Dsi l - Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü

(mlW
60
E
r.
,
Suruç ilçe merkezi
..,.
i
~
W
<xi
ol
o.
. .°. o
'"
'z
w
~
W
D
.0
;:;
o
,::i
ai
:.::
'z
:.::
w
i'iii
ci
IV
A ÇiKLAMALAR
~
en
o
z
3
:J1(m
4
[2J
v'.'
Kum+çokil (Qi
r:i
Kil IOJ
Bazal! (PI-QI
Killi
kireçto$!
(m)
i
Kireçtasi (e i
ELI
Morn IPJ
i
i
L
tO
c'i
esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98
or
-o -
o
~~~
c::
c:
<: <.
ai
D
N
iii
~
""
o"
ii
i
i
ii
~
i
°0°
>
o o
1;>
~
r3
Jr
i:i
:i
..
i:i
o
o
i:i
..
..
-..
o
..
ci»
01
013
N-
8 °z
o
~
~
:ot
.
:
i
. i
G
i:)
o
~
~
0-- 00'-
, -- -"--,,
ci»
~--:
3
O"~'..
.
~::~:. o~-
o..'~,.,~.
.
o
~
,!
,----Ek-5
29
Dsi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98
--..----
~390
:~
:'
e
5.IZi SI. SiVi,.
',', ',J" ZI.O i o
:: I ''i~ 1.3 i A o
-,-,-
29<48
.v
K
I
"~ i 3.22
:', :,' Z.o
.' "
..:
'o',
.., ..
ol
--
-','
::
.,
0.01 ':'
.., '
",
"
..,
..':
."
m
m
~391 '
...i ';,
-
-....
---
37.25 ':.
'"
03
Qol
':: ::= 12.3
':.
2."
3117
" ' "' 3.4
1.1 ..
0.03 vv'
vv
v
i
1
~/'i',
~63
~
--,~
", ,.
',' 30O
.
',:,~~1.5
"..
-': ',': 3.2 -- _..
'I :, 24
::: :,: 1.8 ;,:i?
',' ','
29~2
" '" 2.15
~:: :'; 2503
',' I: 3.8
','
- ":
.'.., .,..
--
--
:~ ~:
..~ !~
vv
v
vv
v
.v
v
Vv
v 11.0
vv' 3.2
v v 0.04
":1 ?
-
-,
~~2~
,-
~._.
N
,,'
'::
'.'
--
vvv
--
3115
--
--
_o,
VV
Y
vV
.Y.
m
LCO
--
-
i
::v
L 0.15
---
,-.,
','
.,.
s
(j
80
R
-
40
~': 20.0
.
.:. 0.1
20
;::
0.001
..
i
'III
O
2
3
4
v'v
Ek-6
30
m
"L 14.(0
......
vv 2.2
"
i
.
." .,
)'
t
'"
\
esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98
Tablo-1
.
2..Akifer
1 Akifer
Kuyu No.
2948
2952
3115
3117
5390
5391
5392
5525
5526
5863
st. sev (in)
Q (vs)
3,22
2,75
4,15
3,4
5,82
17,45
3,35
4,0
6,5
3,2
AQ (Vs/m)
12,3
25,3
9,0
30,0
21,0
6,5
28,5
28,0
14,5
24,0
2,0
3,6
1,7
7,5
1,3
0,5
4,0
4,0
0,8
1,8
st. sev (m)
Q (vs)
AQ (Vs/m)
2,99
Kuru
2,5
?
37,25
16,0
31,77
2,0
20,0
3,55
1,6
Kuru
4,5
?
0,3
3,2
0,3
2,2
0,3
6,5
0,03*
Kuru
0,12
?
0,07
0,04
0,009
0,07*
0,009
0,2
14,1
. 2,2
0,15*
* Bazalt akiferine ait degerdir.
Bu akifer üstte yer alan kalin kil tabakasi nedeniyle yüzeyden beslenememektedir.
etüdü bitmemis hiçbir yerde isletme amaçli.
sondaj kuyusu açilmamalidir.
.
Jeolojik yillar boyunca üstteki akiferden
bu akifere kil tabakasindan bir miktar sizma
olmasi düsünüleb,i!ir. Bu birime asil beslenme, ovanin iki tarafinda yer alan kireçtaslarindan yanalolarak içe akisla ve bu birim ile
yer yer temasta olan ve yüzeye kadar çikan
bazaltlardan olmaktadir. Bu akifer de üstteki
akifer gibi güneyde Suriye siniri içinde devam etmektedir.
1970'li yillarda yöre çiftçileri tarafLndançakma adi verilen basit ve sig sondaj kuyulari ile nispeten az sayida sulama amaçli isletme yapilirken, geçen süre zarfinda artan yogun talepler karsisinda mevcut rezervden
fazla su çekilmeye baslandi. Bunun sonucu
yeraltisuyu seviyesi .hizla düsmeye basladi.
Düsen su seviyesine bagli olarak açilan sondaj kuyu derinlikleri artmaya basladi. Artan.
talep karsisinda kisa zamanda çiftçiler kendi
sondaj makinalarini dahi imal edecek duruma geldiler. Ovada birbirlerinin tesir yariçapi
içinde kalan çok miktarda sondaj kuyusu
açildi. Bunun sonucu kuyu verimleri hizla
azaldi. Bunun üzerine açilacak sondaj kuyu
derinligine bagli olarak daha çok verim ~Ide
edebileceklerini düsünen vatandaslar da, her
geçen gün sondaj kuyu derinliklerini artirmaya basladilar. Açilan bu kuyularda kesinlikle
teçhiz ve tecrit islemleri sondaj teknigine uy-
Üçüncü olarak, yaklasik 25-40 m kalinIiktaki bazalt akiferden de bahsetmek gerekmektedir. Zira bazaltlarin soguma çatlaklari
sondajla kesilebildigi takdirde bir miktar su
alinabildigi açilan sondaj kuyularindan anlasilmistir. Ancak 1970'li yillarda bu akiferden
açilan sondaj kuyularindan isletmeye yetecek miktarda su alinamadigi görülmektedir.
Bazaltlar nispeten daha fazla bir egimle güneye dogru, Suriye siniri içinde de devam etmektedir.
'
gun yapilmamistir.
6.- AKiFERDE
ÇALlSMALA'RI:
YAPILAN
SONDAJ
1970 yilinda hidrojeolojik etütlerde ortaya konan akifer yapilari ve hidrolojik bilanço ilan edildigi gibi, kitap halinde de yayimlanmistir. Dolayisiyla, bu akiferde açilacak
isletme sondaj kuyulari bu rapordaki verilerin
dogrultusunda açilmalidir. Esasen hidrolojik
Bu bilinçsiz ve hatali son-
daj çalismalari sonucu, doganin jeolojik yillar
boyunca özenle kurdugu ve korudugu akifer
yapisi alttaki geçirimsiz seviyenin delinmesi
ile bozularak iki akiferin birlesmesine neden
olundu. Bunun sonucu da; 1970'1i yillarda
santrifuj pompalarla (yaklasik 5-6 ni) 15-30
I/s verimle isletme yapilarken, bugün 80-120
m lerden isletme yapabilmekte ve alinan verim ancak, 5-7 I/s civarinda olmaktadir.
31
.
esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98
Alttaki ikinci akiferin yine altta geçirimsiz bir kil birimi ile sinirli olmasi nedeniyle,
yukarida birinci akiferden kaçan yeraltisuyunu bünyesinde barindirmasi gerekir.
5-g[ls verim ve Hm = 80-1 OOm lerden isletme
yapilmakta
ve isletme masraflari kardan
ziyade zarara neden olmaktadir.
Böyle bir durumda en kötü ihtimalle isletme masrafinin artacagi buna karsilik verimin degismemesi gerektigi düsünülebilir. Ancak bugün yörede açilmis sondaj kuyularinda (bütün kuyular en az 150-200 m derinliktedir) yapilacak bir incelemede kuyu verimlerinin fevkalade düsük oldugu görülecektir. Yerinde yaptigim incelemelerde de bugün için
sadece yeterli soguma çatlaklarinin kesilmesi halinde bazalt biriminden bir miktar yeraltisuyunun (15-20 lls) alindigi görülmüstür. Açilan sayisiz kuyu ile üstteki akifer ile bazalt birimi birlestirildiginden üsteki akifer sulari bazalt akiferine dogru gelmekte ve Suriye sinirlari içinde Suriyeliler tarafindan ayni bazalt
birimi içinde açilmis bir çok kuyu da isletme
yapilmaktadir. Bunun sonucu Suriye topraklarinda olusan sahasal düsüm, Türkiye sinirlari içinde hidrolik yükün artmasina neden olmakta ve Türkiye sinirlari içindeki her iki akiferden de artik yeterli yeraltisuyu alinamamaktadir.
nun dahilinde, maalesef bugün için vatandasin hatali ve kaçak sondaj yapmasini engellemek çok kolay görülmemektedir. Ülkemizin
bu çok kiymetli servetinin korunmasi için söz
konusu Kanunun mutlaka günün kosullarinda yeni hükümler içermesi gerekmektedir.
.
167 Sayili
6. SONUÇ VE ÖNERiLER:
. Suruç ovasinda
bilinçsizce açilan çok
miktarda sondaj kuyulari sonucu, doganin jeolojik yillar boyunca özenle kurdugu ve korudugu akifer ortamlari bozulmustur.
.Önceleri 15-30 lls verim ve Hm = 3040 m'lerden isletme yapilan sahada, bugün
Yeraltisulari
Hakkindaki
Ka-
.
Hatali sondaj çalismalari sonucu Türkiye sinirlari içinde kalan akiferiere ait sularin
azalmasina, buna karsilik Suriye topraklarindaki yeraltisularinin artmasina sebebiyet verilmistir.
.Suruç ovasindaki
bu akiferlerde, yeral-
tisuyu kalitesinde herhangi bir sorun yoktur.
Ancak, bir çok ovada görülen farkli akiferierin
su kaliteleri de farkli olabilmektedir. Farkli kalitelere sahip akiferlerde sondaj teknigine uygun teçhiz ve tecrit islemi yapilmadan beraber delinmeleri halinde akiferler kalite
yönünden bozularak elden çikmaktadirlar.
.Vatandaslarin
ve özellikle sondörlerin
mutlaka çesitli yayin vasitasiyla yeraltisulari
konusunda bilgilendirilmeleri gerekir.
. Hidrojeolojik
etüt çalismasi
yapilma-
mis sahalarda kesinlikle isletme amaçli sondaj kuyusu açilmamalidir.
KAYNAKLAR
.Suruç Ovasi hidrojeolojik
1971, Dsi Yayini Ankara,
-
etüt raporu,
. Hidrojeolojik etütlerde hidrolojik verileri belirleme ve degerlendirme yöntemleri,
1980, Nazik M., Dsi Yayini, Ankara.
. Yeraltisulari hakkinda pratik uygulamalari, 1969, Dsi Yayini Ankara,
32
HIDROELEKTRIK SANTRALLAR VE SU ARITMA
TESIsLERINDE SORUN YARATAN ZEBRA MIDYE
[DREISSENAPOLYMORPHA (PALLAS,1771)] 'NIN
YASAMi VE SAVASIMI
GürolALTINAYAR (1)
Berk ERTEM (1)
Figen AYDOGAN (1)
ÖZET
1997 yilinda Atatürk ve 2000 yilinda Birecek Baraji Hidroelektrik Santrallarinda
elektrik üretimini önemli düzeyde etkileme gücü olan midye sorunlari saptanmistir.
Midyelertn su aritim tesislerinde de sorun yarattigi konusunda vertler bulunmaktadir.
Atatürk ve Birecik Barajlari Hidroelektrik Santrallarinda sorun olusturan midye türü.
Zebra midye [Dreissena polymorpha (paZlas)] olarak tanilanmistir.
Bu makalede. Zebra Midyenin ve neden oldugu sorunlarin tanitilmasi
amaçlanmistir. Hidroelektrik santrallar ve su aritma tesisleri isletme sorumlularinin
midyeyi tanimalari; zamaninda önlem almalari ve kayiplarin önlenmesi açisindan
büyük önem tasimaktadir. Ayrica dogal göller ya da baraj göllertndeki su ürünlert üretim çalismalari sirasinda. Su Ürünlert Üretim Kooperatifleri ve diger kuruluslarca gözlemler yapilarak. sorunlarin saptanmasi ve midyenin henüz bulunmadgi kaynaklara
ulasmasini önleyecek önlemlerin alinmasi gerekmektedir.
1. GiRis
Atatürk Baraji Hidroelektrik Santralinda
Agustos, 1997'deki bakim çalismalari
sirasinda, ünitelerden birinin su alma kapaginin açilamamasi üzerine nedeninin incelendigi ve sorunun midyelerden kaynaklandigi saptanmistir
(2). Midyeler,
ünitelerinin
sogutma
sistemleri,
hiz
regülatörü sogutma serpantinleri, saft
salmastrasi ve drenajinda da bulunmustur.
(1) Ziraat Yüksek Mühendisi, DSiisletme ve Bakim
Dairesi Baskanligi Yabanciot Savasimi ve Bitkisel
Kaplama Sube Müdürlügü, Ankara. e-mail:
yabot@ dsi.gov.tr
(2) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanligi, Enerji
isleri Genel MÜdürlügünün 21. Subat 2001 tarih ve
B.15.0.E.G..0.03.01/680-1A-915 sayili yazisi ve
yaziya ek bilgi notu.
Ayrica derin kuyular ve drenaj galerileri ile
baraj gölünün ve kiyilarinin midye ile bulasik
oldugu belirlenmistir.
Midyelere karsi savasimin mekaniksel
yollarla sürdürüldügü, temizlik sirasinda
ünitelerin devre disi kaldigi, uygulamalarin
uzun zaman aldigi, saglanan etkinin sinirli
oldugu bildirilmektedir.
Atatürk Barajindan
sonra, Ekim
2000'de Birecik Baraji hidroelektrik santrali
saft salmastrasi filtreleri ile emme borusu
tamir kapaklarinda da midye sorunlari
görülmüstür. Sorun olusturan tür Zebra
Mldye olarakkaydedilmistir. (Zapletal and
Hengirmen, 2001). Birecik hidroelektrik
santralinin 26 Agustos 2000 tarihinde isletmeye açildigi göz önüne alindiginda, sorunlarin tesisin isletmeye açilmasindan hemen
sonra olustugu anlasilmaktadir.
33
Dsi TEKNiK SOLTENI2001 SAYi 98
-Arastirma yapacak üniversitenin Sir-
Atatürk Barajindaki sorunlarin 2000 yili
sonlarinda, Dsi isletme ve Bakim Dairesi
Baskanligina iletilmesi üzerine, Daire elemanlarinca Subat, 2001'de barajda ön incelemeler yapilmis, alinan midye örnekleri
Zebra Midye [Dreissena polymorpha (Pallas» olarak tanilanmis, tani Hacettepe
Üniversitesi ilgili bölümünde yapilan incelemede de dogrulanmistir.
Türkiye'de hidroelektrik santrallar ile
içme ve kullanma amaçli su saglama ve
aritim tesislerinde midye sorunlari oldukça
eski yilllardan beri bilinmektedir. Bulunabilen
ilk kayit 1970'li yillara aittir ve Dsi Kovada ii.
Hidroelektrik Santralinda midye sorunlarinin
olustuguna iliskindir (3). Ancak sorun yaratan
midye türü kaydedilmemistir. Zebra midye
Egridir Gölünde daha önceki yillarda da bulunduguna göre, santraida sorun olusturan
türün Zebra midye olmasi mümkündür.
. Sapanca Gölündeki su aritma tesislerinde de, midyelerden kaynaklanan sorunlarin bulundugu bilinmektedir. Gölden Dsi III.
Bölge Müdürlügü personeli tarafindan Mart,
2001'de alinan örneklerin de Zebra midye
oldugu saptanmistir.
Zebra midye konusunda internette
yapilan kaynak taramalarinda, Avrupa
ülkeleri ile özellikle Kuzey Amerika'da A.B.D.
ve Kanada'da çok büyük sorunlara neden
oldugu anlasilmaktadir. Zararlinin A.B.D.'de
yol açtigi kayiplarin 5 milyar dolar/yil oldugu
kaydedilmektedir. Zararli ile savasimda
çesitli savasim yöntemleri uygulanmakta ve
yeni
yöntemler
konusunda
yogun
arastirmalar yapilmaktadir.
Birecik Baraji hidroelektrik santralinda
sorunlarin çözümü için Birecik Baraji isletme
Ltd.Sti.'nce üniversitelere basvurulmus ve 3
ayri teklif alinmistir. Konu ile ilgili olarak Enerji
ve Tabii Kaynaklar Bakanliginda yapilan
toplanti sonucunda (4):
ket tarafindan
belirlenerek,
çalismalarin
baslatilmasi,
o
de
-Dsi Genel Müdürlügü'nün
konuyu arastirmaya~aslamasi,
-Birecik Barajinda arastirma yapacak
Üniversite ile DSi'nin koordineli olarak
çalismasi, kararlastirilmistir.
Birecik Barajindaki arastirmanin 2001
yili sonunda tamamlanmasi öngörülmekte"
dir. DSi'de Zebra midye konusundaki
arastirmalar 2001 yilinda Atatürk Barajinda
.
baslatilmistir.
.
.
Bu makalede, Zebra Midyenin ve neden
oldugu
sorunlarin
tanitilmasi
amaçlanmistir. Hidroelektrik santrallar ve su
aritma tesisleri isletme sorumlularinin
midyeyi, tanimalari; zamaninda önlem almalari ve kayiplarin önlenmesi açisindan
büyük önem tasimaktadir. Ayrica dogal göller
ya da baraj göllerindeki su ürünleri üretim
çalismalari sirasinda, Su Ürünleri Üretim Kooperatifleri ve diger kuruluslarca gözlemler
yapilarak,
sorunlarin
saptanmasi
ve
midyenin henüz bulunmadigi kaynaklara
ulasmasini önleyecek önlemlerin alinmasi
gerekmektedir.
Su kaynaklari ve ilgili tesislerde saptanan midyelerden alinacak örnekler, Dsi
Genel Müdürlügü isl.ve Bak.Dai.Bsk.'na gönderiidigi takdirde, tanilari yapilarak ilgililere
bilgi verilecektir.
2. SiNiFLANDiRMADAKi
YERi
Zebra midye (Dreissena
polymor-
pha): Hayvanlar Evreni (Animalia)'nin, Yumusakçalar Dali (Mollusca)'nin
Dreissenidae familyasinin Dreissena cinsinde
bulunan bir canlidir.
3.YAYILlS ALANLARI
Zebra midyenin (Sekil 1-2) vataninin
Hazar Denizi ve Karadeniz oldugu, 18. yüzyi-
(3) " KovadaII. Hidroelektrik Santralinda Midye Sorunu ve Su Meralarinin Midye Üremesinden ve Korozyondan
Korunmasi ile Ilgili Olarak Yapilan Elektrosimik Tecrübelerin Neticeleri". Dsi isi. ve Bak.Dai.Bsk.ligl, Ziraat
Fen Heyeti Müdürlügü, Ankara.
(4) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanligi, Enerji isleri Genel Müdürlügü'nün 21 Subat 2001 tarih ve
B.15.0.E.G.M.O.03.01/680-1A-915 saysili yazisi ve ek bilgi notu.
34
Dsi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 97
Iin sonlarinda tatli sulara girerek uyum
sagladigi kaydedilmektedir. Midyenin dogal
olarak bulundugu alanlar Balkanlar, Polonya
ve Rusya'dir. Bu türün Hazar Denizi ve Ural
Irmagindaki topluluklari ilk kez 1769 yilinda
Pallas tarafindan tanilanmistir. Türkiye'deki
tatli sugöllerinin çogunda da bulunmaktadir.
(Demirsoy, 1998).
Zebra midye, 18. Yüzyilin sonlari ile 19.
Yüzyilin baslarinda, çok genis alanlarda insa
edilen kanal agi araciligi ile yerli olarak bulundugu alanlardan, Avrupa'nin bütün büyük
bosaltma kanallarina yayilmistir. ingiltere'de
ilk kez 1824'te görülmüs ve bugün tüm ülkeye yayilmistir. Daha sonraki yillarda yayilma
alani Danimarka, isveç, Finlandiya ve irlanda
ile tüm bati Avrupa'yi kapsayacak biçimde
genislemistir.
Zebra midyeye Kuzey Amerika'da ilk
kez 1988 yilinda rastlanmistir. Midyenin bu
bölgeye 1986'da girdigi kabul edilmektedir.
Büyük topluluklari ise ilk kez Kanada'da
Huron ve Erie Göllerini birbirine baglayan
küçük bir su kütlesi olan SI. Clair Gölünde
saptanmistir. 1990, yilinda Büyük Göllerin
(Great Lakes) (Superior, Michigan, Huron,
Erie ve Ontario Gölleri) tümünde bulunmustur. Bunu izleyen yillarda bu göllerin
disina çikarak IIlinois ve Hudson Irmaklarina
ulasmistir. lllinois Irmagi midyenin 1,2' milyon mil karelik Missisippi Irmagi havzasina
yayilisi için, giris yeridir. 1992'de Arkansas,
Cumberland, Hudson, Illinois, Missisippi,
Ohio ve Tennessee irmaklarinda Zebra
midye topluluklari saptanmistir. 1994 yilinda
Alabama, Arkansa's, llIinois, Indiana, lowa,
Kentucky, Louisiana, Michigan, Minesota,
Missisippi, Missouri, New York, Ohio, Oklahoma, Pennsylvania, Tennessee, Vermont,
West Virginia ve Wisconsin eyaletlerinin
sinirlarinda ya da sinirlarda bulunan su
kütlelerinde
Zebra
Midye bulundugu
kaydedilmistir. Daha yakin dönemde ise
Connecticut eyaletine de bulasmistir.
4. YA~AYISI
Zebra midyenin yasam çemberi Sekil
3'te verilmistir. Disiler genellikle 2 yasinda
üremeye baslar. Suya birakilan yumurtalar,
su içinde erkek esey hücreleri ile döllenir. Yumurtlama ve döllenme, su sicakliklarina
bagli olarak ilkbahar ve yazin g~rçeklesir.Yumurtlama için en uygun sicakliklar 1416°C'dir. Disi bir defada 40 000 adet yumurta
yumurtlayabilir ve bir yumurtlama mevsiminde birakilan yumurta sayisi 1 milyona
ulasabilir. Tüm yil boyunca ilik olan suIarda yumurtlama dönemi daha uzun olabilir.
Yumurtalarin kuluçka süresi 3-5 gündür. Yumurtadan çikan kurtçuk ya da larvalar
(veligers) (trochophore,
straight-hinged,
umbonal ve pediveliger larva dönemleri) 1
aya kadar uzayan sürelerle suda özgürce
yüzer. Bu dönem planktonik ~önem (planktonic stage) olarak ta adlandirilir. Kurtçuk ya
da larvalar yumurtadan yeni çiktiklarinda 80100 mikron boyutundadir. Larvalar için en uygun gelisme sicakliklari 20-22 °C'dir. Larvalarin
yayilislari
genellikle akintilar
araciligiyla edilgen (passive) olarak gerçeklesir. Bu süre sonunda larvalar, ayaklari
araciligiyla tabanda sürünerek yerlesebilecegi bir yer arar. Bu sirada boyutlari 231462 mikrona ulasmistir. Larvanin tabana yerlesmesinden sonra genç midye dönemi (juvenile) ya da yerlesik genç dönem (settled
juvenile stage) baslar. Larvalar tutunma yerlerine ya da tabana, vücutlarinda ayaklarinin
yakininda bulunan, saçak seklinde ve güçlü
iplikçiklerden
olusan tutunma organi
(byssus) (Sekil 2) ile baglanir. Genç midyeler tutunmak için sert ya da kayalik yüzeyler
ile yasadiklari sularda bulunan yerli midyeler
ve kendi türlerinin erginlerini yeglemekle birlikte, bitki örtüsü üzerine de yerIesebilmektedir. Uygun tutunma yerlerinin bulunusu
midyenin yayilis ve bollugunu etkileyen
önemli bir etkendir. Yasama yerlerindeki su
hizi da larvalarin tutunmalarini etkiler. Ergin
döneme dogru midyelerin su hizlarinin 2
m/s'nin üzerinde oldugu sularda tutunmalari
güçlesir. Zebra midye hem su almaborucuk-
35
esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98
lari (inhalant siphan) ve hem de su verme
borucuklari (exhalant siphan) bulunan ve
suyu sü-zerek beslenen (filter feeders)
canlilardir. Bu canli, günde 1 litre suyu süzerek içindeki alglerle beslenebilir.
Zebra midye adini, kabuklari üzerinde
bulunan kusakli desenden almistir (Sekil 1).
Ancak kabuk üzerindeki bu desen büyük
ölçüde degismekte, bu kusak ya da seritler
bazan bulunmamakta, bazi kabuklarda ise
çok açik ya da koyu seritler bulunmaktadir.
Atatürk Baraji hidroelektriksantrali sogutma
biriminde saptanan midyelerde, açik renkli
seritler bulunmaktadir. Sapanca "'Gölünden
alinan örneklerde ise seritler belirginve koyu
renklidir.Zebra midye biryasinda iken boyutlari 5-10 mm olup, 5 yil kadar yasamakta ve
en çok 50 mm boya ulasabilmektedir.Tatlisularda 2-7 m arasindaki derinliklerde bulunmaktadir.Zebra midyetatli su canlisi olmakla
birlikte,tuzluluklari % 0,1-0,2'ye kadar olan
aci sularda da yasayabilmektedir. Bu
canlilarin yasamlarini sürdürebilmeleri için
kalsiyum önemli bir besin maddesidir ve en
uygun yogunluklari 25-125 ppm arasinda
degismektedir.
Midyenin
yasamini
sürdürmesinde önemli olan diger çevresel
etkenler su sicakligi, pH, çözünmüs oksijen ve tuzluluk'tur. En uygun su sicakliklari
17-25 °C'dir ve 31 °C'nin üzerindeki
sicakliklar genellikle öldürücüdür. Zebra
midyepH'i 7,4'ten az ve 8,5'ten fazla olan sularda en der olarak bulunmaktadir. iyi
havalanan ve oksijen yogunlugu 8-10 ppm
olan sular, canlinin gelisimiiçinuygundur.
Zebra midye insanlar tarafindan besin
maddesi olarak tüketilmemektedir.
5.YAYILMAYOLLARI
Zebra midyenin Kuzey Amerika'da
Büyük Göller'de varligi, gemilerin sintine
(ballast) sularinin göllere bosaltilmasiyla
iliskiligörülmektedir. Midyenin bütün Büyük
Göller ve ana irmak- agina hizla yayilmasi
ise
ulasimda kullanilan teknelere tutunma
niteliginden kaynaklanmaktadir. Bu alanla
iliskilisulardaki hizli yayilimi, tekne ulasimi
sirasinda teknelerdeki midyelerinkazinmasi
36
ya da dogalolarak dökülmesine baglanmaktadir. Midyenin yayilis alaninin genislemesinde, karadan yayilma olasiliginin
katkisi da söz konusudur. Özellikle Büyük'
Göller bölgesinde bulunan çok sayida küçük
göl, su yollari ile baglantili olmamakla birlikte, bulasmis sulardan çekicilerle getirilen
tekneler araciligiyla, midyeler tarafindan bulastirilmaktadir.Tarimsal inceleme istasyonlarinda yapilan incelemelerde, çekicilerle
tasinan teknelerde, tekne yüzeyine tutunmus
ya da motor bölümlerindeZebra midye bulunan en az 8 teknenin Kaliforniya'ya girdigi
saptanmistir. Zebra midyeserin ve nemli
kosullarda, su disinda da günlerce canli
kalabilmektedir.
6. ÇEVRESEL ETKiLERi
Zebra midye, hidroelektrik, termik ve
atomenerjisi santrallarina, içme ve kullanma
suyu aritim ve dagitim tesisleri ve endüstri
tesislerine su saglayan borularda küme ya
da topluluklar olusturarak,canlllardan kaynaklanan kirlenme (biofouling) ve zararlara neden olmaktadir. Midyelerin kümelendikieri borularda akis sinirlanmakta,
bunun sonucunda da isi degistiriciler (heat
exchangers),
yogunlastiricilar
(condensers), yangin söndürme araçlari, hava
degistirme ve sogutma sistemlerine alinan
su azalmaktadir. Michigan'daki bir güç
santralinda Zebra midye yogunlugu 700 000
adet/m2'ye kadar yükselmis ve su aritim
tesislerindeki borularin iç çaplari 2/3
oraninda azalmistir. Midyeninsylama ile çiftlik ve golf alanlarindaki su kaynaklari üzerindeki etkileri konusunda yeterli bilgibulunmamakla birlikte, buralari bulastirmalari da
söz konusudur.
Ulasim ve rekreasyon amaçli tekne
gezileri de, teknelere yapisan midyelerden
kaynaklanan sürtünme artisi nedeni ile,
olumsuz yönde etkilenebilir.Küçük midyeler
motorlarinsogutma sistemlerine girerek asiri
isinma ve zarara neden olabilir.Ulasimlailgili
samandiralara yapisan midyelerin agirligi
yüzünden, samandiralar suya gömülebilir.
Uzun süre su içinde birakilan balik avlama
takimlari kirlenipbozulabilir.Midyelerinbiriktigi iskele kaziklarinda bozulma ve çürüme
artar. Midyelerinsürekli olarak tutundugu çelik ve beton yapilarda, asinma sonucu
yapisal bozukluklarolusabilir.
esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98
Sekil 1- Zebra Midye Ergini (Sea Grant'tan alinmistir)
.. 8
Sekil 2- Zebra Midye Ergini ve Tutunma Organlari (Ireland Marine Institute'den alinmistir)
112 228Mikron
97112Mikron
.
/
80.100 Mikron
o
,
~
i-:-'
~-~
. ..
Döllenme
) Sperm
~
o'o~,
--
1
~
..."
.
rn. D BIÇImIi Larva Gagali Larva
S i .
o
Kirpikli
~arvy
ci). Yumurta
140 347 Mikron
(
\~
Dö~e~leri
..
..
'f'~.
'
.
-iLO
\
iI/O...-'
i?,>
S
--,.
Baskalasim
fl
~
',~.
..14
.'
.
',:-
'. o
..,<~y,:\~"::..:;.:,o;-'~
Dipset
Dönemle
,. "
,.
Buyume - ~:
/
-
~.
.
I
A~'
u"
.{"
o
'.,~
'. .
BÜyÜme/.
.
~'iii,
'
Ayakli Larva.
~
~,\
t ',,:f
Ergin Erkek ve Di~
645mm
2~~82Mikron
'",/"
'J
.~
Plantigrad~ ve
Genç Ergin
1-3 mm
Genç Ergin
3.6mm
Sekil 3- Zebra Midyenin Yasam Çemberi (ZMIS'ten alinmistir)
37
Dsi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98
Zebra midyenin Kuzey Amerika'da neden oldugu çevresel etkilerin çogu henüz
bilinmemektedir. Ancak Avrupa'da midyenin,
dogalolarak
bulunan Irmak Midyeleri
(Unionoidea)'nin
beslE;~nme, büyüme,
hareket, solunum ve üremeleri üzerinde
önemli zararlara neden oldugu bilinmektedir.
Büyük Göller'de çalisan arastiricilar da, Zebra midyenin irmak midyeleri üzerinde Avrupa'da görülen olumsuz etkilerden bazilarini
gözlemlemislerdir. Bu çalismalardan birinde,
Zebra midyenin en yüksek yogunluklarda bulundugu St. Clair Gölü ile Erie Gölünün bati
kesiminde, yerelirmak midyelerinin (unionids) sayilarinin çok siddetli biçimde düstügü
saptanmistir. Bu farkliliklar Zebra midyenin
topluluklar olusturmasindan sadece 2 yil
sonra görülmüstür. Diger çalismalarda da"
Zebra midye canli kütlesi ile irmak midyeleri
yogunluklari arasinda ters yönde iliski saptanmistir.
Büyük Göller bölgesindeki
arastiricilar irmak midyelerinin ölüm oranlarini önceden belirlemek amaciyla, zebra
midyenin yogunluklarina dayali modeller kulIanmislardir. Arastirmalar Zebra midyenin
yasamak için tutunma yeri olarak ölü irmak
midyeleri ve kayalar yerine, canli irmak
midyelerini tercih ettiklerini göstermistir. Bazi
irmak midyelerinin kabuklari üzerine, 10 000
adetten fazla Zebra midye tutundugu saptanmistir. Tutunan bu midyelerin agirliklari,
irmak midyesinin agirliginin 3 ya da 4 katidir.
Zebra midyenin St.Clair Gölündeki topluluklarinin artmayi sürdürmesi durumunda, yerel
irmak midyeleri yasamlarini sürdürerrieyebilir. Missisisippi Irmaginin üst havzasinda
bulunan St. Croix irmagina Zebra midyenin
girisinin önlenebilmesi için, irmak Ulusal
Park Servisi tarafindan çok siki bir biçimde
korunmaktadir. Bu irmak vahsi ve güzel
manzarali ve Dügme midyesinin (Quadrula
frugosa) (Familya: Unionidae) yasayan
topluluklarinin bulundugu tek yer oldugu için
Eyaletçe koruma altina alinmistir. Zebra
midye bu irmaga ulastigi takdirde, Dügme
midyesini yok edebilir, Yok olma tehlikesi ile
karsi karsiya bulunan bu midyenin korunmasi için diger seçenekler olarak, bu midye
Zebra midyenin bulunmadigi sulara ya da
kalici barinaklara götürülmektedir.
Dreissena cinsinde bulunan, dis
kökenli ve saldirgan diger bir tür olan Dreissena bugensis'in de, Zebra qiidye ile ayni
zamanda Kuzey Amerika'ya girdigi saniImak38
tadir. Bu tür Zebra midyeye çok benzemekle
birlikte tutunma yeri olarak irmak midyelerini
tercih etmediginden, bu midyeler üzerinde
olumsuz etki yapmayacagi umulmaktadir.
Yapilan ilk çalismalara göre, Zebra
Midyenin Büyük Göller'deki balik topluluklari
üzerindeki etkisi sinirlidir. Ancak midyenin
baliklar üzerindeki bazi etkilerinin ortaya
çikmasi için daha fazla zamana gereksinim
olabilir ve bu etkilerin görülmesi için henüz
çok erkendir. Bununla birlikte Erie Gölü sularinda çok çarpici degisiklikler ortaya çikmis
ve sularin berrakligi Zebra midyenin gölde
bulunmadigi döneme göre, 4-5 kat artarak
çok büyük ölçüde iyilesmistir. Su saydamligindaki bu artis, daha fazla isigin, daha
derinlere ulasmasina ve sucul bitkilerin artmasina neden olabilir. Son on yillik dönemler
boyunca, özellikle kirlenme sonucu gölde
kosullar degismis oldugundan, sucul bitki türlerinin bazilarinin topluluklari görülmemektedir. Sucul bitki örtüsünün yeniden olusmasi,
bazi balik türleri için koruyucu örtü ve üreme
yeri saglayarak bu türlerin artmasina olabilir.
Zebra midye, su kuslari, baliklar ve yaban yasamin diger türleri ve bazan da insanlarda hastaliklara neden olan parazitlerin
tasiyicisidir.
7. SAVASIM YÖNTEMLERi
Zebra midye savasiminda uygulanmak
üzere çok sayida savasim yöntemi
arastirilmistir. Bu yöntemler asagida verilmistir. Yöntemlerin bazilari, kosullara da
bagli olarak daha iyi sonuçlar vermektedir.
-Yumusakca Öldürücü (molluskicides)
kimyasal madde uygulamalari: Klor, klor
dioksit; ozon; potasyum perinanganat;
potas [potash],
-EI ile Uzaklastirma: Basinçli su ile yikama; el ile toplama (bu yöntemler Atatürk
Barajinda halen uygulanmaktadir),
-Su bosaltma/Kurutma:
isitilmis hava uyg4lama,
Dondurma,
-Isi kullanma: 32 °C'den yüksek
sicaklikta buhar ya da su kullanma,
-Ses titresimleri uygulama,
Dsi TEKNiKBÜLTENi2001 SAYI9a
-Süzgeç ve perdeler kullanma,
-Boyama:
Zehirli
(bakir
ve çinko
bilesimli boyalar) ve zehirli olmayan (silikon
tabanli boyalar) boyalarin uygulanmasi,
-Zehirli Borularin Kullanilmasi:
Bakir,
pirinç ve galvanizli borularin kullanilmasi,
-CO2 kullanilmasi,
-Morötesi isinlarin uygulanmasi,
-Asiri derecede düsük frekansil (ELF)
elektromagnetizm (EM) uygulamalari,
-Oksijensiz birakma (anoxia)
ya da
asiri oksijene maruz birakma (hypoxia),
-Yikama,
-Yasamsal (biyolojik) savasim (avci hay-
vanlarin, asalaklarin ve hastalik etmenlerinin
kullanilmasi).
Bu yöntemlerden Kuzey Amerika'da en
yaygin olarak kullanilani klorlamadir. Klor larvalara karsi 0,5 ppm, ergin topluluklarina
karsi 1-2 ppm yogunluklarda ve özel ekipmanlarla uygulanmaktadir. Klor uygulamalarinin olumsuz çevresel etkileri nedeniyle, son yillarda çevreselolumsuz etkileri olmayan diger yöntemler, "Asiri Düzeyde
Düsük Frekansli (ELF) Elektromagnetizm
(EM) Yöntemi" (Extremely law freguency
electromagnetism (ELF EM) önerilmektedir.
8. KAYNAKÇA
Anonymous, 2001. Zebra Mussel In-
Anonymous, 2001.ZebraMussels.
n
http://www.cce.comell.edu/aquatici
vaders!
formation.
http://nas.er.usgs.gov/zebra.mussel
Anonymous, 2001 Liquid Conditioning
Linear Kinetic Cells. Armostrong Monitaring
Corp.
http://www.armstronqmonitoring.co
mIIiguidllig-cond/1 vm1 kc.htm
Anonymous,2001
Turnkey
Systems. ASi Biofouling Services.
Control
http://www.aquaticsciences.com/biofoulinglturnkey.htm
Anonymous,2001.
The Army. Engineer Research Center, Corps
of Engineers, Environmental Laboratory,Waterways Experiment Station, 3909 Halis Ferry Road. Vicksburg, Misisippi 39180-6199.
Demirsoy, A., 1998. Yasamin Temel
Kurallari .Omurgasizlar=lnvertebrata. Cilt-IIKisim
i.
ikinci
Baski.
Metaksan
A.S.P.M.105,Maltepe 06572 Ankara.
Anonymous,2001. Zebra Mussels In
Ireland. Marine Institute.
Zebra Mussel In-
formation System (ZMIS). Department of
Ram,J.L.,2001.
The Zebra Mussel
Page.
http://www.marine.ie/frc/exotic/zebra/general.html-ssi
http://www.science.wayne.edu/
""'irarn/zmussel. htm
Anonymaus, 2001.The Zebra Mussel:
Approaching The Problem. R&DEngineering, P.C.268 Main Street, Suite 600.lnternet: [email protected]
Ryan, M.F.,1999. LawFrequency Electromagnetism as an Effective Method for the
Control of Zebra Mussellnfestation. Department of Chemistry and Physics. Purdue University Calumet, 2200 169 th St. Mammond,
Indiana 46323-2094
Anonymous, 2001 Methods of Removing and Controlling The Zebra MusseL.
http :/www.nationalatlas.gov/zm
sels4.html
us-
Zapletal, W.and M.Hengirmen, 2001.
Mussels in Birecik HPP. Verbundplan. Birecik
Baraji isletme Ltd.StLBirecik.
39