heyecanla eve
gelirler ama Gülcihan’n kalbi daha fazla dayanamamtr, onun cansz bedeni
ile karlarlar.
Hayat’n Van yolculuu balar. Hayat’la ayn otobüste yolculuk eden
Cemal de vardr. Hayat bunu çok sonra örenecektir, Cemal Hayat’n babasnn
öldürdüü days Ömer’in oludur. Cemal veterinerlik fakültesinden mezun
olmutur ve köydeki tarlalarn satarak annesi ve ninesini de yanna alp
stanbul’a dönmeyi planlamaktadr. Bir arkada ile beraber veteriner klinii
açacak ve yapmak istedii eyi yapacaktr.
stanbul’da annesiyle kalan Ebru ise Amerika’daki sinema okulundan
kabul mektubunu alnca ne yapar eder annesini raz eder ve sevgilisi Burak’la
beraber Amerika’ya gider.
Hayat ilk olarak gittii Van Milli Eitim Müdürlüü’nde merkezde en
güzel okula tayinin çktn örenir ama o köy öretmenlii yapmak
istediinden bir gün bekleyip müdürle görüür ve tayini Kevenli köyüne çkan
baka bir öretmen aday ile yerlerinin deitirilmesini salar.
Hayat virane bir okula gelir. Hepsi birbirinden ilginç insanlarla ve
ailelerle dolu bir köydür buras. Her ey Hayat’n aknln bir kat daha
artracak ve zamanla hepsine alacaktr. Köyün dierlerinden farkl karakteri
72
filozof Musa ve üstemen Yusuf’un yardmlar ile okulu yenilerler. lk gün
okula gelen örencilerle beraber istiklal marn okuyarak okulun açln
yaparlar. Sra olmu örencilerin en arkasnda 13-14 yalarndaki Zeynep ve
okul bahçesinin az ilerisinde koyunlarn otlatrken onlar seyreden 16
yandaki Sevcan da vardr.
Sevcan’n annesi yatalaktr ve babas ikinci bir e almtr. Üç tane de
erkek kardei vardr. Srf üç olan verdii için bile üvey annesi Ziynet
babasnn gözünde çok kymetlidir. Ziynet Sevcan’ bir hizmetçi gibi
çaltrmaktadr. Yemek, temizlik, su tama, hayvanlar suya götürme getirme,
otlatma, sütlerini sama ve anasna bakma hepsi Sevcan’n iidir. Sevcan bei
bitirmi ama daha ilerisini okuyamamtr. Buna tabii ki üvey annesi Ziynet
izin vermemitir. Onun yürek burkan bu hali Hayat’a çok dokunur ve onun
eitimine devam edebilmesi için elinden geleni yapar. Açktan ilköretimi
bitirmesine yardmc olur. Ziynet’ten gizli gizli ders çalrlar ve snavlara
girerek ilköretimi bitirir. Açk liseye kaydn yaptrr ama Ziynet bundan
haberdar olur ve devam etmesine izin vermez. Babasn fitler, o da Hayat
öretmeni tehdit ederek Sevcan’n okumasna izin vermeyeceini söyler.
Burada Hayat’n da giriimleriyle il milli eitim müdürlüü devreye girer. Van
iline bir ziyarete gelen milli eitim bakanna Hayat öretmenden ve
Sevcan’dan bahsederler. Milli eitim bakan Kevenli köyüne gelir Sevcan’n
babas ile konuarak onun bütün masraflarn karlayacaklarn söyleyerek
okumasna izin vermesini ister. Bir devlet büyüünü geri çeviremeyecektir ki
izin verir. Sevcan lise bitirme snavlarna girer.
Cemal topraklarn satma ve hayallerini gerçekletirme duygular ile
geldii köyünde çeitli engellerle karlar. Cemal’in annesi cemile, Ömer
ölünce babasnn evine dönmemi, kaynvalidesi kumru nene ile beraber
yaayp gitmitir. Onun da en büyük hayali olu Cemal’in okuyup köyüne
dönmesi ilerinin bana geçmesidir. Cemal’in küçük halas Gülnaz ayn
zamanda akrabalar da olan smail ile evlenmitir ama çocuklar olmamtr.
Bunun eziklii sürekli kendisine hissettirilmitir. Gülnaz’n kaynpederi
Bayram balarnda bir erkekleri olmayan kumru nene ile anlam, topraklarn
besi çiftlii kurulmas için kiraya vermitir. Bayram kötü niyetli biridir ve
73
sadece kendi çkarlarn düünmektedir. Cemal ise bunu kabullenmek istemez
ve Bayram’ mahkemeye vererek topraklarn geri almaya çalr. Onlarn bu
mücadelesi uzun zaman devam eder. Bayram Cemal’i öldürtmeye bile teebbüs
eder ama baaramaz.
Hayat ve Yusuf zamanla birbirlerinden holanmaya balarlar. Dizilerin
olmazsa olmaz olan ak Hayat Türküsü’nde de ana karakterler etrafnda
örgülenir. Bu arada Cemal Hayat’tan holanmaya balarken Yusuf’un önceden
beri arkada olan Doktor Özlem de tek tarafl olarak Yusuf’u sevmektedir. Bu
durum iki kahramann kskançlklarna bir küsüp bir barmalarna ve böylece
hikâyenin sürükleyiciliine katk salar. Cemal Hayat’n gerçek duygularn
örenince kendini geri çekmeye çalr ve tam bu srada Ebru kevenli köyüne
gelir. Ebru Amerika’da umduunu bulamam, sevgilisi Burak çok deimi ve
ayrlmlar o da okulu brakp geri dönmütür. Cemal ve Ebru burada tanrlar
ve bu arkadalklar evlilie kadar gider.
4.6. Hayat Türküsü Dizisinde Kürt Kimlii Temsilleri
4.4.1. Konular
Van Dijk, Söylemin anlam söylemde yer alan sözcüklerin ve
tümcelerin anlamlaryla snrl olmadn söylemektedir. Bu balamda konular
ana fikri ya da söylemin en önemli bilgisini temsil ederler ve küresel olarak
söylemin ne ile ‘ilgili’ olduunu anlatrlar.(Van Dijk, 2003: 58).
Yazara göre konular somut olarak özetler, alntlar, balklar ya da
alntlarda ortaya çkmaktadr.(Van Dijk, 2003: 58-59). Hayat Türküsü
dizisinde konular ana hikâye ve onu destekleyen yan hikâyelerden oluur.
Eitim, kz çocuklarnn okutulmas, törelerin olumsuz sonuçlar ve cinsiyet
ayrm esas konular olutururken, aile yaplar, kuma, cehalet, kaba davran
biçimleri alt balklar olarak yer alr.
Hayat Türküsü dizisi dizi olmasnn de ötesinde bir projedir.
‘Kardelenler’ ve ‘haydi kzlar okula’ projesidir. lk etapta bakldnda bu son
derece önemli bir sorumluluk bilincidir. Birazdan örneklerle gösterilecektir ki
74
bu iyi niyetli çaba, ön kabuller, önyarglar ve bilinçalt bellek sayesinde
ötekiletirmenin ve dönütürme çabasnn önemli bir örnei olarak karmza
çkacaktr.
Gülcihan’n ölümünün hemen ardndan Leyla, Hayat ve Ebru onun
güvercinlerine yem verirken konumaktadrlar. Oldukça duygulu bir sahnedir.
Leyla: “O k kar bir baka türlü yamt günlerce... Her taraf bembeyazd,
göz gözü görmeyecek kadar beyazd. Günlerdir Orhan’dan haber alamamtm.
Alyordum. Sonra birden anneni gördüm bana iaret ediyordu. Kotum
bahçeye çktm. Elimi tuttu birlikte dolamaya baladk. Sonra karlarn altndan
bir çiçek bana bakt”. Hayat tamamlar: “Kardelen”. Leyla: “Annen en umutsuz
anmda hayatn güzelliini göstermiti bana. O hep hayata inand. Sk sk
sarld. te bu yüzden senin adn Hayat koydu.”(2. Böl/05.59.00). Hemen
ardndan gelen sahnede annesinin mezarna koyduu çiçekler kardelendir.
Dizinin giri jeneriinde okul srasnda bir kz çocuu kardelen çiçeini bir
demet yapmaktadr. Daha en bandan bu hikâyenin seyirciye neyi
anlatacann ipuçlar verilir.
Hayat minibüsle köye doru yol alrken yol kenarnda bir kadn ve pei
sra srtnda iri saman balyalar düe kalka yürüyen kz çocuunu görür.(2.
Böl/06.54.00) Hayatn gözü ile olayn içine giren seyirci de o kz için üzülür.
Hayat okula gelir gelmez ilk önce okula gider. Tam bir viranedir buras.
Küçücüktür zaten. Kaps açlmaz. Etrafta krk dökük sralar, kapsnda kilit
vardr. Etraf incelerken biri gelir. Köyün muhtar olduunu söyler. Evine davet
eder. Hayat önce bir okula baksaydk der. Muhtar da “bana sorarsanz daha ilk
günden hiç moralinizi bozmayn derim. Aha okul bu iç dtan göründüünden
daha periandr. Lojman ise ondan daha beter. Bir buçuk yldr öretmen yüzü
gördüümüz yok. Çoluk çocuk okulun ne olduunu hepten unutmutur. Benim
iki tane olan köyden 3-5 tanesi aa köye gidip gelmektedir”(3. Böl/04.4907.16). Hayat aknlkla dinlemektedir. Okula girerler. Gerçekten de
periandr. Her yer her yerdedir.(3. Böl/07.47-08.01) Eitim için gerekli
fiziksel artlardan biri olan okulun bu hali önemli bir engeldir ve kahramanmz
hayat bu engeli elbette aacaktr. Seyirci bu ön kabul beklentisini Hayat’n
nasl gerçekletirecei merakyla diziyi seyreder.
75
Sevcan yatalak annesine yemek yedirirken üvey annesi Ziynet gelir
srtna bir atk alp çkacakken Sevcan’ tembihler: “Ben gelene kadar
bulaklar bitsin. Hayvanlara da bakver. Çocuklar dar salma hava serin
bugün. Hasta olurlarsa senden bilirim”. Sevcan “beni dinlemiyorlar ki” deyince
Ziynet çkr: “Bir laf yetitirme bana, laf yetitirme”(3. Böl/19.30-20.02).
Üveylikle desteklenen bir ayrmclk vardr. Eer Sevcan bir erkek olsayd
muhtemelen babas onu üvey anasnn ezmesine izin vermeyecekti. Veya zaten
erkek olmak üstün olmak demekti. Baka bir zaman Sevcan’n üç erkek kardei
aralarnda dövüürlerken bir arbede olur biri dierine vurur. Sevcan araya girip
onlar ayrmaya, can acyan kardei ile ilgilenmeye çalrken babalar içeri
girer. Hemen olan Sevcan’n ellerinden çekip alr ve “ne yaptn kz çocua”
diyerek anlamadan dinlemeden Sevcan’ suçlar. Alayan çocuk ise “baba
ablam deil, Muhammed vurdu” der. Bu örnek de baba için erkek evlatlarnn
ne kadar kymetli olduunu gözler önüne serer. Kz çocuklar her zaman ezilen,
azarlanan, suçlanan ve hizmetçi gibi çaltrlan çocuklardr.
Töre kurallar, dounun ve doulunun adeta kaderidir. Töre söz konusu
olduunda insan insanlktan çkar, kanunlar kurallar anlamn yitirir sadece
onun sözü geçer. Cemal akrabas bayram amcann topraklar kiraya verdiini
örenince hesap sormak için onun evine gelir. Nenesi kumru da cemali ikna
etmesi için bayramla konumaya oraya gelmitir. Cemal kendisine sormadan
nasl topraklarn kiraya verdiini sorar. Bayram alttan alr “haklsn ama
benim bir torunum yok. Sen bizim tek varisimizsin, ilerin bana geçer çekip
çevirirsin”. Cemal isyan eder “benim kararm kesin satacam bu topraklar
deyince Kumru nene “sattrmam, ben hayattayken o topraklar satamazsn” der.
Cemal “nene yapma böyle hep beraber stanbul’a gideceiz ne var bizi burada
tutan”. Deyince kumru koynundan bir resim çkarp Cemal’e uzatr. Bu
Hayat’n days Ömer’dir. “Hayatnn baharnda kara topraklara giden da gibi
Ömer. Hani babann kan? Niye bulup getirmedin? Niye yüreimi soutmadn?
Ama ben senden kan istemedim. Okusun ocamz tüttürsün istedim. Bunun
için mi okuttum ben seni?” Cemal: “Brakn bu eski davalar. Eer halamn
peinden babam yollamasaydnz imdi yayor olacakt. Töreye kurban ettiniz
onu. Gülcihan halama da, onun kaçt adama da ne olduu ne olaca benim
76
umurumda deil. Benim meselem baka. Kendime bu topraklardan baka
yerlerde baka bir gelecek kuracam. Bunun önünde ikiniz de duramazsnz”
der. Bunun üzerine Kumru restini çeker: “Ya gözünü aç ya da gözün çksn.
imdi nereye gideceksen git. Defol” der. Gelenekçi karakterler töreleri
savunurken eitimli okumu yazmlar yenilikleri savunmakta ve törelerin kötü
sonuçlarn idrak etmi olarak gösterilmektedirler.(3. Böl/23.50-27.00)
4.6.2. Tanm Düzeyi, Ayrnt Derecesi
Van Dijk, bir olay hakknda çok ya da az sayda ayrnt vermenin de
ideolojik bir tercih olduunu söyler (Van Dijk, 2003: 59).
Dou’nun köylüsü dendiinde zihinlerde beliren alg aa yukar
bellidir. Birbirlerine kar kabadrlar. Nazik, kibar, ricac konuma asla yoktur.
Hayat öretmen köye gitmek için geldii hareket noktasnda Kevenli’ye
gidecek minibüsü bulur ve köylülerle tanr. Köylülerden Filozof Musa Hayat
öretmenle tantktan sonra “bizim köyü çok seveceksin, köyümüz çok güzel
bir köydür” der. Dier bir köylü onlar dinlemektedir, lafa girer “bu böyle ite
ben Galip” diyerek Musa’ya döner. “La bizim köyün neyini sevecek olum.
Dalarn, talarn, karl yollarn m? Gölgesine snacak bir aaç bile zor
bulursun. Sallyor ite. Bu hayata tozpembe bakyor da biraz”.(2. Böl/06.52.00)
Hayat gülümseyerek onlar izler. Esprili bir tarzla kurduklar cümleler daha
sempatik olmalarn salarken kendilerine ait olan bir eyi de aalamaktadr.
Hayat öretmen muhtarla okula bakarken bir çocuk koarak gelir “baba
annemgiller kavgaya tututu. Nenem ‘çabuk gelsin’ dedi”. Muhtar “töbe töbe.
Lan bu kadnlar beni dinden imandan çkaracak”. Sonra öretmene döner
“kusura kalma öretmen hanm ben imdi gelirim”. Diyerek oluyla beraber
çkar.(2. Böl/08.15) Çocuk annemgiller diye bahsetti kiilerden. Muhtar da
bizim karlar dedi. Kuma o kadar doal ki bir adamn birden fazla eleri olmas
sradanm gibi alglanmaktadr.
imdi muhtarn evine gelmilerdir. Hayat muhtarn elerine naslsnz
diye sorunca onlar daha bir ey diyemeden muhtar onlarn yerine cevap verir.
“Eyler eyler hem de ele eyler ki yemleri fazla geliyor kuduruyorlar”. Hayat
77
anlamam gözlerle bakar.(2. Böl/12.32) Muhtar hanmlarndan bahsederken
sanki hayvanlarndan bahsetmektedir.
Köylü olanlar eitimsiz olduklar için eitimin kazanmlar olan edep ve
adaba vakf deildirler. Hitap ekilleri kabadr. En ufak eyden hemen kavgaya
tutuurlar. Birbirlerini dinleyemezler. Gelenek ve göreneklerine körü körüne
baldrlar. Yanl veya doru onlar çok ilgilendirmez biz böyle gördük
öyleyse dorusu budur gibi. Her sahne de ve her davran biçiminde bu
olumsuz imajlar ön plana çkarlr. Köylülerin içerisinde daha normal olanlar
da vardr ama bunlarn says çok azdr zaten onlarn bir ksm da hikâyede
dönüümü yaayacak hedef kitledir. Bunlar da daha çok törenin madur
ettikleridir.
Bunun yannda etnik anlamda herhangi bir kimliklerinden bahsedilmez.
Jenerikte gördüümüz Türkiye siyasi haritasnda ‘Van’ ilinin snrlar içinde bir
köyde yaayan köylülerden biri olmak dnda bir kimlikleri yoktur. ‘Van’
ilinde yaayan yerli halkn büyük çounluu ‘Kürt’ kimliini tamasna
ramen önceki bütün örneklerinde olduu gibi Hayat Türküsü dizisinde de bu
kimlik hiçbir ekilde telaffuz edilmez.
4.6.3. malar ve Önvarsaymlar
Genelde söylenenle birlikte bir de ima edilen yani söylenmeye çallan
eyler vardr. Bu genellikler, gereklilikler, varsaymlar, iddialar, çarmlar
eklinde yaplmaktadr. Van Dijk, dümanlarmz ya da bizim d grup olarak
düündüklerimizin kötü eyleri hakknda dinleyiciyi bilgilendiren herhangi bir
bilgi, metin ya da herhangi bir eyin konumada açk ekilde ifade edilmediini
söyler(Van Dijk, 2003: 60). Böyle bir anlatm daha çok duygusal sahnelerle
verilmeye çallr. Eer bir anlatm biçimi seyircinin yüreine dokunuyorsa
amacna ulam demektir. Cemal ve Gülnaz halas Hayat’la ilgili gerçekleri
konumaktadrlar. Onlar bilmektedir ama Hayat’n hiçbir eyden haberi yoktur.
Gülnaz duygulu bir biçimde “doyasya konumak istiyorum Hayat’la. Ablamn
resimlerine bir bir bakmak istiyorum. Neler yaadlar neler gördüler”. Cemal
“birlikte büyüyebilirdik biz Hayat’la”(20. Böl/11.28-12.00). Törenin ayr
78
düürdüü, birbirinden kopard, hatta birbirine düman ettii akrabalardan
söz edilmektedir. Ama bu hasret, ayrlk acs ve ak duygularyla ifade
edilince daha dokunakl olmakta ve dizinin genelinde olduu gibi bu sahneyi
seyredenlerin adeta yürei burkulmaktadr. Yine oldukça dokunakl Baka bir
sahnede Hayat ve Sevcan ders çalmaktadrlar. Sevcan endielerinden
bahseder “Ziynet anam yakalayacak diye ödüm kopuyor. u ilköretimin
sonucu bir belli olsa!” Hayat: “Geçersin ondan merak etme” Sevcan: “Sonra...
Lise dardan bitirme.” Hayat: “Sonra da üniversite snav.” Sevcan o kadar
heyecanlanr ki: “Hii, yaayacak mym o günleri. Üniversite snavna girmiim
sonucu bekliyorum”.
Hayat: “Sevcan Kara eitim fakültesini kazandnz”.
Sevcan için bunun hayalini kurabilmek bile çok büyük bir gelimedir. “Yok o
gün kesin benim kalbim durur. Ya da kanatlarm çkar uçarm sevinçten”.
Hayat hemen toparlanr “hadi hadi bolamayalm. Biz derslerimizi iyi çalalm
ayaklarmz yere salam basalm”(15. Böl/8.25-9.14). Yar lo bir odada
kurulan hayaller. Sevcan’n yaad ve yaayaca zorluklar görmüyoruz.
Ama onunla beraber bu hayallere biz de ortak oluyoruz. Ve onun hayallerinin
mutlaka gerçekleeceine inanyoruz. Ve bu hayalin sadece onun deil onun
gibi eitimi engellenen binlerce genç kzn hayali olduunu hissediyoruz.
Hayat büyük hayaller kuran, geldii yeri adam edecek, çocuklarn
okumasn salayacak onlar cehaletten kurtaracak bir karakterdir. Ama bu
niyet bu ekilde kabaca ifade edilmez hiçbir zaman. ehirde alveri yapmtr
okulu yenileyecek malzemeler almtr. Avukat arkada ile görümeye ehre
gelen Cemal’le karlar. Bir çay bahçesinde oturup çay içerlerken Hayat
yaadklarn ve hayallerini anlatr: “Tayin olduum köyde çok güzel bir yer
biliyor musun? Bir dan eteine kurulu tam hayalimdeki gibi. Böyle küçük
küçük sra sra evleri var. Sonra okulumu bir görsen minicik. Gerçi biraz tamire
ihtiyac var ama olsun. Ben iki günde hallederim onu. Cemal: “buralarda böyle
güzel bir köy olduunu bilmiyordum ismi neydi?” diye sorar. Hayat: “Kevenli”
deyince Cemal donup kalr. Hayat devam eder: “Köylülere de çok kanm
kaynad biliyor musun? Hepsi yardma kotular. Hatta imdi çalyorlardr.”
(Oysa Musa’nn zorla toparlayp getirdii birkaç kii kaçp gitmilerdir). Cemal
bundan sonra baka bir ruh haline girer. Kendisinin kurtulmak istedii yer için
bir yabanc gözlerinin içi gülerek hayaller kurmaktadr. “Bir sürü boya aldm.
79
Okulu boyayacam. Sonra bahçeye de el atacam. Akasya aaçlar dikeceim
her yere. Sonra o akasyalar çiçek açacak. O bahçede çocuklar oynayacak ben
de dünyann en mutlu insan olacam.(2.Böl/06.54.00) Cemal bunun
gerçekleeceine inanmamaktadr. “imdi ben bunu sana söylüyorum diye
bana kzacaksn ama hiçbir ey sandn gibi olmayacak. Aaçlarn kuruyacak.
Çünkü sen dayanamayp çekip gideceksin” Hayat hala gülümsemektedir.
“Yanlyorsun. Hiçbir yere çekip gitmeyeceim”. Cemal: “Gideceksin çünkü
kimse çocuklarn okula göndermeyecek” Hayat oldukça saf: “Gönderecekler.
Göndermek zorundalar. lköretim zorunlu.” Cemal gerekçelerini sralar:
“Baharda olanlar hayvanlarn banda olacak, kzlar tarlalarda çalmaya
balayacak. Bazs kocaya gidecek. Okulun bombo kalacak. Sen de
dayanamayp çekip gideceksin”. Hayat “hiçbir ey söylediin gibi olmayacak
çünkü ben olmasna izin vermeyeceim tamam m?” diyecek ve kalkp
gidecektir (2.Böl/06.55.00). Hayat’n kaderini deitirmeyi planlad bölge
için kulland cümlelerle bunun karlnda Cemal’in söyledikleri çok özenle
seçilmi cümlelerdir. Burada kötü eyler olmaktadr bizim gibi eitim alm
insanlar bu kötü gidie dur diyecektir. Devletin kurgulad ulusal bir kimlik
vardr ve asl hedefleri o kimliin olumasn salamaktr. Bu hiçbir zaman
açkça ifade edilmez de dolayl yollardan viraneleri onarmak, dalar balara
çevirmek olarak ifade edilir. Buna o yörenin okumular da katkda bulunur.
Daha sonra Hayat’n kararlln gören ve ona kar baz duygular besleyen
Cemal de bir eylerin deiebileceine inanr hatta akasya aaçlarn bahçeye o
diker.
4.6.4. Yerel Tutarllk
Van Dijk tutarllktan kast olarak yerel(bir metnin içerisinde art arda
gelen cümlelerin tutarll) ve küresel(bir metnin bütünündeki) tutarllktan
bahsetmektedir. Yerel tutarllkta önermelerin zaman, durum, sebep ve sonuç
gibi ilikilerle bal olaylara atfta bulunurken, küresel (genel) bir semantik
bütünlükten de söz edilmektedir.(Van Dijk, 2003: 61).
Sevcan ve Zeynep dier yanda Hayat ve Ebru. Dizinin bandan sonuna
kadar hikâyelerini takip ettiimiz en önemli karakterler Hayat öretmen ve
80
onun kardei gibi bildii Ebru, dierleri de Hayat’n Öretmenlik yapt iki
köylü kz. Batan sona bütün bir hikâye boyunca Sevcan ve Zeynep çok önemli
bir Dramn parçasdrlar ve önlerindeki bu örnekler onlarn hayallerine açlan
bir kap gibidir. Sevcan ve Zeynep okumazlarsa önceki benzerlerinde olduu
gibi ya ailelerinin münasip gördüü kiilerle belki kuma olarak evlenecekler ya
da buna itiraz edip sevdiklerine kaçacaklar sonunda da törenin kurban olarak
aclardan ac beeneceklerdir kendilerine. Dizi boyunca baka bir seçenee
rastlanmaz. Birine kuma gitmeyenler veya üzerlerine bir kuma gelmeyenler en
ansl olanlardr.
Gülnaz’n çocuu olmad için ei smail bir kuma almak ister. Önce
köylerine baka bir köyden gelen Hacer’in amcakz Aye’yi ister. Ama
Aye’nin sevdii bir genç vardr. Çoban Gazi. Hacer ve Galip araya girip
babasn ikna etmeye çalnca Aye’nin babas: “Olmuun bitmiin üstüne söz
söylemek haddin deildir. Ben babasym bunun sözünü vermiim. Kar gelen
töreye kar gelmi demektir”. Der. (15. Böl/) Aye’den bahsederken “bunun”
demektedir. Bir ad bile yoktur. Düünün olaca gün ise Hayat Hacer’le
ibirlii yaparak Aye’nin Gazi ile kaçmasna yardm eder. Yusuf komutana da
haber verir. Aye kaçtnda babas ardndan öldürecem sizi diye barnca
Yusuf araya girecek ve “eer onlardan birinin trna krlsa senden bilirim.
Altndan kalkamazsn” diyecektir. Bu sahne ayrca devletin adaletli yüzünü de
gösterir.
smail Aye’yi kaybeder ama vazgeçmez bu sefer de muhtarn
yönlendirmeleriyle Sevcan’la evlenmek ister. Eer önünü açacak biri olmazsa
Sevcan’n kaderi de kuma gitmek olacaktr. Ayn ey Zeynep’in de bana
gelir. Zeynep ailesinin bir sknts yüzünden kendinden yaça epey büyük hiç
tanma frsat bile bulmad bir adamla balk paras karlnda evlendirilir
ve Van’a gelin gider. Gittii evde yatalak bir kaynpederi ve kendisini hizmetçi
gibi çaltran bir de görümcesi vardr. Zeynep henüz 13 yanda bebeklerle
oynayacak resimler çizecek yata bir çocuktur ama kafese koyulmutur.
Zeynep üstelik kendisine bir umut olacak Hayat Öretmeni gördükten sonra bu
kafese girince buras ona dar gelir ve intihara kadar gider.
Hayat bu iki genç kzn modelidir. Bir sahnede Sevcan annesinin
saçlarn tararken bir yandan da kendisine cevap veremeyen annesi ile konuur:
81
“Saçn uzam ana pek güzel olmu. Öretmenin saç da böyle uzun biliyon
mu? Hem de seninki gibi simsiyah. Öyle güzel bakyor ki öretmen ana,
gülünce sanki gözlerinin içi gülüyor. Kan kaynyor hemencecik insann. Sesi
de pek güzel. Yumuack. Hani yamur yaar ya baharda sesi bir ho eder
insan. Ayn onun gibi. Ben de okuyaydm öretmen olaydm ne güzel olurdu
deil mi ana. Gülümser kadnn kz okumu da öretmen olmu derlerdi.
Sevcan öretmen diye çarrlard beni. Sevcan öretmen. Belli mi olur belki
okurum deiir yazgm”(4.Böl/37.58-39.00). Sevcan ve Zeynep’in hikâyeleri
sadece birer örnektir. Douda yaayan bütün kzlarn kaderi aa yukar
ayndr. Hayat türküsü dizisinde anlatlan hikâyeler ve örnekler bunu
göstermektedir.
4.6.5. E Anlamllk, Yeniden Anlatm
Yeniden anlatmlar tipik olarak tam deil ancak aa yukar ayn
anlama sahip ifadelerdir ve genellikle farkl sözcüklerle oluturulurlar(Van
Dijk, 2003: 62). Böylece farkl sözcüklerle zihinsel modeli pekitirmek
amaçlanr.
Hayat Türküsü dizisinde ‘Kürt’ olarak belirtilmeyen ama dounun
köylüsü olarak gösterilen insanlar için oluturulan zihinsel model farkl
anlatmlarla ve aktörleri deien hikâyelerle pekitirilir. Eitimi engellenen
kzlara Sevcan ve Zeynep dnda baka kzlar da örneklendirilir. Hayat snfta
ders anlatrken bir kadn snfa dalar ve en öndeki kz alp götürmek ister.
“sana okula gitmeyeceksin demedim mi” diyerek çekitirir. Kz kar durur
“ana, ana brak” diye yalvarr. Kalemi defteri kitab yerlere saçlr. Hayat engel
olmak ister ama kadn kz çektii gibi alp çkar. Hayat peinden gider. Kz
minik elleri ile kaplara tutunup annesine direnmeye çalmaktadr. Kz bir
kadn bir Hayat çeker ama tam bu srada oraya gelen muhtar kz anasna verir
ve hayata “daha ilk günden köylüyle inatlama beladr bunlar.” Der.
(4.böl/59.29-01.00.37).
82
4.6.6. Kartlk
Hayat Türküsü dizisinde “Biz” ulusal bir kimlii ve bu kimlie uygun
yaayan bireyleri temsil eder. Bunlar Hayat Öretmen, Ebru, Yusuf Komutan
ve Cemal örneklerinde bize sunulan temsillerdir. Hepsi üniversite mezunu,
giyim kuamlar olmas gerektii gibi modern, ilikileri sayg çerçevesinde
kurulu, ne istediklerini bilen, hayallerini gerçekletirmek için herhangi bir
engelle karlamayan kiilerdir. stediklerine âk olabilirler, aklarn yaarlar,
istemedikleri biri ile evlenmek zorunda deildirler. ‘Onlar’ yani bu standartlara
uymayan insanlar ise hep bir kartlk içerisinde verilmitir. ‘Biz’in özellikleri
istenen beklenen özelliklerdir ama ‘onlar’n özellikleri(töreler, gelenekler,
cehalet) elbette kötü özelliklerdir ve bu ekilde olmaya devam ettikleri sürece
hep öteki olarak kalacaklardr.
4.6.7. Örnekler ve Açklamalar
“Daha genel olarak Biz ve Onlar hakkndaki söylem, dolaysyla da
rkç söylem çounlukla Bizim iyi eylemlerimiz ve Onlarn kötü davranlar
hakkndaki hikâyeler eklinde örnekler ve açklamalarla tanmlanr. levsel
olarak böyle önermeler(ya da tüm hikâyeler) bir bakasn, kant ya da delil
sunabildii için çounlukla daha önce ifade edilen önermeyi, desteklemeye
hizmet eder” (Van Dijk, 2003: 63).
Douda hala okula bile gidemeyen kzlar varken batda kzlar bir
balarna baka ülkelere gidebilmektedirler. Ebru Amerika’daki sinema
okulundan kabul mektubunu alnca ne yapar eder annesinin de gönlünü raz
edip Amerika’ya gidebilir. Oysa Kevenli köyünde kzlar bir adm uzaktaki
okula bile gidememektedirler. Türkiye’nin dousu ile bats birbirinden çok
farkldr. Doudaki vatandalarla batdaki vatandalar da çok farkldr.
Öretmen ve asker figürleri tekrar tekrar iyi ve doruyu gösteren olarak
vurgulanr. Dizinin bandan sonuna kadar her olayda bu iki kahramanmz
iyilii ve doru olan temsil ederler.
83
Hayat ehirden malzemelerle gelir. Musa kahveden toparlad
köylülerle o gelene kadar ortal derleyip toparlayacaktr. Ama bir gelir ki
kimse yok her ey brakt gibi. Musa tek bana çrpnp durmaktadr. kisi de
öylece ne yapacaklarn bilemez halde oturup kalrlar. Tam bu srada yolun
öteki ucundan çkp gelen askeri arac görürler. Araç gelir okulun önünde
durur. Yusuf komutan ve askerleri inerler. Yusuf komutan: “Ne zamandr
okulun bu hali bana da çok dokunuyordu”. Cümlesini kurar. Yanlarnda
getirdikleri malzemelerle hemen ie koyulurlar ve akama kadar süren
hummal bir çalma ile okul ders yaplabilecek hale gelir. Köylüler kendi
çocuklarnn eitim alacaklar okulun tamiri ile hiç ilgilenmezken bizim
kahramanlarmz bakalarnn çocuklar için fedakârlk yapabilmektedirler.
Bunun yannda birbirlerine olan duygularn bakalarnn yannda da
rahatça ifade edebilirler.
Cemal dizinin kötüleri tarafndan öldürülmeye çallm ama bu
giriimleri baarl olamam ve baarl bir ameliyattan sonra Hayat’n da kan
vermesiyle kurtulmutur. Hayat ve Yusuf köye dönerlerken aralarnda öyle bir
diyalog geçer:
Yusuf: Düzelir yaknda. Güçlü biri o. Söylediklerim imdi bo
geliyordur haklsn. Senin için zor bir durum tabii. Bu kadar önem verdiin biri
ölümle yüz yüze.
Hayat: Ne demek istiyorsun?
Yusuf: Son günlerde Cemal hep okuldayd. Baya yakndnz.
Hayat: (oföre) Durdurur musun arabay?
Arabadan iner ve yürümeye balar. Yusuf da arkasndan gider. Askerler
de inmitir.
Hayat: Sen ne biçim insansn ya. Cemal hastanede ölümle
pençeleirken söylenecek laf m bu?
Yusuf: Ben gördüklerimi söylüyorum. Yalan m? Son günlerde hep
okulda deil miydi Cemal?
Hayat: Evet okuldayd ama kütüphane yapyordu. Anladn m?
Kütüphane. Ayrca o benim arkadam. Sadece arkadam. Sadece arkadam.
Kaç defa söyleyeceim bunu sana.
84
Yusuf: Brak hayat, bu masal bakalarna anlat. Kütüphane filan
yapmak hep sana yakn olmak için bahane. Sen arkadam diyorsun ama Cemal
sana körkütük âk anlyor musun? Farknda olmadn söyleme bana
(10.Böl/11.40-13.40)
Aralarnda her ne olursa olsun, Yusuf her ne kadar Cemal’in arkadalk
niyetini farkl yorumlasa da(bunda hakl da çünkü Cemal gerçekten de hayat
sevmektedir) bunu konuabilmekte, tartabilmektedirler. Cemal ve Hayat
arasnda bir eyler olduuna dair söylentiler Yusuf’un anlad kadaryla
kalmaz, Cemal’in annesi Cemile’nin onlarla ilgili niyetini örenen muhtarn
kars Hayriye evleneceklermi dedikodusunu yayar. Bu dedikodular Cemal’i
ve Hayat’ çok zor durumda brakr ama Hayat için bu almaz bir sorun
deildir. Kumru nene: “Oldu bi kere olum. Hem siz evlenmeyecek misiniz?
Yaparz bir düün, kapatrz köylünün azn”(15.Böl/49.55-50.05). Onlar için
her ey bu kadar basittir ama Hayat gibi bir karakter kendi hayatn ilgilendiren
bir karar bakalarnn sözüne brakacak deildir. Hayat ve Yusuf birbirlerini
sevmektedirler ve dolaysyla kendilerini ilgilendiren bir konuda verecekleri
kararda özgürdürler. nsanlarn kendi hayatlarn dilediince yaama özgürlüü
vardr. ‘Bizler’ bu özgürlüe sahip olan Hayat, Yusuf, Cemal ve Ebru gibi
karakterlerdir.
Jandarmaya bir cinayet ihbar gelir. Bir kadn öldürülmütür ve
üphelinin
Kevenli
köyünde
olma
ihtimali
vardr.
Yusuf
komutan
beraberindeki askerlerle kevenli köyüne arama yapmaya gelir. Hacer’lerin evde
akam yemei yenecekken Galip’in halaolu Selman çkar gelir. Oturur
beraber akam yemeini yerler Selman müsaade isteyip gider. Biraz sonra
askerler oraya da gelir. Evi arayacaklarn söylerler. Askerler ahrda saklanan
Selman’ bulup getirirler. Galip “suçu nedir” diye sorunca Yusuf komutan:
“Kz kardeini öldürmü”. Cevabn verir. Hacer ve Galip ah vah ederken
Selman: “Kocasna kar gelmitir. Evden kaçmtr. Cezas ölümdü”. Diyerek
yapt fiili törelere dayandrr ve hakl olduunu vurgular. Seyirci burada onun
bu davranna kar nefret duygular ile dolar. “Nasl bir insan srf kocasna
kar gelip evden kaçt diye öldürebilir”. Düüncesi yerletirilir. Onlar ite
85
böyle insanlardr. Kendi hür düünceleri ile deil de törelerin ve töreleri
uygulayanlarn verdii kararlarla yaamaktadrlar.
4.6.8. Önerme Yaplar
4.6.8.1. Aktörler
Biz ve Onlar kim? Aktörler ortaklaa ya da bireysel, iç grup (biz) ya da
d grup (onlar), özel ya da genel olarak isimleri, gruplar, meslekleri ya da
ilevleriyle tanmlanan kiisel ya da kiisel olmayan rollerde vb. pek çok klkta
ortaya çkabilirler. Aktörler, ideolojinin sözcüleridir. (Akt. Çoban, 2003: 65).
4.6.8.1.1. Ana Karakterler
Hayat Öretmen (Devin Özgün Çnar): Hayat öretmen bu dizinin
kahraman, dizideki baz karakterlerle beraber binlerce belki milyonlarca genç
kzn rol modelidir. Konumas, giyim kuam, her ya grubundan ve her sosyal
statüden insanlarla ilikileri, kararll, özgür düüncesi ile dierlerinden
ayrlmakta ve olumlu gösterilen davranlaryla sevilen bir karakter olmas
salanmaktadr. Çocuklara her zaman bir anne efkatiyle yaklaan, iddete her
zaman kar çkan, kavgadan deil bartan yana tavr alan evrensel deer
yarglarn bir yaam biçimi olarak kabul eden önemli bir figürdür.
Yusuf Komutan (Melih Görgün): Dou illerimizde yaayan
vatandalarmzla askerler arasnda genel olarak nasl bir iliki olduu
hakknda bir fikrimiz yoksa bu dizi bize nasl olduunu gösteriyor. Yusuf
komutan seçilen oyuncu itibariyle scak, güzel yüzlü, bata askerleri olmak
üzere herkese kar efkatli ve adil olmaya çalan bir komutandr. zmirli’dir,
mühendistir ve genel kimlik profiline uygun bir karakterdir. Hayat’n en büyük
destekçisidir. Zaten fikirleri itibariye ayn düünmelidirler ki birbirlerine de
uygun olabilsinler. Dizilerde ulusal kimlik figürüne uygun olan biri ile buna
uygun olmayan veya geleneklere körü körüne bal kiiler asla birbirlerini
sevmezler. Eer bir ak olacaksa bu sadece ve sadece düünceler ayn çizgiye
geldiinde mümkün olur.
86
Cemal (Tolga Evren): Cemal, halkn içinde büyümü büyükehirde
eitimini, ayn zamanda düünce evrimini de tamamlayarak geri dönmütür.
Törelerin sonuçlarn ac ekilde tecrübe eden biridir. Babas törenin kurban
olmutur. Kendisi deimitir ama bu topraklarn ve bu topraklarda
yaayanlarn kaderinin deimesi ile ilgili bir önerisi yoktur balangçta.
Sadece kendisinin ve ailesinin kaderini deitirebileceine dair hayalleri vardr.
Fakat karsna çkan Hayat öretmenin bir eyleri deitirme çabasn ve bunu
baarabileceini görünce ben de yapabilirim düüncesi olumaya balar. Kendi
mesleini icra edebilecei bir mecra bulur. Doru ve salkl hayvanclk en
çok ihtiyaç duyulan eylerden biridir.
Ebru (Asl Ylmaz): Ebru, hayallerinin peinden gidebilen, bunun için
önüne çkan engelleri tatllkla ve medeni bir ekilde amaya çalan, giyimi
kuam, konumas ile normlara uygun, sempatiklii ile kendini herkese
sevdirebilen bir karakterdir. Dizinin Van’da geçen hikâyesi bitip stanbul’a
geldikten sonra Ebru karakteri daha da ön plana çkar. Sevcan’n önündeki
örnek artk bir deil iki olmutur.
4.6.8.1.2. yiler, Töreye Kar Gelenler ve Töre Madurlar
Filozof Musa (Süleyman Atansev): Musa, söylemlerinden sanki solcu
olduunu çkardmz bir karakterdir. En zararsz, kendi halinde herkesin
yardmna koan birdir. Okumaya âktr. Hayat öretmeni ‘Çalkuu’na
benzetip o kitab defalarca okuduunu söylemitir bir keresinde. Küçücük
köyde okuduklar sayesinde daha insani olmutur. nsan sevgisi ama ayrm
yapmakszn, hayvan sevgisi, aaç sevgisi onun karakterini yanstr. Dizinin
belki de genel söylemin dndaki en olumlu karakteridir.
Hacer (Meltem Pamirtan) ve Galip (Mustafa en): Dizinin yine
pozitif karakterleridir. Yönlendirilmeye, deitirilmeye ve genel söyleme
uygun bir çizgiye getirilmeye en uygun karakterlerin banda onlar gelir.
Sevimli sempatiktirler. Birbirlerini belki severek evlenmemi olabilirler ama
87
durumlarn olduu gibi kabullenmi ikâyetçi de deillerdir. Çocuklarnn
okumasn, kendileri gibi olmamasn dilerler. Kz erkek ayrm yapmazlar.
Sevcan (Canan Güven): Sevcan zeki bir kzdr. Ona dayatlanlar ve
yaad dünya bütün kzlarn kaderidir. Hayat gelene kadar belki o da önceki
örneklerinde olduu gibi olacak ve bir köle gibi hayatn yaayp gidecekti.
Buna yaamak denirse. Ama onun karsna Hayat çkar. Onun kaderini
deitirir. Hayal kurmasn ve bu hayallerini gerçekletirmesini salar. Dizinin
61. Final bölümünde Sevcan üniversiteyi bitirir, bir Anadolu iline tayin olur.
Okulun ilk gününde o da tpk kendisi gibi bir kzla karlar. Banda sar
yazmas srtnda odun tayan bir kzdr bu. imdi bu kza Sevcan bir Hayat
öretmen olacaktr. Bunun yannda Sevcan giyimi kuamyla da artk tam bir
öretmen olmutur. Makyaj, saçlar gömlei etei hepsi eskisinden çok
farkldr.
Gülnaz (Özlem Bakaya): Gülnaz, töre maduru olanlardandr.
Çocuu olmad için ei üzerine kuma almak isteyince yaad baka ac
olaylar geçici olarak akln kaybetmesine sebep olur. Sonra Cemal’in de
desteiyle kocasndan ayrlr ve kendine yeni bir hayat kurmaya çalr. Normal
artlarda her eyi kabullenip einin her yaptn sineye çekecekken o ansldr
ki Cemal ve Hayat gibi iki yeeni vardr da elinden tutmulardr. Törenin ac
kurallar altnda ezilip gitmemitir.
Cemile
(Emine
ans
Umar):
Cemile
de
törenin
madur
ettiklerindendir. Ei Ömer elim olayda hayatn kaybedince o da kaynvalidesi
Kumru’nun yannda ömrünü geçirmitir. Tek umudu oludur.
4.6.8.1.3. Töreyi temsil edenler
Kumru Nene (Jale Aylanç): Töreyi temsil edenlerin banda gelir ama
daha sonra Cemal’in de çabalar ile kat fikirlerinden kurtulur ve daha insani
yaamaya balar.
88
Bayram (Haldun boysan): Hiç deimez. Kaba bir kötüdür. Kendi
çkarlarn düünür, töreleri de kendi çkarlar dorultusunda kullanmaya
çalr. Akl paradan baka bir eye çalmaz.
smail (Uur Çavuolu): O da babas gibidir. Kaba ve cvk bir
adamdr. Çocuu olmad için kz yandaki biri ile evlenmeyi düünür.
Bölgesel yaklamlara göre aslnda bu çok da normaldir.
Muhtar (Hüseyin Baylan): Herkesin adamdr. Herkesin gönlünü
yapmaya çalr. Birine yardmc olmas gerektiinde onun doru ya da yanl
olduuyla ilgilenmez sadece yardm eder. Hayat öretmene okul için yardm
eder, smail’e de Sevcan’la evlenebilmesi için yardm eder.
Ziynet (Özlem Gür): Sevcan’n üvey annesi, salt kötü bir kadndr.
Sevcan’n hayallerinin önündeki en büyük engeldir.
Galip (Cem Zeynel Klç): Sevcan’n babas, kendisine üç erkek evlat
verdiinden olsa gerek ziynete çok kymet verir. Sevcan ezilirken hiç sesini
çkarmaz.
Zeliha (pek Atagün) ve Hayriye (Ebru Aytürk): Muhtar’n kskanç
hanmlar. Amcakzlardrlar. Biri muhtarla evlenince dieri de ne yapm
etmi muhtara varmtr. Evde kskançlklar sürüp gider. Dedikoducudurlar.
Varlk sebepleri elerinin gönlünü ho tutmaktr. Bu da muhtarn iine
gelmektedir.
Karakterler dramlarn çatma unsurunu besleyen ve destekleyen en
önemli unsurlardan biridir. yi-kötü, baskn-pasif, kahraman-anti kahraman,
ezen ve ezilen gibi zt karakterler kar karya getirilerek seyirci ve karakter
arasnda kurulan ba ile hedeflenen amaç daha kolay elde edilir. Burada da
drama kurallarna uygun olarak çeitlendirilmi karakter tipleri yer almtr.
Seyircinin sevmesi istenen karakterler baroller ve iyiler, seyircinin nefret
etmesi ve doal olarak ötekiletirmesi istenen karakterler ise kötü karakterler
olarak(kötü niyetli ve kötü filler yapan insanlar) yazlmlardr. Seyirci iyileri
severken aslnda ideal kimlie snmakta, onu kabul etmekte ve olmas
gerekenin o olduuna inanmaktadr. Kötülerden nefret ederken de Kürt
89
kimliini, kendinden olmayan itelemekte onun yanl olduunu düünmekte
ve ötekiletirmektedir. Bu projede iyi karakterler davran biçimleri, giyim
kuamlar ve konumalar ile ideal ulus kimlii temsil ederken tam karsndaki
kötüler kabul edilmeyen, yok saylan, ideal olana dönütürülmeye çallan bir
kimlii(öteki Kürt kimlii) temsil etmilerdir.
4.6.9. Kiplik
Van Dijk’e göre, önermelerin -meli, -mali ya da -duu biliniyor gibi
farkl kiplik tarafndan nitelendirilmesi belli bir ideolojiyi temsil eder. Örnein
“Pek çok Afrikal mülteci ülkeye ulat” yerine “Pek çok Afrikal mültecinin
ülkeye ulat biliniyor” gibi yetkililerce yaplan açklama meruluu ifade
eder (Van Dijk, 2003: 65).
Hayat Türküsü Dizisi’nin ‘bizler’ olan karakterleri Hayat, Yusuf ve
Cemal köylülerle iç içedirler. Hayat, Hacer ve Galip’in evinde kalmakta,
buray hiç yadrgamamakta, sanki onlardan biriymi gibi davranmaktadr.
Yusuf komutan uzun zamandr buralardadr ve köylü onu kendilerinden biri
olarak görmektedir. Cemal ise zaten buraldr. Ebru köye geldiinde köylülere
o kadar scak yaklar ki sanki krk yllk ahbaplar ile karlamtr. Çocuklar
öper koklar, kadnlarla sarlr sohbet eder. Espriler yapar. Bu karakterlerle ilgili
verilen bütün söylemlerle bizde sizlerden biriyiz imaj oluturulmaya
çallmaktadr.
4.6.10. Kantsallk
Bir önerme o konuda daha yetkili ve etkin biri tarafndan ifade
edildiinde hedef kitle üzerindeki etkisi o nispette artacaktr. Eitimin önemli
olduunu biliyoruz bunu öretmen, asker ve güvendiimiz baka karakterler
üzerinden öreniyoruz ama bunu bir de milli eitim bakan araclyla verirsek
daha etkili olacaktr.
Milli Eitim Bakan Van’a gelmitir. Bu bizim reelde de bildiimiz
aslen de Van’l olan Milli Eitim Bakan Hüseyin Çelik’tir. “Haydi Kzlar
90
Okula” kampanyas bir devlet projesi olduundan ana konusu itibariyle kzlarn
okumasn anlatan “Hayat Türküsü” dizisi devlet tarafndan da desteklenir. Dizi
zaten bir devlet kanalnda yaynlanmaktadr. Vali Milli Eitim Bakanna
rakamlarla ne kadar kz örencinin daha okula gittiini anlattktan sonra Hayat
Öretmen'den ve onun örencisi Sevcan’dan bahseder. Bakan beraberindeki
heyetle beraber Kevenli köyüne Hayat’n okuluna gelir. Fedakârca yapt
çalmalarndan dolay bir teekkür belgesi ve dizüstü bilgisayar hediye eder.
Önümüzdeki yl 5 derslikli modern bir okul yaptraca sözünü verir. Sonra
Sevcan babas Bekir’le beraber okula gelir. Bakan Sevcan’n bütün eitim
masraflarn karlayacan söyleyerek Sevcan’ açk lise snavlarna
göndermesi sözünü alr. Bunun üzerine Sevcan açk lise snavlarna girer.
(20.Böl/46.57-58.45).
Burada ayrca hep beraber yirmi bölüm boyunca okuma isteinin
gerçeklemesini beklediimiz ve arzuladmz Sevcan’n daha güçlü bir el
tarafndan bütün engellerinin kaldrlmasn da görüyoruz. Devlet güçlüdür.
sterse bütün engelleri aabilir. Söyledikleri de dorudur. Üstelik bunu
söyleyen devlet büyüü onlarn içinden çkm biridir.
4.6.11. Biçem ve Retorik
“Biçem, farkl kelimeler ya da farkl sözdizimsel yaplar kullanlarak,
ayn eyin az ya da çok korunduu çeitli alternatif yollar arasnda yaplan
seçimin metinsel bir sonucudur” habercinin kimlii de bu seçimi etkiler.
(Beyaz, erkek ve orta snf bir muhabir, kalabalk ve göstericiler yerine çete ve
serseriler sözcüklerini seçebilir) (Van Dijk, 2003: 74). Retorik ise daha çok
teknik ve üslupla ilgili eylerdir. Söz alma, söz kesme, hitabeti nasl, neeli mi
gergin mi bunlar da ideolojik olabilir.
Köylüler ve baz karakterler kendi cümleleri ile kendileri ve dier
köylüler hakknda negatif bir söyleme sahiptirler. Muhtar kzn okuldan almak
isteyen kadna kzn vermesini söylerken “daha ilk günden köylüyle inatlama,
beladr bunlar” cümlesini kurmaktadr. Yani topluca köylü için seçilen kelime
‘bela’ dr.
91
Model karakterler ve köylü karakterler arasnda giyimleri ve konuma
biçimleri bakmndan ciddi farllklar vardr. Köylüler herhangi bir özellii ve
bir kimlii olmayan basit basma elbiseler giyinmekte, üzerlerine birer atk
almaktadrlar. Erkekler ayn ekilde Pazar usulü basit giyinmektedirler. Model
karakterler ise modern ve güzel giyinmektedirler. Yine model karakterler
stanbul Türkçesi ile ve terbiye kurallarna uygun konuurken köylüler belirgin
bir dou ivesi ile konumaktadrlar. Hatta zaman zaman kaba, aypl ve
küfürlü de konumaktadrlar.
Model karakter Hayat her zaman diyalogdan yana ve insanlar
konuarak ikna eden biridir. Örencilerinden Gürkan snfta alaynca önce
konuarak içini dökmesini salar. Sonra da etkili cümlelerle onu rahatlatacak
eyler söyler. Gürkan'n babas stanbul'a gitmi bir daha da dönmemitir.
Gürkan da artk ondan umudunu kesmitir. Hayat bunun üzerine "bak, baban
çok çalyordur ondan gelmemitir ama eminim o da seni çok özlemitir. Hep
seni düünüyordur. Üzülme. Tamam m?" Gürkan ikna olur ve "tamam"
der.(10. Böl./25.14)
Köylü karakterler olaylar karsnda kaygsz, kendilerine dokununca
kavgac ve sonunun ne olacan düünmeden hareket eden tiplerdir. Genellikle
"ie yaramazlar" yargsn oluturabilmek için seçilmi bir tutum ve profildir.
4.7. Kürt Kimlii ile Balantlanan Unsurlar
Türkiye’de yaynlanan televizyon dizilerinde kimlik temsilleri ile ilgili
en temel sorun “yok sayma” yöntemidir. Dou Anadolu illerinin büyük bir
ksmnda, Güneydou Anadolu bölgesinin neredeyse tamamnda kendini Kürt
kimlii ile tanmlayan vatandalar yaarken onlarla ilgili hikâyelerin anlatld
dizilerde “Kürt” diye söz edilmez. Kürtler sadece dou illerinde deil
Türkiye’nin baka birçok ilinde de yayorlar ve çeitli mesleklerde çalarak
yaamlarn sürdürüyorlar. Toplumun her meslek grubunda çalyor olmalarna
ramen stanbul’da geçen bir televizyon dizisinde de “Kürt” vatandaa
rastlanmaz. Baz karakterler douludur ama bu birkaç doulu özellii(ive,
giyim kuam gibi) ile verilir.
92
Dizilerde
özellikle
doulu
olanlarda
yerel
kimlikler
olumsuz
karakterlerle veya olumsuz imajlarla verilerek ötekiletirilir bunun yerine ulus
kimlik kodlar tayan olumlu karakterler ve olumlu imajlarla verilir ve örnek
kimlik biçimi olarak sunulur, temsil edilir. Hayat Türküsü dizisinde Hayat
öretmen ulus kimlik özelliklerini tayan iyi örnek bir karakter olarak
verilirken muhtar yerel kimlik özelliklerini tayan ve bunun için kötü örnei
temsil eden bir karakter olarak verilir. Biri yüceltilir dieri ötekiletirilir.
Muhtar yerel kimlik özellikleri ile hatta bu kimliklere sahip olduu için olumlu,
saygn ve erdemli iyi örnek bir karaktere sahip olamaz myd?
Yine dizilerde Kürt kimliine sahip olanlar(bunlar daha önce de
belirtildii gibi "Kürt" olarak zikredilmez, mekânsal kimliklerinden hareketle
öyle olduklar tahmin edilir.) terörle balantldrlar. Birçok dizi bu konuyu ana
eksende ilememesine ramen alt metinlerde veya küçük yan hikâyeciklerde
verir. Hayat Türküsü dizisi eitim ve töreler etrafnda ekillenen bir dizi iken
terörün ykc sonuçlarn da iler. Yusuf komutan ve askerleri bir çatma
yaarlar.(Bu çatma terör örgütü ile Türk askeri arasnda geçer.) Çatmada
Yusuf komutan ar bir ekilde yaralanr ve uzun süre komada kalr. Kendine
geldiinde ise yürüyememektedir. Yusuf komutann askerlerinden Muharrem
ise ehit olur.
Dou hikâyesi olan bir dizinin olmazsa olmaz törelerdir. Dou da
geçmiyor olsa da karakterlerden biri veya bir kaç doulu olsa illa orada bir
töre vardr. Kan davasndan kaçp gelmitir. Kendisini kuma vermek
istemilerdir o da bir yolunu bulup kaçmtr. Abileri veya babas peisira
gelirler namuslarn temizlemeye. Vs. Bu örnekler çoaltlabilir. Hayat
Türküsü dizisinin hikâyesi de bir 'töre'nin üzerine kurulmutur. Hayat'n
annesinin törelere kar gelip sevdiiyle kaçmas, daysnn pelerinden gelip
onlar öldürmek istemesi ama kendisinin ölmesi hep törelerin gereinin bir
sonucudur. Törelerde bir genç kzn istedii kii ile evlenme özgürlüü yoktur.
Sevdii kii ile kaçp gitmesi namussuzluktur. Namussuzluk yapanlarn cezas
ölümdür ve bu infaz en yaknlar uygular. Bu insanlar için devlet var mdr yok
mudur? Bu devletin kanunlar ne ie yarar? Belli deildir. Ksacas bütün
hukukun üstünde onlarn kendi hukuklar vardr.
93
Televizyon dizilerinde Kürt kimliini tayanlarn en belirgin özelliini
eitimsiz olmalar gösterir. Yine Kürt demeden doulu olarak temsil edilen
karakterler stanbul dizilerinde maksimum ilkokul düzeyinde eitimlidirler.
Bazlar okuma yazma bilmez. Zenginseler eitimsiz olmalarndan dolay
görgüsüzdürler, Fakirseler inaat içisi, kapc veya hizmetlilerdir. Douda
geçen hikâyelerde ise kendileri eitimsiz olduklar gibi eitime de külliyen
kardrlar. Eitimde belirgin bir ekilde cinsiyet ayrm vardr. Erkeklerin az
zeki olup okuma heveslisi olanlarn da kendi ilerine yarayacak mesleklerde
okutmay tercih ederler. Veteriner, ziraatçi vs. Kzlarn okuma yazma bilmeye
bile ihtiyaçlar yoktur. Hayat Türküsü dizisinde bu konu bütün yönleri ile ve
her duruma uygun örneklerle geni bir ekilde anlatlr.
Yok sayma, ulus kimlie dönütürme, töre, eitim ve terör gibi öne
çkan temsil problemlerinden baka daha pek çok durumda Kürt kimlii negatif
kodlarla donatlr ve ötekiletirilir. Giyim kuam farkllklar, konuma
farkllklar, medeni olma veya olamama ustaca ideolojik söyleme uygun
ekilde temsil edilir.
94
SONUÇ
Kökenleri kimi aratrmaclara göre 50 bin yl, kimilerine göre m.ö. 3-4
bin yl öncesine dayanan ama en kesin haliyle bin yldr Ortadou ve Anadolu
corafyasnda var olduu bilinen Kürtler bugüne kadar airet yaps içinde
varlklarn devam ettirmilerdir. Bu süre zarfnda bir devlet olamamlar ama
unsuru olduklar devletler için de herhangi bir sorun tekil etmemiler, bunun
da ötesinde o devletlerin öz varl olarak kabul edilmi ve kendilerini de öyle
görmülerdir. Ulus devletlerin olumaya balamas ve bunun bir dalga halinde
dünyaya yaylmas bu corafyada da Kürtleri etkilemitir. Kürt kimlii ulusal
kimlik uruna feda edilmeye çallm, buna direnen Kürtler yerlerinden
yurtlarndan sürgün edilmi, çeitli zulümlere maruz kalmlardr. Bu yok etme
ve sindirme politikalar da iddialara göre bir terör örgütünün domasna sebep
olmutur. Ortaya çk sebebi ne olursa olsun 25-30 yldr Türkiye’nin terör
eylemleri ile kangren haline gelen Kürt sorunu bölgenin gelimesini
engellemi, eitim faaliyetlerini sekteye uratm, ekonomisine katk
salayacak yatrmlarn yaplmasna engel olmu ve yllarca olaan üstü hal
bölgesi kabul edilerek yerinde durmak bir yana geriye gitmesine neden
olmutur. Hem Türklerde hem Kürtlerde nefret duygusu olumutur. Suçunun
ne olduunu bile bilmeden yllarca Diyarbakr cezaevinde ikencelere maruz
kalan Felat Cemilolu isimli Kürt vatanda “hapishanden kurtulduum zaman
genç olsaydm, en azndan soruturma, gözalt, 5 no’lu hapishane cehennemine
tekrar haksz yere girmemek için daa çkardm”(Cemal, 2006:34) diyecek
duyguya getirilmitir. Dier yandan ehit olan binlerce asker… Necati Özgen
Paa: “Çok ehit verdik, çou kucamda öldü!” demitir, gözyalarn
gizlemeye çalarak.(Cemal, 2006:36).
Sadk Yalszuçanlar ark bülbülü olarak da bilinen Diyarbakrl Celal
Güzelses’in hikâyesinden hareketle Kürt sorunu üzerine düüncelerini
paylat bir denemesinde aslnda insan olarak sahip olunmas gereken
duygulara tercüman oluyor. Yazara göre bizim mirasmz Yalçn Koç’un
‘Anadolu mayas’ dedii cevherle karlmtr ve hangi rktan olursa olsun bu
maya ile mayalananlar Nasrettin hoca gibi bindii dal, yani dier
‘kimlik’lerini ve rasyonel yetiyi terk etmi, zemine dümü ve bu zeminde
dierleriyle bir yola koyularak birlikte yürümülerdir. Oysa imdi bu maya
95
tehlike altndadr. Çünkü insanlar kimliklerini ötekiletirerek yaamaya
balamlardr. Eer Diyarbakrl Celal hem Türkçe hem Kürtçe söyleyebilmi
olsayd, ona ark bülbülü diyenler tarafndan douda çounlukla Kürtlerin
yaad bir topluluk olduunu, onlarnda bir dilleri, edebiyatlar, dengbejleri,
destanlar, Mem ile Zin’leri, Mele Cezerileri, Ahmed-i Hanileri olduunu
bilselerdi diyor onlarnda Anadolu mayas ile mayalandn görebileceklerdi.
Hatta diyor bu mayann bir kültür olmadn, onu da etkileyen ve kuatan daha
derin, zengin, geni ve kozmik bir öreti olduunu düünselerdi, kendi dilini
konumaktan, ark söylemekten daha normal, olaan ve hakça bir ey
olduunu akl etmi olsalard bugün bu sorunlar yaanmayacak yaanp kansere
dönümeyecekti.(Yalszuçanlar, 2008:84). Aslnda sorun haline getirilen eyler
en temel haklarn yok saylmasndan kaynaklandn söylemek mümkün.
Yazarn söyledii gibi kendi dilini konumak konutuu dilde arklar
söylemek niçin suç olsun? Hasan Cemal’in anlatt hikâyede insanlar kendi
dillerinde ark dinlemek için niçin ta Ermenistan’dan yayn yapan bir radyo
istasyonuna muhtaç olsunlar?
Bir topluluk içerisinde yaayan insanlarn fert olarak veya gruplar
olarak ayn düünce yapsna sahip olmas beklenemez. Kimileri egemen
söylemin yannda yer alrken kimileri de karsnda, muhalif olarak
durmaktadr. Burada önemli olan hangi tarafn kendi düüncelerini geni
kitlelere aktarabildiidir. Oldukça pahal bir alan olan ve bu nedenle kesinlikle
ekonomik bamll bulunan medya sektörü devlet ideolojisi ile paralel
söylemler üretmek zorundadr. Bir medya kuruluu muhalif taraftan insanlara
veya gruplara ait olabilir ama bu durumda paralel söylemler üretmiyorsa bile
karsnda da olmamaya özen göstermek durumundadr.
Türkiye cumhuriyeti devleti kurulduu günden bugüne kadar ulus
kimlik projesini resmi devlet ideolojisi olarak kabul etmi, bütün
faaliyetlerinde bu ideolojisini gerçekletirmeye çalmtr. Dierlerine göre
sayca çounluklar nedeniyle devletin bu kimlik politikasndan en çok Kürtler
etkilenmilerdir. Çünkü devlet saysal çokluklar ve yaadklar corafyann
genilii ve önemi nedeniyle Kürt kimliini tehlike olarak görmü ve onu
kontrol altnda tutmak için bazen akl almaz yöntemlere bavurmutur. Sürgün
ederek topraklarndan ve köklerinden koparma, götürülenlerin sebeplerini bir
96
türlü
kavrayamadklar,
hapishanelerde
ikencelerle
sürüp
giden
mahkûmiyetler, faili meçhul ölümler ve sürekli geriye götüren ekonomi ve
eitim politikalar bu yöntemlerden sadece birkaç.
Televizyon dizilerinde Kürt kimliklerinin temsilleri incelenirken
yaanan gerçeklerle ve televizyon gerçeklerinin baka dünyalarda ilerledii
görülmütür. Birinde devlet ideolojisi uruna inanlmaz aclara mahkûm edilen
bir millet, dier tarafta televizyon hikâyelerinde hastalkl ve tedavi edilmesi
gereken bir bölge insan profili çizilmitir.
Bu projeye balarken Kürt kimliinin doru temsil edilmedii, Kürt
vatandalarn “Kürt” olarak ifade edilmedii, doulu vatandalarn kültürel
olarak ulusal kimlik tanmndan kaln çizgilerle ayrt edildii, doulu kimlie
sahip vatandalarn genellikle negatif kavramlarla birlikte anld ve dizilerde
bu ekilde temsil edildikleri varsaymlarndan hareket edilmitir.
Temsilde medyay özellikle de dramlar önemli klan unsur güçlü
etkileridir. Bireysel seyircilerin televizyonun kendi üzerlerinde hiçbir olumsuz
etkide bulunmadn ama baka seyircilerin etkilenme olaslnn çok güçlü
olduunu
düünmeleri(Mutlu,
2005:109)
onun
gücüne
inandklarn
göstermektedir. Seyirci kendi düüncesine ve deimeyeceine güveniyorsa o
zaman ondan kaçmayacak ve seyretmeye devam edecektir. Yani televizyon
kiinin kendisi için bir tehlike deildir. Dolaysyla seyredileceklerini bilen
yapmclar ürünlerini istedikleri gibi kurgulayarak seyircinin beenisine
sunabilirler.
Seyirci temsil edilenin gerçekle örtüüp örtümediini sorgulamaz onun
gerçek olduunu düünür. Dallas dizisini seyredenler dizi de olup bitenlerin
gerçekleri yansttn düünmelerine karn dizideki temsillerle gerçei
arasnda ciddi farkllklar olduu ve gerçeklikten yoksun bir dizi olduu
üzerine tartmalar olmutur.(Ang, akt. Mutlu, 2005:152). Diziler ve onlarn
kurduu dünyadaki temsiller sanki gerçekmi gibi sunulmaktadr. Türkiye’de
aal diziler olarak da bilinen dou hikâyelerinin anlatld diziler seyircide bir
dou ve doulular temsilinin olumasna neden olmutur. Kimsenin onlar
bizzat gidip görme birlikte yaama ans yoktur dolaysyla dizilerin anlatt
belgeselmiçesine doru kabul edilir ve televizyon ekranndan görülen
97
temsiller onlarn imajdr artk. “Medya temsili ile temsil edilenler kurulur,
oluturulur ve belirlenir. Belirlemenin karakteri nedeniyle temsil inasn
yapanlar amaçlarna uygun bir ekilde temsili kurarak, oluturarak gerçekler
hakknda imajlar yaratrlar.”(Erdoan, 2010: 309). Hayat Türküsü dizisi de
dou insan ile ilgili kendi temsillerini kurmu, belirlemi ve bunu gerçeklerle
de desteklemitir. Tamamen kurgu olan bir dizi hikâyelerini anlatrken “burada
bunlar sürekli yaanmaktadr biz sadece birkaçn aktaryoruz” izlenimi
verilerek gerçeklik algs güçlendirilmeye çallmtr. Hatta dizinin bir
bölümünde hem eitimin önemine vurgu yapmak hem kz çocuklarna yaplan
ayrmclk konularn daha gerçekçi ilemek adna milli eitim bakan konuk
oyuncu olarak gerçek kimlii ile dizide yer almtr. Buradan hareketle u da
rahatlkla söylenebilir hayat türküsü dizisi devletin egemen ideolojisini
desteklemekte ve onunla paralel söylemler üretmektedir. deolojileri temsille
desteklemek filmlerin en önemli alandr. “Filmler, muhtelif temsil
biçimleriyle, toplumsal gerçekliin nasl kavranacan, daha da fazlas, ne
olacan belirleme”(Ryan, Kellner, 1997:37-38) adna önemli bir ilevi yerine
getirirler. Hayat türküsü dizisi hem kurduu temsillerle hem de önerileriyle
temsil inacs görevi üstlenmitir. Temsil ettii karakterlerin hangisi doru
hangisi yanl, yanllar nasl doruya dönütürülür bunlar teker teker anlatr.
Hayat öretmen her yönüyle doru bir karakterdir ve ulus kimlik imajn
destekleyen bir temsil örneidir. Dizi toplumsal temsil inasn hayat öretmen
üzerinden gerçekletirir. Zeynel karakteri kötü bir temsil örneidir. Kzn
okula göndermez, einin ona hizmetçi muamelesi yapmasna izin verir. Erkek
çocuklar ile kz arasnda cinsiyet ayrmcl yapar, kaba ve cahil bir adamdr.
Hacer karakteri iyidir hotur, insancl biridir ama yine de cahil bir kadndr.
Kendisi olduu gibi kalr gider ama dizinin öretilerini benimser ve onlarn
doruluunu kabul eder. “Biz böyle geldik böyle gideriz, ama siz bizim gibi
olmayn, deiin” mesajn verir. Sevcan karakteri bu mesajn ete kemie
bürünmü halidir. Sevcan, geleneklerin, törenin itekledii yolda direnmeyi,
onlarn yanlln göstermeyi hedefler. Anne babasnn tüm kar çkmalarna
ramen hayallerinin peinden gider ve sonunda hayat öretmen gibi biri olur.
Sevcan’n dram ile balayan dizi Sevcan’n hayallerine ulamasyla son bulur.
98
Bütün dier dizilerde olduu gibi Hayat Türküsü dizisinde de “Kürt”
kimlii yoktur. Dizi dou Anadolu bölgesinin Van ilinde geçmektedir. Van
ilinin nüfusunun büyük çounluu kendisini Kürt olarak tanmlayan
vatandalardan oluur ama dizi de “Kürt” yoktur. Resmi kimlik ideolojisinin
yok sayarak ötekiletirme ve onun varlndan kurtulma çabasnn dizilerdeki
temsil biçimi de görmezden gelme olarak kendini gösterir. Devlet güvenlik
güçleri ve devlet görevlileri (vali, kaymakam, imam, öretmen) araclyla
“Kürt” yoktur dedirtir ve Kürtleri de buna inandrmaya çalrken medya
araclyla da onun varln silikletirmeye ve öyle bir kimlik yokmu gibi
göstermeye çalr. 61 bölüm yaynlanan dizinin hiçbir yerinde “Kürt” kelimesi
telaffuz edilmemitir. Bu dizideki insanlar “Van”l Türkiye cumhuriyeti
vatanda Türklerdir.
Hayat Türküsü dizisi incelendiinde ifade edilen varsaymlarn
doruland görülmütür. Kürt kimliini yok sayarak onu ulusal kimlik
çizgisine getirmeye çalmak, doulu kimlikleri eitimsiz, törelere bal, kaba
ve çounluu fakir olmak üzere negatif unsurlarla birlikte göstermek ve onlarn
deimesi gerektii düüncesine hem Kürt kimlii sahiplerini hem de egemen
ideal kimlik sahiplerini inandrmak. Hayat Türküsü dizisinde Kürt kimlii yok
saylmtr, bütün kötü töreler gösterilmitir ve bu insanlar özellikle henüz genç
ve çocuk olanlar ideal kimlie sahip bireyler haline getirilmeye çallmlar.
Kürt veya dizilerdeki ifade biçimiyle doulu kimlie sahip karakterlerin
negatif söylemlerle birlikte anldna yönelik öne sürülen varsaymn bu
çalmada elde edilen sonuçlarla büyük oranda dorulandn söylemek
mümkün. Dizi balad ilk andan itibaren seyirci, törelerin hayatlarna yön
verdii insanlarn hikâyesine tanklk eder. Dizinin barol oyuncusunun babas
ve annesi törelerden etkilenmi, köklerinden, topraklarndan kopup baka
yerlerde yaamak mecburiyetinde kalmlardr. Babas hiç istemeden katil
olmu, dramatik bir biçimde Hayat’n daysnn ölümüne neden olmutur.
Dou kimlii ile en çok ilikilendirilen kan davas ve namus cinayeti bu
hikâyede ilenmitir. Bir baka negatif söylem olan kz ve erkek çocuklar
arasndaki cinsiyete dayal ayrmclk da Hayat Türküsü dizisinde geni bir
ekilde kendisine yer bulmutur. Hayat Öretmen kz çocuklarn okula
getirebilmek için bir hayli uramak ve anne babalar ikna etmek için onlarla
99
çatmak durumunda kalmtr. 61 bölüm yaynlanan dizide kzn okutmak için
hevesli olan doulu bir karakter bulmak mümkün deildir.
Televizyon dizilerinde Kürt kimliinin temsilleri ile ilgili karlalan
sorunlar en bata “doru temsil” edilememe olarak kendini göstermektedir.
Sonra dier bahsedilen temsil sorunlar gelmektedir. Bir yanda kendilerini
etnik Kürt kimliine sahip olarak tanmlayan bir kimlik, dier tarafta doas
gerei homojen bir yapya sahip bütün snfsal ve bireysel kimlikleri tek bir
kolektif kimlik altnda birletirmeyi hedefleyen ulusal kimlik(Akça, 2007:3)
yer almaktadr. Bunlarn gerçekteki çatmalar televizyon dizilerinde temsil
edenin bak açsna göre yorumlanmaktadr. Sorun burada balamaktadr.
Çünkü temsil edenler aslnda temsil ettikleri hakknda kesin ve doru bilgilere
sahip deildirler. Dizi senaristleri bir dou hikâyesi yazarken hikâyeye konu
olan insanlarla, yaadklar mekânlarla, kültürleriyle, ne yiyip ne içtikleriyle,
dilleri, gelenek ve görenekleriyle ilgili bilgi sahibi olmak için ekstra bir
aratrma yapma gerei duymamaktadrlar. Bu bir iletiim problemidir ve
aslnda bu problem devlet ve Kürtler arasndaki iletiim kopukluunun bir
sonucudur. Bilgesam aratrmasnda yer alan bir Kürt vatandan cümlelerinde
olduu gibi “devlet Kürtleri anlamaya çalmad, gönül köprüleri kurmad”
demitir.
Temsil probleminin bir baka önemli boyutunu da temsil edenlerin
kimlikleri
oluturmaktadr.
Almanlar
kendileri
ile
ilgili
dizi
yapan
Amerikallar “siz bizi nasl temsil edebilirsiniz ki?” sorusundan hareketle
yaptklar eletiri ve akabinde kendilerini temsil eden baka bir filmle onlara
cevap vermeleri temsil edenin kimliinin önemini göstermektedir. Dolaysyla
Kürtleri Türkler ne kadar doru temsil edebilirler sorusu sorulabilir. Egemen
kimlik Türk, egemen medya Türk, medya da çalanlarn çounluu da Türk’se
o zaman bir problemden söz edilebilir. Bu durumda alternatif olarak Kürtler’in
kendilerini temsil ettikleri medya ürünleri, filmler ve diziler olmas gerekir.
Aslnda bu da kendi içinde skntl bir durumdur. Yine Bilgesam’n
aratrmasnda yer ald gibi Kürtlerin youn olarak yaad illerde ehir
merkezinde yaayan Kürtler köyden gelen Kürtlerden rahatsz olduklarn ifade
etmilerdir. Bir kimliin baka bir kimlii ötekiletirmesinin dnda ayn
kimlik içinde bu sefer baka yönlerine atfta bulunan ötekiletirilmeler
100
yaanmaktadr. Dolaysyla aslnda kim kimi temsil ediyorsa etsin temelde
tanmaya çalmak, ön yarglardan arnm olmak ve kendini onun yerine
koymak daha doru temsil ürünlerinin ortaya çkmasn salayacaktr. Bu hem
devlet için, hem medya için, hem sermaye sahipleri için, hem de bizzat süreci
yaayan herkes için geçerlidir.
101
KAYNAKÇA
Akça, Emel Batürk. (2007). Kimlik, Medya ve Temsil, 1. Bask, Ankara: Nobel
yaynlar.
Aktay, Yasin. (2011). Türkiye’de Ortak Bir Kimlik Olarak Ötekilik, Y. Aktay, A.
Kzlkaya, E.Osmanolu, K. Dilek, S. Yurdakul, Ankara: Eitim Bir-Sen.
Aslan, Hüsamettin. (2009), Jöntürkler Jönkürtler Muhafazakarlar/ Meçhul Okurla
Söyleiler, 1. Basm, stanbul: Paradigma Yaynclk.
Nikitin, B. (1976). Kürtler Sosyolojik ve Tarihi nceleme, H.D. (çev.), 1. Basm,
stanbul:Özgürlük Yolu Yaynlar (Orijinal Basm Tarihi 1956)
Cemal, Hasan. (2006). Kürtler, 17. Basm, stanbul: Doan Kitap
Çelenk, Sevilay. (2005). Televizyon Temsil Kültür: 90’l Yllarda Sosyo Kültürel
klim ve Televizyon çerikleri, 1. Bask, Ankara: Ütopya Yaynevi
Deirmenci, Aslan. (2009). Kürt Sorununda Yeni Dönem, 1. Basm, Ankara: Vadi
Yaynlar
Devran, Y. (2010). Haber, Söylem, deoloji. 1.Bask. stanbul: Balk Y. Grubu
Durna, Tezcan. (2010), Medyadan Söylemler, 1. Basm, stanbul: Libra Yaynevi
Erdoan, rfan, Alemdar, Korkmaz. (2010). Öteki kuram, 3. Basm, Ankara: Erk
Yaynlar
Giddens, Anthony. (2008). Sosyoloji, 1. Bask, stanbul: Krmz Yaynlar
Hall, Stuart. (1998). Kültürel kimlik ve diaspora, J. Rutherford (drl.),Kimlik.
Topluluk, Kültür,Farkllk içinde, rem Salamer (çev.), 1.Basm, stanbul:
Sarmal Yaynlar, 173-191.
102
Hall, Stuart. (1998). Kültür Küreselleme ve Dünya Sistemi, Yerel ve Küresel:
Küreselleme ve Etniklik içinde, A. King (drl.), G. Seçkin, Ü. H. Yolsal
(çev.), 1. Basm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 39-61. (Orijinal Basm
Tarihi 1991)
Hall, Stuart. (1994). deolojinin yeniden kefi: Medya Çalmalarnda Bask
Altnda Tutulann Geri Dönüü, M. Küçük (drl.), Medya, iktidar, ideoloji
içinde, M. Küçük. (çev.) 1.Basm, Ankara: Arak Yaynevi, 57-97.
Habermas, J. (2011). “Öteki” Olmak “Ötekiyle” Yaamak, i. Aka (çev.), 6.
Bask, stanbul:Yap Kredi Yaynlar (Orijinal Basm Tarihi 1996)
Huseyni, Zba Mir. (2007). randa Cinsiyet Politikasnn Müzakeresi: Bir
Belgeselin Etnografisi, R. Kapper (ed.), Yeni ran Sinemas: Siyaset Temsil ve
Kimlik içinde, K. Sarsözen (çev.), 1. Basm, stanbul: Kap Yaynlar, 208250. (Orijinal Basm Tarihi 2002)
Kanbur, Ayla. (2006). Sinemada Temsil ve Tarihimiz, Türk Film Aratrmalarnda
Yeni Yönelimler (5. Kitap), çinde der: Elif Akçal, Balam Yaynlar, 1.
Basm, stanbul.
Karpat, Kemal H. (2011). Osmanldan Günümüze Kimlik ve deoloji, 4. Basm,
stanbul:Tima Yaynlar
Kutlay, Naci. (2002). 21. Yüzyla Girerken Kürtler, 1. Basm, stanbul: Pêrî
Yaynlar
Mercer, C. (1998). Cangla ho geldiniz: postmodern politikada kimlik ve
çeitlilik, J.Rutherford (drl.),Kimlik. Topluluk, Kültür, Farkllk içinde, rem
Salamer (çev.), 1. Basm, stanbul: Sarmal Yaynlar
Monaco, James. (2001) Bir Film Nasl Okunur, Ertan Ylmaz (çev.), 13. Basm,
stanbul:Olak Yaynclk (Orijinal Basm Tarihi 1977)
103
Morley, David, Robins, Kevin. (1997) Kimlik Mekânlar/Küresel Medya,
Elektronik Ortamlar ve Kültürel Snrlar, Emrehan Zeybekolu (çev.), 1.
Basm, stanbul: Ayrnt Yaynlar (Orijinal Basm Tarihi 1995)
Mutlu, Erol. (2005) Globalleme, Popüler Kültür ve Medya, 1. Basm, Ankara:
Ütopya Yaynevi
Önder, Ali Tayyar. (2008) Türkiye’nin Etnik Yaps Halkmzn Kökenleri ve
Gerçekler, 44. Basm, Ankara: Kripto kitaplar
Rutherford, J. (1998) Kimlik, Topluluk/Kültür/Farkllk, Yuva Denilen Yer:
Kimlik Ve Farklln Kültürel Politikalar, . Salamer (çev.), 1. Basm,
stanbul: Sarmal Yaynevi
Ryan, M., Kellner, D. (1997) Politik Kamera: Çada Hollywood Sinemasnn
deolojisi ve Politikas, E. Özsayar (çev.), 1. Basm, stanbul: Ayrnt
Yaynlar, (Orijinal Basm Tarihi 1990)
Schnapper, D. (2005) Sosyoloji Düüncesinin Özünde Öteki ile liki, A.
Sönmezay (çev.), 1.Basm, stanbul: stanbul Bilgi Üniversitesi Yaynlar,
(Orijinal Basm Tarihi 1998)
Smith, A. D. Milli Kimlik, B. S. ener (çev.), 1. Basm, stanbul: letiim
Yaynlar, (Orijinal Basm Tarihi 1991)
Uluç, Güliz.(2009) Medya ve Oryantalizm Yabanc Farkl ve Garip… Öteki,1.
Basm, stanbul: Anahtar Yaynlar
Van Dijk, T.(2003). Söylem ve ideoloji: Çok Alanl Bir Yaklam. B. Çoban (ed.),
Söylem ve ideoloji : Mitoloji Din deoloji içinde, N. Ate (çev.), 1. Basm,
stanbul: Su yaynlar, 13-112.
104
Vefa, Mihrnaz Said.(2007). ran Filmlerinde Fiziksel Mekân ve Kültürel Kimlik,
R. Tapper (ed.), Yeni ran Sinemas: Siyaset Temsil ve Kimlik içinde K.
Sarsözen (çev.), 1. Basm, stanbul: Kap Yaynlar, 251-270.(Orijinal
Basm Tarihi 2002)
Yalszuçanlar, Sadk. (2008). Hayat Müzikle Devam Eder, 1. Basm, stanbul:
Kap yaynlar
Ark, M. Bilal, (2003), Bir Televizyon Ürünü Olarak Futbolun Televizyonda
Temsili, stanbul Üniversitesi letiim Fakültesi Dergisi 1. Basm. Say:16,
599-617.
Hayat Türküsü 2. Bölüm http://tvarsivi.com/player.php?y=20&z=2012-08-24
05:56:00 (21 Haziran 2013)
Türkiye’de Kürtler ve Toplumsal Alglar
http://www.belgeler.com/blg/2uan/turkiye-de- kurtler-ve-toplumsal-algilar
(15 Nisan 2013)
Laykel, . (2006) Sanat Yapt ve Üretim Sürecinde Öteki ile liki,
Yükse Lisans Tezi
http://www.belgeler.com/blg/12yc/sanat-yapiti-ve-uretim- surecinde-oteki-ileiliski-relationship-with-the-other-in-artwork-and-production-process (28
Haziran 2013)
Demir, M. (2008) Doktora Tezi, Sinemada Öteki
http://www.belgeler.com/blg/1g4x/sinemada-oteki-the-other-in-cinema (20
Haziran 2013)
105
Kentel, Ferhat (2006) Kültür ve Kimlik, Sivil Toplum ve Demokrasi Konferens
Yazlar
http://stk.bilgi.edu.tr/docs/FERHATKENTEL.pdf (15 Nisan 2013)
Namaz, Yunus (2011) 11 Eylül Sonras Amerikan Sinemasnda Öteki’nin
Sunumu, Yüksek Lisans Tezi
http://www.belgeler.com/blg/333q/11-eylul-sonrasi-amerikan-sinemasindaotekinin-sunumu (22 Mays 2013)
106
EKLER
Hayat Türküsü Dizisinin 1,3,4,10,15,20 ve 61. Bölümleri DVD Dosyas
107
ÖZGEÇM
ADI VE SOYADI
DOUM YER VE
TARH
ETM DURUMU
1985 – 1990
1991 – 1997
1998 – 2002
bölümü
:Emine Çelik
:Erzurum/15.05.1979
:Pendik Namk Kemal lkokulu
:Pendik mam Hatip Lisesi
:Selçuk Ün. letiim Fak. Radyo TV Sinema
TECRÜBES
2003 – halen
: Özel bir kurumda cast direktörü
108