Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt 2

Transkript

Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
Cilt 2, Sayı:4, 2000
HATA TÜRÜ ve ETKİ ANALİZİ
Burcu Selin YILMAZ
ABSTRACT
Failure Mode Effect Analysis (FMEA) is a technique that focuses the development of
products and processes on prioritized actions to reduce the risk of product field
failures, and documents those actions and the review process. FMEA is used for the
identification of potential error types in order to define its effect on the examined object
(Product, Design, Service) and to classify the error types with regard to criticality or
persistency. It addresses negative quality and is primarily concerned with potential
events that can and will make the product fail. It involves identifying all potential
failure modes, determining the end effect of each potential failure mode, and
determining the criticality of that failure effect.
FMEAs are intended to result in preventative actions; they are not "after-the-fact"
exercises done to satisfy a customer or obtain QS 9000 status. FMEAs can take many
forms, but at the core, these analyses are used to study a particular system and
determine how that system can be modified to improve overall reliability and avoid
failures.
Keywords: Failure Mode Effect Analysis (FMEA), Function, Cause, Effect, Risk.
ÖZET
Hata Türü ve Etki Analizi üretim aşamasında ürün ve proseslerde risklerin önlenmesine
odaklanan ve bu faaliyetleri belgelere döken bir tekniktir. Hata Türü ve Etki Analizi,
ürün, tasarım ve hizmet gibi incelemeye konu olan süreçte potansiyel hata türlerinin
belirlenmesi ve saptanabilirlik ve şiddet derecelerine göre bu hata türlerinin
sınıflandırılması için kullanılmaktadır. Kalitesizliği önlemeye yöneliktir ve üründe hata
oluşturacak potansiyel risklerle ilgilenmektedir. Hata Türü ve Etki Analizi olası hata
türlerini ortaya çıkararak herbirinin yol açacağı sonuçları (etkileri) ve bu sonuçların
ciddiyetini belirlemeyi amaçlamaktadır.
Hata Türü ve Etki Analizi önleyici faaliyetleri dikkate almaktadır; hatalar
gerçekleştikten sonra müşteri tatminini sağlamaya ya da kalite belgesi almaya yönelik
faaliyetleri içermemektedir. Hata Türü ve Etki Analizi birçok şekilde yapılabilmektedir,
ancak temelde bu analizler belirli bir sistemin incelenerek güvenilirliğinin
artırılabilmesi ve hatalardan arındırılabilmesi için ne şekilde değiştirilebileceğinin
belirlenmesi için kullanılmaktadır.
Anahtar Sözcükler: Hata Türü ve Etki Analizi (HTEA), Fonksiyon, Neden, Etki, Risk.

Dokuz Eylül Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Turizm İşletmeciliği Bölümü, Araştırma
Görevlisi.
HATA TÜRÜ VE ETKİ ANALİZİ
GİRİŞ
Başarısız olabilecek herşey başarısız olacaktır.
Murphy’nin bu ünlü cümlesi Hata Türü ve Etki Analizi tekniğinin ardında yatan
nedenlerden biridir1. Bu sistematik yaklaşım üretim sürecinde başarısızlığa yol
açabilecek potansiyel hataların önlenmesi ile kalitesizliğin ortadan kaldırılması
ile ilgilenmektedir. Hata Türü ve Etki Analizi bir ürünün planlama aşamasında,
tasarım aşamasının sonuna doğru kağıt üzerinde ya da bilgisayar programıyla
ilk gerçek ürün kullanıcının ellerinde başarısız olmadan önce uygulanmaktadır.
Bunun anlamı, ürün tüketiciye ulaşmadan önce hatalarının bulunmasıdır.
Hata Türü ve Etki Analizi, işletmeye zarar verebilecek hatalı ve başarısız
ürünlerin piyasaya sürülmesi olasılığını önlemeye yarayan bir tekniktir. Bu
teknik sezgisel bir yaklaşıma dayanmamaktadır. Gazetelerde büyük şirketlerin
ürünlerinde ortaya çıkan ciddi güvenilirlik sorunları nedeniyle tasfiye aşamasına
geldiklerine dair haberlere rastlanmaktadır. Bu şirketler bu türden bir sorunla
karşılaşıncaya kadar işlerini iyi yürütmüş, pazarda belirli bir yere gelmişlerdir.
Bu türden bir sorun şirketleri, ürünün piyasadan toplanması gereğinden dolayı
büyük maddi zararlara sokmakta ve hatta şirket aleyhine davalar açılmasına
neden olabilmektedir. Bu şirketlerin yöneticileri işler kontrolden çıkmadan önce
sorunları görememişlerdir, çünkü bu sorunları araştırmamışlardır. Sorunla
karşılaştıklarında ise bir şeyler yapabilmek için çok geçtir2.
Bu türden sorunların, sorun iyice büyümeden önlenebilmesi için
uygulanabilecek teknik Hata Türü ve Etki Analizi'dir. Bu teknikle ciddi
hataların önceden tahminlenmesi ve önleyici faaliyetlere gidilmesi mümkündür.
1. Hata Türü ve Etki Analizi'nin Kalite Sistemi İçindeki Yeri
Güvenilirlik (öngörülen kalitenin ve bağlı olduğu sistemin oluşturulması ve
sürekliliğinin sağlanması) ürün kalitesinin en önemli kriteri olmasının yanında
müşteri tatmini açısından da çok önemli göstergedir3. Güvenilirlik ürünlerin
veya prosesin önemli bir özelliğidir. Aynı zamanda müşteri tatminini
sağlamakta etkisi çok fazla olan bir faktördür. Müşteriler kullandıkları ürünün
hizmet süresinin uzun ve aynı zamanda sorunsuz bir proses olmasını
1
Grady W. Harris, "Living with Murphy's Law", Research-Technology Management,
Vol. 37, Issue 1, s. 10.
2
Pat Hough, Failure Mode and Effect Analysis, http://www.wclass.com/fmea1.htm,
10.11.2000.
3
Muhittin Şimşek, Sorularla Toplam Kalite Yönetimi ve Kalite Güvence Sistemleri,
Alfa Basım Yayım Ltd. Şti., İstanbul, 2000, s. 111.
134
BURCU SELİN YILMAZ
istemektedirler4. Ürünler karmaşık hale geldikçe, geleneksel
yöntemleriyle düşük hata oranlarını elde edebilmek güçleşmektedir5.
tasarım
Hata Türü ve Etki Analizi, riskleri tahmin ederek hataları önlemeye yönelik
güçlü bir analiz tekniğidir. Hatanın ortaya çıkması ile doğacak problemin
müşteri gibi algılanması ilkesine dayanmaktadır. Hata Türü ve etki Analizi
çalışmasında belirlenen bütün hatalar için olasılık, şiddet ve saptanabilirlik
tahmini yapılmaktadır6.
Bir ürünün güvenilirliğini sağlamak için; bir güvenlik programının
geliştirilmesi, tedarikçi firmaların izlenmesi ve kontrol edilmesi, bir hata
raporlama sisteminin oluşturulması, uygun hata analizlerinin yapılması,
düzeltici faaliyetlerin yürütülmesi, hata arama sisteminin yapılandırılması, hata
türü ve etki analizinin tam olarak uygulanması gerekmektedir.
Başarılı bir Hata Türü ve Etki Analizi uygulaması7;

Her hatanın nedenlerini ve etkenlerini belirler.

Potansiyel hataları tanımlar.

Olasılık, şiddet ve saptanabilirliğe bağlı olarak hataların önceliğini
ortaya çıkarır.

Sorunların izlenmesini ve düzeltici faaliyetlerin yapılmasını sağlar.
Hata Türü ve Etki Analizi, ürünlerin ve Proseslerin geliştirilmesinde öncelikli
olarak hata riskinin ortadan kaldırılmasına odaklanan ve bu amaçla yapılan
faaliyetleri belgelendiren bir tekniktir8. Bu analiz önleyici faaliyetlerle
ilgilenmektedir.
4
İTÜ-TTGV Kalite Ar&Ge Merkezi,
http://www.kageme.itu.edu.tr/icerik/5teknik/html/ohtea1.htm, 22.10.2000.
5
Muhittin Şimşek, y.a.g.e., s. 111.
6
Besim Akın, Vedat Erol, Canan Çetin, Toplam Kalite Yönetimi ve ISO 9000 Kalite
Güvence Sistemi, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1998, s. 342.
7
Besim Akın, Vedat Erol, Canan Çetin, y.a.g.e., s. 342.
8
FMECA.COM, http://www.fmeca.com, 30.11.1999.
135
Şekil 1. Hata Türü ve Etki Analizi'nin Kalite Sistemi İçindeki Rolü
Kaynak:FMECA.COM,
30.11.1999
http://www.fmeca.com/ffmethod/methodol.htm,
1.1. Hata Türü ve Etki Analizi'nin Çeşitleri
Hata Türü ve Etki Analizi tekniği aşağıda sıralanan şekilde bir çeşitliliğe
sahiptir ve uygulama alanları her türlü üretim ve hizmet şeklini kapsamaktadır9.
Tasarım HTEA: Potansiyel veya bilinen hata türlerini tanımlayan, ilk üretim
gerçekleşmeden hataların tanımlanması ve düzeltici faaliyetlerin uygulanmasını
sağlayan bir yöntemdir.
Proses HTEA: Tasarım HTEA ve müşteri tarafından tanımlanmış olan kalite,
güvenilirlik, maliyet ve verimlilik kriterlerini sağlamak için mühendislik
çözümleri üretmeyi hedefleyen bir yöntemdir.
Hizmet HTEA: Müşteri hizmetlerini geliştirmek amacıyla üretim, kalite
güvence ve pazarlama koordinasyonu ile uygulanan bir yöntemdir
Sistem HTEA: Bütün donanımların ve tasarımın tamamlanmasının sonrasında
üretim, kalite güvence gibi sistemlerin akışını en elverişli hale getirmek için
kullanılan bir yöntemdir.
9
Ouality Associates International Inc., http://www.quality-one.com/main.cfm?cmd=fmea,
11.12.2000.
136
BURCU SELİN YILMAZ
1.2. Hata Türü ve Etki Analizi’nin Tarihçesi
Hata Türü ve Etki Analizi (HTEA) disiplini, ABD ordusunda geliştirilmiştir.
Hata Türü, Etkileri ve Riskinin Analizi Üzerine Prosedürler olarak adlandırılan
Askeri Prosedür MIL-P-1629, 9 Kasım 1949 tarihinde başlatılmıştır. Sistem ve
donatım hatalarının etkilerinin belirlenmesi için güvenilir bir değerlendirme
tekniği olarak kullanılmıştır. Hatalar görev başarısına ve personel/donatım
güvenliğine etkilerine göre sınıflandırılmıştır10. Bu, modern imalat sisteminin
yapısına uymamaktadır. Günümüzde tüketici malları üreten imalatçılar müşteri
güvenliği ve memnuniyeti gibi yeni öncelikler belirlemişlerdir.
1988 yılında Uluslararası Standartlaştırma Örgütü iş yönetimi standartları
üzerine ISO 9000 serisini ortaya çıkarmıştır. ISO 9000 standardının gerekleri
işletmeleri, tüketicinin istekleri, gereksinimleri ve beklentileri doğrultusunda
Kalite Yönetim Sistemleri geliştirmeye itmiştir. ISO 9000'in otomotiv
sektöründeki karşılığı olan QS 9000, bu alanda faaliyet gösteren firmalar kalite
sistemlerini standartlaştırma çabasına sokmuştur. Bunun için otomotiv
sektöründeki firmalar, Hata Türü Etki Analizi'ni de içeren İleri Ürün Kalite
Planlaması (Advanced Product Quality Planning - APQP) uygulamakta ve
Kontrol Planı oluşturmaktadır.
Şubat 1993'te Otomotiv Endüstrisi Faaliyet Grubu (AIAG) ve Amerikan Kalite
Kontrol Topluluğu (ASQC) endüstri çapında Hata Türü ve Etki Analizi
standardı oluşturmuştur. Bu standart HTEA yapısı QS 9000 standardının
geliştirilmesinde işbirliği yapan Chrysler, Ford ve General Motors şirketleri
tarafından kabul edilmiştir ve desteklenmektedir.
1.3. Hata Türü ve Etki Analizi'nin Sağladığı Faydalar
Yapılacak olan bir HTEA tekniği uygulaması aşağıda özetlenmiş olan
fonksiyonların gerçekleştirilmesini sağlamaktadır11:

Ürün, proses ya da hizmette hataların oluşturacağı en küçük bir
zararın bile oluşumunun engellenmesini sağlamak için hata türlerini sistematik
olarak gözden geçirir.

Ürün, proses ya da hizmeti ya da bunların fonksiyonelliğini
etkileyebilecek her türlü hatayı ve bu hatanın etkilerini tanımlar.

Tanımlanan bu hatalardan hangilerinin ürün, proses ya da hizmet
operasyonlarında daha kritik etkilerinin olduğunu belirler, bu yüzden meydana
gelebilecek en büyük hasarı ve hangi hata türünün bu hasarı üretebileceğini
tanımlar.
10
11
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/history.htm, 30 Kasım 1999.
İTÜ-TTGV Kalite Ar&Ge Merkezi, http://www.kageme.itu.edu.tr, 12.10.2000.
137

Montaj, montaj öncesinde, üründe ve proseste hataların oluşum
olasılığını ve bunun nereden kaynaklanabileceğini (dizayn, operasyon, vb.)
belirler.

Diğer kaynaklardan elde edilmesi mümkün olmayan hata oranlarını
ve türlerini tanımlayarak gerekli muayene programlarının kurulmasını sağlar.

Güvenilirliğin deneysel olarak test edilebilmesi için gerekli muayene
programlarının kurulmasını sağlar.

Bir ürün için değişikliklerin olabilecek etkilerini tanımlar.

Yüksek riskli bileşenlerin nasıl güvenilir hale getirilebileceğini
tanımlar.

Montaj hatalarının olabilecek kötü etkisinin nasıl giderilebileceğini
tanımlar.
Yukarıdaki mühendislik avantajlarının yanı sıra ayrıca Hata Türü ve Etki
Analizi tekniği kullanmanın getirdiği genel anlamdaki avantajlar aşağıda
sıralanmıştır:

Hizmet veya ürünlerin kalitesini ve güvenilirliğini arttırır.

Şirket imajını arttırır.

Rekabet avantajını arttırır.

Müşteri tatminini arttırır.

Ürün geliştirme zaman ve maliyetini azaltır.

Tasarım geliştirme faaliyetlerinde bir öncelik sağlar.

En uygun sistem tasarımını seçmekte kolaylık sağlar.

Gelişim isteği doğurur.

Organizasyon kültürünü arttırır.
Hata türü ve Etki Analizi'nin sağladığı faydalar kısaca şu şekildedir12;

Ürünün, tasarım, güvenilirlik, imalat teknolojisi ve emniyet
alanlarındaki eksik, zayıf ve yetersiz noktalarını belirler.

Olası değişiklik maliyetlerini azaltır; kağıt üzerinde yapılan bir
değişiklik üretim aşamasında değişiklik yapılmasından çok daha ucuza mal
olmaktadır.

Ürünün pazara sunulma zamanını kısaltır; kağıt üzerinde değişiklik
yapmak, üretim aşamasında değişiklik yapmaktan çok daha az zaman alır.

İç ıskartaları azaltır.

Ürün sorumluluğu konusunda riski azaltır.
12
Tamer Bolat, Toplam Kalite Yönetimi (Konaklama İşletmelerinde Uygulanması),
Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 2000, s. 74.
138
BURCU SELİN YILMAZ

Müşteri memnuniyetinin artmasını sağlar.
Hata Türü ve Etki Analizi'nin sağladığı avantajlar incelendiğinde bu tekniğin,
firmaların pazarda yüksek güvenilirliğe sahip, kaliteli ürünleri düşük maliyet ile
tasarlamasını ve üretmesini sağladığı ve kötüye giden operasyon maliyetlerini
kontrol altına alarak hataların müşteriye yansımadan en erken biçimde
önlenmesine yardımcı olduğu görülmektedir.
Bu
teknik,
geliştirdiği
belgelendirme
yapısıyla
sürekli
olarak
güncelleştirilebildiğinden, uygulayan firmalara sonsuz bir kalite gelişimi ve
müşteri memnuniyeti kazandırmaktadır.
1.4. Hata Türü ve Etki Analizi'nin Odaklandığı Konular
Hata Türü ve Etki Analizi, ürün, proses veya hizmette takım çalışması
yapılarak,

Hatanın bulunması,

Hatanın risk önceliğinin saptanması,

Düzeltici ve önleyici faaliyetlerin gerçekleştirilmesi,

Hatanın müşteriye ulaşmadan engellenmesi,
konularına odaklanmaktadır.
2. Hata Türü ve Etki Analizi’nin Tanımı
Bir sürecin, üretime hazır hale gelmesinin ardından veya üretime geçmiş bir
proseste, önemli olan sürecin veya ürünün güvenilirliğini sağlamaktır.
Güvenilirlik ürünlerin veya proseslerin önemli bir özelliğidir. Aynı zamanda
müşteri tatminini sağlamakta etkisi çok fazla olan bir faktördür. Müşteriler
kullandıkları ürünün hizmet süresinin uzun ve aynı zamanda sorunsuz bir proses
olmasını istemektedirler.
Bu nedenle ürünün veya sürecin güvenilirliğini sağlamak için atılacak adım,
ortaya çıkabilecek olan hataların türlerini ve bunların ürün ya da sürece
etkilerini belirleyebilecek bir risk analizinin yapılması ve kurulacak veya
kurulmuş olan bir sürecin güvenilirliğinin kontrol altına alınmasıdır. Risk
analizinde eski ve yeni anlayışlar Tablo 1'de problem, kayıplar ve güvenilirlik
açısından karşılaştırılmıştır.
139
Tablo 1. Risk Analizi'nde Eski ve Yeni Anlayışın Karşılaştırılması
Eski Anlayış
Yeni Anlayış
Problem Çözümü
Problemin Önlenmesi
Kayıp
Çıkarılması
Kayıpların Önlenmesi
Maliyetlerinin
Güvenilirlik Hesaplaması
%100 Güvenilirlik
Kaynak:İTÜ-TTGV Kalite Ar&Ge Merkezi, http://www.kageme.itu.edu.tr,
12.10.2000.
2.1. Hata Türü ve Etki Analizi'nin Amaçları
Hata Türü ve Etki Analizi (HTEA) öncelikli olarak ürün ve proses geliştirme
üzerine eğilen, disiplinli bir tasarım gözden geçirmedir. HTEA tekniğinin
öncelikli amaçları şunlardır13:

Ürün veya proseste oluşabilecek potansiyel hataları önceden
belirleyerek bu hataların oluşmasını engellemek.

Nihai ürünün müşteri ihtiyaç ve beklentilerini karşıladığından emin
olmak için, planlanan imalat ve montaj prosesleriyle bağıntılı olarak bir ürünün
tasarım karakteristiklerini analiz etmek.

Potansiyel hata türleri belirlendiğinde, onları ortadan kaldırmak için
düzeltici önlemleri almak veya sürekli bir şekilde onların oluşma potansiyelleri
azaltmak.

Montaj veya imalat prosesi için, sistemin dayandığı neden ve ilkeleri
de yazılı hale getirmek.

Titizlikle
uygulandığı
durumlarda,
bir
HTEA;
proses
geliştirilmesinde mühendislerin düşüncelerini (deneyim ve geçmişteki
problemlere dayanarak, mantık örgüsü içerisinde yalnız gidebilecek her birimin
analizini içeren) özetlemek.
2.2. Hata Türü ve Etki Analizi'nin Tekniği
Hata Türü ve Etki Analizi tekniğinin temeli, ürüne müşteri gereksinimlerini
tatmin edebilecek nitelikleri kazandırmak amacıyla tasarım karakteristiklerini
planlanan üretim ve montaj yöntemleri ile göreceli olarak karşılaştırmaktır.
Birbirinden farklı yetenek ve deneyim sahibi kişilerin bir araya gelerek
oluşturdukları bir takımın çalışması olarak ortaya çıkar. Takım yaklaşımı HTEA
öğelerinin tanımlanmasında esastır. Belgenin hazırlanması bir kişinin
13
140
BURCU SELİN YILMAZ
sorumluluğunda olsa da veriler farklı disiplinlerden gelen bir takım tarafından
oluşturulmaktadır14.
Hata Türü ve Etki Analizi (HTEA) sürecinde takım şu unsurları belirlemeye
çalışacaktır15:

Analize konu olan kısmın fonksiyonu.

Sorun çıkarma potansiyeli.

Sorunun etkileri.

Bu sorunun olası nedenleri.

Bu nedenlerin bulunabilirliği.

Bu sorunların önlenebilmesi için alınabilecek önlemler.
Hata Türü ve Etki Analizi dokuz temel aşamadan oluşmaktadır16:
1.
HTEA amaçları ve düzeylerinin belirlenmesi için HTEA planlaması.
2.
HTEA'nin gerçekleştirilmesi için özel prosedürlerin, temel kuralların
ve kriterlerin tanımlanması.
3.
Fonksiyonlara, etkileşim alanlarına, faaliyet aşamalarına, faaliyet
türlerine ve çevreye göre sistemin analizi.
4.
Proseslerin, karşılıklı bağlantıların ve bağımlılıkların gösterilmesi
için hata ağacı şemalarının, görev ve güvenilirlik şemalarının oluşturulması ve
analizi.
5.
Potansiyel hata türlerinin tanımlanması.
6.
Hata türlerinin ve etkilerinin değerlendirilmesi ve sınıflandırılması.
7.
Hataları önleyecek ve kontrol edecek önlemlerin tanımlanması.
8.
Önerilen önlemlerin etkilerinin değerlendirilmesi.
9.
Sonuçların belgelendirilmesi.
2.2.1. Hata Türlerinin İncelenmesi
Zaman içinde bir hata türü bir neden ve bir etki arasında oluşmaktadır. Hata
Türü ve Etki Analizi'nde kafa karıştıran konulardan biri, kendisinin bir nedeni
olan herhangi bir nedenin ve kendisi bir etki oluşturan herhangi bir etkinin bir
hata türü olabilmesidir. Farklı koşullarda tek başına bir olay bir neden, bir etki
ve bir hata türü olabilmektedir.
14
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/identify.htm, 30.11.1999.
Thomas Davenport&Associates Ltd., http://216.92.140.198/go/fmea/intro2.shtml,
11.12.2000
16
GDPA Homepage, http://www.informatik.uni-bremen.de/uniform/gdpa/methods/mfmea.htm, 25.11.1999
141
15
Gerçek dünyada sistemler basit neden-etki modelini izlemezler. Bir tek neden
farklı etkilere sahip olabilir. Nedenlerin birleşimi bir etki ya da birçok etki
oluşturabilir. Nedenlere yol açan nedenler olabildiği gibi, etkiler de daha alt
düzeyde etkilere yol açabilir. Hata türü bu farklı etken modelleri içinde
gelişebilmektedir. Bu karmaşık ilişkiler ağı aşağıdaki şekilde gösterilmiştir:
Şekil 2. HTEA İlişkileri
Kaynak:
FMECA.COM,
27.10.1999
http://www.fmeca.com/ffmethod/understa.htm,
Şekil 2'de fonksiyon, hata türü, potansiyel nedenler ve sonuçlar arasındaki
ilişkiler görülmektedir. Nedenler otomatik olarak hata türlerini
oluşturmamaktadır. Belirsizliği ifade edebilmek için potansiyel sözcüğü
kullanılmaktadır. Hata türünün bir beşgen olarak gösterilmesinin iki nedeni
vardır. Birincisi, hata türleri beş hata kategorisinden birine dahildir. İkincisi,
asimetrik beşgen, hata türlerinin karşı-fonksiyonlar olarak açıklanabileceğini
göstermek için yansıtılabilmektedir17.
2.2.2. Hata Türü Etki Analizi Öğelerinin Tanımlanması
Hata Türü Etki Analizi (HTEA) öğeleri bir analizi oluşturan ilgili bilgileri
oluşturan parçalardır. Bu öğelerin belirlenebilmesi için takım yaklaşımı esastır.
Belgenin hazırlanması bir kişinin görevi olsa da, HTEA girdilerini hazırlayan
takım tasarım, imalar, montaj, hizmet, kalite ve güvenilirlik alanlarında uzman
kişilerden oluşmaktadır.
2.2.2.1. Fonksiyonlar ve Hata Türleri
Analizin amacı belirlendikten sonra ikinci aşama fonksiyonların
belirlenmesidir. Fonksiyon, analiz edilecek ürün ya da prosesin amacıdır. Eğer
bir sistem söz konusuysa, alt sistemler de dikkate alınmalıdır. Potansiyel hata
türleri ya da hata kategorileri, başarısızlığın ne şekilde oluştuğunun açıklanması
17
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/understa.htm, 27.10.1999.
142
BURCU SELİN YILMAZ
ile tanımlanabilmektedir. Hata türleri beş hata kategorisinden birine ait
olabilir18:

Tam hata

Kısmi hata

Aralıklı hata

Zamanla oluşan hata

Kullanımda ortaya çıkan hata
Hataların beş gruba ayrılmasının amacı HTEA takımının tüm olası hata
türlerinin tanımlayabilmesini sağlamaktır.
2.2.2.2. Sonuçlar (Etkiler)
Fonksiyonlar ve hata türleri belirlendikten sonra HTEA sürecindeki aşama hata
türü oluştuğunda gerçekleşebilecek potansiyel sonuçları tanımlamaktır. Bu
takımın yapacağı bir beyin fırtınası faaliyetidir. Sonuçlar belirlendikten sonra
HTEA modelinde etkiler olarak yer alacaktır.
2.2.2.3. Şiddet
Risk analizinde ilk aşama etkilerin şiddetinin ölçülmesidir. Etkiler 1'den 10'a
kadar bir ölçekte sıralanırlar, 10 en şiddetlidir. Etkiler tek tek şiddet
derecelerine
sahip
olsalar
da
risk
oluşumunda
gruplanarak
değerlendirilmektedir. Hata türünün gerçekleşmesi halinde tüm etkiler ortaya
çıkacaktır. Sonuçta, en ciddi etki risk potansiyelinin değerlendirilmesinde
öncelik alacaktır.
2.2.2.4. Nedenler
Sonuçlar (etkiler) ve şiddet belirlendikten sonra hata türünün nedenleri
belirlenecektir. Tanımlama en şiddetli etkileri olan hata türlerinden
başlamalıdır.
Nedenler, oluş ihtimallerine göre sınıflandırılmaktadır. Ortaya çıkma olasılığı,
bir hatanın oluşma ihtimalidir.
2.2.2.5. Kontrol
HTEA tekniğinde kontroller amaçlarına göre sınıflandırılmaktadır19:
Tip (1): Bu kontroller nedenin ya da hata türünün ortaya çıkışını engellemekte
ya da ortaya çıkma olasılığını azaltmaktadır.
Tip (2): Bu kontroller neden ya da hata türünü belirlemekte ve düzeltici
faaliyete yön vermektedir.
18
19
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/elem/function.htm, 27.10.1999.
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/elem/current.htm, 27.10.1999.
143
Tip (3): Bu kontroller ürün müşteriye ulaşmadan hatayı ortaya çıkarmaktadır.
Müşteri bir sonraki faaliyet, alt faaliyetler ya da nihai tüketici olabilir.
Hatayı önlemeye (Tip 1) ve belirlemeye yarayan (Tip 2 ve 3) kontrollerin
ayrımının yapılması önemlidir. Tip (1) içinde yer alan kontroller bir nedenin ya
da hata türünün ortaya çıkışını önleme amacında olduğundan ortaya çıkış
olasılıklarını düşürmektedir. Tip (2) ve Tip (3) içinde yer alan kontroller
nedenleri ve hata türlerini saptamaya yaradığından saptanabilirlik ölçütünü
etkilemektedir.
2.2.2.6. Saptanabilirlik
Saptanabilirlik değerleri kontrollerle ilgilidir. Saptanabilirlik, Tip (2)
kontrollerinin hata neden ya da mekanizmalarını ve Tip (3) kontrollerinin hata
türlerini ortaya çıkarma yeteneğinin ölçümlenmesidir20.
Yöntemin uygulanması esnasında yapılan değerlendirmede hataların önceliğini
açıklayan üç bileşen şu şekilde sıralanabilir21:

Hatanın frekansını belirten “olasılık”

Hatanın ciddiyetini belirten “şiddet”

Hatanın
“saptanabilirlik”
müşteriye
ulaşmadan
tespit
edilmesini
belirten
Şiddet, olasılık ve saptanabilirlik bileşenlerinin belirlenen rakamsal değerleri
birbirleriyle çarpılarak Risk Öncelik Göstergesi (Risk Priority Number)
bulunmaktadır. Bu değer problemlerin önceliğinin belirlenmesini ve önleyici
faaliyetlere girişilmesini sağlamaktadır.
3. Hata Türü ve Etki Analizi'nin Turizm Sektöründe Uygulanabilirliği
Hata Türü ve Etki Analizi imalat sektöründe yaygın olarak kullanılan bir
tekniktir. Özellikle otomotiv sektöründe bu teknik birinci tahminleme tekniği
olarak kullanılmaktadır22.
Bu tekniğin hataları nihai tüketiciye ulaşmadan önleyebilme olanağı sağlaması
göz önüne alındığında turizm sektöründe kullanılmasının da faydalı olacağı
görülmektedir. Bu tekniği uygulanmasının turizm işletmesine yükleyeceği
maliyet, hatalı ürün ya da hizmetin turistik tüketiciye sunulmasının yaratacağı
kayıplarla karşılaştırıldığında düşüktür. Bu tekniğin uygulanması, turistik
işletme için kalite maliyetlerinin önleme maliyetleri alt maddesinde yer
alacaktır. Önleme maliyetleri hizmet ve/veya ürünün kötü kalitede üretilmesini
20
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/elem/detectio.htm, 27.10.1999.
İTÜ- TTGV Kalite Ar&Ge Merkezi, http://www.kageme.itu.edu.tr, 12.10.2000.
22
James B. Elliott, "Risk Analysis - Two Tools You Can Use to Assure Product Safety
and Reliability", The Validation Consultant, Booth Scientific Inc., October 1998, s.
12.
144
21
BURCU SELİN YILMAZ
ve sunulmasını önlemek üzere yapılan faaliyetlerin oluşturduğu maliyetlerdir23.
Bir ürünün ya da hizmetin hatalı üretilerek müşteriye sunulması riskinin
önlenmesi işletmenin güvenilirliğini koruyacaktır.
Üretimde kullanılan bozuk malların yaratacağı maliyetin ölçümlenmesi güç
olacağı24 gibi bu mallarla üretilen ürünlerin tüketiciye sunulması işletmenin
imajını ve güvenilirliğini de olumsuz etkileyecektir. Bu nedenle üretim
sürecinin her aşamasının müşteri gözüyle incelenerek hataya neden olabilecek
her türlü etkenin önceden belirlenmesi ve bu hataların oluşmadan ya da en
azından tüketiciye ulaşmadan fark edilerek önlem alınması işletmeyi pazarda
sağlam bir konuma taşıyacaktır.
Turizm sektöründe, Hata Türü ve Etki Analizi tekniğinin uygulanmasına en
elverişli alan yiyecek-içecek işletmeleridir. Malzeme tedarikinden başlanarak
sunum aşamasına kadar her aşama incelenerek HTEA tekniğindeki aşamalara
uyarlanabilir ve bu aşamalardaki olası hatalar belirlenerek önleyici faaliyetlere
gidilebilir. Sorunlar nerelerden kaynaklanıyor ya da kaynaklanabilir sorusuna
yanıt aranmasıyla HTEA tekniğinin öğeleri bir takım tarafından belirlenebilir.
Olası hatalar yiyecek-içecek işletmelerinde şu aşamalarda ortaya çıkabilir:

Standart reçetelerin oluşturulması

Satın Alma

Teslim alma ve Depolama

Üretim

Saklama

Sunum
Tüm bu aşamalar dikkatle incelenerek, HTEA tekniğinde yer alan nedenler,
etkiler, hata türleri ve risk dereceleri tanımlandığında olası hatalar oluşmadan
önlenebilecek ya da ürün tüketiciye sunulmadan fark edilebilecektir. Takım
çalışmasını gerektiren bu teknik zahmetli ve zaman alıcı olsa da sağlayacağı
faydalar düşünüldüğünde uygulanmasının avantajları ortaya çıkmaktadır. Bir
yiyecek-içecek işletmesinde hatalar standart reçetelerin oluşturulma
aşamasından sunum aşamasına kadar her aşamada ortaya çıkabilir.
Standart reçetelerin oluşturulmasında hedef müşteri kitlesinin beğenilerinin
dikkate alınmaması, reçetelerde dikkatsizlik ya da özensizlik nedeniyle miktar
hatalarının yapılması gibi hatalar ortaya çıkabilir. Bu da müşteriye beklentilerini
23
Özkan Tütüncü, "Konaklama İşletmelerinde Kalite Güvence Sistemi İçinde Kalite
Maliyetlerinin Analizi", (Yayımlanmamış Doktora Tezi), DEÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İzmir, 1998.
24
Özkan Tütüncü, "Konaklama İşletmelerinde ISO 9000 Standartları İçinde Satıcıların
Analizi", Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Yıl:10, Eylül-Aralık 1999, s. 34.
145
karşılamayacak bit mönünün sunulmasına ve sonuçta müşteri tatminsizliğine
yol açacaktır. Bu aşamada yapılacak herhangi bir hata satın alma aşamasında da
etkisini gösterecek, malzemenin eksik olması ya da fazla alınması gibi
sonuçlara neden olabilecektir. Bu da işletmenin maliyetlerini ve kaliteli hizmet
sunmasını olumsuz etkileyecektir.
Satın alma aşamasında oluşabilecek başka bir ciddi hata da tedarikçilerin
dikkatli seçilmemesi ve denetlenmemesi nedeniyle kalitesiz malzemelerin satın
alınmasıdır. Et ve et ürünlerinde bu durum e-koli basili gibi insanlar üzerinde
öldürücü olabilecek bakterilerin bulunabilmesi gibi son derece ciddi bir sorun
yaratabilir. Satın alınacak malzemenin kaynağında kontrol edilmesiyle bu
türden hatalar önlenebilecektir. Satın alınacak malzemenin üretim için yeterli
miktarda olmaması gibi bir hatanın sonuçları üretim aşamasında ortaya
çıkacaktır. Kaliteli malzeme müşteriye kaliteli bir ürün sunulmasında temeldir.
Depolama ve saklamada hijyen ve saklama koşullarına dikkat edilememesi
yiyeceklerin bozulması ve niteliklerini yitirmesi gibi hatalara neden olabilir.
Her malzeme uygun ve hijyenik koşullarda saklanmalı ve depolanmalıdır.
Uygunsuz koşullarda saklandığı için bozulmuş malzemeden hazırlanmış
yiyeceklerin müşteriye sunulması müşteri memnuniyetsizliğinin yanı sıra sağlık
sorunlarına da yol açabilecektir.
Üretim aşamasında hijyen ve temizliğe dikkat edilmemesi hatalara neden
olabilir. Üretimde kullanılacak malzemelerin depodan alınmasında tarihlere
(paketleme ve son kullanma) dikkat edilmemesi de depolarda son kullanma
tarihi geçmiş malzemenin bulunması ve hatta bu malzemelerin üretimde
kullanılması gibi hatalara yol açabilecektir.
Hazırlanan yiyeceklerin uygun koşullarda (temizlik, hijyen ve uygun sıcaklığa
dikkat edilerek) saklanmaması da hem müşteri memnuniyetsizliğine hem de
sağlık sorunlarına yol açabilecek bir hatadır. Sunum aşamasında da müşteri
beklentilerinin dikkate alınmaması, temizlik ve hijyene dikkat edilmemesi,
yiyeceklerin uygun koşullarda sunulmaması da olası hatalardır. Sunulacak
yiyecekler müşteri tercihlerine uygun (az-çok pişmiş gibi), taze ve temiz
olmalıdır.
Sunum aşamasında müşteriyle birebir temas halinde olacak personelin mönü
kalemleri hakkında bilgi sahibi olmaması, kaliteli bir hizmetin gereklerini,
temizlik ve hijyen koşullarını yerine getirmemesi de müşteri tatminsizliğine
neden olabilecek hatalardır.
Yiyecek-içecek işletmelerinde HTEA uygulamasında olası hataları belirleyecek
takım üyeleri kendilerini müşterilerin yerine koyarak çalışmalıdır. Yiyecekiçecek işletmeleri aleyhine açılmış davalara konu olan hatalar da yol gösterici
olabilecektir.
Yiyecek-içecek işletmelerinde oluşabilecek hatalar ürün müşteriye
sunulduğunda müşteri tarafından fark edilirse, bu durum işletmenin imajını
146
BURCU SELİN YILMAZ
zedeleyecek, müşteri memnuniyetsizliğine yol açarak müşterinin kaybedilmesi
gibi ciddi bir sorun yaratabilecektir.
Bir yiyecek-içecek işletmesinde ortaya çıkabilecek hatalar HTEA prosesesi
doğrultusunda ortaya konularak önleyici faaliyetlere girişilmelidir.
Yiyecek-içecek işletmesinde Şekil 3’te yer alan prosese uygun olarak HTEA
uygulanırken önce üretim aşamalarının amaçları (Fonksiyonlar) ve bu
aşamalarda oluşabilecek hata türleri belirlendikten sonra bu hata türlerinin
ortaya çıkması halinde sonuçların neler olabileceği incelenmelidir. Belirlenen
bu sonuçlar HTEA prosesinde “Etkiler” olarak yer alacaktır. Daha sonra
belirlenen olası hataların sonuçlarının müşteri üzerinde ne derece ciddi etkiler
yapabileceği (ŞİDDET) belirlenmelidir. Hata gerçekleştiğinde sonuçlarının
tümünün ortaya çıkacağı düşünüldüğünden, risk potansiyelinin belirlenmesinde
hata türlerinin şiddet derecelerine dikkate alınmalıdır. Hata türlerinin ve
sonuçlarının kontrollerle saptanabilirliğinin ve müşteriye ulaşmadan
önlenebilirliğinin belirlenmesi bir sonraki aşamadır. Bu aşamalardan herhangi
birinde bir hataya yol açabilecek nedenin ortaya çıkma olasılığı (Occurence),
saptanabilirlik ve şiddet dereceleri çarpılarak oluşabilecek riskin önceliğini
gösteren Risk Öncelik Göstergesi belirlenir. Proseste yer alan “Özel Nitelikler”,
tüketici tatmini üzerinde özellikle etkili olan ve kalite planlamasında kabul
edilebilir yeterlilik düzeyinin sağlanması gereken niteliklerdir. Bunların
belirlenmesinin ardından HTEA belgesi hazırlanacaktır.
147
Şekil 3. HTEA Prosesi
Kaynak:
FMECA.COM,
27.10.1999.
http://www.fmeca.com/ffmethod/fmeaproc.htm,
Kalitenin özünde müşteri memnuniyetinin sağlanması yer almaktadır. Müşteri
tatmini de ancak müşteriye hatasız ürünlerin sunulmasıyla sağlanabilir. HTEA
tekniğinde müşteri kavramı iç ve dış müşterileri, işletmedeki departmanları ya
da üretim sürecinde ortaya çıkabilecek hatadan etkilenebilecek üretim aşamasını
ifade etmektedir. Oluşabilecek hatalar, bunların nedenleri ve yol açabileceği
sorunların önceden belirlenmesi ve ürün ya da hizmet müşteriye ulaşmadan
bunların önlenebilmesi tüm müşterilerin tatminini ve dolayısıyla gerçek bir
kalite getirecektir.
148
BURCU SELİN YILMAZ
SONUÇ
İşletmeleri tasfiye aşamasına getirmesi mümkün olan hatalı ürünlerin henüz
üretim aşamasında, tüketiciye ulaşmadan önce belirlenmesi ve gerekli
önlemlerin alınması için kullanılan Hata Türü ve Etki Analizi tekniği işletmenin
güvenilirliğini sağlamlaştırmaktadır. Toplam Kalite anlayışının özünü oluşturan
müşteri gereksinimlerinin karşılanması ve tatmininin sağlanması ilkesi bu
tekniğin uygulanmasıyla büyük ölçüde güvenceye alınacaktır.
Yaygın uygulama alanı imalat sektörü olan Hata Türü ve Etki Analizi tekniği
rahatlıkla turizm sektörüne de uyarlanabilir. Bu yolla turistik işletmelerin
müşteri tatminini sağlaması kolaylaşacak, maliyetleri düşecek, rekabet gücü
artacak ve imajı güçlenecektir.
Kalitenin özünde yer alan müşteri tatmininin en üst düzeye çıkarılması ve
müşterinin gereksinimlerinin eksiksiz karşılanması müşteriye hatasız ürünleri
sunulmasıyla sağlanabilir. Bu tekniğin uygulanması, ayrıca, işletmenin kalite
belgesi almasını da kolaylaştıracaktır. Amacı, müşterilere sunulacak bir üründe
ortaya çıkabilecek hataların henüz gerçekleşmeden ve ürün müşteriye
ulaşmadan belirlenmesi ve önlenmesi olan Hata Türü ve Etki Analizi
uygulandığı işletmelerde yüksek bir kalite standardı ve yüksek düzeyde müşteri
tatmini sağlayacaktır.
KAYNAKÇA
Kitaplar
Akın, Besim, Vedat Erol, Canan Çetin, Toplam Kalite Yönetimi ve ISO 9000
Kalite Güvence Sistemi, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1998.
Besterfield, Dale H., Carol Besterfield-Michna, Glenn H. Besterfield, Mary
Besterfield-Sacre, Total Quality Management, 2nd Edition, Prentice Hall, New
Jersey, 1999.
Bolat, Tamer, Toplam Kalite Yönetimi (Konaklama İşletmelerinde
Uygulanması), Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 2000.
Ninemeier, Jack D., Planning and Control Food and Beverage Operations,
3rd Edition, Educational Institute, East Lansing, 1995.
Şimşek, Muhittin, Sorularla Toplam Kalite Yönetimi ve Kalite Güvence
Sistemleri, Alfa Basım Yayım Ltd. Şti., İstanbul, 2000.
Makaleler
Elliott, James B., "Risk Analysis - Two Tools You Can Use to Assure Product
Safety and Reliability", The Validation Consultant, Booth Scientific Inc.,
October 1998.
Harris,Grady W., "Living with Murphy's Law", Research-Technology
Management, Vol. 37, Issue 1.
149
Tütüncü, Özkan, "Konaklama İşletmelerinde ISO 9000 Standartları İçinde
Satıcıların Analizi", Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Yıl:10, EylülAralık 1999, s. 34.
İnternet
AMDEC, http://vigie.adepa.asso.fr/services/vip/theme1/amdec.htm, 30.11.2000.
FMECA..COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/history.htm, 30.11.1999.
FMECA.COM, http://www.fmeca.com, 30.11.1999.
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/elem/current.htm, 27.10.1999.
FMECA.COM,http://www.fmeca.com/ffmethod/elem/detectio.htm, 27.10.1999.
FMECA.COM,http://www.fmeca.com/ffmethod/elem/function.htm,
27.10.1999.
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/fmeaproc.htm, 27.10.1999.
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/identify.htm, 30.11.1999.
FMECA.COM, http://www.fmeca.com/ffmethod/understa.htm, 27.10.1999.
GDPA
Homepage,
http://www.informatik.uni-bremen.de/uniform/gdpa/
methods/m-fmea.htm, 25.11.1999
İTÜ- TTGV Kalite Ar&Ge Merkezi, http://www.kageme.itu.edu.tr, 12.10.2000.
İTÜ-TTGV Kalite Ar&Ge Merkezi, http://www.kageme.itu.edu.tr/icerik/
5teknik/html/ohtea1.htm, 22.10.2000.
Pat
Hough,
Failure
Mode
and
http://www.wclass.com/fmea1.htm, 10.11.2000.
Ouality
Associates
International
main.cfm?cmd=fmea, 11.12.2000.
Inc.,
Effect
Analysis,
http://www.quality-one.com/
Thomas
Davenport&Associates
http://216.92.140.198/go/fmea/intro2.shtml, 11.12.2000
Ltd.,
Tezler
Göksu, Işıl, Yiyecek-İçecek Endüstrisinde Bir Pazarlama Aracı Olarak Mönü
Planlaması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), DEÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İzmir, 2000.
Tütüncü, Özkan, "Konaklama İşletmelerinde Kalite Güvence Sistemi İçinde
Kalite Maliyetlerinin Analizi", (Yayımlanmamış Doktora Tezi), DEÜ Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1998.
150