Bizans Devlet Tarihi

İÇİNDEKİLER
F A S IL
G a r p t e B iz a n s t a r ih in e a it a r a ş t ır m a la r ın k ıs a b ir ic m a li
B a ş la n g ıç la r ı. F r a n s a n ın ro lü . D u C a n g e d e v r i............................... .
X V I I I in c i asır. İ h tilâ l ve İ m p a r a t o r lu k ...............................................
M o n te s q u ie u . ..................................................................................................
O ib b o n .................................................................................................. ....
L e b e a u ........................................................................... ..........................................12
R o y o u ..................................................................................................................... 13
F i n l a y ............................................................................................................ . . .
P a p a r r i g o p u l o .................................................... .... ......................................19
H o p f. . . : ................................................................................
H e r t z b e r g ................................................... .... ...................................................
G r e g o ro v iu s . B u ry . .................................................................. ....
La m broş. G e l z e r ............................................................................................. 28
H e s s e l i n g ............................................................................................................ 29
B u sse l. K e m b r iç O r t a z a m a n la r T a r i h i ....................................................30
B iz a n s ta r ih in e d a ir â m iy a n e ic m a lle r . ............................................... 31
1
5
fe
8
14
23
23
24
R u s y a d a B iz a n s t a r ih i a r a ş t ır m a la r ın ın k ıs a b ir ic m a li
A lm a n A k a d e m is y e n le r i, « G a r p lile r » ve « S la v m u h ip le r i» V. G.
V a s il ie v s k i............................................................. _............................................. 36
I e r t o v ...................................................................... *........................................38
J. A. K u la k o v s k i...............................................
................................
39
F. I. Ü s p e n s k i .................................................... .... .........................................
40
S. P. Ş e s t a k o v ...................................................................................................... .....44
C. N. Ü s p e n s k i. A. A. V a s i l i e v ................................. ................................ 45
H u s u s i m e v k u te le r . H u k u k , s a n a t ve k r o n o lo jiy e d a ir y a z ılm ış
u m u m i eserler. P a p ir o lo ji .................................................... ....
46
FA SIL
II
IV ü n c ü a s ır d a n V I m e t a s r ın b a ş la n g ıc ın a k a d a r
Ş a r k İ m p a r a t o r lu ğ u
K o n s t a n tin v e H ı r is t i y a n lı k ...................
............................................... 51
K o n s t a n tin ’in m e z h e p d e ğ iş t ir m e s i . . . . . . . . . . . . .
j>3
M i l â n e m ir n a m e s i.
............................
. • .....................................................61
K o n s t a n tin ’in k ilis e y e k a r ş ı a lm ış o l d u ğ u v a z iy e t . . .
. . -63
BİZANS İMPARATORLUĞU
TARİH İ
Y A Z A N :
A. A. VÂSILIEV
Ç E V İ R E N :
ARtF MÜFtD MANSEL
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doçentlerinden
C İLT - I
ANKARA
1 9 4 3
MAARİF MATBAASI
İstanbul
Ana İlim
Tercüme
üniversitesi
Kitapları
Serisi
Genel
No 33
Edebiyat
No.
Maarif Vekilliği Neşriyat
10
Müdürlüğünün 25-X-1939 tarihli ve 82/9099
sayılı emriyle 2000 sayı olarak basılmıştır,
A riu s m e z h e b i v e t z n ik k o n s il i................................ . . . . . . . .
65
İ s t a n b u lu n t e s i s i .................................
..........................................
69
D io k le tia n ve K o n s ta n tin z a m a n la r ın d a im p a r a t o r lu ğ u n u z v i
r e f o r m l a r ı ............................................... ............................................................73
B ü y ü k K o n s t a n tin ’d e n V I in c i a s r ın b a ş la n g ıc ın a k a d a r g e lm iş
o la n im p a r a to r la r . . . . . . .
.... ; ............................................... 79
K o n s t a n tin ’in h a le fle ri. K o n s ta n s ............................................................. 82
J u li a n A p o stat .................................................... ....
84
IV ü n c ü a s r ın s o n u n d a K ilis e ve D e v le t. B ü y ü k T eodos, H ır is ­
t iy a n lığ ın z a f e r i.................................................................................................
...................
İV ü n c ü a s ırd a G e r m e n (G ot) m e s e l e s i .............................................. 104
V in c i a s ırd a m i l l î ve d in î m e s e l e l e r ....................... .... . . . . , 109
A r k a d iu s . N e d im le r . G o t m e s e le s in in h a l l i ............................- . . 113
Ja n K r is o s to m ................................................................................................ 1 1 8
................................. .... ............................119
G e n ç T eod os I I . . . .
.
D in k a v g a la r ı ve ü ç ü n c ü u m u m i k o n s il...............................................122
İ s t a n b u l y ü k s e k m e k te b i. T eodos k o d e k s i. İs ta n b u l surlars . . 124
M a r ç ia n ve Leon. A sp ar. D ö r d ü n c ü u m u m i k o n s i l ....................... 129
Z e n o n . İz a v r iy a lıla r. O d o a k r ve O s tro g o t T e o d o rik . H e n o t ik o n . 132
A n a s ta s I. tz a v r iy a m e s e le s in in h a lli. î r a n h a r b i. B u lg a r ve S la v
a kınla rı- U z u n su r. G a r p ile m ü n a s e b e tle r . ............................
135
A n a s ta s ’ın d in î siy a se ti. V ita lia n is y a n ı. D a h ili re fo rm la r. . . . 138
U m u m i n e tic e .................................................... .... ......................................... 141
B ü y ü k K o n s t a n t in ’d e n J u s t i n ia n ’a k a d a r e d e b iy a t, fe n, te rb iy e
v e s a n a t ............................................................................................. . T . . 143
F A S I L III
B ü y ü k J u s t in ia n v e i l k h a le fle r i
518 - 61 0 d e v re s i i m p a r a t o r l a r ı ....................... ........................... ....
164
J u s f in I. B ü y ü k J u s t in ia n . T e o d o r a ....................... ........................... .... 167
J u s t i n ia iı ’ın d ış s iy a s e ti ve id e o lo jis i . ...............................................168
J u s t in ia n ’ı n h a r b l e r i............................................................. ............................171
J u s t i n ia n ’ın h u k u k i eseri. T r i b o n i a n ............................
181
J u s t i n ia n ’ın d in î s iy a s e ti. A tin a m e k t e b in in k a p a tılm a s ı. B e ş in c i
u m u m i k o n s il ............................................... .... ................................
188
J u s t in ia n ’ın d a h ilî s iy a s e ti. N ik a is y a n ı . . . . . . . . . . .
197
J u s t in ia n d e v r in d e ticaret. K o s m a s t n d ik o p le v s te s . T a h k im a t. 206
J u s t i n ia n 'ı n il k h a le fle ri . . . . . . . . . . . . . . . . .
212
Y u n a n is t a n d a k i S la v m e s e le s i . . . . . . . . . . . . . . .
221
J u s t in ia n d e v r in d e e d e b iy a t, m a a r if y e s a n a t . . . . . . . .
225
F A S I L IV
H e r a k liu s s ü lâ le s i d e v r i
H e r a k liu s s ü lâ le s i ve m e n ş e i . . . . . . . . . .
. . , .
İr a n h a r p le r i. İ s t a n b u l s u r la r ı ö n ü n d e A v a r la r ve S la v la r ı Her a k liu s 'u n İr a n lıla r a k a r ş ı y a p tığ ı s e fe rle rin e h e m m iy e t i . - .
246
 ra p la r. M u h a m m e t ve İ s lâ m iy e t . . . . .
.
. ;.
. . , 254
V II in c i a s ır A ra p f ü t u h a t ı n ı n s e b e p l e r i ................... '
. . . . . 264
V I I I in c i a s r ın b a ş la n g ıc ın a k a d a r A ra p f ü t u h a t ı .
. ,.
. . . 268
B a lk a n y a r ım a d a s ın d a ve A n a d o lu d a S la v la r ın te r a k k ile r i, B u l­
g a r K ı r a l l ığ ı n ı n b a ş la n g ıç la r ı. ......................................................... . 2 7 6
H e r a k liu s s s ü lâ le s in in d in î siyaseti. M o n o te iz m . « İtik a t T e ş h ir i»
K o n s ta n I I n i n « İtik a t T im s a li» . A ltın c ı u m u m i k o n s il . . . .
280
H e r a k liu s s ü lâ le s i d e v r in d e T e m le r t e ş k ilâ t ın ın m e n ş e i ve
in k iş a f ı.................................................................................................................285
711 - 717 a n a r ş i s i ....................... ..................................................................289
H e r a k liu s s ü lâ le s i z a m a n ın d a e d e b iy a t, m a a r if v e sanat. . . .
290
FASIL V
tkonoklazm devri
I. — İzavriya yahut Suriye sülâlesi devri (717 -802)
İz a v r iy a y a h u t S u r iy e s ü l â l e s i .............................................................. 297
İ m p a r a t o r lu ğ u n A ra p la r, B u lg a r la r ve S la v la r a k a r ş ı h a re k e t
ta rz ı ..................................................................................................................
299
İz a v r iy a y a h u t S u r iy e s ü lâ le s i im p a r a t o r la r ın ın d a h il! siy a se ti.
K a n u n la r . T e m le r . . . . ............................................
305
tkonoklazm. Bu hareketin
menşe
ve başlangıçları. Yedinci
u m u m i k o n s i l ............................................................. .................................. 316
Ş a r lm a y n ’ın taç g i y m e s i...................................... ...................................... 332
İz a v r iy a s ü lâ le s in in e s e rin d e n ç ık a r ıla n n e t ic e ..............................337
II. — İzavriyalı imparatorların ilk halefleri (802 -820).
Amorion yahut Frigya sülâlesi zamanı (820*867).
8 0 2 - 8 6 8 s e n e le ri im p a r a to r la r ı ve b u n la r ın m e n ş e i ................339
A m o r io n s ü lâ le s i z a m a n ın d a B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u ve A rş p la r .
S la v T o m a s ’ın is y a n ı. R u s la r ın İs ta n b u la k a r ş ı y a p tık la r ı ilk
s e fe r .......................................................................................................................Ş4î
A m o r io n s ü lâ le s i z a m a n ın d a B iz a n s İ m p a r a to r lu ğ u ve B u lg a r la r , 4; 352
İ k o n o k la z m ın ik in c i d e v r i ve o r t o d o k s lu ğ u n y e n id e n k u r u lu ş u .
IX u n c u a s ırd a k ilis e le r in a y r ılm a s ı................................................. ....
354
III. — İkonoklast devrinde edebiyat» maarif ve sanat.
364
F A S I L VI
Makedonya sülâlesi devri (867 -1056) ve bunu takip eden
karışıklıklar devri (1056 -1081)
Methal. ........................................................ .............................................. .... .
Makedonya sülâlesinin menşe meselesi. . . . . . . . . . .
37,9
380
VIII
1 ~ MakedonyalI imparatorların dış siyaseti
M a k e d o n y a s ü lâ le s i d e v r in d e B iz a r ıs ın A ra p la r ve E r m e n is fa n la
m ü n a s e b e t l e r i ...................................................................................................383
M a k e d o n y a s ü lâ le s i z a m a n ın d a B iz a n s İ m p a r a t o r lu ğ u n u n B u l­
g a rla r ve M a c a rla rla m ü n a s e b e tle r i
.................. 399
M a k e d o n y a s ü lâ le s i z a m a n ın d a B iz a n s İ m p a r a t o r lu ğ u ile R u s y a . 405
P e ç e n e g m e s e le s i............................................... .... ..........................................409
M akedonya
s ü lâ le s i z a m a n ın d a
B iz a n s
im p a r a t o r l u ğ u n u n
İta ly a ve G a r b î A v r u p a ile m ü n a s e b e t l e r i .......................................... 412
II. — Makedonya sülâlesinin iç siyaseti
M a k e d o n y a s ü lâ le s i d e v r in in d in i ş l e r i ...............................................417
M a k e d o n y a lIla r ın h u k u k i eseri. İ m p a r a to r lu ğ u n iç tim a i ve İ k ti­
s a d î m e se le le ri. « K u d r e tlile r » ve « F a k irle r» . ......................................431
V ilâ y e tle r in i d a r e s i ......................................................................................... 441
B a s il I I n i n ö lü m ü n d e n K o m n e n ’le r in ta h ta ç ık ış m a k a d a r vuk u b u l a n k a r ış ı k lı k la r . B u d e v ir i m p a r a t o r l a r ı ................................ 443
S e lç u k i T ü r k l e r i .............................................................................................. 448
P e ç e n e g le r ............................................................................................................ 453
N o r m a n la r .............................................................................................................455
M a k e d o n y a s ü lâ le s i d e v r in d e m a a r if, fen, e d e b iy a t ve s a n a t . . 457
FASIL L
GARPTE BİZANS TARİHİNE AİT ÇALIŞMALARIN
KISA BİR İCMALİ
BAŞLANGIÇLARI
İtalya R önesans dev ri bilhassa k lâsik grek ve ro m e n
edebî eserlerine karşı a lâk a gösterdi. B izans edebiyatı İtalyada
hem en h e m e n m e ç h u l ka lm ıştı ve h iç b ir kim se b u edebiyatı
ta n ım a k için te h a lü k g öste rm iy o rd u. B u n u n la beraber grek
el y a z m a la rın ı ara y ıp b u lm a k ve grek lisa n ın ı tetkik
etm ek üzere şarka y a p ıla n m ü te m a d i seyahatler ortazamanlar grek edebiyatına karşı a lın m ış olan b u istihfafkâr v a zi­
yete bir n ih a y e t v e rm e n in elzem o ld u ğ u n u tedricî surette
gösterdiler. K lâsik o ld u ğ u k a d a r b izan te n m u h a rrirle re dair
y ap ılan ilk tetkikler, grekçe m e tin le rin lâtin lisa n ın a tercü­
m esinde n ibaret kalm ıştı. B u n u n la beraber X IV ü n c ü ve X V inci
asırlarda B izans ede biyatına karşı g österilm iş olan alâka
arızî k a lm ış ve k lâsik âlem e karşı gösterilen a lâ k a n ın h u s u ­
fu n a u ğ ram ıştı.
XVI
ncı asır ve X V II n c i asrın b a şla n g ıc ın d a B izans
tarih ve edebiyatına karşı a lın m ış olan vaziyet değişiy or ve
d o ğ r u s u n u söylem ek lâzım gelirse, o ld u k ça tesadüfi b ir su­
rette in tih a p edilm iş ve ehem m iyetçe b irib irin e g a y rim ü s a v i
b irta k ım B izans m u h a r rir le r in in asarı A lm a n y a d a [meselâ
H ie ro n y m u s W o lf tarafından], H o lla n d a d a [Meursius tarafın­
dan] ve İtalyada [A lem annus ve A llatius (Leo) n a m ın d a iki
G re k tarafından] ne şro lu n u y o rla r.
FRANSANIN ROLÜ. DU CANGE DEVRİ
İlm î b iz a n tin iz m in h a k ik î yaratıcısı X V II nci asır Fransası o lm u ştu r. Fransız ede biyatının , Louis X IV ü n parlak
devrinde, te k m il A v ru p a y a ö rn e k o ld u ğ u , kıral, nazırlar,
piskoposlar ve h u su sî eşhasın y e k d iğ e riy le rekabet ederBizans İmparatorluğu Tarihi
1
cesine k ü tü p h a n e le r tesis ettikleri, el y a zm a la rı topladıkları,
n a m d a r â lim le rin şeref ve h ü rm e te g a rk e a ild ik le ri bu d e v ir­
de, Fransada, B izans tarihi tetkikatı m isli g ö rü lm e m iş bir
m e v k ie sahip oldu.
B ü y ü k k ira lın ilk selefi olan Louis X III grekçeyi ö ğ re n d i
ve diakos Agapet'in imparator Justiniarı’a olan vasayasım fransizcaya tercüm e etti (Preceptes du diacre Agapet a l ’empereur Justinien).
B ü y ü k bir kitap m u h ib b i ve y o ru lm a k b ilm iy e n bir el y azm a
toplayıcısı olan k a rd in a l M azarin birço k grek el y azm ası
ih tiv a eden m ü k e m m e l bir k ü tü p h a n e yarattı. Bu k ü tü p h a n e ,
k a r d in a lin ö lü m ü n d e n sonra, h a k ik î m üessisi X V I nci asırda
François I olan Paris k ıra lı k ü tü p h a n e s in e ( b u g ü n k ü «M illî
k ü tü p h a n e » ) geçti. K ıralî k ü tü p h a n e y i d a h i idare eden Louis
X IV ü n m e şh u r n azırı Colbert, k ü tü p h a n e n in İlm î h âzin e le rin i
ze n g in le ştirm e k ve hariçten el y azm a ları tedarik etm ek için,
b ü tü n gayretini sarfetii. O ld u k ç a b ü y ü k m ik ta rd a grek el y az­
m a sı ihtiva eden C olbert’in ze n g in h u su sî k ü tü p a n e s i ise
X V III in-ci asırda kıral tarafından k ıralı k ü tü p h a n e için satın
a lın d ı. — K a rd in al R iche iie u Pariste bir k ıralî m atbaa (L ouvre
m atbaası) tesis etti; b u m atb aa m e şh u r m u h a r rir le r in eserle­
r in i, b u n la r ın kıym etleriy le m ü te n a sip bir şekilde, basacaktı.
K ıralî m a tb a a n ın k u lla n m ış o ld u ğ u grek harfleri g üze llikle riy le
te m a y ü z etm işlerdi. — N ih ay et 1648 de Louis X IV ü n h im ay esi
altında, k ıralî m atbaada B izans m ü v e r r ih le r i k ü lliy a tın ın
(Recueil des historiens byzantins) b irin ci cildi basıldı. B u n d a n
böyle ve 1711e k a d ar b u k ü lliy a tın b ü y ü k fo rm ada ( in folio) otuz ik i cildi ta b o lu n d u . O d e v ir için calibi d ik k a t
o lan b u neşriyatın b u g ü n d a h i ta m a m iy le y e rin i tutacak bir
eser y o k tur. Paris k ü lliy a tın ın ilk c ild in in rıeşredildiği sene
â lim Fransız naşiri L ab b e (L ab b ae u s)«B iza n s tarih i a m a tö rle ri­
ne bir bey an n am e (P ro tre p tico n )» neşreylem iş ve «hadiselerin
ç o k lu ğ u n d a n do layı o k adar şay an ı hayret, te n e v v ü ü n d e n
dolayı o k a d ar cazip, m o n a rşis in in s a ğ la m lığ ın d a n do layı o
k a d a r calibi d ik k a t olan» bu Ş a rk î G re k İm p a ra to rlu ğ u ta rih i­
n in h u su sî faidelerine işaret etmişti. Labbe A v ru p a â lim le r in i,
k ü tü p h a n e le rin tozları için d e g ö m ü lü yatan ve sik aları arayıp
b u lm a k ve b u n la rı neşreylem ek için ik n a a çalışıyor ve b u
m u a z z a m eser u ğ r u n d a m üştereken çalışacak olanlara«m erm er ve tunçtan d a h a m etîn» ebedî şeref m ü jd e liy o r d u (1).
X V II
nci asır F ransasm m en g ü zid e ilim a d a m la rın ın
b a şın d a çok ve m ü te n e v v i asarı za m a n ım ıza k adar k u v v e t
ve e h e m m iy e tin i m uh a faza etmiş olan m e şh u r â lim D u
C a n g e (1610 -1688) b u lu n m a k ta d ır. A m ie n s’de, 1610 da, d ü n ­
yaya gelen D u C ange babası tarafından Jezüitler k o llejine g ö n ­
derildi; b ilâh a re h u k u k tahsil ettiği O rleans ve Paris’te birkaç
sene k a ld ık ta n sonra d o ğ d u ğ u şehire avdet ederek b u ra d a ev­
lendi; bu izdivaçtan on ço c u ğ u d ü n y a y a geldi. Bir veba salgı­
n ın d a n dolayı A m ie n s’i 1668 de terketm ek m e c b u riy e tin d e
k a la n D u C ang e Paris’e yerleşti ve ö lü m ü n e k a d ar (23 birinciteşrin 1688) b u şehirde kaldı. M ü v e rrih ve filolog, arkeolog ve
n ü m iz m a t olan D u C ange ilm in b ü tü n b u sahalarında fe v kalâ­
de bir bilg i sahibi, y o ru lm a k b ilm iy e n bir işçi, m ü k e m m e l bir
n aşir ve nafiz b ir m ü d e k k ik o ld u ğ u n u ispat etti. Fakat
4-5 y aşınd a bir şey neşretm em işti ve adı A m ie n s’n in h aricinde
h em en hiç b ilin m iy o r d u (2). Devasa eserini h ay atın ın son
3 3 senesi zarfında m e y d a n a getirdi. K e n d i el yazısını ih ­
tiva eden vesikalar z a m a n ım ız a k adar gelm em iş olsalardı,
b u zatın b u k adar çok y azı y azm ış o ld u ğ u n a in a n m a k m ü m ­
k ü n olm azdı. B iy o grafisinin m ü e llifi şöyle y a zm a k ta d ır:
« O n sekizinci asrın bir âlim i, g arip bir heyecan k rizin d e , şöyle
b a ğ ır m ış tır : Elli senelik evli ve k a la b a lık b ir ailenin reisi
o lan bir ad am nasıl o lm u ş ta b u kadar çok o k u m u ş , b u
k a d ar çok d ü ş ü n m ü ş , b u k adar çok y azm ıştır?» (3).
D u C ang e’m Bizans ta rih in i a lâk a d a r eden asarı meyam nda
« Fransız
imparatorları idaresinde İstanbul imparatorluğu
tarihi» ni (Histoire de l’empire de Constantinople sous les empereurs
français) (m üellifi tarafından h a y a tın ın s o n u n d a tadil e d il­
m iş olan b u eser an c a k X IX u n c u asırda ik in c i defa ola­
ra k basılm ıştır), son derece ze n g in jenealojik m alze m e ih tiv a
eden «Bizans aileleri» ni {De Familiis Byzantinis ) ve 1453 sene­
sine k a d ar İstanbul topografyasına ait elde m e v cu t tekm il
m uh ta sa r ve m ufassal m a lû m a tın bir b ilâ n ço s u n u ih tiv a
eden « Hıristiyan Konstantiniye » yi ( Constantinopolis Christiana )
bilhassa kay d etm ek lâzım d ır. Bu son ilci eser «Historia Byzan■tina duplici commentario illustrata,, m üşte rek is m in i taşım ak ta­
dırlar. — Ö lü m ü n d e n üç ay evvel D u C ange « Ortazamanlar
grek lisanı kamusu» n u
(Glossarium ad scriptores mediae et
infimae graecitatis) ik i cilt h alin d e ve in-folio olarak neşretti.
Rus bizantinisti V.
V asilievski’ye göre «bir eşi o lm ıy a n
b u eser üze rind e, g ö r ü n ü ş e nazaran, k a la b a lık b ü tü n bir
â lim le r ce m iyetinin çalışm ası iktiza ederdi» (4). Bu, D u C an g e ’
ın h ay atın d a bastırm ış o ld u ğ u eserlerin so n u n c u su o lm u ştu r;
a y n i za m a n d a D u C an g e ’ın P aris’te değil, fakat L y o n ’da
tab e d ilm iş olan yegâne eseridir (5). D u C a n g e ’.n kam usu»
b u g ü n dahi, y a ln ız B izans tarih iyle değil, fakat u m u m î olarak
o rta zam a n la r tarihiyle iştiğal edenlere son derece lü z u m lu
bir çalışm a vasıtası teşkil etm ektedir. H er cihetten şayanı
d ik k a t o lan ve gayet alim an e y azılm ış şerhler ih tiv a eden»
m ü h im B izans m ü v e r r ih le r i asarının te k m il bir serisinin
neşri d a h i D u C an g e ’e ait b u lu n m a k ta d ır . E n nih ay e t D u
C an g e ’m b ü y ü k fo rm ad a (in-folio) ü ç ciltlik « Ortazamanlar
Lâtin Lisanı Kamusu» (Glossarium ad scriptores mediae et infimae
latinitatis) ad lı m u a z z a m eserinin B izans devri için arzettiği
b ü y ü k e h e m m iy e ti kay d etm ek lâ z ım d ır (6).
D a im a m ü k e m m e l sıhhatte olarak y aşam ış olan D u C an g e
1688 senesi h a z ira n ın d a b ird e n b ire hastalandı, ay n i se nen in
23 ilk teşrin ind e, 68 y aşınd a o ld u ğ u halde, karısı, ço cuk ları
ve d o stlarının arasında ö ld ü . S ain t- G e rv ais kilisesine defne­
d ild i (7). M e za rın d a n h iç b ir iz k a lm a m ıştır. Pariste ü c ra
ve dar biç sokak h â lâ « D u C ange so kağı» is m in i ta şım a k ­
tadır (8). 1
Fakat çalışan y aln ız D u C ang e o lm ad ı. A y n i dev irde Mab illo n vesikalar ve evraka dair y ep yen i bir ilim tesis eden
ö lm e z « Diplomatik » in i (De re diplomatica)
neşretti. X V III
in c i asrın
b a şlan g ıc ın d a M ontfaucon « Grek paleografyası»
( La paleographie grecçue) n a m ın d a z a m a n ım ız a k adar k ıy ­
m e tin i k a y b e tm e m iş olan m ü h im bir eser telif etti. X V III
in c i asrın ilk nısfına, Pariste y aşıy an ve telifatta b u lu n a n bened ik ten B a n d u ri’n in “Şark İmparatorluğu „ adlı b ü y ü k eseri
(Imperium Orientale) ve d o m in ik e n Le Q u ie n 'in hıristiyan şark
ta rih in e ve bilhassa kilise tarih in e dair pek ze n g in m a lû m a t
ih tiv a eden “Hıristiyan Şark,, (Oriens Christianus) adlı m ü h im
kitbı, m erb uttur.
İşte b u suretle X V III inci asrın ortasına k a d a r Fransa,
bilâitiraz, b iz a n tin iz m in başında b u lu n u y o r d u ve o devir
â lim le r in in b irç o k asarı z a m a n ım ız a k a d a r k ıy m e tle rin i m u ­
hafaza etm işlerdir.
XVIII İNCİ ASIR, İHTİLÂL VE İMPARATORLUK
B u n u n la beraber, a y n i asır zarfında, vaziyet değişti. M a­
zisin in in k ârı, d in î septisizm i, m o n a rşik k u d re tin ve d in î
otoritenin şiddetli b u h ra n iy le te m a y ü z eden «A klıselim devri»
ne gelm iş o lan Fransa artık Bizansa karşı a lâk a göstere­
m e zd i. T ek m il o rta zam a n la r tarihi o dev irde «gotik» ve «bar­
bar» b ir devir ve bir zu lm e t ve cehalet k a y n a ğ ı te lâk k i edili­
y ordu . Ve Bizans, h a k k ın d a evvelce ta k a rrü r etmiş sathî bir
noktai nazar m e v cu t o lm a sın a m eb ni, X V III inci asır Fransasının bazı m ü n e v v e r ze k âla rın ın Bizans D evletine karşı ga­
razların ı izh ar eylem elerine daha b ü y ü k b ir vesile teşkil edi­
y ordu . B izanstaki m u tla k m o n a rş ik b ir k u d re t fikri, ruhbaniyetin derin tesiri... İşte b u n la r X V III inci asır fransız filozofla­
r ın ın k a b u l edem iyecekleri u n s u rla rd ı. Bizans tarih iy le h içb ir
za m a n derin bir surette m eşg ul o lm ıy a n , b u tarih in bazan
•efsanevî b ir şekil alan h aricî cephesini g ö z ö n ü n d e b u lu n d u ­
ran X V III inci asrın en iyi ze k âla rı o rtazam anlar tarihi h a k ­
k ın d a pek sert h ü k ü m le r veriy o rlardı. Voltaire, im p a ra to rlu k
dev ri R o m a ta rih in i m a h k û m ettikten sonra Taçit'ten so nraki
R o m a ta rih in d e n «daha gülünç » bir tarih m e v cu t o ld u ğ u n u
ilâv e e tm e k te d ir: bu, Bizans tarihidir. Bu kıym etsiz m e c m u a
y a ln ız m u ta n ta n sözlü n u tu k la r ve m ucizele r ih tiv a etm ek­
tedir; G re k im p a ro to rlu ğ u c ih a n için bir z ü l teşkil ettiği
g ib i Bizans tarih i de in san ın r u h u için bir z ü l teşkil etm ek­
tedir. T ürk ler hiç olm azsa d a h a m a k u ld ü rle r: B unlar y e n ­
m işler, safa s ü rm ü ş le r ve gayet az y azm ışlardır» (9). K ıy ­
m e tli bir m ü v e r r ih olan M o nte squ ieu «V II nci asır b a şla n g ı­
c ın d a n itibaren G re k im p a ra to rlu ğ u ta rih in in ihtilâller,
isyanlar ve h ıy an e tlik le r ö r g ü s ü n d e n başka birşey o lm a d ığ ın ı»
(10) y azm aktadır.
X V III
inci asır fik irle rin in tesiri altında, aşağıda göre­
c e ğ im iz veçhile, m e şh u r İn g iliz m ü v e r r ih i G ib b o n d ahi
eserini telif etmiştir.
X V III
in ci asrın ik in c i nısfınd a B izans ta rih in e karşı
a lın m a ğ a b a şlan m ış olan b u istihfafkâr ve m ü n k ir vaziyet
İh tilâl d e v rin d e baki kalacaktı. X IX u n c u asırda b u n o ktai
n a z a r hem en h e m e n u m u m î bir kanaat şekline giriyor.
N ite k im m e ş h u r A lm an filozofu Hegel (1770-1831) «Fel­
sefe tarihi dersleri»nde şöyle y azm a k tad ır: “B izans im p a r a ­
to rlu ğ u d a h ild e her tü r lü ihtiraslar tarafından parçalanıyor, h a­
riçte ise im p arato rların, k e n d ile rin e karşı ancak zayıf b ir m u ­
k a v e m e t gösterebildikleri b a rb a rla rın te h d id i altında b u lu n u ­
yor du. Devlet d a im î surette tehlikeli vaziyette b u lu n u y o r d u ve
bize süflî ve hattâ g ü lü n ç ihtirasların ne fikirlerde, ne ef’alde
ve ne de eşhasta b ü y ü k birşe,y v e r m e d iğ in i gösteren iğrenç
b ir tablo arzetm ektedir. Şeflerin isyanı, b u n la r ın v e y a h ut
n e d im le rin entrikaları neticesinde
im p arato rla rın su k u tu ,
h ü k ü m d a r la r ın k e n d i k a rıları y a h u t o ğ u lla rı tarafından k a t­
ledilm eleri ve zehirlenm eleri, k a d ın la rın her tü r lü ze v k le rin i
tatm in etm eleri ve n a m u ssu z hareketlere tenezzül etmeleri....
İşte b u tarih in, Şarkî R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n ç ü r ü m ü ş b in a ­
sın ın X V inci asrın ortasında T ü rk le rin d in ç k u v v e ti tarafın­
da n y ık ılın c ıy a kadar, g ö z le rim iz in ö n ü n d e n g e ç ird iğ i sah ­
neler,, (11).
D evlet ad am ları, B izansı taklit edilm em esi lâzım g e le n b ir
m isal olarak zik re d iy o rlard ı. N a p o ly o n I, 100 g ü n lü k d e v ir­
de, h aziran 1815 te, p arlâm e n to y a şu sözlerle cevap v e ri­
y o rd u : «Vatanı k u rta rm a k için b a n a y a rd ım ediniz. H e r
taraftan b a rb a rla rın tazy iki altınd a b u lu n a n ve m a n c ın ık la rın
şehir k a p ıla rın ı k ır d ığ ı esnada afakî m ü n a k a ş a la rla m e şg u l
o ld u ğ u n d a n ' dolayı ah lâfın istihzasını k a za n m ış olan M u a h h a r
İm p a ra to rlu ğ u n m isa lin i taklit etm iyelim » (12).
X IX
u n c u asrın ortasında, İlm î m u h itle rin o rta zam a n la r
d e v ri h a k k m d a k i no ktai nazarı değişiyor. İh tilâl dev ri ve
N a p o ly o n harp le ri b o rasınd an sonra A v ru p a o rta zam a n la rı
başka b ir tarzda tem aşa ediyor. B u «gotik ve barbar»
ta rih in tetkik ına karşı derin bir a lâk a başgösteriyor; o rta za m a n ­
lar B izans tarih in e karşı d a h i y e n id e n m u a y y e n b ir k ıy m e t
ve rilm eğe başlanıyor.
İşb u icm a ld e y aln ız Bizans ta rih in e dair y a zılm ış u m u m î
eserler bahis m e v z u u d u r. M o n o g ra fik tetk ik le rin en m ü h im ­
leri ise, h adisatın tasv irinde n sonra, ait o ld u k la rı fasılların
so n un a, ilâve edileceklerdir.
MONTESQUIEU
X V III
inci asrın ilk nısfında, «A klıselim devri» n in en meş' h u r m ü m e s s ille rin d e n biri, M ontesquieu, (1689-1755) «Ro­
malıların itilâ ve inhitat sebeplerine dair mülâhazalar (Considerations
sur les causes de la grandeur des Romains et de leur decadence)
ad lı eserini y azd ı (1734 te neşredilm iştir.) Bu eserin ilk
k ıs m ı d a h iy a n e bir surette tertip o lu n m u ş ve üstadane bir
tarzda y a zılm ış -tabiî X V III in c i asır fik irle rin in tesiri altında-,
R o m a ’n ın m enşe’in d e n itibaren R o m a ta rih in in g e çird iğ i
t e k â m ü lü n kısa b ir ic m a lin i ih tiv a etm ektedir; son dört fasıl
B izans de v rin e tahsis e dilm iştir ve m ü e llif eserini îstanb u lu n T ürkler tarafından fe th e d ild iği 1453 senesiyle nihay ete
erdirm ektedir. Bu tek hâdise M o n te sq u ie u ’n ü n , h a k lı olarak,
B izans tarih i denilen ta rih in R o m a ta rih in in d o ğ r u d a n d o ğ ­
ruy a b ir d e v a m ın d a n başka b ir şey o lm a d ığ ın ı k a b u l etm iş
o ld u ğ u n u gösterm ektedir. K e n d i ifadesine göre anc ak V I nci
asrın ik in c i n ısfın d a n sonra R o m a İm p a ra to rlu ğ u n a «Q rek
İm p a r a to r lu ğ u » is m i verilm esi m ü n a s ip tir. M o nte squ ieu b u im ­
p a ra to rlu ğ u n ta rih in i gayet sert b ir tarzda m u h a k e m e etm ek­
tedir. H ü k ü m le r in d e n b ir in i zikrettik. M üellife göre Bizans,
İçtim aî bünye sind e, d in î h ay atın d a ve askerî teşk ilâtında
o k adar b ü y ü k bir y ığ ın u z v î fenalıklar ih tiv a etm ektedir ki
b u k a d ar b o zu k bir m e k a n iz m a n ın X V inci asrın ortasına k a ­
dar nasıl y aşay ab ilm iş o ld u ğ u n u ta h a y y ü l etm ek g ü ç le ş m e k ­
tedir. B u son suali k e n d i k e n d in e so rm uş olan M o nte squieu
(X X III ü n c ü ve son fasılda) im p a r a to r lu ğ u n u z u n m ü d d e t
bekası sebepleri m e y a n ın d a m uzaffer A raplar ara sın d a k i
nifakı, «grejuva ateşinin» icadını, p a rla k bir vaziyette b u lu n a n
İstanbul ticaretini, b a rb a rla rın kat’î olarak T una k ıy ıla rın a
yerleşm elerini ve yerleştikten sonra diğe r b a rb a rla ra karşı
b ir set çek m iş o lm a la rın ı zik re d iy o r. «İşte b u suretle fena
b ir h ü k ü m e tin altında in h id a m eden im p a ra to rlu ğ u b irta k ım
h u su sî sebepler tu tu y o rd u .» T ürk le r tarafından tehdit altında
b u lu n d u r u la n , İstanbul va ro şların a m ü n h a s ır ka la n son paleologların im p a r a to r lu ğ u M o n te s q u ie u ’ye « B a h rim u h ite d ö ­
k ü ld ü ğ ü yerde k ü ç ü k bir dereden başka bir şey o lm ıy a n »
R en n e h rin i h atırlatm a k tad ır.
Bizans tarih iy le bilhassa iştigal etm em esine ve X V III inci
asır fikir h arek etle rinin tesiri altında k a lm ış o lm asına r a ğ ­
m e n M ontesquieu, b u tarihe açıkça m u a r ız o lm a k la beraber,
o rta zam a n la r Ş ark İm p a ra to rlu ğ u n a dair o k u y u c u la r ı d ü ş ü n ­
m eğe sevkeden ve b u g ü n d a h i b ü y ü k b ir a lâk a ve istifade
ile o k u n a n , son derece d o lg u n , sahifeler y azm ıştır.
M o n te sq u ie u ’n ü n en m e ş h u r m ü n a k k itle r in d e n b iri (Sorel)
dair şöyle yazıyor: «Bizansa ait fasıllar
b ir icm al ve bir h u lâsa d a n başka birşey değildir. Fakat bu,
b ir d e h a n ın icm ali ve bir şaheserin hulâsasıdır» (13).
“ Mülâhazalar „ a
GİBBON
A y n i X V III inci asır, ilim âle m in e «Romanın inkıraz ve
sukutu tarihi» (The history of the declin and f a il of the Roman Empire)
adlı m e şh u r eserin m ü e llifi İn g iliz m ü v e r r ih i E d w ard G ib b o n ’u
(1737-1794) bahşeylem iştir. - G ib b o n ely ev m m e v c u t otobi­
y ografilerin en iy ile rin d e n b irisin i te rk e tm iştir; b u eserin
y e n i İn g iliz naşiri [Birkbeck Hill] şöyle d iy o r: «Bu b iy o g ­
rafi o k adar kısad ır ki, bir çift m u m u n ziy a sınd a o k u n a b ilir;
m u h te v iy a tı itibariyle o kadar enteresan, ih tiv a ettiği o rijin a l
fik irle r ve tarzı ifadesinden do layı o k a d a r caziptir k i ik in c i
v e ü ç ü n c ü defa o k u n u ş u n d a h e m e n h e m e n b irin c i defa o k u ­
n u ş u n d a k i zevk k adar b ü y ü k bir zevk verir» (14).
27 nisan 1737 senesinde d o ğ m u ş o lan G ib b o n ilk tahsi­
lin i W estm inster'de
yaptı, b ilâh a re 1752 de O k sfo rd ’daki
«M agdalen Kollej» e g ön d e rild i. B urada az bir m ü d d e t k a ld ık ­
ta n sonra L ozana gitti ve bir K a lv in istin y a n ın a yerleşti.
G ib b o n b u ra d a beş sene k a ld ı ve b u ik a m e t d im a ğ ın d a si­
lin m e s i g a y rik a b il bir d a m g a bıraktı. V a k tin in b ü y ü k bir
k ıs m ın ı klâsik le ri ve en cidd î tarihî ve felsefî eserleri o k u ­
m a k la g eçirdi ve fransızcayı m ü k e m m e le n öğ re n d i. İsviçre
k e n d is i için ik in c i bir vatan o ldu . G ib b o n şöyle y a z m a k ­
tadır : « O n altıdan y irm i yaşına k adar, g e n ç liğ im in o lâtif
dev rinde, İn g iliz o lm a k ta n çık m ıştım . B ü tü n fikirle rim , itiyat­
la r ım ve hissiyatım y a b a n c ı bir k a lıb a g irm işti. İn g ilte re n in
z a y ıf ve u z a k hatırası h a fıza m d a n h e m e n h e m e n tam a m iy le
s ilin m işti. A na d ilim bile bana y ab a n cı g elm eğe başlam ıştı
ve m ü te v a zı bir istiklâl teklifini m ü e b b e t s ü r g ü n p ah asına
k a b u l etm eğe b ü tü n k a lb im le h azırd ım ,, (15).
L ozanda G ib b o n «o devrin en fevkalâde ad am ı, şair, m ü ­
v e rrih ve filosof» V oltaire’i tan ıd ı (16).
G ib b o n ,
tetkikine
dair
L o n d ray a d ö n d ü k te n
tecrübe,,
(Essai
sur
sonra, 1761 de, “Edebiyat
de la litterature) adlı
Vetüde
fransızca bir eser neşretti. Bu eser Fransa ve Ho'llandada gayet
m üsait, fakat İngilterede gayet so ğ u k bir surette karşılandı.
G ib b o n o za m a n d a Fransa ile İngiltere arasında patlak
veren m u h a sam a tta (yani Yedi sene h arbinde ) ik i b u ç u k sene
H a m p sh ire m ilisin d e vazife g ö rd ü k te n sonra, 1763 te Paristen
g eçm ek suretiyle, sevgili L o zanına d ö n d ü ve a y n i sene za r­
fın da İtalyaya bir seyahat y ap ara k Floransa, R om a, N apoli,
V enedik ve diğe r İtalya şe h irlerini ziyaret eyledi.
' R o m a d a k i ikam eti, m ü te ak ip
ilm i faaliyeti için gayet
m ü h im o ld u : G ib b o n ’a “ebedî,, şeh rin bir tarih ini yaz : ak
fik rin i telkin etti.
'
G ib b o n şöyle y a z m a k ta d ır: «15 birinciteşrin 1764 te, pap aslarm , ay ak ları çıp lak olarak, Jü p ite r m a b e d in d e ik in d i
d u asın ı te re n n ü m ettikleri b ir esnada, K apitol harabeleri ara­
sında, tefekkürata d a lm ış bir halde, o tu ru y o rd u m . O anda,
ilk defa olarak, a k lım d a n R o m a n ın in k ıra z ve s u k u tu n u n bir
ta rih in i y a zm a k fikri fışkırdı» (17).
G ib b o n ’u n ilk p lân ı R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n değil, fakat
R o m a şe h rin in s u k u tu n u n b ir ta rih in i yazm aktı. Fakat bir
m ü d d e t sonra b u h usu stak i telâkkisi genişledi ve en n ih a ­
yet ta rih in i 1453 te v u k u b u la n İs ta n b u lu n s u k u tu n a kadar
götürerek “ Garbî Roma imparatorluğu ve Şarkî Roma
impara­
torluğu,, ta rih in i yazdı.
G ib b o n , ik in c i defa olarak L o n d ray a d ö n d ü k te , te k m il
faalijretini te e m m ü l ettiği esere m alzem e to p lam a ğa hasretti.
İ7 7 6 .d a, eserinin im p arato r A vgustus ile başlıyan, b irin ci
cildi çıktı. F ev kalâde b ir rağbet k a zan d ı; b irin c i tabı b irkaç
g ü n zarfında ta m a m iy le satıldı. G ib b o n ’u n söy le diği veçhile
«kitabı her m asanın, hattâ her tuvalet m asasının ü ze rin d e b u ­
l u n u y o r d u ^ 8). G ib b o n 'u n ta rih in in , h ıristiy a n lığ a ait bahisler
ihtiva eden ve içerlerinde m ü e llifin X V III inci asrın haleti
ruh iy e siy le a lâk a d ar şahsî d in î fikirle ri tebarüz ettirilm iş olan
m ü te a k ip ciltleri, bilhassa İtalya katolikleri arasında, bir tenkit
fırtınası ko p ardılar.
■
G ib b o n «g e n çliğin in m ek tebi olan» L o za n m «ih tiy arlığında
k e n d isi için bir m a h a lli in z iv a o lacağı fik rin i d a im a beslem iş­
ti». Serbest bir h ay at geçirebilecek k a d ar bir servet e d inm iş
olan G ib b o n , L o za nd an ik in c i defa a y rılışın d a n y ir m i sene
sonra tercih ettiği şehre avdet etti ve b u ra d a ta rih in i bitirdi.
M üellif, ü ze rin d e b irço k seneler çalışm ış o ld u ğ u eserini bitir­
d iğ i anı şöyle tasvir etm ektedir:
«27 h aziran 1787 g ü n ü , d a h a d o ğ ru s u gecesi, 11 ile 12
arasında, y azlık e v im in bahçe sind e, son sahifenin son satır­
la rın ı y a zıy o rd u m . K a le m i b ırak tık tan sonra, göl ve d a ğla ra
k a d a r u z a n a n h â k im bir nezareti olan b ir akasya ç a rd a ğ ın ın
altında m ü te a d d it tu rla r yaptım . H a v a m ute dil, g ö k y ü z ü b er­
raktı; m e h ta b ın g ü m ü ş te n k ü rre si sulara aksetm iş ve b ü tü n ta­
biat s ü k û n içine g ö m ü lm ü ş tü . H ü r r iy e tim in y e nid e n iade ve
belki şö h re tim in tesis e d ild iği b u and a d u y d u ğ u m ilk sev inç
hey e ca n ın ı gizliyecek d e ğ ilim . Fakat derhal g u r u r u m k ırıl­
m ış ve eski ve hoş bir a rk ad a ştan ebedî olarak a y r ılm ış
o lm a k lığ ım , ta rih im in m ü sta k b e l bekası ne olursa olsun,
b u n d a n sonra m ü v e r r ih in fani h a y a tın ın daha pek u z u n
o lam ıy aca ğı fikri, r u h u m u d erin bir kasvete
garkeylemişti» (19).
B u 'e s n a d a patlıyan Fransız İh tilâli G ib b o n ’u İngiltereyeavdete m e c b u r kıld ı. G ib b o n L o n d ra d a ik in c ik â n u n 1794 te
öld ü .
G ib b o n h e m edebiyat, h e m de tarihte b ir m e v k i işgal etmiş
o lan m a h d u t b irk a ç m ü e llifin sırasına d a h ild ir. G ib b o n ’u n
m ü k e m m e l bir u s lû b u v a rd ır. Z a m a n ım ız ın bir bizan tin isti
b u â lim i T uk id id e s ve Taçitus ile m u k a y e se etm ektedir (20).
Z a m a n ın ın te m a y ü lle rin i aksettirm ekle beraber G ib b o n ,
ta rih in d e tam a m iy le k e n d in in m a lı olan ve ke n d isi tarafından
«ben b a rb a rlık ve d in in zaferini tasvir eyledim » şe k lin d e
tarif edilen bir fik ri te b a rüz e ttirm ek te dir; yani, ce m iyatı
b eşe riy enin M ilâttan sonra II nci asırdan itibaren gösterm iş
o ld u k la rı
tarih î inkişaf, G ib b o n ’a göre, bir g erilem e dir.
G ib b o n ’u n h ıristiy a n lığ a dair y azm ış o ld u ğ u fasılların h a lih a ­
zırd a y aln ız tarihî b ir k ıy m e ti olacağı aşik ârd ır. Fakat
G ib b o n ’u n z a m a n ın d a n b e ri tarih î vesika a d e d in in h a r ik u lâ d e
artm ış; tarih m eselelerinin değişm iş; m e h a z k ritiğ in in başgöste rm iş; b u n la rın m ü te k a b il m erb utiy eti ta n ın m ış ve mesk û k a t ilm i, epigrafya, sigillografya (m ü h ü r le r ilm i) ve papiroloji g ib i
tarih in y ard ım cı d is ip lin le rin in
m e v c u d iy e t
k a z a n m ış o ld u k la rın ı u n u tm a m a k lâzım d ır. T ekm il b u h u ­
susları, G ib b o n ’u n
iktiza eder.
ta rih in i o k u rk e n , hatırda b u lu n d u r m a k
G rek lisa n ın a kâfi derecede v âk ıf olmı\an G ib b o n , 5 1 8
den, y an i İm p ara to r 'Anastas I in c lü m senesinden evelki
devir için, çok istifade ettiği m ü k e m m e l b ir selef ve
bir rehber b u lm u ş tu : b u zat 5 1 8 senesine k a d ar getiril­
m iş olan ve z a m a n ı için m ü k e m m e l bir eser teşkil eden « im ­
paratorlar Tarihi» n in (Histoire des Empereurs, 6 cilt, Brüksel:
1692) m üellifi, Fransız m ü v e r r ih i T illem o nt idi. T a rih in in bu
k ıs m ın ı G ib b o n daha teferruatlı ve daha itinalı b ir suret'e
yazm ıştır.
Fakat, v a k tü hal icabı bizi en fazla a lâk a d a r eden m u a h ­
har tarih, y an i Şarkî R o m a İm p a ra to rlu ğ u y a h u t B izans tarihi
için, y enilm esi çok d a h a m ü ş k ü l b irta k ım engellerle k a rşı­
laşm ış ve X V III inci asır fik irle rin in çok k u v v e tli bir tesiri
altında k a lm ış olan G ib b o n , ü ze rin e alm ış o ld u ğ u vazifeyi
tam bir m uv affakiy etle başaram am ıştır.
İn g iliz m ü v e r r ih i Freem an şöyle y a zıy o r: «E se rinin
h iç b ir k ıs m ın d a b izan te n fasıllarda o ld u ğ u k a d ar ene rjik
b ir surette te b a rüz ey lem iy en fev kalâde terkip ve teksif hassalarına, canlı tasvirlere ve b u n la rd a n daha nafiz o lan telkin
h ü n e rin e m a lik b u lu n a n G ib b o n , bahsettiği eşhas ve devirler
için herhalde h ü rm e t telkin etm ekten ve b irço k kim seleri
b u n la rı daha etraflı tetkik etm eğe sevkey lem ekten u za k bir
ü s lû b a m alik tir. İstihza ve k ıy m e t d ü ş ü rm e d e n te re k k ü p eden
em salsiz zekâsı m ü v e rrih e b ü tü n eserinde re h b e rlik etm iştir.
M u a y y e n bir devrin, y a h u t m u a y y e n bir şahsın zayıf ve
hattâ g ü lü n ç taraflarını gösteren b a zı efsanelere karşı h a d ­
d in d e n fazla in h im a k gösterm ektedir; bir şahsa, y a h u t bir
şeye hey ecanlı bir tarzda h ay ran k a lm a ğ a m u k te d ir değildir.
B u tarzda anlatılm ış o lan h em en b ü tü n k ita b ın ın , o k u y u c u n u n
d im a ğ ın d a , her şeyden evvel, ta rih in alçak tarafını b ır a k ­
m ası lâzım d ır.... h içb ir tarih b u k a b îl
bir im tih a n d a n ,
zarar g ö rm e k sizin , çık am a zd ı; B izans tarih i ise, böyle
bir m u a m e le y e ta h a m m ü l edebilecek tarihlerin en az ehli
idi» (21).
İşte tek m il b u sebeplerden dolayı, G ib b o n ’u n k e n d in e
has b irta k ım vasıflar ile tasvir e d ilm iş olan B izans tarihi,
m ü e llifi tarafından, sahte bir ziy a altın d a ta k d im edilm iştir,
H e ra k liu s ’u n o ğ u lla rın d a n itibaren İzak A ngelos’a k a d ar gel­
m iş olan b ü tü n im p a ra to rla rın h u su sî tarihleri ve ailevî m e ­
seleleri b irte k faslın için d e teksif edilm iştir. B ury şöyle y azı­
yor (22): «Meseleyi tetkik etme tarzı m ü e llifin «Bizans» im ­
p a ra to rlu ğ u n a y ah u t « M u a h h a r İm p a ra to rlu k » a karşı alm ış
o ld u ğ u istihfafkâr vaziyete ta m a m iy le u y m ak tad ır». G ib b o n ’u n
H e ra k liu s ’tan so n ra k i im p a r a to r lu ğ u n d a h ilî tarihi h a k k m d a k i
n o k tai n aza rı y aln ız sathî kare k te rin d e n dolayı g ü n a h işle­
m e k le k a lm a m a k ta , fakat v a k ’alarm arz ve iz a h ın ı d a h i tahrif
etm ektedir. Fakat G ib b o n ’u n za m a n ın d a , bazı d ev irlerin baştan
aşağıya işle n m e m iş ve k a ra n lık ta k a lm ış o ld u k la rın ı g özden
k a ç ır m a m a k lâ z ım d ır : «Tasvirler m ücadelesi» devri, X u n c u
ve X I in ci asırların İçtim aî tarih i ilâ h . . . gibi. A ğ ır hata ve
n o k s a n la rın a ra ğ m e n - b u n la rı d a im a a k ıld a b u lu n d u r m a k
şartiyle ■G ib b o n ’u n kitabı z a m a n ım ız d a dahi istifade ve alâka
ile o k u n a b ilir.
G ib b o n ’u n «Roma imparatorluğunun inkırazı ve sukutu ta­
rih i » n in ilk tabı L o n d rad a 1776 - 1788 de altı cilt olarak
intişar etti ve b u tarihten sonra b irço k defalar yeniden basıldı.
X IX u n c u asrın so nunda, İn g iliz bizantinisti B ury G ib b o n ’un
ta rih in i k ıy m e tli şerhler ve m u h te lif m eselelere ait birço k
enteresan ve y eni ilâveler ve m ü k e m m e l bir fihrist ile y e n i­
den neşreyledi (L o nd ra 1896 -1900, 7 cilt). B u ry ’n in m aksadı,
b u ilâveler sayesinde, G ib b o n ’u n z a m a n ın d a n b e ri, tarih ilm in in
te ra k k ile rin i gösterm ekti. G ib b o n ’u n eseri h e m e n b ü tü n A v ­
ru p a d illerine çevrilm iştir. B u ry 'n in e d isy o n u n a k adar fra n ­
sızca tercüm esi, m e şh u r Fransız m ü v e r r ih i ve devlet a d a m ı
G u iz o t’n u n tarih î ve k ritik şerhleri sayesinde, en fazla alâk a y ı
celbediyo rdu; b u tercüm e 13 cilt h a lin d e Pariste 1828 de
ta b o lu n m u ştu . R us lis a n ın d a «Roma imparatorluğunun inkıraz ve
sukutu tarihi » N ie v ie d o m sk i tarafından te rcü m e edilm iş olarak,
yedi cilt h alin d e , M oskovada 1883 1886 senelerinde, intişar
etmiştir.
LEBEAU
X V III
inci asır fransız fik rin in en m e şh u r m ü m e s ­
silleri tarafından Bizansa karşı a lın m ış olan m enfi vaziyet
Fransız L ebeau’y u, a y n i asrın ik in c i nısfında, B izansın tarihî
v a k a y iin i, b irço k teferruatı ihtiva etm ek suretiyle, y irm i bir
ciltlik bir eserde tasvir eylem ekten m ene tm edi. G re k lisa n ın a
pek iyi v â k ıf o lm ıy a n Lebeau alelekser lâtince tercüm eler
k u lla n ıy o r ve m eh azları, h içb ir tenkit endişesi gösterm eksi­
zin,
m eydana
k o y u y o r d u ; T o plam a
eserine
« Muahhar
İmparatorluk Tarihi» (Histoire du Bas - Empire) (1 7 5 7 - 1 7 8 6 )
ad ın ı verdi; b u isim u z u n m ü d d e t B izans İm p a ra to rlu ğ u n a
karşı alm an
istihfafkâr vaziyetin bir tim sali o lm uştu r.
[Bas = aşağı k e lim e s in in m e k â n ve za m a n a göre ik i değişik
m anası vardır. Lebeau b u ism i b irin c i y a n i m e k â n m a n a sın d a
kullanm ıştır]. D iğ e r bir şahıs ta ra fın d a n d e v am ettirilm iş ve
27 cilde ç ık a rılm ış o lan L ebeau’n u n Tarihinin b u g ü n çok b ü ­
y ü k bir k ıy m e ti yoktur.
X IX
u n c u asırda b u eser Brosset ve Saint-Martin n a m ın ­
da b iri E rm e n i, diğeri G ü r c ü tarih i m ütehassısı ik i m üste ş­
rik tarafından y eniden g özden g e çirildikten ve m etne şark:
m e h a z la rı ilâv e o lu n d u k ta n sonra, m e v k ii intişara vazolunm u ş tu r (21 cilt, Paris 1824- 1836). Şark ve bilhassa E rm e ­
n i m e h a zların a m ü ste n it birçok ilâveler ih tiv a eden b u yeni,
tab’ı z a m a n ım ız için d a h i azçok faideli olab ilir.
RO YOU
N ap o ly o n dev rind e J. — C. R o y o u 'n u n , Lebeau ta rih in in
a y n i a d ın ı taşıyan, d o k u z ciltlik to p lam a eseri fransızca olarak
intişar etti: «Konstantin'den Istanbulun 1453 teki fethine kadar
Muahhar imparatorluk tarih i» ( Histoire du Bas-Empire depuis
Constantin ju sq u â la prise de Constantinople en 1453). (Paris, sene
X I I -1803). — R o v o u D ire k tu a r d e v rin d e gazetecilik ve a v u ­
katlık, Restorasyon dev rind e ise tiyatro m ü n a k k itliğ i y a p m ış ’
tır. — M üe llif eserinin m u k a d d e m e s in d e şim d iy e k a d a r fran"
sız lisa n ın d a y azılm ış olan ta rih le rin ve bilhassa «M uahh ar
İm p aratorlu k» ta rih le rin in ekserisinin y e nid e n y azılm ası ve
tadil edilm esi lâ z ım g e ld iğ in d e n bahsettikten sonra m isal ola­
rak «bazı m eziyetlerine ra ğ m e n h e m e n h e m e n o k u n a m ıy a n »
Lebeau’yu alm ak tad ır. R o y o u ’ya göre Lebeau «tarihin, b ü tü n
d ü n y a d a cereyan etmiş olan hadisatı değil, fakat b u n la r ­
dan y alnız faideli o la n la rın ı h ik â y e etmesi lâzım g e ld iğ in i»
u n u tm u ştu r. «Birşey öğ re tm iy e n ve bir haz te m in etm iy en
şeyler bilâ teredd üt feda o lu n m a lıd ır».
M üe llife göre, «devletlerin s u k u t sebeplerini tetki-k et­
m e k le , b u n la r ı bertaraf etm ek, y a h u t hiç olm azsa g ecik tirm ek
im k â n ı b u lu n a b ilir». «En nihayet, İsta n b u ld a R o m a İm p a ra ­
t o r lu ğ u n u n gölgesini, tabir caiz ise, m u a y y e n bir zevkle, ta­
k ip etm ek k a b ild ir ve bu m a n za ra in sa n ı son d a k ik a y a k a ­
dar tesiri altında b u lu n d u r u r » (23).
Az o rijin al ve ekseriya h ik ây e m a h iy e tin d e olan R o y o u ’
n u n b u eserinde h içb ir m ehaz g österilm em iştir. Y u k a rd a
serdedilen m üta le a la rd an sonra. R o y o u ’n u n eserinin b ü y ü k
bir k ıy m e ti o lm a d ığ ı anlaşılır.
FİNLAY
Bizans tarih in d e n bahis ve o ld u k ça eh e m m iy e tli u m u m î
eserler anc ak X IX u n c u asrın ortasına d o ğ ru intişar etm eğe
başlıyorlar.
B izans tarihi «Romalıların fethinden zamanımıza kadar, M. e.
146 dan M. s. 1864 e kadar Yunanistan Tarihi» n in (A History of
Greece 'from its conguest bg the Romans to the preseni time. B. C. 146
to A. D. 1864) m ü e llifi İn g iliz m ü v e r r ih i G eorge F in la y ’ın eser­
leriyle ileri d o ğ ru b ü y ü k bir a d ım atm ıştır. Finlay dahi, G ib ­
bon gibi, eserinin y aradılm ası ü z e rin d e m u h a k k a k m üessir
o lan ateşîn h a y a tın ın başlıca hadisatını m u h te v i bir otobiyo­
grafi terketm iştir. Finlay İngilterede 1799 senesi ilk k â n u n u n d a
d o ğ d u ; ilk tah silini orada yaptı. Bir m ü d d e t sonra, a v u k a t ol­
m a k hevesinde o ld u ğ u n d a n , R o m a h u k u k u n d a ihtisas y a p m a k
üzere, G ötting en A lm an şeh rine gitti. D ayısı genç F in la y ’a, h a ­
reketinde, şöyle d e m iş ti: « H a y d i b a k a lım , G eorge! R o m a h u k u ­
k u n a iyi çalışacağını ü m it e d iy o ru m . Fakat seni tekrar g ö rm e z ­
den önce, za n n e d e rim ki, Y u n a n is fa n ı ziyaret edersin!» (24).
D a y ıs ın ın b u sözleri F in la y ’a bir m u c ize g ib i tesir etti. O
z a m a n la r başlam ış olan G re k ih tilâli b ü tü n A v r u p a n ın a lâ k a ­
sını Y u n a n ista n ü ze rin e celbetm işti. R o m a h u k u k u n a iyi çalı­
şacağı yerde genç F inlay G rek tarih in e dair y azılm ış eserleri
o k u d u , grek lisa n ın ı tahsil etti ve 1823 te, k e n d in i teshir et­
m iş olan b u m illetin h ay atın ı y a k ın d a n tetkik etm ek ve G rek
is y a n ın ın m uv affa k iy e t ih tim a lle ri h a k k ın d a bir fikir e d in ­
m e k üzere, Y u n a n is ta n ı ziyarete k a rar verdi.
Y u n a n is ta n d a k i ikam eti m ü d d e tin c e (1823-1824) F inlay bir
çok defalar, herkesin b ild iğ i veçhile, b u m illetin davasını m ü ­
dafaa etm ek için Y u n a n istan a g elm iş ve b u ra d a v a k tin d e n
evvel ö lm ü ş olan, B y ro n ’a tesadüf etti. F inlay, 1827 de, kısa
bir m ü d d e t, İngilterede b u lu n d u k ta n sonra tekrar Y u n a n ista n a
avdet etti ve G ene ral G o r d o n ’un A tinayı m u h a s a ra d a n k u rta r­
m a k için y a p m ış o ld u ğ u sefere iştirak etti. N ih ay e t K ont
K apo d ’İstriya’n ın Y u n a n c ü m h u r reisi sıfatiyle gilişi ve üç
b ü y ü k devletin h im ay e si G reklere - F in la y ’m d e d iğ i veçhile «s a k in bir terak ki d e v ri» bahşetti. M utekit b ir H eilen
m u h ib b i olan ve y eni devletin istik b alin e d erin b ir im a n ile
g ü v e n e n Finlay, bir heyecan an ın d a , antik H ellas to p ra ğına
d a im î olarak y erleşm eğe k a ra r verdi. Y u n a n is ta n d a bir
m a lik â n e satın aldı ve b u u ğ u r d a b ü tü n servetini sarfetti. İşte
o devirde F inlay “Yunan İh tilâli Tarihi„ n i y a zm a k fik rin i k u r ­
du. F inla y A tinad a ik in c ik â n u n 1876 da ö ld ü. - Y u n a n ihtilâl
ta rih in i y a zm a k a rzu su F in la y ’ı Y u n a n is ta n ın geçm iş zamanlariyle iştigal etm eğe sevketm iştir. F in la y ’m k a le m in d e n ted­
ricî surette Y u n a n ista n tarih in e ait tekm il bir seri monografik eserlerin ç ık tığ ım g ö r ü y o r u z 1844 te, M. e. 146 senesiyle
M. s. 717 senesi ara sın d a k i v a k a y ii ih tiv a eden «Romalıların
idaresinde Yunanistan» ( Creece under the Romans) adlı eserini
neşretti. 1854- te « Bizans ve Grek imparatorlukları tarihi, 716 dan
1453 e kadar» (History of the Bzantine and Greek Empires form 716 to
1453) adlı ik i ciltten ibaret diğer b ir eseri çıktı. B un la rı Yu-
na n ista n m y e n i ve son z a m a n la r tarih in e ait iki kitabı takip
ettiler. B ilâhare m ü e llif te k m il asarını y eniden g özden geçirdi
ve b u n la r ın y eni
b ir e d isy o n u n u
h a zırla m a ğ a başladı.
Fakat b u h ü ly a s ın ı ta m a m iy le y erine getirem eden vefat
etti. F in la y ’m ö lü m ü n d e n sonra “Yunanistanın umumî tarihi.
Romalıların fethinden zamanımıza kadar. M. e, 146-M. s. 1864„ adil
eseri 1877 de, yedi cilt h a lin d e ve b irin ci cildin başında
F in la y ’in otobiyografisini ih tiv a ettiği halde, Tozer tarafından
neşredildi. İşte b u g ü n b u son tab’m k u lla n ılm a s ı iktiza eder.
F in la y ’a göre «yabancı ta h a k k ü m ü altın d a k i Y u n a n ista n ın
tarih i bize, ilk çağlard a m ed eniy e tin en y ü k se k m ertebesini
ih ra z etm iş olan bu k a v m in in h ita t ve felâketlerinden bahset­
m ektedir». Fakat ik i b in senelik ıstırap bu k a v m in m illî k a ­
rak terini silem em iş ve m illî izzeti nefsini bo ğam am ıştır. Asır­
larca lisanını, m illiy e tin i ve m ü sta k il b ir devlet ku rabile cek
bir ku v v e tle yeniden ca n la n a n b ir enerjiyi m u h a fa za etmiş
olan b ir k a v m in tarih in e nazarı hakaretle b a k ılm a m a lıd ır.
Esaret altında k a ld ığ ı u z u n seneler zarfında Y u n a n is ta n ın
hayatı, yeknasak bir surette dejenere o lm u ş bir k a v m in hayatı
değildir. R o m a lıla rın ve b ilâh a re T ü rk le rin ta h a k k ü m ü altında
G re k le r m u a z z a m b ir im p a ra to rlu k için d e y aln ız pek k ü ç ü k
bir u n s u r u tem sil etm ektedirler. B unlar, sulhp e rv e r k a r a k ­
terle rind en dolayı, b ü y ü k siyasî bir rol o y n m a m ış la rd ır ve
R o m a im p a ra to rla rın ın ve su lta n la rın za m a n ı idaresinde
v u k u b u la n birço k m ü h im ih tilâller ve k a rgaşalıklar Y u n a ­
nistana d o ğ ru d a n d o ğ ru y a h iç b ir tesir icra etm em işlerdir.
İşte b u sebepten dolayı ne R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n u m u m î
tarih i ve n e d e O s m a n lı İm p a r a to r lu ğ u n u n u m u m î tarih i Grek
ta r ih in in m ü te m m im b ir c ü z ’ü de ğ ild ir. Fakat B izans im p a ­
ratorları z a m a n ın d a vaziyet b ü tü n b ü tü n başka idi; o dev irde
G rekler, im p a r a to r lu ğ u n idaresine, tabir caizse, m ü ta b a k a t
etm işlerdi. G re k m ille tin in siyasî vaziyetinde, m u h te lif d e v ir­
lerde v u k u b u la n b u ta h a v v ü lle r m ü v e rrih te n , b u d e v irle rin
karakteristik h atların ı tenv ir edebilm esi için, başka m e ­
totlar istem ektedirler» (25).
F inlay y abancı ta h a k k ü m ü a ltın d a k i Y u n a n ista n tarih in i
altı devire ay ırm a k ta d ır.
1 — B irinci d e v ir R o m a lıla rın ta h a k k ü m ü altın d a k i Y u ­
nanistan ta rih in i ihtiva etm ektedir; R o m a n ın nafiz tesiratta
b u lu n d u ğ u b u dev ir ancak V III in c i asrın ortasında, İstanbulu n idaresine y eni bir karakte r ve rm iş o lan İza v riy a lı Leon
I I I ü n tahta c ü lû s u ile nihayete erm ektedir.
2 — İk in c i dev ir «Bizans İm p a ra to rlu ğ u » itibarî is m in i
taşıyan Ş ark î R o m a İm p a ra to rlu ğ u ta rih in i, y eni şekliyle, m u h ­
tevidir. İk o n o k last im p arato rlar z a m a n ın d a y enileştirilm iş
ve taze le n d irilm iş olan b u m u te d il istibdat tarihi m o n a rşik
teşkilât tarih i için en calibi d ik k a t ve m u c ib i istifade dersler­
den b ir in i teşkil etm ektedir. B ü tü n b u d e v rin d e v a m ı müddetince G re k le rin tarih i s a m im î b ir surette im p a ra to rlu k h ü ­
k ü m e ti an n a lle rin e ka rışm a k tad ır; işte b u hadiseden B izans
im p a ra to rlu ğ u ta rih in in , G re k k a v m i ta r ih in in bir k ıs m ım teş­
k il ettiği istidlâl o lu n u r. B izans tarih i İzav riy a lı L eon’u n
tahta c ü lû s u n d a n (716) İs ta n b u lu n H a çlıla r tarafından z a p ­
tına k a d a r d e v am etm ektedir (1204).
3 — Ş ark î R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n s u k u tu n d a n sonra
Y u n a n ista n tarih i b ir ib ir in d e n ay rıla n m ü te a d d it yollar takip
etm ektedir. S ü r g ü n İstanbu l G re k le ri (F in lay ’da « R o m a n G r e e k s » 1er) A syaya hicret etmişler, İz n iğ i p a y ita h t ittihaz
eylem işler, im p a ra to rlu k h ü k ü m e tin i b ir kaç eyâlette eski
tarz ve eski u n v a n la r ı m u h a fa za eylem ek suretiyle idam e
ettirm işler ve tak rib e n altm ış sene sonra İs ta n b u lu tekrar
alm ışlardır. Fakat b u n la r dev le tlerinin m a ğ r u r b ir şekilde
“R o m a İm p arato rlu ğu,, u n v a n ın ı taşım ış o lm a sın a rağm en,
bu devletin, hattâ B izans devletine nazaran, dejenere o lm u ş
m ü m e ssille rin d e n başka bir şey değille rdi. Bu ü ç ü n c ü
devire «İstanbul G re k İm p a ra to rlu ğ u » ism i v e rile b ilir: b u
devletin d e rm an sız m e v c u d iy e ti O s m a n lı T ü rk le rin in 1453 te
İstanbu lu zaptetm eleriyle ortadan k a lk m ıştır.
4 — Flaçlılar,
B izans
İm p a r a to r lu ğ u n u n
en
büyük
k ıs m ın ı fethettikten sonra, fü tu h a tla rım V ene diklilerle paylaş­
m ışlar ve “R o m a n ia „ L âtin İm p a ra to rlu ğ u n u , Y u n a n is ta n d a k i
feodal p ren slik le riy le birlikte, k u rm u ş la rd ır. L âtin le rin ta h a k ­
k ü m ü , şarkta G re k tesirlerinin in h ita tın ı iyi b ir surette g ö s ­
teren ve a y n ı z a m a n d a G re k m ille tin in süratle fakirleşm esi
ve azalm ası sebebinden, neş’et etm iş o lan çok m ü h im bir
hadiseair. B u devir İs ta n b u lu n H a çlılar tarafından 1204 te
zap tın d an N aksos ad asın ın 1566 da
T ürk le r tarafından
fethine k a d a r d e v am etm ektedir.
5 — İs ta n b u lu n 1204 te zaptı B izans İm p a r a to r lu ğ u n u n
şark eyaletlerinde
y eni b ir G re k d e v le tin in “T rabzon
[Trapezont] İm p ara to rlu ğu ,, ism i altın d a tesis e d ilm e sini intaç
etmiştir. Bu devletin m ev cu diyeti, h ü k ü m e t sistem inin, Avrupadan ziyade Asya örf ve âdetlerinin tesirini gösteren h u s u ­
siyetler ihtiva etm esine ra ğ m e n , G re k ta rih in in acaip bir
safhasını temsil etm ektedir. B u devlet hakikatte G ü r c ü ve
E rm e n i k ıra llık la riy le b ir çok ben ze rlikle r gösterm ektedir.
T rabzon im p a ra to rlu ğ u , ik i b u ç u k asır, m a lik o ld u ğ u siyasî
k u v v e t ve G re k k ü ltü r ü n d e n ziyade, m e v k ii ve ticarî menab ii üze rin e müesses, o ld u k ça b ü y ü k b ir tesir icra etmiştir.
Bu devletin m e v cu d iy e ti Y u n a n is ta n ın m u k a d d e ra tı ü ze rin d e
az m üessir o lm u ş ve 1461 deki s u k u tu az teessür u y a n d ır ­
mıştır.
6 — Ecnebi ta h a k k ü m ü altın d a k i Y u n a n ista n ta rih in in
altıncı ve s o n u n c u devri 1453 ten 1821e k adar d e v am etBizatıs İmparatorluğu Tarihi
2
m ekte ve T ürk idaresi d e v rin i ve P e lo p o nnes’ in, m u v a k k a t
b ir z a m a n için, 1685 ten 1715 e k adar, V ene dik c ü m h u riy e ti
tarafından işg a lin i ih tiv a etm ektedir (26).
F in la y ’m eseri, y u k a rd a işaret etm iş o ld u ğ u m u z veçhile,
B izans tarih i te tk ik m d a b ü y ü k b ir terak ki kaydetm ektedir.
G re k tarih i için k a b u l etmiş o ld u ğ u d e v ir ta k sim atın ın , b ü tü n
b u k a b îl şem atik taksim at g ibi, tenkitten vareste o lm a m a s ın a
rağ m e n , m üellif, b ilâ itiraz, ilk defa o larak nazarı d ik k a ti Bizans
d e v le tinin d a h ilî tarihi, ad lî,İçtim aî, İktisadî ilâh...m üesseseleri
ü ze rin e çe k m iş o lm a k şöh retini h a izd ir.V a k ıâ b u n la r, b u g ü n d a­
h i m e v c u t o lm ıy a n d erinleştirilm iş ve o rijin a l bir tetkik serisi
d e ğ ille rd i; ve F in la y ’m d a h ilî tarihe tahsis etmiş o ld u ğ u sahifelerin ekserisi en son z a m a n la r tarih i v a k ’a la rm d a n a lın m ış
u m u m î m ü lâ h a z a la r ve m ukay eselere istinat etm ektedirler.
Fakat F inlay ilk olarak d a h ilî tarih in son derece faideli bir
çok m eselelerine tem as etm ek ve b u n la r ı ortaya k o y m a k
m eziy etini gösterm iştir. F in la y ’in eseri, m ü e llifin , B izans tarih i
te tkik im , m o d e rn G re k ta rih in i o n su z n a k le d e m e d iğ in d e n d o ­
layı, d e ru h d e etmiş o lm asına ra ğ m e n , b u g ü n d a h i alâka ve
istifade ile o k u n m a k ta d ır.
İn g iliz m ü v e r r ih i Freem an şöyle d iy o r: «T etebbuatının
d e rin liğ i ve orijinalitesinden, |bir m e v z u u k a v r a m a k h u s u ­
s u n d a k i calibi d ik k a t istid ad ın d an ve bilhassa ara ştırm a la rın ın
c ü r’etkâr ve h ü r r u h u n d a n dolayı F inlay, z a m a n ım ız ın b irin c i
sınıf m ü v e rrih le ri arasm da*bir m ev ki- işg al etm ektedir. Eseri
as rım ızın en saf (sterling) şaheserleri g ib iİîg ö rü n m e k te d ir.
O z a m a n ın te k m il ahvali, te lâ k k in in g e n işliğ i ve k u v v e d e n fiile
ç ık a r m a k h u s u s u n d a k i m ü ş k ü lâ t naza rı itibare alınırsa, F in ­
la y ’in k ita b ın ın , İn g iliz ede biyatının , G ib b o n ’u n z a m a n ın d a n
beri (bu satırlar 1855 te y azılm ıştır), m e y d a n a getirm iş o ld u ğ u
tarih î eserlerin en b ü y ü k le r in d e n fbirisi o ld u ğ u anlaşılır....
F inlay, h ay atın ı tasvir ettiği k a v m in arasında g eçirm iştir.
Asrı h a zır | d ü n y a s m ın b e lk i h iç bir k ita b ı tabiatin pratik
hadisatına (to the pratical p h e n o m e n a ) b u derece d o ğ ­
r u d a n d o ğ ru y a b o rçlu o lm am ıştır. Y u n a n is ta n d a yaşıyan,
profesyonel bir â lim d e n ziyade b ir h u k u k ç u ve iktisatçı olan
b u m ü d e k k ik ve cesur fik ir adam ı, için d e y aşad ığıfm em leke tin
vaziyeti h a k k ın d a tefekkürata d a lm a k ve b u ra d a g ö r d ü ğ ü
şeylerin sebeplerini binlerce senelik m e h a zla rın için d e n keş­
fetm ek m e c b u riy e tin d e kalm ıştır. F in la y ’in eserlerini o k u rk e n ,
b u eserlerin, m e y d a n a g etirildikleri esnada m e v cu t o lan h u ­
susî şerait y ü z ü n d e n k ıy m e tle rin d e n nek ad a r k a z a n m ış
ve k a y b e tm iş o ld u k la rı kolayca g ö r ü lü r . A lelâde b ir â lim
y a h u t bir politikacı tarafından y a zılm ış hiç bir eser d ü n y a d a n
u za ğ a çe k ilm iş o larak tetebbüatta b u lu n a n , tefek kürata
d a la n ve k e n d i k a p ıs ın ın ö n ü n d e tah a d d üs eden m eseleleri
halletm e k için ik i b in senelik va k a y ie m ü ra ca at eden b u
m ü te fe k k irin m e y d a n a getirm iş o ld u ğ u esere, h iç b ir za­
m a n , d e ru n î k u v v e t ve orijinalite b a k ım ın d a n , yaklaşamam ıştır» (27).
Bu son sözleriyle Freem an, h ali h a zırd a k i eski b a k a y a ­
dan, m a zid e k i m ü m a s il hadiseleri izah için istifade etmiş
o la n F in la y ’in en karakteristik h ususiy e tle rind e n b ir in i k a v ­
ra m ış oluyor.
PAPARRIGOPULO
X IX
u n c u asrın ortasında, m üte hassısların nazarı d ik k a tin i
d e ğ e rli bir grek â lim in in , A tina Ü nive rsitesi profe sörlerinde n
P a p a rrig o p u lo ’n u n asarı celbetti. P a p a rrig o p u lo b ü tü n h a y a ­
tın ı m e m le k e tin in m a zis in in ta rih in e hasredecekti.
D ah a a y n i asrın ik in c i r u b ’u n d a b u â lim «Bazı Slav kabile­
lerinin Peloponnes e yerleşmelerine dair* (EUp!
sTtowf]3£(!); 2Xafkx6jv
Ttvoov cp6Xwv dç -djv IIeXorojvvyjaov, A tina 1 8 4 3 ) g ib i bir ta k ım k ü ­
ç ü k ve faideli tarih î eserler neşretm işti. Fakat b u n la r asıl
b ü y ü k eserini ih zar eden b ir ta k ım çalışm a lard an ibarettiler.
H a y a tın ın esas gayesi m e m le k e tin in ta rih in i y a zm a k o lm u ş
ve o tuz senelik bir ç a lışm a n ın neticesi, beş cilt h a lin d e «En
eski zamanlardan hali hazıra kadar grek kavmi tarihi-» n in (I aropta xoö
'EXX*7vt.xoö 19-vouç inö xwv ^p^atOT^-ctüv XP°VWV {A©XP^ t ®v vsüj-uepcov, Atina
1 8 6 0 - 1877) neşri o lm u ştu r (m ü te a k ip senelerde b ir çok
defalar tabedilm iştir. E n son tabı K arolides (Atina, 1 9 2 5 )
tab’ıdır). Bu eser G re k k a v m in in ta rih in i 1 8 3 2 ye k a d a r a n ­
latm ak tadır. M o dern G re k lis a n ın d a o ld u k ça h a c im li b ir şe­
k ild e y a zılm ış o lan b u eserden o k u y u c u la rın b ü y ü k bir
k ıs m ı istifade ed e m iy o rd u. Bu sebepten dolayı P ap a rrig o p u lo
elde etm iş o ld u ğ u neticelerin başlıcalarını «Grek medeniyeti
tarihi» (Histoire de la civilisation hellenigue, Paris 1878) a d lı bir
ciltlik fransızca bir eserde h u lâsa etti. Ö lü m ü n d e n az b ir m ü d ­
det önce m ü e llif G re k lisa n ın d a b u n a m ü m a s il b ir eser y a z ­
m a ğ a başladı, fakat b u eseri b itirem ede n vefat etti. Ö lü m ü n ­
den so nra b u kitap A tinada «Grek kavmi tarihinin en istifadeli
neticeleri» (Atina, 1899) ism i altında tab’o lu n d u . Bu, m ü e llifin
beş ciltte, d a h a m ufassal bir şekilde anlattığı v a k ’alarm,.
bazı k ıs ım la rı y e nid e n g özden g e çirilm iş b ir n e v i hulâsasıdır.
M üe llifin, başlıca eserinin B izans de v rin e ait k ıs ım la r ı
ik in c i, ü ç ü n c ü , d ö r d ü n c ü ve beşinci ciltlerdir.
S arih tarafgirane k a rak te rin e ra ğ m e n P a g a rrig o p u lo ’u n
eseri tam m a n asiy le calibi dikkattir. K o y u b ir v a ta n p e rv e r
olan m ü e llif, tarih i y aln ız m illî, y a n i G re k noktai n a z a rın a
göre, tetkik etm ektedir; m ü h im hadisatın kâffesinde b ir G r e k
p re n sip i b u lm a k ta ve R o m a tesiratım arızî ve sathî olarak te lâk ­
ki etm ektedir. İko no klast im p arato rla r devri P a p a rrig o ­
p u lo ’ n u n bilhassa n aza rı d ik k a tin i celbetm ekte ve tam b ir
te v e c c ü h ü n e m a z h a r o lm aktad ır. Bu m eselenin sırf d in î cep­
hesi ü z e rin d e d u rm ıy a n G re k âlim i, b u hadiselerde H e lle n
r u h u n u n d e rin lik le rin d e n s u d u r eylem iş İçtim aî b ir reform
te şe b b ü s ü b u lm a k ta ve bir heyecan a n m d a « V IIIin c i asır H e lle n
in k ılâ b ın ın , d in in esas a k id e le rin d e n sarfı n a za r o lu n d u ğ u ta k ­
dirde, İçtim aî d e ğ işik lik le r b a k ım ın d a n , çok daha sonraları garb î A v r u p a d a h u s u le gelm iş ve V III in c i asırda hayretle b u ld u ­
ğ u m u z prensipler ve d o k trin le ri vaz etm iş olan R e fo rm ’ d a n
çok d a h a geniş ve sistem atik o ld u ğ u n u » te m in etm ektedir (28).
Fakat b u reform B izans sosyetesi için çok c ü re tk âr ve esaslı
o lm u ş tu r: b u y ü z d e n İko no klast d e v rin d e n sonra bir aksülâm e l h u s u le g elm iştir. İşte b u sebepten M ak e d o n y a sülâlesinin*
B izans tarih in d e , tam m anasiyle m u h a fa z a k â r b ir k ıy m e ti var­
dır. H e lle n izm tek m il o rta zam a n la rın d e v a m ı m üddetince , k u v ­
ve tin i m u h a fa za etmiştir. M eselâ 1204 te İs ta n b u lu n s u k u tu iç in
d a h ilî h iç bir sebep y o k t u ; devlet m e rk e zi sadece H a çlıla rın
va h şî ve m a d d î k u v v e tle rin e b o y u n eğm iştir. 1204 m e ş u m
had ise sin in « B izanten H e lle n izm » e m ü h im b ir darbe in ­
d irm iş o lm a sın a ra ğ m e n , az bir m ü d d e t sonra
«Asrıh a zır H e lle n izm » i b irin c i m e v k ii
işgal etmiştir, ç ü n k ü
X IX n c u asır G re k le ri b u m ed eniy e tin a h fa d ın d a n d ır la r .P a p a rrig o p u lo ’ya göre H e lle n izm te k m il Bizans ta rih in in
d e v am ı m ü d d e tin c e , feyizli b ir surette şu veya b u şe k ild e
yaşam ıştır. G re k v a ta n p e rv e rin in h a d d e n ziyade tarafgirliği,»
m e y d a n a g etirm iş o ld u ğ u esere, h iç şüp h esiz b ü y ü k tesir­
lerde b u lu n m a k ta n h ali k a lm a m ıştır. B u n u n la beraber « Grek
kavmi Tarihi» ve fransızca «Grek medeniyeti Tarihi» , ih tiv a
ettikleri y u k a r ıd a m e z k û r tarafgirane te m a y ü lle re ra ğ m e n ,
k ıy m e tli k ita p la rd a n m a d utturla r. P a p a rrig o p u lo ’n u n başlıca
d e ğ e ri İko no klast h a re k e tin in b ü tü n e h e m m iy e t ve k a rış ık ­
lığ ın ı ortaya k o y m u ş o lm a sın d a d ır. Fakat b ir cihetten bu
Tarihin k u lla n ılm a s ı ko lay d e ğ ild ir : eser ne indeks, n e de
h aşiy eler ih tiv a etm ekte ve b u y ü zd e n fik irle rin in ve h ü k ü m ­
le rin in s ıh h a tin i k o n tro l etm ek bilhassa g ü ç ve n a z ik b ir m e ­
sele h a lin i a lm a k ta d ır.
HOPF
X IX
u n c u asrın ortasında b iz a n tin iz m sahasında te m a y ü z
etm iş, v ic d a n sah ibi ve çalışk an â lim le r sırasına profesör K ari
H o p f u (1832-1873) ith al etm ek lâzım d ır.
W estfalya’da d o ğ m u ş o lan K ari Hopf, bilhassa H o m e r tetk ik a tın d a ihtisas ke sbey lem iş b ir lise hocasının o ğ lu idi.
G e n ç y aşın d an itibaren m ü th iş b ir hafıza ve y abancı dilleri
ö ğ r e n m e k h u s u s u n d a fevkalâde b ir kab iliy e t ile te m a y ü z
etti. Hopf, B o n n Ü nive rsitesinde ta h silin i b itird ik te n sonra,
a y n i Ü nive rsited e doçent o lara k k a ld ı ve ilim h a y a tın ın
k e n d in e ta h m il etm iş o ld u ğ u vazifeyi şevkle b a ş a rm a ğ a k o ­
y u ld u : Bu vazife F ra n k la rın ta h a k k ü m ü altında, y a n i 1204 ten
sonraki Y u n a n is ta n ın ta rih in i tetebbü etm ekti. 1853/4te
H o p f ilk seyahatine çıktı ve V iy a n a tarikiy le şim a lî İtalyaya
gitti; burası o z a m a n la r A v u stu ry a h e g e m o n y a sı altında
b u lu n u y o r d u ; burada, bilhassa h u su sî arşivlerde, d e v a m lı bir
surette çalıştı. M esaisinin neticesi Y u n a n is ta n ve Ege d e n izi
a d a la r ın d a k i F ra n k p re n slik le rin e dair m u k ay e se li bir
m o nog rafiler serisi ve b u m eselelere m ü te a llik arşiv ler neş­
retm ek oldu.
G reissw ald Ü nive rsitesinde profesör, b ilâh a re K ö n ig sb e rg
Ü nive rsitesinde profesör ve hafızı k ü tü p o lan H o p f ortaza­
m a n la r tarih iy le iştigal etm eğe de v am etti. 1861 den
1863 e k a d ar
s ü rm ü ş olan ik in c i İlm î seyahatinde Cenova, N apoli, Palerm o, Malta, Korfu, Zanta, Şira, N aksos
ve Y u n a n is ta n ı ziyaret etti ve b u ra la rd a b ir çok el y azm ası
topladı. M em leke tine avdetinde H o p f b u n la r ı tetkika k o y u ld u ;
fakat sıh h ati fenalaştı ve ağustos 1873 te, W ie sb a d e n ’de, tam
o lg u n b ir yaşta ve tam yaratıcı bir kudrette o ld u ğ u bir
esnada, ö ld ü . B irçok m o nog rafi, m a k a le ve F ran k de v rine
ait bir h ay li vesika neşreylem işti.
H o p f’u n
en m ü h im eseri «Ortazamanların başlangıcından son
zamanlara kadar Yunanistan Tarihi» dir (Geschichte Griechenlands
vom Beginne des Mittelalters bis auf die neuere Zeit, 1867-1868).
H o p f’u n «Yunanistan Tarihi» ilk evvelâ geniş ve vesikalara
m ü ste n it m a lû m a tı ile te m a y ü z etm ektedir; b u h ali bilhassa
k ita b ın ın , k e n d in in toplam ış o ld u ğ u el y a z m a la rın d a n istifade
ettiği yerlerinde, g ö rm e k k a b ild ir. H o p f eserinin b ü y ü k b ir
k ıs m ın ı şarktaki F rank h â k im iy e tin e tahsis etmiştir. Eseri
b ü y ü k b ir m ik ta r el y azm ası ve vesikaya istinat etm ektedir
ve H o p f h iç şüp h esiz b u ta h a k k ü m d e v rin in h arici tarih i­
n in b ü tü n teferruatım y aln ız en m ü h im m e rk e zle r için değil,,
f a k a t 'E g e d e n izin d e k i k ü ç ü k adalar için d a h i tesbit etm iş
o lan ilk â lim d ir. H o p f tarafından to p lan m ış olan v e sik aların
kâffesi n e şre d ilm e d iğ in e göre, k ita b ın ın g ay ri m ü n te şir vesi­
k a la ra istinaden y a zılm ış olan bazı k ısım la rı bizzat o rjinal
m e h a z la r g ib i telâkki o lu n a b ilirle r.
A y n i tarihte Y u n a n is ta n d a k i S lavlar meselesi b ü tü n teferruatiyle tah lil e d ilm e k te d ir; k ita b ın ın b u k ıs m ın d a H opf, b u ­
g ü n k ü G re k le rin k a n ın d a b ir d am la eski H ellen k a n ı b u ­
lu n m a d ığ ın ı ve asrı h azır G re k le rin in o rta zam a n la rd a Yunanistanı istilâ etm iş olan S lavlar ve A rn a v u tla rın a h fa d ın d a n
o ld u k la r ın ı id d ia eden F allm eraye r’in m e ş h u r nazariyesine
karşı v a k ’alar zikretm e kte ve deliller gösterm ektedir (29).
F akat
G r u b e r ’in
Gruber,
m aalesef H o p f u n b u en m ü h im eseri
« İlimler ve san’atler Umumî Ansiklopedisi»
Allgemeine
Encyklopaedie
der
Wissenschaften
Ersch-
( Erschr
und Kiinste.
t. L X X X V ve L X X X V I) a d ın ı taşıyan eski ve az ta n ın m ış
b ir k o lle k siy o n d a çık m ıştır. H o p f ta rih in in
bu
itinasız
edisy onu, tetkiki için elzem o lan b ir in d e k s ih tiv a etm edikten
m aada, s o n u n d a bir m ü n d e ric a t fih ristine bile m a lik d e ğ ild ir;
işte b u sebebten b u e d isy o nu n k u lla n ılm a s ı b ir tak ım
m a d d î m ü ş k ü lâ t arzetm ektedir. B u n d a n m aada H o p f’u n
tarihi, e lim izd e k i şekliyle, m ü e llifi tarafından ih tim a l tamam iy le ik m a l e d ilm e m iş bir h a ld e d ir: m alzem e si g ay rı v a zıh
bir şekilde sıra lan m ıştır; lisanı ağ ır ve k u r u d u r ; kitap g ü ç ­
lü k le o k u n m a k ta d ır. O rta za m a n la r ve F ran k ta h a k k ü m ü
devri G re k tarih i için, tabir caizse, y eni sahifeler keşfeden
ve H opf tarafından eserine ithal e d ilm iş o lan b ü y ü k m ik ta rd a
el y azm ası ve vesika, A lm a n â lim in in k ita b ın ı son derece
m ü h im b ir eser m ertebesine ç ık srm a k ta d ır. M ü v e r r ih in fdikkati bilhassa h aricî v a k ’alar ü ze rin d e te m e rk ü z etm ektedir.
H opf, top lam ış o ld u ğ u el y azm a ları m a lze m e sin d e n tamam iy le istifade edem eden ve b u n la r ı neşredem eden ö ld ü .
H o p f’u n el y a zm a m irası b u g ü n B erlin M illî K ü tü p h a n e s in d e
b u lu n m a k ta ve m ü v e rrih le r için ze n g in bir d o k ü m a n ta sy o n
m alzem e si teşkil etm ektedir.
H o p f u n tarih i av a m için y a z ılm a m ış tır: b u n u n için çok
k u r u ve çok â lim a n e d ir'v e a z ta n ın m ış bir ansik lo pe d id e intişar
etm iştir. H o p f’u n âs a rm d a n istifade etm ek suretiyle o rta zam a n ­
lar G re k ta rih in in , y an i Bizans ta r ih in in b ir iç m a lin i d a h a m ü ­
sait b ir şekilde y azan A lm a n âlim le ri v ardır. Bu m ü v e rrih le r
arasında bilhassa ik i ism i zik re tm e k lâ z ım d ır : H ertzberg ve
G reg oro vius.
HERTZBERG
H ertzberg eski Y u n a n ista n ve R o m a tarihleriy le m e şg ul
o ld u k ta n sonra ortazam anlara geçti ve u m u m î m ahiyette ik i
eser telif etti: 1. Antik hayatın inkırazından hali hazıra kadar Yu­
nanistan Tarihi ( Geschichte Griechenlands seit dem Absterben des antiken
Lebens bis zur \Gegenwart. 4 cilt. G o tha 1876 - 1879); 2. On
altıncı asrın sonlarına kadar Bizanslılar ve Osmanlı Devleti Tarihi
( Geschichte der Byzantiner und des Osmanischen Reiches bis gegen Ende
des sechszehnten Jahrhunderts. B erlin, 1883). Bu ik i eser, tam
m anasiyle o rijin a l bir etüd teşkil etm em ekle beraber, H o p f’u n
asarının m ü te a d d it neticelerini, daha iy i ve d a h a sade b ir
ü s lû b a m a lik o lm a ları sayesinde, daha geniş b ir o k u y u c u
m u h itin e tan ıtm ışlard ır. İk in c i eser P. V. Besobrasov tarafın­
dan, bazı not ve ilâvelerle, rusçaya çe v rilm iş ve G . F.
H ertzbe rg ’in «Bizans Tarihi» (M oskova 1896) ism i altın d a basıl­
m ıştır. P. V. Besobrasov, b u tercüm ey e ilâve etmiş o ld u ğ u
şerhlerde m e v zu a ait en y eni b ib liy o g ra fy a d a n m aada, R u s
â lim le r in in B izansm d a h ilî tarihi sa h a sın d a k i m esailerinin neti-
çelerini n aza rı itibare alm ış o lm a sı b u tercüm eye, aslına n a ­
zaran, d a h a b ü y ü k b ir k ıy m e t v e rm e k te d ir; H ertzberg ise
b u h u s u s la rı bir tarafa b ır a k m ış tı: m eselâ b ü y ü k saray, saray
teşrifat u s u lü , esnaf ve tüccar ko rp o ra sy onları, k ö y lü le r, k ö y
teşekkülleri, «köy kodeksi», k ö y lü m ü lk ü n ü n m ü d afa a vasıta­
ları, toprağa b a ğ lı k ö y lü le rin esaret altına a lın m a la rı, toprak
k ö le le rin in vaziyeti, k o lo n la rın tim arları, kadastro, vergiler sis­
tem i ve m a liy e m e m u r la r ın ın salâh iy e tle rin i suiistim alleri gibi.
H e rtzb e rg ’in b u ik in c i eseri ve bilhassa b u eserin rusça
tercüm esi, B izans ta rih in e yeni b a şlıy a n la r için çok faidelidir.
GREGOROVİUS
H o p f’u n tetkikatını âsarına esas ittihaz etmiş o lan ik in c i
â lim , daha önceleri o rta zam a n la r R o m a tarih in e dair y azm ış
o ld u ğ u b ü y ü k eseriyle b ih a k k ın şöhret k a z a n m ış olan
F. G re g o ro v iu s o lm uştu r. O rta za m a n la r R o m a ta rih in e dair
y a p m ış o ld u ğ u araştırm alar b u â lim i ik in c i bir a n tik m e d e ­
n iy e t ^merkezi olan A tina ş e h rin in ta rih in i tetkik eylem eğe
şevketti. Bu son tetkikatın neticesi «Ortazamanlarda Atina şeh­
rinin Tarihi» (Geschichte der Stadt Athen im Mittelalter. Stuttgart 1889.
2 cilt) oldu. G re g o ro v iu s’u n k ita b ı «bu sahada z a m a n ım ız a
k a d a r b ir ib ir in i takip etm iş o lan âsarm kâffesine sağ la m bir
esas teşkil etm iş ve ileride y azılacaklara d a h i a y n i esası teşkil
edecek olan» (30) H o p f’u n asarına istinat etm ektedir. Fakat
G re g o ro v iu s, m a lû m o ld u ğ u veçhile, H o p f’u n m e şg u l o lm a ­
d ığ ı b u m e m le k e tin m e d e n iy e tin in tetk ik in i eserine ithal etm ek­
tedir. G re g o ro v ius, üze rin e alm ış o ld u ğ u vazifeyi, p a rla k bir
surette başarm ıştır. M ü v e rrih , H o p f’d an sonra m e y d a n a
ç ık a rılm ış o lan m a lze m e d e n istifade ederek, B izans tarihi
çerçevesi içinde, o rta zam a n la r A tina tarih ini, iyi te rtip le n d iril­
m iş b ir şekilde tasvir etm ekte ve hadisatı X IX u n c u asırda
Y u n a n k ır a llığ ın ın ilâ n ın a k a d a r g ötürm e ktedir.
G re g o ro v iu s ’u n eserini B izans tarih iy le a lâk a d a r o la n la rın
kâffesi istifade ile o k u y a b ilir.
BURY
1 8 6 1 d e d o ğ m u ş olan J. B. B ury 1895 te, T rinity C ollege’e
m o d e rn tarih profesörü
in tih a p ed ild i ve 1902 de Camb rid g e Ü nive rsitesine m o d e rn tarih için k ıralî profesör nasb-
edildi. B iza n tin izm sah asının h a ric in d e ka la n d iğ e r â sarın d an
m a ad a B ury 3 9 5 ile 8 6 7 ara sınd a ki hadisatı ih tiv a eden ü ç cilt­
lik bir «Um um î Bizans Tarihi» yazdı. İlk ik i cilt «Arkadius'tan Iren'e
kadar muahhar Roma imparatorluğu Tarihi ( A. History of the later Roman
Empire from Arcadius to irene. L o nd o n 1889) ism i altın d a 1889 da
çık m ıştır. B u n la rd a hadisat, im p arato r Ş a rlm a y n ’ın Papa
Leon I I I tarafından R o m a d a tetviç e d ild iğ i 8 0 0 ta rih in e kadar
anlatılm ak tad ır. «H iç bir kim se, Muahhar İmparatorluk Tarihinin
ilk ik i cildi, 1 889 da, ç ık m a z d a n evvel, B u ry ’n in B izans saha­
sınd a y ap m ış o ld u ğ u etüdlerin g e n işlik ve d e r in liğ in in
ifşasına h a zırla n m a m ıştı. B u şaşılacak b ir e s e rd i; bir p iş­
d a rın eseriydi, ve b u n u n la B u ry m ü v e r r ih olarak şöhret b u l­
d u ” (31). Ü ç ü n c ü cilt 23 sene so nra “iren'in sukutundan Basil I in
cülûsuna kadar Şarkî Roma imparatorluğu TarihiV(A.History of theEastern
Roman Empire, from the f a il of irene to the accession of Basil I.
L ondon, 1912) ism i altında neşredildi. Bu cilt 8 02 ile 8 67
ara sın d a k i devri ihtiva etm ektedir. 1923 senesinde ilk iki
cild in , hadisatı y a ln ız Ju stin ian saltanatının s o n u n a k a d a r g ö tü ­
ren (M. s. 565), ik in c i tabıları çık m ıştır. Bu, sadece g özden
g e çirilm iş ve ilâveler g ö r m ü ş y eni b ir edisyon değil, fakat
h e m e n h e m e n B izans ta rih in in b a şlan g ıc ın a d a ir y e nid e n
y a zılm ış b ir eserdir. M üellife göre b u ik i cild d e n b irin cisi
«Garbî Avrupanm Germenler tarafından zaptı», İkincisi İse « Justinian
devri» tesm iye o lu n a b ilird i (32). 5 6 5 - 8 8 0 dev ri tarih i şim ­
diy e k adar y e n id e n ta b o lu n m a m ıştır. M üe llifin m ufassal bir
B izans tarih i y a z m a k em e linde o ld u ğ u anlaşılıyor. Fakat B ury
m aalesef R o m a d a, 1 h aziran 1927 de, ö lm ü ştü r.
B ury, eserinde, pek d o ğ ru olarak, R o m a İm p a r a to r lu ğ u ­
n u n I inci asırdan X V inci asra k a d a r dev am etm iş o ld u ğ u
fik r in in m ü m e ssili olarak ortaya çık m ak tad ır. B irinci c ild in in
m e th alin d e tarih in hiç b ir d e v rin in R o m a m u a h h a r im p a r a ­
to rlu k devri k a d ar y anlış ve g ay rı vazıh isim lerle k arartılm ış
o lm a d ığ ın ı bey an etm ektedir. B u tarih in eh em m iy eti h a k ­
k ın d a a n u d a n e b ir surette y anlış h ü k ü m v e rilm iş ve k a r a k ­
terinin yanlış bir şekilde gösterilm iş o lm a sın d a b u tarihe
v e rilm iş o lan y an lış isim le rin - z a n n e d ild iğ in d e n çok fa z la d a h li
o lm u ştu r.
C ih a n ı ilk z a m a n la rd a n
y e n iza m a n la ra
isal etm iş olan asırların ta rih in i k a v ra m a k h u s u s u n d a ilk
ad ım , ancak a n tik R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n 1453 ten önce
in k ıra z b u lm a m ış o lm a sın ın anlaşılm asiyle, atılm ıştır. Okta-
vian-A vgustus’tan son Bizans İm p a ra to ru K o nstantin Paleolog’a k a d ar b ir takım R o m a im p arato rla rı, b ir ib ir in i bilâ fa­
sıla, R o m a tah tınd a istihlâf etm işlerdir. Z a m a n ım ız d a b u m ü ­
h im hâdise M u a h h a r İm p a ra to rlu ğ a v e rilm iş olan «Bizanten»
ve «G rek» isim leri tarafından karartılm ıştır. «Bizans İm p a ra to r­
lu ğ u » is m in d e ısrar eden m ü v e rrih le r R o m a İm p a r a to r lu ğ u ­
n u n ne za m a n bitm iş ve B izans İm p a r a to r lu ğ u n u n ne za m a n
başlam ış o ld u ğ u n a dair m ütte fik değille rdir. Bu ik i tarih
ara sın d a seçilen h u d u t b azan B ü y ü k K onstantin tarafından
İs ta n b u lu n tesisi, bazan B ü y ü k Teodos’u n ö lü m ü , b a zan
Ju s tin ia n ’ın za m a n ı saltanatı ve b a zan da, F in la y ’in istediği
gibi, İzav riy a lı L eon’u n c ü lû s u d u r . Ve bir tak sim i k a b u l
etm iş o lan m ü v e r r ih diğe r b ir taksim e icabet, etm iş o la n ın
h ak sız o ld u ğ u n u beyan edem ez, ç ü n k ü tek m il b u taksim at
ta m a m iy le itibarîdir. R o m a İm p a ra to rlu ğ u , 1453 ten e^vel,
n ih ay e t b u lm a m ıştır. «Bizans, G rek , R o m a v e y a h ut G r e k o ­
R o m e n İm p a ra to rlu ğ u » tabirleri m ü h im bir hadiseyi karart­
m a k „ve v a h im sui te fe h h üm le r tevlit etm ekten başka b ir
işe y ara m a m a k ta d ırla r.
Bu m ü lâ h a z a la r, B u ry ’yi, evvelce g ö rm ü ş o ld u ğ u m u z ,
veçhile, o k u y u c u y u 8 0 0 senesine k a d ar g ötüre n ilk ik i cil­
dine «Muahhar Roma imparatorluğu Tarihi» u n v a n ın ı ve rm eğe
sevketm iştir. 8 0 0 de Ş a rlm a y n
R o m a d a im p arato r ilân
ediliyor. İşte b u sebepten dolayı b ir ıb ir in e ra k ip o lan ik i
devlete h a k lı olarak G arp ve Şark İm p a ra to rlu k la rı ism i
ve rilebilir. Fakat m aalesef «Şarkî R o m a İm p a ra to rlu ğ u » tabiri
k e n d isin e h iç u y m ıy a n şu y a h u t b u devire teşm il o lu n m a k ­
tadır. M eselâ V. in ci asırda Ş ark î y a h u t G a rb î R o m a İm p a r a ­
to r lu k la r ın d a n ve y a h u t G a rp İm p a r a to r lu ğ u n u n 4 7 6 sene­
sinde s u k u tu n d a n b a h so lu n m a k ta d ır. Bu k a b îl tesmiyeler,,
m e şh u r âlim le r tarafından k a b u l e d ilm iş o lm a k la beraber,
yalnıştırlar ve sui tefeh h üm lere yol açm a k ta d ırla r. Bu n o k tay ı
b u ra d a izah ede lim : V. inci
asırda R o m a İm p a ra to rlu ğ u
tek ve g ay ri k a b ili ta k sim d i; im p a ra to rla rın adedi b ird e n
fazla o la b ilir d i; fakat h iç bir za m a n ik i im p a ra to rlu k m e v c u t
o lm a m ıştır. V. in ci asırda ik i im p a ra to rlu k ta n
bahsetm ek
im p a ra to rlu k k u dreti h a k k m d a k i n aza riy e y i tam a m iy le yalnış bir şekilde gösterm ek dem ektir. H iç bir kim se Konstans ve K onstan (B ü y ü k K o n stan tin ’in halefleri) z a m a n ın d a iki
im p a ra to rlu k ta n bahsetm ez ve A rk ad iu s ile H o norius, G e n ç
Teodos ile V alentinian I I I , Leon I ile A ntem iu s a ra sın d a k i si­
yasî m ü n a se b a t K o nstantin’in o ğ u lla rı -arasındaki münasebatın a y n i id i. İm p aratorlar b irib irin e n aza ran m ü sta k il
hattâ b irib irin e d ü ş m a n o la b ilirle rd i; idare ettikleri im p a ra ­
to r lu ğ u n vahdeti, n a za rî olarak, hiç b ir za m a n h aleld ar o lm a ­
m ıştır. İm p a ra to rlu k 4 7 6 da sona erm em iştir: b u tarih tek m il
bir asır d e v am edecek'olan iz m ih lâ l h adisesinin pek te m ü h im
o lm ıy a n bir derecesini ifade etm ektedir. R o m u lu s -Avgustu lu s ’u n tahttan feragati, R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n s u k u tu n a
h a d im o lm a k şöyle d u rsu n , b u im p a ra to rlu ğ u sarsm ağa
d a h i m u v a ffa k o lam am ıştır. «G a rp İm p a r a to r lu ğ u n u n s u k u ­
tu n d a n » bahseden G ib b o n ’u tak liden b ir ta k ım m o d e rn m ü ­
v e rrih le rin d a h i b u ibare yi k a b u l etmiş o lm a ları şayanı tees­
süftür. R o m a İm p a ra to rlu ğ u . M. e. I in c i asırdan XV. inci
asrın ortasına k a d ar d e v am etm iştir. A ncak 8 0 0 senesinden
sonra, garpte d iğe r b ir R o m a İm p a ra to rlu ğ u k u r u lm u ş o ld u ­
ğ u n d a n Şarkî R o m a İm p a r a to r lu ğ u n d a n b a h s o lu n a b ilir (33).
İşte b u sebepten d o lay ı i B ury, 8 0 2 den s o n ra k i v a k a y ii ihtiva
eden ü ç ü n c ü cildine, b u cildi d iğ e rle rin d e n tefrik etm ek üzere,
«Şarkî Roma imparatorluğu Tarihi» is m in i verm iştir.
B u ry ,İX V III inci asırdan itibaren, m ü v e r r ih ve filosofların
B izans ta rih in e karşı gösterdikleri istihfafa işaret ettikten
sonra b u n la r ın bu hareketleriyle G a rb î A v ru p a m edeniyeti
te k â m ü lü n ü n en m ü h im a m ille rin d e n b irin i, y a n i M u a h h a r
R o m a İm p a ra to rlu ğ u ve m o d e rn R o m a n ın tesirlerini, lây ık iy le
tak d ir edem em iş o ld u k la rın ı bey an etm ektedir (34).
B u ry ’n in n o k tai nazarı, şüphesiz, tam a m iy le yeni d e ğ ild ir.
R o m a İm p aratorlu ğunu n*|X V inci asra k a d a r de v am etmiş
o ld u ğ u n u n fark ın a evvelce v a r ılm ış tı: m eselâ M ontesquieu"
; n ü n «Romalılarm“&itilâ ve inkırazı sebeplerine dair mülâhazalar » ad lı
k ita b ın d a o ld u ğ u gibi. Fakat B u ry b u tezi m üstesna bir
ku v v e tle ortaya atm ış [ve b ü tü n âsarm d a te k e m m ü l ettir­
m iştir.
B u ry ’n in eseri h u su sî b ir d ik k ate lâyıktır. İm p a ra to rlu ğ u n
şark n ısfının m u k a d d e ra tın ı anlatırk en, garp nısfın ın hadisatım d a h i 8 0 0 e k adar nazarı itibare a lm a k ta d ır ki b u husus,
pek tabiî olarak, m ü e llifin R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n v a h d e tin i
te lâk k i ediş tarzına ta m a m iy le u y m a k ta d ır. B ury, k ita b ın d a
y aln ız siyasî tarih ile iktifa etm eyip devlet teşkilâtı, edebiyat,
İçtim aî hayat, coğrafya ve san’at i l â h ........m eselelerine başlı
ba şın a fasıllar tahsis etm ektedir. İk in c i tab ıd a k i im p a ra to rlu ­
ğ u n b ü n y e sin e ve İdarî teşkilâta tahsis e d ilm iş o lan ilk ik i fasıl
iç in R o m a im p a ra to rlu k ta rih in in en m e şh u r m üte hassısla­
r ın d a n b iri şöyle y a z m a k ta d ır: “Bu k ıs ım M u a h h a r R o m a
İm p a ra to rlu ğ u u m u m î hayat şartların ın en iy i ve en kısa
tasviridir,, (35).
B ury, M acar, R u s ve d iğ e r Slav lisanlarına m ü k e m m e ­
len vâkıftı. İşte b u sayede eserinin ü ç ü n c ü c ild in d e Bizans
tarih iy le alâk a lı b ü tü n R u s ve B u lg a r eserlerinden istifade
etm iş ve b u n la rı kıy m e tle n d irm iştir.
LAMBROS
1851 de K o rfu d a d o ğ m u ş ve 1919 da, ö lm ü ş olan A tina
Ü nive rsitesi profesörü, el y azm ası v e s ik a la rın ın ve tarih î m e ­
tin le rin y o r u lm a k b ilm e z nâşiri, A y n a ro z G re k el y azm a ları
k a ta lo g u n u n
m ü e llifi
olan a s rım ızın G rek â lim le rin d e n
S p irid o n L am b ro s (A&ımpoç), 1886 ile 1908 seneleri arasında,
“En eski zamanlardan istanbulun fethine kadar resimli Yunanistan Ta­
rihi» n in ('Iaroö(« rîjç 'EXXa8oç, [AeT’eu'.övcov, dbıö tcûv âpyaio-âx(ı)v ypovMv
fjiyjjı T>5î*&Xı&oeco5Tfjç Ktovcrcavuvoımö/lsüoç, A tina 1886-1908. 6 Cilt) altı
c ild in i yazm ıştır. L am b ro s’u n bilhassa geniş bir h a lk kütlesi
için y a zılm ış o lan b u k itabı B izans ta rih i v a k a y iin i, B izans
İm p a r a to r lu ğ u n u n m e v c u d iy e tin in s o n u n a kadar, açık ve
m e to d ik b ir tarzda, tasvir etm ektedir. M üe llif m e h a z göster­
m e m e kte d ir. M etinde bir çok resim v a rd ır. B iza n tin izm sa­
h asın d a L a m b ro s ’u n sarfetm iş o ld u ğ u faaliyet ve m e y d a n a
getirm iş o ld u ğ u m ü h im asar d a h a h e n ü z kıy m e tle riy le m ü ­
tenasip b ir şekilde tak d ir e d ilm e m iştir (36).
GELZER
İena Ü niversitesi profesörlerinden H e in ric h
Gelzer,
K ru m b a c h e r’in «Bizans edebiyatı Tarihi» için “Bizans imparatorları
tarihinin hulâsası» n i telif etm iştir (Abriss der Byzantinischen Kaisergeschichte. M ü n ih 1897). Gelzer, b u h u lâsa d a, bilhassa haricî
tarih i n aza rı itibare a lm a k ta d ır; m ü e llif bir ço k defalar
H e rtzb e rg ’in k ita b ın ın tesiri
altında k a lm a k ta d ır. Atak
bir politikacı olan Gelzer, bazan Bizans dev ri tarih î hadisatına dair v e rd iğ i h ü k ü m le r in a ra s ın a ,h iç lü z u m u o lm a k sızın ,
k e n d i şahsî siyasî te m a y ü lle rin i sıkıştırm aktadır. İp tid aî bir
m a lû m a t e d in m e k ıstiyenlere G elzer’in hulâsası faideli olabilir.
Bir A lm an â lim in in ağ zın d a n , eserinin ba şlan g ıc ın d a, şu
sözleri işitm ek calibi dikkattir: «R us ça rla rın d a n , biri, evlen­
m ek suretiyle, P aleolog lar h a n e d a n ın a m e n su p bir prensesle
b irle şm iştir; K onstantin M o n o m a k ’ın tacı, K re m im d e , b ü tü n
R u s y a lıla rm m u tla k h â k im i olan b ir çarın başına o tu rtu lm u ş ­
tur. R u s İm p a ra to rlu ğ u B izans İm p a r a to r lu ğ u n u n h a k ik î de­
v a m ın ı temsil etm ektedir. Bir g ü n A yasofyanın h a k ik î im a n a
avdeti ve K ü ç ü k A sy anın T ü rk le rin alçak h â k im iy e tin d e n
k u rtu lm a s ı m u k a d d e r ise, b u anc ak R us çarı sayesinde ola­
caktır. İng ilte re n in m uhalefeti tabiate ve tarihe m u g a y ir d ir ;
b in a e n ale y h b ir g ü n b e h e m m e h a l kırılacaktır. İstanbu l İm p a ra ­
toru, b u işe b a ğlı m u a z z a m vazifeleri id ra k ettiği ta k d ir ­
de, a n c ak O rto d o k slu ğu n m ü d a fii R us çarı olabilir» (37).
HESSELİNG
H o la n d a d a Leyd Ü n ive rsitesinde profesör olan D . C.
Hesseling 1902 de, H o la n d a lisa n ın d a , «Bizans : medeniyet
tetkikleri, istanbulun
tesisinden
itibaren»
( Byzantium.
Studien
över beschaving na de stichting van Konstantinopel.
H aarlem
1902) u n v a n ın ı taşıyan bir kitap neşretti. H o la n d a lisanı
pek fazla ta a m m ü m etm em iş o ld u ğ u n d a n H esseling ’in bu
eseri, ancak 1907, “Bizans medeniyetine dair bir tecrübe„ (Essai
sur la civilisation byzantine. Paris 1907) ism i altın d a fransızçaya
çe v rild ik te n ve fransız bizantinisti G. S c h lu m b e rg e ’rin b ir mu-kadd im e siy le birlikte n eşred ildikten sonra, u m u m u n istifa­
desine arze d ilm iş o ld u . Fransızca e d is y o n u n m e th alin d e
m üellif, o ld u k ç a m u a m m a lı bir tarzda, “te rc ü m e n in Fransız
h a lk ın ın z e v k ın a u y g u n olarak y a p ılm ış o ld u ğ u n u ,, beyan
etm ektedir.
Bir çok m a lû m a t ih tiv a eden ve pek fazla h a c im li o lm ıy a n
H esseling’in kitabı, bilhassa Şark İm p a r a to r lu ğ u n u n g eçirm iş
o ld u ğ u m ü te ad d it safahat ü ze rin d e d u r m a k suretiyle, Bizans
m e d e n iy e tin in u m u m î h atların ı tesbit etm ektedir. Siyasî
hadiseleri ise, m üellif, b u n la r B izans m e d e n iy e tin i ay d ın lata­
bilecek m ahiyette o ld u k la rı z a m a n , nazarı itibara alm akta,
isim le ri ve teferruata ait b ir ta k ım hususatı, anc ak u m u m î
fikirlerle a lâk a d a r o ld u k la rı takdirde, zikretm e ktedir. Hesse­
lin g ’in k itabı edebiyat ve sa n ’ate geniş bir yer ay ırm aktadır.
B elki m ütehassıslar için fazla basit bir şekilde y azılm ış
olan H esseling’in «Bizans medeniyetine dair tecrübe» si açık bir
ü s lû p ta y azılm ış ve a y n ı z a m a n d a sağ la m esaslara istinat
-eden b ir eser vasıtasiyle B izansın o y n a m ış o ld u ğ u u m u m î
rol h a k k ın d a b ir fik ir e d in m e k istiyenler için çok faidelidir.
BUSSELL
B u rad a F. W . B ussell’in İngilizce y azılm ış ik i ciltlik bir
eserinden bahsetm ek gerekir. 1 9 1 0 da L o n d ra d a intişar etmiş
olan b u eser «Roma imparatorluğu: Domitiandan (M. s. 81) Nikefor
111 ün çekilişine kadar teşkilât tarihine dair tecrübeler [The Roman Empire:
essays
on the Constitutional
History from
the accession of
Domitian (81 A. D .) to the Retirement of Nicephorus I I I (1081
A .D .)] is m in i taşım aktadır.
Bu eser bir tak ım enteresan
fikirle r ve m uk ay eselerden m a h r u m o lm a m a k la beraber,
h ik ây e ta rzın ın toplu o lm am ası, bir ta k ım tekerrürler ih tiv a
etm esi ve v a zıh bir p lân a m a lik b u lu n m a m a s ın d a n dolayı,
b o z u lm a k ta ve b ir çok defalar m ü h im fik irle rin i k a y b e tm e k ­
tedir. Eserin k ro n o lo jik çerçevesi, m ü e llifin b u hususta
v e rd iğ i izahata rağ m e n (Cilt I, sah. 1-2, 13-17) şu ra d an ve
b u ra d a n in tih a p edilm iştir. İk in c i ciltte, h iç ü m it e d ilm e d ik
b ir yerde, E rm enistan ile B izans İm p a r a to r lu ğ u n u n 5 2 0 ile
1120 ara sın d a k i m ü n a s e b a tın d a n b âh is b ir icm ale tesadüf
edilm e k te d ir (Cilt, II sah. 333-483). Bussell’in k ita b ın ı o k u m a k
ko lay d e ğild ir. İçinde h iç b ir no t y o k tur. M üe llifin esas fikri,
İm p a r a to r lu ğ u n ilk asırlarınd a ta m a m iy le vazıh olan R o m a im ­
p a ra to rlu ğ u teşkilâtının, R o m a C ü m h u r iy e t teşk ilâtından a lın ­
m ış o lan şek ille rinin, m u h te lif b ir ta k ım safahat arzederek,
K o m n e n le r dev rine
k adar b a k i k a lm ış ve b u devirde,
n ih a î olarak, «tiranlık» is m in i taşıyan B izans m u tla k idaresi
tara fın d a n ortadan k a ld ırılm ış olm asıdır.
KEMBRİÇ ORTAZAMANLAR TARİHİ
(Cambridge Medieval History)
M ükem m el
b ib liy o g ra fy a
ih tiv a eden
Cambridge
İm p a ra to rlu ğ u n a dair y azılm ış en
y eni u m u m î tarihtir; b irin c i cilt (1911) B ü y ü k K o nstantin ile
Medieval
b ir
History B izans
Anastas’ın ö lü m ü (518) ara sın d a k i d e v ird e n b ahse tm ekted ir;
ik in c i cilt (1913) îk o n o k lastlar dev rine k adar g elm ektedir; d ö r­
d ü n c ü cilt (1923) baştan aşağıya k a d a r 717 den 1453 e k adar
u za n a n B izans tarihi ve b u ta rih in eski Slavlar, E rm enistan,
M ongoller, ve B alkan devletleriyle o lan m ünasebetlerine tahsis
edilm iştir. O rta z a m a n la rın b u u m u m î tarihi, ö lü m ü m u c ib i
teessüf o lan J. B. B u ry ’n in idaresi altında, intişar etm iştir;
bu tarih A v r u p a n ın en m e şh u r â lim le ri tarafından m e y d a n a
getirilm iş b ir eserdir.
BİZANS TARİHİNE DAİR ÂMİYANE BİR SURETTE YAZILMIŞ
OLAN UMUMÎ İCMALLER
T arihî âsar külliy atı, Bizans ta rih in e dair, geniş bir o k u ­
y u c u kütlesi için y a zılm ış o lan ve alelekser pek b ü y ü k İlm î
kıym etleri o lm ıy a n bazı «icm al»lere m a lik tir. Fakat b u k a b îl
â m iy a n e icm aller, o rjinalited en m a h r u m o lm a k la beraber, fai­
deli olabilirler ve o k u y u c u n u n d im a ğ ın d a B izans İm p a ra to r­
lu ğ u n u n m u k a d d e ra tın a karşı d e v a m lı b ir a lâk a u y a n d ır a b i­
lirler. Bu k a b îl eserlerin ekserisi İn g iliz lisa n ın d a yazılm ıştır.
C. W . C. O m a n ’ın «Bizans imparatorluğu» (The Byzantine Empire,
3 üncü tab'ı. Londra 1892) adlı eseri cazip b ir ü s lû p ve pek g üze l
resim leri m u h te v id ir. Finlay ve B u ry ’n in âsarm a istinat eden
F. H arrisson «Ortazamanların ilk devirlerinde Bizans Tarihi» (Byzan­
tine History’in the early middle-ages. L o n d ra 1900) (38) is m in i ta­
şıy an k ü ç ü k b ir risalesinde B izansın o y n a m ış o ld u ğ u ro lü
G a rb î A v ru p a m ed eniy e ti no ktai n a z a rın a göre, tenvire çalış­
m aktad ır. B izans İm p a r a to r lu ğ u n u n İçtim aî ve siyasî tekâ­
m ü lü h a k k ın d a b ir fik ir v e rm e k h u s u s u n d a , Pierre G re n ie r
«Bizans imparatorluğu, İçtimaî ve siyasî tekâmülü» (DEmpire Byzantin:
Son evoluüon sociale et politigue. Paris 1904) ad lı ik i ciltlik ese­
rinde, enteresan bir teşebbüste b u lu n m u ş tu r . M e v z u u n u m u m î
in k iş a fın ın k u s u r lu olm ası ve o ld u k ç a v a h im bazı hata ve
n o k san ları ih tiv a etm esine r a ğ m e n - m ütehassıs o lm ıy a n bir
zat iç in b u n la r tab iîdir - G re n ie r’n in b u eseri B izans tarih i
sahasında m ü te n e v v i ve m u h te lif m a lû m a t v e rd iğ in d e n dolayı,
istifade ile o k u n a b ilir.
İm p a ra to rlu ğ u n u m u m î ta rih iy le a lâk a d a r kısa, fakat do l­
g u n b ir İstanbu l ta rih in i W . N . H u tto n ’u n «İstanbul. İmparator­
luğun eski merkezinin tarihi» (Constantinople. The story of the old Capital
of the Empire. L o n d ra 1904) ad lı eserinde b u lm a k k a b ild ir.
Kısa, fakat gayet k u r u bir B izans tarih i icm ali Roth tara­
fın d a n «Bizans Devleti Tarihi» (Geschichte des byzantinischen Reiches.
L eipzig 1904. 125 sah.) ism i altında y azılm ıtır. M üellif,
1917 de, m u h ta sa r bir şekilde “Bizans imparatorluğunun İçtimaî ve
kültürel tarihi,, ni ( Sozial-und Kulturgeschichte des Byzantinischen
Reiches. L ep izig 1917) dahi neşretm iştir.
Profesör Skala, H e lm o ld t’u n « Cihan Tarihi» nde, intişar eden
«Büyük İskender’ den itibaren Hellenizm» (Das Griechentum seit Alexander
dem Grossen. H e lm o d t’u n «C ihan Tarihi», cilt V. L eipzig ve
V iyana, 1904, 116 sah.) adlı eserinde d o lg u n ve derin b ir
k a y n a k ve âsar b ilg isin e istinaf eden bir B izans tarih i ic m a li
yazm ıştır. Bu son icm alde m ü e llif B izans m e d e n iy e tin i etraflı
bir surette tahlil etm ekte ve b u m e d e n iy e tin o y n a d ığ ı ro lü
tenvire çalışm aktadır.-İngiliz lisa n ın d a , R u m e n m ü v e r r ih i Yorg a’n ın kısa, cid d î ve çok gösterişli bir p lân a göre tertip e d ilm iş
«Bizans imparatorluğu » ( The Byzantine Empire. L ond ra 1907) ad lı
b ir ic m a li v ardır. Y ine İn g iliz lis a n ın d a E. Foord tarafından
gayet can lı b ir surette y a zılm ış o lan ve m ü k e m m e l resim ler
ih tiv a eden «Bizans imparatorluğu. Avrupa medeniyetinin arka bekçisi»
( The Byzantine Empire, the rearguard of the European civilisation.
L o n d ra 1911) isim li bir eser 1911 de çık m ıştır. Bu kitapta»
Bizans ta rih in in , 1204 ten so n ra k i in h ita t devri k ısm ın d a , pek
m u h ta sa r ve sathî y azılm ış o lm ası şay an ı teessüftür.
B izans ta rih in in kısa b ir ic m a lin i E. Lavisse ve A. Ramb a u d ’n u n «Dördüncü asırdan zamanımıza kadar gelen devrin umumî
Tarihi» n d e b u lm a k k a b ild ir (Histoire generale du IVeme siecle â
nos jours). B izans m ed eniy e tine dair y a zılm ış d iğe r k ıy m e t­
li b ir icm ale W . T u rc h i’n in «Bizans medeniyeti» (La civilitd
hizantina. Torino, 19 İ 5 ) a d lı
İtalyanca eserinde Taşlan­
m aktad ır.
1919
da, C h . D ie h l «Bizans imparatorluğu Tarihi» n i (Histoi
de VEmpire byzantin) neşretm iştir. Bu k ita b ın ih tiv a ettiği 2 2 0
sahifede m ü e llif b ir Bizans İm p a ra to rlu ğ u siyasî tarih i h u lâ ­
sasının çerçevesini a ş m a k ta d ır : en m ü h im d a h ilî hadisattan
bahsetm ekte ve Bizans m e d e n iy e tin in r o lü n ü izah eyle­
m ek tedir. Kısa bir b ib liy o g ra fy a ve m ü te ad d it h aritalar
ve resim ler ih tiv a eden b u eser Fransada birço k defalar
tab’o lu n m u ş tu r . İng ilizce b ir tercüm esi 1925 te A m e rik a d a
basılm ıştır (History of the Byzantine Empire. M üte rc im i : G . Ives.
P rin c e to n , 1925).
«Bizans: itilâ ve inhitat» (Byzance: grandeur et decadence, Paris
1919) ad lı eserinde C h. D ie h l B izansm d a h ilî h ay atın ı parlak
bir surette tasvir etm ektedir. D iehl, b u k ita b ın d a im p a ra to r­
lu ğ u n itilâ ve in k ır a z ı sebeplerini, B izans m e d e n iy e tin in
k o m ş u m em leketler ü ze rin d e y a p m ış o ld u ğ u tesirleri ve
T ürkiye, R u sya ve B a lk a n devletlerinde B izansm m ira s ım izah
etm ektedir (39).
Bizans hayatı ve m edeniyeti h a k k ın d a cid d î ve calibi d ik ­
kat b ir tarzda y a zılm ış etütler m e y a n ın d a A u g u st Heisenb e rg ’in «Bizans devletinin hükümet ve sosyetesi» (Staat und Gesellschaft
des byzantinischen Reiches. L eip zig ve B erlin 1923- P. H im e lb e rg
tarafından n e şro lu n a n «Die Kultur der Gegenmart» serisinin
II. cildi, IV. kısm ı) ve N o rm a n H. B aynes’in «Bizans İmparator­
luğu» (Byzantine Empire. H o m e U n iv e rsity L ibrary of M odern
K now ledge, N r. 114, 1926) ad lı eserleri v a rd ır. Bu son kitap
bilfiil IV ü n c ü asır ile İs ta n b u lu n 1204 teki H a çlılar tarafından
zaptı ara sınd a ki devri ih tiv a etm ektedir. - B izans im p a r a ­
to rlu ğ u tarihi, X I inci asrın so n u n a kadar, m ü c m e l b ir şekilde
L. H a lp h e n ’in «Barbarlar: Büyük istilâlardan X I inci asırdaki Türk
fütuhatına kadar» (Les Barbares: des grandes invasions aux conçuetes
turçues du X I. siecle. Paris, 1926) ad lı eserinde tasvir o lu n m u ş ­
tur. B u kitapta b ir de bibliy o grafya b u lm a k k a b ild ir.
Robert B y ro n ’u n «Bizansın muvaffakiyeti. Tarihî bir bakış. M. s.
330 - 1453» (The Byzantine Achievement. An historical perspective. A.
D. 330 - 1453. Londra, 1929, 3 4 6 sah.) ad lı y eni kitabı istifade
ile o k u n a b ilir.
Bizans ta rih in e d a ir gayet sağlam ve kısa u m u m î m a k a le ­
ler E. G e rla n d tarafından «K atolik A nsiklopedisi» ( Catholic Encyclopedia) ve J. B. B ury tarafından B ritanya A nsik lo pe disi için
(Encyclopaedia Britannica 11. tab’ı) y azılm ışlardır.
O. Seeck’in
«Antik Dünyanın inkırazı Tarihi» (Geschichte des
Untergangs der antiken Welt. 6 cilt. 1895-1920) d a h i istifade ile
o k u n a b ilir. B irinci c ild in ü ç ü n c ü tab’ı 1910 da, ik in c i ve
ü ç ü n c ü ciltlerin ik in c i tabıları ise 1921 de intişar etm işlerdir.
B izans tarih in e m eth al m a h iy e tin d e ik i kıy m e tli eser son
zam an la rd a n e şre d ilm işle rd ir: B u n la rd a n birincisi E. Stein’in
“Muahhar Roma imparatorluğu. I. Roma devletinden Bizans devletine
(284-476)» ( Geschichte des spatrömischen Reiches. /. Vom römischen
Bizans İmparatorluğu Tarihi
3
zum byzantinischen Staat
2 8 2 - 4 7 6 . V iy a n a 1928) ad lı tarihi,
d iğe ri ise F. Lot’n u n «Antik dünyanın sonu ve ortazamanların baş­
langıcı» (La fin du monde antigue et le debut du moyen-âge.Paris 1927)
adlı k ita b ıd ır; b u son eser B ü y ü k Ju stin ian d e v rin i d a h i
ih tiv a etm ektedir.
BİZANS EDEBİYATI
Bizans ede biyatını ta n ım a k için M ü n ih Ü niversitesi p ro ­
fesörlerinden m üteveffa K ari K ru m b a c h e r’in “Justinian’dan Şarkî
Roma imparatorluğunun sonuna kadar Bizans edebiyatı tarihi,, (Geschichte
der byzantinischen Literatür von Justinian bis zum Ende des oströmischen Reiches. M ü n ih 1897. 1193 sah.) ad lı eserinin ik in c i
tab’ın a m ü ra ca at etm ek e lzem dir. K ru m b a c h e r’in k ita b ın ın
ik in c i tab’ın d a k i d in î edebiyat tarih i bahsi profesör A. Ehrh a rd t tarafından y azılm ıştır. A y n i eserde, y u k a rd a işaret o lu n ­
d u ğ u veçhile, G elzer’in “Bizansın siyasî tarihi hulâsası,, b u lu n ­
m a k tad ır.
K ru m b a c h e r’in eseri, h e rh a n g i b ir Bizans edebiyatı tet­
k ik i için, başlıca ve za ru rî y a rd ım c ı vasıtadır. Bu eser, ilk
nazarda, ih tiv a ettiği m a lz e m e n in ç o k lu ğ u n d a n dolayı, n aza rı
d ik k a ti celbetm ekte ve m ü e llifin in d erin ihtisas ve fevkalâde
çalışm a k a b iliy e tin i tebarüz ettirm ektedir. K ru m b a c h e r R us
ve diğer Slav lisa n ların a m ü k e m m e le n v âk ıftı: b u sebepten
R u s ve daha u m u m î olarak S lav eserlerinden istifade etm ek­
tedir. H iç şüphesiz, K ru m b a c h e r’in b u eseri, m ütehassıslar
için kalem e a lın m ış tır ; alelâde bir o k u y u c u n u n işine gel­
m ez. Fakat K ru m b a c h e r geniş h a lk kütlesi için, daha açık
b ir tarzda, elli sahifelik b ir B izans edebiyatı tarihi y azm ış ve
b u eserine “ Ortazamanlar Grek edebiyatı tarihi,, (Die griechische Lite­
ratür des Mittelalters, L eipzig ve Berlin, 1912, “Die Kultur der
Gegenwart„ serisi. N a ş ir i: H in n e b e rg ) is m in i verm iştir. K r u m ­
bach er’in b u son eseri, anc ak m ü e llifin in ö lü m ü n d e n sonra
neşredilm iştir. — G rek h a lk edebiyatı iç in F. D ie trich ’in “Bizans
ve modern grek edebiyatı tarihi„ (Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Literatür. L eipzig 1902) adlı eserini k a y d e tm e k m u ­
vafık tır. G . M ontelatiçi’ n in İtalyanca m u h ta sa r “Bizans edebiyatı
tarihi,, nde [Storia della letteratura bizantina ] (3 2 4 - 1453) “Manuali
Hoepli„ ilm î serisinde intişar etmiştir. M ilano, 1916, ik i cilt
9 5 - 96. sah. VIII-292] iyi m a lû m a t b u lm a k k a b ild ir. Bu kitap
K r u m b a c h e r ’in bir te k e rrü rü d e ğ ild ir; K ru m b a c h e r’den 19
sene sonra neşred ilm iş olan b u eser çok y eni m a lû m a t ihtiva
etm ektedir. Meselâ b irço k h ata ları tashih eden M ercati’n in
Roma et l ’Oriente V III, 1918, sah. 171 - 183» te intişar etmiş
o lan bir te n k id i o k u n a b ilir. N. Y o rg a’n ın “Bizans edebiyatı:
mahiyeti, taksimatı, v ü sa ti „ isim li m akalesine dahi m ü ra ca at
o lu n a b ilir (Revue historique du Sud - Est europeen II, 1925, sah.
3 7 0 - 397). Bizans e d e b iy atının ip tid aî devri için W . C h rist’in
“ Grek
edebiyatı
tarihi „
( Geschichte
der
griechischen
Literatür.
6 nci tab’ı. M ü n ih 1924, C ilt II) çok faidelidir. - O . Bardenhew er, Patrologia (3 ü n c ü tab’ı. F re ib u rg im Breisgau, 1910). O . B ardenhew er, Eski hıristiyan edebiyatı tarihi (Geschichte der
altchristlichen Literatür. 4 cilt. 2 nci tab’ı. F re ib u rg im Breisgau,
1913 - 1924); bilhassa 3 ü n c ü ve 4 ü n c ü ciltler (IV ü n c ü ve
V inci asır). - A y n i devir için şu eserler d a h i m ü fit olabilirler:
L. H . Jo rdan, Eski hıristiyan edebiyatı (Geschichte der altchrist­
lichen Literatür. L eipzig 1911). - A. H a rn a c k ’ın Eusebius’a kadar eski
hıristiyan edebiyatı tarihi. I. Kaynaklar ve durum. II. Kronoloji,,
[Geschichte der altchristlichen Literatür bis Eusebius. I. Die Uberlief erung
und der Bestand (L eipzig 1893). II. Die Chronologie. 2 cilt. (Leip­
z ig , 1887 - 1904)] ad lı ana eseri IV ü n c ü ve V inci asır ede­
b iy a tın a bir m ethal olarak k u lla n ıla b ilir.
RUSYADA BİZANS TARİHİ ARAŞTIRM ALARININ
KISA BİR İCMALİ
ALM AN AKADEMİSİYENLERİ — «GARPLİLER» VE «SLAV
M U H İPLERİ» — V. G. VASİLİEVSKİ
R us â lim le ri anc ak X IX u n c u asrın ik in c i n ısfın d a n itib a­
ren B izans ta rih in i cid d î bir surette tetkik etm eğe b a şlam ış­
lardır. Bu asrın b irin c i nısfında B izans tarihiyle iştigal eden­
ler R u sy ay a gelen, Fen A k ad e m isi âzası in tih a p edilen ve
h a y a tla rın ın s o n u n a k a d ar P etrograd’da k a la n A lm a n â lim le ri
o lm u ştu r. B u n la rın esas gayesi R us ta rih in d e B iza n sm ve
B izans k a y n a k la r ın ın o y n a m ış o ld u ğ u ro lü tesbit etm ekti.
Bu ak ad e m isiy e n le r m e y a n ın d a Ph. K r u g ’u (1 764- İ844) ve
A. K u n ik ’i (1814-1899) zik re d e b iliriz.
R us fik rin in en n a m d a r m ü m e ssille ri için, X IX u n c u asrın
b irin c i nısfında, B izans tarihi, b irço k defalar şu veya b u İçti­
m a î hareket için, bir ca m b a z tahtası o lm uştu . N ite k im
b a zı Slav m u h ip le ri B izans ta r ih in in k e n d i n a za riy e le rin i
desteklem ek ve tarih b a k ım ın d a n m u h ik gösterm ek için
faideli olan k ıs ım la rın ı a lıy o rla rd ı (40). «G arpliler» ise B izans
ta rih in in o y n a m ış o ld u ğ u m enfi ro lü ispat etm ek ve Rusyan ın , in k ıra z b u lm u ş bir devletin izleri ü ze rin d e y ü r ü m e k is­
tediği tadkirde, m a ru z kalacağı te h lik e n in b ü y ü k lü ğ ü n ü teba­
rü z ettirm ek için a y n i m e m b a a m ü ra ca at ediyorlardı.
E serlerinin b irin d e H ertzen şöyle y a z m a k ta d ır: N asıl k i
lâv ve k ü lle r H e r k ü la n u m ve P o m p e y i’yi tahlis etmişlerdir,,
eski Y u n a n is ta n ı dahi, m e v c u d iy e tin i itm a m ettiği b ir an d a,
R o m a h a k im iy e ti k u rtarm ıştır. B izans devri lâh tin k a p a ğ ım
k a ld ırm ış, fakat iç in d e k i ö lü d irilm e m iştir. Papaslar, ve k e ­
şişler, b ü tü n ölüle rd e y a p tık la rı gibi, b u ö lü y ü dahi zaptet­
m işler ve k ısırlığ ın m ü m e ssili o ld u k la r ın d a n dolayı, b u dev­
reye pek y ak ışan h a d ım la r, b u Ölüye tesahup etm işlerdir....*
«B izans y aşam akta de v am edebilirdi, fakat yapacak h iç b ir
işi kalm am ıştı... T arih u m u m iy e tle m illetlerle, sahnede k a ld ık ­
ları, y ani b ir iş g ö rd ü k le ri m üddetçe, a lâk a d a r olur» (41).
D iğ e r bir garpli, P. J. Ç anday e v, şöyle diy or «Biz tefessüh
etm iş bir Bizans ile m ünasebe t tesis ettik» (42). Fakat b u
k a b îl h ü k ü m le r in , b ilâitiraz k a b iliy e tli ve son derece m a ­
lû m a tlı in s a n la rd a n s u d u r etm elerine ra ğ m e n , h içb ir tarihî
k ıy m e ti o lm a d ığ ın ı u n u tm a m a lıd ır ; ç ü n k ü b u n la rd a n h iç ­
birisi Bizans ta rih in d e h iç b ir za m a n ihtisas y ap m am ıştı.
Fakat, X IX u n c u asrın ortasından itibaren, Bizans tarihi
te tk ik atm ın e h em m iy eti R u sy a d a va zıh b i r ,surette k e n d in i
gösterm eğe başlıyor. E n nafiz Slav m u h ip le rin d e n A. S. Khom ia k o v 1850 ye d o ğ ru şöyle y azıy o r : «F ikrim ize göre, Bizanstan istihfafkârane bahse tm ek b u tarih h a k k m d a k i ce­
haleti ik ra r etm ektir» (43). 1850 de, M o sk ov a Ü niversitesi
profesörlerinden m e ş h u r T. N . G ra n o v s k i şöyle y a zıy o r: «Biz,
R u sla r için, B izans ta rih in in ne k ad a r m ü h im o ld u ğ u n u söy ­
lem eğe hacet var m ıd ır ? Biz «Ç argrad» (44) tan m illî m ed e­
n iy e tim iz in en iyi hususatını, yani d in î itik atlarım ızı ve
k ü lt ü r ü m ü z ü n to h u m la rım aldık . Şark İm p a ra to rlu ğ u genç
R u sy a y ı h ıristiy an m illetler arasına ithal eyledi... Fakat b u
m ünasebe tlerden sarfınazar, S lav o lm a k lığ ım ız Bizansa merb u tiy e m izi gösterm eğe kâfid ir. İşte b u son nokta, arzettiği
e h e m m iy e t nisbetinde, ecnebi âlim le r tarafından tebarüz et­
tirilm e m iştir» (45). B izans ta rih in in en m ü h im meseleleri
için ta m a m iy le m e m n u n iy e tb a h ş b ir çarei h al b u lm a k , a y n i
G r a n o v s k i’ye göre, o za m a n d a , y a ln ız R us y ahut, daha u m u ­
m î olarak, Slav â lim le rin e nasip o lab ilird i. «K en dine b u de­
rece m e d y u n u ş ü k ra n o ld u ğ u m u z h ad is e n in k ıy m e tin i b il­
m e k b iz im için b ir n e v i m ecburiyettir» (46).
İlm î R us b iz a n tin iz m in in h a k ik î m üessisi P etrograd Ü n i­
versitesi profe sörlerinde n ve Fen A kadem isi, âzasın d an
V. G. V asilievski (1838 - 1899) o ld u . V asilievski Rus ilim
âle m in i, Bizans ta rih in in d a h ilî o ld u ğ u k a d ar h aricî h u su sî
m eselelerine ait son derece m ü h im eserlerle teçhiz etmiş, RusB izans m ü n a s e b a tm ın tesbiti için u z u n m ü d d e t çalışm ış ve
b u tetkikatm da, m e v z u u tahlil ve derin lik le re n ü fu z etmekte,
b ü y ü k bir ik tid a r gösterm iştir. V asilie vski’n in bazı asarı,
u m u m î tarih b a k ım ın d a n dahi, son derece m ü h im d ir le r . Me­
selâ b irin c i H a çlı seferini tetkik etm ek için b u â lim in «B izans
ve P eçenekler» ad lı eserinden m ü s ta ğ n i k a lın a m a z : b u h a­
k ik a ti g a rb î A v ru p a â lim le ri d a h i teslim etm ektedirler. 1925 te
ö lm ü ş o lan profesör N . P. K o n d a k o v ve A k a d e m i âzasın ­
d an F. I. Ü sp e n sk i d ahi b u sahada iştihar eylem iş m üdekk ik le r d e n d ir le r : b u n la rd a n birincisi bilhassa B izans san’ati
m eselelerinde, İkincisi ise d a h ilî tarih p ro b le m le rin d e te m a y ü z
etmiştir.
R u s ilm in in en m e şh u r m ü m e ssille rin d e n olan b u ü ç
â lim in asarını biz b u ra d a tah lil ve tetkik etm iyeceğiz. Bu
ic m a lin gayesi B izans ta rih in e dair y azılm ış u m u m î asarı
zikretm ektir: H a lb u k i V asilievski y a ln ız h u su sî m eselelere
dair telifat b ırak m ış, N. P. K o n d a k o v ise y ü k se k kıym ette
ve bazan u m u m î m ahiyette, fakat san’at sahasında, eserler
yazm ıştır. Y a ln ız F. I. Ü sp enski bir istisna teşkil etmektedirB u âlirn, b irin c i cildi 1914, ik in c i cildi ise 1927 de intişar etm iş
o lan «B izansm u m u m î tarihi» ad lı b ir eser n e şre tm iştir; b u
eserden aşağıda bahsedeceğiz.
İşte bu suretle, X X nci asır b a şlan g ıc ın a k adar en m eş­
hur
Rus b iza n tin istle rin in
B izans tarih in e ifa ettikleri
başlıca h izm et, bazan son. derece m ü h im b irta k ım h u s u s î
m eseleleri etraflı b ir surette tetkik ve b u n la r ın her tarafını
tenv ir etm eleri o lm uştu r.
İERTOV
Rus âlim le ri u m u m î bir B izans ta rih i y azm a k teşeb bü­
s ü n d e an c a k son senelerde b u lu n m u ş la r d ır . Fakat daha ev­
vel, 1837 den itibaren, İertov’u n , “Umumî tarihten hulâsa edilmiş
Şarkî Roma imparatorluğu yahut İstanbul tarihi,, ad lı bir eseri, ik i cilt
h alin de, çıktı. S e rlevh an ın ilk kelim eleri a y n i m ü e llifin , 1830
senesine d o ğ ru (1830-1835), 15 k ıs ım d a n m ü te şe k k il, «Umumî
tarih ve Şarkî Grek imparatorluğunun tesisindenberi vukubulan kavimler
muhacereti ve Avrupa, Asya ve Afrikada teessüs eden yeni devletlerin umu­
m î tarihlerinin devamı» ad lı bir eser neşretm iş o ld u ğ u n a işaret
e diy orlardı. Y u k a rd a ism i geçen eser işte b u u m u m î tarihten
h u lâsa edilm işti. -Bir tüccar o ğ lu ve k e n d i k e n d in e yetişm iş b ir
m u h a r r ir olan I. İertov «Rus o k u y u c u la r ın ın herşeyden evvel
h ik â y e tarzın d a y azılm ış bir tarihe ih tiy a çla rı v ardır» d ü s tu r u n a
tev fik an B izans ta rih in e dair bir kitap k alem e alm ıştır. İertov,
bizzat y azm ış o ld u ğ u veçhile, m e h a z olarak m u h te lif kitap ve
m e v k u te le rd e n (fransızca) a lın m ış b irço k y azılard a n m a ad a
R o y o u ’n u n “ Tarihi „ ni, L ebeau’n u n “Şark İmparatorluğu Tarihi,, n in
ihtisar edilm iş e d isy o n u n u , A d a m tarafından ihtisaren fransızcaya çe v rilm iş o lan G ib b o n 'u n “ Tarihi„ ni (47) k u lla n m ıştır.
B izans tarihi v a k a y iin i İs ta n b u lu n s u k u tu n a k a d a r naza rı
itibare alan İertov’u n b u top lam a eserinin tabiî h iç b ir ilm î
k ıy m e ti yoktur. Fakat neşri o dev ir için calibi d ik k a t bir
teşebbüs teşkil eden b u kitap h a k k ın d a b irkaç söz söylem eği
m ü n a s ip g ö rd ü m .
J. A. KULAKOVSKİ
B izansm u m u m î tarih in e d a ir cid d î bir eser telif eylem ek
h u s u s u n d a ilk gayret Kiyef Ü niversitesi profesörlerinden
m üteveffa J. A. K u la k o v s k i tarafından sarfedilm iştir. R o m a
edebiyatı m ütehassısı o lan K u la k o v sk i, R o m a antik ite sini ve
R o m a teşkilât ta rih in i tetkik etmişti. B u â lim bilhassa im p a r a ­
to rlu k devri ile m e şg u l o lm u ş ve Ü nive rsited e R o m a tarih i
tedris eylem işti. 1890 da n itibaren v a k tin in bir k ıs m ın ı h ıris ­
tiyan arekolojisi ve B izans ta rih in e tahsis etm eğe başladı.
« Bizans Tarihi» adlı eserine bir m ethal teşkil etm ek üzere
IV ü n c ü asrın m e şh u r R o m e n ve putperest ta rih çile rin d e n
A m m ia n u s M a rçe llin u s’u n ta rih in i neşretti ve X X nci asrın
başlan g ıc ın d a bu eseri tercüm e eyledi (1906-1908). 1910 da
m üellif, «Bizans Tarihi» adlı k ita b ın ın , 395-518 v a k a y iin i ihtiva
eden b irin c i c ild in i neşretti. 1912 de ik in c i ve 1915 te ü ç ü n c ü
ciltler çıktılar; b u son iki ciltte m ü e llif 518 ile Tasvirler M ü ­
cadelesi devri olan 717 ara sınd a ki im p a r a to r lu ğ u n m u k a d ­
deratından bahsetm ektedir. 1913 te, b irin ci cild in y eniden
g özden g e çirilm iş ik in c i tab’ı çıkm ıştır.
M ü v e rrih , şayanı d ik k a t d e v a m lı çalışm a kabiliyeti ve
y o ru lm a k b ilm e z bir enerji sayesinde, b ü tü n Bizans, G rek ,
L âtin ve Ş ark (b u n la rın tercüm elerini) m e h a zla rın ı tetkik
etmiş, b u m eseleye dair y azılm ış asarın h e m e n kâffesinde
derin v u k u f peyda eylem iş ve b u suretle m e y d a n a g etirm iş
o ld u ğ u tem elin üze rin e 717 ye k a d a r gelen m ufassal bir Bi­
zans tarih i k u r m a ğ a başlam ıştır. Prof. K u la k o v s k i’n in a y n i
za m a d a nazarı itibare alm ış o ld u ğ u d a h ili tarih hadisatı, h a ­
ricî tarihe h asre d ilm iş olan teferrüatın ç o k lu ğ u için d e k a y ıp
o lm aktad ır.
M üellif, b u eserinde (b irinci c ild in m e th alin e m ü ra ca at
o lu n m a sı) « o k u y u c u n u n n aza rı d ik k a tin i canlı realiteye çek­
m e k le beraber geçm iş z a m a n la rın r u h ve k a ra k te rin i
k a v ra m a k im k â n ın ı ve rm ek» istem iştir. K u la k o v s k i şöyle
de v am ediyor: «Rus m a z im iz bizi çö zü lm e z bağlarla Bizansa b a ğ la m ıştır ve m illî a k id e m iz işte b u tem elin üze rin e
bin a edilm iştir.» O rta tedrisat p ro g ra m la rın d a n g re k çe n in
ç ık a rılm a s ın ı ıstırap ile k a y d e d e n K u la k o v s k i şöyle y a z m a k ­
tadır: «Biz R uslar, A v ru p a ilim ve m e d e n iy e tin in feyizli menşe’in in m u a s ırla rım ız ın son c ü m le le rin d e değil, fakat Hellenlerin ilk k e k e lem elerinde ara n ılm a sı lâ z ım g e ld iğ in i, G arb î
A v ru p a d a a n la şıld ığ ı g ibi, ih tim a l bir g ü n anlayacağız.»
Ü ç ü n c ü c ild in in m ethalinde, m ü v e r r ih “Bizans Tarihi,, n in p lâ ­
n ın ı bir kere daha şöyle izah etm e k te d ir: «G a y e m hadisele­
rin teselsülüne dair, k ro n o lo ji b a k ım ın d a n , d o ğ ru ve k a b il
o ld u ğ u k a d ar noksansız, bir tablo v ü c u d e g etirm ek o lm uştu r;
b u devre ait m o n o g rafile r ve b iz a n tin iz m e m a h su s m u h te lif
m e v k u t neşriyatta çık an, h u su sî meselelere m ü te allik , tet­
kik le ? tarafından tem sil o lu n a n b u g ü n k ü d o k ü m a n ta sy o n
seviyesinde b u lu n a n şehadetler ve k a y n a k la rın d o ğ r u d a n
d o ğ ru y a te tk ik m a istinat ettim». Prof. K u la k o v s k i’n in eseri,
B izansta geçen v a k ’alarm m ufassal ta rih i h a k k ın d a m a lû m a t
e d in m e k v e y a h u t k a y n a k la rın en m ü h im le r in e d a ir rusça
bir eser o k u m a k istiyenler için son derece faideli o labilir.
A y n i z a m a n d a o k u y u c u , h aricî o ld u ğ u k adar d a h ilî no ktai
n a z a rd a n B izans ta rih in in ih tiv a ettiği en m ü h im m eseleler
h u s u s u n d a b u g ü n k ü ilm in ve rm iş o ld u ğ u neticelerden b a zı­
la r ın ı öğrenecektir. M eh azların pek geniş surette tetkik edilm iş
o lm a s ın ın bir neticesi, ne şre d ilm iş o lan ü ç c ild in (1400 sahifeden fazla) ancak V III in ci asır ba şlan g ıc ın a k adar gelen
v a k a y ii ih tiv a etmesi o lm u ştu r.
F. I ÜSPENSKİ
A k ad e m i âzası ve İstanbul R us A rk eoloji E nstitüsü d i­
re k tö rü o lan U sp e n sk i’n in y azm ış o ld u ğ u “Bizans İmparatorlu­
ğu Tarihi,, n in b irin c i cildi 1914 te çık m ıştır. B irçok resim le
tezy in edilm iş olan, m ü te a d d it harita ve cetveller ih tiv a
eden b u tabı cidden nefîsti. B irinci cildi teşkil eden 872
sahifede Ü spenski, vakayii, IV ü n c ü asırdan b a şla m a k su re ­
tiyle, İko no klast M ücadeleleri dev ri o lan V III inci asra k a d a r
getiriy ord u. D o ğ r u s u n u söylem ek lâzım g e lirse b u eser, bir
m ütehassıs tarafından u m u m î bir Bizans tarihi y a zm a k için
y a p ılm ış ilk tecrübe idi. M üe llif asrı h azır b iz a n tin iz m in in en
m ü m ta z m ü m e s s ille rin d e n d i ve u z u n ve çalışk an m eslek
hay atın ı h e m e n h e m e n ta m a m iy le bu ço k k a rışık ta rih in m ü ­
tenevvi cepheleri ve m u h te lif d e v irle rin in tetkik ına hasreylemişti.
1845 te d o ğ m u ş olan Ü sp e n sk i 1879 dan 1894 e k a d a r
O d esa Ü nive rsitesinde (N ovorossiia) ders verdi. 1894 te, ay n i
sene zarfınd a tesis edilm iş o lan İstanbul Rus A rkeoloji E nsti­
tü s ü d ir e k tö r lü ğ ü n e tayin edildi. Bu y eni m üeşşesenin başında
b u lu n d u ğ u m ü d d e tçe gösterm iş o ld u ğ u , m ü te a d d it ekspedisy onlar, şahsî araştırm alar ve E n s titü s ü n ü n b irço k ve m ü h im
nefîs neşriyatı ile te m a y ü z eden faaliyeti, B ü y ü k H a rp y ü z ü n ­
den, in k ıtaa u ğ rad ı. 1914 te İsta n b u lu terkederek Petrograda
gitti ve b u ra d a k i Fen A k ade m isi tarafından «Vizantiyskiy Vremennik» i neşre m e m u r edildi. H a rp esnasında, ik i defa, o z a m a n ­
lar R u sla rın işg a lin d e b u lu n a n T rab zona m e m u re n g ö n d e ­
rildi. 10 ey lü l 1928 de P etrograd (L ening rad) da, 83 y aşınd a
o ld u ğ u halde, ö ld ü (48).
U m u m u n a n lıy ab ile ce ği tarzda bir eser v ü c u d e g etirm ek
istiyen F. I. Ü sp e n sk i k ita b ın ı gerek haşiyelerde, gerek fasıl­
ların sonunda, pek fazla İlm î cihazla d o ld u rm a m a k ta , ana m e ­
h a zla rın ı ve ik in c i elden y azılm ış asarı zik re tm e k le iktifa
etm ektedir.
İk in c i c ild in b irin c i k ıs m ı son za m a n la rd a m e v k ii intişara
vaz’o lu n m u ş tu r (1927). Bu cilt İk o n o k la st M ücad e le le rind e n ve
Slav h a v a rile rin d e n K iril (K onstantin) ve M etod m eselesin­
den bahsetm ektedir.
U sp e n sk i’n in eserinin b irin c i cildi, b ü y ü k bir k ısm ın d a,
B izans ta rih in in bir nev i geniş bir m e th a lin i ve «bizantinizm »in
başlıca u n s u rla r ın ın y aratıld ığı ve m a h lû t Bizans m e d e n iy e ti­
n in v ü c u t b u ld u ğ u d e v rin bir ta b lo su n u teşkil etm ektedir.
M ü e llif B izansın m aziy e ka rışm ış hayat safh alarının z a m a n ı­
m ız için b ir ders teşkil ettiğini bey an etm ekten k e n d in i a la m ı­
yor. Bizans için şark v ilây e tle rin in arzettikleri aslî e h e m m i­
yete işaret ve K ü ç ü k Asyada, İz n ik İm p a ra to rlu ğ u n d a , Bizans
D e v le tin in X I I I ü n c ü asırda y e n id e n k u r u lm a s ı fik rin in
b a k i k a lm ış ve te k e m m ü l etm iş o ld u ğ u n u beyan eden
Ü sp e n sk i
sözü n e şöyle n ih ay e t v e rm e k te d ir: «Tarihin
bize v e rd iğ i dersin ih tim a m la naza rı itibare a lın m a sı lâ z ım ­
dır....», «bilhassa, şu d a k ik a la rd a, B o ğ a ziçin d e k i «hasta adam »
m m ira sın ı b e k liy enle r tarafından» (49). B aşka bir yerde,
m ü e llif, şöyle d iy o r: «B izansm b ıra k m ış o ld u ğ u
mirash u s u s u n d a , b u m irasın tasfiyesinde faal bir rol o y n a m a k ta n
içtin a p e tm e n in k e n d i e lim izd e o ld u ğ u n a za h ip o lm a k , k e n d i
k e n d im iz i a ld atm a k dem ektir. V ak ıâ m irası k a b u l yahut:
reddetm ek varise ait b ir iş ise de Şark m eselesinde R u s y a n ın
o y n a d ığ ı rol k e n d in e tarih tarafından tevdi edilm iştir ve h iç­
bir İnsanî istek b u hususta h iç b ir şey değiştirem ez; tâ k i g a y ri
m e m u l b ir h e rcü m e rç bize b u n u u n u ttu rsu n , h a y a tım ızın
içine n ü fu z eylem iş, e m e lle rim izin hedefini teşkil etm iş v e
ele m le rim ize b a ğ lı k a lm ış olan b u h atırayı s ils in !» (50).
Slav - B izans m ü n a s e b a tım a y d ın la tm a k istiyen müellif,,
1912 senesi b irin c ite şrin in d e y azm ış o ld u ğ u m u k a d d e m e n in
s o n u n d a şöyle d iy o r: « O k u y u c u , ce n u p S la v la rın d a n b âh is
fasılların m u h te v iy a tı ü ze rin d e d ü ş ü n s ü n ve b u n la r d a n za­
m a n ım ız d a , B alkan y arım a d asın d a, çık an hadisatm canlı bir
le v h a s ın ı çıkarsın.» M u h a rrir b u n u n la ik in c i B alkan H a rb i
hadiselerine işaret etm ek istem iştir (51).
Ü spenski, R us o k u y u c u la rın a , arzettiği sert ve cidd î k a­
rakter sayesinde, bir taraftan iy i ta n z im e d ilm iş ve itinalı
b ir surette k u r u lm u ş b ir sistem h a k k ın d a bir fik ir verebilecek,
d iğe r taraftan m ü e llifi h a k k ın d a iyi bir intiba bırak a b ile c e k
b ir
eser m e y d a n a getirm eği k e n d in e
gaye e d in m iştir.
M üellif, Bizansa ait m a lû m a tın genişletilm esinin ve R u s - Bi­
zans m ü n a s a b a tın m te tk ik in in R us ilm i için son derece elzem
o ld u ğ u n a ve b u n la rın , tabir caizse, siyasî ve m illî bir R u s
efkârı u m u m iy e s i y aratılm ak ve ortaya atılm a k istendikte»
pek faydalı olacağına k anidir.
Ü spenski, b iz a n tin iz m in b ir m ü d a fii olarak ortaya çık ­
m a k ta ve eserinde, birço k defalar, b u m e fh u m u n tarifine
r ü c u ’ etm ektedir. U sp e n sk i’ye göre «b iz a n tin iz m e m e b d e ’
teşkil eden esas vasfı b a rb a rla rın im p a ra to rlu ğ a m uh aceret­
le rin d e ve I I I ü n c ü ve IV ü n c ü a sırlard ak i a h lâ k ve d in
b u h r a n ın d a a ra m ak lâzım d ır» (52). D iğ e r bir yerde şu satırları
o k u y o r u z : «B iza n tin izm , tesiri A v r u p a n ın c e n u b u n d a ve
şa rk ın d a o tu ran k a v im le rd e k e n d in i gösteren, tarih î b ir
p rensiptir. Bu prensip, z a m a n ım ız a kadar, birço k m illet­
lerin in k işa fın a h â k im d ir ve itikadat ve siyasî müessesatın h ususî b ir tarzın d a ve ay n i z a m a n d a , eğer tabir caizse,
siyasî ve İktisadî m ünase b e tle rin h u su sî b ir te şe k k ü lü n d e
ifadesini b u lu r» (53). «B izantinizm » kelim esiyle, y a h u t Roman iz m in eski İbranî, İran ve G re k k ü ltü rle riy le k a rışm a sın ı
ifade eden b u m e fh u m la her şeyden evvel, «R o m a İm p a ra ­
to r lu ğ u n u n , V in ci asırdan V III inci asra kadar, Bizans İm ­
p a ra to rlu ğ u n a m ü n k a lip o lm a d a n evvel, tedricî olarak değiş­
m esinde a m il olan p re n sip le rin heyeti u m u m iy e s i a n la ­
şılır» (54).
«G erm e n ve Slav m uhaceretleri birço k tah a v v ü lle re se­
bep o lm u ş la r d ır : b u n la r devletin İçtim aî ve İktisadî d u r u ­
m u n d a ve askerî sistem inde refo rm lar icap ettirm işlerdir. İşte
yeni p rensip lerin tesiri altında şarkta R o m a İm p a ra to rlu ğ u
değişm iş ve b ir «Bizans» karakte ri iktisap eylem iştir» (55).
B iza n tin izm aşa ğıd ak i hadiselerle te za h ü r etm ektedir :
1° «Her tarafta k u lla n ıla n Lâtin lis a n ın ın yerine tedricî
surette G rek , y a h u t daha d o ğ ru s u Bizans lis a n ın ın k a im
o lm a sı; 2° m illetlerin siyasî ü s tü n lü ğ ü elde etm ek için yekdiğe riy le m ü cad eled e b u lu n m a la r ı; 3° saıı’atin o rjinal bir k a ­
rakter iktisap etmesi ve ileride yeni abideler tevlit edecek
olan yeni b irta k ım m otifler h u su le gelm e si; edebî asarın,
şark m e d e n iy e tle rin in a n ’ane ve ö rn e k le rin in tesiri altında,
tedricî olarak, yeni bir m e to d u n teşek kül e y le d iğ in i im a eden
o rjinal bir karakte r iktisap etmesi» (56).
U sp enski'nin Şarkî R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n , V III inci
asra d o ğru, bizante n
bir karakte r
ta k ın m ış o ld u ğ u n u
beyan eden b u sözleri b u â lim in fik irle rin in , tesadüfen, İn g iliz
bizantinisti F in la y ’m k ilere ta m a m iy le tevafuk ettiğini göster­
m ektedir.
•
U sp e n sk i’n in u m u m î tezleri b irin ci ciltte ispat o lu n a m a m ış ­
la rd ır ; bin a e n ale y h ancak elim izd e ta m a m la n m ış, y a h u t
hiç olm azsa L âtin fü tu h a tın a k a d a r g ö tü r ü lm ü ş bir Bizans
tarih i b u lu n d u ğ u z a m a n , b u tezleri, lâ y ık o ld u ğ u veçhile,
m ü n a k a ş a etm ek ve k ıy m e tle n d irm e k k a b il olacaktır.
B irinci c ild in ih tiv a ettiği en m ü h im meseleler şu n lard ır:
1° S lav ların B alk an y a rım a d a s ın a m uh a ce re ti ve b u m u h a ­
ceretin B izansm h a y a tın d a k i neticeleri; 2° Bizansta m a lik â n e
r e jim i; 3° Bizansta «tem» lerin sureti te şe k k ü lü. Ü sp e n sk i’
n in k ita b ın d a b u meseleler kat’î o lara k hal e d ilm e m iş
o lm a k la beraber, m ü e lllif tarafından teklif edilm iş olan hal
tarzı b u çok ka rışık meseleleri daha derin bir tetkikten
g e çirm e k arzu ve lü z u m u n u tebarüz ettirm ektedir.
Bu eser, m ü e llifi tarafından, bir r u b u asırdan fazla bir
z a m a n evvel, tasm im edilm iştir. K itap bir h a y li m ü d d e t
evvel y a zılm a ğ a b a şlan m ış ve bazı in k ıta la rd a n m üteessir
o lm u ştu r; b in a e n ale y h m u h te lif k ıs ım la r ın ın k ıy m e ti b ir ib i­
rine m ü sa v i d e ğild ir. B irta k ım canlı, yeni ve son derece
enteresan fasılların y a n ın d a esk im iş b irta k ım esaslara istinat
eden ve bazı no ktalarda m o d e rn ilim seviyesinin d u n u n d a
b u lu n a n kısım lar v a rd ır. Bu h usus bilhassa A raplar ve
İslâm iyetten bâh is fasıllarda hissedilm ektedir. Fakat b u k i­
tab ın asıl kıym eti, m ü e llifin , im p a r a to r lu ğ u n d a h ilî hayatına
tem as eden hadisata geniş bir yer a y ırm ış o lm asındadır.
İlm î m eslek h a y a tın ın k ır k senesini m ü n h a s ır a n B izansm
te tk ik m a tahsis etm iş bir m ütehassısın k a le m in d e n çık m ış
ve açık b ir üslû p ta y azılm ış olan Ü sp e n sk i ta rih in in b irin c i
cildi bize, b u g ü n , B izans ta rih in in iik d e v rin i ta n ım a k im k â n ın ı
ve rm ekte dir. 1927 de n e şred ilm iş olan ik in c i c ild in b irin c i
k ıs m ı ise, y u k a rd a söylem iş o ld u ğ u m u z veçhile, İk o n o k last
d e v rin i ve M ak e d o n y a sülâlesi ta rih in in b a şla n g ıc ın ı ve b il­
hassa S lavları İncile tâbi k ılm ış o lan K iril ve M etod m esele­
sini ih tiv a etm ektedir. Fakat b u g ü n , R u syada, kitap tab ıla­
rın d a raslanan m ü ş k ü lâ tın b ir neticesi olarak, ik in c i cilt bir
k e lim e n in ortasında h itam a erm ektedir.
S. P. ŞESTAKOV
1913 te, K azan Ü niversitesi profesörlerinden S. P. Şestak o v ’u n “Bizans Tarihine dair Dersler,, i K a zan d a neşredilm iştir.
1915 te, a y n i derslerin y e n id e n g özd e n g eçirilm iş ve ilâveler
g ö r m ü ş ik in c i tab’ı çıkm ıştır.
Şestakov’u n “Dersler,, i, I I I ü n c ü , IV ü n c ü ve V inci asır­
larda b a rb a rla rın R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n garp ve şark nısıf­
la rın a h u lû lle r in d e n 8 0 0 de Ş a rlm a y n ’ın tetvicine kadar u z a ­
n a n devri ih tiv a etm ektedir. K itap im p a r a to r lu ğ u n d a hilî
ve haricî h ay atın a ve b u m e v zu a dair y a zılm ış v a k ’a n ü v is
tarih leri ve diğer asar h a k k ın d a bir h a y li m a lû m a t ih tiv a
etm ektedir. Fakat k itabın d o k ü m a n ta s y o n u bazan fena, y a­
zılış tarzı ise aceledir.
C. N. ÜSPENSKİ
R us â lim i C. N. Ü sp e n sk i tarafından 1917 de, M oskovada,
neşred ilm iş olan «Bizans tarihi Eskisleri» o k u y u c u ü ze rin d e hayat
intibaı b ıra k m a k ta ve o k u y u c u y a ferahlık verm ektedirler
(57). K itap 2 6 8 sahifeden ibaret o lu p R o m a im p a r a to r lu ğ u ­
n u n İçtim aî ve İktisadî in k işa fın a dair gayet enteresan bir
u m u m î m ethal ih tiv a etm ektedir. M üe llif o k u y u c u la rın ı parm a k la riy le B izans d e v rin in m ü h im d a h ilî m eselelerine d o k u n ­
d u r m a k ta d ır . Eser İko no klast M ücad e le sinin son safhası,
y a n i tasvirler k ü lt ü n ü n 8 4 3 te, T eodora’n ın za m a n ı saltana­
tında, y e n id e n iadesiyle n ih ay e t b u lu y o r. B u “Eskisler,,in k a­
rakteristik vasfı, im p a ra to rlu ğ u n d a h ilî teşkilâtı m eselelerine
ve d in î ve İçtim aî te k âm ü le geniş b ir yer tahsis eylem esidir;
m ü e llif siyasî hadiseleri, ancak b u n la r ın İçtim aî h ay at h ad ise ­
le rini ay dınlatabilecek m ahiyette o ld u k la rın a kanaat g e tird iğ i
hallerde, n a za rı itibare alm ak tad ır. U sp e n sk i’n in , heyeti umum iyesi itibariyle, d o ğ ru olan esas fikri R o m a ve B izans im p a ra ­
to rlu k la rın ın h ellenistik karakteri haiz o ld u k la rı fikridir. Uspenski gerek lâik ve gerek ru h b a n iy e te aid m a lik ân e le rd e k i
a ra z in in feodal bir şekle girm esi hadisesini, son derece entere­
san bir surette, tetkik etmiştir. M ü v e rrih bilhassa İk o n o k last
dev riyle a lâk a d ar o lm u ştu r ve «Eskisler»in b u devreye hasredil­
m iş olan son k ısım la rı h ususî bir dik kate şay and ırlar. — Usp enski tara fın d a n tahlil edilm iş m eseleler m e y a n ın d a : im p a ­
rato rluk arazisinde ilk barbar k ıra llık la rın ın teşek külü, Ju s­
tin ia n z a m a n ın d a k i teşkilât refo rm ları ve u m u r u m â liy e n in
idaresi, tem lerin teşkilâtı, VI nci, V II nci ve V III inci asırlarda
k ö y lü le r ve k ö y kodeksi, m ü lk iy e t ve «excusseia» (m uafiyet)
m eselelerini zik re d e b iliriz. Ufa-k h a c im d e o lan ve canlı ve
re n g in bir ü s lû p ta y azılm ış olan b u k ita b ın B izans tarih i
m e ra k lıla rı için b ü y ü k bir e h e m m iy e ti vardır.
A. A. VASİLİEV
V asiliev’in kitabı, R us ilm in in u m u m î Bizans tarih ine b a h ­
şetm iş o ld u ğ u en yeni tetkiktir. Eser ik i ciltten ibaret o lu p
B izans im p a r a to r lu ğ u n u n tek m il ta rih in i m u h te v i b u lu n m a k ­
tadır. B irinci cilt 1917 de «Bizans tarihi dersleri» I. Haçlı sefer­
lerinin başlangıcına kadar (1081) (P e tro g ra d 1917, 3 5 5 sah .)
is m i altın d a neşredilm işti. H açlı seferleri ile îs ta n b u lu n zaptı
ara sın d a k i dev ri ih tiv a eden ik in c i cilt ise üç ayrı k ısım d a
n e şre d ilm iştir: B irinci k ısım «Bizans ve Haçlılar» (Petrograd
1923, 120 sah ), ik in c i kısım «Şarkta Lâtin hâkimiyeti» (Petrograd
1 9 2 3 ,7 6 sah.) ü ç ü n c ü kısım ise «Bizans imparatorluğunun sukutu»
<Leningrad, 1925, 143 sah.) is m in i taşım ak tadırlar. Bu Rus
e d isy o n u b ilâh are yeniden g özden g eçirilm iş, tashih e d ilm iş
ve ilâveler g ö r m ü ş bir şekilde «Bizans imparatorluğu Tarihi» ism i
altın d a İn g iliz lisa n ın d a neşredilen esere esas teşkil etmiştir.
(History of the Byzantine Empire. I: M adison, 1928; I I : M adison
1929).
HUSUSÎ MEVKUTELER
HUKUK, SAN’AT VE KRONOLOJİYE DAİR YAZILMIŞ UMUMÎ
'
ESERLER. PAPİROLOJİ
B izans tetkik atm a h asred ilm iş ilk m e v k u t neşriyat, 1892
d e n b e ri alm an c a olarak intişar eden «Bizans Mecmuası» ol­
m u ş tu r (Byzantinische Zeitschrift). B irçok m akaleler ve y e n i
ç ık m ış kitaplara dair verilen m a lû m a tta n m aada b u m e c m u ­
ada «bizan tinizm » sahasında ç ık a n b ü tü n asarın m ufassal bir
b ib liy o g ra fy a sı b u lu n m a k ta d ır. R u s ve Slav neşriyatı bilhassa
naza rı itibare alın m ıştır. M e c m u a n ın m üessisi ve u z u n
m ü d d e t başlıca m u h a r r ir i K ru m b a c h e r id i. 1914 e k a d ar y ir m i
ik i cilt çık m ıştır. İlk 12 cilt iç in m ü k e m m e l bir analitik in ­
deks neşredilm iştir. B ü y ü k H a rp esnasında intişarı sekteye
u ğ r a m ış o lan «Byzantinische Zeitschrift» 1918 den beri tekrar
m u n ta z a m a n ç ık m a k ta d ır. 2 9 u n c u cilt 1929/30 da m e v k ii
in tişara v a z’o lu n m u ş tu r. Bu m e c m u a ely ev m A. H eisenberg
ve P a u l M arc tarafından ç ık a rılm a k ta d ır.
1894 te R us Fen A k ade m isi, V. G . V asilievski ve V. E.
R e gel’in idaresinde «Senelik B izans m ecm uası» (V izantiy skiy
V re m e n n ik ) n a m ın d a ve A lm a n m e c m u a s ın ın takip ettiği
a y n i gayelerle, b ir m e c m u a neşretm eğe başlam ıştır. B ib liy o ­
g ra fy a k ıs m ın d a m u h a rrirle r bilhassa Slav m em leketleri ve
h ıristiy an şark m e m le k e tle rin i nazarı itibare alm ışla rd ır. B u
m e c m u a rusçadır, fakat bazan fransızca ve m o d e rn grek■çe m akalele r d a h i ihtiva etm ektedir. Bu m e c m u a n ın d a h i
n e şri harpte in k ıtaa u ğ ram ıştır.
1917 de 22 cilt intişar etmişti. 23 ü n c ü cilt ancak 1923 te,
24 ü n c ü cilt 1926 da ve 25 in ci cilt 1928 de çık m ıştır. 16 nci
cilt P. V. B ezobrazov tarafından tertip edilm iş ilk on beş
•cildin bir in d e k s in i ih tiv a etm ektedir.
V asilievski ve R e gel’den sonra Vizantiyskiy Vremennık'in
d ir e k t ö r lü ğ ü n ü F. I. Ü sp e n sk i d e ru h d e etmişti.
1909 dan itibaren Atina B izans C em iyeti, a y n i şehirde, y ine
«bizan tinizm » sahasına m ü n h a s ır , «Bizans» (BuÇav-cıç) adlı m o d e rn
grekçe b ir m e c m u a neşretm eğe başlam ıştı. Fakat bu m ec­
m u a d a n y a ln ız ik i cilt çık m ıştır.
1915 ten itibaren Y u rie v (D orpat) Ü niversitesi E debiyat
F ak ülte si «Bizans mecmuası» (Vizantiyskoe obozrenie) adlı ve V- E.
R egel’in idaresinde, rusça y eni bir m e c m u a neşretm eğe baş­
lam ıştı. E ly e v m (1917) m ü n te şir ü ç cilt m evcuttur. Y u rie v
v(Dorpat) b u g ü n Estonya arazisi d a h ilin d e d ir.
1920
de N . A. Bees B erlinde «Bizans ■Yeni Grek senelik mec­
muası» (Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher) n a m ın d a ve «Byzan­
tinische Zeitschrift» g ib i ay n i gayeleri tak ip eden b ir m ec­
m u a neşretm eğe başlam ıştı. Bu m e c m u a n ın d ö r d ü n c ü cil­
d i 1923 te, beşincisi 1926 da ve altıncısı 1929 da ç ık m ış ­
tır. Beşinci ve altıncı ciltler Y u n a n ista n d a , N. A. Bees’in
ihalen Ü nive rsitesinde profesör o ld u ğ u A tinad a neşredil­
m iş le rd ir.
1923
te B rükselde to p lanm ış o lan beşinci b ey nelm ilel
ia r ih ko n g re sin d e B izans tetkikatı seksiy onu b e y n e lm ile l
y eni b ir B izans m ecm uası y a ra tıld ığ ın ı g ö rm e k te m e n n isin i
iz h a r eylem işti. 1924 te B ükreşte to p la n m ış olan b irin c i Bi­
zans âlim le ri b e y n e lm ile l k o n g re sin d e b u m e v k u te n in neşir
p lâ n ı kat’î olarak tesbit edilm iş ve 1925 te “Byzantion. Revue
Internationale des Etudes byzantines,, (Paris -Liege) in b irin ci cildi,
P a u l G ra in d o r ve H e n ri G regoire tarafından, neşredilm iştir.
B u cilt, m e ş h u r R us â lim i N. P. K o n d a k o v ’a, d o ğ u m u n u n 80
iinci senei devriyesini tes’it m ünasebetiy le, ithaf edilm işti,
fakat m e c m u a n ın çık tığı g ü n K o n d a k o v ’u n ö lü m habe ri
alın m ıştır (16 şubat 1925). Beşinci cilt 1930 da çık m ıştır.
1924
ten 1929 a kadar, A tinad a «Bizans Tetkikleri Cemiyetini
Annalleri» (’Ercî-yjplç 'Etaıpefaç BuÇavtıvöv EttouSöv) adlı b ir m e c m u a ­
n ın altı cildi basılm ıştır. Bu a n n a lle rin
enteresan ve m ü h im d irle r.
birço k
m a k a le le ri
Bu h ususî m ev k u te le rin v e rd ik le ri m a lû m a tta n m a a d a
spesialize o lm a m ış olan diğer b irta k ım m e c m u a la rd a B izans
devrine ait enteresan m a lû m a ta tesadüf eylem ek m ü m ­
k ü n d ü r . B u n la rın en m ü h im le r i m e y a n ın d a bilhassa «Neoç
'EXAYjvo(j,v^n,a»v» [Lambros tarafından, 1904 ten b u â lim in ö lü m
tarihi olan 1919 a k a d a r neşredilm iş, b ilâh a re m ü te a d d it
G re k âlim le ri tarafından d e v am ettirilmiştir], «Echos d'Orient>
ve «Revue de l’Orient chretien» i zik re d e b iliriz.
B izans h u k u k u n a dair başlıca eser m e şh u r A lm a n h u k u k ­
çusu Zachariae vo n L in g e n th a l’in «Greko - Romen hukuk tarihi»
(Geschichte des griechisch -römischen Rechts. 3 ü n c ü tab’l. B erlin
1892) ad lı kitabıdır. D ah a eski eserler m e y a n ın d a M o rtre u il’ü n
«Bizans hukuku tarihi» (Histore du droit byzantin. 3 cilt. Paris
1 8 4 3 - 1 8 4 7 ) adlı fransızca k ita b ın ı, E. H e im b a c h 'ın ErschGruber Ansiklopedisi için
y azm ış o ld u ğ u
alm anca ic m a li
(seksiyon I, K ısım 86, sah. 191 -471), ve A zareviç’in «B izans
h u k u k u tarihi» n i (2 k ısım , îaroslavl, 1876-1877) zikred eceğiz.
Z e n g in bir bib liy o g ra fy a y ı m u h te v i gayet enteresan bir ic m a l
1906 da İtalyan profesörü L. S iciliano tarafından « İtalyan hu­
kuk Ansiklopedisi» n d e (Enciclopedia Giuridica Italiana. C ilt IV, kıs.,
5, cü z 431 ve 460) neşredilm iştir. Eser 1906 da, M ilâno da, a y rı­
ca basılm ıştır. -En n ih ay e t A ldo A lb e rto n i’n in “İtalyayı nazarı iti­
bare alan bir Bizans hukuku beyanı için,, ad lı eserini zik re d e c e ğ iz
(Per una esposizione del diritto bizantino con riguardo a ll’Italia. Im o la
1927). (K arşılaştırınız : B yzantinische Zeitschrift X X V III, 1928,,
sah. 4 7 4 - 476).
B izans san’atine dair y a zılm ış olan başlıca u m u m î treteler
ş u n la r d ır :
N. P. K o n d a k o v « Grek el yazmaları minyatürlerine göre B i­
zans san ati ve Bizans ikonografyası tarihi » (rusça). O desa 1 8 7 6 ;
Atlas 18 77. Fransızca tab’ı ise eserin ik i cilt h alin e getirilm iş,
şeklidir (Paris 1886/91).
Bayet, Bizans san ati ( L ’art byzantin), (Paris 1883; ik in c i
tab’ı 1904).
Millet, Bizans san’ati ( L ’art byzantin). A. M ichel tarafından
neşredilen «Histoire de l ’A rt » serisinde. (Paris. Cilt I: 1905.
II : 1908).
Ch. D iehl, Bizans san’ati manüeli ( Manuel d'art byzantin).
Paris, 1910. Y e n id e n g özden g e çirilm iş ve ilâveler g ö r m ü ş
ik in c i tab’ı 1925/6 da Pariste çıkm ıştır.
O. M. D alton, Bizans san’ati ve arkeolojisi (Byzantine art
and archaeology, O xford, 1 9 li). Bu eser m im a rid e n bahsetm em ekted ir. Fakat D alto n’u n 1925 te neşretm iş o ld u ğ u «Şarkî
hıristiyan san’a ti: abidatın bakayası» (East christian art: a survey
of the Monuments. O xford, 1925) ad lı eseri m im a rîy e ait bir
fasıl ih tiv a etm ektedir.
,
L. Brehier, Bizans san’ati (L’art byzantin, Paris 1924).
B izans k ro n o lo jisin e dair y a zılm ış u m u m î eserler ş u n la r d ır :
H. L. C linton, Roma, Fastları (Fasti Romani) (İng ilizce tab’l,
2 cilt, O xfo rd 1 8 4 5 - 1 8 5 0 . V ak ay ii y a ln ız H e ra k liu s ’u n ö lü m
tarihi o lan 641 senesine k a d ar n a za rı itibare alm aktadır).
M uralt, Bizans kronolojisine dair bir tecrübe (2 cilt. I : Petersb u rg , 1855. II: Bâl, 1873). Bu kitap 1453 e k a d a r gelen b ü tü n
B izans ta rih in i m u h te v id ir. E n b ü y ü k ihtiyatla k u lla n ılm a s ı
icap eder.
M uasır b iz a n tin o lo jin in en m ü h im m eselelerinden b irin i
teşkil edeh B izans kro no lo jisi m eselesine dair İlm î bir etüt
y ap ılm ası lâ z ım d ır. Bu m eseleye dair en m ü h im neşriyat
ş u n la rd ır:
Otto Seeck, M. s. 311-476 devri için imparator ve papa listeleri.
Bir hıristiyan imparatorluk devri prosopografyası için ön etüt (Regesten
der Kaiser und Pâpste fü r die Jahre 311 bis 476 n. Chr. Vorarbeit zu
einer Prosopographie der christlichen Kaiserzeit. Stuttgart, 1919).
Franz D ölger. Şarkî Roma devletinin imparatorluk vesikaları
listeleri (Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches). Bi­
rin ci k ıs ım : 5 6 5 - 1025 devri listeleri (M ü n ih ye Berlin, 1924).
ik in c i k ıs ım : 1 0 2 5 - 1 2 0 4 devri listeleri (M ü n ih ve Berlin,
1925). (M ü n ih ve V iy a n a Fen A k a d e m ile ri tarafından neşro­
lu n a n «Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und der
neueren Zeit » de intişar etmiştir).
Bizans İmparatorluğu Tarihi
4
B iza n tin izm in d iğe r sahalarına, m eselâ n ü m iz a tik (meskûk â t ilm i), sijillografi (m ü h ü r le r ilm i) ve p ap irolojiye (p apirüs
ü ze rin e y azılı vesikalar ilm i) ait u m u m î m ahiyette b ib liy o g ­
rafik m a lû m a tı K ru m b a c h e r’in Bizans edebiyatı tarihinde ve
b iz a n tin iz m e h asred ilm iş o lan m u h te lif m e c m u a la rın b ib ­
liy o g rafik k ıs ım la rın d a b u lm a k k a b ild ir.
B izans d a v r in in p a p iro lo ji sah asında haiz o ld u ğ u b ü y ü k
e h e m m iy e t ve fayda anc ak aşağı y u k a r ı y irm i senedenberi
ta k d ir edilebilm iştir. Bu ilm in en iy i m üte h a ssısla rın d a n
H . I. Bell şöyle d iy o r : «P apirolojistlerin evvelki nesilleri
B izans de v rine nazarı istihfafla b a k arlar ve b ü tü n d ik k a tle rin i
P tolem eler ve R o m a lıla r de v rine tevcih ederlerdi» (58).
FASIL II
IV Ü N C Ü ASIRDAN VI NCİ ASRIN BAŞLANGICINA
KADAR ŞARK İMPARATORLUĞU
KONSTANTİN VE HIRİSTİYANLIK
R o m a İm p a r a to r lu ğ u n u n IV ü n c ü asırda geçirm iş o ld u ğ u
k ü lt ü r ve d in k r iz i cih an tâ r ih in in en m ü h im h adiselerinden
b irid ir. A n tik putperest m edeniyet, K onstantin tarafından
IV ü n c ü asrın b a şla n g ıc ın d a tan ın m ış, B ü y ü k Teodos tara­
fın d a n a y n i asrın so n u n d a esas d in ve devlet d in i ilân
•edilmiş olan h ıris tiy a n lık la çarpıştı. B irib irin in ta m a m iy le aksi
ik i te lâk k iy i tem sil eden b u ik i zıt u n s u ru n , y e k d iğ e riy le bir
kere çarpıştıktan sonra, h iç b ir za m a n bir an laşm a için ilti­
sak noktası b u la m ıy a c a ğ ı ve b ir in in d iğ e rin i tardedeceği
farz o lu n a b ilird i. Fakat hadisat b u n u n ta m a m iy le ak sin i gös­
terdi. H ıristiyan ve putperest h e lle n izm yavaş yavaş, bir
v a h d e t teşkil etm ek üzere, kaynaştılar ve «Bizans m edeniyeti»
is m in i alm ış o lan bir hıristiyan -grek -şark m edeniyeti tevlit
ettiler. Bu m ed eniye tin m erk ezi R o m a İm p a ra to rlu ğ u n u n
yeni payitahtı K onstantiniye (İstanbul) oldu.
Y eni b ir vaziyetin y aratılışında başlıca ro lü K onstantin
o y n a d ı. B u im p a ra to ru n z a m a n ı saltanatında h ıristiy a n lık , kat’î
bir şekilde resm î din olarak ta n ın d ı. Tahta c ü lû s u n d a n sonra
eski putperest im p a ra to rlu k h ıristiy an im p a ra to rlu ğ a in k ılâ p
etm eğe başladı.
U m u m iy e tle b u k a b îl b ir m e zh e p tebdili b ir k a v m in , y a­
h u t b ir devletin ta rih in in başlang ıcınd a, b u n la r ın m a zisin in
r u h la r d a sağlam tem eller a tm a d ığ ı v e y a h u t kaba ve iptidaî
tasvirlerden başka b ir şey y aratm a d ığ ı zam an la rd a, v u k u b u lu r .
B u tak d ird e kaba putperestlikten h ıristiy a n lığ a geçiş k a v im d e
yahut, devlette d erin bir b u h r a n tevlit edem ez. Fakat IV ü n c ü
asır R o m a tarih i için vaziyet b ü tü n b ü tü n başka idi. İm p a ra ­
to rluk devlet şe k ille rind e z a m a n ı için ke m ale erm iş asırdide
b ir m edeniyete m a lik t i; arkasında, fikirleri
ve
g ö rü ş
tarzları h a lk arasında k ö k salm ış bir m azisi vardı. B u d e v ­
let, IV ü n c ü asırda, bir h ıristiy a n devleti şe k lini alm akla,
y a n i m azisiy le h ali ihtilâfa d ü şm e k le , hattâ bazan b u m a ziy i
in k â r etm ekle, b izzaru re h â d bir k riz ve d erin bir h e rcü m e rç
geçirecekti. A rtık putperest d ü n y a n ın , h a lk ın ih tiy açların ı,
h iç olm azsa d in î sahada, k a rş ıla m a d ığ ı aşik ârdı. Y eni ih tiy a ç­
lar, y eni a rzu la r d o ğ m u ştu ; b u n la rı, birço k ve m u h te lif sebep­
lerden dolayı, an c a k h ıristiy a n lık tatm in edebilirdi.
E h e m m iy e ti b a k ım ın d a n b ü y ü k b ir fe v k a lâd e lik gösteren
b ir k riz anına, üstü n b ir rol o y n ıy a n tarih î b ir sim a karışırsa»
tarih ilm in d e b u sim aya dair, b u d e v irde o y n a m ış o ld u ğ u
ro lü tam olarak tesbit etm ek ve d in î h a y a tın ın d e rin lik le rin e
n ü fu z eylem ek için u ğ raşan b irço k y a zıla rın y a zıld ığ ı g ö rü lü r.
İşte b öyle bir sima, IV ü n c ü asır için, K o n stan tin ’in sim asıdır. B u
zata dair h ay li m ü d d e tte n b e ri b irço k eser y azılm ış ve b u
y a zıla rın adedi, son senelerde, 1913 te M ilân o e m irn a m e s in in
ilâ n ın ın 1600 ü n c ü senei dev riy e sin in tes’id i m ünasebetiyle,,
m ü te m a d iy e n artm ıştır.
K onstantin, babası K onstans K lo r’dan dolayı, M esyanm .
asil bir ailesine m e n su p tu . N aissus’ (Niş) ta d o ğ d u . A nne si
H elen h ıristiy and ı. B ilâhare azizeler sırasına g eçirilm iştir.
H elen Filistine hacce gitm iş ve a n ’aneye göre, İsanm ü z e r in e
g erilm iş o ld u ğ u h a k ik î haçı keşfetm işti (1). 3 0 5 te D iok letian
ve M ak sim ia n , k e n d i sistem leriyle m u ta b ık k a lm a k üzere,,
tahttan ferağat edip h u su sî hayata avdet ettiklerinde, b u n la r ın
y erine G aler ve K o n stan tin ’in babası K onstans Klor, biri,
şarkta ve diğe ri garpte o lm a k üzere, «Avgust» o lm u şla rd ı.
Fakat b ir sene sonra K onstans K lor B ritany ad a ö ld ü ve le j­
y o n la rı o ğ lu K o nstantin’i «Avgust» ilâ n ettiler. A y n i z a m a n d a
R o m a d a G aler aley hine b ir isyan b a ş la d ı; a y a k la n m ış o lan
h a lk ve o rd u , b u rada, G aler’in yerine, M a k s im ia n ’ın o ğ lu Maksentius’u im p arato r ilân e ttile r; y eni im p arato ra ih tiy a r M a k ­
sim ian terfik o lu n d u ve y e nid e n im p arato r u n v a n ın ı aldı. Bir
d a h ilî h a rp devri başladı ve b u dev ir esnasında M a k ­
sim ian ve G aler öld üle r. En nih ay e t K onstantin, y eni «Avgust»
la rd a n L için iu s ile birleşti ve 3 1 2 de, R o m a k a p ıla r ın ın
ö n ü n d e v u k u b u la n kat’î neticeli bir m uharebede , M ak sentius’u
m a ğ lu p etti; m a ğ lu p im p arato r firar etm ek isterken Tiber
n e h rin d e b o ğ u ld u (M ilvius k ö p r ü s ü civ arın d a K ızıl K ayalar
m e v k iin d e ). İk i m uzaffer im parator, K o nstantin ve L için iu s,
M ilân o y a g ird ile r ve aşağıda b ahse dece ğim iz m e ş h u r «M ilâno
em irnam esi» n i ilâ n ettiler. Fakat b u ik i im p arato r ara sın d a k i
itilâf pek u z u n m ü d d e t d e v am etm edi. A ra la rın d a h u s u m e t
p e y d a o ldu . B u ih tilâf K o n sta n tin ’in tam b ir zaferiyle nih ay e t
b u ld u . 3 2 4 te L için iu s ö ld ü r ü ld ü ve K o nstantin R o m a
İm p a r a to r lu ğ u n u n y egâne h â k im i oldu.
K onstantin z a m a n ı idare sinin, m ü te a k ip tarih için son dere­
ce b ü y ü k b ir e h e m m iy e t arzedecek o lan ik i m ü h im hadisesi
lıır is tiy a n lığ m resm en ta n ın m a sı ve p ay itah tın Tiber k ıy ıla r ın ­
d a n B oğaziçi sahillerine, y a n i antik R o m a d a n «Yeni Rom a» ya,
y a h u t İstanbu la n a k li o lm uştu r.
K onstantin d e v rin d e h ıris tiy a n lığ m m e v k iin i tetkik eden
â lim le r d ik k a tle rin i bilhassa atide ki ik i no kta ü ze rin d e teksif
etm işlerdir : K o n sta n tin ’in «m ezhep tebdili» ve «M ilâno e m ir­
nam esi».
KONSTANTİN’İN MEZHEP DEĞİŞTİRMESİ
K o n stan tin 'in «m ezhep d e ğ iş tir m e s in d e m ü v e r r ih le r ve teo­
lo g lar, bilhassa b u h ad ise n in am ille riy le a lâk a d a r o lm u şla rd ır.
K onstantin ne için h ıristiy a n lık le h in e te m a y ü l gösterm iştir?
Bu hadiseyi K o n stan tin in siyasî h ü n e r eseri olarak m ı te lâk k i
e tm e lid ir? K o nstantin acaba h ıris tiy a n lık la h iç b ir alâkası
o lm ıy a n siyasî em ellerine vâsıl o la b ilm e k için m i h ıris tiy a n ­
lığ ı bir vasıta olarak k u lla n m a k istem iştir? Y a h u t d e ru n î
b ir iştiyak neticesi m i h ıristiy a n lığ a sarılm ıştır ? Y a h u t a y n i
za m a n d a siyasî sebepleri ve r u h u n u n h ıristiy a n lığ a olan
t e m a y ü lü n ü m ü naza rı itibare a lm a lıd ır?
Bu
m eselenin h a llin d e raslanan başlıca zo rlu k bize
kadar gelm iş o lan m e h a zla rın m ü te n a k ız m a lû m a tın d a n
neşet etm ektedir. N ite k im h ıristiy a n m u h a rrir, piskopos
E vseb’in tasvir ettiği K onstantin putperest m u h a r r ir Z o s im ’
in K o n s ta n tin in ’e h iç be n ze m e m e k te d ir. Bu sebepten m ü ­
verrihler, K onstantine dair y ap tık ları etütlerde, b u pek
k a rışık meseleye, önceden tasarlanm ış şahsî n o ktai n a ­
zarların ı ithal e de bilm e k için, o ld u k ç a ze n g in bir m a l­
zem e b u lm u ş la rd ır. Fransız m ü v e r r ih i G. Boissier «Put­
perestliğin sonu,, ( La fin du paganisme) adlı k ita b ın d a şöyle
y a z m a k ta d ır : «Maalesef, tarihte baş rolleri o y n ıy a n b ü ­
y ü k şahsiyetler karşısın d a b u lu n d u ğ u m u z , b u n la r ın h a ­
y atın ı tetkik ve ef’al ve hareketlerine dair b ir fik ir e d in m e k
te şe b b üsü n d e b u lu n d u ğ u m u z zam an , en tabiî izah larla iktifa
etm ekte z o rlu k çek iy o ru z. Bu a d a m la rın , fevkalâde şahsiyet­
ler şöhretine m a lik o lm a ları y ü z ü n d e n , herkes g ib i hareket
etm iş o ld u k la rın a h iç b ir za m a n in a n m a k istem iyo ruz. En
basit h arek etle rinin gerisinde gizli sebepler arıyoruz; b u n la r a
k e n d ile rin in d a h i fa rk ın d a o lm a d ığ ı b irta k ım incelikler, ter­
tiplem eler, d e rin d ü şün ce le r ve desiseler izafe ediy oruz. İşte
a y n i h a l K o stantin’in başına gelm iştir; b u m a h ir d ip lo m a tın
b iz i ald a tm a k istem iş o ld u ğ u n a önceden o derece ka n aa t
g etirilm iştir ki d in î şeylerle k e m ali te h alük le u ğ ra şm ış ve
s a m im î bir m u te k it o ld u ğ u n u itiraf etm iş o ld u ğ u nisbette,
k e n d in in h iç b ir kü lte e h e m m iy e t v e rm iy e n ve k e n d in e en
fazla m enfaat te m in edecek k ü ltü tercih eden, b ir kayitsiz ve
b ir septik o ld u ğ u n a za h ip o lu n m u ş tu r » (2).
U z u n m ü d d e t K o nstantin h a k k ın d a k i u m u m î fik ir m eş­
h u r A lm a n m ü v e r r ih i Ja k o b B u re k h a rd t’m « Büyük Konstantin
zamanı» (Die Zeit Konstantins des Grossen. B irinci tab ı: 1853)adlı,
p a rla k eserinde v e rilm iş o lan septik h ü k m ü n tesiri a ltın d a
kalm ıştır. B u rc k h a rd t’a göre d â h i bir devlet ad am ı olan, ik tid a r
tam aı ve h ırs ın ın z e b u n u b u lu n a n K onstantin, c ih a n ş ü m u l
p lâ n la r ın ın tatbiki u ğ u r u n d a , herşeyi feda etmiştir. B u rc k h a rd t
şöyle y azm a k tad ır : «K o nstantin’in d in î v ic d a n ın ın içine n ü fu z
etm ek ve sahte d in î fikir d e ğ iş ik lik le rin in bir le vh asını te rk ip
etm ek için sık sık u ğ r a ş ılm a k ta d ır : b u boş yere em ek sarfetm ektir. İk tid a r m e v k iin e ç ık m a k tam a’ ve hırsı k e n d in i bir
d a k ik a rah a t b ıra k m ıy a n b ir d â h i için h ıris tiy a n lık ve p u t­
perestlik, d in d a rlık ve d in s izlik (unreligös) m e v z u u b a h s ola­
m az; b u ka b îl b ir şahsiyet, esasında, h e rh a n g i bir d in d e n
âridir. Y a ln ız bir d a k ik a d u ru p h a k ik î d in i v ic d a n ın a k u la k
ve rm iş o ld u ğ u n u fa r z e d e lim : b u ra d a b ir fatalizm b u lm u ş
olacaktır,,. Bu “k o r k u n ç h o d b in ,,, h ır is tiy a n lığ ın c ih a n ş ü m u l
bir k u v v e te m a lik o ld u ğ u n u a n la d ık ta n sonra, b u ku vvetten is­
tifade etm iştir ve K o nstantin’in asıl m eziyeti de b u n d a d ır. Fakat
im p arato r a y n i za m a n d a putperestliğe d a h i k a t’î tem inat bahs­
etm iştir. M u a y y e n bir m esleğe sahip o lm ıy a n b u a d a m d a
b ir sistem ara m a k abestir: b u ra d a herşey tesadüfe b a ğlıd ır,
"ferferî elbiseli b u h o d b in , gerek k e n d in in icra ettiği ve gerek
diğe rlerine icra ettirdiği ef’al ve harekâtı, şahsî k u d re tin i arttır­
m a k üzere, b ir no ktay a tevcih eylem ektedir,,. B u rc k h a rd t başlı­
ca m ehaz olarak Evseb’in «Konstantinin Hayatı» n d a n istifade et
m iş, fakat b u eserin otantik o lm a d ığ ı keyfiyetini n aza rı itibara
alm am ıştır (3). İşte b irk a ç ke lim e ile B u rc k h a rd t’m K o n stan ­
tin h a k k ın d a k i f i k r i : b u n d a , g ö r ü ld ü ğ ü veçhile, im p a ra to ru n
m ezhep değiştirm esinde, d in î sebeplerin h iç b ir yeri y oktur.
M ebde’ olarak başka m e h a zlar k u lla n m ış olan A lm a n din
tarihçisi Adolf H a rn a c k “ilk üç asırda Hıristiyanlığın misyonu ve
genişlemesi» (Die Mission und Ausbreitung des Christentums in den
ersten drei Jahrhunderten. 1 inci tab’ı, 1892) (4) ad lı e tü d ü n d e m ü ­
m asil neticelere v a rm a k ta d ır.1 H arn a ck , im p a ra to rlu ğ u n v ilâ ­
yetlerinde h ıris tiy a n lığ ın vaziyetini, vilâyetleri birer birer
nazarı itibara a lm a k suretiyle, tetkik ve h ıristiy a n ların tam
a d e d in i tesbit e tm enin im k â n s ız o ld u ğ u n u kaydettikten sonra,
IV ü n c ü asırda h ıristiy a n ların o ld u k ç a k a la b alık o lm a la rın a
ve devlet için d e m ü h im bir u n s u r teşkil etm elerine rağ m e n ,
n ü fu s u n ekseriyetini teşkil e tm ed ikle ri neticesine v a r m a k ­
tadır. «Fakat, H a rn a c k ’m işaret ettiği gibi, ra k a m ku v v e ti
ve h a k ik î tesir heryerde b irib irin i tu tm a m a k ta d ır:
Bir
ekalliyet re’sik ârd a b u lu n a n sınıflara istinat ettiği takdirde,
b ü y ü k bir n ü fu z a sahip o la b ilir; ekseriyet ise, cem iyetin alt
tab akaları ve bahu sus k ö y lü n ü fu s u n d a n teşekkül ettiği tak­
dirde, b ü y ü k b ir ehem m iy ete m a lik olam az. H ıristiy a n lık
bir şehir d in i i d i : şehir b ü y ü k o ld u ğ u nisbette, h ıristiy a n ların
adedi d a h i fazla o lm u ştu r. B u b ü y ü k bir k ârd ı. B u n ­
dan m a ad a h ıris tiy a n lık (IV ü n c ü asırda) birço k vilâyetlerde
köylere k a d ar derin b ir surette n ü fu z etmişti. Bu hadiseyi
K ü ç ü k Asya. E rm enistan, Suriye, M ısır v ilây e tle rinin ekserisi,
Filistin ve şim alî A frika v ilây e tle rinin ise b irk ıs m ı için kat’î
olarak b iliy o r u z » . H ıris tiy a n lığ ın yayılış sahasının b ü y ü k lü ­
ğ ü n e y ah u t k ü ç ü k lü ğ ü n e göre im p a ra to rlu k vilâyetlerini
dört g ru p a ay ırd ık ta n ve her g ru p için b u m eseleyi tetkik
ettikten sonra, H a rn a ck , h ıristiy an k ilise sinin başlıca m e rk e ­
z in in , IV ü n c ü asır başlang ıcınd a, K ü ç ü k Asyada o ld u ğ u
neticesine varıy or. K onstantin, G a ly a ’ya gitm eden önce bir
kaç sene İzm it (N ik o m e d ia ) de, D io k le tia n ’m sarayında,
kalm ıştı. K ü ç ü k Asyada e d in m iş o ld u ğ u intib alar G aly a d a
d ahi k e n d in e refakat etm işler ve esaslı neticeler tevlit eden
siyasî akideler şekline in k ılâ p e tm işle rd ir: K onstantin kilise
ve p isk o p o slu ğa istinat edebilirdi; ç ü n k ü b u n la r ın her ikisi
de k u v v e tli ve m u k te d ir idi. K ilise n in K o nstantin’siz n ih a î
zafere erişip erişem iyeceği s u a lin i so rm ak abestir. Bu de­
v ird e h erh ald e bir K onstantin m e y d a n a çıkacaktı. Y a ln ız her
o n sene geçtikçe, böyle b ir K o nstantin o lm a k d a h a k o la y laşı­
y o rd u . H e rh ald e te k m il K ü ç ü k A syada h ıris tiy a n lığ m zaferi,
K o nstantin d e v rin d e n önce, v a z ıh a n k e n d in i gösterm iş ve
d iğ e r vilâyetlerde d a h i iy i h a z ırla n m a k ta b u lu n m u ş tu . İn k i­
şaf ed e m e m iş olan b u hadiseyi filiyat sahasına d ö k m e k için
h u su sî b ir ilh a m y a h u t İlâhî bir davete h iç te ihtiy aç y oktu.
Y a ln ız nafiz ve k u v v e tli ve a y n i z a m a n d a d in î m esail ile u ğ ­
raşabilecek bir yaradilışta b ir politikacı lâzım d ı. B u a d a m
K o nstantin o lm u ştu r. D e h a s ın ın en m ü m e y y iz vasfı tahadd ü s edecek vaziyetleri v u z u h
ile y e k d iğ e rin d e n tefrik ve
iy c e anlam a sı o lm u ştu r (5).
B u suretle H a rn a c k ’a göre, K o nstantin’in d â h i bir p oliti­
k a c ıd a n başka bir şey o lm a d ığ ı g ö rü lü y o r.
Y a lnız, b u devir için, istatistik m etodu, ta h m in le rle iktifa
edenler için dahi, g ay rı k a b ili tatbiktir : b u n u n la beraber en
c id d î âlim le r b u g ü n K onstantin z a m a n ın d a putperestliğin
Cemiyette ve h ü k ü m e tte m ü h im bir u n s u r u tem sil ettiğini,
h ıris tiy a n la rın ise bir ekalliyetten ibaret o ld u k la r ın ı teslim
etm ektedirler. Prof. B olotov ve d iğe r b a zı â lim le rin hesapla­
rın a göre «K onstantin z a m a n ın a d o ğ ru , h ıristiy an a h a lin in ,
te k m il n ü fu s u n o n d a b ir in i teşkil etm iş olm ası m u h te m e ld ir;
h a ttâ b e lki b u rak am ı k ü ç ü ltm e k d a h i iktiza eder. Fakat
h ıristiy a n la rın , n ü fu s k ü tle sin in % 10 u n d a n fazla o ld u k la rın ı
id d ia etm ek, tehlikeli b ir iş olur»(6). B u g ü n ise h e m e n b ü tü n
d ü n y a K o nstantin d e v rin d e h ıristiy a n la rın im p a ra to rlu k d a ­
h ilin d e bir ekalliyet teşkil ettiklerinde m üttefiktir. H a k ik a t
b u m erk ezde o ldu kta, h ıris tiy a n lık ile K onstantin ara sın d a k i
m ü n ase b a ta m ü te d a ir siyasî faraziyeyi, h iç olm azsa m u tla k
şe k lin d e , reddetm ek lâzım d ır. B ü y ü k b ir devlet a d a m ı d ahi
b u derece geniş p lân ları, te k m il n ü fu s u n o nda b irin e istinat
ederek, m e y d a n a getirem ezdi; b a h u s u s k i b u azlık, m a lû m
o ld u ğ u veçhile, d a h a o za m a n la r siyasete k a rışm ıy o rd u .
“Romalıların Tarihi,, n in (Histoire des Romains) m ü e llifi Victor
D u r u y , azço k B u rc k h a rd t’ın tesiri altında, d in î u n s u rd a n
« k e n d i d in in : h a zırlıy a n afif ve sak in b ir deizm » olarak bahs-
etm ektedir. D u r u y ’e göre K o nstantin «pek erken h ıris tiy a n ­
lığ ın , esas a k id e sin d e n dolayı, k e n d in in tek bir ilâh a olan
itik a d ın a tevafuk e y le d iğ in i anlam ıştır» (7). Fakat b u n a r a ğ ­
m e n siyasî m ü lâ h a z a t K o n stan tin ’de en m ü h im ro lü o y n a ­
m ış la rd ır: «K ilise ve İh tilâli y e k d iğ e riy le u zla ştırm a k için
u ğ ra şa n B onapart gibi K onstantin eski ve y e n i rejim i,
su lh ve s ü k û n içinde, y an y an a -y e nisini h im a y e etm ek
suretiyle- yaşatm ak istiyordu. İm p ara to r d ü n y a n ın h a n g i
istikam ete d o ğ ru g ittiğin i an la m ıştı ve b u cereyanı tesri’
etm eksizin, h im a y e ediy o rd u. T akı zafe rinin altına y a zd ırm ış
o ld u ğ u «Q uietis custos» (sulh ve s ü k û n u n bekçisi) u n v a n ın ı
b ih a k k ın taşım ış olm ası b u p re n sin en b ü y ü k şan ın ı teşkil
etm ektedir...» «K o nstantin’in r u h u n u n d e rin lik le rin e n ü fu z
etm eğe çalıştık ve b u ra d a bir d in d e n ziyade bir siyaset b u l­
duk» (8). D iğ e r bir yerde, Evseb’in, K o n stân tin ’in m ü v e r r ih i
olarak, k ıy m e tin i tah lil eden D u r u y şöyle yazıyor. «E v ­
seb’in K o nstantin’i, yer ile g ö k arasında, şim d iy e k a d ar hiç
bir k im s e n in h iç b ir yerde fa rk ın d a o lm a d ığ ı şeyleri sık sık
g ö rü y o rd u » (9).
1913
te, M ilân e m irn a m e s in in 1600 ü n c ü senei devriy e sinin tes’id i m ünasebetiyle, ç ık m ış o lan b irço k asar meyan ın d a b u ra d a bilhassa ik i eseri, E. Schw artz’ın k ita b ın ı ve
F. J. D ölger tarafından ne şre d ilm iş olan “Gesammelte Studien,, i
zikre d e b iliriz. Schw artz K o nstantin’in «bir cih an h â k im in e has
şeytanî zekâvetiyle m e y d a n a g e tirm e ği tasarladığı cih an m o ­
narşisi için, kilise ile b irle şm e n in arzettiği eh em m iy eti tak d ir
etm iş ve b ü tü n «çesarizm » a n ’an e lerine karşı, b u birleşm ey i
v ü c u d e g etirm ek için lü z u m u olan k u v v e t ve enerjiyi k e n ­
d in d e b u lm u ş o ld u ğ u n u » b e y an etm ektedir (10). D iğ e r taraf­
tan E. Krebs, D ölg e r tarafından n e şro lu n a n «Studien» de, K o n s ­
ta n tin ’in h ıristiy a n lık le h in e y a p m ış o ld u ğ u b ü tü n teşebbüs­
le rin k ilise n in zaferini tesri etm ek h u s u s u n d a ancak ik in c i
derecede a m il o ld u ğ u n u ve h a k ik î sebebin h ıristiy a n lığ ın
haiz o ld u ğ u tabiatin fe v k m d a b ir kuvvette b u lu n d u ğ u n u
y a zm a k ta d ır (11).
■
P. Battifol K o n stan tin ’in m e zh e p d e ğ iştirm e sin in s a m im i­
yetini m ü d afa a etm ektedir (12); son za m a n la rd a K onstantin
devri n u m iz m a tiğ in in m e şh u r m ütehassısı J. M aurice bu
m ezh e p d eğişm esinde m u c ize v î u n s u r u h a k ik î bir hâdise
olarak k a b u l etm ek istem ektedir (13).
G.
Boissier «Bu dev irde bir ekalliyet teşkil eden ve siyas
bir rol o y n a m ıy a n h ıristiy a n ların k u c a ğ ın a atılm a n ın , K o ns­
tantin için, siyasî b a k ım d a n , bir m e ç h u lü den em ek » o ld u ğ u
ve im p a ra to ru n , m enfaat bek le m eksizin, d in in i değiştirm iş ol­
m a sın ın , b u işi itm in a n ile y a p m ış o ld u ğ u n u gösterdiği mütaleasındadır (14).
E n n ih ay e t M.F. Lot, K o n stan tin ’in, m e zh e p değiştirm esinde,
sa m im î o ld u ğ u n u k a b u le m ü te m a y ild ir (15) ve E. Stein Konsta n tin ’i, d in in i değiştirm e ğe şevketm iş olan, siyasî sebepleri
bey an etm ektedir ; b u m ü v e r r ih e göre K o n sta n tin ’in d in î siya­
setinin en m ü h im hadisesi h ıristiyan kilise sinin devlet' k a d ro ­
larına u y d u r u lm a s ı o lm uştu r; Stein, K o n stan tin ’in, b ir dereceye
kadar, İra n ın resm î d in i olan Z e rd ü şt d in in in tesiri altın d a
k a lm ış o ld u ğ u n u k a b u l etm ektedir (16).
Fakat, u m u m iy e tle M aksentius’a karşı 312 de k a z a n m ış o l­
d u ğ u zaferle m ünasebettar gösterilen (17)b u «m e zh e p d e ğ iştiril­
m e s in i K o n stan tin ’in h ıris tiy a n lığ ı h a k k iy le k a b u lü şe k lin d e
te lâk k i etm e m e lid ir : K onstantin, m a lû m o ld u ğ u veçhile, ancak
ö lü m y atağ ın d a tanassur eylem iştir. B ü tü n saltanatı m ü d d e ­
tince İm p arator «pontifex m a x im u s» (başrahip) olarak k a lm ış ­
tır. P azar g ü n ü n ü “Güneş günü „ nd e n (Dîes Solis) başka bir
isim le zikretm em iştir. Fakat « m a ğ lu p edile m iy e n güneş» (Sol
invitus) ism i altında, b u devirde, d in i, h a rik u lâ d e b ir şekilde,
te k m il im p a ra to rlu ğ a , şarka ve garbe, y a y ılm ış ve bazan hıristiy a n lığ m c id d î b ir rak ib i k e silm iş o lan Pers ilâh ı «Mitra» an la­
şılıy o rd u. İşte b u hâdise K o n stan tin ’in, ailesinde irsî olan «gü­
neş» k ü ltü n e salik o ld u ğ u n u açık b ir surette gösterm ektedir
(18). B ü y ü k bir ih tim a le göre, K o n stan tin ’in b u «Sol invictus»u
A p o llon id i (19). J. M aurice, gayet d o ğ ru olarak, «b u g ün e ş d i­
n in in (K o nstan tin’e) İm p a ra to rlu k d a h ilin d e u m u m î m u h a b b e t
ve teveccüh te m in etm iş o ld u ğ u n u » ka y d e tm e k te d ir (20).
K o nstantin’in, h ıristiy a n lığ a o lan s a m im î te m a y ü lü k a b u l
o lu n m a k la beraber, siyasî g ö rü şle ri ih m a l o lu n a m a z . B u n la r
im p a ra to ru n , k e n d in e b irço k b a k ım d a n faide te m in etm ek
ik tid a rın d a olan h ıristiy a n lığ a karşı ta k ın m ış o ld u ğ u tavırda,
esaslı b ir rol o y n a m ış olsalar gerektir. K onstantin b u d in in ,
atide, im p a ra to rlu k d a h ilin d e k i ırk la r için b ir birle ştirm e u n ­
su ru olacağını a n lıy o rd u . Prens T ru b e tzk o i’u n y a z d ığ ı gibi,
«K onstantin tek bir kilise k a b u l etm ekle dev le tin in v a h d e tin i
tarsin etm ek istiy o rdu» (21).
Büyük Konstantin Mulvius köprüsünde
Pariste Millî Kütüpanede bulnnan X . asır Bizanten bir el yazması minyatürü
—
Büyük Konstantinin rüyası
Pariste M illî Kütüpanede bulunan X. asır Bizanten bir el yazması minyatürü
K o n stan tin ’in m ezh e p değiştirm esi alelekser M aksentius ile
h ali harpte ik e n gökte b ir haç g ö r ü n m ü ş o ld u ğ u efsanesiyle
m ünasebe ttar g österilm ektedir, işte b u suretle b u d in değiş­
tirilm e s in in am illeri m e y a n ın a m u c iz e v î bir u n s u r ithal e d il­
m iş o luy or. Fakat b u n o k tad a m e h a zla r ara sın d a tam bir mübayenet m e v cu ttu r. Bu m u c iz e v î g ö r ü n ü ş e d a ir en eski şehadet
«Itisafçılarm ölümüne dair» (De mortibus persecutorum) ad lı k ita­
bında, K o n stan tin ’in u y u d u ğ u b ir
esnada, y a ln ız İsanın
g ö k işaretini (coeleste signum Dei) k a lk a n la r ı üze rin e h a k k e ttir­
m esin i â m ir m u c ize v î bir ilh a m alm ış o ld u ğ u n d a n oahseden, K o n stan tin ’in m uasırı, h ıristiy a n L ak ta n tiu s’u n şehadetidir (22). Fakat K o n stan tin ’in gökte h a k ik î b ir işaret g ö r ­
m ü ş o ld u ğ u n a dair L ak ta n tiu s’ta tek b ir k e lim e d a h i yoktur.
K o n stan tin ’in diğe r bir m u a sırı, Çesare’li Evseb, im p a ra ­
torun M ak se ntius’a karşı k a z a n m ış o ld u ğ u zaferden iki yerde
bahsetm ektedir. «Kilise Tarihi» is m in i taşıyan b irin c i eserinde
Evseb, y a ln ız K o n stan tin ’i'n, R o m a n ın y a rd ım ın a gittiği esnada,
« g ö ğ ü n A lla h ın a ve e k a n im i selâseden c ih a n ın h a lâs k ârı
İsaya d u a eylem iş ve k e nd isiy le b irle şm ele ri iç in n iy a zd a
b u lu n m u ş o ld u ğ u n u » (23) zikretm e ktedir. B urada ne rü y a ve
ne de k a lk a n la rın ü z e rin d e k i işaretten h iç b ir ba h is o lm a d ığ ı
g ö r ü lü y o r . A y n i m üellif, K o n s ta n tin ’in M ak se n tiu s’a karşı k a ­
z a n m ış o ld u ğ u zaferden tak rib e n y ir m i beş sene sonra, y azm ış
o ld u ğ u d iğe r b ir eserinde (Konstantin’in H ay atı ) «K o n stan tin ’in
bizzat k e n d isin e an latm ış ve d o ğ r u lu ğ u n u , y e m in etm ek
suretiyle, teyit etm iş o ld u ğ u » m e ş h u r v a k ’ayı n a k le tm e k te d ir:
b u n a göre K onstantin, R o m a ü ze rin e y ü r ü d ü ğ ü esnada,
g u r u p eden g ü n e şin ü ze rin d e «T oûtio v£xa» (« b u n u n la y en!»)
k e lim e le riy le birlikte p arlak b ir haç g ö r m ü ş im iş. İm p a ra to ru
ve o rd u s u n u a n i b ir k o r k u istilâ etm iş im iş. Ertesi gece İsa
im p a ra to ra a y n i haç ile g ö r ü n m ü ş ve b u tasvir şe k lin d e bir
sancak y a p tırm a sın ı ve b u n u n la d ü ş m a n a karşı y ü r ü m e s in i
e m re tm iş im iş. Ertesi sabah im p a ra to r m u c iz e v î rü y a y ı n a k ­
letm iş, san’atk ârlar çağırtm ış, g ö r m ü ş o ld u ğ u işaretin şe k lini
tarif etm iş ve b u işarete b e n ziy e n b ir sancak y a p ılm a s ın ı e m ­
retm iştir ; b u sancak «labarum » a d ın ı taşım ak tad ır (24). Bu
k e lim e n in m e n şe ’ine dair ih tilâf v a rd ır (25). E ly e v m b u k e ­
lim e n in B asklarııı lisa n ın d a n a lın m ış o ld u ğ u ve «sancak»
m a n asın a g e ld iğ i zann e d iliy o r. L a b a ru m u z u n c a b ir haçı
tasvir e d iy o rd u ; sancak d ire ğ in e a m u t gelen b ir ç u b u ğ u n
ü ze rin e bir k u m a ş parçası r a p te d ilm iş ti: bu, ağaçlara tuttu­
ru lm u ş kıym etli, m ü te n e v v i ve fev kalâde g üze l taşlarla ö r tü l­
m ü ş olan ve ü ze rin d e K onstantin ve o ğ u lla r ın ın portreleri
p ırıld ıy a n ferferî b ir d o k u m a idi. Zirvesine, a y n i zam anda,,
içinde İsanın m o n o g r a m ım ih tiv a eden bir altın taç rap te d il­
m işti (26). K o nstantin d e v rin d e n itibaren «labarum » Bizansİm p a r a to r lu ğ u n u n sancağı o lm u ştu r. Bu m u c ize v î rüyete v e
K o nstantin’e g ökte g ö r ü n m ü ş ve k e n d in e A llah tarafından y a r­
d ım için g ö n d e rilm iş o lan o rd u la ra dair im a la rı diğe r m ü e llif­
lerde d ahi b u lm a k k a b ild ir. Fakat b u no kta h a k k ın d a m a ­
lû m a tım ız o k a d a r k a rışık ve o k a d ar m ü te b a y in d ir k i b u n u
tarih b a k ım ın d a n lâ y ık iy le k ıy m e tle n d irm e ğ e im k â n yoktur.
Hattâ bazıları, y u k a r d a bahsi geçen h ad ise n in K o n stan tin ’in
M aksentius’u n üze rin e y ü r ü d ü ğ ü esnada değil, fakat b u n d a n
daha önce, im p a ra to ru n G a ly a y ı te rk in d e n evvel, vukubulm u ş o ld u ğ u m ü lâ h a z a s m d a d ırla r.
MİLÂN EMİRNAMESİ
H ıris tiy a n lık anc ak K o n stan tin ’in za m a n ı saltanatında
m ev cut o lm a k ve k a n u n î bir şekilde in k işa f etm ek h a k k ın ı
ihraz etmiştir. Fakat h ıris tiy a n lık le h in d e neşred ilm iş ilk
e m irn a m e itisafçılarm en za lim le rin d e n o lan G aler z a m a n ın a
tesadüf etm ektedir. G aler e m irn a m e s in i 311de neşretti. Galer,
evvelce, m u h a lifle ri putperestliğe r ü c u ' ettirm ek gayesini
istihdaf eden h ü k ü m e tin e m irn a m e le rin e karşı m u a n n id a n e
m ücad ele etm iş olan h ıristiy a n lar için tam b ir affı u m u m î
ilân ediyor ve k a n u n e n b u n la rın y aşa m a k h a k k ın ı tanıy o rd u.
G aler’in e m irn a m e si şu sözleri ih tiv a e d iy o rd u : «H ıristiyanlar
y eniden m e v cu t olsunlar. N iz a m ı b o z m a m a k şartiyle, to p lan ­
tılarını aktetsinler. Bu lûtfa m u k a b il b izim , d e v le tim izin ve
bizzat k e n d ile rin in refah ve saadeti için A lla h la rın a d u a
etm elidirler» (27).
M ak sentius’a karşı k a za n m ış o ld u ğ u zaferden ik i sene so n­
ra, K onstantin, k e n d isiy le evvelce b ir ittifak aktetm iş o ld u ğ u
L için ius ile karşılaştı. İk i im parator, im p a ra to rlu k işlerine
dair istişarede b u lu n d u k ta n sonra, ih tim a l ta m a m iy le d o ğ ru
o lm ıy a n «M ilân em irnam esi» ism i altında a n ıla n son derece
m ü h im bir vesika neşrettiler. V e sika nın bizzat m e tn i bize
k a d ar g elm em iştir. Fakat b u m etin L iç in iu s ’u n B itinya v a li­
sine (praeses) y ollam ış o ld u ğ u lâtince y a zılm ış bir irade şek-
K o n stan tin ’in m ezh e p değiştirm esi alelekser M aksentius ile
h ali harpte ik e n gökte b ir h aç g ö r ü n m ü ş o ld u ğ u efsanesiyle
m ünasebe ttar g österilm ektedir, işte b u suretle b u d in değiş­
tirilm e s in in am ille ri m e y a n ın a m u c iz e v î bir u n s u r ithal e d il­
m iş o luyor. Fakat b u n o ktad a m e h a zlar ara sın d a tam b ir mübayenet m e v cu ttu r. Bu m u c iz e v î g ö r ü n ü ş e dair en eski şehadet
«İtisafçıların ölümüne dair» (De mortibus persecuiorum) ad lı k ita­
bın d a, K o nstantin’in u y u d u ğ u bir
esnada, y a ln ız İsanın
g ö k işaretini (coeleste signum Dei) k a lk a n la rı üze rin e h a k k e ttir­
m esin i â m ir m u c ize v î bir ilh a m alm ış o ld u ğ u n d a n oahseden, K o n stan tin ’in m uasırı, h ıristiy a n L ak ta n tiu s’u n şehadetidir (22). Fakat K o n stan tin ’in g ökte h a k ik î b ir işaret g ö r ­
m ü ş o ld u ğ u n a dair L ak ta n tiu s’ta tek b ir k e lim e d a h i yoktur.
K o nstantin’in diğe r bir m u a sırı, Çesare’li Evseb, im p a ra ­
torun M ak se n tius’a karşı k a z a n m ış o ld u ğ u zaferden iki yerde
bahsetm ektedir. «Kilise Tarihi» is m in i taşıyan b irin c i eserinde
Evseb, y a ln ız K o n stan tin ’in, R o m a n ın y a rd ım ın a gittiği esnada,
« g ö ğ ü n A llah ın a ve e k a n im i selâseden c ih a n ın h a lâsk ârı
İsaya dua eylem iş ve k e n d isiy le birle şm ele ri için n iy a zd a
b u lu n m u ş o ld u ğ u n u » (23) zikre tm e kte d ir. B urada ne rü y a ve
ne de k a lk a n la r ın ü z e rin d e k i işaretten h iç b ir ba h is o lm a d ığ ı
g ö r ü lü y o r . A y n i m üellif, K o n s ta n tin ’in M ak se n tiu s’a karşı k a ­
za n m ış o ld u ğ u zaferden tak rib e n y ir m i beş sene sonra, y azm ış
o ld u ğ u diğe r bir eserinde (Konstantin’in Hayatı) «K o nstantin’in
bizzat k e n d isin e a n latm ış ve d o ğ r u lu ğ u n u , y e m in etm ek
suretiyle, teyit etm iş o ld u ğ u » m e ş h u r v a k ’ayı n a k le tm e k te d ir:
b u n a göre K onstantin, R o m a ü z e rin e y ü r ü d ü ğ ü esnada,
g u r u p eden g ün e şin ü ze rin d e «Totkq) vCxa» (« b u n u n la y en!»)
ke lim eleriy le birlikte p arlak b ir haç g ö r m ü ş im iş, im p a ra to ru
ve o rd u s u n u an i bir k o r k u istilâ etm iş im iş. Ertesi gece Isa
im p a ra to ra a y n i haç ile g ö r ü n m ü ş ve b u tasvir şe k lind e bir
sancak y a p tırm a sın ı ve b u n u n la d ü ş m a n a karşı y ü r ü m e s in i
e m re tm iş im iş. Ertesi sabah im p a ra to r m u c ize v î rü y a y ı n a k ­
letm iş, san’atk ârlar çağırtm ış, g ö r m ü ş o ld u ğ u işaretin şe k lini
tarif etm iş ve b u işarete b e n ziy e n b ir sancak y a p ılm a s ın ı e m ­
re tm iş tir ; b u sancak «labarum » a d ın ı taşım ak tadır (24). Bu
k e lim e n in m e n şe ’ine dair ih tilâf v a rd ır (25). E ly e v m b u k e ­
lim e n in B askların lisa n ın d a n a lın m ış o ld u ğ u ve «sancak»
m a n asın a g e ld iğ i zan n e d iliy o r. L a b a ru m u z u n c a bir haçı
tasvir e d iy o rd u ; sancak d ire ğ in e a m u t gelen b ir ç u b u ğ u n
üze rine b ir k u m a ş parçası r a p te d ilm iş ti: bu, ağaçlara tuttu­
r u lm u ş kıy m etli, m ü te n e v v i ve fev kalâde g üze l taşlarla ö r tü l­
m ü ş olan ve ü ze rin d e K onstantin ve o ğ u lla r ın ın portreleri
p ırıld ıy a n ferferî b ir d o k u m a idi. Zirvesine, a y n i zam anda,,
içinde İsanın m o n o g r a m ın ı ih tiv a eden bir altın taç rap te d il­
m işti (26). K o nstantin d e v rin d e n itibaren «labarum » Bizans.
İm p a r a to r lu ğ u n u n sancağı o lm u ştu r. Bu m u c ize v î rüyete v e
K onstantin’e g ökte g ö r ü n m ü ş ve k e n d in e A llah tarafından y a r­
d ım için g ö n d e rilm iş o lan o rd u la ra dair im a la rı diğe r m ü e llif­
lerde d a h i b u lm a k k a b ild ir. Fakat b u no kta h a k k ın d a m a ­
lû m a tım ız o k a d a r k a rışık ve o k a d ar m ü te b a y in d ir k i b u n u
tarih b a k ım ın d a n lâ y ık iy le k ıy m e tle n d irm e ğ e im k â n yokturHattâ bazıları, y u k a rd a bahsi geçen h ad ise n in K o n stan tin ’in
M aksentius’u n üze rin e y ü r ü d ü ğ ü esnada değil, fakat b u n d a n
daha önce, im p a ra to ru n G a ly a y ı te rk in d e n evvel, vukubulm uş o ld u ğ u m ü lâ h a z a s m d a d ırla r.
MİLÂN EMİRNAMESİ
H ıris tiy a n lık anc ak K o n stan tin ’in za m a n ı saltanatında
m evcut o lm a k ve k a n u n î b ir şekilde in k işa f etm ek h a k k ım
ihraz etmiştir. Fakat h ıris tiy a n lık le h in d e neşred ilm iş ilk
e m irnam e itisafçılarm en z a lim le rin d e n olan G aler z a m a n ın a
tesadüf etm ektedir. G aler e m irn a m e s in i 311de neşretti. Galer,
evvelce, m u h a lifle ri putperestliğe r ü c u ’ ettirm ek gayesini
istihdaf eden h ü k ü m e tin e m irn a m e le rin e karşı m u a n n id a n e
m ücad ele etm iş o lan h ıristiy a n lar için tam b ir affı u m u m î
ilân ediyor ve k a n u n e n b u n la r ın y aşam ak h a k k ın ı tanıy o rdu.
G aler’in e m irn a m e si şu sözleri ih tiv a e d iy o rd u : «H ıristiyanlar
yeniden m e v cu t o lsunlar. N iz a m ı b o z m a m a k şartiyle, to p lan ­
tılarını aktetsinler. Bu lûtfa m u k a b il b izim , d e v le tim izin ve
bizzat k e n d ile rin in refah ve saadeti için A lla h la rın a du a
etm elidirler» (27).
M ak sentius’a karşı k a za n m ış o ld u ğ u zaferden ik i sene son­
ra, K onstantin, ke nd isiy le evvelce b ir ittifak aktetm iş o ld u ğ u
L içinius ile karşılaştı. İk i im parator, im p a ra to rlu k işlerine
dair istişarede b u lu n d u k ta n sonra, ih tim a l ta m a m iy le d o ğru
o lm ıy a n «M ilân em irnam esi» ism i altında a n ıla n son derece
m ü h im bir vesika neşrettiler. V e sika nın bizzat m e tn i bize
kadar gelm em iştir. Fakat b u m etin L için iu s ’u n B itinya v a li­
sine (praeses) y ollam ış o ld u ğ u lâtince y a zılm ış bir irade şek­
lin d e h ıristiy an m u h a r rir i L ak tantius’u n eserinde m a h fu z
kalm ıştır. Lâtince o rijin a lin grekçe b ir tercüm esini Evseb
«Kilise Tarihi» ne ithal etmiştir.
M ilâ n e m irn a m e s in in bizzat z a m a n ım ız a k adar g e lm e m iş
o lan o rijin a l m etni ile L aktantius ve E vseb’in m etinleri ara sın ­
d a k i m ü n ase b e t meselesi u z u n b o y lu m ü n a k a ş a e dilm iştir ve
b u hususta b u g ü n e k a d a r kat’î bir neticeye varılm ış değildir.
Bu e m irn a m e m u c ib in c e h ıristiy a n lar ve diğer b ü tü n d in le rin
salikleri in tih a p etm iş o ld u k la rı h e rh a n g i b ir m ezh eb e s ü lü k
etm ek için tam ve m u tla k bir serbesti k a zan ıy o rla rd ı; b u n la ­
ra karşı a lın m ış o lan b ü tü n tedbirler k a ld ırılıy o rd u . E m irn a m e
şu sözleri ih tiv a ediy ordu: « B u g ü n d e n itibaren her k im h ıristi­
y an d in in e s ü lü k etm ek isterse, h iç b ir surette rahatsız ve
bizar e d ilm e k sizin , b u din e serbestçe ve s a m im î olarak s ü lü k
eylesin. Bu h u s u s u zatı devletlerine (yani N ik o m e d ia valisine)
en sarih b ir tarzda b ild irm e k istedik, tâki h ıristiyanlara, k ü lte ­
le rin i icra ey lem ek h u s u s u n d a , en tam ve en m u tla k bir h ü r ­
riyet bahşetm iş o ld u ğ u m u z d a n b ih ab e r o lm ıy a sın ız. Ve m a ­
d e m k i b u h ürriy e ti h ıristiyanlara bahşettik, z a m a n ım ız ın sulh
ve asayişi için, diğe r d in le rin saliklerine dahi, k e n d i âdet ve
itik atların a göre, hareket etm ek ve istedikleri ilâh la ra tap ­
m a k h u s u s u n d a b u h ürriy e tte n istifade etm ek tam ve m u tla k
h a k k ın ı bahşetm iş o ld u ğ u m u z u zatı devletleri tak dir b u y u ­
rurlar. H iç b ir k im s e n in h a y s :yet ve itik a d ın ı rencide etm ek
is te m e d iğ im izd e n do layı b u suretle karar v e rd ik » (28).
A y n i e m irn a m e h ıristiyanlara, evvelce m üsadere edilm iş
o lan h u su sî ev ve k ilise le rin in in , h iç b ir tazm in a t talep o lu n ­
m a k s ız ın ve h içb ir m ü ş k ü lâ t g österilm eksizin, iade o lu n m a ­
sını e m re d iy o rd u .
M ilân e m irn a m e s in in b u m e tn in d e n , K o n stan tin ’in, p u tp e ­
restlik te d a h il o lm a k üzere, diğe r b ü tü n dinlere bahşetm iş
o ld u ğ u h u k u k u n a y n in i h ıristiy a n lığ a d a h i verm iş o ld u ğ u n u
istidlâl etm ek lâzım d ır. K onstantin za m a n ın d a , h ıris tiy a n lığ ın
tam b ir zafer k a za n m ış o ld u ğ u h e n ü z m e v z u u b a h s ola­
m az. Y a ln ız b u zaferi evvelden hissetm ek k a b ild ir. K o ns­
tantin h ıris tiy a n lığ ın putperestlik ile im tizaç edebileceğine
h ü k m e tm iş ti ve b e y a n n a m e s in in en b ü y ü k eh e m m iy e ti y aln ız
h ıristiy a n lığ a y aşam ak m ü sa ad e sin i v e rm iş o lm a sın d a değil,
fakat b u d in i resm î bir h im a y e altına alm ış o lm asındadır. İşte
b u an ilk h ıristiy a n lık tarih i için son derece m ü h im o lm u ştu r.
B inaenaley h M ilâ n e m irn a m e si b a zı m ü v e r r ih le r in y ap ­
tık la rı gibi, K onstantin za m a n ın d a , h ıris tiy a n lığ .n diğer b ü ­
tü n d in le rin fe v k ın a ç ık a rılm ış ve b u dinlere y aln ız m ü s a ­
m a h a gösterilm iş (m eselâ A. Lebediev) (29), y a h u t b u e m ir ­
n a m e n in , d in serbestîsini te m in d e n pek u za k kalarak, y aln ız
h ır is tiy a n lığ ın b u dinlere karşı te fe v v u k u n u ilâ n etm iş o ld u ­
ğ u n u (m eselâ N . Grossou) (30) bey an etm eğe h a k ve rm e ­
m ektedir.
1 8 9 1 d e , A lm a n â lim i Seeck M ilân e m irn a m e s in in h içb ir
z a m a n m ev cu t o lm a d ığ ın ı id d ia y a k a d a r varm ıştır: y a ln ız
G a le r’in 311 e m irn a m e si m evcuttur. Fakat b u g ü n k ü tarih
ilm i Seeck’in fik rin i k a b u l eylem em ek tedir (31).
B in aenaley h M ilâ n e m irn a m e sin e istinat ederek, K o nstan­
tin za m a n ın d a , h ıris tiy a n lığ ın diğe r dinlere m ü s a v i ve yah ut
b u n la r d a n daha üstü n h u k u k a m a lik o lu p o lm a d ığ ı meselesi
tetkik edilecek olursa b u m eselenin m ü sa v a t le h in d e halle­
d ilm esi m ec b u riy e ti hâsıl olur.
Prof. B rillia n to v «imparator Büyük Konstantin ve 313 M ilân
emirnamesi» adlı şayanı d ik k a t eserinde, pek d o ğ ru olarak, şöyle
yazıyor: “H akikatte, h iç m ü b a lâğ a sız, ş u n u söyliyebiliriz:
M ilân e m irn a m e s in in b ü y ü k eh e m m iy e ti halen bak id ir, gayri
k a b ili in k â r d ır ; bu, h ıristiy a n ların im p a ra to rlu k d a h ilin d e k i
g ay ri k a n u n î vaziyetlerine kat’î olarak bir n ih ay e t v e rm iş ve
tam ve m u tla k b ir d in serbestîsi ilâ n etm ek suretiyle, p u tp e ­
restliği, evvelce işgal ettiği y egâne resm î d in m e v k iin d e n ,
k a n u n a u y g u n olarak (de jure), d iğe r d in le rin seviyesine
in d ir m iş olan b ir v e sik an ın ehem m iyetidir,, (32). H ıristiy a n lık
ve putp erestliğin a y n i z a m a n d a serbestçe m e v cu t o ld u k ­
la rın a dair sikkeler göze çarp an vesikalar teşkil etm ekte­
dirler (33).
KONSTANTİN’İN KİLİSEYE KARŞI ALMIŞ OLDUĞU VAZİYET
Fakat K onstantin hıristiyanlığa, h e rh a n g i bir d in î d o k ­
trin d e y ap m ış olacağı g ibi, y aln ız tam m ü s a v i h u k u k bahşet­
m ekle iktifa etmedi.
H ıristiyan ru h b a n iy e ti (clerici) putperest ra h ip le rin haiz
o ld u k la rı b ü tü n im tiyazata n a il oldu. D in î v a zifele rinin ifa­
sına m â n i olabilecek b ü tü n vergilerden, D evlet m ükellefatı ve
h izm e tle rind e n m u a f tu tu ld u (m uafiyet h ak kı). H erkes kilise
le hine vasiyette b u lu n m a k h a k k ın ı h aiz o ld u : b u suretle k i­
lise, k e n d iliğ in d e n (ipso facto ) m irasa k o n m a h a k k ım ih ra z
etmiş o lu y o rd u . D in serbestîsinin ilân e d ild iğ i a y n i z a m a n d a
hıristiyan ce m aatle rinin h ü k m iy e ti şahsiyeleri ta n ın m ış o lu ­
yordu- Bu son hâdise, h ıristiy a n lık için, h u k u k î b a k ım d a n ,
y ep yen i b ir vaziyet ihdas ediy o rd u.
P isk o p o slu k m a h k e m e le rin e pek m ü h im im tiy a zlar ve­
rildi. Herkes, h asım tarafın m u v afa k a tiy le , h e rh a n g i sivil b ir
davayı, evvelce sivil m a h k e m e y e v e rilm iş olsa dahi, b ir pis­
kopos m a h k e m e s in e in tik al ettirm ek h a k k ın a m a lik oldu.
K onstantin saltanatının s o n u n a d o ğ ru , piskopos m a h k e m e ­
le rin in salâhiyeti daha g e n işle tild i: 1. Eşhas h a k k ın d a , h e r­
h a n g i yaşta olursa olsun, p isk o p o sla rın ve rm iş o ld u k la rı k a ­
rarları, g ayri k a b ili tem y iz olarak, ay n e n k a b u l etm ek m e c b u ­
riyeti hâsıl o lu y o rd u ; 2. H e rh a n g i bir sivil mesele, d a v a n ın
h e rh a n g i bir an ın d a , h asım tarafın m uhalefe ti olsa dahi, pis­
kopos m a h k e m e sin e d e v r e d ile b iliy o r d u ; 3. S ivil h â k im le r,
piskopos m a h k e m e le rin in verm iş o ld u k la rı ka rarla rı tasdik
etm ek m e c b u riy e tin d e idiler.
Bu ad lî im tiyazlar, p isko po sların cem iyet d a h ilin d e k i m e v ­
k ile rin i yükseltm ekle: berabar, b u n la r için ağ ır bir y ü k tü ve
b u n la rın m es’u liy e tin i arttırıyordu. D a v a y ı kay b e d e n taraf,
p iskoposlar tarafından ve rilm iş olan ve k a b ili tem y iz o lm a ­
m a k la beraber hatadan da vareste o lm ıy a n h ü k m e karşı ga­
raz, y a h u t ad e m i m e m n u n iy e t d u y m a k ta n k e n d in i a la m ı­
y o rd u . D iğ e r taraftan pisko po sların kiliseye taallûk etm iyen
b irtak ım işlerle m e şg u l o lm aları, r u h a n î m ehafile b irço k cism a n î m enfaatlerin g irm e sine sebep o lu y o rd u .
Kilise ay n i z a m a n d a devletten, e m lâk ve m a d d î ihsan ve
e n ’am (g ü m ü ş ve b u ğ d a y ) şeklinde, son derece z e n g in tah ­
sisat aldı. H ıristiy a n la r putperest şenlikle re iştirakten m u a f
tu tu ld u lar. E n nihayet, h ıris tiy a n lığ ın tesiriyle, m ü c r im le r in
tecziyeleri daha m ü lâ y im b ir şekil aldı.
B u n d a n m a ad a K o nstantin’in adı, m u a z z a m im p a ra to rlu ğ u ­
n u n h e m e n b ü tü n vilâyetlerinde, b irçok kilise inşasiyle a lâk a ­
dardır. R o m a d a k i Sen P iyer ve Latran b a z ilik le rin in ilk in ­
şası K o nstantin’e izafe o lu n m a k ta d ır. Fakat im p a ra to ru n d ik k a t
nazarları, b u b a k ım d a n , bilhassa annesi H e le n ’in, rivayete
göre, h a k ik î haçı keşfetmiş o ld u ğ u Filistine m ü te veccih o ld u :
K udüste, İsanın g ö m ü lm ü ş o ld u ğ u m a h a llin ü ze rin d e «M u­
kaddes Mezar», kilisesi y ük se ld i ve Zeytin a ğ a ç la n d a ğ ın ın
ü ze rin d e im p arato r “M i’raç,, k ilise sini b in a ettirdi; en n ih ay e t
B e y tü llâh im 'd e “Velâdet,, kilisesi y ap ıldı. Y eni pay itaht (İstan­
bul) ve varoşları dahi, en g üzelleri, “A ziz H avariler,, ve
“Sent İren„ kiliseleri olan, b ir çok kiliselerle tezyin edildi.
H alefi Konstans tara fın d a n ta m a m la n m ış olan Ayasofya k ili­
sesinin te m e lle rinin K onstantin tarafından atılm ış olm ası
m u h te m e ld ir. K o n stan tin in z a m a n ı saltanatında diğe r yerler­
de, m eselâ A n ta k y ad a (Antiohia), İzm itte (N ik o m e dia), şim a lî
A frikada (34) i l â h .. . b ir çok kiliseler b in a edildiler.
K o nstantinin z a m a n ı saltanatından sonra, h ıristiy a n lığ ın
m e rk e zi olarak, ü ç m ü h im şehir in k işa f etti: İtalyada, bir
m ü d d e t için, putperestlik te m a y ü l ve a n ’an e lerini m u h a fa za
etmiş olan h ıristiy an R o m a ; şark h ıris tiy a n la rım n n a z a ­
rınd a, az bir m ü d d e t zarfında, ik in c i b ir R o m a o lan h ıris ­
tiyan K o nstantiniye (İstanbul); en nih ay e t K onstantin za m a ­
n ın d a yeni b ir h ay at de v rin e g irm iş o lan K u d ü s. 7 0 te Titus
tarafından tah rip ed ild ik te n ve II in c i asırda, H a d ria n z a m a ­
n ın d a , a y n i m a h a ld e «Aelia C apitolina» k o lo nisi k u r u ld u k ­
tan sonra eski K u d ü s , h ıris tiy a n lığ ın b eşiği ve ilk H a v a rî
va’z ın ın v e rilm iş o ld u ğ u m a h a l o lm a sın a ra ğ m e n , e h e m m i­
yetini kaybetm işti. Siyasî b a k ım d a n v ilây etin m e rk e zi Aelia
değil, fakat Çesarea idi.
B u devirde, y u k a rd a isim le ri geçen ü ç m erkezde, inşa o lu ­
n a n kiliseler, k ü re i arz ü ze rin d e h ıristiy an d in in in k a za n m ış
o ld u ğ u zaferin bir se m b o lü olarak y ük se liy o rla rd ı. H ıristiyan
kilisesi bir devlet kilisesi olacaktı. Fakat y eni «d ü n y e v î kırallık»telâkk isi, «k ıra llığ ı b u d ü n y a d a o lm ıy a n » h ıris tiy a n lığ ın
ve yaklaşan d ü n y a s o n u n u n esas telâkkisiy le tam b ir tezat
teşkil e d iy o rd u (35).
ARİUS MEZHEBİ VE İZNİK KONSİLİ
IV ü n c ü asrın ilk nısfında te h ad d üs eden y eni vaziyet­
lerden do layı h ıristiy a n lık , bilhassa d o g m a tik sahada k e n d in i
gösteren, h ü m m a lı b ir faaliyet dev ri geçirdi. B u d o g m a tik
meselelerle IV ü n c ü asırda y aln ız fertler değil- m eselâ I I I ü n c ü
asırda T ertullian ve O rig e n g ib i - fakat şay an ı d ik k a t
teş­
k ilâta m a lik b irço k partiler uğraştılar.
Bizans İmparatorluğu Tarihi
5
K onsiller, IV ü n c ü asırda, a h v a li ad iy ede n o ld u la r : b u n ­
lar h ali m ü n a k a ş a d a olan d in î m eselelerin halli için y egâne
çare a d d o lu n u y o rd u .
Fakat b u IV ü n c ü asır k o n sille rin in te k â m ü lü n d e r u h a n î
ve cism a n î kudret, din ve devlet ara sın d a k i m ünasebetler
için, m ü te a k ip devirlerde son derece b ü y ü k b ir e h e m m iy e t
kesbedecek olan, y eni bir karakter b e lirm e ğe başlıyor. Konstantinde n itibaren devlet d o g m a tik m ü n a k a ş a la ra k a rışm a ğ a
ve b u n la r ı istediği g ib i idare etm eğe başlıyor. P ekço k h alle r­
de devletin m enfaatleri kilise n in k ile re d a im a tevafuk etm iyor.
U z u n m üddettenb eri şark m e d e n iy e tin in başlıca m erk ezi
İske nderiye id i; fikir hayatı b u ra d a b ü y ü k bir faaliyet gös­
teriyo rdu. Prof A. Spasski’ye g öre «şarkta, II inci asırdan
itibaren, teolojik in kişa fın m e rk e zin i teşkil etmiş ve itikat ve
ilm in y ü k se k m eselelerine karşı gösterm iş o ld u ğ u alâk a hiç
b ir z a m a n za y ıfla m a m ış olan, h ıristiy an â le m in d e ise h ususî
bir şöhrete, y a n i felsefî kilise şöhretine m a lik b u lu n a n » (36)
b u İske n deriye şeh rinde yeni ak id e m eselelerinin h a ra ­
retli m ü n a k a ş a la rı m u c ip olm ası p ek tab iîdir. K onstantin
d e v rin in en m ü h im «rafızî» d o k trin i A rius m e zh e b i (y ahut
a ria n izm ) o ldu . Bu m ezhep hakikatte, I I I ü n c ü asırda, Suriyede A ntaky a şeh rinde v ü c u t b u lm u ş t u ; o d e v rin en m ü ­
nevver in s a n la rın d a n L u k ia n b u ra d a bir tefsir ve teoloji
m ek tebi tesis eylem işti. Bu m ektep, H a rn a c k ’a göre, «arianist
d o k tr in in beşiği ve b u m e zh e b in şefi L u k ia n tam m anasiyle
b ir A rius o lm u ştu r» (37).
İske nderiy e li b ir papas olan A rius, A lla h ın o ğ lu n u n ya­
ratılm ış o ld u ğ u fik rin i ortaya attı. B u fik ir a ria n iz m in esasını
teşkil etti. A riu s’u n d o k trin i pek ç a b u k yayıldı. Çesarea p is­
ko p o su Evseb ve İzm it (N ik o m e d ia) pisko po su Evseb A riu s’u n
y a n ın d a yer aldılar. Fakat A rius taraftarlarının b ü tü n g ay ­
retlerine ra ğ m e n İskenderiye p isk o p o su İske nder A r iu s 'u
aforoz etti. G aley ana gelm iş o lan kiliseyi yatıştırm ak için
m a h a llî otoriteler tarafından sarfedilen gayretler, ü m it edilen
neticeyi katiyyen verm ediler.
K o nstantin L için iu s ’a karşı b ü y ü k b ir zafer k a za n m ış
ve tek başına im p arato r o lm u ştu . 3 2 4 te İzm ite geldi,
b u ra d a gerek A rius taraftarları ve gerek aleyhtarları tarafından
y ap ılan b ir t a k ım şikâyetleri dinledi. İm parator, devleti için d e
asude b ir kilise b u lu n m a s ın ı a rzu ediyor ve b u do gm atik m ü ­
ca d e le nin e h e m m iy e tin in fark ın a v a r m ıy o r d u . İskenderiyeli
İske nder’e ve A rius’a birer m e k tu p la m ü ra ca at etti. Bu
m e k tu p la rın d a b u n la rı, b a rışm a la rı ve m ü n a k a ş a etm ekle
beraber pek iy i geçinen filosofları n ü m u n e i im tisal olarak
a lm aları için ik n a ediy ordu. B u n la r için b a rışm ak kolaydı;
ç ü n k ü her ikisi de h ik m e ti ra b b a n iy e y i ve İsayı tanıyo rlard ı.
K onstantin m e sa jın d a «g e ç ird iğ im g ü n le r in s ü k û n e tin i, gece­
le rin istirahatini b a n a bahşe din. S ak in bir h a y a tın ze v k ­
le rin i tatm am a m ü sa ad e edin» (38) diye y azıy o rd u.
Bu m e k tu b u g ö tü rm e k için K onstantin, itim at ettiği a d a m ­
la rın d a n K o rdo va p isk o p o su H osius (O s iu s )u İskenderiyeye
g ön d e rd i. Bu zat m e k tu b u teslim etti, m eseleyi m a h a llin d e
tetkik etti ve av detinde im p arato ra a ria n iz m h a re k e tin in b ü tü n
e h e m m iy e tin i b ild ird i. B u n u n ü ze rin e K onstantin b ir ko nsil
to p lam a ğa k a rar verdi.
İm p ara to r m e k tu p la riy le içtim aa davet edilm iş o lan ilk
« u m u m î konsil» (concile o ecu m e m q ue ) 3 2 5 te, B itiny ada k â in
İzn ik (N ikaia) şe h rin d e to p landı. Bu konsile iştirak etm iş o lan­
la rın tam a d e d in i b ilm iy o ru z ; b u n u n la beraber u m u m iy e tle İznikte to p la n m ış olan p ap asların a d e d in in 318 i b u ld u ğ u ta h m in
e d iliy o r (39). Ekseriyeti im p a ra to rlu ğ u n şark k ıs ım la r ın ­
dan gelen m etro politler teşkil ediy ordu. İlerlem iş y aşın d an
dolayı seyyahat edem iyecek b ir h ald e b u lu n a n R o m a pisko ­
posu k e n d i y erine ik i papas g ön d e rd i. B u rad a tetkik o lu n a n
m eselelerin en m ü h im m in i a ria n iz m m ücad elesi teşkil eyledi.
İm p ara to r ko nsile riyaset etti ve m ü n a k a ş a la r ı bizzat idare ey­
ledi.
İz n ik k o n s ilin in vesikaları z a m a n ım ız a k a d a r g e lm e m iş­
tir. B azıları k o n sild e zab ıt tu tu lm u ş o lm a sın d a n bile şüp h e
etm ektedirler. Bu konsile dair b ild iğ im iz şeyler k o n sil azala­
r ın ın ve bir kaç m ü v e r r ih in y a zıla rın a istinat etm ektedir(40).
Pek şiddetli m ü n a k a ş a la rd a n sonra k o n sil A riu s’u n rafızî
m e z h e b in i m a h k û m etti ve b irta k ım tashihler ve ilâveler k a­
b u l ettikten sonra A rius d o k tr in in in n ilâ fın a o larak, İsanın
«A llah ın o ğ lu o ld u ğ u n u , fakat babası tarafından halkedilm ed iğ in i, babası ile a y n ı ce vh erde n o ld u ğ u n u » b e y an eden
b ir «d in tim sali» (Credo) k a b u l etti.
İske nderiy e b a şd iak o su Atanas A riu s ’u m üstesna b ir g ay ­
ret ve b ü y ü k b ir m eharetle m a ğ lû p etmişti.
«İzn ik tim sali» b irço k arianist p isko po sların m a zh a rı
k a b u lü o ld u . A riu s’u n en m u a n n it m ü ritle ri ve bizzat A rius
k o n sild e n ta rd o lu n d u la r ve hapse atıldılar. K onsil m u a llâ k ta
b u lu n a n diğe r b ü tü n m eseleleri halletti; o n d a n sonra d a­
ğıldı. K onsil tarafından b ü tü n cem aatlere y azılm ış o lan
m u ta n ta n ü s lû p lu bir m e k tu p kiliseye sulh ve itilâf bahşe­
d ilm iş o ld u ğ u n u ilân etti. K o nstantin şöyle y a zıy o rd u : «İb li­
sin a le y h im iz d e tasarlam ış o ld u ğ u b ü tü n projeler b u a n d a k ö ­
k ü n d e n m a h v e d ilm iştir. A y rılık , ihtilâflar, k a rışık lık la r, nifa­
k ın ö ld ü r ü c ü zehiri, te k m il b u n la r C e n ab ı H a k k ın isteğiyle
h a k ik a tin n u r u tarafından m a ğ lû p e d ilm işlerdir» (41). Arian iz m in en iyi m ü te h a ssısla rın d a n b iri şöyle y a zıy o r: «A ria­
n iz m , k e n d in e p arlak bir ati m ü jd e liy e n bir k u v v e tle işe
başladı, b ir kaç sene zarfınd a şarkta tefevvuk id d ia sın d a
b u lu n d u . Fakat k u v v e ti k o n silin h u z u r u n d a tezelzüle u ğ r a d ı
ve h ıristiy a n â le m in in b u m ezheb i, u m u m î bir surette, reddeylem esi üze rine , in k ıra z b u l d u ......... A ria n izm , yeniden
c a n la n m a ü m id i o lm a k sızın , ta m a m ile e zilm iş g ib i g ö r ü n ü ­
y o rd u » (42).
H a k ik a t K o n stan tin in g ü ze l ü m itle r in i teyit etm edi. İz n ik
ko nsili, A rius m e z h e b in i m a h k û m etm ekle, a ria n iz m m ü c a ­
delelerine bir n ih a y e t v e rm e d iğ i g ib i y eni hareketler ve y eni
m ü ş k ü lâ tın h u su le gelm e sine de sebep o ld u . B izzat Konstantinde, arianistler le h in d e gayet v a z ıh b ir d e ğ iş ik lik g ö r ü ­
lü y o r. K o n sild e n bir kaç sene sonra A rius ve en hararetli taraf­
tarları s ü r g ü n d e n geri getirtildiler (43). A riu s’u n h u k u k u n u n
y e n id e n iadesine an î ö lü m ü m â n i o ld u . B u n la rın y e rin e
«İz n ik tim sali» n in en n a m d a r m ü d a file ri m e n fa y a g ö n d e ril­
diler. «İz n ik tim sali», in k â r ve m a h k û m e d ilm e m e k le bera­
ber, kasten u n u tu ld u ve k ısm e n d iğ e r n azariyeler tarafından
istihlâf o lu n d u .
İz n ik k o n sili a le y h in d e h u s u le gelen b u m u a n n it m u h a ­
lefetin ne suretle y a r a tıld ığ ın ı ve K o n s ta n tin in haleti ruhiyesin d e k i b u d e ğ iş ik liğ in h a n g i sebepten neş’et ettiğini tesbit
eylem ek çok g ü çtü r. Bu hususta ileri s ü r ü lm ü ş o lan m u h ­
telif izahlar, m eselâ sarayın tesirleri v e y a h u t sa m im î ve ailevî
rab ıtalar ve diğe r b ir ta k ım hadiseler m e y a n ın d a , K onstanti­
n in a ria n iz m meselesi h a k k ın d a h ü k ü m v e rild iğ i esnada,
şa rk ın d in î h islerine v âk ıf o lm a d ığ ı, a r ia n iz m in ise şarkın
b ü y ü k bir k ıs m ın d a revaç b u lm u ş o ld u ğ u k a b u l o lu n a b ilir.
D in in i garpten a lm ış ve garp y ü k s e k rüh baniy etinin- m e ­
selâ K o rd o v a p isk o p o su H o siu s’u n - tesiri altında k a lm ış o lan
im p arato r «İzn ik tim salini» o yolda tadil ettirdi. Fakat bu,
şarka hiç u y m u y o r d u . K o nstantin İz n ik k a ra rla rın ın k ili­
senin ekseriyetinin haleti ru h iy e sin e ve k ü tle le rin a rzu la rın a
m u h a lif o ld u ğ u n u anladı: b u a n d a n itibaren a ria n iz m e
m ey il etm eğe başladı. S altanatının son senelerinde a r ia n iz m
saraya n ü fu z etti. İm p a ra to rlu ğ u n şark nısfında d a h i m e v ­
k iin i g ü n d e n g ü n e k u v v e tle n d ird i. «İzn ik tim sali» taraftarla­
r ın ın bir ço ğ u k ü rs ü le rin i kaybettiler ve m enfaya g ö n d e ril­
diler. A ria n iz m in b u dev irde o y n a m ış o ld u ğ u h â k im rol
â lim le r tarafından lây ık iy le te b a rüz e ttirilm e m iştir: k a y n a k ­
la rın azlığı b u n a sebep olsa gerektir (44).
H erkesin b ild iğ i veçhile, K o nstantin, h a y a tın ın son sene­
sine kadar, putperest kaldı. A n c a k ö lü m y atağında, Nikom ed y alı Evseb, y an i bir arianist tarafından, vaftiz edildi.
«Fakat ö lü r k e n iz h a r etmiş o ld u ğ u son a r z u n u n , A riu s’un
m e ş h u r ra k ib i Atanas’ m m e n fa d a n geri getirilm esi o ld u ğ u n a »
Prof. Spasski işaret ediyor (45).
K o nstantin o ğ u lla r ın ı h ıristiy an y apm ıştı.
İSTANBULUN TESİSİ
K onstantin saltanatının e h e m m iy e ti pek b ü y ü k o lan ik in c i
hadisesi - h ıris tiy a n lığ ın resm en ta n ın m a s ın d a n sonra -b u h ü ­
k ü m d a r tara fın d a n y eni b ir p ay tah t tesisi o lm u ştu r. Bu p a y i­
taht B o ğ aziçin in R u m e li sahilinde, M a rm a ra d a n u za k olmıy an b ir m e v k id e , M e g a ra n ın eski bir m üstem lekesi olan
B izansm (BuÇdcvuov, B y za n tiu m ) ü z e rin d e y ük se ld i. Eskiler,
K o n stan tin d e n çok evvel B izansm işgal ettiği m e v k ii tebarüz
ettirm işlerdi. A v ru p a ile A sy anın h u d u d u n d a b u lu n a n b u
m e v k i, stratejik ve İktisadî e h e m m iy e tin d e n dolayı, calibi
dikkatti; b u ra d a n ik i denize, A k d e n iz ve K aradenize, h â k im
o lm a k k a b ild i; b u m a h a l im p a ra to rlu ğ u E sk iça ğ la rın en p ar­
la k m ed eniy e t k a y n a k la r ın a y ak laştırıy o rd u .
Bize k a d a r g elm iş olan ve sik alard a n istidlâl olunabildiğ in e göre, M. e. V II in c i asrın ilk n ıs fın d a B o ğ a ziç in in ce nup
b u r n u n d a , m ü s ta k b e l K o stantiniy en in k a rşısın da, K a lh edo n
m üste m le k e sin i tesis edenler M egaralı m u h a c irle r o lm uştur.
Bir kaç sene so nra b u h av aliy e g elm iş olan ik in c i b ir Meg ara kafilesi, B oğazın c e n u p b u r n u n u n R u m e li sah ilinde ,
B izans m üste m le k e sin i tesis eyledi: u m u m iy e tle b u is m in
M eg aralı m u h a c ir kafilesi reisi Bizas’ın (BvÇaç) is m in d e n
m ü şta k o ld u ğ u k a b u l o lu n m a k ta d ır. B izansm , K a lh e d o n a
n aza ran , h aiz o ld u ğ u faideler esk ilerin d a h i g ö z ü n d e n k a ç ­
m am ıştı. G re k m ü v e r r ih i H ero do t (M. e. V inci asır) İran
generali M eg abaz’ın B izansa geldikte, K a lh e d o n ah a lisin i,
ö n le rin d e daha iy i bir yer d u r d u ğ u h a ld e - y a n i b ir kaç
sene so nra B izansm tesis e d ild iğ i yer - gayrı m ü sa it b ir
m e v k i in tih a p ettiklerinden d o la y ı k ö r lü k le ith a m eyle­
m iş o ld u ğ u n u nak le tm e kte d ir (46). S trabo n (V II, 6, fasıl 320)
ve Taçitus (A nnales X II, 63) tara fın d a n z ik r o lu n a n d a h a m u ­
a h h a r bir a n ’ane, M eg abaz’ ın b u ifadesini, pek az tadil e d il­
m iş bir şekilde, «Apollon Pityos»a atfetm ekte ve b u k â h in in ,
şe h irle rin i nerede b in a etm eleri lâ z ım g e ld iğ in i soran Megaralılara, k ö rle r m e m le k e tin in k a rşısın d a yerleşm elerini b il­
d irm iş o ld u ğ u n u bey an etm ektedir. - Bizans, M ed h arp le ri
ve M ak e d o n y a lI Filip dev rinde, m ü h im b ir rol o y nad ı. G re k
m ü v e r r ih i P olibyos (M. e. II inci asır) B izansm siyasî ve b il­
hassa-İktisadî d u r u m u n u p arlak bir surette tahlil etm ektedir;
bu m ü v e r r ih , Y u n a n istan ile K a rad e n iz şehirleri a ra sın d a k i
ticaretin b ü tü n e h e m m iy e tin i ta k d ir etm ekte ve h iç bir ge­
m in in , B izans a h a lis in in m u v a fa k a ti o lm a k sızın , K a rad e n ize
g irip ç ık a m a d ığ ın ı ve B izanslIların insaniy ete elzem olan
b ü tü n Pontos m a h s u lle rin i e llerinde b u lu n d u r d u k la r ın ı y a z­
m a k ta d ır (47).
R o m a dev le tinin b ir c u m h u r iy e t o lm a k ta n bilfiil çık m ası
ü ze rin e im p arato rla r, bir çok defalar, p a y ita h tla rın ı c u m h u ­
riyetin m e rk e zi o lan R o m a d a n şarka n a k le tm e k fik rin d e
b u lu n m u ş la r d ı. R o m a lı m ü v e r r ih Sueton (1,79) u n şehadetine
göre, İu liu s Ç ezar İske nderiye , y a h u t İlio n ’a (eski Truva)
y erleşm e ği ta sm im etmişti. M ilâttan s o n ra k i
ilk asırlar
im p arato rla rı, askerî seferlerin y a h u t im p a ra to rlu k d a h i­
lin d e y ap tık ları teftiş sey ah atlerinin ç o k lu ğ u n d a n dolayı,
sıksık, o ld u k ç a u z u n z a m a n la r için, R o m a y ı terkediyorlardı.
İk in c i asrın s o n u n d a Bizans z a lim bir felâkete uğ rad ı: Septim Sever, ra k ib i Pescennius N ig e r’i m a ğ lû p ettikten sonra,
N ig e r tarafını iltizam etmiş o lan B izansı m ü th iş b ir tarzda
y a ğ m a ve h e m e n k â m ile n tah rib ettirdi. - Fakat şark, im p a ra ­
torları k u v v e tli cazibesi altında b u lu n d u r m a k ta
d e v am
ed iy o rd u . İm p ara to r D io k le tian (284-305), bir çok b inalarla
süslem iş o ld u ğ u K ü ç ü k A sy a- B itiny a
m e d ia ’dan (İzm it) bilhassa h o şland ı.
şe h irle rin d e n Niko-
Y eni b ir p ay itah t tesis etm eğe k a rar veren K onstantin
h e m e n Bizansı in tih a b etm edi. İh tim a l b ir m ü d d e t için»
d o ğ m u ş o ld u ğ u N aissus (Niş), S e rd ik (Sofya) ve T essalonik
(Selânik) şe h irle rin i a k lın d a n geçirdi. Fakat K o n sta n tin in
d ik k a t n aza rla rı bilhassa eski T ru v a n ın m e v k iin e çevrilm işti;
b u ra d a n , efsaneye göre, R o m a dev le tinin m üessisi Eneas
İtalya ve L atium y o lu n u tutm uştu . İm p ara to r bu m e ş h u r
m a h a lli bizzat ziyaret etti. M üstak bel şeh rin h u d u tla r ın ı b iz ­
zat çizdi. Bir V in c i asır hıristiyan m ü v e r r ih in in (Sozom en)
şehadetine göre, şehir k a p ıla rı b itirilm işti k i b ir gece, C enabı.
H a k K o nstantine rü y a s ın d a g ö r ü n m ü ş ve y e n i p ay itah t için
başka b ir m a h a l b u lm a s ın ı tavsiye etmiştir. B u n u n ü ze rin e
K o nstantin kat’î olarak B izansı in tih a p eylem iştir. Y ü z sene
sonra, g e m i ile T ruv a sah ille rind e n geçen seyyah, d en izd en,
K o n stan tin in n a ta m a m inşaatını halâ g ö re b iliy o rd u (48).
B izanz Septim Sever z a m a n ın d a d u ça r o ld u ğ u tahripten
h e n ü z ta m a m iy le k a lk ın m a m ış tı. O d e v irde Bizans e h e m m i­
yetsiz bir k ö y hissini veriyor ve M a rm a ra y a d o ğ ru u za n a n
b u r n u n y a ln ız b ir k ıs m ın ı işgal ediy ord u. 3 2 4 te ve belki
biraz daha sonra (325), K onstantin y eni pay itah tın tesisine
k a rar verdi ve şehri b in a y a başlattı (49). H ıristiyan efsanesi
im p a ra to ru n , elinde bir âsâ b u lu n d u ğ u halde, şeh rin h u d u t
taşlarını tesbit ettiğini ve y a n ın d â k ile rin , m üstakbe l şeh rin b u
geniş sahası k a rşısın d a «H aşm etm eab, ne za m a n d u ra c a k ­
sınız?» diy e so rm aları üze rin e « ö n ü m d e y ü r ü y e n d u r d u ğ u
zam an» c e v ab ın ı v e rd iğ in i nak le tm e kte d ir (50). B u n u n la
K o n tan tin İlâh î bir k u v v e tin a d ım la rın ı sevkettiğini söyle­
m e k istemişti. İşçi ve inşa m a lze m e si h er taraftan getirtildi.
Putperest R o m a , Atina, İskenderiye Efes ve A n ta k y a n ın en
g ü ze l abideleri y eni devlet m e rk e zin i süslem ek için k u lla ­
nıld ılar. K ırk b in G ot askeri (foederati) inşaata iştirak etti.
Y e n i şehre, k a la b a lık n ü fu s celbetm ek için , bir ta k ım m u h ­
telif m uafiyetler - ticarete, devlet h âzin e sin e ilâh ... m ü te allik b a h ş o lu n d u . E n nihayet, 3 3 0 senesi ilk b a h a rın a d o ğ ru , in şa­
at o k a d a r ilerledi ki, K onstantin y eni p a y ita h tın ın açılış m e ra ­
s im in i y a p m a ğ a k a rar verebildi. K üşat resm i 11 m a y ıs 3 3 0 da
y ap ıld ı ve b u m e ra sim i k ır k g ü n d e v am eden şe n lik ve
eğlenceler tak ip etti. İşte b u suretle 3 3 0 senesi «hıristiyan Konsta n tin iy e n in putperest B izansı istihlâf ettiğine» şahit oldu(51).
Ş ehrin, K o nstantin dev rinde, işgal etm iş o ld u ğ u sahayı
k a t’iyetle tesbit etm ek g ü ç bir iştir. Bir şey kat’î g ö rü n ü y o r:
o da y eni şeh rin b ü y ü k lü k te eski B izans tarafından iş­
gal o lu n a n sah ayı geçm iş o lm asıdır. E lim izd e , İs ta n b u lu n
IV ü n c ü asırd ak i n ü fu s u n u sarih olarak tesbite m e d ar olabibilecek m a lû m a t yoktur: İh tim a l n üfu s daha o z a m a n la r
2 0 0 0 0 0 i g e çiy o rd u (fakat b u bir faraziyeden başka b ir şey
de ğildir) (52). Şehri, kara cihetinden, h aricî d ü ş m a n la ra karşı
m ü d afa a etm ek için K onstantin, M a rm a ra d a n H alice k a d ar
u z a n a n b ir sur inşa ettirdi.
Bir c ih a n im p a r a to r lu ğ u n u n m e rk e zi olan eski Bizans
b ilâh a re «K o n s ta n tin şehri», y a h u t « K o n stan tin o p o lis» ve­
y a h u t sadece «Polis» y a n i «Şehir» (53) tesm iye o lu n m a y a baş­
ladı. P ay itah t R o m a n ın beledî teşkilâtına n a il o ld u ve R o m a d a
o ld u ğ u gibi, ikisi sur h a ric in d e o lm a k üzere, o n d ö rt mıntakay a (regiones) ay rıldı.
K o nstantin z a m a n ın a ait hiç b ir ab id e bize k a d a r gelm e­
m iştir. B u n u n la beraber ik i defa, Ju stinian (en m ü h im m i)
ve Leon I I I tarafından, y e nid e n b in a ed ilm iş o lan S ent- İren
kilise sin in ilk yapısı K onstantin de v rine ç ık m a k ta d ır. B ina
b u g ü n d a h i m e v c u t o lu p «Askerî M üze» o lara k k u lla n ıl­
m a k tad ır. D iğ e r taraftan Platee m u h a re b e s in in hatırasına
ithaf ed ilm iş ve K onstantin tarafından y eni payitahta getir­
tilip A tm e y d a n ın d a re k ze d ilm iş o lan «Delfi’n in m,eşhur y ıla n lı
s ü tu n u » (M. e. V inci asır), bir az b o z u lm u ş o lm a k la beraber,
b u g ü n h âlâ eski y erinde d u rm a k ta d ır.
K o n sta n tin in her şeyi keşfetm eğe m u k te d ir dehası, eski
B iza n sm işgal ettiği m e v k iin siyasî, İktisadî ve k ü ltü re l
b a k ım la r d a n arzettiği faideleri ta k d ir etmişti. Siyasî b a k ım d a n
İstan b u l, y a h u t sık sık tesm iye e d ild iğ i veçhile «Yeni Rom a»
h aricî d ü ş m a n la ra karşı yap ılacak b ir m ü cad e le için m ü s ­
tesna b ir m e v k ie m a lik b u lu n u y o r d u : D e n izd e n b u şehre
taarru z edilem ezd i. K ara tarafında ise şehri su rla r m u h a fa za
e d iy o rd u . İktisadî b a k ım d a n İstanbul K a rad e n iz ile Ege
ve A k d e n iz ara sın d a y ap ılan b ü tü n ticareti elinde b u lu n d u ­
r u y o rd u . E n nihayet, k ü ltü r b a k ım ın d a n b u şehir H ellenistik
m e d e n iy e tin in başlıca m e rk e zle rin in y a k ın ın d a b u lu n u y o r d u :
B u m edeniyet, h ıristiy a n lık la k a y n a şm a sı y ü z ü n d e n , veçhe sini
değiştirm iş ve B izans m edeniyeti a d ın ı alm ış o lan bir h ıris ­
tiyan -g re k- şark m ed eniy e tine m iin k a lib o lm uştu.
F. I. Ü sp e n sk i bu hususta şöyle yazıyor: «Y e n i pay itah tın
m e v k iin in in tih a b ı, İs ta n b u lu n bin a sı ve c ih a n ş ü m u l bir
h ü k ü m e t m e rk e z in in y aratılm ası . . . . işte te k m il b u n la r
K o nstantinin siyasî ve İdarî d e h a sın ın in k â r edilm ez k ıy ­
m e tini gösteren hadiselerdir. N eşretm iş o ld u ğ u m ü sa m a h a
ferm anı, K o n stan tin in â le m ş ü m u l m ahiy etteki d e ğ e rin in
ö lç ü s ü o la m a z : Ç ü n k ü K onstantin b u şekilde hareket
etm em iş olsa idi, haleflerinden birisi nasıl olsa h ıris tiy a n ­
lığa tefevvuk bahşetm ek m e c b u riy e tin d e kalacaktı. H ıristi­
y a n lık ise b u te a h h ü rd e n h iç m üteessir o lm ıy a cak tı. Fakat,
c ih a n ın m e rk e zin i İstanbula nak le tm e k le K onstantin, an tik
m ed eniy e ti k u rta rm ış ve a y n ı z a m a n d a h ıris tiy a n lığ ın in k i­
şafına m ü sa it b ir m u h it yaratm ıştır»(54).
K o nstantinden itibaren İstanbul, im p a r a to r lu ğ u n siyasî,
d in î, İktisadî ve a h la k î m e rk e zi oluyor.
DİOKLETİAN VE KONSTANTİN ZAMANINDA
İMPARATORLUĞUN UZVÎ REFORMLARI
D iok letian ve K o nstantinin y a p m ış o ld u k la rı reform lar
-tetkik edilecek olursa b u n la r ın en m ü h im le r in in : sık ı bir
m e rk e ziy e t u s u lü n ü n tesisi, k a la b a lık b ir h ü k ü m e t h ey etinin
yaratılm ası, m ü lk î ve askerî k u d re tin b ir ib ir in d e n a y rılm ası
o ld u ğ u g ö r ü lü r . Fakat b u n la rı y eni m üesseseler y a h u t anî
de ğ işik lik le r olarak te lâk k i etm em elidir. R o m a h ü k ü m e ti
A vgustus z a m a n ın da n b e ri m erk e zîle şm e ğ e başlam ıştı.
R o m a n ın k e n d is in d e n ü stü n m ed eniye tler ih tiv a eden ve
daha eski h ü k ü m e t şekillerine m a lik b u lu n a n hellenistik
şark n ım ta k a la rın ı ve bilhassa P tolem elerin idaresinde
b u lu n m u ş o lan M ısır vilây e tle rin i ilh a k etm esine m u v a z i
olarak p ay itah tın yeni fethedilen b u m e m lek etlerin yaşayan
âdetlerini ve h ellenistik idealle rini tedricî surette istiare etmesi
g itm iştir. B ü y ü k İske nder dev le tinin harabeleri ü ze rin d e k u ­
r u lm u ş olan A ttalid’lerin B ergam a, S elevk îlerin S uriy e ve Pto­
le m e le rin M ısır dev le tlerinin barız vasfı, bilhassa M ısırda k u v ­
vetli ve k ö k le şm iş b ir şekilde g ö r ü ld ü ğ ü veçhile, h ü k ü m d a r ­
ların n a m ü te n a h i ve İlâh î bir kudrete m a lik o lm a ları idi. M ı
sır ahalisi için b u m em le k e tin fâtihi A vgustus ve halefleri,
b u n la r d a n evvel g elm iş o lan P tolem eler g ib i, İlâh î cevhere
m a lik m u tla k h ü k ü m d a r la r d ı. Bu, R o m a lıla rın , R o m a c u m ­
h u riy e t m üesseseleri ile kısa bir z a m a n d a n beri in k işa f et­
m iş o lan y eni h ü k ü m e t şekilleri arasında bir nevi u zla şm a
teşkil eden b irin c i «Princeps» ın ku d re t ve salâhiyeti hakkm d a k i te lâk k ile rin e tam a m iy le zıt bir te lâk k i idi. B u n u n la be­
raber hellenistik şark ın siyasî tesirleri altın d a im p arato rla rın
ilk k u d re t telâkkisi değişti. «Princeps» ler d a h a ilk z a m a n la rd a
şarkı ve şark ın im p a ra to rlu k te lâk k isin i tercih etm eğe baş­
ladılar. I inci asırdan itibaren K a ligu la, Sueton’a göre, im*
parator tacını (diadem ) k a b u le am ade id i (55); diğe r taraftan,
m e h a zlara göre, I I I ü n c ü asrın ilk n ısfın d a E lagabal sarayın­
da taç g iy m işti (56); ve I I I ü n c ü asrın ik in c i nısfında Avrelia n ’ın alenî olarak taç g iy m iş ve a y n i z a m a n d a sikke y azı­
la rın ın b u im p arato ra «İlâh » ve «H a şm e tm e a p » (Deus Aurelianus
İmperator y a h u t Deus et Dominus Aurelianus Augustus) a d ın ı ver­
m iş o ld u ğ u m a lû m d u r (57). R o m a im p a r a to r lu ğ u n d a m u tla k
b ir idare tesis eden A vrelian o lm u ştu r.
İm parator k u d re t ve salâh iy e tin in g e çirm iş o ld u ğ u tekâ­
m ü lü n ilk evvelâ Ptolem eler z a m a n ın d a k i M ısırı örn e k ittihaz
ederek, b ilâh a re Pers ve S asanîlerin tesiri altında, IV ü n c ü
asra d o ğ r u ta m a m la n m ış o ld u ğ u söylenebilir. D iok letian
ve K onstantin m o n arşi teşkilâtına son şek lin i v e rm e k iste­
diler ve b u n u n için sadece R o m a m üesseselerinin yerine,
R o m a d a A vrelian d e v rin d e n b e ri b ilin e n hellenistik şark ın
örf ve âdetlerini ik a m e ettiler.
III
ü n c ü asrın h e rcü m e rç ve askerî anarşi de v irle r
im p a r a to r lu ğ u n d a h ilî teşkilâtını ih lâ l etm iş ve parçalam ıştı.
A vrelian m u v a k k a t b ir m ü d d e t için vahdeti tesis etti ve
b u sebepten o devrin
vesika ve kitabeleri im p arato ra
«İm p a ra to rlu ğ u n y e nid e n m üessisi» (Restitutor Orbis) a d ın ı
verm ektedirler. Fakat A v re lia n ’ın ö lü m ü n ü y eni b ir k a r ı­
şık lık la r devri takip etti. İşte b u şartlar altın d a D io k le tian
devlet m e k a n iz m a s ın ı y e nid e n k u r m a ğ ı ve salim b ir m ec­
raya u la ştırm a ğ ı k e n d in e gaye e d in d i. H akikatte b ü y ü k bir
İdarî refo rm dan başka b ir şey y a p m a d ı. B u n u n la beraber
gerek D iok letian , gerek K o nstantin devletin d a h ilî teşkilâ­
tın d a o k a d ar b ü y ü k b ir e h em m iy eti h a iz d e ğ işik lik le r h u ­
sule g etirm işle rd ir ki her ik isin i, y u k a rd a işaret etm iş o ld u ­
ğ u m u z veçhile, şark ın k u v v e tli tesiri altın d a d o ğ m u ş olan
y e n i b ir m o n arşi tip in in m üessisleri olarak te lâk k i ede biliriz.
Sık sık N ik o m e d ia (İzm it) da ik a m e t etm iş ve u m u m iy e tle
k e n d in i şa rk ın cazibesine k a p tırm ış o lan D iok letian şark
m o n a rş ile rin in b irço k h a tla rın ı k a b u l eyledi. Tam m anasiy le
m üste bit b ir h ü k ü m d a r ve im p a ra to rlu k tacım taşıyan bir
«im parato r - ilâh» oldu. Ş ark ın debdebesi ve k a rışık teşrifat
usu lle ri saraya g irdiler. H u z u r a k a b u lle rd e tab’alar, haşm etm e aba
b a k m a ğ a cesaret etm eden önce, im p a ra to ru n
ö n ü n d e d iz ç ö k m e k m e c b u riy e tin d e k a ldılar. İm p aratora
m ü te allik ne varsa «m ukaddes» a d ın ı ald ı: im p a ra to ru n
şahsı m uk ad des, sözleri m u k a d d e s, sarayı m u k ad d e s, h â z i­
nesi ilâh... m uk ad desti. İm p ara to r, K o n stan tin d e n itibaren
yeni payitahta n a k le d ilm iş,
b ilâh a re B izans im p a ra to r­
lu ğ u h ay atın ı pek ka rışık bir hale getirecek m ü th iş m asraf­
ları m u c ip o lm u ş ve bir ço k hile ve e n trik a la rın m erkezi
h alin e gelm iş olan k a la b a lık bir saray heyeti tarafından ihata
o lu n d u . İşte b u suretle m u tla k idare, D io k letian tarafından,
şark d esp o tizm in e pek y aklaşan b ir şekilde, im p a ra to rlu ğ a
ithal edildi ve B izans im p a ra to rlu ğ u te şk ilâtın ın en karak te ­
ristik h usu siy e tle rin d e n b iri o ldu . Pek d a ğ ın ık olan m u a z z a m
m o n a rş in in id are sini k o la y la ştırm a k için D io k le tia n «tetrarhi»
y an i «dörtler saltanatı» sistem ini tesis eyledi. İm p a ra to rlu ğ u n
idaresi m ü s a v i k u d re te m a lik ik i «Avgust» arasında taksim
edildi; b u n la rd a n biri im p a r a to r lu ğ u n şark, diğe ri ise garp
k ıs m ın d a oturacaktı. Fakat b u ik i A vgust, itibarî olarak, b ir tek
R o m a im p a r a to r lu ğ u n u idare edeceklerdi. İm p a ra to rlu k b ir
k a lm a k ta devam e d iy o rd u : ik i A v g u st tay ini h ü k ü m e tin grek
şark ve lâtin garp ara sın d a k i fark ı ta k d ir ettiğini ve b u
k ıs ım la rın id are sin in b ir tek şahsın k u d re tin in fe v k in d e bir
iş o ld u ğ u n u a n la d ığ ın ı gösteriyordu. H er A v gust m aiy etine
b ir Ç ezar a lm a k la m ükellefti. Bu zat, A v g u st’ u n istifası veya­
h u t ö lü m ü n d e n sonra, bizzat A v gu st olacak ve y eni b ir Ç e­
zar in tih a p edecekti. İşte b u suretle im p a r a to r lu ğ u k a r ış ık lık ­
lardan ve m u h te lif haris şahsiyetlerin taarruz ve h ile le rin d e n
kurtaracak ve le jy o n ların yeni im p a ra to ru n in tih a b ın d a haksız
olarak o y n a d ık la rı kat’i ro lü izale edecek yeni ve su n ’î bir n e v i
sülâle sistemi y aratılm ış o lu y o rd u . İlk ik i A v g u st D iok letian
ve M a k sim ia n , ilk ik i Çezar ise G aler ve K o n stan tin in babası
K onstans K lor oldular. D iok letian ke ndisi için m erk ezi N ik o ­
m e d ia (İzm it) o lm a k üzere, Asya v ilây e tle rin i ve M ısırı ayırdı*
M a k s im ia n m e rk e zi M e d io la n u m (M ilan) o lm a k üzere İtalya*
A frika ve İsp an y ay ı a ld ı; G a le r’in uh d e sin e B alkan y a r ım ­
adası vilâyetleri ve b u n la r ın c iv a r ın d a k i T una vilâyetleri,
m e rk e z Sava n e h ri k e n a rın d a S ir m iu m ( b u g ü n k ü Metro v iç şehri civ arınd a) o lm a k üzere, v e rild i. E n n ih ay e t
K onstans K lo r’u n p a y ın a m e rk e zle ri A u g usta T rev ero rum
( b u g ü n k ü Trier y a h u t Treves şehri) ve E b o ra c u m (b u g ü n k ü
Y o rk) o lm a k üzere G aly a ve B ritanya d ü ştü. Bu dört şahıs
tek ve g ay rı k a b ili taksim b ir devletin valile ri m esabe­
sinde idiler ve k a n u n la r bu dört şahıs n a m ın a n e ş ro lu n u y o rd u .
B u n u n la beraber bu nazarî m ü sa v a ta ra ğ m e n ik i A v g u st’tan
D iok letian , im p arato r o lm a k hasebiyle, diğe rlerine g ay rı k a ­
b ili in k â r bir surette tefevvuk ediy o rd u. Ç ezarlar ise Avgustla rın h ü k m ü altın d a b u lu n u y o r la r d ı. — M u a y y e n b ir m ü d d e t
geçtikten sonra A vgustlar istifa edecekler ve vazifelerini
Ç ezarlara devredeceklerdi. H a k ik a te n 3 0 5 te D iok letian ve
M a k s im ia n istifa ettiler ve h u su sî hayata avdet eylediler.
G aler ve K onstans K lor A v gust o ldu lar. Fakat b u n u tak ib
eden k arg aşalıklar, “tetrarhi,, s u n ’î sistem ine pek ç a b u k
n ih a y e t verdiler. Tetrarhi IV ü n c ü asır b a şla n g ıc ın d a ortadan
kalktı.
D io k le tian vilâyetlerin idare sind e b ü y ü k d e ğ işik lik le r vücude getirdi. B u dev ird e senatoya tâbi vilâyetlerle im p arato ra
tâbi vilâyetler ara sın d a k i fark ortadan k a lk tı: V ilây etle rin kâffesi b u n d a n sonra im p a ra to ru n e m rin e verildi. A dedleri nisbeten az o lan eski vilâyetler m esahai sath iy e lerinin g e n işliği
ile te m a y ü z ed iy o rlar ve b u n la rı idare edenlere pek b ü y ü k
b ir k u d re t bah şe d iy o rla rd ı. M erkezî h ü k ü m e t için son derece
v a h im tehlikeler ekseriya b u n d a n ileri g e liy o rd u . B uralarda
sık sık ih tilâlle r çık ıy or, ve valiler b irço k defalar k e n d ile riy le
birle şm iş o lan taşra le jy o n la rın ın b a şın d a im p a ra to rlu k tahtı
id d ia sın d a b u lu n u y o rla rd ı. Fazla geniş vilâyetlerin arzettikleri
siyasî te h lik ey i bertaraf etm ek isteyen D io k le tian b u n la r ı
p arçalam a ğa karar verdi. Tahta c ü lu s u n d a m e v c u d olan 57
v ilâ y e tin y erine 96 ve b e lk i d a h a fazla v ilây e t ik a m e eyledi.
M eh azların ve rd ik le ri gayri kâfi m a lû m a t y ü z ü n d e n D io k ­
letian tarafından v ü c u d e getirilen ve e sk ilerine n aza ran çok
da h a k ü ç ü k olan vilâyetlerin tam a d e d in i b ilm iy o ru z . Bu dev ir
İm p a ra to rlu k vilâyet teşkilâtına ait elim izd e m e v cu t başlıca m e ­
h az “Notitia dignitatumv is m in i taşıyan ve saray h izm e tle rin in ,
m ü lk î ve askerî m e m u riy e tle rin resm î bir listesini, vilâyetleri
tasrih etm ek suretiyle, ih tiv a eden b ir vesikadır. Fakat ta rih i
tesbit e d ilm e m iş olan b u vesika, â lim le rin fik rin e göre, V inci
asrın ba şlan g ıc ın a aittir(5 8 ); b in a e n a le y h D io k le tia n ’ın halefi
tarafından v ilây etlerin idare sind e y a p ılm ış olan b ü tü n d e ğ iş ik ­
lik le ri m u h te v id ir. “Notitia dignitatum,, v ilâyet ad e d in i 120
olarak gösterm ektedir. T arihleri y in e m e şk û k , fakat daha eski
diğe r bir ta k ım listeler daha k ü ç ü k b ir vilây e t adedi gös­
term ektedirler. H e r ne hal ise, m e h a zla rın fena v a ziy etinde n
dolayı, D iok letian re fo rm la rın ın b ir çok teferruatının kâfi
derecede a y d ın la tılm a m ış o ld u ğ u n u hatırd a b u lu n d u r m a k
lâzım d ır.
D iokletian z a m a n ın d a im p a ra to rlu k dört b ü y ü k «prefelik»ten
ibaretti: H er prefeliğin başında b ir «pretuar prefesi» (praefecti
pretorio) b u lu n u y o r d u . Bu prefelikler «<f/opes»lere ay rılm ışlard ı:
en eski listelerden b iri olan V erona listesi b u n la r ın ad e d in i
12 olarak gösterm ektedir. H er dioçes m u a y y e n b ir m ik ta r
vilâyete taksim edilm işti.
T eh ad düs edecek h e rh a n g i bir m ü ş k ü lâ ta karşı k u d re tin i
daha iyi g aranti e d e b ilm e k için D io k le tian m ü lk î ve askerî
k u d re t b ir ib ir in d e n ta m a m iy le ay ırd ı. B u n d a n sonra v alile r
y a ln ız İdarî ve ad lî işlerle m e şg u l o lacaklard ı. D io k le tia n ’ın
vilâyet reform ları, neticelerini bilhassa İtalyada gösterdiler.
İtalya, evvelce işgal etm iş o ld u ğ u h â k im m e v k id e n basit b ir
vilâyet derekesine d ü ştü.
Bu k a b îl bir reform k a la b alık b ir h ü k ü m e t heyetine ih tiy a ç
g österiyordu. Son derece ka rışık b ü ro k ra tik bir sistem vücude getirildi. Bu sistem bir çok m e m uriyetler, gayet m ü te ­
n e v v i ü n v a n la r ve sıkı b ir m ertebe silsilesi ih tiv a ediy ord u.
K onstantin, D iok letian tarafından b a şlan m ış o lan reform
işini, tabir caizse, in k işa f ettirdi ve tam a m la d ı.
İşte b u suretle D iok letian ve K o nstantin re fo rm la rın ın en
karakteristik vasıfları im p a ra to ru n m u tla k k u d re tin in teessü­
sü, m ü lk î ve askerî id a re n in b ir ib ir in d e n ta m a m iy le a y r ıl­
m ası ve b u n u n neticesinde k a la b a lık b ir h ü k ü m e t h ey etinin
yaratılm ası o ldu . B izans d e v rin d e b irin c i nokta, y ani h ü k ü m ­
d a rın m u tla k k u dreti b a k i k a ld ı; ik in c i nokta ise d erin bir
de ğ işik liğ e u ğ ra d ı ve m ü lk î ve askerî k u d re t tedricî surette
a y n ı ellerde te m e rk ü z etti. Fakat k a la b a lık h ü k ü m e t heyeti
B izansa geçti ve b u ra d a bizzat hizm etlerde, m a n sıb la rd a ve
b u n la r ın ü n v a n la r ın d a bazı m ü h im tadilâta u ğ r a m a k la bera­
ber, im p a r a to r lu ğ u n son z a m a n la rın a k a d ar b a k i k a ld ı. M e­
m u riy e tle r ve ü n v a n la r m
b ü y ü k bir k ısm ı lâtinceden
grekce o ldu lar; b ir ço kları sadece fah ri olarak k u lla n ıl­
dılar, ve m ü te a k ıo dev irlerde b ir çok y enileri yaratıldı.
IV ü n c ü asır im p a ra to rlu k ta rih in in son derece m ü h im
hâdisesi b a rb arla rın ve bilhassa G e rm e n le rin (Got) tedricî
surette im p a ra to rlu ğ a h u lû lü d ü r ; fakat b u m eseleden aşağıda,
IV ü n c ü asrı tam am ile k a v ra d ık ta n sonra, bahsedeceğiz.
K o nstantin 3 3 7 de ö ld ü . Faaliyeti, ender tesadüf edilir
m e d h ve senalarla takdis edilm iştir. M ü v e rrih E vtrop'a
(IV ü n c ü asır) göre R o m a senatosu im p a ra to ru ilâh m ertebe­
sine çık ard ı (59). T arih k e n d isin e «B ü y ü k » ü n v a n ım verm iş,
k ilise k e n d is in i hav arilere m ü s a v i b ir aziz y apm ıştır.
«İstanbul sarayına v a zo lu n a n labıarum hıristiyan im p a r a ­
to rlu ğ u m ü e ssisin in d in in e şehadet etm ek üzere b u ra d a
k a ld ı. M ila n p ro g ra m ı ise im p a ra to ru n siyasî d e h a sın ın bir
vasiyetnam esi oldu» (60).
X IX u n c u asır İn g iliz â lim le rin d e n b iri şu m ü ta lâa d a
b u lu n u y o r : “K o nstantini Y e n iz a m a n la rın
büyük
adam ­
la rın d a n b iri ile m uk ay ese etm ek icabettikte b u h ü k ü m d a r ın
N a p o ly o n d a n ziyade B ü y ü k Petroya b e n ze d iğ i k a b u l o lu ­
n ab ilir» (61).
Ç ezare’li Evseb «Konstantinin medhiyesi» nde, m uzaffer h ıris­
tiy a n lığ ın , İblisin yarattığı şeylere, y a n i sahte ilâh la ra bir n ih a ­
yet verm esi üze rin e putperest devletlerin m a h v o ld u k la rın ı
y akm aktadır. «Tekm il beşeriyet için bir tek A llah k a b u l o lu n ­
du. A y nı z a m a n d a c ih a n ş ü m û l bir ku v v e t, R o m a im p a ra ­
to rlu ğ u , k a lk ın d ı ve inkişaf eyledi. Tam a y n ı za m a n d a , ay n ı
A lla h ın katî bir işareti üze rin e ik i iy ilik k a y n a ğ ı, R o m a
devleti ve hıristiyan d in d a rlığ ı d o k trin i, in san iy e tin iy iliğ i
için b ird e n fışkırdı... A y n ı n o k ta d a n ç ık m ış o lan ik i b ü y ü k
kudret, b ir tek h ü k ü m d a r ın âsâsı altın d a b u lu n a n R o m a
im p a r a to r lu ğ u ve h ıristiyan d in i, b irib irin e zıd b ü tü n u n s u r ­
la r ı ta h a k k ü m altına a ld ıla r ve b u n la r ı y e k d iğ e rîle barıştır­
d ıla r» (62).
BÜYÜK KONSTANTİNDEN VI İNCİ ASRIN BAŞLANGICINA
K AD A R GELMİŞ OLAN İMPARATORLAR
K o n stan tin in ö lü m ü n d e n sonra üç o ğ lu K onstantin,
K onstans ve K onstan «Avgust» ü n v a n ın ı aldılar ve im p a ra ­
to r lu ğ u n idaresini ara la rın d a paylaştılar. Fakat az bir m ü d d e t
sonra ü ç im p arato r arasında bir ihtilâf başgösterdi: B u n ­
la rd a n ik isi m ücad e le esnasında ö ld ü le r : K onstantin 3 4 0 da
ve K onstan 3 5 0 de. B u suretle K onstans im p a ra to rlu ğ u n
y egâne h â k im i o ld u
ve 361 e k a d a r
saltanat sürd ü .
K o nstans’ın ç o c u ğ u o lm a d ı; b u n d a n dolayı, k a rd e şle rin in
ö lü m ü n d e n sonra, veraset meselesi derin endişesini m u c ib
o ld u K en di em rile id a m edilm iş o lan aile e r k â n ın d a n y aln ız
ik i y eğen i hayatta k a lm ış la rd ı: G allu s ve Ju lian ; b u n la r
payitahttan u z a k b u lu n d u r u lu y o r la r d ı. B u n u n la beraber,
sülâlesine tahtı tem in etme-c k a y g u s u n d a o lan Konstans,
G a llu s ’u Ç ezar ilâ n eyledi. Fakat G allu s im p a ra to ru n şü p h e ­
le rin i ta h rik etti ve 3 5 4 de katledildi.
îşte vaziyet b u m e rk e zd e ik e n G a llu s ’u n kardeşi Ju lia n
K onstans’ın sarayına davet edildi ve Ç ezar n a s b o lu n d u (355)
ve K onstans’ın k ızk a rd e şi H elen ile evlendi. J u lia n ’m gayet
kısa saltanatından sonra (351-363) B ü y ü k K o nstantin sülâlesi
sona erdi. J u lia n ’ı, o rd u tara fın d a n A v g u st ilân ed ilm iş olan
m u h a f z alayı k u m a n d a n ı Jo v ia n ’ın y ine kısa saltanatı takib
etti ( 3 6 3 - 3 6 4 ) . Jo v ia n ’ın ö lü m ü n d e n sonra V alentinian I
(364 375) im p a ra to r seçildi ve h e m e n b u n u n akebinde,
askerleri tara fınd a n kardeşi Valens'i A v g u st ve salta­
nat şeriki olarak k a b u l etm eğe icbar e d ild i (364-378). V ale n­
tin ia n g a rb ı idare etti ve şarkı V alens’ e tevdi eyledi. G arbte
V a le n tin ia n ’a o ğ lu G ratian halef o ld u (375-383). Fakat o rd u
a y n ı za m a n d a , o esnada dört y aşın d a b u lu n a n G ra tia n ’ın
kardeşi V alentinian II yi A v gu st ilâ n etti (375-392). Valens'in ö lü m ü n d e n sonra (378) G ratian Teodos’u A vgust
m ertebes ne yükseltti ve k e n d isin e im p a r a to r lu ğ u n şark k ıs­
m ın ın (pars orientalis) ve İllir ik u m ’ u n b ü y ü k b ir k ıs m ın ın
id are sin i tevdi etti. «U zak garb» ten neşet etmiş o lan Teodos
(kendisi İsp any ol idi) 4 5 0 senesine k a d ar, y an i genç Teodos’u n ö lü m ü n e k a d ar, tahtı işgal etm iş o lan s ü lâ le n in ilk
im p a ra to ru oldu.
y
v-
v * 'l
*■ I h
t •> >V\İW#iU
„
»
/"'
i U
t*
r—
;
g
+ '!
-
f
^
;
'
■• > -h.
-!
J
/•
f i~ « I»
\
V *' 4
rtVtr-
n
»
r
s---%
V^ (I*!
*„j#■»«.
■
'
’’
i >■
»■
- rf
;:.
- ■
* -,
i s /*■
S'
*
l-îiii
I $u-,
f. A . 5 *:
Bir Bizans İmparatoriçesi (Zenon’un, bilâhare Anastas'in' karısı' Ariadne?)
Floransada Museo Nazionale (Btrgello) de bulunan bir fildişi levha
Teodos’u n ö lü m ü n d e n sonra, ik i o ğ lu A rk a d iu s ve Hon o riu s devletin idare sini a ra ların d a tak sim ettiler: A rk ad iu s
şarkta, H o n o riu s ise garbte saltanat s ü rd ü . A rk a d iu s ve
H o n o riu s z a m a n ın d a devletin vahdeti m u h a fa za o lu n d u ;
n ite k im d a h a önceleri Valens ve V a le n tin ia n I in ve y a h ut
Teodos, G ratian ve V ale ntinian II n in m üşte rek saltanatları
z a m a n ın d a d a h i k u d re tin tak sim i im p a r a to r lu ğ u n vah detini
b o zm a m ıştı: Bu dev irde ik i im parato r, fakat b ir im p a ra ­
to rlu k m evcuttu. M uasırlar vaziyeti ta m a m iy le b u n o ktad an
g ö rm ü şle rd ir. V in ci asır m ü v e r r ih le r in d e n O ros " Putperest­
lere karşı yazılmış tarih„ ad lı eserinde şöyle y a z ıy o r : «A rk adius
ve H o n o riu s im p a ra to rlu ğ u m üşte rek o lara k , idare etm eğe
başladılar; y aln ız o tu rd u k la rı yerleri a y ırd ıla r» (63).
3 9 5 den 518 e k a d a r im p a r a to r lu ğ u n şark k ıs m ın d a
h ü k ü m s ü r m ü ş olan im p arato rla r ş u n la r d ır : ilk evvelâ
tahtı B ü y ü k Teodos neslind en gelen kol işgal etti: Bir G e r­
m e n şefinin k ızı E v d o k ia ile e v le n m iş olan o ğ lu A rk ad iu s
(395-408); b u n d a n sonra A tinalı bir filozofun kızı olan ve
E v d o k ia ism i altın d a vaftiz edilen Atenais ile evlenen
A rk a d iu s ’u n o ğ lu genç Teodos (408-450). Teodos II n in
ö lü m ü n d e n so nra k ızk a rd e şi P u lk e ria Trak n e slin d e n Marçian ile ev lend i ve M arçian im p a ra to r o ld u (450-475). Bu
suretle 4 5 0 de, Teodos’u n Isp any o l sülâle sin in erkek ko lu
nihay ete erdi. M a rçia n ’ın ö lü m ü n d e n sonra bir “askerî trib ün *
o lan ve T rakya, y a h u d «Dacia in Illy ric u m » dan, y a n i Illiry a
prefeliğinden neş’et eden Leon I ( 4 5 7 - 4 7 4 ) im p arato r
in tih a p edildi, iza v riy a lı Z eno n ile e v le n m iş o lan Leon I in
kızı A ria d n e ’n in Leon is m in d e b ir ço c u ğ u o ld u ; b u ço cuk
b ü y ü k babası öld ük te , altı y aşınd a im p arato r o ld u (474),
fakat K ü ç ü k Asyada Toros d a ğ la rın d a o tu ran vah şî iz a v ­
riya k a b ile le rin e m e n s u p olan babası Z e n o n ’u k e n d isin e salta­
nat şeriki in tih a p etm eğe m uv affa k o ld u k ta n bir kaç ay sonra
öld ü. B u Leon tarihde G enç Leon II olarak tan ın m a k ta d ır.
Babası Z eno n 4 7 4 ten 491 e k a d a r saltanat s ü r d ü .^ ö lü m ü n ­
den sonra karısı A riad n e «silentiarius» (64) la rd an tlliry ad a
(b u g ü n k ü A rn a v u d lu k ) k âin D ir r a k iu m ’da (b u g ü n k ü Durazzo) d o ğ m u ş o lan ih tiy ar Anastas ile evlend i. Anastas Z e n o n ’un
ö lü m ü üzerine, 491 de im p arato r ilâ n edildi (Anastas I,
491-518).
Bizans İmparatorluğu Tarihi
6
İm p a ra to rla rın b u listesi, K o n stan tin in ö lü m ü n d e n m i­
lâttan sonra 518 senesine kadar, İstan b u l ta h tın ın : ilk evvelâ
K o n stan tin in y a h u t daha d o ğ ru s u B alk an y a rım ad asınd a
ro m alıla şm ış bir ba rb ar kabile sine m e n su p olm ası m u h te m e l
olan babası K onstans K lo r’u n d a rd a n iy e n s ü lâ le s i; o n d a n
sonra b irta k ım R o m a lıla r; Jo v ia n ve V ale ntinian I ailesi;
ondan
sonra B ü y ü k Teodos’u n İsp any o l sülâle sin in üç
m ü m e s s ili; en n ih ay e t tesadüfi bir surette im p a ra to rlu k m a ­
k a m ın a ç ık m ış olan m u h te lif kabile lere m e n s u p Traklar,
İza v riy a lıla r ve bir İlliry alı (ih tim al A rn a v u d ) tarafından
işgal e d ilm iş o ld u ğ u n u gösterm ektedir. T ek m il b u devir
zarfınd a taht h iç b ir G re k tarafından işgal o lu n m a m ıştır.
KONSTANTİNİN HALEFLERİ
KONSTANS (337-361)
B ü y ü k K o n stan tin in o ğ u lla rı K o nstantin II, K onstans ve
K onstan b a b a la rın ın ö lü m ü n d e n sonra, A vgust ü n v a n iy le
im p a ra to rlu ğ u m üşte reken idare etm eğe başladılar'. Fakat
K o n stan tin in ü ç halefi arasında m e v c u t m ünâferet, İranlIlara
ve G e rm e n le re karşı y ap ılan fe lâke tâm iz bir h a rb in tesiri
altında, h ad b ir şekil aldı. Ve ü ç kardeş ara sın d a k i a y rılık
y a ln ız siyasî m eselelerde değil, fakat d in î sahada d a h i patlak
verdi. K onstantin ve K o n sta n ’ın İz n ik lile rin taraftarı ol­
m a la rın a m u k a b il, b a b asın ın son se n elerindek i d in î haleti
r u h iy e y i tem adi ve te k e m m ü l ettiren K onstans, A rius ta­
raftarı o ld u ğ u n u alenen ilâ n eyledi. M ü te a k ip senelerdeki
d a h ilî harblerde, ilk evvelâ K o nstantin II ve b ir kaç sene
sonra K onstan m a k tu le n öld üle r. En n ih a y e t K onstans tek
başına im p arato r oldu.
.
A r ia n iz m in m u te k it b ir taraftarı o lan Konstans, za m a n ı
saltanatında b irço k tahdidata u ğ r a m ış o lan p utp erestliğin
a le y h in e olarak, d e v am lı surette bir arianist siyaset takip
etti. K onstans’m e m irn a m e le rin d e n birisi şu beyanatta b u lu ­
n u y o r : «Batıl itikatlara b ir n ih ay e t v e rilsin ve k u r b a n kesm e
cinneti ortadan k a ld ır ıls ın !» (65). Fakat putperest m abetler
şehir s u rla rın ın dışında, o ld u k la r ı g ib i d u ru y o rla rd ı. B irkaç
sene sonra putperest m abetle rin k a p a tılm a s ın ı b ild ire n bir
e m irn a m e n e şre d ild i: Bu m abetlere g irm e k ve te k m il im ­
p a ra to rlu ğ u n h e rh a n g i b ir m a h a l y a h u t şeh rinde k u r b a n
kesm ek m e n e d iliy o r d u ; aksi harekette b u lu n a c a k la r id am
edilecek, m a l ve m ü lk le r i m üsa d e re olunacaktı. D iğ e r bir
e m irn a m e d e p utlar için k u r b a n kesen v e y a h u t b u n la ra
tapan h e rh a n g i bir şahsın ö lü m cezasına çarp ılac ağın ı
o k u y o ru z (66). K onstans, c ü lû s u n u n y ir m in c i senei devriy esini tesit etm ek için ilk defa olarak R o m a y a gittikte, refa­
k a tin d e putperest k a lm ış bir çok senatör b u lu n d u ğ u halde,
eski za m a n la ra ait b ir çok âbidatı ziyaret ettikten sonra p utp e­
restlik için, R o m a n ın m aziy e ka rışm ış b ü tü n b ü y ü k lü ğ ü n ü
tem sil eden zafer ilahesi m e z b a h ın ın senatodan k a ld ırılm a s ın ı
emretti. B u hâdise b ü tü n putperestler ü ze rin d e derin bir
tesir yaptı. B u n la r d in le rin in son g ü n le ri g elm iş o ld u ğ u n u
hissettiler. K onstans z a m a n ın d a ru h b a n iy e tin m uafiyet ve
im tiy azları d a h a fazla arttırıldı. P iskoposlar sivil m ah k e m e le r
karşısında ta m a m iy le m ü sta k il b ir m e v k ie sahip o ldu lar.
Fakat, putperestliğe karşı alına^n b u şiddetli te d b ir­
lere ra ğ m e n bu din, k e n d i k u v v e ti ile değil, fakat h ü k ü m e t
n e zd in d e g ö r d ü ğ ü m u a y y e n bir h im a y e sayesinde, y aşam akta
d e v am e d iy o r d u : K onstans R o m a d a k i «Vestal» lere ve resm î
papaslara d o k u n m a m ış tı. F e rm a n la rın d a n b irin d e A frika için
bir papas (sacerdos) in tih a b ın ı em retm ektedir. K endisi, salta­
n a tın ın s o n u n a k adar «Pontifex M axim us» ü n v a n m ı taşıdı.
Fakat u m u m î olarak, K onstans z a m a n ın d a , h ıris tiy a n lığ ın
- vakıa arianist bir şekilde- in k işa f etmesi ve k u v v e tle n m e ­
sine m u k a b il putperestlik b irta k ım tah d it edici m ua m e le le re
m a ru z kaldı.
K onstans’ın m u a n n id a n e tak ip ettiği a ria n iz m siyaseti b u
im p arato r ile İz n ik taraftarları arasında bir tak ım ihtilâflar
ç ık m asın a sebep oldu. K onstans ile İz n ik m u k a rre ra tın m
m e şh u r m ü d a fii İskenderiyeli Atanas ara sın d a k i u z u n m ü ­
cadele b ü y ü k şiddetiyle te m a y ü z etti. K onstans 361 de öl­
dükte, ne İz n ik taraftarları ve ne de putperestler im p a ra to ru n
a rk a sın d a n s a m im î g öz yaşları dö ke b ild ile r. Putperestler,
p utperestliğin halis taraftarı olan J u lia n ’ın tahta c ü lû s u n a
sevindiler. O rto dok s partisinde K o nstans’ın ö lü m ü n ü n tevlit
ettiği hissiyata gelince b u n la r h a k k ın d a M ağ fu r Hiyeronim u s 'u n atideki sözleri sayesinde bir h ü k ü m
verilebilir:
«Cenabıha:k u y a n ıy o r, fırtınaya ta h a k k ü m ediyor. H a y v a n
ö ld ü k te n sonra s ü k û n e t y e nid e n d o ğu yo r» (67).
İranîlere karşı y ap tığı bir sefer esnasında, K ilik y a d a ,
ölen K onstans’m m u ta n tan cenaze m erasim i, y eni im p arato r
J u lia n ’ın h u z u r u ile, B ü y ü k K o nstantin tarafından b in a e d il­
m iş o lan H a v a rile r kilisesinde icra k ılın d ı. Senato m üteveffa
im p a ra to ru ilâh la r m ertebesine çık ardı.
JULİAN APOSTAT (361-363)
J u lia n ’ın ism ine, im p a ra to rlu k d a h ilin d e putp erestliğin ye­
n id e n teşkili için y a p ılm ış son bir teşebbüs ç ö z ü lm e z sureite
b a ğ lıd ır.
J u lia n ’m şahsiyeti son derece enteresandır: u z u n m ü d ­
detten beri â lim ve ediblerin nazarı d ik k a tin i celbetm iş ve
b u g ü n d a h i b u n la r ı teshir etm ekte b u lu n m u ş tu r . Ju lia n h a k ­
k ın d a pek çok şey y azılm ıştır. J u lia n ’m bizzat telif etmiş
o ld u ğ u eserler z a m a n ım ız a k a d a r gelm iş o lu p h a k k ın d a
bir h ü k ü m v e rm e k h u s u s u n d a em salsiz vesikalar teşkil
etm ektedirler. Ju lia n ’a dair telifatta b u lu n m u ş o lan ların
başlıca- gayesi, eserinin h a k k a n iy e tin e ve m u v a ffa k iy e ti­
ne im a n etm iş ve IV ü n c ü asrın ik in c i nısfında, putperestliği
y e n id e n ih y a etm ek ve yaşatm ak ve b u d in i im p a ra to rlu ­
ğ u n r u h a n î h ay atın a esas ittihaz etm ek h ü ly a s ın d a b u lu n m u ş
o lan b u âteşîn «H ellen»i a n la m a k ve izah etm ek o lm u ştu r.
Ju lia n gayet iy i bir tahsil g ö rd ü . G e n ç y aşınd a ebevey­
n in i kaybetti ve ann esin i t a n ım a d ı: Bu k a d ın J u lia n ’ın do­
ğ u m u n d a n b irk a ç ay sonra vefat etmişti. J u lia n ’m ann esin e
H o m e r ve H esio d’u n şiirle rin i tedris
etm iş o lan grek
edebiyatı ve felsefesine v âk ıf İskit n e slin d e n h ad ım a ğ a sı
M a rd o n iu s p rensin m ü re b b iliğ in e tayin edildi. M a rd o n iu s
bir taraftan genç J u lia n ’a antik edebiyata dair ders veriyor,
diğer taraftan ise evvelâ N ik o m e d ia , b ilâh a re İstanbul p is­
ko p o su olan m u te k it arianistlerden Evsep ve refakatinde
b u lu n a n kilise m e n su b in i, J u lia n ’ın M u k ad d e s Kitap ile
ünsiy et peyda etmesi için çalışıyorlardı. İşte b u suretle
Ju lian , bir m ü v e r r ih in y azm ış o ld u ğ u gibi, d im a ğ ın d a biribiriy le temas etm eksizin yan y an a yer alan ik i m u h te lif ter­
biye g ö r m ü ş tü (68). Ju lia n vaftiz o lu n d u . Sonraları b u d e v ­
reyi, ke ndisi için u n u tu lm a s ı lâzım b ir k â b u s g ib i h atırla­
mıştır. J u lia n ’ın g e n çliği u z u n bir k o r k u için d e geçti :
K onstans b u prensi ke ndisi için m u h te m e l b ir ra k ip a d d e ­
diy or ve J u lia n ’m haris em e lle rind en ş ü p h e le n iy o rd u ; bazan
bu prensi taşrada bir nevi s ü r g ü n olarak yaşatıyor, bazan
ise payitahta ce lb e d üp g ö zle rin in ö n ü n d e b u lu n d u r u y o r d u ,
ju lia n , a k ra b a la rın d a n b ir ç o ğ u n u n K o nstans’m em riy le katle­
d ilm iş o ld u ğ u n u b ilm iy o r değildi; h e rg ü n k e n d i hayatı için
endişeye d ü ş ü y o rd u . K a p a d o k y a d a b ir çok seneler m e c b u rî
ik a m e t eden ve b u ika m e ti esnasında ve ke nd isine refakat et­
m iş olan M a rd o n iu s ’u n nezareti altında, eski m u h a rrirle ri
tetkike d e v am eyleyen ve ih tim a l b u za m a n la r Tevrat ve
İncil h a k k ın d a derin m a lû m a t e dine n Ju lian , K onstans tara­
fın d a n , tahsilini ik m a l etm ek için evvelâ İstaribula, b ilâh are
N ik o m e d ia ’ya (İzm it) g ön d e rild i. B urada b u lu n d u ğ u esnada,
ilk defa olarak, k e n d isin d e putperestliğe karşı bir te m a y ü l
hissetti.
O dev irde N ik o m e d ia 'd a, z a m a n ın ın en iyi hatibi ve
h e lle n iz m in o tantik b ir m ü m e s ili o lan L ita n iu s ders v e ri­
y o rd u . L ib a n iu s istih k ar ettiği lâtin lis a n ın ı b ilm iy o r ve
b ilm e k te istem iy o rdu. H ıris tiy a n lığ ı istihfaf ediy or ve her
şeyin h ik m e tin i y alnız “hellenizm » de a ra m a k istiyordu.
L ib a n iu s ’u n putperestliğe karşı d u y d u ğ u aşk ve m u h a b b e t
h u d u d s u z d u . V e rd iğ i ko nferanslar N ik o m e d ia ’da b ü y ü k bir
rağbete m a z h a r o lu y o rd u . Konstans, J u lia n ’ı b u ra y a g ö n ­
d e rd iğ i esnada, L ib a n iu s 'u n âteşîn n u tu k la r ın ın g enç şakirt
ü ze rin d e s ilin m e z in tib a la r b ıra k a b ile c e ğ in i ih tim a l d ü ­
ş ü n m ü ş tü r ; J u lia n ’ı m e ş h u r h atib in derslerine d e v am d an
m ennetti. Ju lia n im p a ra to ru n y asağ ın ı alenen ih lâ l etmedi.
Fakat L ib a n iu s ’u n eserlerini tetkik etti, talebeleri vasıtasiylebıa
â lim in derslerine v u k u f p ey da eyledi ve L ib a n iu s ’u n ifade
tarzı ve ü s lû b u n u o derece b e n im se d i k i m ü te ak ip devirlerde
L ib a n iu s ’u n bir talebesi olarak te lâk k i o lu n a b ild i. Ju lia n
N ik o m e d ia ’da «neo-platonizm» g izli d o k trin in e m eftu n o lm a ğa
başladı. Bu dev irde b u d o k trin , m u a y y e n b ü y ü fo rm ü lle ri
k u lla n m a k suretiyle, m ü sta k b e l hayatı keşfetm ek ve ölüle ri
d iriltm e k — y a ln ız in sa n la rı değil, fakat ilâh la rı dahi
(th e u rg ia= 0 ,£ovpyta) — k u d re tin i h aiz b ir do k trin olarak ortaya
çıkm ıştı. Efesli filozof ve â lim M a k s im b u sahada J u lia n ’a
b ü y ü k tesirlerde b u lu n d u .
Ju lia n , K onstans’m e m riy le k a rd e şin in id a m e d ild iğ i teh­
lik eli devri atlattıktan sonra, hesap v e rm e k üzere M ilân
m a h k e m e s in e davet edildi ve b u n d a n sonra Y unanistana,
A tinaya, s ü r ü ld ü . M uhteşem m azisiy le m e ş h u r olan bu
şehir, K onstans za m a n ın d a , o ld u k ç a s ö n ü k bir k ö y m a n zarası
a rze d iy o rd u . B una ra ğ m e n m e ş h u r b ir putperest m ektep
b u ra d a, geçm iş asırların h atırasını tem adi ettiriyordu. Ju lia n
A tin a d a k i ik a m e tin d e n b ü y ü k faideler te m in etti. M e k tu p ­
la rın d a n b irin d e «Attik n u tu k la rın ı... b a hçe lerini, A tina civ a­
rını, m ersin ağaçlariyle tah dit edilm iş caddeleri ve S o k ra ü n
m ü te v a zı e v in i sevinçle h a tırla d ığ ın ı» (69) beyan etm ek­
tedir. A tin ad ak i ikam eti esnasında, Ju lia n m ü v e rrih le rin
ekserisine göre, hiyerofant (69a) tara fın d a n Elesvis misterlerine ithal edilm iştir. Boissier’ye göre b u hâdise y eni m ühtedi için bir nevi vaftiz o lm u ş tu r (70). B u n u n la beraber
b u g ü n bazı â lim le rin J u lia n ’ın Elesvis m e zh e b in e s ü lü k
ettiğinde teredd üt ettiklerini k a y d e tm e k lâ z ım d ır (71).
35 5 te K onstans J u lia n ’ı Ç ezar ilâ n etti, k ız kardeşi
H elen ile e v le n d ird i ve lejy onlara k u m a n d a etm ek üzere
G a ly a y a g ö n d e rd i. B urada m em lek eti y ık u p y akan, şehirleri
tah rip eden ve a h a liy i kılıçtan geçiren G e rm e n m ü ste vlilerine
karşı, pek m ü ş k ü l şartlar altında, k a n lı b ir m ü cad e le icra
o lu n u y o rd u . Ju lia n k e n d isin e tevdi o lu n a n G a ly a y ı k u rta rm a k
n a n k ö r vazifesini şerefli bir surette başardı ve G erm e n le ri
A rg ento ratum ( S tr a s b u r g ) c iv a rın d a k a n lı bir hezim ete
uğrattı. J u lia n ’m G aly a d a o tu rm u ş o ld u ğ u başlıca şehir
Lütetia o lm u ş tu r (Lütetia Parisiorumı so n ra k i Paris). Lütetia
o z a m a n la r Sen n e h r in in ortasında o lu p z a m a n ım ız a k adar
«Çite» ( Civitas) a d ın ı m u h a fa za etm iş ve tahta k ö p rü le rle n e h rin
ik i sah ilin e b irle ştirilm iş o lan b ir ada ü ze rin d e k â in k ü ç ü k
bir şehirdi. O devirde d a h i b ir çok ev ve b a hçe lerin b u lu n ­
d u ğ u Sen n e h r in in sol sahilinde , ih tim a l K onstans K lor
tarafından b in a edilm iş b ir saray m ev cu ttu . B u sarayın
b a k iy e le rin i b u g ü n «C luny» m ü z e s in in y a n ın d a g ö rm e k
k a b ild ir. Ju lia n ik a m e tg âh olarak b u sarayı in tih a p etti.
K endisi Lütetia’yı sev iy o rd u ve d a h a sonraları y a zm ış
o ld u ğ u eserlerinden b irin d e «Sevgili Lütetia» s m d a (72) g e ç ir­
m iş o ld u ğ u kışı h a tırla d ığ ın ı beyan etm ektedir.
G e rm e n le r R e n ’in öte tarafına atıldılar. Ju lia n b u hususta
şöyle y a zıy o r: «D aha h e n ü z Ç ezar o ld u ğ u m za m a n la r üç
defa R e n ’i geçtim . R e n ’in öte tarafında o turan b a rb arla rd an
2 0 ,0 0 0 kişi re h in aldım ... İlâ h la rın y ard ım iy le , m ik ta rı
k ır k ı b u la n te k m il şeh irlerini zaptettim ...» (73). O r d u s u n d a
Julian , b ü y ü k b ir m u h a b b e t ve teveccühe m a lik b u lu n u y o r d u .
K onstans, J u lia n ’m m u v affa k iy e tle rin i ad e m i itim at ve
hasetle takip ediy ord u. İranîlere karşı sefere gideceği esnada
J u lia n ’dan, G a ly a d a n y ard ım cı le jy o nlar g ö n d e rm e sin i iste­
di. G alya
le jy onları a y a k la n d ıla r ve J u lia n ’ı, b ir k a lk a n
ü ze rin d e y u k a rı k a ld ırd ık ta n sonra, «Avgust» ilân ettiler.
Y eni A vgust K onstans’tan b u em ri v a k ii ta n ım a s ın ı talep
etti. K onstans b u n u reddetti. D a h ilî bir h arp p atlam ak üzere
idi. Fakat b u esnada K onstans öld ü. 361 de Ju lia n , te k m il
im p arato rlu kta, im p arato r ilân edildi. K onstans taraftarları
ve m aiyeti yeni im p arato r tarafından za lim a n e itisaflara
m a ru z b ira k d ıla r ve ağ ır cezalara çarp ıld ılar.
P utperestliğin m u te k it taraftarı olan Ju lia n , K o nstans’ın
ö lü m ü n e k adar, d in î fik irle rin i g izle m e k m e c b u riy e tin d e
k alm ıştı. M u tla k h â k im o ld u k ta n sonra, en b ü y ü k a r z u s u n u
tatbik m e v k iin e k o y m a k istedi: Putperestliği y eniden teş­
kil etm ek. Tahta c ü lû s u n u n ilk haftalarında, Ju lia n b u hususa
dair bir e m irn a m e neşreyledi. M ü v e rrih A m m ia n u s Marçellin u s b u v a h im a n d a n şöyle bahsetm ektedir:
«Julian k ü ç ü k y aşın d an beri, k e n d isin d e ilâh la ra karşı
en can lı bir te m a y ü l hissetm işti; b ü y ü d ü ğ ü nisbette eski
d in i y eniden tesis etm ek a rzu su ile daha fazla y a n u p k a v ­
ru lm u ştu . B u n u n la beraber k o r k u y ü z ü n d e n
putperestlik
â y in le rin i en b ü y ü k bir m a h re m iy e t için d e icra ediy ord u.
Fakat Ju lian , k o r k u s u n u n â m ilin in ortadan k a lk m a s iy le
istediği g ib i hareket etm ek im k â n ın ı elde ettiğini g örd ükte ,
gizli fik irle rin i ortaya k o y d u ve açık ve kat’î bir e m irn a m e
ile m abetle rin açılm a sın ı ve ilâh la ra k u r b a n la r ke silm esini
em retti» (74).
Bu e m irn a m e hiç b ir k im s e n in h ay re tini m u c ip olm adı.
J u lia n ’ın putperestliğe olan m e y lin i herkes biliy o rd u . P u t­
perestlerin sevinci pek b ü y ü k o ld u ; b u n la r için d in le rin in
y e n id e n ihdası, y a ln ız h ürriy e te değil, fakat zafere delâlet
ediy ord u.
J u lia n ’m e m irnam esi, im p a r a to r lu ğ u n her tarafında, a y n i
tarzda, tatbik o lu n m a d ı: garp k ıs m ın d a şark k ıs m ın d a n
d a h a fazla putperest vardı.
Ju lia n z a m a n ın d a îs ta n b u ld a bir tek putperest m abet
k a lm a m ıştı. Kısa bir m ü d d e t zarfında yeni m abetler inşa
etm ek ise im k â n s ız d ı. Ju lia n ih tim a l, m e n ş’einde gezinti
ve konferanslara tahsis ed ilm iş ve K onstantin z a m a n ın d a n
beri b ir “Fortuna,, (yani kısm et ilâhesi) h ey keliyle tezyin
e dilm iş olan şehrin başlıca b a zilik in d e , m u ta n ta n surette
k u r b a n kestirdi. Kilise m u h a r rir le r in d e n S o zo m e n ’in şehadetine göre, b u m erasim esnasında şöyle bir v a k ’a tehaddüs
etti: B ir ço cuk tarafından g e zd irile n k ö r bir ih tiy ar im p a ra ­
tora y ak laşm ış ve h ü k ü m d a r ın y ü z ü n e dinsiz, d ö n m e ve
im an sız bir ad am o ld u ğ u n u h ay k ırm ıştır. B u n u n üze rin e
Ju lia n
şu m u k a b e le d e b u lu n m u ş tu r : «Sen bir k ö r s ü n ;
G a lile ’deki a lla h m her halde sana rüy eti bahşedecek değildir».
İh tiyar ise şöyle b ir cevap ve rm işti: «Beni g ö zle rim d e n
m a h r u m ettiği için A llaha h a m d ederim , b u sayede d in s iz ­
liğ in i g ö rm e m e m â n i o ldu ». Ju lia n b u h a k a re tâm iz sözlere
m u k a b e le d e b u lu n m a m ış ve k u r b a n m e ra sim in e dev am
etm işti (75).
P utperestliği y e n id e n ihdas etm ek a rz u s u n d a b u lu n a n
Ju lia n ' b u d in in eski dış şekilleriyle y e nid e n diriltilmesin in im k â n s ız o ld u ğ u n u anladı. H ıris tiy a n lık kilisesi ile
m ü c a d e le etm eğe m u k te d ir b ir k u v v e t y aratm a k için p u t­
perestliği y e n id e n te şk ilâtlan d ırm a k , ıslah etm ek lâzım d ı.
B u n u n i ç i n .im p arato r, iyi b ild iğ i h ıris tiy a n lık teşk ilâtından
bazı h u s u s la rı a lm a ğ a k a rar verdi.
Putperest rühbaniyeti h ıristiy a n kilise sin d e k i m ertebeler silsilesine göre teş­
k ilâ tla n d ır d ı. Putperest m abetle rin içleri, h ıristiy an m a ­
betlerine im tisalen, süslendi. B u d e v irde m abetlerde müsah a b e le r y a p ıld ığ ı ve h e lle n iz m h ik m e tin d e n b âh is k i­
taplar o k u n d u ğ u anlaşılıy o r (hıristiyan kilise sin d e k i v a’ızları
k a r ş ıla ş tırın ız ); putperest â y in le rin e İlâh îler ithal o lu n d u ;
rah ip le rd e n k u s u rs u z bir h ay at istenildi; iy ilik teşvik g ö r­
d ü . D in î vazifelerini lâ y ık iy le ifa etm iy enle r aforoz e d ilm ek ,
tövbe ve istiğfara ilâh... tâbi tu tu lm a k la tahdit edildiler.
H u lâs a olarak, y e nid e n ihdas e d ilm iş o lan h ıris tiy a n lığ ı ca n ­
la n d ır m a k , m u h ite in tib a k ettirm ek ve y aşatm ak için Julian,
b ü tü n r u h u ile istik rah ettiği b ir k a y n a ğ a riicu etti.
İlâh m e z b a h la rın a g ö tü rü le n k u r b a n lık h a y v a n la rın adedi
o k a d a r fazlalaştı ki, b u n la rla bizzat putperestler d a h i alay
etm eğe başladılar. — İm p ara to r bizzat k u r b a n kesm e m e ra ­
s im le rin d e faal bir rol o y nad ı. E h e m m iy e tsiz işleri g ör­
m ek ten ç e k in m iy o rd u . L ib a n iu s ’a göre, m e zL a h m etrafında
koşar, ateşi y akar, bıçak k u lla n m a s ın ı bilir, k u şları b o ğ a z ­
la rd ı ve b u n la rın barsakları k e n d isi için bir sır teşkil et­
m ezd i (76). M erasim lerde kesilen h a y v a n h e k a to m b la rı (76a)
vaktiy le diğe r b ir im parator, fiiosof M ark A vrel h a k k ın d a
söy le nm iş olan bir .h icv iy e n in y e nid e n m e y d a n a çık m asın a
sebep oldu: «Beyaz ö k ü zle r M a rk u s Ç e zar’ı selâm larlar. Y e n i­
den m uzaffer olarak avdet ederse biz m a h v o la c a ğ ız .„ (77).
P utp erestliğin bu zah irî zaferi im p a ra to rlu k d a h ilin d e
yaşıy an h ıristiy a n ların vaziyeti ü ze rin d e m üessir oldu. İlk
evvelâ h ıristiy a n lık v a h im tehlikelere m a ru z k a lm ıy a c a k
g ib i g ö r ü n d ü . Ju lia n h ıristiy anlık ta v ü c u t b u lm u ş olan
m u h te lif tarikatlerin m ü m e ssille rin i, m ü ritle riy le birlikte, sa­
ra y ın a davet etti ve b u n la ra d a h ilî harplere artık bir nih ay et
v e rilm iş o ld u ğ u n u ve herkesin k e n d i itik a d ın a göre, h içb ir
tazy ik ve tehlikeye m a ru z k a lm a k s ızın , hareket edebileceğini
beyan etti. İşte b u suretle Ju lia n saltanatının ilk icraatından
biri, m ü s a m a h a b e y an n am e si o ldu . — B azan, h ıristiy anlar
im p a ra to ru n h u z u r u n d a k a v g a la rın a yeniden başlıyorlardı.
O za m a n Ju lia n , M ark A v rel’in sözlerini te k rarlıy arak şöyle
d iy o rd u : «A lm anlar ve F ra n k la rın be n i d in le m iş o ld u k la rı
g ib i s iz d e be n i dinleyin!» (78). Bir m ü d d e t sonra n e şro lu n an
b ir e m irn a m e ile K onstans tarafından s ü r ü lm ü ş olan p isk o ­
poslar, h a n g i d in î fik ird e o lurlarsa olsunlar, m e n fa d a n geri
ça ğ ırıld ıla r ve m üsa d e re edilm iş olan m ü lk le r in e tekrar
sah ip o ldu lar.
Fakat Ju lia n tarafından geri ça ğ ırılm ış olan r ü h b a n iy e t
a-aları b irib iriy le b a rışam ıy a ca k g ib i g ö r ü n e n m u h te lif d in î
ce reyanlara m e n su p tu lar. B u n la r
y a n y a n a su lh ve s ü k û n
için d e y a şıy a m a d ıla r ve tekrar şiddetli k a v g a la rın a başladılar.
J u lia n ’m ih tim a l b e k le d iğ i de b u idi. Z a h irî b ir serbesti ver­
m ek le h ıristiy anların haleti ru h iy e sin e ta m a m iy le v âk ıf o ld u ­
ğ u n u gösterm işti. B u n la rın kilisesinde k a v g a la rın h e m e n
y eniden ba şlıy ac ağ m a ve b u suretle p arçalanacak olan
kilise n in k e nd isi için cidd î h iç b ir tehlike arzetm iyeceğine
e m in d i. A y n ı z a m a n d a Ju lia n , h ıristiy a n lığ ı in k â ra m u v a fa k a t
edecek olan h ıristiy anlara b ü y ü k m enfaatler vadetti. M ezhep
d eğiştiren lerin m ik ta rı o ld u k ç a b ü y ü k oldu. Sen Jeröm ,
J u lia n ’ın b u hattı h arek etini “h ıristiy a n ları k u r b a n m e ra sim in e
iştirake zo rla m a k ta n ziy a d e s ü r ü k liy e n tatlı bir itisaf» (79)
tesm iye etmiştir.
B u n u n la beraber hıristiyanlar, tedricî surette devlet idare­
sinden ve o rd u d a n u za k laştırılıy o rd u . B u n la rın y erine p utp e­
restler tayin o lu n u y o rd u . O r d u la r d a sancak olarak k u lla n ıla n
K o n stan tin ’in m e şh u r «labarum » u im h a edildi ve o rd u b a y ra k ­
la rın ın ü ze rin d e p arlıy an haçlar putperest işaretleri tarafın­
da n istihlâf o lu n d u .
Fakat h ıristiy a n lığ a en m üe ssir darbey i v u r a n tedrisatta
y ap ılan reform oldu. B irinci e m irn a m e , im p a ra to rlu ğ u n b a şlı­
ca şe h irle rin d e k i h o c aların tay inine aitti. N am zetler şe­
h irle r tarafından in tih a p o lunacaktı; fakat b u in tih a p la rın tas­
d ik i im p arato ra aitti. Bu suretle im p a ra to r istem ediği hocaları
k a b u l e tm iy e b ilird i. D ah a evvelleri ise h o c aların tay in i m ü n ­
h asıra n şehirlere aitti. J u lia n ’m m e k tu p la rın d a bize k a d ar
gelm iş o lan ik in c i e m irn a m e d a h a m ü h im d i. B u n d a şöyle
y azılı idi: «H o calık m esleğine g irm e k istiyenlerin h ü s n ü h a l
sah ib i o lm a la rı ve k a lp le rin d e devletin fik irle rin e m u g a y ir
fikirle r beslem em eleri lâzım d ır» (80). «D evletin fik irle rin e
u y g u n fikirler» tab iriy le tabiî o lara k bizzat im p a ra to ru n p u t­
perest fik ri kastedilm iştir. E m ir n a m e H o m er, Hesiod, Demosten, H ero do t ve diğe r an tik m u h a rrirle ri izah edenlerin, b u
m u h a r rir le r in tap m ış o ld u k la rı ilâh la rı in k â r e y le m e le rin in
g ü lü n ç o ld u ğ u n u b e y an etm ektedir. Ju lia n , e m irn a m e s in d e
şöyle d iy o r: «H ocaların in tih a b ın a ik i yol b ır a k ıy o r u m :
Y a tehlikeli b u ld u k la r ı b ir şeyi hiç o k u tm a s ın la r v e y a h u t
derslerine d e v am etm ek istedikleri takdirde, tefsir ve a y n i
z a m a n d a ilâ h la r m u v ac e h e sin d e d in sizlik , cinne t ve hatada
b u lu n m a k la ith am ettikleri H o m e r, H esiod v e y a h u t diğe r
h e rh a n g i bir m u h a r r ir in h iç te böyle o lm a d ığ ın ı
tale­
belerine telkin etsinler. Aksi ta k d ird e b u m ü e llifle rin y azıları
sayesinde geçinen ve b u y ü zd e n ücret a la n la rın en m anasız
b ir hisset g öste rd ik le rin i ve b irk a ç d r a h m i için her şeyi y ap ­
m a k tıynetinde o ld u k la r ın ı ik r a r etm ek lâzım g e lir. B u g ü n e
k a d a r ilâ h la rın m abetle rini ziyaret etm em ek için
b irço k
sebepler m e v cu ttu ve her tarafta cari o lan k o rk u ilâh la r
h a k k ın d a e d in ilm iş olan h a k ik î fik irle rin g izle n m e sin i h a k lı
g ö s te riy o rd u ; fakat ilâ h la rın bize h ü r r iy e tim iz i y e nid e n b a h ­
şettikleri b u anda, d o ğ ru olarak telâkki o lu n m ıy a n b ir şeyi
insan lara öğ re tm e k , z a n m m a göre, m a n a sızlık tır. Fakat p ro ­
fesörler, izah ve tefsir ettikleri m u h a rrirle ri h a k îm in san lar
olarak k a b u l ettikleri takdirde, b u m u h a r rir le r in ilâh la r
h a k k ın d a beslem iş o ld u k la r ı d in î hisleri d a h i k a b u l etm eli­
dirler ; tebcil edilen ilâ h la rın sahte o ld u k la rın a k a il o la n ­
lar ise G alile ’lilerin kilise lerine gitsinler ve orada M atyö
ve L ü k ’ü tefsir etsinler... Şefler ve profesörler için u m u m î
k a n u n işte böyledir... (İna tçıla rı), k e ndi arzu ları h ilâfın a
tedavi etm en in d a h a d o ğ r u o lm a sın a ra ğ m e n biz, b u hasta­
lığ a tu tu lm u ş o lan ları affediyoruz, ç ü n k ü , fik rim e göre, de­
lileri ce za la n d ırm a k ta n ziyade talim ve terbiye etm ek daha
iyidir» (81).
Ju lia n ’m dostu ve silâh arkadaşı A m m ia n u s M arçellinus
bu e m irn a m e d e n şöyle b a h se d iy o r: «(Julian), h ıristiy anların,
ilâh la ra h ü rm e t etm edikleri takdirde, (yani, diğer kelim elerle,
putperest o lm a d ık la rı takdirde), hitabet ve g ra m e r tedris
etm esini m ennetti» (82). H ıristiy a n m ü e llifle rin ve rm iş
o ld u k la rı m a lû m a ta istinat eden b azıları J u lia n ’m y eni bir
e m irn a m e neşred ip h ıristiy a n la rı y a ln ız ders verm ekten
değil, fakat u m u m î m ekteplerde, tetebbuatta b u lu n m a k ta n
d a h i m e n n e tm iş o ld u ğ u n u farzetm ektedirler. Sent A v g u stin
şöyle y a z m a k ta d ır: «H ıristiy a n la rı tedristen ve serbest sanat­
ları ( liberales artes) tahsil etm ekten m e n n e tm iş olan Ju lia n ,
kiliseye karşı itisafta b u lu n m a m ış m ıd ır?» (83). Fakat bu
ik in c i e m irn a m e n in m e tn in e m a lik değiliz. B inaenaley h ih ti­
m a l h iç b ir za m a n m e v c u t o lm am ıştır. Esasen h ıristiy a n ları
ders ve rm ekte n m e n n e d e n b irin c i e m irn a m e b u n la r ın tahsil
etm elerine bilvasıta m â n i o lu y o rd u . Bu e m irn a m e n in n e şrin ­
den sonra h ıristiy a n lar ço c u k la rın ı putperest g ra m e r ve h ita­
bet m ek tep lerine g ö n d e rm e ğ e m e c b u r k a ld ıla r; h ıris tiy a n ­
ların ekserisi b u n d a n im tin a eyledi, ç ü n k ü b u putperest tedri­
satın tesiri altında, b ir iki nesil geçtikten sonra, hıristiyan
g ençlerin tekrar putperestliğe avdet ede bileceklerini farz
ediy orlardı. Fakat, d iğe r taraftan, h ıristiy a n ların , bir dereceye
k a d a r u m u m î tahsil g örm e d ik le ri takdirde, a h lâ k a n putperest­
lerden aşağı b ir seviyeye düşecekleri aşik ârdı. B inaenaleyh
J u lia n ’ın e m irn a m e s in in — bir tane d a h i olsa — h ıristiy a n la r
için aslî bir e h e m m iy e ti vardı. H attâ e m irn a m e , h ıris tiy a n ­
la rın istikbali için v a h îm bir tehlike arze d iy o rd u . G ib b o n
h a k lı o lara k «h ıristiy anların ders ve rm e kte n doğrudan doğruya,
tahsil g örm e k te n, putperest m ekteplere g id e m e d ik le ri için
(ahlâk b a k ım ın d a n ), dolayısile m e n n e d ilm iş o ld u k la rı» mütaleasınd a b u lu n m a k ta d ır (84).
B irçok hıristiyan hatipleri ve gram ercileri, im p arato ra
hoş g ö r ü n m e k için, putperestliği k a b u l etmektense, k ü r s ü ­
le rin i terketm eği tercih ettiler. Putperestler arasında dahi
J u lia n ’m e m irn a m e si m u h te lif şekilde tefsir edildi. Putperest
m u h a r r ir A m m ia n u s M arçe llin u s b u no k tay a d a ir şöyle
y a zıy o r: « Ju lia n ’ın h ıristiyan profesörleri hitabet ve g ram er
tedrisinden m e n n e d e n za lim a n e e m irn a m e s in d e n hiç bahset­
m e m e k lâzım d ır» (85).
H ıristiy a n la rın b u e m irn a m e y e ne suretle karşı k o y m u ş
o ld u k la rın ı g ö rm e k enteresandır. B azıları sad edilâne b ir
surette sevindiler, ç ü n k ü b u n la r ın fik rin e göre, im parator,
h ıristiy a n lara putperest m u h a rrirle rin tah silin i g üçleştirm işti.
M e n n e d ile n putperest edebiyatı yerine k a im o lm a k üzere
ih tiy a r A p o llin a r ve genç A p o llin a r (baba ile o ğ u l), m ektep
tedrisatı için, y eni b ir h ıristiy an edebiyatı y aratm a ğı tasavvu r
ettiler. B u n u n için «psom» ları P in d a rın kasideleri tarzında
y a z m a ğ a b a şla d ıla r; P entatökü (M u sa n ın beş kitabını) «hexam etrufn» (85a) v e zninde, İn cili ise P lâto n 'u n (E flâtun) m u h a v e ­
releri şek linde ilâh... tertip ettiler. Bu b e k le n ilm iy e n eserlerin
h iç birisi bize k a d ar gelm em iştir. Bu k a b il edebiyatın de­
v a m lı b ir kıym ette o lam ıy aca ğı a ş ik â r d ı: Ju lia n ’ın ö lü m ü ile
e m irn a m e si terkedildikte, b u edebiyat d a h i ortadan kalktı.
362
senesi y azınd a, Ju lia n im p a r a to r lu ğ u n şark v ilây e t­
le rind e bir seyahat yaptı ve ahalisi, im p a ra to ru n bizzat söyle­
d iğ i veçhile, «dinsizliği tercih eden» (86), y a n i h ıristiy an olan
A n ta k y ay a (A ntiohya) geldi. B urada, resm î m e ra sim le r esnasın­
da b ir ta k ım s o ğ u k m u a m e le le rd e n m a a d a bazan g ü ç zaptedilebilen bir h u s u m e h issedildi ve bazan b u n la r açığa v u r u ld u . Julia n ’ın A n ta k y a ’da k i ik a m e ti çok m ü h im d ir , ç ü n k ü im p arato r
b u ra d a m e y d a n a g etirm ek istediği eserin n e k ad a r m ü ş k ü l ol­
d u ğ u n u ve tasa rlad ığı putp erestliğin y e n id e n ih d a sı proje­
sin in tatbik k u d re ti o lm a d ığ ın ı anlam ıştır. S u riy e n in m erk ezi
h aşm e tlu m isafirin in te lâk k ile rin i so ğ u k b ir tarzda karşıladı.
Bu hususta J u lia n ’ın «Misopogon» y an i «Sakaldan nefret eden»
ad lı h icv iy e sin d e (87) bizzat n ak le ttiğ i vaka calibi dikkattir.
A ntaky a civ arın d a, D afnede k â in A p o llo n m a b e d in d e y a p ı­
lacak olan b ü y ü k putperest â y in in d e im p arato r k a la b a lık b ir
h a lk kütlesi, birçok k u r b a n lık h a y v a n , d ö k ü le c e k m ayi,
buhur
ve b ü y ü k
putperest b a y ra m la rın d a
k u lla n ıla n
d iğe r b ir ta k ım eşya b u la c a ğ ın ı ü m id ed iy o rd u . Fakat m a ­
bede geldikte, b u ra d a hayretle e lin de k u rb a n ed ilm e k üzere
bir tek kaz tutan b ir papastan başka h iç b ir k im se y i b u la ­
m adı.
îşte J u lia n ’ın h ik ây e si:
«Loos is m in i v e rd iğ in iz o n u n c u ayda (siz böyle hesap
edersiniz) z a n n ım a göre, m enşe’i atalarım ıza k adar d a y a n a n
ve b u ilâ h ın (A pollon, Sol Deus, Helios) şerefine tesid o lu n a n
b ir b a y ra m v a rd ır ve vazife, D a fn e y ’i ziyaret etm ek suretiyle,
h am iy e t gösterm eği e m re d iy o rd u . B inaenaley h Zevs Kasios
m a b e d in d e n b u m ahale, h iç olm azsa m üre ffeh h a lin izi
g ö rm e k ve h a lk ın fik irle rin i ö ğ re n m e k le se v in e b ilirim d ü ş ü n ­
cesiyle k o ştu m . Ve rüy ad a h ay alle r g ören b ir insan gibi
tertib o lu n a c a k d in î alayı d im a ğ ım d a ta h a y y ü l e d iy o rd u m .
K u rb a n lık h ay v a n la rı, d ö k ü le c e k m eşrubatı, ilâ h la r şere­
fine şarkı söyliyecek ko ro heyetlerini, b u h u r u , r u h la rı ta­
m a m iy le kudsiyetle süslü şe h rin izin genç ç o c u k la rın ı nefis
beyaz elbiseler g iy m iş o ld u k la rı halde
m e zb a h ın etra­
fın da m e v k i alm ış olarak b u la c a ğ ım ı ta h a y y ü l e d iy o rd u m .
Fakat m u k a d d e s m ahale g ir d iğ im d e b u ra d a ne b u h u r , hattâ
ne bir çörek ve ne de bir tek k u r b a n lık h ay v a n b u ld u m .
O and a şaşm akla beraber daha h e n ü z m a b e d in d ışında o l­
d u ğ u m u , sizlerin tarafım d an verilecek işareti b e k le d iğ in izi,
b aşrah ip o ld u ğ u m d a n dolayı b u şerefi bana b ahşe ttiğin izi
d ü ş ü n d ü m . Fakat ilâ h ın senevi b a y ra m ı şerefine şehrin
ta k d im etm ek n iy e tind e o ld u ğ u k u r b a n la r ı so ru p araştır­
m a ğ a başladıkta ra h ip bana şu cevabı v e rd i: «K endi ev im den
ilâh e ta k d im etm ek üzere, bir kaz getird im ; fakat şehir b u g ü n
h iç b ir h a z ırlık y a p m a d ı» (88).
A ntakya, putp erestliğin davetine icabet etm em işti. - Bu
k a b il hadiseler J u lia n ’ın ca n ın ı sık ıy or ve h ıristiy anlara karşı
k in in i tah rik ediy ordu. H ıristiy a n la ra izafe o lu n a n D afne
y a n g ın ın d a n sonra im p arato r ile b u n la r arasındaki münasebat b ü tü n b ü tü n gerginleşti. Ç ilede n çık m ış olan im parator,
ceza o lm a k üzere, A n ta k y a ’n ın başlıca kilise sinin k a p a tılm a ­
sını e m re tti; burası ay nı z a m a n d a tecavüze u ğ ra d ı ve y a ğ m a
edildi. Bu k a b il v a k a la r diğe r şehirlerde de tah a d d üs etti.
G e rg in lik son raddesine g e ld i; h ıristiy a n lar d a h i ilâ h la n n
tasvirlerini k ırdılar. K ilisenin bazı m ü m essille ri, d in u ğ r u n d a
m artir olarak öld üle r. Tam bir anarşi im p a r a to r lu ğ u tehdid
ediy ord u.
363
ilk b a h a rın d a Ju lia n A n ta k y ay ı terketti ve İranlılara
karşı sefere gitti. M a lû m o ld u ğ u veçhile, im p arato r b u sefer
esnasında bir m ız ra k darbesile ö lü m derecesinde y a ra la n m ış
ve ça d ırın a g etirild ik te n sonra ö lm ü ş tü r. İm p a ra to ru n k im in
tarafından v u r u ld u ğ u katî olarak b iline m edi. B u n d a n dolayı
b ilâh a re b u m e v z u a dair b ir tak ım efsaneler ortaya çıktılar.
B u n la r m e y a n ın d a pek tabiî olarak J u lia n ’m h ıristiy a n lar
tarafından v u r u lm u ş o ld u ğ u n u id d ia eden b ir versiyon var­
dır. H ıristiyan m ü v e rrih le ri, im p a ra to ru n elini yarasına g ö tü r­
d ü ğ ü n ü , a v c u n u n iç in i k a n ile d o ld u r d u k ta n sonra b u k a n ı
h a v a y a s a v u r d u ğ u n u ve « b e n i m a ğ lû p ettin, G alile’li» sözle­
rin i söylem iş o ld u ğ u efsanesini nak le tm ekted irler (89).
İm p a ra to ru n çad ırınd a, y a ta ğ ın ın etrafında, dostları ve
o rd u şefleri to p la n d ıla r; Ju lia n b u n la ra son defa olarak veda
etti. Son sözleri A m m ia n u s (X X I, 3, 1 5 - 2 0 ) vasıtasile bize
k a d a r g e lm işle rd ir. Bu sözlere göre Ju lia n h a y a tın ın ve faaliye­
tin in bir m e d h iy e s in i y ap m ak tad ır. Bir filosofun s ü k û n e ti ile,
ö n ü n d e n k a çılm ası im k â n s ız olan ö lü m ü beklem ektedir.Sonunda, k u v v e ti azaldıkta, m u a y y e n b ir vâris gösterm eksizin, en
iyi b ir im p arato r tarafından istihlâf edilm esi a rz u s u n u izh ar
ediyor. Fakat etrafındakiler a ğ la ş ıy o r la r : o z a m a n , ö lü m
h a lin d e b u lu n a n b u n la r ı hafifçe tek dir ediyor ve g ö k ve
y ıld ızla rla su lh y a p m ış o lan b ir im p a ra to r için a ğ la m a n ın
m ü n a s ip o lm a d ığ ın ı söyliyor.
Ju lia n , 26 h a zira n 3 6 3 te, gece yarısı, 32 y aşın d a o ld u ğ u
halde, ö ld ü . M e şh u r h atip L ib a n iu s b u ö lü m ü Sokratın ö lü ­
m ü n e benzetti (90).
O rd u , tacı, m u h a fız alay ına k u m a n d a eden J o v ia n ’a verdi.
Bu zat İz n ik m u k arre ra tı taraftarı b ir h ıristiy an idi. İran
k ıra lı tarafından sulh aktetm eğe icbar edilen Jo v ian fena bir
m u a h e d e y a p m a k ve d ü şm an lara, Dicle n e h rin n şark sah i­
lin d e b u lu n a n b irk a ç vilâyeti terketm ek iztırarın d a kaldı.
J u lia n ’ın ö lü m ü h ıristiy a n lar tarafından sevinçle karşılandı.
H ıristiy a n m u h a rrirle r m üteveffa im p arato ra «ejder», «Nabukodonosor», «Herod» ve «canavar» lâ k a p la r ın ı takdılar.
Ju lia n , pek enteresan olan şahsiyetini daha d erin b ir
surette tetkike m ed ar olabilecek b ir tak ım eserler terketm iştir.
D in î sistem inin m e rk e zin i «güneş k ü ltü » teşkil etm ektedir
ve d in î te lâkkile ri d o ğ ru d a n d o ğ ru y a İran île rin a y d ın lık ilâ h ı
M itra k ü lt ü n ü n ve b u devirde tahrif e d ilm iş o lan eflâtunî
fik irle rin tesiri altında b u lu n m a k ta d ırla r. K ü ç ü k y aşınd an
beri Ju lia n tabiat ve bilhassa sem ayı sevm işti. D in î felsefesine
dair elim izd e b u lu n a n başlıca m eh azda, «K ıral G üneş» adlı
tezinde, im p arato r en k ü ç ü k y aşın d an beri İlâhî y ıld ızın
ş u a ların a karşı şiddetli bir aşk d u y m u ş o ld u ğ u n u y a z m a k ­
tadır. B akışlarını g üneşe d ik m e k le k a lm ıy o r, geceleyin, d ahi
se m a n ın g ü z e llik le rin i tem aşa e d e b ilm e k için, b ü tü n m eşg a­
lelerini te rk e d iy o rd u . T em aşaya d a id ığ ı a n la rd a ke ndisine
h itap edenleri artık iş itm iy o r d u ; hattâ b azan tam a m ile k e n ­
d in d e n d a h i geçtiği v a k i o lu y o rd u . O ld u k ç a v u z u h s u z bir
surette izah ed ilm iş olan d in î nazariyesi üç g ün e ş n e v in d e
üç d ü n y a n ın m e v cu d iy e tin e istinat etm ektedir. B irinci g ü ­
neş «en y ü k s e k G üneş» o lu p «herşey» fik rin i ifade etm ek­
t e d ir ; y an i id ra k edilebilen (voYjTÖç) a h lâ k î b ir vahdettir. Bu
d ü n y a saf h ak ik atle r, ilk prensipler ve ilk sebepler d ü n y a s ı­
dır. Bize g ö rü n e n d ü n y a ve z a h irî G ün eş, y a h u t «hissedilen
d ü n y a » b irin c i d ü n y a n ın bir ak sin d e n , fakat bilvasıta h usule
g elm iş bir ak sind e n başka birşey değildir. Bu. ik i dü n y a ,
y a n i id ra k e d ilebile n ve hissedilen d ü n y a arasında, G ü n e ş i ile
birlikte, id rak eden d ü n y a (voepoç) b u lu n m a k ta d ır . İşte b u suretle
id ra k edilebilen y a h u t m anevî, id ra k eden ve hissedilen y ah u t
m a d d î d ü n y a la rd a n m ü re k k e p bir teslis h u su le geliyor,
îd r a k eden d ü n y a , id ra k edilebilen y a h u t m a n e v î d ü n y a n ın
aksidir, fakat ay n i z a m a n d a bizzat hissedilen d ü n y a y a örne k
teşkil etm ektedir; b u suretle b u so n u n c u d ü n y a b ir aksin
aksi, y a n i esas ö rn e ğ in ik in c i dereceden bir kopyasıdır. En
y ü k se k G ü n e ş insan için g ay rı k a b ili n ü fu z d u r ; iş^e b u
sebepten Ju lia n , d iğe r ik i g ü n e ş arasında m ütevassıt bir
m e v k i alan «idrak eden G üneş» e b ü tü n n a z a rla rın ı tevcih
etmekte, bu güneşe, «Kıral G ün e ş» is m in i vererek ta p m a k ­
tadır.
Ju lia n , m e c lû b iy e tin e ra ğ m e n , p u tp e re sliğ in y e n id e n ih ­
y asın ın pek b ü y ü k m ü ş k ü lâ t arze ttiğini anlam ıştı. M e k tu p la ­
rın d a n b irin d e şöyle y a zıy o r: «Bu k a d a r aşağı bir seviyeye
d ü ş m ü ş o lan bir şeyi y ü k se ltm e k için b irço k m üttefike ih ti­
y acım v a rd ır» (92). Fakat Ju lia n , d ü ş m ü ş olan putp erestliğin
bir d a h a k a lk ın a m ıy a c a ğ ım ta k d ir edem em işti, ç ü n k ü bu
d in ta m a m ile ö lm ü ş tü . B in a e n a ly h (im p a ra to ru n ) teşebbüsü,
daha, b a şlan g ıc ın d a, a 'e m i m uv affakiy etle neticelenm eğe
m a h k û m d u . Boissier’n in y a zd ığ ı g ib i “(Ju lia n ’m) eseri suya
d ü şe b ilird i, cih an ise b u n d a n h iç birşey k ayb etm ezdi» (93).
Bu ateşin «H ellen» in y arı şark lı b ir «ilk Bizanslı» (Frühby zantiner) o ld u ğ u n u Geffcken yazıy o r (94).Ju lia n ’ın b iy o g ­
rafisini y azm ış olan d iğe r b ir â lim şu m ütaleada b u lu ­
n u y o r : «İm parator Julian, kendisi için m e d e n iy e tin m u k a d ­
des beşiği, d ü n y a d a b ü tü n iy i ve g üzel şeylerin anası ve
bir ta p ın m a h ey ecanında söy le m iş o ld u ğ u veçhile, y egâne
h a k ik î vatanı olan Y u n a n ista n y ıld ız ın ın batm ış o ld u ğ u
u fu kta geçici ve p arlak bir hayalet o lm u ştu r» (95).
IV ÜNCÜ ASRIN SONUNDA KİLİSE VE DEVLET.
BÜYÜK TEODOS. HIRİSTİYANLIĞIN ZAFERİ
J u lia n ’m halefi, m u te k id h ıristiy a n ve îz n ik taraftarı
Jo v ian (363-364) z a m a n ın d a h ıris tiy a n lık y e n id e n teessüs
etti. Fakat bu son tedbir putperestlerin itisafm a bir sebep teşkil
etm edi; putperestlerin, im p a ra to ru n tahta c ü lu s u n d a , d u y m u ş
o ld u k la rı k o r k u n u n esassız o ld u ğ u anlaşıldı. Jo v ia n sadece
Ju lia n 'd a n evvelki vaziyeti y e n id e n iade etm ekle iktifa etti.
D in serbestîsi ilân o lu n d u . Putperest m a b e d le rin açılm a sın a
ve k u r b a n kesilm esine m ü sa ad e edildi. Jo v ian , İz n ik m ukarreratı h a k k ın d a k i k a naatlerine rağ m e n , diğe r m e zh e p le rin
salik le rin e karşı h iç b ir zecrî tedbir alm ad ı. H ıris tiy a n lığ ın
m u h te lif «cereyanları» na m e n su p olan s ü rg ü n le r m e n fa la rın ­
dan geri getirtildiler. «L abarum » o rd u g â h la r d a y e n id e n g ö r ü l­
m e ğ e başlandı. Jo v ian anc ak b irk a ç ay saltanat süreb ildi,
fakat d in sah a sındaki faaliyeti b ü y ü k bir in tib a bırakti.
V in ci asırda telif atta b u lu n m u ş olan arianist te m a y ü llü
h ıristiy an m ü v e r r ih i
Filostorgius şöyle k a y d e tm e k te d ir :
«Jo vian kiliselere eski h ali y e n id e n iade eyledi ve b u
kiliseleri Apostatus’un m a ru z b ıra k tığ ı b ü tü n tecavüzlerden
m a su n k aldı» (96)Jo v ian an î olarak Ş ub at 364 te ö ld ü. Bu im p arato ra V a­
le n tin ia n I (364-375) ve kardeşi Valens (364-378) halef o ld u ­
lar ve im p a ra to rlu ğ u n idaresini a ra la rın d a paylaştılar. V alen­
tin ia n im p a r a to r lu ğ u n garp k ıs m ın ın idaresini deru hte etti
ve şark k ıs m ın ı V alens’e tevdi etti.
İk i kardeş, itikat m eselelerinde b ir ib ir in d e n
farklı
prensiplere istinat ediy orlardı. V a le n tin ia n ’ın İz n ik k o nsili
taraftarı o lm asına ra ğ m e n , V alens arianist idi. Fakat İz n ik
taraftarı o lm ası V ale n tin ian ’ı, d in sahasında, m ü s a m a h a k â r
d a v ra n m a k ta n m e n e tm e d i ve z a m a n ı saltanatında en tam ve
en e m in bir fik ir h ü rriy e ti cari oldu. Tahta ç ık tığ ı esnada
«her ferde, k e n d i v ic d a n ın a göre istediği d in i k a b u l etmesi
h u s u s u n d a tam ve m u tla k b ir serbest!» ve rilm iş o ld u ğ u n u
b ild ire n bir k a n u n neşretti (97). Putperestlik m u a y y e n bir
m ü sa m a h a g ö rd ü . B u n a r a ğ m e n V alentinian bir ta k ım ted­
birlerle, b ir h ıristiy a n im p a ra to ru o ld u ğ u n u gösterdi. Bu
m e y an d a B ü y ü k K o nstantin tarafından kiliseye v e rilm iş
plan im tiy azları yeniden ih y a etti.
Valens başka b ir yol takip etti. A rianist te m a y ü lü n taraftarı
olan b u im parato r, d iğe r h ıristiy a n lara karşı m ü s a m a h a k â r
d a v ra n m a d ı ve itisaflarının ne şiddetli ve ne de sistem atik
o lm asına ra ğ m e n , im p a r a to r lu ğ u n şark kısm ı, z a m a n ı sal­
tanatında son derece k a rışık b ir devire girdi.
H ariçte, ik i kardeş G erm e n le re karşı şiddetli b 'r m ü c a ­
dele aç m a k m e c b u riy e tin d e kaldılar. M a lû m o ld u ğ u veçhile
Valens, genç yaşında, G otlara karşı y ap ılan m ücad eled e m a k ­
tul d ü ş m ü ş tü r. Fakat Bizans ta rih in in b a ş la n g ıçla rın d a k i
G e rm e n meselesi m ü te a k ip fasılda tetkik o lunacaktır.
G arpte, V a le n tin ia n ’ın o ğ lu G ratian (3 7 5 - 3 8 3 ), babasını
istihlâr etti ve a y n i z a m a n d a o rd u G ra tia n ’m dört y a şın d a k i
g ay ri m e şru kardeşi V ale ntinian II yi (375 - 392) alkışladı.
V alens’in ö lü m ü n d e n sonra (378) G ratian Teodos’u A vgust
tayin etti ve b u zata im p a ra to rlu ğ u n şark nısfın ın ve “İllirik u m „ u n en b ü y ü k k ıs m ın ın idaresini tevdi etti.
G e nç ve iradesiz olan, h iç b ir rol o y n a m ıy a n , fakat "arian iz m e te m a y ü l gösteren V alentinian II istisna edilecek olursa,
im p a ra to rlu ğ u n , G ratian ve Teodos ile, kat’î olarak d in serbestîsini terketm iş ve “İzn ik timsali,, tarafına geçm iş o ld u ğ u
g ö rü lü r. H akikatte, tarih tarafından k e n d in e “B üy ük,, lâk a b ı
v e rilm iş olan şark im p a ra to ru Teodos (3 79 - 395) başlıca
ro lü o y nad ı. Bu im p a ra to ru n ism in e h ıris tiy a n lığ ın zaferi
ç ö zü lm e z b a ğla rla bağlıd ır. İn tih a p eylem iş o ld u ğ u d in in
kat’î bir taraftarı o lan b u im p a ra to ru n z a m a n ı saltanatında,
putperestliğe karşı m ü s a m a h a gösterilm esi m e v z u u b a h s
olam azdı.
Bizans İmparatorluğu Tarihi
7
Teodos ailesi, IV ü n c ü asrın ik in c i n ısfın d a n itibaren,
V ale n tin ian I z a m a n ın d a , im p a r a to r lu ğ u n g arp k ıs m ın ın en
p arlak g e n erallerinde n y u k a rd a ism i geçen im p arato r Teo­
dos’u n babası Teodos sayesinde şöhret kazan m ıştır. 3 7 9 d a
G ratian tarafından A v gust in tih a p ed ilm iş ve şark ın başına
g e çirilm iş o lan Teodos hıristiyan te m a y ü llü o lm a k la beraber
vaftiz edilm em işti. A vgust o ld u k ta n bir sene sonra, Selânikte
pek ağ ır hasta b u lu n d u ğ u esnada, b u şeh rin p isko po su îz n ik
taraftan A skolius tarafından vaftiz edildi.
Teodos, ifası m ü ş k ü l ik i vazife k a rşısın d a b u lu n u y o r d u :
evvelâ b irço k ce reyanların ve m u h te lif te m a y ü lle rin m a h ­
su lü d in î karg aşalıklar tarafından p a rç a la n m ış o lan im p a r a ­
to rlu ğ u n d a hilî v a h d e tin i tesis etm ek; saniy en im p a ra to rlu ğ u
G e rm e n b a rb a rla rın ın d a im î ta zy ik ın d a n ve bilhassa im p a r a ­
to rlu ğ u n m e v cu d iy e tin i bile tehlikeye k o y a n G o tlard a n k o ­
r u m a k icap ediy ord u.
G ö r ü ld ü ğ ü veçhile, Teodos’u n selefi za m a n ın d a , a ria n iz m
ü stü n £>ir rol oynam ıştı. V alens’in ö lü m ü n d e n sonra, bilhassa
Teodos’un tahta c ü lû s u n a te k a d d ü m eden kısa ve m u v a k k a t
saltanat ferdasında, d in î m ücad eleler y e n id e n a le v le n m iş ve
bazan pek şiddetli şekiller iktisap etm işlerdi. Bu m ü n a z a a
ve karg a şalık lar bilhassa şark kilisesinde ve İstan b u ld a hiss o lu n m u şla rd ı. A h k â m ı d in iy e ihtilâfları rü h b a n iy e tin m a h ­
d u t çerçevesi dışına çık m ış, o de v rin te k m il sosyetesine
arız o lm uş, h a lk kütleleri ve sokaklara k adar n ü fu z etmişti.
A llah ın O ğ lu n u n h a n g i cevherden o ld u ğ u meselesi, IV ü n c ü
asrın ik in c i nısfında, her yerde, konsillerde, kiliselerde,
im p a ra to ru n sarayında, m ü n z e v île rin k u lü b e le rin d e , m e y ­
danlard a, pazar m a h a lle rin d e fe v k a lâd e h ey e ca n lı m ü n a ­
kaşalara yol açıy o rd u. Nissa p isko po su G regor, IV ü n c ü
asrın ik in c i nısfına d o ğru , bu ah v al neticesinde h u s u le
g elm iş o lan vaziyetten, in fia lin i g izlem eğe m u v a ffa k olamaksızın, şöyle b a hse tm ekted ir: “H er yer anlaşılm ası m ü m k ü n
o lm ıy a n meselelere dair m ü n a k a ş a eden şahıslarla d o lu :
sokaklar, pazar m ahalleri, dört yol ağızları, m ey danlar, her
taraf.... K aç «obol» verilm esi lâ z ım g e ld iğ in i sorarsınız .... Size
h a lk edilen ve y a h u t e d ilm iy e n e dair, felsefî d ü şü n c e le r
y ürüte re k, cevap verirler. E k m e ğ in fiatini a n la m a k istersiniz:
B abanın O ğ u ld a n daha b ü y ü k o ld u ğ u c e v ab ın ı alırsınız.
B an y o n ıza m ü te a llik bir sual so rarsınız: size O ğ lu n b ir h iç ­
ten h a lk ed ilm iş o ld u ğ u m u k a b e le sin d e b u lu n u rla r,, (98).
Teodos’u n tahta c ü lu s u ile vaziyet ta m a m iy le değişti. İm ­
parator, İstanbula gelirgelm ez, arianist piskoposa • b u m e z ­
hebi terkedip İz n ik taraftarı o lm a sın ı teklif etti. Fakat pis­
kopos itaat etm ekten im tin a eyledi ve payitahttan u z a k la ş m a ­
ğ ı ve şehir k a p ıla rı d ışın d a arianist toplantıları aktetm eği
tercih etti, is ta n b u lu n te k m il kiliseleri İz n ik taraftarlarına
verildiler.
Teodos rafızîlerle putperestler ara sın d a k i m ünasebetleri
ta n zim etm ek m eselesiyle karşılaştı. D ah a K onstantin za ­
m a n ın d a katolik kilisesi (Ecclesia Catholica, y a n i cih an k ilis e s i)
rafızîlere fhaeretici) karşı m u a rız bir cephe alm ıştı. Teodos’tan
itibaren “katolik,, lerle “rafızîler,, ara s ın d a k i fark k a n u n e n kat’i
şekilde tesbit edildi. “Katolik,, ism iyle b u n d a n sonra İzn ik ,
m u k arre ra tı taraftarları k a s d o lu n u y o rd u ; diğe r b ü tü n d in î te­
m a y ü lle rin
taraftarları
“rafızî,, ad d e d iliy o r,
putperestler
(pagani) ise ayrı bir g ru p a ithal e d iliy o rd u . .
H alis bir İz n ik taraftarı o ld u ğ u n u ilân eden Teodos rafı­
zîlere ve putperestlere karşı şiddetli bir m ücad ele açtı. B u n ­
lara karşı tatbik o lu n a n cezalar tedricî surette şidde tlendi­
rildi. 3 8 0 de neşredilen bir e m irn a m e y e göre, apostolik
tedrisat ve İncil d o ktrinle riy le h e m fik ir olarak Baba, O ğ u l
ve M uk ad d e s R u h d a n m ü te şe k k il Ü ç lü ğ e in a n a n la r “hıristiyan
katolik,, ad ın ı taşıyabileceklerdi; m ü te b a k i insanlar, y an i “ra­
fızî d o k trin in in rezaletine,, tebaiyet eden “acayip m ecnunlar,,
ise to p lantılarına kilise adı ve rm e k h a k k ın a m a lik değillerdi,
ve b ü y ü k cezalara ç a rp ılıy o rla rd ı ( 9 9 ) . Â lim bir m ü v e rrih e
göre Teodos, b u e m irn a m e ile “tebaası için m e c b u rî olan
h ıristiy an h ak ik atle ri kodeksini, kilise n a m ın a değil, fakat
k e n d i n a m ın a ta n zim eden ilk im p arato r o lm u ştu r,, (1 0 0 ).
Teodos’u n diğe r e m irn a m e le ri rafızîlere b ü tü n h ususî ve
u m u m î d in î toplantıları menettiler. Y a ln ız “İz n ik tim sali,,
taraftarlarının to p lantılarına m ü sa ad e ettiler; b u n la r gerek
payitahtta, gerek b ü tü n im p arato rlu k ta, kiliselerine, tekrar
sahip olacaklardı. Rafızîler, m e d e n î h u k u k la r ın d a , m eselâ
vasiyetnam e, veraset m eselelerinde i l â h . . . . m ü h im tahdidata
u ğ ra d ıla r.
H ıristiyan kilise lerinde sulh ve an la şm a tem in etm ek
a rzu su n d a b u lu n a n Teodos 381 de, İstanbu lda bir konsil
topladı. Y a ln ız şark kilisesi m ü m e ssille ri b u konsile iştirak
ettiler. Bu k o n sil “ İk in c i U m u m î K o nsil „ ism i altında tam!-
m aktad ır. Bize b u k a d ar az vesika lerketm iş olan h iç b ir
u m u m î ko nsil yoktur. Bu k o n s ilin zab ıtları m a lû m değildir.
H attâ bidayette b u konsile “ U m u m î (ö k u m e n ik ) K o nsil „
ism i bile v e rilm e d i; an c a k 451 u m u m î ko n silin d e , b u ik in c i
konsil, resm en tasdik o lu n d u .
İk in c i konsilde d in saha­
sınd a m ü za k e re ve m ü n a k a ş a ed ilm iş olan başlıca mesele,
M a k e d o n iu s ’ u n , a ria n iz m in tabiî in k işa fın a u y g u n olarak,
M u k a d d e s R u h u n h a lk e d ilm iş o ld u ğ u n u id d ia eden rafızîliğ i
o ldu . K onsil, M uk add es R u h u n Baba ve O ğ u l gibi, ay n i
cevherden o ld u ğ u n u k a b u l ettikten ve M a k e d o n iu s ’u n rafızî­
liğ in i (m a k e d o n iz m ) ve a ria n iz m ile alâk a lı diğer bir tak ım
rafızîlik leri m a h k û m ettikten sonra, “ İz n ik tim sali „ ni, Baba
ve O ğ u la m ü te a llik k ısım la rın d a , teyit ve b u timsale,
"M u k ad d e s R u h ,, a m üte allik, b ir m a d d e ilâv e etti. Bu ilâve
M u k ad d e s R u h , Baba ve O ğ lu n y e k d iğ e rin e m ü s a v i ve
a y n i ce vherden o ld u k la rın ı k a b u l eden din î h ü k m ü sağ­
la m b ir surette ortaya k o y u y o r d u . Fakat b u konsile ait
m a lû m a tın azlığ ı ve v u z u h s u z lu ğ u n d a n dolayı bazı garbî
A v ru p a âlim le ri, en fazla ta a m m ü m etm iş b ir tim sal o lm a k la
k a lm a y ıp b ü tü n hıristiyan d in î ây in le rin d e , b u n la r ın d o g m a ­
tik te n e v v ü ü n e ra ğ m e n , resm î b ir m a h iy e t iktisap etm iş
o lan “ İstan b u l tim sali „ h a k k ın d a tereddütler iz h a r etm iş­
lerdir. B u tim salin ik in c i ko nsil tarafından tertip e d ilm e d iğ i
ve d a h a d o ğ ru s u edilem ed iği, b in a e n a le y h “ g ay ri m e v su k ,,
o ld u ğ u beyan edilm iştir. D iğ e rle ri b u tim salin ik in c i k o n sil­
den evvel y a h u t sonra m e y d a n a g etirilm iş o ld u ğ u n u iddia
etm ektedirler. Fakat m ü v e rrih le rin ekserisi - bilhassa Rus
M ektebi - İstanbu l tim s a lin in b ilfiil ik in c i ko nsil p ap azları
tara fın d a n tertip ed ilm iş o ld u ğ u n u ispat e tm e k te d irle r.
Y a ln ız b u tim sal K a lh e d o n ’da ( K a d ık ö y ) o rto d o k s lu ğ u n
elde ettiği zaferden önce ta n ılm a m ıştır. Bu ik in c i k o n ­
sil İstanbu l p a triğ in in R o m a p isk o p o su n a n a za ra n m e r ­
tebesini d a h i tesbit e tm iştir. K o n silin ü ç ü n c ü k a ra rın d a
şöyle y a z ılıd ır : “ İstanbu l p isk o p o su R o m a p is k o p o s u n d a n
sonra b irin ci olsun; ç ü n k ü İstanbu l Y e n i R o m a ’d ır ,,. İşte bu
suretle İstanbul patriği, d iğe r p atrikler arasında, R om adakinden sonra, ik in c i m e v k ii igşal etti. Bu k a b il b ir im tiy a zı daha
eski o lan şark patrikleri k a b u l edem ezlerdi. İstanbu l p atri­
ğ in in r u h a n î derecesini, im p a r a to r lu ğ u n y eni m e rk e zi olan
İstanbu l ş e h rin in siyasî vaziyetine göre, izah eden k o n silin
ü ç ü n c ü k a ra rın ın esbabı m u c ib e s in i kay d e tm e k enteresan
b ir şeydir.
Teodos saltanatının b a şla n g ıc ın d a İstanbu l p atriği in tih a p
edildikten sonra payitahtta m ü h im bir rol o y n a m ış olan teolog
N a z ia n z ’lı G regor, ko nsil esnasında k e ndisiyle m ü cad eled e
b u lu n m u ş olan m ü te a d d it partilerle başa çık a m a d ı, k ü r s ü ­
s ü n d e n vazgeçm ek, konsili, hattâ bir m ü d d e t sonra İstan­
b u lu dahi terketm ek m e c b u riy e tin d e kaldı. Y erine derin teo­
lo jik m a lû m a ta sahip o lm ıy a n , fakat im p arato r ile a n la ş m a ­
sını bilen bir sivil, N ektar, in tih a p o lu n d u . N ektar k c n s ilin
reisi oldu. İstanbul konsili, 381 senesi y azınd a, m esaisini bitirdi.
T e o d o Ju n u m u m iy e tle rüh baniy ete , y a n i “katolik,, (İz n ik
taraftarı) rü h b a n iy e tin e karşı alm ış o ld u ğ u vaziyet şu id i:
E v v e lk i im p arato rlar tarafından piskopos ve papazlara, b il­
hassa şahsî m ükellefat, m a h k e m e le r ilâh... sahaları da b a h ­
şedilm iş olan im tiy a zları m u h a fa za etti ve hattâ genişletti.
Fakat a y n i z a m a n d a b u k a b il im tiy a zla rın devlet m enafiine
zarar g e tirm e m e le rini tem ine çalıştı. Teodos bir e m irn a m e ile
h ü k ü m e tin vazetm iş o lu ğ u fevkalâde m ükellefata ( extraordinaria munera ) (101) k ilise n in tâbi o lm a sın ı m e c b u rî kıld ı. A y n i
za m a n d a m ü c rim le rin , devlet otoritesinin ta k ib in d e n k u r tu l­
m a k için, kiliselere iltica etm eleri âd e tin in genişlem esini, sık
sık v u k u b u la n suiistim allere m e b n i, tah dit etti: devlete b o rçlu
o la n la rın , b o rçla rın d a n k u r tu lm a k için, m abetlere iltica etm e­
leri ve rah ip le rin b u ka b il eşhası sa k la m a la rı yasak edildi (102).
K ilisenin b ü tü n işlerini y a ln ız başına ta n zim etm ek kat’î
a zm in d e b u lu n a n Teodos b u işte u m u m iy e tle m u v affa k o ld u ;
fakat b u esnada garp k ilise sinin en b ü y ü k m ü m e s s ille rin ­
den olan M ilan piskoposu A m b ro sius ile çarpıştı. Teodos ile
A m brosius, kilise ile devlet a ra sın d a k i m ünasebetler m esele­
sinde y e k d iğ e rin d e n fark lı ik i no ktai n a za rın m ü m e ssili idiler.
B u n la rd a n b irincisi h ü k ü m e tin k ilise n in fe v k in d e o lm a sın a
taraftardı; İkincisi ise r u h a n î işlerin sivil k u d re tin salâh iy e­
ti h aricin d e o ld u ğ u n u k a b u l ediy o rd u. İhtilâf T hessalonike
(Selânik) k a tliâm ı dolayısiyle başgösterdi. N ü fu s u ço k ve
ze n g in olan b u şehirde k o n a k la m a k ta olan G e rm e n kıtaatı
k u m a n d a n ın u s u ls ü z b ir hareketi, askerin m e z a lim in d e n
gazaba gelm iş olan h a lk tarafından bir isyan çık arılm asın a
sebep oldu. G e rm e n k u m a n d a n ı ve te v ab iin d e n bir çoğu
katledildi. G e rm e n le r h a k k ın d a b ü y ü k bir h ü s n ü niyet
sah ibi o lan Teodos (G e rm e nle r o rd u s u n d a y ük se k m e v k ile r
işgal ediy orlardı) b u hâdisey e h id d e tle n d i ve S elânikten, c in ­
siyet ve yaş g özetm iy en k a n lı b ir k a tliâm ile in tik a m ın ı aldı.
İm p a ra to ru n em ri G e rm e n le r tara fınd a n infaz o lu n d u . Fakat
im p a ra to ru n b u za lim a n e hareketi cezasız k a lm a d ı. A m b rosius
im p a ra to ru afaroz etti. Teodos, k u d re t ve k u v v e tin e rağm e n,
işlem iş o ld u ğ u c ü r m ü alenen itiraf etm ek ve A m b ro sius tara­
fın d an v e rilm iş olan çileye m u ti bir surette k a tla n m a k m ec­
b u riy e tin d e k a ld ı: b u çilenin d e v a m ı m ü d d e tin c e k ıral elbise­
le rin i g iy m e d i.
Rafızîlere karşı m e rh a m e tsiz bir m ücad e le a çm a k la be­
raber Teodos, ay n i za m a n d a , putperestlere karşı bazı esaslı
tedbirler a lm ak tan geri k a lm a d ı. İm p arato r, bir ta k ım e m ir­
nam elerle, k u rb a n
kesm eği, h a y v a n la rın b a rsa k la rm d a n
istikbali keşfetm eği ve putperest m abetle ri ziyaret eylem eği
yasak etti. Bu tedbirler neticesinde m abetler kapatıldı. Bi­
nalar b azan devlet tara fın d a n k u lla n ıld ı. Fakat bazan p u t­
perest m abetler, ihtiva ettikleri b ü tü n z e n g in lik ve san’at
h âzin e le riy le birlikte, m üteassıp bir h a lk kütlesi tarafından
tah rip o lu n d u la r. Bilhassa İskenderiyede putperestliğin m e r­
kezi olarak k a lm ış olan m e şh u r Serapis m a b e d i y a h u t Serap e io n ’u n tah rib i m a lû m d u r . Teodos'un 3 9 2 de, putperestler
ale y h in d e neşretm iş o ld u ğ u son b ir e m irn a m e k u rb a n la rı,
m eşrubatı, ıtriyat hediye edilm esini, çelenkler asılm asını
ve kehanetleri kat’î surette m e n e d iy o r ve eski d in î bir
“ putperest hurafesi,,
(gentilicia
superstitio) o lara k
kabul
ed iy o rd u (103). Bu e m irn a m e y e m u h a lif hareket eden­
leri im p a ra to ru n şahsına tecavüz etm iş ve m e v a d d ı mukaddeseyi ta h k ir etmiş ad d e d iliy o rlard ı. B u n la r için a ğ ır cezalar
v a z o lu n m u ş tu . Bir m ü v e r r ih 3 9 2 e m irn a m e s in e “ putperest­
liğ in cenaze m a rş ı,, is m in i v e rm iştir (1 0 4 ). Bu e m irn a m e
ile, şarkta Teodos’u n putperestliğe k a rşı icra ettiği m ü c a ­
dele, h itam b u lm u ş tu r.
G arpte im p arato r G ratian, V a la n tin ia n II ve Teodos tara­
fın d a n putperestliğe karşı açılm ış o lan m ü c a d e le n in en
m e ş h u r v a k ’ası R o m a senato sundan Zafer ilâhesi m e z b a h ım n
ka ld ırılm ası o ld u . (Y u k a rd a g ö r m ü ş o ld u ğ u m u z veçhile b u
m e zb a h ilk defa K onstans tarafından k a ld ırılm ış, Ju lia n Apostat tara fınd a n tekrar yerine iade edilm işti). D ah a h â lâ yarı
putperest k a lm ış olan senatörler Zafer m e z b a h ım n b u cebrî
k a ld ırılış ın ı R o m a n ın eski b ü y ü k lü ğ ü n ü n so nu olarak te lâk ­
k i ettiler. Bir putperest, m e şh u r hatip S im m a k , m e z b a h ın
senatoya iadesini talep etm ek üzere, im p arato ra g ö n d e rild i.
U sp e n k i'y e göre b u hâdise “can çekişm ekte o lan p u tp e ­
restliğin genç im p a ra to rd a n (yani V alentinian II den) ü rk e k
ve şik ây e tâm iz bir tavırla, atalarının şan ve şereflerini ve
R o m a n ın b ü y ü k lü ğ ü n ü k e n d isin e m e d y u n o ld u ğ u d in i orta­
dan k a ld ırm a m a s ın ı niy az eden son n a ğ m e le ri olm uştur,,
(105). S im m a k bir şey elde edem edi. Bu işe m ü d a h a le et­
m iş olan M ilan p isk o p o su A m b ro siu s galebe çaldı.
3 9 3 te, son defa olarak, O lim p iy a d o y u n la rı tes’id edildi.
Eski eserler O lim p iy a d a n îsta n b u la n ak le dildile r; b u n la r ın a­
rasında Fidias tarafından y a p ılm ış olan m e şh u r Zevs heykeli
b u lu n u y o r d u .
,
I
,
j
j
I
Teodos’u n d in î politikası, seleflerinink ind en v a zıh bir
surette ay rılm ak tad ır. B u n la r h ıris tiy a n lığ ın v e y a h u t put­
perestliğin (m eselâ Ju lia n g ib U ŞU v e y a h u t b u şeklîne bağla n ıp k a lm ışla r ve d iğe r fikir ve itikatları b ir nevi müsâm a h a ile ka rşılam ışlard ı. D in le rin m üsavatı k a n u n e n (de jure)
b a k i kalm ıştı. Teodos ise başka b ir no ktai nazara göre hare­
ket etti. İz n ik fo r m ü lü n ü y egâne d o ğ ru fo rm ü l olarak k a b u l
etti. H ıris tiy a n lığ ın d iğe r b ü tü n d in î te m a y ü lle rin i ve p u t­
perestliği m e ne tm ekle im p arato r b u fo rm ü le k a n u n î tem el­
ler bahşetm iş o ld u .
Teodos ile R o m a tahtına, k ilis e n in ve tebaalarının d in î
fik irle rin i ta n z im etm eği k e n d i salâhiyeti d a h ilin d e b u la n
bir im p arato r calis oldu. B u n u n la beraber Teodos, d in î m ese­
leyi istediği şekilde halletm eğe, y a n i İz n ik taraftarı tek bir
kilise y aratm a ğa m uv affa k olam adı. D in k a v g a la rı y aln ız
d e v am etm ekle k a lm a d ıla r, fakat fazlalaştılar, dal ve b u d a k
saldılar ve V in ci asırda, k a b ın d a n dışarı taşan ve galeyan
h a lin d e b u lu n a n d in î bir faaliyet tevlit eltiler. Fakat Te­
odos putperestliğe karşı tam b ir zafer k a zan d ı. Z a m a n ı sal­
tanatı h ıris tiy a n lığ ın zaferine şahit o ldu . A lenî tezahüratta
b u lu n m a k im k â n ın ı kay b e d e n putperestlik te şk ilâtlan d ırıl­
m ış bir v a h d e t o lm a k ta n çıktı. H iç şüp h esiz b u devirde
d a h i putperestler m e v c u ttu ; fakat b u n la r ö lü bir d in in
m ira s ın d a n k a lm ış sevgili eşyayı gizli olarak m u h a fa za eden
b ir kaç aile y a h u t bir kaç şahsa in h isa r ediyordu,
Teodos A tina putperest m ek tebine d o k u n m a d ı. B u m e k ­
tep y aşam ağa d e v am etti ve m ü d a v im le r in e İlk za m a n la r
edebiyatı eserlerini tedris eyledi.
IV ÜNCÜ ASIRDA GERMEN (GOT) MESELESİ
IV
ü n c ü asır s o n u n d a im p a r a to r lu ğ u işgal eden hararetli
mesele G e rm e n le r ve bilhassa G otlar m eselesidir.
M ilâd î senen in b a şlan g ıc ın d a Baltık d e n iz in in ce n u p sa h il­
le rind e y aşam ış olan Gotlar, tesbiti b u g ü n için g ü ç bir takım
sebeplerden dolayı, ih tim a l II nci asrın so n u n d a , b u g ü n k ü
ce n u b î R u sya h av alisine hicret etm işlerdi; b u n la r K a rad e n iz
sah illerine kadar gelm işler ve D o n ile aşağı T una arasındaki
sahayı işgal etm işlerdi. D inyester, G otları ik i kabileye ay ır­
mıştı: Şark G otları y a h u t O strogotlar ve garp G otları y a h u t
V izigotlar. Gotlar, b u d e v rin diğer G e rm e n kabile leri gibi, tam
m anasiy le barbardılar; ce n u b î R u syada b u n la r m e d e n île şm e ­
ğe pek m ü sa it şartlarla k a rşılaşm ışlardı. H a k ik a te n Karad e n izin şim al sahilleri m ilâtta n çok evvel ze n g in m e d e n i­
yet m erk ezle ri olan G re k ko lo n ile ri ile ö r tü lm ü ş ve b u k o lo ­
n ile rin tesiri, arkeo lo jik keşfiyatın g österdiği gibi, m e m le k e ­
tin içerlerine, şim ale, n ü fu z etm iş ve b u ra d a u z u n b ir m ü d ­
det k e n d in i hissettirm işti. K ırım d a ze n g in ve m e d e n î Bosfor
k ır a llığ ı b u lu n u y o r d u . E ski G re k k o lo n ile ri ve Bosfor kırallığı ile v u k u b u la n b u temas neticesinde G otlar eski m e d e n iy e ­
tin bir dereceye k a d a r tesiri altın d a kalm ışla rd ı; diğe r taraf­
tan, B alk an y arım adası vasıtasiyle, R o m a im p a ra to rlu ğ u ile
tem asa gelm işlerdi. B ilâhare Gotlar, g arbî A v ru p a d a g ö r ü n ­
d ü k le r i esnada, b u de v rin d iğe r te k m il G e rm e n k a b ile le rin i
m ed eniy e t sahasında geride b ıra k m ış b ir k a v im o lm u şlard ı.
C e n u b î R u sya steplerine yerleşm iş o lan G o tların faaliyeti,
I I I ü n c ü asırda, ik i istikam et a l d ı : b u n la r b ir taraftan d e n i­
z in ve K a rad e n iz sah illerine b a h rî a k ın la r icra etm ek im k â ­
n ın ın cazibesine k a p ıld ıla r; d iğe r taraftan, c e n u b u garbîde,
R o m a lıla rın T una h u d u d u n a yaklaştılar ve im p a ra to rlu k la
temasa geldiler.
G otlar ilk evvelâ K a ra d e n izin şim al sah illerine yerleştiler
ve I I I ü n c ü acrın ortasında K ır ım ı ve bilâh are, b u h av alid e
b u lu n a n Bosfor k ır a ilığ m ı zaptettiler. B u n la r I I I ü n c ü asrın
ik in c i nısfında b irço k Bosfor g e m isin e b in e re k ta h rip k âr
b irta k ım a k ın la r yaptılar. M üteaddit defalar ze ng in Kafkas
sah illerini ve z e n g in lik b a k ım ın d a n b u n la rd a n aşağı kalmıy an A n a d o lu sah ille rin i y a k ıp yıktılar; K a rad e n izin garp
sah illerinde T unaya k a d ar çıktılar ve d e n izi geçerek İstanbul
Boğazı, P ropontis (M arm ara) ve Hellespontos (Ç a nakk ale
Boğazı) tarikiy le A dalar D enizine k a d a r geldiler. Yol ald ık la rı
esnada Bizans, H risopolis ( B izansm karşısında, A n a d o lu sah i­
linde: b u g ü n k ü Ü s k ü d a r ), Kizikos, (E rd e k c iv a rın d a ) Nikom ed ia (İzm it) ye Ege D e n izi a d a la rın ı tah rip ettiler. G ot k o r­
sanları b u n u n la k a lm a d ıla r. Efes ve Selâniğe taarruz ettiler;
b u n la rın g em ileri Y u n a n is ta n sahillerine yaklaştılar : burada
Argos, K o rint ve b ü y ü k bir ih tim a lle A tinay ı d a h i y akıp
yıktılar; b u son şehrin ihtiva ettiği eski sanat şaheserleri
çok ş ü k ü r tahripten m a su n k aldılar. Rodos adası, G irit ve
hattâ b u n la r ın hiç te y o lu ü ze rin d e b u lu n m ıy a n K ıbrıs dahi
b u ko rsan ların ta a rru z u n a u ğ rad ı. Fakat tek m il b u deniz
seferleri y a ğ m a ve tahripten ibaret k a lıy o rd u ve G otlar
işlerini g ö rd ü k te n sonra, K a ra d e n izin şim al sahillerine avdet
ediyorlardı. K araya ç ık m a k cesaretini gösterm iş olan bir çok
korsan çeteleri R o m a o rd u la rı tarafından esir v e y a h u t im h a
e d ilm iş le r d i.
G o tlarm im p a ra to rlu k ile karad a olan tem asları çok daha
m ü h im neticeler v e rd i. İm p a ra to rlu ğ u n I I I ü n c ü asırdaki
k a rış ık lık la rın d a n istifade eden G o tla r, ay n i asrın b 'rin c i
nısfında, T u n a y ı geçm eğe ve R o m a arazisine a k ın la r y a p ­
m a ğ a başladılar. H attâ im p arato r G o rd ia n b u n la ra senevi bir
ve rgi v e rm e k m e c b u riy e tin d e ka ld ı. Fakat G otlar b u n u n la
iktifa etm ediler. Az bir m ü d d e t sonra R o m a arazisine yeni
bir a k ın yaptılar, M ak e d o n y a
ve T rakyayı istilâ ettiler.
İm parator Deçius, b u n la ra karşı icra ettiği bir sefer esnasın­
da ö ld ü r ü ld ü (2 5 1 ). 2 6 9 da, im p arato r K lav d iu s G otları
N aissus ( N iş ) civ arın d a b ü y ü k b ir m a ğ lû b iy e te u ğ ra tm a ğ a
m uv affa k o ldu . İm p ara to r b irço k esir topladı: b u n la r ın bir k ıs­
m ın ı o rd u s u n a aldı; diğe r bir k ıs m ın ı im p a r a to r lu ğ u n nüfussuz k a lm ış o lan m m ta k a la rın a ko lo n olarak yerleştirdi. G otlara
karşı k a za n m ış o ld u ğ u zaferden dolayı K lav d iu s “Goticus,, ünv a n ın ı a ld ı. Fakat im p a r a to r lu ğ u n v a h d e tin i m u v a k k a t b ir
m ü d d e t için y eniden tesis etmiş olan A vrelian (270-275) G o t­
lara D açy ay ı terketm ek ve b u h a v a lin in R o m e n ah a lisini
M esyaya yerleştirm ek m e c b u riy e tin d e kaldı. IV ü n c ü a s ır­
da G otlara sık sık R o m a o rd u la rın d a raslandı. T arihçi Yor-
nades’e göre bir G ot m üfrezesi G ale r’in o rd u s u n d a sad ıkane
h izm e t etm iştir ( 1 0 6 ). K o n stan tin ’in o rd u la rın d a çalışan
G o tlar b u im paratora, L için iu s ’a karşı h arb e ttiğ i esnada, y a rd ım
ettiler. En nih ay e t V izigotlar a y n i K o nstantin ile b ir m u a h e d e
aktettiler ve kendisine, m u h te lif k a v im le re karşı açm ış o ld u ğ u
seferlerin ih tiy açları için, 4 0 0 0 0 asker v e rm e ğ i ta a h h ü t ettiler.
Ju lia n o rd u s u n d a bir G ot m üfrezesi b u lu n d u r d u .
Fakat I I I ü n c ü asırda, K ırım G o tları arasında ih tim a l bu
havaliye, G o tların b a h rî a k ın la rın d a A n a d o lu d a n esir olarak
g etirm iş o ld u k la rı h ıristiy anlar vasıtasiyle ithal e d ilm iş olan
h ıris tiy a n lığ ın inkişaf ettiği g ö rü lü y o r. İz n ik k o n silin d e n
itibaren (325) bir Got pisko po su (Teofil) u m u m î m ü n a k a ş a ­
lara iştirak ediyor. “ İz n ik tim sali„ni im za lıy o r. - IV ü n c ü
asırda W u lfila diğer G otlara İncili tanıttı. İh tim al G re k n e slin ­
den, fakat G ot m e m le k e tin d e d o ğ m u ş o lan W u lfila bir m ü d ­
det İstanbu lda yaşam ıştı. B urada arianist b ir m etropolit k e n ­
disine "piskoposluk,, rütb e sin i tevcih etmişti. W u lîila , G otlar
n e zd in e avdet ettikten sonra b u n la ra bir kaç sene hıristiy anîığı, arianist usule göre, öğretti. G otların, m u k a d d e s
y azıları m u h te v i kitapları ta n ım a la rı için G re k h arfle rin in yar­
d ım ı ile b ir G o t alfabesi v ü c u d e getirdi ve Tevratı G ot lisa­
n ın a çevirdi. G o tların ö ğ re n m iş o ld u k la rı h ıris tiy a n lığ ın a ria ­
nist şekli b u n la rın m ü te a k ip tarih i için, b ü y ü k bir eh em m yeti
h a iz o ld u : b u hâdise b ilâh are G o tların, im p a ra to rlu k arazi­
sine yerleştikleri zam an, İz n ik taraftarı o lan m a h a llî ah ali ile
k a y n a ş m a la rın a m a n i oldu. K ırım G o tları ortodoks k aldılar.
G otlar ile im p a ra to rlu k a ra sın d a k i dostane m ünasebat,
T ürk n e slin d e n vah şî H u n la r ın ( 1 0 7 ) A syadan A v ru p a y a
geçerek O strogotları za lim b ir hezim ete u ğ ra tm a la rı ile
sona erdi. H u n la r garbe d o ğ ru ta zy ik la rın a d e v am ederek,
k e n d ile rin e tâbi O strogotlarla birleşik olarak, V izigo tları sars­
m a ğ a başladılar. İm p a ra to rlu k h u d u tla r ı c iv a rın d a yaşayan
ve b ir çok erkek, k a d ın ve ço c u k la rın ı im h a etmiş olan
H u n la r a karşı ko y acak bir ik tid a rd a o im ıy a n b u k a v im h u d u ­
d u geçm ek ve R o m a arazisine g irm e k m e c b u riy e tin d e kaldı.
M ehazlar,
T u n a n ın
şark sah ille rin d e b u lu n a n G otların,
g özle ri yaşla d o lu o ld u ğ u halde, R o m a otoritelerinden b u
n e h ri g eçm ek m ü sa ad e sin i istirh am ettiklerini b ild irm e k te ­
dir. B arbarlar R o m alılara, im p arato r m ü sa a d e ettiği takdirde,
T rakyaya ve M esyaya yerleşip toprağı işlem eği teklif e d i-
yorlardı; ay n i z a m a n d a im p arato ra askerî ku v v e tle r verecek­
le rini ve tebaaları gibi im p a ra to ru n b ü tü n em irle rin e itaat e­
deceklerini ta a h h ü t ediy orlardı. Bu m ealde talim atı h aiz bir
heyet im p a ra to ru n n e zd in e g ö n d e rild i. R o m a h ü k ü m e tin d e
ve generaller arasında G o tların bu k a b il bir yerleşm esine
son derece taraftar b ir ekseriyet h u su le geldi. Bu ekseriyet bu
suretle m em lek et için pek faideli olan k ö y lü n ü fu s u n u n arta­
ca ğ ın ı ve askerî k u v v e tle rin ço ğalac ağın ı ü m it ediyordu....
Y eni tebaalar im p a ra to rlu ğ u m ü d a fa a edecekler, o ana k a d ar
senevî celbe tâbi tutulan vilâyet ahalisi ise, b u h izm ete m u ­
kab il, m u a y y e n b ir para vergisine tâbi tutulacak ve b u y ü z ­
den devletin geliri artacaktı.
Bu n o ktai n aza r galebe çaldı ve Gotlara, T unay ı geçm ek
için m üsaade verildi. Fustel de C oulanges “bu suretle dört
ilâ be şy üz b in b a rb a rın R o m a arazisine g eçtiğini ve b u n la ­
rın y arısın ın silâh taşıyabilecek kudrette o ld u ğ u n u ,, (1 0 8 )
yazıyor. Bu ra k a m yontulsa dahi M esyaya yerleşm iş olan
G ot a d e d in in y ine pek b ü y ü k o ld u ğ u n u k a b u l etm ek lâ z ım ­
dır. İlk z a m a n la r barbarlar sak in yaşadılar. Fakat yavaş ya­
vaş b u n la r ın safları arasında R o m a lı generaller ve m e m u r la ­
ra karşı, za m a n ile tedricî surette k ız g ın lığ a ta h a v v ü l eden bir
h o şn u ts u zlu k başgösterdi. H ü k ü m e t erk ânı, k o lo n lara tahsis
e dilm iş o lan p a ra n ın bir k ıs m ın ı a lık o y u y o rla rd ı. B u n la rı
fena besliyorlardı. B unlara fena m u a m e le ediy orlardı. K adın
ve ço cu k ları ta h k ir e diy orlardı. B irçok G o t’u A n a d o lu y a g ö n ­
deriyorlardı. — G o tların şikâyetleri cevapsız k a lıy o rd u . B u ­
n u n üze rin e çileden ç ık a n G otlar isyan ettiler. A lanları ve
H u n la r ı y a rd ım a çağırd ılar, T rak yaya g ird ile r ve İstan b u l
ü ze rin e y ü r ü d ü le r. O esnada İran lılara karşı h arb e d e n im ­
parator Valens, G o tla rın isy a n ın ı habe r aldıkta, A n ta k y a d a n
İstanbu la geldi. M uh are be 19 Ağustos 3 7 8 de E d irn e civ a­
rın d a
v u k u b u ld u . G otlar R o m a o rd u s u n u
m ü th iş bir
hezim ete uğrattılar. Valens h arp m e y d a n ın d a m a k tu l düştü.
P ay itah t y o lu G otlara açılm ış g ib i g ö r ü n ü y o r d u ; b u n la r
İstanbul s u rla rın a k a d a r tek m il B alkan y a rım a d a sın ı k a p la ­
dılar. Fakat hiç şüp h esiz G otlar, im p a ra to rlu ğ a taarruz etm ek
için, u m u m î b ir p lân d ü ş ü n m e m iş le r d i (1 0 9 ). V alens’in
halefi Teodos, bizzat G ot m ü fre ze le rin in y a rd ım ı ile, b a r­
b arları m a ğ lû p etm eğe ve y a ğ m a la rın a n ih ay e t verm eğe
m u v a ffa k oldu. Y a ln ız bu hâdise, G o tların bir k ıs m ın ın im ­
p a ra to rlu ğ a karşı h a r b e tfğ i esnada, diğe r b ir k ıs m ın ın R o m a
o rd u la rın d a çalışm ağı ve d iğe r G e rm e n le re karşı harbetm e ğ i k a b u l etmiş o ld u ğ u n u gösterir. V in ci asır putperest
m ü v e r r ih le r in d e n Zosim o s’u n y a zd ığ ı veçhile, Teodos’u n
zafe rind en sonra “ T rakya sük ûn e te y e n id e n kavu ştu ; ç ü n k ü
b u r a d a k i b a rb a rla r im h a e d ilm işlerdi,, (110). İşte b u suretle
G o tların E d irn e m uzafferiyeti, b u n la r ın T rakyaya yerleşm e­
le rin i te m in e tm e d i.
Fakat, b u n a m u k a b il, b u d e v ird e n itibaren G e rm e n le r
m u s lih a n e bir surette im p a r a to r lu ğ u n h ay atın a h u lû l etm eğe
başlıyorlar. R o m a to p ra k la rın a yerleşm iş olan b a rb arla rı
silâh k u v v e tiy le y e n e m iy e ce ğin i a n lıy a n Teodos, G otları
R o m a m ed eniye tine alıştırm ak ve daha m ü h im m i, o rd u y a
celbetm ek suretiyle m u s lih a n e b ir u zla şm a y o lu tuttu. Yavaş
* yavaş, im p a r a to r lu ğ u n m ü d afa asın a m e m u r k ıta la r ın ekserisi
G e rm e n b ö lü k le ri tarafından istihlâf o lu n d u . B irçok defalar
G e rm e n le r im p a ra to rlu ğ u d iğe r G e rm e n le re karşı m üdafaa
etm ek m ec b uriy e tin d e kaldılar.
G o tların tesiri k e n d in i o r d u n u n y ü k s e k k u m a n d a s ın d a
ve en m ü h im ve en y ük se k y erlerin G e rm e n le re tahsis e d il­
m iş o ld u ğ u h ü k ü m e t heyetinde gösterdi. G e rm e n m u h ib b i
b ir siyasette im p a ra to rlu ğ u n selâm et ve s ü k û n e tin i b u la n
Teodos ilerde b arbar g e r m a n iz m in in in k iş a fın ın bizzat im p a ­
r a to rlu ğ u n m e v cu d iy e ti için teşk l edebileceği te h lik e y i anlıy am adı. Bilhassa m e m lek etin askerî m ü d afa ası için b u k a b il
bir siyasetin zâfım hiç şüphesiz g örm e d i. R o m a lıla rd a n as­
k e rlik sanatını, tabiyeyi, m u h a re b e u s u lle rin i ve s ilâ h la n
ö ğ re n m iş olan G otlar her an im p a ra to rlu k ale y h in e d ö n e b i­
len k o r k u n ç b ir k u v v e t o lm uşlardı. İk in c i p lân a atılm ış olan
G re k - R o m e n m a h a llî ah ali G e rm e n le rin b u te fe v v u k u n d a n
b ü y ü k b ir h o şn u ts u zlu k d u y d u . G e rm e n le re karşı b ir cere­
y an başgösterdi: bu cereyan v a h im d a h ilî ihtilâflar tev­
lit ede bilirdi.
<
3 9 5 te Teodos M ilâ n ’da ö ld ü . T ahnit edilen cesedi İstanb u la g etirildi ve Aziz H a varile r kilisesine defnedildi. Teodos,
halefleri olarak tanılan çok k ü ç ü k yaşta ik i o ğ u l b ıra k tı:
A rk ad iu s ve H o n o riu s. A rk ad iu s şarkı, H o n o riu s g arb i aldı.
Fakat Teodos, üze rin e alm ış o ld u ğ u ik i vazifede arzu
edilen neticeleri elde edem em işti. H ıristiy a n lık ta İz n ik k a ra r­
la rın ın te fe v v u k u n u ilân etm iş olan ik in c i u m u m î k o n sil
kilisede ittihadı y e n id e n tesise m u v a ffa k olam am ıştı. A ria­
nizm , m u h te lif tezahüratı ile, y aşam akta d e v am ediyor ve in k i­
şaf ettikçe yeni d in î cereyanlar d o ğ u ru y o rd u . B u cereyan­
lar V in c i asır d in î ve İçtim aî h ay atın ı (b u n la r ın her ikisi de
b irib irin e pek y a k ın d a n b a ğ lıd ır la r ), bilhassa şark vilâyet­
lerinde, S uriy e ve M ısırda, besliyeceklerdi ve b u nokta m ü ­
teakip dev irde im p a ra to rlu k için son derece m ü h im neticeler
tevlit edecekti. Teodos, bizzat G e rm e n u n s u r u n u o rd u y a
ithal etm ek ve b u arianist u n s u r u n te fe v vu ku elde etm e­
sine m ü sa ad e eylem ekle a ria n iz m e im tiy a zlı h u k u k b a h ş­
etm ek ve b u suretle İz n ik k a ra rla rın ın m u tla k şe k lin i terketm e k m e c b u riy e tin d e k a lm ıştı. D iğ e r taraftan m em le k e tin
m ü d afaasını ve h ü k ü m e t heyetinde en m ü h im m a k a m la r ı bar­
barlara tevdi eden G e rm e n m u h ib b i politikası, G e rm e n le rin
tefev vu ku ile G rek ve R o m en m a h a llî ahali arasında b ü y ü k bir
h o ş n u ts u z lu k ve derin bir infial tevlit etmişti. G e rm e n tefev­
v u k u n u n başlıca m erk ezle ri payitaht, B alkan y arım a d ası ve
A n a d o lu n u n bir k ısm ı idi; şark vilâyetleri, Suriye, Filistin
ve M ısır b u b o y u n d u r u ğ u hissetm ediler. IV ü n c ü asrın
so n u n d a n itibaren b a rb a rla rın bu ü s tü n lü ğ ü payitahtı ve
b u n u n la beraber im p a ra to rlu ğ u n te k m il şark k ıs m ın ı ciddî
surette tehdit etm eğe başladı. İşte bu suretle tek ve y e k n e ­
sak bir kilise v ü c u d e g e tirm eği ve im p a ra to rlu k ile b a rb a r­
lar arasında s u lh u tesis etm eği gaye ittihaz e d in m iş olan
Teodos b u ik i sahada da m u v a ffa k o la m a d ı ve halefleri bu
son derece ka rışık ik i m eselenin h a llin i tevarüs etm iş o l ­
d u la r .
,
V İNCİ ASIRDA MİLLÎ VE DİNÎ MESELELER
Bu dev rin eh em m iy eti m illî ve d in î o lm a k üze re ik i mesele
ile u ğ ra şm a tarzındadır. «M illî mesele» (111) ile im p a ra to rlu k
d a h ilin d e yaşıy an m u h te lif m illiy e tle rin y e k d iğ e riy le m ü c a ­
delesini ve a y n i z a m a n d a im p a ra to rlu ğ a hariçten .taarruz
eden k a v im le rin R o m a lılarla o lan ih tilâfla rın ı kasdediy oruz.
H e lle n izm in , g ö r ü n ü ş e n azaran, im p a ra to rlu ğ u n şark kıs­
m ın d a (pars orientalis) b u k adar ah e n k siz ah ali arasında
birleştirici b ir k u v v e t r o lü n ü o y n a m a sı lâ z ım g e lir d i; fakat
h ak ikatte hiçte böyle olm adı. H e lle n iz m in tesiri, M ak e d o n ­
yalI İske nder ve haleflerinin d e v rin d e n beri, şarkta Fırat
sahillerine ve M ısıra k a d ar k e n d in i gösterm işti. İskender
bizzat, k o 'o n i tesisinde h e lle n iz m i k ö k le n d ir m e k için en
iyi vasıtalardan b irin i b u lm u ş tu : Bu k ira la şarkta 7 0 ten
fazla şe h irin tesisi izafe o lu n m a k ta d ır. Halefleri, m u a z z a m
bir ö lç ü d a h ilin d e bu siyaseti tem adi ettirm işlerdi. H e lle n iz­
m in en son h u d u tla rı şim alde E rm e n ista n d a, cenupta Kızılden iz civ arın d a, şarkta İran ve M ezo p otam ay ada idi. H e lle n izm
b u vilâyetlerden daha ileri g id em em işti. H ellenistik m e d e n i­
y e tinin başlıca m e rk e zi M ısır şe h irle rin d e n İskenderiye idi.
B ü tü n A k d e n iz sahilleri im tid a d m c a ve bilhassa A n a d o lu ,
S uriy e ve M ısırda H ellen m edeniyeti d iğ e r m edeniyetlere
galebe çalm ıştı. Bu üç m em leketten ih tim a l A n a d o lu en
fazla h e llenleşm iş o lanı idi. B irçok asır önce sahilleri G rek
k o lo n ile ri ile k a p la n m ıştı ve b u ra d a n H ellen tesirleri -b irta k ım
m ü ş k ü lâ ta m a ru z k a ld ık ta n sonra - tedricî surette m e m le k e ­
tin içine n ü fu z etmişti.
S u riy e n in hellenleşm esi daha az d e rind i. G re k lisaniy le
ünsiy e t p ey da edem em iş olan a h a lin in b ü y ü k bir k ıs m ı m a ­
h allî lis'anlarım , Suriy e d ilin i ve arapcayı k o n u ş m a k ta de v am
ediy o rd u. M üsteşrik b ir â lim « A nta ky a g ib i k o zm o p o lit
bir şehirde h a lk ın A ra m î (y a n i S u riy e ) lis a n ın ı k o n u ş tu ­
ğ u n a göre, vilâyetin içe rle rin d e g re k çe n in m ü n e v v e r ta­
b a k a la rın
lisanı o lm a y ip
ancak h u su sî tahsil g ö rm ü ş
o la n la rın lisanı o ld u ğ u n u n b ih a k k ın farz o lu n a b ile c e ğ in i»
( 1 1 2 ) yazıyor. M ah a llî S uriy e lis a n ın ın m em lekette ne
k a d a r derin k ö k le şm iş o ld u ğ u n a dair «V inci asır SuriyeR o m e n k a n u n la r ı k ü lliy a tı» (113) m u k n i bir delil teşkil
etm ektedir. B u k ü lliy a tın z a m a n ım ız a k a d a r g elm iş o lan en
eski el yazm ası, V I nci asır b a şla n g ıc ın d a , b in a e n a le y h Justin ia n ’d an evvel, y azılm ıştır. S u riy e n in şim ali şark îsinde
y azılm ış o lm ası m u h te m e l olan b u m etin grekçe m e tn in bir
tercüm esidir. Bu k ü lliy a tın grek o rijin a li bize kadar g e lm e ­
m iştir; fakat bazı em arelerden b u n u n 5 7 0 senesine d o ğ ru
y azılm ış o ld u ğ u n u istidlâl etm ek m ü m k ü n d ü r . H er ne hal
ise, grekçe m e tn in neşrini a y n i m e tn in h em en Suriy e lisa­
n ın a y a p ıla n tercüm esi takip etm iştir. M enşei kiliseye ait
o ld u ğ u anlaşılan ( ç ü n k ü e v lilik ve veraset h u k u k u n a ait
m a ddeleri pek m ufassal olup b u n la rd a n , gayet m a h ira n e
b ir tarzda, rah ip le rin h u k u k u istidlâl o lu n m a k ta d ır) bu k a ­
n u n k ü lliy a tın ın b u n d a n m aada arabça ve erm enice versi­
y o n ları d a h i
m ev cu ttu r. Fakat bizi b u ra d a b u k ü lliy a tın ,
esasından ziyade m u h te lif v e rsiy o n la rın ın ve X I I I ü n c ü
ve X IV ü n c ü asır S u riy e li ve A rap m u h a rrirle rin y ap m ış ol­
d u k la r ı ik tibasların ispat ettiği gibi, şarkta E rm enistan ile
M ısır ara s ın d a k i h av alid e , geniş y ay ılışı ve bilfiil tatbik edi­
lişi a lâk a d a r etm ektedir. B ilâhare Ju stin ian k a n u n la r ı resm en
tek m il im p a ra to rlu k için m e c b u rî o ld u k ta b u “im p arato r
K o deks,,inin h ac m i şark vilâyetlerine çok b ü y ü k ve a n la şıl­
m ası g ü ç geldi; filiyatta Kodeksin y erine “S uriy e külliy atı»
k u lla n ılm a k ta d e v am etti. V II in c i asırda m ü s lü m a n la r şark
v ilâyetlerini işgal ettikte b u kü lliy at, İslâm h â k im iy e ti altında,
ay n i derecede yay ıldı. V inci asrın ik in c i n ısfından itibaren
b u k ü lliy a tın S u riy e lisanına tercüm e ed ilm iş olm ası ahal n in
b ü y ü k bir k ıs m ın ın grekçe ve lâtinceye v a k ıf o lm a d ığ ın ı
ve m a h a llî Suriy e lisanına pek k u v v e tli surette b a ğlı o ld u ­
ğ u n u gösterir.
M ısırda, İske nderiye g ib i c ih a n ş ü m u l şualar saçan bir
m ed eniy e t m e rk e zi m e v c u t o lm asına ra ğ m e n , h e lle n izm yal­
n ız sivil ve r u h a n î y ük se k ve h â k im tabakaya n ü fu z edebil­
mişti. A h a lin in b ü y ü k bir k ıs m ı m a h a llî lisan olan “Kopt,,
lisa n ın ı k o n u şm a k ta d e v am ediy ordu.
Fakat V in ci asırda y aln ız b u â m ille r bir rol o y n a m a d ı­
lar. H ü k ü m e t şark v ilâyetlerinde bir ta k ım m ü ş k ü lâ tla k a r­
şılaştı. Bu m ü ş k ü lâ t y a ln ız m u h te lif ırk ve m illiyetlerden
değil, fakat S uriy e - M ısır a h a lisin in b ü y ü k bir k ıs m ın ın ve
şarkî A n a d o lu ah a lisin in b ir k ıs m ın ın a ria n izm e ve b u
m e zh e b in m u a h h a r şekille rine b a ğ lı k a lm ış o lm a sın d a n neş’et
etti. Bu suretle h a d d i zatında k a rışık o lan b u m illiyetler m e ­
selesi, V inci asırda d in î m eselenin in z im a m ı ile, b ü s b ü tü n
ka rışık bir şekil aldı.
G a rp vilâyetlerinde, y an i B alk an y arım adası, p ay itah t ve
A n a d o lu n u n g arp k ıs m ın d a b u d ev rin m ü h im meselesi, y u ­
k arda g ö r d ü ğ ü m ü z veçhile, im p a ra to rlu ğ u n m e v c u d iy e tin i
tehdit etm iş o lan G e rm e n meselesi o ldu . V inci asrın orta­
sında, G ot m eselesinin devletin le h in e olarak h a llin d e n sonra
vah şi İz a v riy a lılâ rın payitahtta G o tların m e v k ile rin i işgal
etm elerinden k o r k m a k için sebepler belirdi. Şark h u d u d u n ­
d a , İranlılara karşı y ap ılan h arp, bazı fasılalarla, dev am edi­
y o r d u ; B alkan y a rım a d a s ın ın şim al h u d u tla rın d a ise H u n
(T ü r k ) ne slind e n b ir k a v m in , y a n i B u lg arların , ta h rip k â r
istilâları b a şlıy o rd u (1 1 4 ).
İmparator Arkadius, Teodos I kalkanının bir kısmı.
Kabartılmış ve hakedilmiş gümüş, IV. asır
( Madrit Tarih Akademisi)
ARKADİUS (395 -408).
NEDİMLER
A rk a d iu s tahta çıktıkta h e n ü z 17 y aşınd a idi. Y ü k s e k
m e v k iin in iktiza ettiği ne tecrübe ve ne de azim k u v v e ­
tine m a lik ti. Az b ir m ü d d e t sonra te k m il k u d re ti ellerine
geçiren ve k e n d ile rin in ve taraftarlarının m enfaatlerini ön
safa vazeden n e d im le rin in n ü fu z u altın d a kaldı. İm p a ra to ru n
ü ze rin d e tesirde b u lu n a n ilk n e d im , Teodos za m a n ın d a , Ark a d iu s ’un m ü re b b is i o lan R u fin u s o ldu . Az bir m ü d d e t sonra
R u fin u s katledildi. İk i sene sonra h a d ım Evtrop n e d im o ld u :
B u zat im p arato r ü ze rin d e k a t’î tesirde b u lu n d u ve Arkadius’u R o m a o r d u s u n u n F ran k g e n e ralle rin d e n b ir in in k ızı
o lan E v do ksia ile e v le n d ird ik te n sonra en y ü k se k ik b a l m e r­
tebesine irişti. G a rb ı alm ış o lan A rk a d iu s ’u n k ü ç ü k kardeşi
H o no rius, y a n ın d a m ü ş a v ir olarak, değerli general S tilik o n ’u
b u lu n d u r u y o r d u (b u zatı evvelce babası tayin e tm iş ti). Rom a lıla şm ış bir G e rm e n b a rb arı tip in in tam bir m ü m e ssili
olan S tilikon, k e n d i v a tan d a şla rın a karşı harbetm ekle, im p a ­
rato rlu ğ a pek b ü y ü k hizm etle rd e b u lu n m u ş tu r .
GOT MESELESİNİN HALLİ
A rk a d iu s ’u n z a m a n ı saltanatında im p a r a to r lu ğ u işgal eden
başlıca mesele G e rm e n meselesi oldu.
B alkan y a rım a d a s ın ın şim aline yerleşm iş o lan V izigotlar,
o z a m a n la r A larik Balta n a m ın d a haris bir şefin e m ri altında
b u lu n u y o r la r d ı. A rk a d iu s saltanatının b a şların d a b u n la r Mesya, T rakya ve M a k e d o n y a y ı istilâ ettiler ve hattâ payitahtı
tehdit altında b u lu n d u r d u la r . R u fin u s ’u n d ip lo m a tik m ü d a ­
halesi sayesinde A larik İstanbul ü ze rin e y ü r ü m e k fik rin i
terketti. G o tların n aza rla rı Y u n a n ista n a çevrildi. A la rik Tesaly adan geçti ve T erm opiller y olu ile orta Y u n a n is ta n ı istilâ etti.
Bu dev irde Y u n a n is ta n ahalisi, heyeti u m u m iy e sile , d a h a
h e n ü z b o zulm am ıştı; aşağı y u k a r ı P avsanias ve P lu ta rk ’ın
b ild iğ i ah a li idi. G re g o ro v iu s şöyle d iy o r: “A taların lisanı,
d in i, âdet ve k a n u n la r ı, h e m e n hiç d e ğ işm e m iş bir şekilde,
şehirlerde ve k ö y le rd e b aki kalm ıştı; h ıris tiy a n lığ ın , h â k im
d in olarak, resm en k a b u l edilm esine ve h ü k ü m e tç e menedilBizatıs İmparatorluğu Tarihi
8
m iş o lan ilâ h la r k ü lt ü n ü n ortadan k a lk m a ğ a m a h k û m o lm a ­
sına ra ğ m e n a n tik Y u n a n ista n (ihtiva ettiği İlk ça ğ la r ab id e ­
leri sayesinde) p utperestliğin a h lâ k î ve artistik d a m g a s ın ı
d a h a h alâ taşıyordu,, (115).
G otlar, Y u n a n is ta n d a n geçtikleri
esnada, Böotya ve
A ttik’i y a ğ m a ve tahrip ettiler. A tin a n ın lim a n ı Pire b u n la r
tara fınd a n işgal edildi; fakat bereket versin barbarlar A tinay ı
sıyanet ettiler. V inci asır putperest m ü v e rrih le rin d e n Sozim os
A la rik ’in, o rd u s u ile Atina su rla rın a yaklaştıkta, baştan aşağıya
k a d a r silâh lı olan Atena P ro m a h o s ilâh a h e sin i ve surla rın
ö n ü n d e ayakta d u ra n T ruv a k a h r a m a n ı A h il’i g ö r m ü ş o ld u ­
ğ u efsanesini te k ra rla m a k ta d ır; b u r ü ’yetten m ü te h a y y ir
ka la n A larik A tinay a taarru z etm ek fik rin d e n vazg e çm iş
im iş (116). — B una m u k a b il P eloponnes m ü th iş bir tahribe
u ğ ra d ı. V izigotlar Korint, Argos, Sparta ve diğer b irço k şe­
h irle ri y a ğ m a ettiler. B u n u n ü ze rin e Stilikon, Y u n a n is ta n ı
k u r ta r m a k üzere, harekete geçti. O r d u la r ın ı K o rin t k ö rfe z in ­
de, İstm os’ta karay a ç ık a rd ı ve bu suretle A la rik ’in ricat
y o lu n u kesti. Fakat A larik b u n a ra ğ m e n , çok b ü y ü k m ü ş k ü ­
lâtla, k e n d isin e şim ald e b ir yol açtı ve E p ir ’e ulaştı. İm p a r a ­
tor A rk ad iu s, k e n d i vilây e tle rini ta h rip etm iş olan b u zata
İllir ik u m o r d u s u n u n y ü k se k ü n v a n ı o lan “magister,, ü n v a n ın ı
v e rm ekte teredd üt etm edi (magister militum per lllyricum). B u n ­
dan sonra A larik şarkı te h d id d e n vazgeçti ve te k m il faaliyetini
İtalyaya hasretti.
Got tehlikesi k e n d in i y aln ız B alk an y a rım a d a sın d a ve
Y u n a n is ta n d a hissettirm edi. G ot h âk im iy e ti, bilhassa b ü y ü k
Teodos’tan sonra, payitahtta d a h i k e n d in i gösterdi; b u ra d a
o rd u n u n en y ü k s e k dereceleri ve b irço k y ü k s e k sivil m a ­
k a m la r G e rm e n le rin eline geçm işti.
A rk a d iu s tahta çık tıkta G e rm e n partisi İs ta n b u lu en k u v ­
vetli bir n ü fu z altında b u lu n d u r u y o r d u . B u p a rtin in b a şın d a
im p a ra to rlu k o rd u s u n u n en k ıy m e tli g e n erallerinde n olan
G a in a s n a m ın d a b ir G o t b u lu n u y o r d u . G ain a s’ın etrafında
anasıl G o t olan birçok asker ve pay itah ttaki G e rm e n partisi­
n in m ü m e ssille ri toplandılar. P a rtin in zayıf n o ktasını d in
meselesi teşkil ediy ordu: G o tların ekserisi, g ö r ü ld ü ğ ü veçhile,
A rius taraftarı idiler. A rk a d iu s saltanatının ilk senelerinde
m ü h im b ir rol o y n a y a n ik in c i parti k u d re tli n e d im E v tro p ’
u n partisi idi: B u zatın etrafını, her şeyden önce şahsî iştiha-
la rın ı tatm in etm ek istiyen ve b u gayeye irişm e k için E v
trop’u k u lla n a n serseriler ve m u h te risle r alm ıştı. G ainas
ile E v trop ’u n b irb iriy le g eçinem iye cekleri tabiî idi. Ç ü n k ü her
ikisi de ik tid a r m e v k iin e ç ık m a k istiyordu. — E n n ih ay e t m ü ­
v e rrih ler G erm e n le re ve Evtrop'a m u h a lif ü ç ü n c ü b ir -arti d ahi
zikretm ektedirler. Senatörler, m e m u r la r ve rü h b a n iy e tin b ü y ü k
bir k ıs m ın ı ih tiv a eden b u parti, m illiy e t ve h ıristiy a n lık fikri
n a m ın a , barb arla r ve rafızîlerin g ü n d e n g ü n e b ü y ü y e n n ü ­
fu zla rın a karşı cephe alan bir m uhalefe t partisi olarak telâk­
k i o lu n a b ilir. Tabiî E v tro p ’u n kaba ve ta m a k âr şahsiyeti b u
ü ç ü n c ü parti m ü m e ssille ri arasında sem pati u y a n d ıra m a z d ı.
Bu p a rtin in en m e ş h u r şefi şehir prefesi A v relian id i (117).
M uasırlar ara sın d a bir çok kim seler G e rm e n ü s t ü n lü ğ ü n ü n
im p a ra to rlu k için ne b ü y ü k b ir tehlike teşkil ettiğini tak d ir
e diy orlardı. H ü k ü m e t d a h i fırtın a n ın y a k la ştığ ın ı hissetm e­
ğe başlam ıştı.
B azı m u h itle rin G e rm e n meselesi k a rşıs ın d a k i haleti
ru h iy e s in i c a n lı b ir surette gösteren son derece m ü h im b ir
vesikay a m a lik b u lu n u y o r u z . B u vesika Sinesius tarafından
y azılm ış, im p arato ra ta k d im ed ilm iş ve hattâ h u z u r u n d a
o k u n m u ş o lan “im p a r a to r u n k u d re tin e dair,, y a h u t bazan
da tercüm e e d ild iğ i ve çhile “İm p a ra to ru n vazifelerine dair„
(Hepi (3a<ttXe£xç) adlı tretedir. Şim alî A frika şe h irle rin d e n K irene’de
d o ğ m u ş o lan Sinesius (370-413) h ıristiyan o lm u ş m ü n e v v e r
b ir neo - platonisyen idi; 3 9 9 da, im p arato rd an , d o ğ d u ğ u
şehir için, bazı v e rgile ri hafifletm esini istirh am etm ek için,
İstanbu la geldi. B ilâhare m e m le k e tin e avdet ettikte, şim alî
A frikada Ptolem ais şehri piskoposu in tih a p edildi. İstan b u ld a
k a ld ığ ı üç sene zarfın d a Sinesius G e rm e n le rin im p a ra to rlu k
için teşkil ettikleri te h lik e y i m ü k e m m e le n ta k d ir etti ve b ir
m ü v e r r ih in
ifadesine
göre “ A v relian
m illî
p artisinin
G e rm e n le r ale y h in d e bey an n am e si „ olarak tavsif edilm esi
caiz olan y u k a rıd a ad ı geçen treteyi telif etti (1 1 8 ).
Sinesius şöyle y a zm a k ta d ır: “O r d u la r ın [yani barbarların]
k u d re ti ellerine g eçirm eleri ve b ü tü n h ü r vatandaşlar
ü ze rin d e h a k im iy e tle rin i tesis etm eleri için en k ü ç ü k b ir
b a h a n e kâfi gelecektir. O za m a n siviller h arp sanatında
gayet b ü y ü k bir tecrübe sah ibi o lan in san lara k a rşı harbetm ek m e c b u riy e tin d e ka la cak la rd ır.... B in a e n a le y h ilk evvelâ
[yabancıları] y ü k s e k m e m u riy e tle rd e n u za k la ştırm a k ve b u n ­
la rın taşıdık ları senatör ü n v a n m ı k a ld ır m a k lâzım d ır; ç ü n k ü
eski z a m a n la rd a R o m a lılarca en y ü k s e k b ir şeref ad dedilen b u
ü n v a n b u g ü n , y ab a n cılar y ü z ü n d e n , h a k a re ta m iz bir şey
o lm u ştu r. B irçok hallerde, ve bilhassa b u noktada, a n la m a k
k a b iliy e tsizliğ im ize hayret e d iy o ru m . H e m e n her evde, pek
m ü te v a zı olsa dahi, b ir “İskit, (y ani Got) kölesi b u lm a k
k a b ild ir. B u n la r ya aşçı v e y a h u t sofracıdırlar; o m u z la rın d a
taşıdık ları k ü ç ü k iskem leleri açık h av a d a o tu ru p istirahat
etm ek isteyenlere teklif edenler d a h i İskit’tirler. Fakat h ususî
hayatta h iz m e tk â r vazifesini g ören “E vböya,, serp uşlu a y n ı
sarışın ba rb arla rın resm î hayatta bizlere e m irle r verm eleri son
derece şayanı hayret bir hâdise değil m id ir ? İm p arator o rd u ­
yu tem izle m elid ir; tıp k ı b izle rin bir a v u ç b u ğ d a y tanesi arasın­
da sam a n ı ve iyi taneleri bo zabilece k d iğe r m u z ır u n s u rla rı
bir tarafa k o y d u ğ u m u z , gibi... [Haşmetmeap] ba b an lü z u ­
m u n d a n fazla bir y u m u ş a k lık göstererek [bu barbarlara] mülây em e t ve m ü s a m a h a ile m u a m e le etti; k e n d ile rin e m üttefik
ü n v a h ın ı verdi; siyasî h u k u k ve rütbe ler bahşetti; k e rim a n e
b ir surette arazi h ediy e etti. Fakat o n la r h a k la rın d a y ap ılan
m u a m e le n in asaletini lây ık iy le a n lıy a m a d ıla r ve ta k d ir ede­
m ediler. B arbarlar b u n u b iz im tarafın zafına atfettiler ve b u
h al k e n d ile rin e hayasız b ir g u r u r ve işitilm e m iş bir tefahür
te lk in etti.... B izlerden o lanları d a h a çok askere al, fik irle ­
rim iz i yükselt, k e n d i o rd u la rım ız ı k u v v e tle n d ir ve devletin
ih tiy ac ı ne ise o n u yap ! İnsanlara karşı sebat ile hareket
etm ek lâ z ım d ır. Eski za m a n la rd a M esenyalıların, s ilâ h la ­
rın ı terkettikten sonra, “Helot,, olarak Spartalılara h izm e t
ettikleri
g ibi, b a rbarlar
d ahi
ara ziy i sürsü n le r y a h u t
ge ld ik le ri ay n ı y o ld an defolup gitsinler, ve n e h rin diğe r
s a h ille rin d e o turan kabilelere R o m a lıla rın eski se m a h atin in
k a lm a d ığ ın ı ve b u n la r ın b a şın d a asıl b ir kalbe m a lik genç
bir im p arato r h ü k ü m s ü r d ü ğ ü n ü bildirsinler,, (119).
M e v zu u b a h is hâdiseler ile m u a s ır b u şay an ı d ik k a t
v e s ik a n ın derin m anası Sinesius’u n b u en son tavsiyesinde
m ü n d e m iç tir; b u zat im p a ra to rlu k için G o tların teşkil ettik­
leri teh lik eyi kavrıyo r; G o tların o rd u d a n u za k laştırılm asın ı,
m illî bir o rd u v ü c u d e g etirilm esini ve b u n d a n sonra b a rb a r­
la rın çiftçi h a lin e ifra ğ ın ı teklif ediyor; b u n u k a b u l e tm ed ikle ri
taktirde, b a rb arla rı T u n a n ın d iğe r sahiline, y a n i gelm iş
o ld u k la rı yerlere atm ak suretiyle, R o m a arazisi temizlenm elidir.
•
İm p a ra to rlu k o rd u s u n u n en fazla sevilen k u m a n d a n ı
G ainas, n e d im E v tro p ’u n, m u tla k bir surette, icrayi n ü fu z
etm esini sü k ûn e tle k a rşılay am azd ı. Bir m ü d d e t sonra hare­
kete g eçm ek için eline bir fırsat düştü- O dev irde B ü y ü k
Teodos tarafından A n a d o lu d a F rig y ada isk ân e d ilm iş o lan
Gotlar, şefleri T rib ig ild ’in idaresi altında, a y a k la n d ıla r ve
m em leketi y ak ıp y ıktılar. Âsiye karşı sevkedilen G ainas b u
âsin in g izli m ü tte fik i oldu. B u n la r y e k d iğ e rin e y a rd ım ettiler
ve T rib ig ild ’e karşı g ö n d e rilm iş o lan im p a ra to rlu k o rd u ­
la rın ı hezim ete uğrattılar. Bir m ü d d e t sonra b u n la r v a zi­
yete h â k im o ld u la r ve im p a ra to rd a n E v trop ’u n a zlin i ve
k e n d ile rin e te slim in i istediler. D iğ e r taraftan im paratoriçe
E v d o k sia ve A vrelian partisi E v tro p ’u n ale y h in d e idiler. Bu
m e c b u riy e t k a rşısın d a A rk a d iu s razı o ld u ve E v trop ’u s ü r g ü ­
ne g ö n d e rd i (399). Fakat b u tedb ir g alip G o tları tatm in etm i­
y o rd u : im p a ra to ru E v tro p ’u payitahta celbetm eğe, m u ­
hak e m e y e ve rm eğe ve id a m etttirm eğe icbar ettiler. B u n d a n
sonra G ain a s im p a ra to rd a n , p ay itah ttaki m ab e d le rd e n b irin i,
arianist G o tların â y in le rin e tahsis e d ilm e k üzere, istedi.
Fakat b u isteğe karşı İstanbul p isko po su Ja n Krisostom
(Altın A ğız) isyan etti. Ja n ’m, y aln ız payitaht h a lk ın ı değil,
fakat im p a ra to rlu k a h a lis in in en b ü y ü k b ir k ıs m ın ı elde
etm iş o ld u ğ u n u bilen G ainas fazla İsrar etm edi.
Payitahta yerleşm iş olan G o tlar im p a ra to rlu k m u k a d d e ­
ratının bir
ne v i n â z ım ı o ldular. A rk ad iu s ve İstanbul
ahalisi vaziyetin b ü tü n v a h a m e tin i anladılar. G a in a s ’a gelince,
b ü tü n m uv affa k iy e tle rin e ra ğ m e n , İstan b u ld a elde etmiş
o ld u ğ u y ü k se k m e v k ii m u h a fa za edem edi. Payitahtta b u lu n ­
m a d ığ ı b ir esnada ant b ir isyan başgösterdi. B irçok G ot
ö ld ü r ü ld ü . G ainas İstanbu la avdet edem edi. B u n d a n cesaret
b u la n A rk a d iu s G a in a s ’a karşı sad ık b ir G o tu, putperest
Fravitta’yı g ön d e rd i. Fravitta G a in a s ’ı, A n a d o lu y a den iz tari­
kiyle, geçm ek te şe b b üsü n d e b u lu n d u ğ u esnada, m a ğ lu p etti.
G ain a s T rakyaya kaçtı, fakat b u ra d a H u n k ıralı tarafından
esir edildi; k ıra l G a in a s ’ın başını kestirtti ve kellesini hediye
olarak A rk a d iu s ’a g ön d e rd i. — İşte b u suretle b ü y ü k G e rm e n
tehlikesi bertaraf edildi. Fakat b u m uv affakiy et d iğe r bir
G e rm e n , y a n i putperest Fravitta sayesinde, elde edilm işti.
Fravitta b u b ü y ü k h izm e tine m u k a b il “konsül,, ü n v a n ı ile
taltif edildi. İşte b u suretle G o t meselesi, V inci aşırın b a şla n ­
gıcında, h ü k ü m e t le h in d e h a lle d ilm iş o lu y o rd u . M ü te a k ip
devirlerde G o tların eski m e v k ile rin i tekrar elde etm ek için
y a p m ış o ld u k la rı teşebbüsler ise artık h iç bir e h e m m iy e ti
h a iz o lm a m ışla rd ır.
JAN KRİSOSTOM
G e rm e n k a rış ık lık la rın ın gerisinde İstanbu l p atrik i Jan
K risostom ’u n m u k te d ir şahsiyeti te b a rüz etm ektedir (120).
A n ta k y a lı olan Jan m e ş h u r hatip L ib a n iu s ’u n talebesi idi.
S ivil b ir m eslek in tih a p etm eğe h a z ırla n ıy o rd u ; fakat h ıristi­
y a n o ld u k ta n sonra fik rin i değiştirdi. D o ğ d u ğ u şehirde p ap az
o ld u ve b ü tü n r u h u ile k e n d in i vaiz v e rm e ğe hasretti. N e d im
Evtrop, p atrik N e k ta r’m ö lü m ü n d e n sonra, A n ta k y ad a daha
o za m a n v a ızları ile şöhret b u lm u ş olan J a n ’ı İstan b u l p a trik liğ i­
ne in tih a p etti. K risostom gizlice İstan b u la celbedildi (ç ü n k ü vaız la r m ıç o k seven A nta ky a a h a lis in in Ja n ’m ay rılm a sın a m u h a ­
lefet etm esinden k o rk u lu y o rd u ). İske nderiye p isko po su Teofil’in e n trik a la rın a ra ğ m e n Jan pisko po s tay in edildi ve İstanbu l
p a trik liğ i k ü rs ü s ü n e çıktı (398). P ay itah t b u zat ile calibi d ik ­
kat ve cesur bir hatip, şahsında n aza riy a tı filiyat ile im tizaç
ettiren m üste sn a b ir insan k a z a n m ış o ld u . A h lâ k b a h sin d e
şedit bir vâız, m ü frit debdebe a le y h d a rı ve tam b ir İz n ik
taraftarı o lan Ja n dinleyicileri arasında b irço k d ü ş m a n pey da
etti. B u n la r m e y a n ın d a debdebe ve z e v k i seven ve J a n ’m
v e rd iğ i alenî vaızlarda pek çok tekdire m a ru z k a la n imparatoriçe E v d o k sia b u lu n u y o r d u : D in î n u tu k la r ın d a Jan imparatoriçeyi Jezabel ve H e ro d iad ile m u k ay e se etm eğe k a d ar
v a rd ı (121). Jan, arianist a y in le rin i icra e de bilm e k için,
k e n d ile rin e payitahtta bir m a b e d te rk e d ilm e sin i isteyen G o t­
lara k a rşı a z im k â r bir tavır tak ın d ı. Jan b u isteği kat’î olarak
redetti, ve G o tlar k e n d ile rin e sur h a ric in d e v e rilm iş olan
b ir m ab e d le iktifa etm ek m e c b u riy e tin d e k aldılar. Fakat
Jan ortodoks o lan G o t ekalliyeti ile pek y a k ın d a n a lâk a d a r
o ldu . B u n la ra şehir için d e bir kilise verdi, k e n d ile rin i sık sık
ziyaret etti ve te rc ü m a n la r vasıtasiyle, ke n d ile rile g örüştü .
S ağ la m d in d a rlığ ı, m ü sa m a h a s ızlığ ı, sert ve ik n a edici belâgatı, tedricî surette, Ja n ’m d ü ş m a n la r ın ın ad e d in i arttırdı.
A rk a d iu s b u s o n u n c u la rın tesiri altında k a ld ı: alenî olarak
patrik aley hind e rey beyan etti ve Jan A n a d o lu y a çekildi. Bu
çok sevilen p ap azın
ay rılm ası
yüzünden
çık an k a r ı­
şık lık la r im p a ra to ru K risostom ’u tekrar geri ç a ğ ırm a ğ a icbar
etti. Fakat patrik ile h ü k ü m e t a ra s ın d a k i s u lh ıız u n m ü d
det d e v am etm edi. İm p ara to riçe n in bir h e y k e lin in küşat res­
m i Ja n ’a, im p a ra to riçe n in ka b ah a tle rin i m e y d a n a k o y a n d o k u ­
n a k lı bir n u tu k söy le m ek fırsatını verdi. B u n u n ü ze rin e Jan
ü n v a m n ı kaybetti; “Jo h a n n it„le r y a n i taraftarları itisaflara
m a ru z kaldılar. E n n ih a y e t Jan, 4 0 4 de, K a p a d o k y a şe h irle rin ­
den “K u k usa „y a s ü r ü ld ü , u z u n ve zah m e tli bir seyahatten
sonra b u ra y a geldi. Jan “b u şe h rin b ü tü n im p a r a to r lu ğ u n
en ü c ra bir yeri o ld u ğ u n u » y azıy o r (122). Ü ç sene sonra
Jan için y eni b ir s ü r g ü n em ri geldi.- b u sefer K a rad e n izin
u z a k şark sah ille rin e g önde rilece kti; işte oraya g id e rk e n
y olda vefat etti (407). O rta z a m a n la rın ilk de v rin e ait en
m e ş h u r kilise m ü m e s s ille rin d e n b ir in in so nu işte b u o ldu .
Jan, z a m a n ın ın fikrî, İçtim aî ve d in î h ay atın a dair canlı tas­
virler ih tiv a eden edebî bir m iras te rk e d iy o rd u . “A postolik
kilise,, id e a lle rin in m u a n n it ve m u te k it b ir m ü d a fii olan
Jan k u d re tli G a in a s ’ın arianist taleplerine karşı k o y m a k ta n
çe k in m e m işti. Jan Krisostom h iç şüp h e siz in san iy e tin g ö r­
d ü ğ ü en şay anı d ik k a t a h lâk n ü m u n e le r in d e n b ir in i teşkil
edecektir. Jan, b iris in in s öy le d iği gibi, “g ü n a h için m e rh a ­
metsiz, fakat g ü n a h k â r için m e rh a m e tle d o lu idi,, (123).
P apa ve garp im p a ra to ru H o n o r iu s ’u n itisafa m a ru z
ka la n Jan ve Jo h a n n itle r le h in d e y a p m ış o ld u k la rı teşebbüsler
h iç b ir fayda tem in etm edi (124).
A rk a d iu s 4 0 8 de ö ld ü . O ğ lu ve halefi Teodos h e n ü z yedi
y aşın d a idi. A rk a d iu s ’u n karısı ve g enç Teodos’u n anası
E v do ksia d ahi b u dev ird e ö lm ü ştü .
GENÇ TEODOS II.
(408-450)
Bazı m e h a zla rın şehadetine göre A rk a d iu s v asiy etnam e­
sinde, İran k ıra lı Y e zd ig irt I i genç halefi Teodos’a vasî tayin
etm iş ve b u n u İstan b u l n e d im le rin in tahtı Teodos’u n elinden
a lm a m a la rı için y a p m ış im iş. İran k ıra lı b u vazifeyi harfiyen
ifa etm iş ve a ja n la rın d a n b iri vasıtasiyle Teodos’u, etrafındak ile rin in e n trik a la rın a karşı, k o r u m u ş im iş. B irçok âlim le r
b u h ik â y e n in m e v s u k iy e tin i re dd etm ek te dirler;
b azıları
ise b u n d a in a n ılm ıy a c a k bir şey o lm a d ığ ı fikrin d e d irle r.
M ü m a s il m isallere ta rih in diğe r d e v irle rin d e de tesadüf etm ek
m ü m k ü n d ü r ; b in a e n a le ly h b u habe ri redd etm ek için h iç bir
m ü c b ir sebep y o k tu r (125).
İk i im p a ra to rlu k a ra sın d a k i dostane m ünasebetler, Yezdig irt I z a m a n ın d a , h ıris tiy a n lığ ın İra n d a işgal ettiği fevkelâde
m ü sa it m e v k ii izah etm ektedir. R a h ip le r ve aristokratların
haleti ru h iy e s in in ak islerini ih tiv a eden İran a n ’anesi Yezdig irt’i “apostat,, “fena,, R o m a n ın ve h ıristiy a n la rın dostu ve
ra h ip le rin itisafcısı olarak gösterm ektedir. H ıristiyan m e h a z ­
ları Y ezd ig irt’in iy iliğ in i, h a lâv e tin i ve c ö m e rtliğ in i a y u k a
ç ık a rm a k ta ve hattâ bazan h ıristiy a n o lm a sın a ra m a k k a lm ış
o ld u ğ u n u bey an etm ektedirler. H ak ik a tte Y ezd ig irt I in,
B ü y ü k K onstantin gibi, siyasî hedefleri v a rd ı ve im p a ra to r­
lu ğ u d a h ilin d e k i h ıristiyan u n s u r u n u n , p lâ n la rı için h aiz
o ld u ğ u e h e m m iy e ti tak dir ed iy o rd u . 4 0 9 da, h ıristiy anlara
A lla h la rın a alenen ibadet ve m a b e d le rin i restore etm eleri
iç in resm en m ü sa ad e edildi. Bazı m ü v e rrih le r b u em ri
h ıristiy a n A surî kilise sin in “M ilâ n em irnam esi,, tesm iye et­
m ek tedirle r (126).
410 da Selevkia’da b ir k o n sil to p la n d ı: b u ra d a İran
h ıristiy a n kilisesi teşk ilâtlan dırıldı. Selevkia (Ktesifon) pis­
k o p o su kilise şefi in tih a p edildi. “ Katolikos,, ü n v a n ın ı aldı
ve İra n ın p ay itah tın d a vazifesini g örebildi.
K o nsil a z a la n şöyle bir b e y a n n a m e n e şre ttile r: "H e p im iz,
ittifakı ara ile, ra h îm ve şefik T a n rım ız d a n m uzaffer ve
n a m d a r, k ıra lla rm k ıra lı Y e zd ig irt’in g ü n le r in in arttırılm a sın ı
ve senelerinin nesilden nesile ve d e v ird e n devire tem adî
ettirilm esini n iy a z ediy oruz,, (127).
H ıristiy a n la r b u h ürriy e tte n u z u n m ü d d e t istifade etm e­
diler. Y e zd ig irt’in son senelerinden itibaren itisaflar yeniden
başladı.
D evlet a d a m ı ka b iliy e tin d e n m a h r u m o lan Teodos h ü k ü ­
m etle pek az alâk a d ar o ld u ve saltanatı m ü d d e tin ce , işlerden
u m u m iy e tle u z a k yaşadı. M ü n z e v î hayata karşı b ü y ü k b ir
te m a y ü lü vardı; sarayında bir m a n astırd a im iş g ib i yaşıyor
ve g üzel yazısı ile eski el y a zm a la rın ı ko p y e etm ek suretiyle
g üze l y azıy a pek çok va k it h asre d iy o rd u. Fakat etrafına k a ­
biliy etli ve a z im k â r in san lar topladı; b u n la r im p a ra to rlu ğ u n
d a h ilî h ay atın d a m ü h im hadiseler ile te m a y ü z eden Teodos
II saltanatının şöh retini geniş m iky asta te m in ettiler. İşte b u
sebepten m o d e rn ilim Teodos II yi a zim ve kabiliyetten -ta­
m a m iy le m a h r u m bir insan olarak te lâk k i etm ekten vazge­
çiyor.
Teodos’u n b ü tü n hayatı m ü d d e tin ce , bir devlet ad am ı
z ih n iy e tin e m a lik b u lu n a n k ız kardeşi d in d a r P u lk e ria ta­
rafından, h ususî b ir tesir icra edilm iştir. Bu k a d ın sayesinde
Teodos A tinalı bir filosofun k ızı o lan ve vaftizde E v d o k ia
is m in i alan Atenais ile evlendi. Y e ni im p arato riçe A tinada
m ü k e m m e l bir tahsil g ö rm ü ştü ; h a k ik î edebî bir kabiliyete
m alikti; bilhassa d in î m e v z u la rd a n bahseden, fakat a y n ı
z a m a n d a m u a sır siyasî hâdiselerin ak isle rin i d a h i m u h te v i
b u lu n a n bir ta k ım eserler b ırakm ıştır.
Teodos za m a n ın d a im p a r a to r lu ğ u n şark k ıs m ı (pars orienz a m a n d a G e rm e n istilâla rın d a n d o la y ı h ad bir
b u h r a n geçiren g arp k ısm ı (pars occidentalis) k adar k o r­
k u n ç sadm elere m a ru z k a lm a d ı. V izigo t şeflerinden A larik
putperest R o m a d e v le tinin m e rk e zi R o m a y ı aldı ve b u h â ­
dise m u a sırla r ü ze rin d e çok b ü y ü k bir tesir yaptı. G a rb î
A v ru p a d a ve şim a lî A frikada, R o m a to p ra k la rın d a ilk barbar
devletleri teşek kül etti. Şark k ıs m ın d a Teodos B izans ara zi­
sin i istilâ etm iş ve ta h rip k âr a k ın la rm d a İstanbul surlarına
k a d a r g elm iş o lan vahşi H u n la r la m ü cad e le etti. İm p arator
b u n la r a m ü h im bir m e b lâ ğ ve rm e k ve T u n a n ın c e n u ­
b u n d a k i araziyi terketm ek m e c b u riy e tin d e kaldı. B u n d a n
sonra H u n la rla teessüs eden dostane m ü n a se b a t M a k s im in ’in
riyasetinde b ir heyetin H u n o rd u ğ â h ın a , P an o n y ay a g ö n d e ­
rilm e sine sebep o ldu . M a k s im in ’e P a n o n y a d a refakat eden
dostu P riskus çok m ü k e m m e l b ir sefaretnam e ve y a ln ız
A ttilân ın sa ra y ın ın değil, fakat H u n la r ın örf ve adetlerinin
son derece e h e m m iy e tli b ir tasv irin i terketm iştir (128).
B u tasvir, y a ln ız H u n la r ın h a y a tın ın değil, fakat orta Tunada o turan ve H u n la r tarafından ta h a k k ü m altına a lın m ış
o lan S lav ların âd e tle rin in d ahi m ufassal bir h ikây esi olarak
te lâk k i o lu n a b ile c e ğ in d e n h ususî bir kıym ete m a lik b u lu n ­
m a k ta d ır (129).
talis ), ay n i
DİN KAVGALARI VE ÜÇÜNCÜ UMUMÎ KONSİL
İlk ik i u m u m î konsil kat’î olarak şu no ktay ı tesbit etm iş­
le rdi k i İsa hem A llah, h e m de in sa n d ır. Fakat b u hal çaresi
d in î h ak ik ate haris d im a ğ la rı tatm in etm em işti; b u n la r İsada
insan şahsiyeti ile İlâh î ce vh erin b irle şm e sin in ve b u ik i u n s u ­
ru n b irib irile riy le olan m ü n a se b e tle rin in ne şekilde iza h edile­
ceği h u s u s u n d a m ü n a k a şa la ra başladılar. IV ü n c ü asır s o n u n d a
A n ta k y ad a b u ik i tabiatın İsada ta m a m iy le birle şm e m iş o ld u ­
ğ u n u id d ia eden y eni b ir do k trin v ü c u t b u ld u . Bu d o k trin
b ilâh a re İsada İnsanî tabiatın, İlâh î tabiat ile b irle şm esinden
, evvel ve sonra tam m anasile m ü sta k il k a lm ış o ld u ğ u n u
isbat ed iy o rd u . Bu d o k trin u fa k bir m u h itin h u d u tla r ın ı
a şm a d ığ ı m ü d d e tçe kilisede b ü y ü k k a rg a şa lık la r tevlit
etmedi. Fakat İstanbu l p a trik liğ i k ü rs ü s ü , b u d o k trin in
m u te k it taraftarı A n ta k y a lı p ap az N astorius tarafından işgal
edildikte, işin şekli değişti. Y e n i p atrik N astorius A nta ky a
d o k tir in in i b ü tü n kiliseye teşm il etm ek istedi. Belâgetiyle
m e ş h u r o lan N astorius, d in î m e ra sim bitir bitm ez im p a ­
ratora şu sözlerle hitap etti: “H aşm e tm e ap, bana rafızîlerden
âri bir d ü n y a ver, ben de sana b u n a m u k a b il cenneti vere­
ceğim ; rafızîleri im h a etm ek için b a n a y a rd ım et, ben de sana
İranlIları im h a etm ek h u s u s u n d a y a rd ım edeceğim ,, (130).
N astorius “rafızîler,, k e lim esiy le İsada İnsanî tabiatin is tik lâ­
line m ü te d a ir fik irle rin i k a b u l e tm iy enle ri ka sd e d iy o rd u .
N astorius M ery em i “A lla h ın Anası,, değil, fakat “İsanın Anası„
y a n i “b ir in s a n ın Anası,, tesm iye ed iy o rd u .
N astorius m u h a s ım la r ın a karşı şiddetli itisaflarda b u lu n d u
ve b u y ü z d e n kilisede k a rg a şa lık la r çık ardı. Bu do k trin e
karşı bilhassa İske nderiye p atrik i K iril ve R o m a k o n silin d e
b u y e n i d o k trin i rafızî olarak m a h k û m etm iş o lan papa
Çelestin cephe aldılar. K ilise k a v g a la rın a b ir son ve rm e k
istiyen Teodos Efes’te bir “ü ç ü n c ü u m u m î Konsil,, top ladı ve
b u K onsil n a stu rîliğ i m a h k û m etti (431). N astorius bizzat
M ısıra ç e k ilm e k m e c b u riy e tin d e k a ld ı ve orada ö ld ü .
Fakat n a s tu rîliğ in m a h k û m edilm esine ra ğ m e n n astu rîler
S uriy e ve M ezo p otam yada o ld u k ç a k a la b a lık o larak kaldılar;
im parator, b u vilâyetlerin otoritelerine, b u n la ra k a r ş ı h a re k e ­
te geçm eleri için e m ir verdi. N a s tu rîliğ in başlıca m erk ezi, A n ­
tak ya d o k trin in i y ay an m e şh u r b ir m ektebe sahip o lan Edessa
şehri idi. 4 8 9 da, im p arato r Z e n o n z a m a n ın d a , m ektep lâ ğ ­
vedildi, hoca ve talebeleri dağıtıldı. B u n la r İrana iltica etti­
ler ve burada, N u s a y b in d e y e n i bir m ektep tesis ettiler.
İran k ra lı nasturîleri k a b u l etm eğe m e m n u n iy e tle razı o ld u
ve b u n la ra h im a y e s in i teklif etti: K ıral b u n la rı Bizans im p a ­
r a to r lu ğ u n u n d ü ş m a n ı te lâk k i ediy or ve ic a b ın d a k e n d ile ­
rin d e n istifade ede bileceğini d ü ş ü n ü y o r d u . N astu rîle rin y a h u t
S uriy e li - G e ld a n île rin İran k ilise sin in b a şın d a “ katolikos„
is m in i taşıyan b ir piskopos v ardı. H ıris tiy a n lık İra n d a n , nasturî şeklinde, d iğe r m em leketlere geçti, O rta A syada taamm ü m etti ve H in d is ta n d a bir çok m ü r it b u ld u .
Fakat bizzat h ıristiyan kilise sind e (b ilh assa İskenderiyede), Efes k o n s ilin d e n sonra, nastu rîliğe karşı başgösteren
reaksiyon neticesinde d o ğa n , fakat ta m a m iy le zıt bir istika­
mette inkişaf eden y eni bir cereyan ortaya çıkm ıştı. İsanm
İlâhî tabiatına faikiyet atfeden İske nderiye li K iril'in taraftar­
ları İsada İnsanî tabiatın İlâhî tabiatın için d e k a y b o ld u ğ u ,
b in a e n ale y h İsada y aln ız bir ilâ h î tabiat m e v c u t o ld u ğ u neti­
cesine vardılar. Bu d o k trin “m onofisizm ,, ve salikleri “monofisit,, is m in i aldılar (grekçe n<5voç = tek ve qÖ3tç ■= tabiattan
gelm ektedir). M o nofisizm , her ikisi de m u te k it m onofisit olan
İskenderiye p atrik i D io sk o r ve İstan b u l m anastır reisi Evtihes
z a m a n ın d a , b ü y ü k te rak kile r kaydetti. İm p ara to r D io sk o r’un
d o k trin in i k a b u l etti, ç ü n k ü b u d o ktrini, İskenderiyeli K iril’in
fik irle rin in vârisi olarak te lâk k i ediy o rd u. Fakat İstanbul
p atrik i ve papa B ü y ü k Leon I b u yeni m ezh eb e m u a rız bir
cephe aldılar. D io sk o r’u n İsrarı ü ze rin e im parator, 4 4 9 da,
Efes’te bir k o n sil topladı; tarihte b u konsile “Efes şekaveti„
ism i verilm iştir. B aşında K o nsil reisi D iosk or b u lu n a n İske n­
deriye m onofisit partisi, ko nsilde b u lu n a n m uh alifle re karşı
cebrî tedbirler tatbik etm ek suretiyle, b u n la rı Evtitıes d o k ­
trinin i, y a n i m o n o fisizm i ta n ım a ğ a icbar etti. M o nofisizm
ortodoks d o k trin i o ld u ve m u h a lifle r m a h k û m edildiler.
İm p arator k o n silin k a ra rla rın ı tasdik etti ve b u to p lan tın ın
“u m u m î,, (o e c u m e n iq u e ) m ahiyette o ld u ğ u n u tanıdı. Bu hal
tarzı tabiî kiliseye s u lh u iade edem ezdi. Teodos II ö ld ü k te
(450), son derece v a h im bir d in î b u h r a n im p a ra to rlu ğ u p ar­
çalıy o rdu . Teodos halefine, B izansın m ü te a k ip tarih i için
b ü y ü k bir e h e m m iy e t arzedecek olan m o n o fisizm m esele­
sin in h allin i terke diyo rdu.
Teodos devri, y alnız neticelerle d o lu d in ta rih in in k a rışık
hâd ise le rin d e n dolayı enteresan d e ğ ild ir; im p a r a to r lu ğ u n
d a h ilî hayatı ile alâk a lı diğe r h u s u s la r b a k ım ın d a n d a h i ca­
lib i dikkattir.
İSTANBUL YÜKSEK MEKTEBİ. TEODOS KODEKSİ
( CODEX THEODOSİANUS). İSTANBUL SURLARI
İstan b u l y ü k se k M e k te binin tesisi ve Teodos k o d e k s in in
(Codex) neşri B izans im p a ra to rlu ğ u m ed e n iy e ti ta rih in d e ik i
esas hâdise teşkil etm ektedir.
V
inci asra kadar Atina, R o m a im p a r a to r lu ğ u içinde, p u t­
perest ilim le rin tedris e d ild iğ i başlıca m e rk e zd i ve m e ş h u r bir
felsefe m ek tebine sahipti. Sofistler, y a n i belâğat ve felsefenin
grek profesörleri, her taraftan b u şehire, b azıları m a lû m a tla ­
rın ı y a h u t belâğat sanatlarını gösterm ek, bazıla rı ise profesör
o lm a k suretiyle k e n d ile rin e iy i bir m e v k i te m in etm ek için,
k o şu y o rlard ı. B u profesörler k ısm e n devlet h âzin e sin d e n ,
kısm e n ise m u h te lif şehir k a saların d an a y lık alıy orlardı. H u ­
susî dersler ve konferanslar, her yerden ziyade, A tinad a
revaçta idiler. IV ü n c ü asır s o n u n d a h ıris tiy a n lığ ın zaferi
A tina M ekte bine o ld u k ç a m ü h im bir darbe v u rd u . D iğ e r
taraftan a y n ı asrın s o n u n a d o ğ ru Y u n a n is ta n ın V izigotlar
y ü z ü n d e n u ğ r a d ığ ı istilâlar A tin a n ın fik rî h ay atın ı altüst etti.
V izigotlar Y u n a n is ta n d a n çe k ild ik te n sonra A tina M ektebi
boş k a ld ı. Filosoflar g ü n d e n g ü n e aza lıy o rd u . En n ih ay e t
A tina putperest M ektebi İsta n b u ld a Teodos II z a m a n ın d a
k u r u la n y ü k s e k hıristiyan M ektebi y a h u t İstanbu l Ü n iv e rs i­
tesi tarafından daha m üessir b ir darbe yedi.
İstanbul, im p a ra to rlu ğ u n m erk ezi o ld u ğ u n d a n b e r i, bir* «
çok hatip ve filosoflar yeni beldeye g e lm işle rd i: B in a e n a­
leyh Teodos II saltanatından önce b u ra d a bir ne v i ü n i­
versite m evcuttu. Profesör ve talebeler İstanbu la davet
e d iliy o rd u ve A frikadan, S uriy e d e n ve diğer yerlerden
b irço k kim se ler g e liy o rd u . H iy e ro n im u s “ K ro n ik „ inde
(360-362) şu c ü m le y i kaydetm ektedir: «G ram e rcile rin en
â lim i E v antius İstanbu lda öldü; yerine A frikadan Harisius g e tirild i»
(131). Bu m eseleyi en son tetkik etm iş olan
bir m ü v e r r ih İstanbul Ü n ive rsite sinin Teodos zam anın-
da tesis edilm em iş, fakat yeniden te şk ilâtlan d ırılm ış o ld u ğ u
fik rin i izh ar ediy or (132).
4 2 5 de, Teodos II, y eni b ir “ Y ü k s e k M ekteb „ tesisini
em reden b ir ferm an neşretti (133). Profesörlerin adedi 31 ola­
rak tesbit edilm işti. B u n la r gram er, hitabet, h u k u k , felsefe
okutacak lardı. Tedrisat k ısm e n lâtince, kısm e n ise grekçe
olarak yapılacaktı.
F erm an lâtince ders vereceklerin üç hatip ( oratores) ve on
g ram erci, grekçe tedrisatta b u lu n a c a k la r ın ise beş h atip y a­
h u t sofist (sophistae) ve on g ra m e rc id e n ibaret o lacağını b il­
d iriy o rd u . B u n d a n m a ad a felsefeye bir ve h u k u k a ik i k ü r s ü
tahsis edilm işti. Lâtin lis a n ın ın resm î lisan olarak k a lm a sın a
ra ğ m e n g re k lisanı k ü r s ü le r in in ih dası im p arato ru n b u lisanın
payitahtta h a iz o ld u ğ u m ü n a k a ş a g ö tü rm e z h a k la rı idrak
etm eğe başlam ış o ld u ğ u n u açıkça gösterm ektedir. H a k ik a ­
ten im p a ra to rlu ğ u n şark k ıs m ın d a en fazla k o n u ş u la n ve en
iyi anlaşılan dil grekçe idi. B inaenaley h grek lisa n ın d a tedri­
satta b u lu n a n hatip ad e d in in lâtin lis a n ın d a ders verenlerden
ik i kişi fazla olm ası kayd e değer enteresan bir hadisedir.
Y e ni Ü niversite, konferans salonları ih tiv a eden h u su sî bir
b in a y a yerleştirildi. P rofesörlerin h u su sî ders v e rm eğe h a k ­
ları y o k tu ; b u n la r b ü tü n ih tim a m ve va k itle rin i Ü niv e rsite ­
deki derslerine hasretm eğe m e c b u rd u la r. H o calar devlet
tarafından verilen m u a y y e n bir m aaş alıy or ve çok y ük se k
m e v kile re çık a b iliy o rla rd ı. İs ta n b u lu n b u y eni h ıristiyan ted­
ris m erkezi, g ü n d e n g ü n e in h ita t etm ekte olan putperest
A tina m e k te b in in tehlikeli bir ra k ib i olacaktı. Teodos’u n y ü k ­
sek M ektebi kısa bir za m a n zarfında, etrafında im p a ra to r­
lu ğ u n en b ü y ü k fikrî k u v v e tle ri top lanan, bir m erkez oldu.
Y ine Teodos II devrinde, bize k a d ar gelm iş olan en eski
im p arato r k a n u n la r ı m ec m u a sı (c.odex) neşredilm iştir. U z u n
m ü d d e tte n b e ri b u k a b il bir m e c m u a y a derin bir ih tiy aç hissolun u y o rd u . M e c m ua h a lin d e to p la n m ıy a n bir çok k a n u n la r k a y ­
b o lm u ş ve y a h u t u n u tu lm u ş tu ; b u y ü zd e n m uam elâtta b ü ­
y ü k bir in tiza m sızlık ve h u k u k şin c slar arasında b ü y ü k bir
sıkıntı başgösterm işti. Teodos'tan e v v e lk i devirler için ik i
k a n u n m e c m u a s ın ın m e v cu d iy e tin d e n h ab e rd ar o lu y o r u z :
h a k la rın d a hiç birşey b ilm e d iğ im iz G reg or ve H e rm o g e n
a d ın d a k i m ü e llifle rin e göre tesm iye edilm iş o lm a la rı m u h te ­
m el olan Codex Gregorianus ve Codex Hermogenianus. B irinci
m e c m u a D iok letian devrine aid o lup ih tim a l H a d r ia n ’d an
D io k le tian ’a k adar n e şred ilm iş o lan k a n u n la r ı m u h te v i b u lu ­
n u y o rd u . IV ü n c ü asırda, D io k le tian ’ın halefleri za m a n ın d a
m e y d a n a getirilm iş o lan ik in c i m e c m u a ise I I I ü n c ü asrın
s o n u n d a n tak rib e n 3 6 0 senesine k a d ar neşred ilm iş olan
k a n u n la r ı toplam ıştı. Bu ik i m e c m u a bize k a d a r gelm em iştir;
b u n la r ın m e v c u d iy e tin i z a m a n ım ız a k adar m a h fu z k a lm ış
o lan bazı k ü ç ü k p arçalardan istidlâl ediyoruz.
Teodos II, ev velki ik i m e c m u a y ı ö rn e k ittihaz ederek,
K o n stan tin ’den k e n d isin e (dahil) k a d a r ge en ve hıristiyan
im p arato rla rı tarafından neşred ilm iş olan k a n u n la r ı b ir m ec­
m u a h a lin d e neşretm eği tasarladı. İm p arator tarafından teşkil
edilen k o m isy o n , sekiz senelik b ir ça lışm a d a n sonra, lâtin
lisa n ın d a y azılm ış Codex Theodosianus'u m e y d a n a getirdi. Codex
Theodosianus şarkta 4 3 8 senesinde neşredildi. Fakat b ir m ü d ­
det sonra gar be d a h i ithal edildi. Teodos k o de ksi onaltı kita­
ba, her kitab ise bir ta k ım fasıllara (tituli ) taksim edilm iştir.
H er kitab devlet u m u r u n u n bir şu b e sin d e n b âh is tir: idare,
askerî işler, d in î işler ilâh.... g ibi. H er fasıl d a h ilin d e k a n u n ­
lar k ro n o lo jik b ir şekilde te rtip lendirilm iştir. K odeksin neş­
rin d e n sonra ç ık a n k a n u n la r «N ovel» (leges novellae) a d ın ı
aldılar.
Teodos kodeksi, tarih b a k ım ın d a n , çok b ü y ü k b ir e h e m ­
m iyeti haizdir. İlk evvelâ, IV ü n c ü ve V inci asırların d a h ilî
ta rih in in tetkiki için, e lim izd e m e v c u d en k ıy m e tli m e h a zd ır.
Fakat a y n ı za m a n d a , h ıris tiy a n lığ ın devlet d in i o ld u ğ u bir
devrey i ih tiv a etmesi dolayısiyle b u k a n u n m e c m u a sı y eni
d in in h u k u k sahasında Ortaya k o y m u ş o ld u ğ u eserin ve
k a n u n la r ın tatb ik in d e h u su le getirm iş o ld u ğ u d e ğ işik lik le rin
b ir h ülâsası o lara k te lâk k i o lu n a b ilir. B u n d a n m a a d a b u
kodeks, e v v e lk i m e c m u a la r ile birlikte, Ju stin ia n k a n u n la r ın a
esas teşkil etmiştir. En nih ay at, G e rm e n istilâları dev rinde,
garbe ithal edilm iş olan Teodos k a n u n la r ı, evvelce m e v cu t
ik i kodeks ve so n ra d an neşredilen n o v e l’ler ve im p a ra to rlu k
R o m a sın ın d iğe r bazı h u k u k î eserleri ile birlik te (m eselâ
G a iu s ’u n k a n u n la r ı gibi) b arbar k a n u n la r ın a d o ğ r u d a n d o ğ ­
ru y a ve y a h u t bilvasıta b ü y ü k tesiratta b u lu n m u ş tu r . V izigot
k ır a llığ ın ın R o m e n tebaaları için tertip e d ilm iş olan m e ş h u r
“V izigo tların R o m e n k a n u n u ,, (Lex Romana Visigothorum) Teodos
k o de ksi ve y u k a rd a adları geçen d iğe r m e h a zla rın bir
h ü lâs a s ın d a n ibarettir. B u sebepten “ V izigotların R o m e n
k a n u n u „ na, VI nci asrın b a şın d a V izigot k ıra lla rm d a n
A la rik I I tarafından ne şre d ilm iş o lan b ir h ülâsay a izafeten,
“A larik hülâsası,, (Breviarium Alaricianum) adı verilm ektedir.
İşte Teodos k o d e k si’n in b a rb ar k a n u n la r ı ü z e rin d e icra
ettiği tesire dair bir misal! Fakat b u k o d e k sin y u k a rd a
ism i geçen V izigo t k a n u n la r ı vasıtasiyle icra etm iş o ld u k la rı
tesir d a h a b ü y ü k o lm u ştu r. O rta z a m a n la rın ilk devirlerinde,
R o m e n k a n u n u n d a n bah se d ild iğ i za m a n , h a k ik î Teodos
kodeksi k a s d o lu n m a y ıp d a im a “V izigo tların R o m e n k a n u ­
nu,, k a s d o lu n m a k ta d ır. B ü tü n b u d e v rin d e v a m ı m ü d d e tin ce
(Ş a rlm a y n d e v rin in so n u n a kadar) g arb î A v ru p a k a n u n la r ı
garpte R o m a h u k u k u n u n başlıca m e h a zı olan A larik h ü lâ s a ­
sın ın tesiri altın d a k a lm ışla rd ır. İşte b u suretle R o m a k a n u n u ,
garpte çok d a h a sonraları (X II nci asra d o ğru ) te a m m ü m etmiş
o lan Ju stin ian ko de ksi vasıtasiyle değil, fakat d o ğ ru d a n d o ğ r u ­
ya g arb î A v ru p a ü ze rin d e m üessir o lm u ştu r. Bu hâdise
b azan âlim le r tarafından ih m a l o lu n m u ş tu r ve hattâ Fustel
de C oulang es g ib i m e ş h u r bir tarihçi ş u n u beyan etm iştir:
“Ju stin ian k a n u n m e c m u a la rın ın O rta z a m a n la rın ilk de v irle ­
r in d e G a ly a d a cari o ld u ğ u n u ilim isbat etmiştir,, (134). Fa­
kat k o de ksin tesiri d a h a b ü y ü k o lm uştu r; ç ü n k ü A la rik ’in
“Breviarium „ u n u n B ulgaristan ta rih in d e m u a z z a m bir rol o y ­
n a m ış o ld u ğ u anlaşılıy o r. M e şh u r H ırv a t â lim i B ogişiç’in
fik ri işte b u d u r; b u â lim in ileri s ü r d ü ğ ü deliller B ulg ar â lim i
B obçev tarafından te k e m m ü l ve teyid e d ilm iştir: Bu ik i
m ü v e rrih e göre “Breviarium Alaricianum„ ke ndisine, 8 6 6 sene­
sinde, «cihan k a n u n la r ı» ın (leges mundanae) B ulgaristana g ö n d e r­
m esini istem ek için b ir heyet y o lla n m ış olan papa N ik o la I
tara fın d a n B u lg a r k ıralı Borise g ön d e rilm iştir. Papa b u isteğe
cevap olarak, «Responsa ad consulta Bulgarorum» ile birlikte, k e n d i
tabiri veçhile, “R o m a lıla rın şay anı h ü r m e t k a n u n la r ı„ n ı
(venerandae Romanorum leges) g ö n d e rm iştir; işte bu iki â lim b u
k a n u n la r ı A la rik ’in h ülâsası olarak k a b u l etm ektedirler (135).
B u n u n la beraber, h ak ikatte b öyle olsa dahi, b u k o d e k sin
eski B u lg a rla rın h a y a tın d a h aiz o ld u ğ u e h e m m iy e ti m ü b a lâ ğ a
etm em ek lâ z ım d ır. Ç ü n k ü b u v a k a d a n y a ln ız b irk a ç sene
sonra, Boris R o m a d a k i p a p a lık m a k a m iy le m ü n ase b e tin i
kesti ve İstan b u l ile y a k ın lık tesis etti. Fakat b u tek hâdise,
y a n i p a p a n ın “Breviarium nw g ö n d e rm iş olm ası, b u n u n IX
u n c u asır A v ru p a İçtim aî h ay atın d a o y n a m ış o ld u ğ u ro lü
gösterm eğe k âfid ir. T ek m il b u m isaller Teodc-s k o d e k s in in
icra ettiği b ü y ü k tesiri ve y a y ılm ış o ld u ğ u geniş sahayı kâfi
derecede tebarüz ettirm ektedir.
.
Teodos d e v rin in b ü y ü k hâdiseleri arasında İstan b u l su rla ­
rın ın inşasın ı zik re tm e m iz lâ z ım d ır. D a h a ö n c e le riB ü y ü k K o n s­
tantin y eni payitahtı bir sur ile çevirtm işti. Teodos II z a m a ­
n ın d a şehir pek fazla b ü y ü m ü ş ve b u s u ru n h u d u tla r ın ı b ir
h a y li aşm ıştı. Ş ehri d ü ş m a n la r ın ta rru zla rın a karşı k o r u m a k
için y eni bir ta k ım tedbirler d ü ş ü n m e k elzem o lm u ştu . 410
da A larik tarafından zap te d ilm iş o lan R o m a n ın akibeti, V inci
asrın ilk nısfında vahşî H u n la r ın te h d id i altında b u lu n a n
İstanbul için d a h i c id d î bir ih tar teşkil ediy ord u.
Teodos’u n m aiy eti arasında b u son derece m ü ş k ü l m ese­
leyi halledebilecek a z im k â r ve k a b iliy etli insanlar b u lu n u ­
y o rd u . S u rlar ik i defada b in a o lu n d u la r. Teodos’un ç o c u k lu ğ u
z a m a n ın d a , 4 1 3 senesinde, saltanat n a ib i b u lu n a n Pretuvar prefesi A ntem ius, K onstantin s u r u n u n b iraz garbinde,
M a rm a ra d a n H alice kadar u z a n a n ve b irço k b u rçla r ih tiv a
eden bir sur y aptırdı. P ay itahtı A ttilâ’n ın istilâsından k u rta r­
m ış o lan b u y eni sur b u g ü n d a h i m e v cu t o lu p M arm aradan
şim al istikam etinde, T ekfur sarayı is m in i taşıyan B izanten
saray harabesine kadar u z a n m a k ta d ır. B u sur, şiddetli bir
zelzelede h arap o ld u k ta, P retuv ar prefesi K onstantin tarafın­
dan tam ir edildi ve ön tarafına, içi su ile d o lu derin bir h e n ­
dek ile tak viy e edilm iş, b irçok b u rc u h a v i ik in c i b ir sur ilâv e
edildi. B u suretle, İstan b u l kara tarafında, üç m ü d afa a hat­
tına m a lik o lu y o rd u : b irib irin d e n b ir taraşa ile a y rılm ış olan
ik i sur ve dış s u ru n eteğinde b u lu n a n derin b ir h e n d e k .
Şehir prefesi K iros’un za m a n ı idare sind e d en iz k e n a rın d a
y e n i su rla r b in a edildi. S ur ü ze rin d e b u g ü n d a h i g ö rü le b ile n
ve bu devire ait olan ik i kitabe (birisi lâtince, d iğe ri grekçe)
Teodos’u n inşa faaliyetini zikretm e ktedirler. K iros’u n ism i
p ay itah t s o k a k la rın ın gece tenv iri için y a p ılm ış o lan teşkilâtla
d ahi a lâ k a lıd ır (136).
Teodos II 4 5 0 de ö ld ü . Z âfın a ve devlet a d a m ı hassaların d a n m a h ru m iy e tin e ra ğ m e n u z u n saltanatı, im p a r a to r lu ğ u n
m ü te a k ip tarih i için, bilhassa m e d e n iy e t tarihi b a k ım ın d a n ,
b ü y ü k bir eh e m m iy e ti h a izd ir. Y ü k s e k m e m u r la r ın ı iyi in ­
tih ap etm esi sayesinde Teodos b ü y ü k neticeler elde etm iy e m u v affa k o ldu . İstan b u l y ü k se k M ektebi ve Teo-
dos kodeksi, V in c i asrın ilk r u b u n u n m ed eniy e t ta rih in d e
k a y b o lm a z abideleri olarak k a lm a k ta d ır. Bu dev irde bina
edilm iş olan surlar İstanbu lu b irç o k asırlar fethedilm ez bir
hale so k m u şlard ır. N. H . Baynes şöyle y a zıy o r: “İstan b u l
surları, şark için, bir dereceye k adar, top ve b a ru tu n yerine
k a im o ld u lar. B un la ra m a lik o lm ıy a n garpte ise im p a ra to rlu k
b u y ü z d e n in k ıra z b u ldu,, (137).
MARÇİAN (450-457) VE LEON (457-474). ASPAR.
DÖRDÜNCÜ UMUMÎ KONSİL.
,
-
Teodos evlâtsız ö ld ü. İh tiyar k ızk a rd e şi P ulkeria, T rak
n eslind en M arçian ile e v le n m e ğe razı o ld u ve M arçian im ­
parator ilân edildi. M arçian çok m u k te d ir bir ask e rd i; fak at
o ld u k ç a m ü te v a zı id i; anasıl A lan o lan ve b ü y ü k bir n ü ­
fuza m a lik b u lu n a n c rd u k u m a n d a n la r ın d a n A spar’ın İsrarı
ü ze rin e tahtı k a b u l etmişti.
IV
ü n c ü asırda ve V inci asrın b a şla n g ıc ın d a im p a ra to r­
lu k için h a k ik a te n b ü y ü k bir tehlike teşkil etm iş o lan G o t
meselesi, y u k a rıd a g ö r d ü ğ ü m ü z veçhile, A rk a d iu s z a m a n ın d a ,
h ü k ü m e tin le h in d e h alle d ilm işti. B u n a ra ğ m e n Bizans o r d u ­
s u n d a k i G o t u n s u r u im p arato rlu k ta, d a h a k ü ç ü k m ik y a s ­
ta, icrayı n ü fu z etm ekte d e v am e d iy o rd u ve V in c i asrın orta­
sınd a barbar Aspar, G o tların y a rd ım iy le , G o t ü s t ü n lü ğ ü n ü
y e n id e n ih y a etm ek için son b ir gayret sarfetti. Bir m ü d d e t
için b u n a m u v a ffa k o ldu . Y a ln ız arianist te m a y ü lle ri y ü z ü n ­
den b izzat tahtı işgal edem iyen Aspar, sarfettiği gayret saye­
sinde, ik i im p arato ru, y a n i M arçian ve Leon I i, en y ü k s e k
m a k a m a çıkarm ıştı. P ayitaht, b ir kere daha. A spar ailesi ve
u m u m iy e tle o rd u d a k i G ot n ü fu z u n a karşı h o ş n u ts u z lu ğ u n u
g österm eğe başladı. İki hâdise p ay itah t ahalisi ile G otlar ara­
s ın d a k i g e rg in liğ i arttırdı. Ş im alî A frikada o tu ra n — Sen D an iy e l
Stylıt’e göre İsk e n d e riy e n in za p tın ı tasarlıyan — Vandallara karşı, Leon I in idaresinde, b ü y ü k m asraflar ih tiy ar etm ek
suretiyle ve birço k m ü ş k ü lâ t tah tınd a icra o lu n a n sefer tam
b ir m uv affa k ıy e tsizlik îe neticelendi. A h ali A sp ar’ı h ıy ane ti v a ­
taniye ile ith a m etti; ç ü n k ü b u zat, G o tlarla a y n i cinsten, b in a ­
enaleyh G e rm e n ır k ın d a n olan V and allara karşı b ö y le b ir se­
ferin açılm a sın a m a n i o lm s k istem işti (138). B u n d a n m a ad a
Aspar, o ğ u lla r ın d a n b irin e Çesar ü n v a n ın ı, y an i im paratorluBizans İmparatorluğu T arihi
9
ğ u n en y ü k se k rütbe sini ve rm e ğe im p a ra to r L eon’u icbar et­
mişti. İm p ara to r k e n d in i G e rm e n n ü fu z u n d a n k u rta rm a ğ a k a­
rar verdi. Bu işi o za m a n la r payitahtta b ü y ü k m ik ta rd a k o n a k ­
la m a k ta olan ce ngâv er İza v riy a lıla r sayesinde başardı. Aspar,
ailesinin b ir k ısm ı ile b ’rlikte, katledildi. B u suretle İstanbul
s a ra y ın d a k i G e rm e n n ü fu z u n a son darbe in d irilm iş oldu. Bu
kitalden do layı Leon I “Makeilos,,, y an i “kasap,, ü n v a n m ı aldı.
F. I. Ü sp e n sk i b u hâdisey i o r d u n u n m illileştirilm esi ve o r d u ­
d a k i ba rb ar n ü fu z u n u n aza ltılm asm d a m a n id a r b ir m erh ale
o lara k te lâk k i etm ekte ve y a ln ız b u v a k ’a n ın tek başına,
Leon I in, k e n d isin e bazan verilen “b ü y ü k ,, ü n v a n m ı taşım a­
sını h a k lı göstereceği neticesine v a rm a k ta d ır (139).
H u n la r, im p a ra to rlu k için pek m ü th iş b ir tehlike teş­
k il ettikten sonra, M arçian saltanatının b a şlan g ıc ın d a, orta
T unadari im p a ra to rlu ğ u n g arp eyaletlerine gittiler ve Galyada “K a la lo n ik tarlaları» (C h am p s C atalaunique s) m e ş h u r m u ­
harebesi v u k u b u ld u . Az b ir m ü d d e t sonra Attilâ ö ld ü ve
m u a z z a m im p a r a to r lu ğ u p arçalan d ı. B u suretle M arçian sal­
tan a tın ın son senelerinde, im p a ra to rlu k için H u n tehlikesi
ortadan kalktı.
M arçian selefinden gayet m ü ş k ü l b ir d in î d u r u m tevarüs
etm işti. M onofisitler g alip gelm işlerdi. H a lb u k i ilk ik i u m u m î
k o n s ilin taraftarı olan im p arato r b u galibiy eti k a b u l edem ezdi.
451 de K a lh e d o n ’da (K a d ık ö y ü ) d ö r d ü n c ü b ir u m u m î k o n sil
topladı. B u k o n silin , b ü tü n m ü te a k ip tarih için, aslî b ir e h e m ­
m iy eti olacaktı. B u m eclise iştirak eden m u ra h h a s la rın adedi
pek b ü y ü k tü . Papa k a rd in a lle r tarafından tem sil ed iliy o rd u .
K o nsil “Efes şekaveti,, n in k a r a rla rın ı m a h k û m
ve Diosk o r’u m e v k iin d e n iskat etti. B u n d a n so nra m onofisit m e z ­
h e b in i kat’î surette reddeden ve R o m a d a k i p a p a n ın noktai
n a za rla rın a ta m a m iy le tevafuk eden y e n i bir d in î fo rm ü l
b u ld u . K o nsil “k a rışık lık veya d e ğ işik lik , tak sim v e y a h u t
iftirak m e v z u u b a h s o lm a k sızın , ik i tabiatlı bir İsa„ k a b u l
ed iy o rd u . K a d ık ö y k o n s ilin in ta sv ib in d e n geçen akideleri ve ilk
u m u m î k o n s ilin başlıca tarifle rini p a rla k b ir surette teyit
e d iy o rd u : b u akideler ortodokos kilisesi d in î tedrisatının esa­
sım teşkil ettiler.
K a d ık ö y k o n sili m u k a rre ra tı a y n i z a m a n d a B izans tarihi
iç in b ü y ü k
b ir siyasî e h e m m iy e ti h aizd ir. B izans h ü k ü ­
meti, V in c i asırda, m o n o fisizm e karşı m u a rız bir cephe
a lm a k la , a h a lis in in b ü y ü k bir k ıs m ı m o nofisit olan şark
vilâyetlerini, bilhassa S u riy e ve M ısırı, k e n d in d e n u za k la ş­
tırdı. Monofisitler, 451 senesi m a h k û m iy e tin d e n sonra dahi,
d in î d o k trin le rin e sadık k a ld ıla r ve h e rh a n g i m ütevassıt bir
h al çaresini reddettiler. M ısır kilisesi ây in le rd e grekçeyi orta­
d a n k a ld ırd ı ve y erine m a h a llî lisa n ı (kopt lisanın) ik a m e etti.
K onsil k a ra rla rın ın cebrî surette tatbiki y ü z ü n d e n K udüs,
İskenderiye ve A n ta k y ad a bazı k a rış ık lık la r çıktı; b u n la r,
m illî bir re n k iktisap eden b irta k ım
isyanlar şek lini
a ld ıla r ve anc ak sivil ve askerî otoritelerin y a rd ım ı ile o ld u k ­
ça k a n lı b ir surette bastırılabildiler. Fakat bu te n k il m eseleyi
halletm edi. G ü n d e n g ü n e h a d bir şekle g ire n d in k a v g a la rı­
n ın gerisinde, bilhassa M ısırda ve Suriyede, m illî fikir ih tilaf­
ları v a zıh a n g ö r ü lm e ğ e başlanıyo r. T edricî surette M ısır ve
S u r iy e n in yerli ahalisi B izanstan a y r ılm a k fik rin e zah ip
o ld u la r ve hattâ b u n u a rzu ettiler. Şark v ilây e tle rin d e k i
k a rg a ş a lık la r ve b u m em lek etler a h a lis in in sureti te şe k k ü lü
b u ze n g in ve m e d e n î m e m le k e tle rin , V II nci asırda, ilk
ev v e lâ İra n lıla rın , b ilâh a re A ra p ların eline geçm esini k o la y ­
laştıran şartlar yarattı.
K a d ık ö y k o n s ili m u k a rre ra tın ın , im p a ra to r ile p ap a ara­
sın d a faal b ir m u h a b e re açılm asına sebep o lan 28 in ci m a d ­
de sin in e h e m m iy e tin e işaret etm ek lâ z ım d ır ;b u m a d d e papa
tara fın d a n ta n ılm a d ı, fakat u m u m iy e tle şarkta k a b u l edildi.
B u ra d a İstan b u l p a trik in in R o m a d a k i p ap ay a n azaran haiz
o ld u ğ u derece, y a n i evvelce ik in c i u m u m î k o n s ilin ü ç ü n c ü
m a d d e sin d e h a lle d ilm iş olan
b ir m esele m e v zu u b a h sti.
K a d ık ö y k o n s ilin in 2 8 in c i m addesi ev v e lk i k o n s ilin k a ra ­
r ın ı teyit etti. Bu m a d d e «Yeni R o m a n ın çok m u k a d d e s
tahtına, im p a ra to rlu k h ü k ü m e tin in ve senato nun h u z u r u ile
şerefyap o lan ve eski R o m a n ın h aiz o ld u ğ u a y n i im tiy a z la r­
d a n istifade eden b ir şehrin, kilise h u s u s la rın d a dahi y ü k s e l­
tilm esi ve h e m e n R o m a d a n sonra gelen b ir m e v k i işgal
etmesi lâ z ım g e ld iğ i m ü lâ h a z a s ı ile, m ü s a v i h u k u k bahşetti»
(140). B u n d a n m a ad a a y n i m adde, İstanbu l piskoposuna,
m u h te lif k a v im ve k a bile lerle m e s k û n o lan Pontos, Asya ve
T rakya p a p a z la rın ı n asb etm ek h a k k ın ı ve riy o rd u . F. I. Usp e n sk i şöyle y a zıy o r: «B u ü ç ism in şark, c e n u b î R u sya ve
B alk an y a rım a d a sın ın , b ü tü n h ıristiy a n m is y o n la rın ı ve şark
rü h b a n iy e tin in b ü tü n m ü sta k b e l fü tu h a tın ı ih tiv a ettiğini
h a tırla m a k k âfid ir. İstanbu l p a trik in in h u k u k u n u m üdafaa
etm iş o lan m u a h h a r d in î a h k â m v â z ı’la r ın m fikri b u m e rk e zd e
idi. İşte c ih a n ş ü m u l b ir m a h iy e t arzeden b u 28 in ci m a d d e ­
n in tarih î k ıy m e ti bir kaç k e lim e ile, b u n d a n ibarettir» (141).
Bu kısa izahattan so nra gerek M arçian, gerek Leon I in
tam m a n asiy le ortodoks zih n iy e tin d e ik i im p arato r o ld u k la r ı
anlaşılır.
ZENON (474 -491). İZA VRİ Y ALIL AR.
ODOAKR VE OSTROGOT TEODORİK. HENOTİKON.
Leon I ö ld ü k te (474) , tahta altı y aşın d a b ir ço cu k
o lan to r u n u Leon çıktı. Leon, k e n d isin e babası Z e n o n ’u
saltanat şeriki tayin ettikten sonra, b ü y ü k b a b asın ın ö ld ü ğ ü
a y n i senede, vefat etti. Bu suretle, o ğ lu n u n ö lü m ü üzerine,
Z e n o n (4 7 4 - 4 9 1 ) tek b a şın a im p a ra to r c ld u . Z e n o n ’u n tahta,
çık m asiy le, sarayda, G e rm e n n ü fu z u y erine va h şi bir ırk
olan rzav riy alılarm b arbar n ü fu z u k a im oldu; ç ü n k ü im p a ra ­
tor ay n i ırk tan idil tzav riy alılar payihatta en güze) m a k a m la r ı
ve en y ü k s e k rütbeleri ellerine geçirdiler. Fakat Z eno n az
bir m ü d d e t sonra vatandaşları ara sın d a bile k e n d isin e karşı
suikast tertip edenler m e v c u t o ld u ğ u n u n fark ın a vardı; b ü y ü k
b ir a zim sah ibi o ld u ğ u n u isbat ederek isyan h arek etini b izza t
İz a v riy a n ın d a ğ lık ara zisind e bastırdı ve b u ra d a k i kalelerin
b ü y ü k bir k ıs m ın ı yıktırttı. Fakat b u n a ra ğ m e n im p a ra to r­
lu k d a h ilin d e İz a v riy a lıla rın n ü fu z u , Z e n o n ’u n ö lü m ü n e kadar*
b a k i kaldı.
Z e n o n z a m a n ın d a İtalyada v a h im hadiseler cereyan etti.
V inci asrın ik in c i nısfında, b u ra d a, G e rm e n b ö lü k le ri şefle­
r in in n ü fu z u son derece artm ıştı. Ö y le bir z a m a n gelm işti k i
b u şefler istedikleri g ib i garp im p a ra to rla rın ı tahta ç ık a rıy o r­
lar ve tahttan in d iriy o rla rd ı. 4 7 6 da, b a rb a r şeflerinden b iri,
O d o a k r (y ah ut O d o v a k a r) son garp im p a ra to ru genç Rom ulus-A vgustulus’u d e v ird i ve İtalyada tahtı, k e n d i hesabına, gas-.
betti. Fakat h ü k ü m e tin e m e şru bir şekil ve rm ek için Z e n o n ’a,
R o m a senatosu n a m ın a , b ir heyet g ö n d e rd i ve İtaly a nın ayrı b ir
h ü k ü m d a r a ih tiy ac ı o lm a d ığ ın ı ve Z e n o n ’u n İtalya im p a ra to ru
olm ası lâ z ım g e ld iğ in i te m in etti. Fakat a y n i za m a n d a O d o a k r
Z e n o n ’dan k e n d isin e R o m a p atrik i ü n v a n ı v e rilm e sin i ve
İta ly a n ın id a re sin in te v d iin i istiy o rd u. B u isteği k a b u l
edildi. O d o a k r îta ly a m n m eşru sah ib i o ld u . Evvelce 4 7 6
senesi g arbî R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n in k ıra z senesi olarak
k a b u l ediliy o rdu; fakat b u no ktai n aza r yanlıştır; ç ü n k ü
V inci asırda, başlı b aşına bir g a r b î R o m a im p a r a to r lu ğ u
d a h a h e n ü z m e v c u t d e ğ ild i. B iri şark, d iğe ri ise garp n ıs ­
fın d a saltanat süren ik i im p arato r tarafından idare o lu n a n
b ir tek R o m a im p a ra to rlu ğ u m e v cu ttu . 4 7 6 da ise y a ln ız b ir
im p arato r, y a n i şark nısfın ın h ü k ü m d a r ı Zenon, vardı.
O d o a k r, İtalya h ü k ü m d a r ı o ld u k ta n sonra, g ü n d e n g ü n e
m ü s ta k il b ir tarzda hareket etm eğe başladı. Z eno n b u n u n
fa rk ın d a idi. Fakat d a h a h e n ü z o rd u la r ın ın başına g e çüp Odoa k r ’a karşı y ü rü y e b ile c e k vaziyette değildi: O strogotlar vasıtasiyle O d o a k r ’ı c e za la n d ırm a ğ a k a ra r verdi. A ttilâ dev le tin in in ­
k ır a z ın d a n beri O strogotlar P a n o n y a d a o tu ru y o rla r ve b u ra d a n
k ıra lla rı T eodorik’in k u m a n d a s ı altında, B alk an y a rım a d asın a
ta h r ip k â r a k ın la r icra ediy orlar ve hattâ im p a ra to rlu ğ u n
m e rk e z in i
tehdit ediyorlardı. Z eno n T eodorik’in n a za r­
la rın ı İtalyanın ze n g in eyaletlerine çe v irm e ğe m u v a ffa k oldu;
b u suretle bir taş ile ik i k u ş v u r m u ş o lu y o rd u : h e m ş im a l­
d e k i tehlikeli k o m ş u la rın d a n k u rtu lm u ş , h e m de y abancı
bâr k u v v e t sayesinde, istenilm ey en İtalya v a lis in in ç ık a rm ış
o ld u ğ u m ü ş k ü lâ tı bertaraf etmiş o lu y o rd u . H er ne olursa
o lsu n , T eodorik İtalyada, B alk an lard a o ld u ğ u n d a n , daha
az tehlikeli idi.
T eodorik İtalya üze rin e y ü r ü d ü , O d o a k r ’ı m a ğ lû b etti;
b u k ira lın y egâne m ü s ta h k e m m e v k ii olan R a v e n n a ’yı zapt
etti ve Z e n o n ’un ö lü m ü n d e n sonra, İtalya y arım a d asın d a,
m e rk e z i R o m a o lm a k üzere, b ir O strogot k ıra llığ ı k u r d u .
B a lk a n y arım a d ası O strogotların e lin den k a tî’ o larak k u r tu l­
m u ş o lu y o rd u .
Z e n o n ’u n z a m a n ı saltanatında başlıca d a h ilî mesele k ili­
sede h u su le getirm iş o ld u ğ u m u h te lif ce reyanlard an dolayı
im p a ra to rlu k ta b ir ta k ım k a rg a şalık lar tevlit etm iş olan din
m eselesi o ldu . M ısır, Suriye. Filistin ve A n a d o lu n u n b ir kısm ı
m o n o fisizm m e zh e b in e sıkı bir surette b a ğ lı idiler. Z e n o n ’u n
ik i selefinin tak ib etm iş o ld u ğ u kat’ı ortodoks siyaseti şark
v ilây e tle rin d e iy i bir tarzda k a rşıla n m a m ıştı. K ilise şefleri
vaziyetin v a h a m e tin i tem?.miyle ta k d ir ed iy o rlard ı ve ilk za­
m a n la r K a d ık ö y k o n sili m u k a rre ra tın ı k a b u l etm iş olan
İstanbu l patriki A k açius ve İske nderiye p a trik i P iyer Mongus b u m ü ş k ü l vaziyete m u s lih a n e b ir h al çaresi b u lu n m a s ı
a r z u s u n d a idiler. B u n la r Z e n o n ’a, m ü te k a b il m ü s a m a h a la r
ile u n s u rla rı b a rıştırm a k için gayret sarfetm esini teklif ettiler.
Z e n o n b u tavsiyeyi k a b u l etti ve 4 8 2 de, Henotikon (§vttmxöv)
is m in i taşıyan ve İske nderiy e p a tr ik in in n ü fu z u altında b u ­
lu n a n kiliselere h itap eden bir ittihat fe rm a n ı neşretti. Bu
fe rm a n ın başlıca gayesi gerek ortodokslar, gerek m onofisitleri
İsa’da ilâ h î ve İnsanî ik i tabiatin b irle şip b irle şm e d iğ i m esele­
siyle rencide etm em ekti. H e n o tik o n ilk ik i k o n sil tarafından
te k e m m ü l ettirilm iş ve ü ç ü n c ü k o n s il tarafından teyit e d ilm iş
o lan d in î p re n sip le rin k ıy m e tin e h iç b ir halel g e lm e m iş
o ld u ğ u n u k a b u l ed iy o rd u . N astorius ve Evtihes ve taraftarı­
nı aforoz ediyor ve İsanın “ İlâh î tab ia tın d a n dolayı babasiy le
ve İnsanî ta b ia tın d a n do layı insan larla h e m c in s,, o ld u ğ u n u
bey an ediyor, fakat “bir tabiat,, y a h u t “ik i tabiat,, tab irlerini
k u lla n m ıy o r ve İsan ın ^ şah sında b u ik i tabiatin b irle ştiğ in i
k a b u l eden K a d ık ö y k o n sili k a ra rın ı m e s k û t g e çiy o rd u . K a­
d ık ö y k o nsili, y aln ız b ir defa ve şu kelim elerle zik re d iliy o r­
du : “Ve bizler b u ra d a K a d ık ö y d e ve y a h u d d iğe r her h a n g i
bir k o n sild e başka b ir fik ird e b u lu n m u ş o la n la rın , ely ev m
b u lu n a n la r ın v e y a h u t ileride b u lu n a c a k la r ın kâffesini aforoz
e d iy o ru z » (1 4 2 ).
.
H e n o tik o n ilk zam an la rd a, İske nderiye de pek g ergin
olan vaziyeti biraz gevşetir g ib i o ld u (1 4 3 ), fakat s o n u n d a
ne ortodoks ve ne de m onofisitleri tatm in etm edi. B irinc ile r
m onofisitlere y a p ılm ış olan m ü s a m a h a la rı k a b u l edem ezler­
di; İkinciler ise H e n o tik o n ’ da k u lla n ılm ış olan tab irle rin v u ­
z u h s u z lu ğ u n d a n do layı b u m ü s a m a h a la r ı kâfi g ö rm ü y o rla rd ı.
H e n o tik o n a y n i z a m a n d a partilerin a d e d in i ço ğaltm ak la Bi­
za n sm d in î h a y a tın d a yeni b ir ta k ım m ü ş k ü lâ t tevlit etti.
R ü h b a n iy e tin bir k ısm ı, u zla şm a fik r in i k e n d in e m a l ederek
ittihat fe rm a n ın ı tutuy or, gerek orto do kslar ve gerek monofisitler ara sın d a b u lu n a n m ü fritle r ise her h a n g i bir uzlaş­
m a y ı redd ediy o rlardı. K a ra rla rın d a n d ö n m e y e n orto do kslar
“ ak o im e to i,,
y an i “ m ü te y a k k ız la r,, tesm iye e d ilm işle rd i:
b u n la r, m a n a stırla rın d a b ilâ fasıla d in î â y in icra ediyorlardı,
ve b u y ü z d e n ü ç “grupa,, ay rılm ışlard ı; m ü frit m onofisitlere
«akefaloi» y a n i «kafasızlar» ism i ve rilm işti; ç ü n k ü b u n la r Hen o tık o n ’u k a b u l etm iş olan İske nderiye p a trik in in te fe v v u k u ­
n u redd ediy o rlardı. R o m a d a k i pap a d a h i H e n o tik o n ’u p ro ­
testo etti. P apa b u fe rm a n d an m e m n u n o lm ıy a n şark ra h ip le ri­
n in şikây etle rini itinalı bir surette te ik ik etti; b u n d a n sonra ittih a d fe rm a n ın ı bizzat g ö zd e n geçirerek R o m a d a toplam ış
o ld u ğ u bir k o nsilde İstan b u l p a trik i A k a ç iu s ’u aforoz etm eğe
ve a d ın ı lâne tlem e ğe k a rar verdi. A kaçius, d u a la rın d a papa~
n in is m in i zik re tm e m e k suretiyle, m u k a b e le d e b u lu n d u . Bu
suretle şark ile garp kiliseleri arasında ilk h a k ik î a y rılık
(schisme) v u k u b u ld u : Bu a y rılık Justin I in tahta cü lu s senesi
olan 5 1 8 e k a d a r d e v am etti. Bu suretle V in ci asırda, b a r­
ba r G e rm e n k ıra llık la rın ın teessüsü ile im p a r a to r lu ğ u n şark
ve garp k ıs ım la rın d a k e n d in i gösterm iş olan siyasî nifak,
Z e n o n z a m a n ın d a , d in î a y rılık y ü z ü n d e n , bir kat daha şiddet­
le ndi (144).
ANASTAS I (491-518)
İZAVRİYA MESELESİNİN HALLİ. İRAN HARBİ.
BULGAR VE SLAV AKINLARI. UZUN SUR.
GARP İLE MÜNASEBETLER.
Z e n o n ’u n ö lü m ü n d e n sonra, d u l karısı A riadne k e n d in e
koca olarak Anastas n a m ın d a D ir r h a k iu m ’da d o ğ m u ş olan
ve sarayda m ü te v a zı b ir “sileniiarius„ (145) vazifesini ifa
eden yaşlı b ir zatı in tih a p etti (bu zat o z a m a n la r 61 y a şın ­
da idi). Y e n i im p arato r, ancak kilisede hiç bir y e n ilik vücude g etirm iy eceğine dair bir b e y a n n a m e im za la d ık ta n sonra,
tetviç o lu n d u . K a d ık ö y k o n s ilin in m u te k it b ir taraftarı olan
İstanbul p atrik i b u ta a h h ü d ü a lm a k h u s u s u n d a İsrar etmişti.
Anastas’ın halletm ek m e c b u riy e tin d e k a ld ığ ı tek mesele
Z e n o n d e v rin d e b ü y ü k bir ku d re te sahip olan İzav riy a lılar
meselesi o ldu . İzav riy a lıların im tiy a z lı vaziyeti pay itaht ah a ­
lis in in in fialin i m u c ip o lu y o rd u . B u n la rın , Z e n o n ’un ö lü m ü n ­
den sonra, y eni im p arato ra karşı bir suikast tertip ettikleri
m e y d a n a ç ık a rıld ık ta , Anastas harekete g eçm eğe k a rar ver­
di ve b u işi süratle yaptı. İm parator, İzav riy alıları, işgal
ettikleri y ü k s e k m e m u riy e tle rd e n azletti, m a l ve m ü lk ­
le rin i m üsadere etti ve payitahttan k o v d u . Bu hareketi son
derece u z u n ve m e şa k k atli bir m ü c a d e le takib etti ve İzavriy a lılar an c a k altı sene süren b ir h arp ten sonra m e m ­
leketlerinde ta m a m iy le in k iy a t altına alın a b ild ile r. B u n la rın
b ü y ü k b ir k ıs m ı T rakyaya n a k lo lu n d u . İza v riy a lıla r m ese­
lesini kat’î olarak halletm e kle Anastas im p a ra to rlu ğ a b ü y ü k
b ir h iz m e t ifa etm iş o lu y o rd u .
H a ric î hâdiseler arasında bir taraftan İra n lıla ra k a rşı y a ­
p ılm ış olan u z u n ve semeresiz seferi, d iğe r taraftan m ü te a ­
k ip senelerde im p a ra to rlu k için son derece v a h im neticeler
tevlit edecek o lan T una h u d u d u h âd ise le rin i zik re tm e k lâ ­
z ım d ır . O strogotların İtalyaya g id iş'e rin d e n sonra, Anastas
z a m a n ın d a , şim al h u d u d u B u lg arların , G etlerin ve Skitlerin
ta h r ip k â r a k ın la rın a u ğ rad ı.
V
in ci asırda Bizans arazisini istilâ etm iş o lan B u l­
g arlar, y u k a rıd a g ö r d ü ğ ü m ü z veçhile, H u n (T ürk) ır k ın a
m e n s u p b ir k a v im d ile r (146). B u n la rın isim lerine ilk defa
Z e n o n z a m a n ın d a , O strogotların B izans im p a r a to r lu ğ u n u n
şim a lin e hicretleri m ünasebetiyle, tesadüf edilm ektedir.
G et ve îs k itle n n pek te va zıh o lm ıy a n isim lerine gelince
o z a m a n k i tarih çile rin şim al k a v im le r in in etnografik teşek­
k ü lü h a k k ın d a iyi m a lû m a ta sah ip o lm a d ık la r ım h a tırla m a k
faideden hali değildir; b in a e n a le y h b u is im le rin g ay ri m ü te ­
canis bir ta k ım insan k ü tle le rin e v e rilm iş olm ası ih tim a l
h a ric in d e d e ğ ild ir ve m ü v e rrih le r m u h te lif Slav k a b ile le rin in
b u isim altında zik re d ilm iş o ld u ğ u n u zannetm ekte dirler.
V II nci asır başlang ıcı B izans m u h a r rir le r in d e n Teofilaktus G etleri
S lavlarla h e m c in s o lara k gösterm ektedir
(147). B in a e n a le y h Anastas d e v rin d e Slavlar, B u lg arlar ile
a y n i zam an d a , B alk anlara a k ın la r y a p m a ğ a başlıyorlar. — Bir
tarih çiy e göre “G et süvarileri,, M ak edo nya, Tesalya ve E p ir’i
y a k ıp y ık m ış la r ve T erm opillere k a d ar g e lm işle rd ir (148).
Bazı âlim le r ise S lavların B alkan y arım a d a sın a daha eski b ir
dev ird e n ü fu z etm iş o ld u k la rı fik rin d e d irle r. B alkan y a rım a d a ­
sın d a coğrafî isim ler ve şahıs isim lerine dair y a p m ış o ld u ğ u
tetkıkata istinat eden R u s â lim i D rin o v B alk an y a rım a d a s ın ­
d a k i Slav k o lo n iz a s y o n ü n u n b a şla n g ıc ın ı M. s. II nci asrın
s o n u n a vazetm ektedir
(149). Fakat b u g ü n
b u faraziye
terkedilm iştir.
B ulgar ve Slav istilâları, Anastas z a m a n ın d a , pek b ü y ü k bir
e h e m m iy e t arzetm em ektedirler: b u barbar çeteleri, B izans h a lk ı­
n ı so y d u k tan sonra, g e ldik leri yerlere tekrar avdet ediyorlardı.
M aa m afih bu “süv ari akınları,, Ju stin ian d e v rin d e B a lk a n la r­
da v u k u b u la c a k o lan b ü y ü k istilâların m ü b e şşiri o lm u şla rd ır.
P ayitahtı şim al b a rb a rla rın a karşı k o ru y a b ilm e k için
Anastas T rakyada, îs ta n b u ld a n 4 0 k m . m esafede (garpte),
M a rm a ra d a n K aradenize k adar u z a n a n bir “u z u n sur,, bina
ettirdi ve bir m e h a zın y a zd ığ ı g ib i “şehri b ir y a rım a d a d a n bir
a d a y a tah v il etti,, (150). Fakat b u su r, k e n d is in e b a ğ la n a n
ü m itle ri boşa çık ard ı. Acele inşası ve zelzelelerin h u su le g etir­
d iğ i y a rık la r y ü z ü n d e n bu sur c id d î bir engel teşkil etm edi
ve d ü ş m a n la r ı İstanbu l su rla rın a y ak la şm a k ta n m ene tm edi.
A şağı y u k a rı a y n i m a h a ld e inşa e d ilm iş olan m o d e rn Çatalca
T ü r k istih k âm la rı, b u g ü n d a h i bakiye leri m e v c u t o lan A nas­
tas s u r u n u n bir ne v i te k e rrü rü n d e n ibarettir. .
G a rb î A v ru p a d a m ü h im d e ğ işik lik le r h u su le g elm e k
ü ze re id i. T eodorik İtalya k ıralı o lm u ştu . U zak şim ali g a r­
bide, Anastas’ın tahta c ü lû s u n d a n önce, K lovis k u v v e tli
b ir F ran k k ır a llığ ı k u rm u ş tu . Bu ik i k ıra llık R o m a im p a r a ­
to ru n a (bizanten şeklinde) za h ire n tâbi arazide teessüs etmişti.
U z a k F rank k ıra tlığ ın ın hakikatte İstanbula tâbi olmıyac a ğ ı aşik ârd ı. Fakat itaat altına a lın m ış o lan yerli ah ali in d in d e
fâ tih le rin k u d re tin in , ta m a m iy le m e şru bir şekil alabilm esi
için, İstanbul tarafından resm en tasdik edilm iş olm ası lâzım d ı.
B in a e n a le y n G otlar, m u a sır b ir k r o n ik c in in y azd ığı g ib i “ye­
n i prensin (y ani Anastas’ın) talim atın ı bek le m eksizin,, (151)
T eodoriki İtalya k ıralı ilân ettikte b u zat im p arato rd an , ev v e l­
ce O d o a k r tarafından iade e d ilm iş olan im p a ra to rlu k rütbe
a lâ m e tle rin in g ö n d e rilm e s in i istedi. U z u n m ü zak e re le rd e n ve
İstanbu la m ü te a d d it heyetler gelip gittikten sonra Anastas Teo d o r ik ’i İtalya k ıralı olarak tan ıd ı ve b u zat m a h a llî ahali in ­
d in d e m e şru bir h ü k ü m d a r o ld u (152). Fakat G o tların aria­
n ist hisleri b u n la r ın İtalyanın m a h a llî ahalisi ile s a m im i bir ya­
k ın la ş m a te m in etm elerine m a n i oldu.
Anastas F ran k k ıralı K lov is’e “konsül,, ü n v a n m ı tevcih
eden bir ferm an g önde rd i; K lovis b u fe rm a n ı ş ü k ra n la k a b u l
etti (153). Tabiî b u k o n s ü llü k fahrî bir ü n v a n d a n başka birşey
d e ğ ild i ve b u ü n v a n a b a ğ lı vazifelerin y a p ılm a s ın ı ta z a m m u n
e tm iy o rd u . Fakat b u n a ra ğ m e n K lovis için gayet b ü y ü k bir
e h e m m iy e ti h aizdi. G a ly a n ın R o m a lı ahalisi şark im p a ra to ru n u
en y ük se k k u d re tin m ü m e ssili a d d e d iy o rd u . Anastas’ın ferm anı
ise K lovis’in G aly a ahalisi ü z e rin d e k i h â k im iy e tin in m eşru
o ld u ğ u n u ispat ed iy o rd u . K lo v is’i, zah ire n R o m a imparator-
lu ğ u n u n bir
yapıyordu-
k ıs m ın ı
teşkil
eden G a ly a n ın
b ir ne v i h id iv i
B izans im p arato ru iie G e rm e n k ıra llık la rı ara sın d a k i b u
m ü n a se b a t V I nci asrın b a şla n g ıc ın d a tek im p a ra to rlu k fik r i­
n in d a h a h e n ü z pek k u v v e tli o ld u ğ u n u gösterm ektedir.
ANASTAS’IN DİNÎ SİYASETİ
VİTALİAN’IN İSYANI. DAHİLÎ RFFORMLAR
Anastas, kiliseye h içb ir y e n ilik ithal etm iyeceğine d a ir
İstan b u l p atriğin e ve rm iş o ld u ğ u söze ra ğ m e n , tak ip ettiği
d in î siyasette m o n o fisizm i h im a y e etm eğe başladı ve b ir
m ü d d e t sonra alenen m onofisitler tarafında yer aldı. B u h are ­
ket M ısır ve S uriy e d e sevinçle k a rş ıla n d ı; ç ü n k ü b u m e m ­
leketlerde a ria n iz m geniş bir sahaya y ay ılm ıştı. Fakat b izza t
payitahtta im p a ra to ru n b u m o nofisit te m a y ü lle ri b ü y ü k b ir
heyecan tevlit etti ve im parato r, A nta ky a m isalin e tevfikan,
T risag io n ’a (aziz, aziz, aziz o lan o rd u la r ilâh ı) “sen ki bizler
için haça gerildin „ c ü m le s in in ilâv e ed ilm e sin i ve İlâ h în in y al­
n ız b u şekilde o k u n m a s ın ı emrettikte, y a n i b u İlâhî “a ziz
A llah, aziz ve b iric ik kudret, aziz ve b iric ik lây e m u t ülûhiyet, sen ki bizler için haça gerildin, bizlere m e rh a m e t et„ şe k lin i
aldık ta İsta n b u ld a v a h im
k a rışık lık la r
oldu. “M onofisit
o lm a k la ith a m o lu n a n ve tahttan in d ir ilm e k tehlikesine düşen
Anastas A tm e y d a n m d a alenen ö z ü r d ile m e k m e c b u riy e tin d e
kaldı,, (154) (İk inciteşrin 512).
Anastas’m d in î siyasetinin neticelerinden biri T rak y ada
V italian’ın a y a k la n m a sı oldu, H u n la r, B u lg a rla r ve ih tim a l
S lavlardan m ü te şe k k il m u a z z a m bir o r d u n u n ba şın d a b u lu ­
n an ve b ü y ü k b ir d o n a n m a y a istinat eden V italian p ay itah t
üze rin e y ü r ü d ü . V italian sırf siyasî bir gaye tak ip e d iy o rd u r
im p a ra to ru tahttan in d ir m e k istiyordu. Fakat zah ire n herkese,,
h a k sızlığ a d û ç a r olan ortodokos k ilise sini m ü d a fa a etm ek iç in ,
hareket ettiğini sö y lü y o rd u . E n nih ay et, u z u n ve k a n lı b ir
m ü c a d e le d e n sonra, isyan bastırıldı. Bu isyan Bizans ta rih î
için az e h e m m iy e tli o lm a d ı. F. I. U s p e n s k i’ye göre “g ay ri m ü ­
tecanis o rd u la r ın ı ü ç defa İstan b u l suları ö n ü n e k a d a r sevk e tm e k ve h ü k ü m e tte n b irço k para çe k m e k le V italian b a r­
barlara im p a r a to r lu ğ u n za’fını ve İs ta n b u lu n b ü y ü k serve-
ANASTAS’IN DİNÎ SİYASETİ
13Q
tini gösterm iş ve b u n la r ı k a ra d a n ve d e n izd e n m üşte rek h a ­
rekete alıştırm ış o luy ord u,, (155).
T arih kita p ları tarafından h e n ü z lây ık iy le tetkik ve ten­
v ir e d ilm e m iş o lan Anastas’m d a h ilî siyaseti b ü y ü k b ir faa­
liyetle te m a y ü z etm iş ve im p a r a to r lu ğ u n İktisadî ve m a lî
h ay atın a ait en m ü h im m eseleleri n aza rı itibare alm ıştır.
M alî refo rm ların en m ü h im le r in d e n biri nefreti m u c ip
olan “hrisargiros,, u n lâ ğ v ı o ld u . A ltın ve g ü m ü ş şe k lind e
cibayet o lu n a n b u v e rg in in lâtince adı lustralis coliatio v e y a­
h u t bazan k u lla n ıla n d a h a m ufassal b ir ism e göre lustralis auri
argentive coliatio idi. IV ü n c ü asrın b a şla n g ıc ın d a n beri bu ve rgi
im p a ra to rlu k d a h ilin d e b ü tü n m esiek ve sanatlara, h izm e t­
kârlar, dilenciler, fahişeler ilâh... d a h il o lm a k üzere, şam ildi.
Hattâ ih tim a l k a d ın la r ın ev eşy asından ve at, katır, eşek, k ö p e k
ilâh... g ib i ehlî h a y v a n la rd a n d a h i ta rh o lu n u y o rd u . Hrisargiros'tan bilhassa m u ta za rrır olan fak ir tab akalar idi.
R esm en b u v e rg in in her üç senede bir tahsili icap e d iy o r d u ;
fakat hakikatte h ü k ü m e t bu vergiy e keyfî ve g ay ri m u n ta ­
za m bir şekil v e riy o rd u . Bu v e rg in in sık sık toplanm ası
bazan a h a liy i çileden ç ık a rıy o rd u (156). Anastas, devlet
h âz in e s in in b u v e rg id e n tem in ettiği b ü y ü k varidatı nazarı
itibare alm a k s ızın “hrisargiros,, u kat’î olarak lâğvetti ve b u
vergiye m ü te a llik e v ra k ın kâffesini alenen yaktırttı.
A hali h risa rg iro s'u n ilg asını sevinçle karşıladı. Bir V I nci
asır m ü v e r r ih in in y a zd ığ ı gibi, im p a ra to ru n b u b ü y ü k lûtfu n u ifade e d e b ilm e k için “T u k id id e s’in belâgatine ve hattâ
b u n d a n daha v a k u r ve daha g üze l bir ü s lû b a ihtiy aç v a r d ıB
(157). V I nci asra ait b ir S uriy e m e h a zı, Edessa şeh rinde
b u fe rm a n ın ilâ n ın ı takip etm iş o lan sevinci şöyle tarif e tm e k ­
tedir:
“B ü tü n şehir sevinç iç in d e d ir ; herkes k ü ç ü k ve bü y ü k»
beyaz elbiseler g iy m iş ti; tu tu ş tu ru lm u ş m eşaleler ve d u m an ı,
tüten b u h u r d a n lık la r taşın ıy o rd u ; d in î şarkılar ve İlâh île r
o k u n a ra k ve A llaha h a m d ve im p a ra to r tebcil edilerek Sen
Serj ve Sen S im o n kilisesine g id ild i ve orada k o m ü n y o n [kur­
ba n te n a v ü lü âyini] icra edildi. B u n d a n sonra şehre avdet edil­
di ve b ir hafta d e v am ın ca şehirde b a y ra m y a p ıld ı ve b u b ay ­
r a m ın her sene te k ra rla n m asın a k a rar verildi. B ü tü n esnaf
rah a t bir nefes alıyor ve se v inçlerini iz h a r ediyor, h a m a m a
giriy or, b ü y ü k k ilis e n in a v lu s u n d a ve şe h rin d irek li g ale­
rile rin d e şenlikler tertip ediyorlardı,,.
H risarg iro s v e rgisinin hasılatı Edessa’da, her dört senede
bir, 140 altın tu tu y o rd u (158).
Bu v e rg in in ilgası bilhassa kiliseyi m e m n u n e tti; ç ü n k ü
fahişelerin k a za n ç la rı ü ze rin d e n ta rh o lu n a n b u vergi a h lâ k ­
sızlığa resm en cevaz v e riy o rd u (159).
T abii o lara k hrisargiro s’u n ilgası devlet h âzin e s in i b ü y ü k
b ir gelirden m a h r u m etti, fakat b u açık az bir m ü d d e t sonra
“hrisotelia,, (xp'jaot£Xeî.a) y an i “altın vergisi,, a d ın ı taşıyan ve
tabiî m a h s u lle r y erine altın şe k lind e cibayet o lu n a n y eni bir
v e rg in in ih dası ile telâfi edildi. Bir e m lâk vergisi o ld u ğ u
anlaşılan bu v e rg in in v a rid a tın ı Anastas o rd u y a tahsis edi­
y ordu . Fakat bu ve rgi d a h i fak ir tab akaları eziy ordu. B ina e n­
aleyh m a lî reform ve rgile rin te n zilin i istihdaf e tm e y üb vergi
y vk ü n ü n d a h a m u n ta z a m bir surette ta k s im in i derpiş e tm iş­
tir 160).
Fi,kat Anastas’ın en m ü h im m a lî refo rm u, m u k a rre b le rin d e n
Pretuv r prefesi S uriy eli M a rin u s ’u n tavsiyesi üze rine , şehir
korpora
o n la rın ı (curiae) vergilerin ta rh ın d a n m es’ul tutan
ve beledi, eleri b u y ü k altın d a ezen u s u lü n ilgası o ldu .
Anastas bu \^zifeyi “vindices,, a d ın ı taşıyan ve ih tim a l P retuv ar
prefesi tarafın la n n a s b o lu n a n m e m u rla ra tevdi etti Bu yeni
v e rg i toplam a u s u lü im p a ra to rlu ğ u n v a rid a tın ı bir h a y li art­
tırdı. Fakat Anastas’ın halefleri tarafı, dan tadil edildi.
S ü r ü lm e m iş arazi m eselesinin Anastas za m a n ın d a , her
d e v irde o ld u ğ u n d a n , daha k o r k u n ç bir h a l a ld ığ ı anlaşılıyor.
Anastas z a m a n ın d a m u n z a m vergi m ü k e lle fa tın ın kâffesi,
ve rg i verem iyen m ük e lle fle rin ve y a h u t m a h s u l verm eyen
ara zi s a h ih le rin in tediyeye m e c b u r o ld u k la rı vergiler e m lâ k
s a h ip le rin in o m u z la rın a y ük le tiliy o rd u ; b u n la r bu suretle
devlet h âzinesine giren b ü tü n varidatı te m in etm ekle m ü k e l­
lef ad d e d iliy o rlard ı. G rek çe “z a m , y a h u d “fazla resim,, m a n a ­
sına gelen “epibole,, (ImSoAırj) a d ın ı taşıyan b u m u n z a m v e rg i­
ler çok eski m üessesattan o lu p Ptolem eler dev rine k a d ar
ç ık ıy o rd u . B u n la r Ju stin ian d e v rin d e pek şedit bir tarzda
ta rh o lu n a c a k la rd ı (161).
K o lo n lu k meselesi h u s u s u n d a Anastas’ın b ir fe rm a n ı
h u su sî bir ehemmiyeşt arzetm ektedir: b u ferm an, bir tım a r
d a h ilin d e on yedi sene yaşam ış o lan bir çiftçinin bir “kolon,,
o lacağını, y a n i şahsî h ü rriy e tin i ve m ü lk iy e t h u k u k u n u k a y ­
betm e ksizin, top rağa b a ğ la n a c a ğ ın ı b ild iriy o rd u .
Anastas d e v rin d e b ü y ü k b ir sikke refo rm u d ahi m e y d a n a
getirildi. 4 9 8 de tu n çta n m a m û l b ü y ü k “follis,,, eczası ile
b irlik te , m e v k ii tedavüle çıkarıldı- Bu para bilhassa fakir
m u h itle rd e, m e m n u n iy e tle ka rşılan d ı. Ç ü n k ü m e v k ii te d a v ü l­
de b u lu n a n ve seyrekleşm iş olan b a k ır p a ra n ın ay arı b o ­
z u k tu ve ü ze rin d e k ıy m e ti y az'lı değildi. Y eni sikkeler A nas­
tas z a m a n ın d a işleyen İstanbul, İzm it ve A nta ky a d a rp h a n e ­
le rind e basıldı. Anastas tarafınan çık a rılm ış o lan b u yeni
tu n ç para V II nci asrın O ltalarına k a d a r (K onstantin IV dev­
rin e kadar) B izans im p a r a to r lu ğ u n u n n ü m u n e parasını teşkil
etti (162).
Anastas’ın m e d e n î reform ları arasında atm e y d a n la rın d a
va h şî h a y v a n la r ile in sa n ia r arasında y ap ılan m ücad eleleri
m e n e d e n e m irn a m e s in i zikre d e b iliriz.
Anastas’ın İran h a rb i y ü z ü n d e n tahribata u ğ ra m ış olan
bir çok vilâyet ve şehirleri, bilhassa şarkta, v e rg id e n m u a f
tutm ası ve b ü y ü k inşaat p r o g r a m ın ı m uvaffakiy etle tatbik
ederek u z u n sur, su kem erleri, İske nd e riy e feneri ilâh ... g ib i
b ü y ü k abideler m e y d a n a getirm esine ra ğ m e n , saltanatının
so n u n a d o ğ ru , devlet hâzinesi, y e k û n u m ü h im b ir m ik ta ra
b a liğ olan ih tiy at akçesine m a lik b u lu n u y o r d u . M ü v e rrih
P rokop, bu ihtiy at ak çesinin m e c m u u n u , ih tim a l biraz
m ü b a lâ ğ a lı bir tarzda, 3 2 0 .0 0 0 altın lira (8 ilâ 10 m ily a r
k â ğ ıt frank) olarak gösterm ektedir (1C3). Anastas’ın tasar­
rufu , ik in c i halefi b ü y ü k Ju s tin ia n ’m çeşitli faaliy etinde
m ü h im b ir rol o yn a m ıştır. Anastas d e v ri Ju s tin ia n devrinin,
p a rla k b ir b a şla n g ıc ın ı teşkil etm ektedir.
UMUMÎ NETÎCE
A rk a d iu s ile başlıy an ve Anastas ile sona eren d e v r in
(395-518) başlıca e h e m m iy e tin i b u d e v ird e ortaya ç ık m ış olan
m illî ve d in î m eselelerde de d in î hadiseler ile pek y a k ın d a n
a lâk a lı olarak cereyan etm iş olan siyasî v a k a la rd a a ra m a k
lâ z ım d ır. Payitahtta k ö k salm ış olan G erm e n, y a h u t daha
d o ğ ru s u G o t tira n lı^ı, IV ü n c ü asır so n u n d a , b ü tü n impartorlu ğ u tehlikeye k o y d u ve G o tların arianist te m a y ü lle rin d e n
do layı k a rışık b ir şekil aldı. Bu tehlike, V in c i asır başlan­
g ıcında, A rk a d iu s za m a n ın d a , m e v c u d iy e tin i kaybetti; V inci
asrın ortasında v u k u b u la n ve evvelkile re n a za ra n çok daha
az v a h im olan bir feverandan sonra, Leon i tarafından ta m a ­
m iy le im h a o lu n d u . B u n d a n sonra, V in c i asrın so nlarına
d o ğru , im p a ra to rlu ğ u n şim a lin d e O strogot tehlikesi başgösterdi; fakat b u tehlike, Z enon sayesinde, îtalya ü ze rin e sevkedildi.
İşte b u suretle G e rm e n meselesi, im p a r a to r lu ğ u n garb kıs­
m ın d a , h ü k ü m e t le h in d e h a lle d ilm iş oldu.
Şark k ıs m ı (pars orientalis) dahi, V in ci asrın ik in c i n ısfın ­
da d a h a az k o r k u n ç diğe r bir m illî m eseleyi, y an i İzavriy a lıla rın te fe v v u k u m eselesini, halle m u v a ffa k oldu. Ş im al kav im le r in in , B ulg ar ve S lavların a k m la rın a g elince b u kavimle rin, tetkik e ttiğim iz devirde, im p a ra to rlu k h u d u tla r ın ı a n ­
cak istilâ etm eğe b a şla d ık la rın ı h atırd a tu tm a k lâ z ım d ır :
S la v lar ve daha sonra B u lg a rla rın B izans im p a ra to rlu ğ u
ta rih in d e o y n ıy a cak la rı v a h im ro lü d a h a o za m a n kestirm ek
k a b il o lam azdı. Anastas devri y a ln ız S la v ların B alk an y a ­
rım a d a s ın a h u lû lle r in in bir başlang ıcı olarak k a b u l o lu n a b ilir.
D in î mesele b u dev irde b ir ib ir in i tak ip eden ik i m a n za ra
-arz etm e k te d ir: Z e n o n ’dan evvel ortodoks, Z eno n ve Anastas
z a m a n ın d a ise
m onofisit
m a n zara. Z e n o n ’u n m onofisit
d o k trin in e karşı m ü sa it bir tavır ta k ın m a sı ve Anastas’ın monofisizm e te m a y ü l etmesi h em d in î ve h e m siyasî b a k ım d a n
tetkik o lu n m a lıd ır . V inci asrın so n u n d a , za h ire n tan ılm ış
bir vah det teşkil eden im p a r a to r lu ğ u n garp k ıs m ı hakikatte
İs ta n b u ld a n ay rılm ıştır. G aly a d a, İsp any ada, şim alî A frikada
y eni b a rb a r k ra llık la rı teşekkül etm iştir. İtalyada G e rm e n
şefleri saltanat sürm e ktedirle r. V inci asrın s o n u n d a b u ra d a
bir O strogot devleti teessüs etm iştir. B u vaziy et şark vilây e t­
le rin in — Mısır, Fitistin, S uriy e — im p a r a to r lu ğ u n şark k ısm ı
için m üste sn a b ir e h e m m iy e t k e sbettikle rini izah eder. Ze­
n o n ve Anastas’m b ü y ü k m eziyetleri im p a r a to r lu ğ u n m e rk e ­
zi sık le tin in h a n g i tarafa d o ğ ru g ittiğin i a n la m a la rı ve im p a ra ­
to rlu k için şark m ın ta k a la rım n arzetttği h ay atî e h e m m iy e ti
k a v rıy a ra k p ay itah tı d a h a s a m im î b a ğ la rla b u vilâyetlere
b a ğ la m a k h u s u s u n d a b ü y ü k em ekler sarfetm eleri o lm u ştu r.
Fakat m a d e m k i b u vilâyetlerin, bilhassa M ısır ve S u riy e ­
n in b ü y ü k b ir k ıs m ı m o n o fisizm i k a b u l etmişti, b in a e n ale y h
im p a ra to rlu k h ü k ü m e ti için takip edilecek b ir tek yol k a lı­
y o r d u : M onofisitlerle, her ne pah asına olursa olsun, sulh
y ap m ak . îşte b u sebep, m onofisitlerle ilk defa u z la ş m a k y o ­
lu n u tu tm u ş o lan Z e n o n ’un, neşretm iş o ld u ğ u “ H e n o tik o n *
d a göze çarpan kasdî v u z u h s u z lu k ve k a rış ık lığ ı izah etm e k ­
tir. Bu te şe b b üsü n b e k le n ile n neticeyi ve rm em esi üze rin e
Anastas, alenî olarak, m onofisit b ir siyaset tak ib in e k a ra r v e r­
di. B u ik i im p arato r m ü te a k ip , “basilevs,, lerden çok daha
u z u n g ö r ü ş lü p olitik acı o ld u k la r ın ı ispat etm işlerdir. Fakat
bu
m onofisit te m a y ü l payitaht, B alkan yarım adası, Anad o lu n u n b ü y ü k b ir kısm ı, A dalar
ve F ilistinin bazı mınta k a la r ın d a k i o rto d o k s lu ğ u n
m uh a le fe tin e u ğ ra d ı. O rto ­
d o k s lu k , “H e n o tik o n „d a n sonra İstanbu l ile her tü r lü münasebatı kesm iş olan papa tara fın d a n h im a y e g ö rd ü . Siyaset ile
d in in arası açılacaktı ve bu hâdise Anastas devri dahilî
k a rg a ş a lık la rın ı izah eder. Bu im p arato r h ay atın da im p a r a ­
to rlu k ta son derece a rzu edilen s u lh u ve iy i bir anlaşm ay ı
te m in edem edi. Halefleri im p a ra to rlu ğ u b ü tü n b ü tü n başka
yollara sevkedeceklerdi. Fakat bu devirde şark vilâyetlerinde,
a y rılm a fikri k e n d in i gösterm eğe başlıyor.
İste b u suretle b u dev irde son derece çeşitli sebep­
le rin tesiri altın d a b u lu n a n m u h te lif m illetler tarafından ih das
e d ilm iş gayet şiddetli ihtilâflar h u s u le geldi. G e rm e n le r ve
İza v riy a lıla r siyasî ü s tü n lü ğ ü , M ısır K opt’ları ve S uriy e ah a ­
lisi d in î te lâ k k ile rin in zaferini tem in etm ek için uğraştılar.
BÜYÜK KONSTANTÎN’DEN JUSTİNİAN’A KADAR
EDEBİYAT, FEN, TERBİYE ve SANAT
IV ü n c ü asır ile VI nci asır başlan g ıc ı ara s ın d a k i devirde
edebiyat, fen, ve sa n ’atın te k â m ü lü , h ıristiy an âle m i ile eski
putperest â le m i ve m edeniyeti a ra sın d a k i m ünasebetlere sıkı
b ir surette b a ğ lıd ır. II nci ve III ü n c ü asır h ıristiyan apolojistle rin in b ir h ıristiy a n ın , b ir putperestin m ira s ın d a n istifade
e d ip edem iyeceği m eselesine dair y ap tık ları m ü n a k a ş a la r v a­
z ıh h iç bir h al çaresin d ik tiran etm em işti. B u n la rd a n bazıları,
g re k k ü lt ü r ü n ü n b ir k ıy m e ti o ld u ğ u ve h ıris tiy a n lık ile im ti­
zaç edebileceği k a n a a tin d e o lm a la rın a ra ğ m e n , diğerleri,
b u n u n ta m a m iy le aksine olarak, eski putperest m e d e n iy e tin in
h ıris tiy a n lık için h iç b ir m a n ası o lm a d ığ ın ı beyan ediy orlar
ve b u m ed eniye ti re d d e d iy o rla rd ı. Pek hararetli felsefî ve
d in î m ü n a z a a la ra sahne teşkil etm iş, için d e eski putperest-
lig in h ıristiy a n lık la k a b ili telif o lup o lm a d ığ ın a d a ir y ap ılan
m ü n a k a ş a la r b u ik i u n s u r ara sın d a k i tezadın şidde tini azalt­
m ış o lan İske nderİ 3rede başka b ir vaziyet cari i.’i. II nci asrın
s o n u n d a y aşam ış olan m e ş h u r m u h a r rir İske nderiy e li Klem e n s’in eserinde şu c ü m le y i b u lu y o r u z : “Felsefe, b ir reh ber
o lm a k sıfatiyle, İsa tarafından te k âm ü le davet ed ilm iş o la n la rı
hazırlar,, (164). Fakat putperest k ü ltü r ü ile h ıristiy a n lık
ara s ın d a k i m ü n ase b a t meselesi, h ır is tiy a n lığ ın ilk ü ç asrında
y a p ılm ış olan birço k m ü n a k a ş a la ra ra ğ m e n , hiç bir surette
halled ilem em işti.
M a a m a fih z a m a n ile putperest cem aatı, IV ü n c ü asırda
bir taraftan h ü k ü m e tin him ayesi, diğe r taraftan, ih tilâfla r
h u su le getirip hararetli m ü n a k a ş a la ra yol açm ış ve bir tak ım
y eni ve m ü h im m eselelerin v ü c u t b u lm a s ın a y a rd ım etm iş
olan “rafızî m ezhepler„ile tak v iy e edildikte, çok a z im k â r y eni
bir h am le d e b u lu n m u ş olan h ıris tiy a n lığ ı k a b u l etti. Fakat
h ıristiy a n lık , tedricî surette, putperest m e d e n iy e tin in bir ta k ım
u n s u rla r ın ı k a b u l ediy o rd u, o k a d a r k i K ru m b a c h e r'in y a z­
d ığ ı gibi, “h ıristiy a n ahalî fa rk ın d a o lm a k sızın , putperest
elbiseler g iy m iş oluy ordu,, (165).
H ıristiy a n edebiyatı, IV ü n c ü ve V in c i asırlarda, gerek
nesir ve gerek şiir sahasında, pek b ü y ü k m u h a r rir le r in eser­
leri sayesinde zenginleşti. A y n i z a m a n d a putperest a n ’ane ler
putperest fik irle rin m ü m e ssille ri tarafından tem adi ve te k e m ­
m ü l ettirildi.
V II nci asır İran ve A rap istilâlarına k adar, R o m a im p a ­
r a to rlu ğ u h u d u tla rı d a h ilin e tesadüf eden h ıristiy a n şark*
IV ü n c ü ve V in c i asırlarda, birço k m e ş h u r edebiyat m e r ­
ke zleri ih tiv a ediy ordu; b u ra la rd a yetişm iş o lan m u h a r r ir ­
lerin en m e şh u rla rı, d o ğ d u k la r ı yerlerden pek u z a k m a h a l­
lere k a d a r h u lû l eden tesirlerde b u lu n d u la r . A na d o lu d a
k â in K a p a d o k y a, IV ü n c ü asırda, ü ç m e ş h u r “K a p a d o k y alı„
y etiştirdi: B ü y ü k Basil, teolog G re g o r ve N issa’lı G regor.
S u riy e n in m ed eniye t tarih i için, en m ü h im fikir m e rk e z­
leri sahil h a v alisin d e A n tio h y a (A ntakya) ve Berytos (Beyrut)
şehirleri idi. Beyrut, M. s. 2 0 0 ile 551 seneleri arasında bilhassa
h u k u k âraştırm alariy le iştihar etti (166). Filistinde H ie ro so ly m a
(K udüs), Titus z a m a n ın d a k i tah rib atın tesirlerinden k e n d in i
k u rta ra m a m ış o ld u ğ u n d a n , IV ü n c ü ve V in c i asırlar k ü ltü r
hay atın da pek m ü h im bir rol o y n a m ad ı. Fakat Çezarea
ve bilâhare, IV ü n c ü asrın so nlarına do ğru, m e ş h u r hatip ve
şairler yetiştirm iş bir m ektebe sahip olan c e n u b î Filistin
şe h irle rind e n G aza bu d e v rin ilim ve ebebiyat h âzin e le rin i
zeng inleştirm eğe çok y a rd ım ettiler. Fakat b ü tü n b u şeh irle rn d e b u lu n a n
İske nderiye g re k şehri Asyat şark
ü ze rin d e en ş ü m ü llü ve en d erin tesirler icra eden bir
m e rk e z olarak kaldı.
P arlak bir istikbale n am ze d o lan ve asıl in k işa f de v rin e
Ju stin ian z a m a n ın d a girecek o lan genç İstanbul şehri, b u
devirde, y aln ız m ü sta k b e l edebî faaliyeteine dair, em areler g ö s­
term eğe başladı. G ü n lü k hayattan b iraz u za k la şm ış olan lâtin
lis a n ın ın b u ra d a g ö r d ü ğ ü resm î h im a y e bilhassa barizdi.
İm p a ra to rlu ğ u n şark k ıs m ın ın diğer ik i fikir m erkezi b u
d ev ir m e d e n iy e t ve e d e b iy atının u m u m î te k â m ü lü n d e o ld u k ­
ça b ü y ü k bir rol o y n a d ı: S e lân ik ve putperest A k ade m isi
m uzaffer ra k ib in in , y an i İstanbu l Ü nive rsite sinin, h u s u fu n a
u ğ ra m ış o lan Atina.
B izans im p a r a to r lu ğ u n u n şark ve g arp v ilây e tle rin d e k i
m ed eniye tlerin ink işa fları b irib iriy le m u k ay e se edilecek o lu r ­
sa şu o ld u k ç a enterasan m ü lâ h a z a ileri s ü r ü le b ilir : ahalisi
eskim iş olan A v ru p a Y u n a n is ta n ın d a fik rî faaliyet ve yaratıcı
k u d re t Asya ve A frika vilâyetlerine n aza ran çok d a h a m a h ­
duttur. H a lb u k i K ru m b a c h e r’in y a zd ığ ı g ib i bu vilâyetlerin
b ü y ü k bir k ıs m ı y a ln ız B ü y ü k İskender d e v rin d e n itibaren
“ k e şfo lu n m u ş ve k o lo n i h alin e g e tirilm işti,,. A y n i â lim “ b u ­
g ü n en s e v d iğ im iz lisana, y a n i ra k a m la r lisanına,, m ü ra c a ­
at ederek B izans vilâyetleri A v ru p a g r u p u n u n b u dev rin
u m u m î k ü ltü r faaliy etinin ancak o n d a b irin i teşkil etm iş
o ld u ğ u n u beyan ediyor (1 6 7 ).
H a k ik a te n b u devir m u h a r rir le r in in b ü y ü k k ısm ı Asyadan y a h u t A frikadan g eliy or; h a lb u k i İs ta n b u l’u n tesisi es­
n asında m u h a rrirle rin h e m e n kâffesi grek idi.
P atrolojik edebiyat, IV ü n c ü asırda ve V inci asır b a şlan ­
gıcında, en y ü k se k m ertebesine irişiyor.
A n a d o lu , y u k a rıd a işaret etmiş o ld u ğ u m u z veçhile, IV ü n c ü
asırda, ü ç m e şh u r «K a p a d o k y a lı» yetiştirdi: B ü y ü k Basil, bu
zatın arkadaşı N a z ia n z ’lı teolog G re g o r ve Basil’in k ü ç ü k k a r­
deşi N issal’ı G regor. N a z ia n z ’lı Basil ve G reg or A tina ve
İsk e n d e riy e n in en m e ş h u r belâğat m e k teblerinde son derece
Bizans İmparatorluğu Tarihi
H
calibi d ik k a t bir tahsil g örd ü le r. Fakat b u üç m ü te fe k k irin
en d e rin i o lan N issa'Iı G re g o r’u n ilk tahsili h a k k ın d a m aale­
sef h iç bir esaslı m a lû m a ta sahip d e ğ iliz. K lâsik edebiyatta
b ü y ü k bir v u k u fa sahip olan b u ü ç zat « y e n i İk e nderiy e
c e r e y a n ı» a d ın ı alm ış o lan cereyanın m ü m e ssilid irle r. Felsefî
d ü ş ü n c e n in m ü k te se b a tın d a n istifade eden b u cereyan d in î
a k id e le rin te tk ik in d e ak lıse lim in o y n a d ığ ı rol ü ze rin d e d u r ­
m akta ve «İskenderiye m ektebi» a d ın ı taşıyan m e k te b in m istik
ve m ecazî ce re y a n la rın ın neticelerini k a b u ld e n im tin a etm ek­
tedir. B u cereyan kilise a n ’ane sind en u za k la şm a m a k ta d ır. Bu
ü ç m üellif, o rto d o k s lu ğ u a ria n iz m e karşı hararetli b ir surette
m ü d a fa a eden sırf teolojik m e v zu la ra dair y azılm ış k ıy ­
m etli edebî eserlerdan m aada, heyeti u m u m iy e s i son derece
m ü h im bir m e h a z teşkil eden ve d a h a h e n ü z lây ik ile k ıy ­
m e tle n d irilm e m iş o lan bir çok d in î ko nferanslar ve m e k tu p la r
b ıra k m ış la rd ır. N a z ia n z ’lı G reg or d a h i teolojik, do g m atik ,
d id a k tik ve ay n ı z a m a n d a tarih î bir ta m m şiirler b ıra k ­
m ıştır. Bu şiirler arasında m ü e llifin h al tercüm esine dair
ze n g in m a lze m e ih tiv a eden ve şekil ve m u h te v iy a tın d a n
do layı u m u m î edebiyatın en g üze l asarı arasında yer a lm a ğ a
lâ y ık olan “k e n d i hay atına dair„ ad lı u z u n bir şiiri z ik re tm e ­
m iz lâ z ım d ır. “Bu üç g üzel deha s ö n d ü k te n sonra K apado ky a,
iç in d e n çık a rılm ış o ld u ğ u k a ra n lığ a tekrar g ö m ü ld ü ,, (168).
S u riy e n in fikir m e rk e zi A ntaky ada, İske nderiy e m ekte­
b in e m u a rız, M u k ad d e s K itabın, m ecazî tefsirlere m ü ­
racaat o lu n m a k s ız ın , o ld u ğ u g ib i k a b u lü n ü m ü d afa a eden
o rijin a l bir cereyan v ü c u t b u ld u . Bu cereyan, faaliyeti y u k a r ı­
da tahlil edilen L ib a n iu s ’u n talebesi ve A ntaky a şe h rin in
sevgilisi Ja n K risostom g ib i iş a d a m la rı tarafından idare edil­
m iştir. Son derece kabiliy etli b ir m u h a r r ir ve bir h atip olan
Ja n tam k lâ s ik bir terbiye alm ıştı. E n saf şaheserlerden mad u d olan b îr çok telifatta b u lu n m u ş tu r . Ja n , d e h a sın ın ve
y ü k s e k a h lâ k î vasıflarının cazibesine k a p ıla n m ü te a k ip nesil­
lerin h a y re tin i celbetm iştir ve m ü te a k ip devirlerde yetiş­
m iş olan edebiyatçılar bitm ez tü k e n m e z bir m e n b a olan bu
eserlerden fikirler, tasvirler ve istılâh lar iktibas etm işlerdir.
Ja n ’m vaızları, d in î n u tu k la rı, b u n la ra in z im a m eden d iğe r
h u su sî eserleri ve b ü y ü k b ir k ısm ı m e n fa d a y a zılm ış olan
2 0 0 den fazla m e k tu b u B izans im p a r a to r lu ğ u n u n d a h ilî h a ­
y atın ın tetkiki için son derece k ıy m e tli b ir k a y n a k teşkil
etm ektedirler (169). B ilâhare, m ü e llifle ri m e ç h u l bir çok
eserler Jan K risostom ’a izafe o lu n m u ş tu r. -XIV ü n c ü asrınb a şlan g ıc ın a ait b ir B iz a n s 5 m u h a r r ir i (N ik e fo r K allistus)
şöyle y a zıy o r: «Bu zatın b in d e n fazla v a izim o k u d u m ve
b u n la r tarif o lu n m a z bir halâvefe m aliktile r. Ç o c u k lu ğ u m ­
dan beri b u zatı se v d im ve sesine, A llah ın sesi im iş gibi,
k u la k ve rdim . B u g ü n k ü bilg i ve m e v c u d iy e tim i b u zata
b o rç lu y u m ,, ( 1 7 0 ) .
Filistinde Çesarea şeh rinde “Kilise T a rih in in babası,, Evseb
d ü n y a y a geldi; b u tarih çi I I I ü n c ü asrın ik in c i ve IV ü n c ü
asrın b irin c i nısfında y aşam ıştır (3 4 0 senesine d o ğ ru ö lm ü ş ­
tür). E vseb’i, başka bir yerde, b ü y ü k K o nstantin d e v rin in
elim izd e m e v c u t en m ü h im m e h a zı olarak, zikretm iştik. Bu
zat son derece e h e m m iy e tli ik i tarihî d e v rin şah idi o ld u :
b ir taraftan D io k le tia n ve h ale fle rin in insaflarına şahit
o ld u ve h ıris tiy a n lığ a olan im a n ın d a n do layı şahsen azap
çekti; diğe r taraftan, M ila n e m irn a m e s in d e n sonra, K onstantin
z a m a n ın d a , h ır is tiy a n lığ ın tedricî zaferini g ö r d ü ve a ria n izm
m ü n a k a ş a la rın a karıştı ve bazan aria n isîle rin tarafını iltizam
etti. B ilâh are im p a ra to ru n en sa m im î do stların d an ve n e d im ­
le rin d e n birisi o ldu . Evseb birço k teolojik ve tarihî eset 1er telif
etm iştir. H ıristiy a n la rı putperestlerin h ü c u m la ır a karşı m ü ­
dafaa eden “İncile hazıriam a,, (Euayye^ıy.'?] nponxpcccy.Burj, Praeparatio
evangelica) adlı b ü y ü k eseri, M usa k a n u n u n u n ta m a m iy le m u ­
v a k k a t bir m a n a sı o ld u ğ u n u ve T evrattaki k e h anetlerin İsa
tarafından ta h a k k u k ettirilm iş o ld u ğ u n u m ü n a k a ş a eden
“İn c ilin ispatı,, (E5xyyeXıx^ anöosılt.ç, Demonstratio evangelica), M u ­
k adde s K itaba dair y azm ış o ld u ğ u şerhler ve tefsirler ve
d iğe r b irço k eserler Evseb'e d in î edebiyatta çok y ü k se k bir
m e v k i verm ektedirler. B u n la rın d a h a eski ve b u g ü n kay-;
b o lm u ş eserlerden y ap ılm ış k ıy m e tli istinsahlar d a h i ihtiva
ettiklerini zik re tm e k faideden h alî d e ğild ir.
Bu te tk ik im iz için E vseb’in tarihî eserleri son derece b ü ­
y ü k bir k ıy m e ti h a izd ir. D io k le tia n ’ın itisafm dan önce y a zıl­
m ış o ld u ğ u a n laşılan “K ronik,, ad lı eseri K aideliler, A surîler,
İbranîler, M ısırlılar, G re k le r ve R o m a lıla rın m u h ta sa r birer
tarih çe le rin i ve bilhassa en m ü h im tarih î hâdisele rin k r o n o ­
lo jik cetvellerini ih tiv a etm ektedir. Bu eser m aalesef ancak
erm e nice bir tercüm e ve H iy e ro n im u s ’u n lâtince k ıs m î bir
iktibası sayesinde bize k a d ar gelm iştir. B inaenaley h o rijinal
eserin şekil ve m u h te v iy a tın a d a ir sarih bir fik rim iz y o k ­
tu r ; hakikatte ise z a m a n ım ız a k a d a r g elm iş olan tercüm eler
gre kçe o rijin a ld e n değil, fakat E vseb’in ö lü m ü n d e n az b ir
m ü d d e t sonra n e şred ilm iş olan bir ad ap tasy o n’dan y a p ıl­
m ışlard ır.
E vseb’in tarih î eserlerinin en m ü h im m io n kitaptan terek­
k ü p eden ve İsa ile K o nstantın’in L iç in iu s ’a galebe çald ığ ı
m u h a re b e ara sın d a k i dev ri ihtiva eden “Kilise Tarihi,, a ç lı
eserdir. M ü v e rrih , bizzat söy le diği gibi, h a rp le ri ve g eneral­
lerin k a z a n m ış o ld u k la rı zaferleri tasvir etm ek niy e tin d e
değildir; y a ln ız “r u h u n selâm eti için en sa m im î ve m u s lih a n e
m aksatlarla y a p ılm ış h arp le ri lâ y e m u t sözlerle hatırlatm ak*
k e n d i m e m le k e tle rin d e n ziyade h a k ik a t ve k e n d i dost ve
a k ra b a la rın d a n ziyade d in d a rlık u ğ r u n d a cesurane hareket­
lerde b u lu n m u ş olan şah ıslardan bahsetm ek,, istem ektedir
(171). İşte b u suretle E vseb’in k a le m i altında Kilise T arihi din
u ğ r u n d a öle n le rin ve itisafların ve b u n la ra refakat eden
şenaat ve z u lü m le r in bir tarih i o luy or. E vseb’in k u lla n d ığ ı
k a y n a k la r ın ç o k lu ğ u bizleri b u tarihi, İsanın d o ğ u m u n u ta­
k ip eden ilk üç asır için, en m ü h im m e h a zla rd a n biri olarak
k a b u le icbar etm ektedir. Son za m a n la rd a Evseb’in, y aşad ığı
d e v rin tarihçisi olarak h aiz o ld u ğ u kıym et, y an i “Kilise Tarihi,,
n in son ü ç k ita b ın ın (VIII-X) arzettiği ehem m iyet, gayet
derin bir surette m ü n a k a ş a edilm iştir (172).
H er ne hal ise, E vseb’in h ıristiy a n lık ta rih in i, bu m e v ­
z u u n m ü m k ü n olan her cephesini n aza rı itibara a lm a k sure­
tiyle, y azm ış ilk tarihçi o ld u ğ u n u u n u tm a m a lıy ız . E vseb’e
b ü y ü k b ir şöhret te m in etm iş o lan “Kilise Tarihi,, m u a h h a r
b irço k kilise ta rih çile rin in ça lışm a la rın a esas teşkil etti ve
çok defalar b u n la r tarafından taklit edildi. Ve hattâ IV ü n c ü
asırda R u fin u s ’un lâtince tercüm esi sayesinde garpte geniş
bir sahaya y ay ıld ı.
Evseb tarafından daha sonra kalem e a lın m ış olan “Kons­
tantinin hayatı,, âlim le r tarafından pek m u h te lif şekillerde tef­
sir edilm iş ve kıym etlend irilm iştir. Bu eser ne tam m anasiyle
b ir tarih, ne de tam m anasiy le bir m e d h iy e d ir. K onstantin
b u ra d a A llah tarafından in tih a p e d ilm iş o lara k gösterilm ek­
tedir; gaibi b ilm e hassasına m aliktir; A llah ın k a v m in i h ü r r i­
yete k a v u ş tu ra c a k y eni bir M uşa d ır. E vseb’e göre K o nstan­
tin ’in üç o ğ lu e k a n im i selâsenin tim salidirler; K onstantin, <,
d a h a evvelleri y a ln ız ta h a y y ü l e d e b ild ik le ri y ü k se k ü lk ü y e
erişm iş olan h ıristiy a n la rın h a k ik î v e lin im e tid ir.
İşte Evseb’in b u k ita b ın ın u m u m î fik ri b u n d a n ibarettir.
E se rinin a h e n g in i b o z m a m a k için Evseb o d e v rin daha k a ­
ra n lık k ıs ım la rın ı nazarı itibara alm am ıştır; z a m a n ın felâketa m iz h âdisatın ı tebarüz ettirm em iştir; b ilâk is k a le m in in b ü ­
tü n m a h a re tin i k a h r a m a n ın ı ta k d ir ve tebcil etm ek için kulla n m ış 'ir. B u n u n la beraber, bu esere ihtiyatla m ü ra ca at e d il­
d iğ i ve k ita b ın ilk v e rsiy o n u n a b ilâ h a ra ilâv e e d ilm iş o ld u ­
ğ u anlaşılan pek çok resm î vesikalar nazarı itibare a lın d ığ ı
tak d ird e , K onstantin devri h a k k ın d a pek enteresan bir fik ir
e d in m iş o lu n u r.
H u lâsa olarak, Çesarea’lı E vseb’in y azm ış o ld u ğ u eserle­
rin heyeti u m u m iy e s i göz ö n ü n d e b u lu n d u r u la c a k olursa
m ü v e r r ih in , b ü y ü k edebî bir kabiliy ete m a lik o lm a m asın a
rağ m e n , O rta z a m a n la rın ilk d e v irle rin in en b ü y ü k â lim le ­
rin d e n biri ve O rta za m a n h ır is t:yan edebiyatına kıy m e tli
tesirler icra eden bir m u h a r r ir o ld u ğ u anlaşılır.
Başlı başına bir tarihçiler g ru p u Evseb tara fın d a n başla­
n ılm ış olan eseri tem adi ettirdi. İsta n b u llu Sokrat Kilise
Tarihini 4 3 9 senesine k a d a r getirdi; G aza c iv a rın d a d o ğ m u ş
o la n Sozom enos ise y ine 4 3 9 senesine k a d a r getirilm iş olan
diğe r bir Kilise T arihi yazdı; anasıl A ntaky alı olan K ir pisko ­
posu Teodoret İzn ik k o nsili ile 4 2 8 ara sın d a k i devreyi ihtiva
eden y ine b u k a b il b ir tarih telif etti; en n ih ay e t bize k a ­
da r gelm iş o lan bazı parçalar şayesinde eserleri h a k k ın d a
m a lû m a t e d in d iğ im iz arianist Filostorgius vakayii, a ria n izm
n o k ta i n a za rla rın a göre, 4 2 5 senesine k adar anlattı.
E n kesif ve en ze n g in fikrî hayata, y u k a rıd a işaret ettiği­
m iz veçh.le, M ısırda ve bilhassa İskenderiyede rastlanm aktad ır.
IV ü n c ü asrın sonu ve V inci asrın b a ş la n g ıc ın d a k i edebî
h ay at a bir ş ıh ıs enteresan ve fe v kelâde bir v a rlık teşkil
etm ektedir : Bu zat fılosof ve piskopos K ire n e li Sinesius’tur.
G ay e t eski putperest b ir aileye m e n s u p o lu p İskenderiyede
b ü y ü m ü ş ve neo —p la to n iz m felsefesinin m isterleriyle ülfet
p ey da etmiş olan b u zat b ilâh are p la to n izm i terk ile hıristıy a n lığ ı k a b u l etti ve bir hıristiyan k a d ın ile e v lend i ve son
senelerinde Ptolem ais p isko po su oldu- B ü tü n b u hâdiselere
r a ğ m e n Sinesius ih tim a l bir h ıris tiy a n d a n ziyade bir p u tp e ­
rest o lara k k a ldı. Bu zatın İstanbula vazife ile g e ld iğ in i ve
“kraliyete dair,, adlı bir trete neşretm iş o ld u ğ u n u y u k a rd a z ik ­
retm iştik. Sinesius, felsefe ve hitabetteki p a rla k k a b iliy e tin i
h arice akset'iren 156 m e k tu b u n d a son derece m ü h im bir
tarih î m alzem e k a m u s u v ü c u d e g e lirm iş o lm a sın a r a ğ ­
m e n tam bir tarih çi d e ğild ir. Bu m e k tu p la r Bizans Ortaz a m a n la rın d a ü s lû p ö rn e ğ i o ldu lar. K lâsik b ir ü s lû p ve
v e zin d e y a zılm ış olan İlâhîleri Sinesius’un felsefî te lâkkile ri
ile h ıris tiy a n lık itikatları h alitasının o r ijin a lliğ in i g öste rm e k­
tedirler. Bu filosof piskopos, son derece s e v d ğ i k lâsik k ü lt ü ­
r ü n tedricî bir surette so n u n a y a k la ştığ ın ı hissetm işti (173).
H ıristiy a n la r ile arianistler arasında v u k u b u la n u z u n ve
çetin m ü c a d e le esnasında, IV ü n c ü asır teoloji m ü n a z a a la rın a
d a ir bir ço k eserler terketm iş o lan İske nd e riy e p isko po su
ve İz n ik taraftarı A tanas’ın p arlak ve ateşîn şahsiyeti tebarüz
etm ektedir. Atanas a y n i z a m a n d a şark k e şişliğ in in m üessisi
Sent A n tu v a n ’ın h ay atın a dair b ir eser yazdı ve b u zatı riy a­
zet h a y a tın ın ideal bir n ü m u n e s i olarak tasvir etti. — V in c i
asır d a h i M ısır k e şişliğ in in en b ü y ü k tarihc'si o lan Helenopolis’li P a lla d iu s ’u yetiştirdi. A n a d o lu d a d o ğ m u ş olan b u zat
tak rib en on sene M ısır m a n a stırla rın d a yaşam ış o ld u ğ u n d a n
M ısır m a n a s tır h ay atın a ta m a m iy le vakıftı. P alladius, d a h i
İske nderiy e li Anastas’ın tesiri altında, ta rih in e bir efsane u n s u ­
ru ilâv e etm ek suretiyle, m anastır h a y a tın ın ide a lle rin i tarif
etm iştir. N asto rius’u n can d ü ş m a n ı o lan İske nderiye p is k o ­
posu K iril dahi b u dev ird e yaşadı. G a le y a n lı ve fırtınalı b ir
h ay at s ü r m ü ş o an K iril m u a h h a r bir de v rin p isko po sla rı
tara fın d a n e zb e rle nm iş o ’an bir tak ım m e k tu p ve v aızlar
terketm iştir. A y n ı m u h a r rir V inci asır Kilise T arihi için b a ş­
lıca m e m b a la rd a n b iri olan d o ğ m a tik treteier ve m ü n a k a ş a
ve tefsire ait bir tak ım eserler te rk e tm ştir. Bizzat ik i ar et­
m iş o ld u ğ u veçhile K iril g ay ri kâti bir belagat terbiyesi g ö r ­
m ü ş tü . Ü s lû b ü n ü n Attik safiyetiyle iftihar edem ezdi.
Bu d e v rin son derece enteresan d iğe r bir şahsiyetini
İskenderiyede, V in c i asır ba şlan g ıc ın d a, m üteassıp bir h alk
kütlesi tarafından ö ld ü r ü lm ü ş olan k a d ın
filosof Hipatia tem sil etm ektedir. — Fevkelâde z ih n î kabiliyetlere m a lik
olan b u k a d ın m üstesna bir g üze llik te idi. İsk e n d e riy e n in
ta n ılm ış riy a ziy e c ile rin d e n b iri olan babası sayesinde riy a­
ziye ve k lâsik felsefe ilim le rin e v u k u f peyda etti. H oca ola­
rak gösterm iş o ld u ğ u şayanı d ik k a t faaliyetle b ü y ü k bir
şöhret k a zand ı. M e k tu p la rın ın bir ç o ğ u n d a H ip a tia ’n ın a d ı­
n ı zikred en K ireneli Sinesius g ib i insanlar o n u n talebeleri
arasında b u lu n u y o r d u . Bir m e h a z b u k a d ın ın “bir m anto y a
b ü r ü n m ü ş olarak şehirde d o la şm ak ve h ü s n ü niyet sah ib i
dinleyicilere Platon, Aristo v e y a h u t diğer bir filozofun
u s u lle rin i izah etm ek itiyadında,, o ld u ğ u n u y a zm a k ta d ır (174).
G re k edebiyatı M ısırda, m o n o fisizm d o k trin in in K a d ık ö y
k o n sili tarafından m a h k û m e d ild iğ i 451 senesine kadar, in k i­
şaf etti; b u d o k trin M ısırın resm î d in i o ld u ğ u n d a n , k o n silin
k a ra rın ı m ü te a k ip , kiliselerde grekçe m e n e d ild i ve y erine
K opt lisanı k a im oldu. M üteakip devirlerde in k işa f eden K opt
edebiyatı G re k edebiyatı için d a h i o ld u k ç a b ü y ü k bir
eh em m iy ete m aliktir; ç ü n k ü b u g ü n k a y b o lm u ş o lan b irço k
grekçe eserler h a k k ın d a b u n la r ın koptça tercüm eleri saye­
sinde bir fikir e d in m e k k a b il oluyor.
T etkik e ttiğim iz dev ir başka bir edebiyat n e v in in in k iş a ­
fına şahit o ld u : d in î İlâh îlerin inkişafı. Bu İlâh île rin m ü e llif­
leri yavaş yavaş k lâ s ik ve zinleri taklit etm ekten vazgeçtiler,
eski vezinlerle h iç b ir alâkası o lm ıy a n ve u z u n m ü d d e t nesir
olarak tavsif o lu n a n yeni v e zinler k u lla n m a ğ a başladılar.
A ncak nisbeten y a k ın b ir z a m a n d a b u vezin şekli kısm en
izah edilm iştir. Bu de v rin İlâh îleri “ akrostiş» lerin (1 74a)
ve kafiyelerin m u h te lif ne v ile rin i ih tiv a etm ektedirler. Fakat
IV ü n c ü ve V inci asır d in î İlâhîleri h a k k ın d a m aalesef pek
az m a lû m a tım ız v a rd ır; b u n la r ın b u ilk dev rede ki in k işa f
m erhaleleri d a h i b iz im için ço k k a ran lık tır. Fakat b u n a r a ğ ­
m e n b u inkişafın pek k u dretli o ld u ğ u tam a m iy le m u h a k k a k ­
tır. Teolog G re g o r’u n , edebî kasidele rind e eski şiir tarzını
k u lla n m a s ın a m u k a b il, V in c i asır b a şlan g ıc ın d a, Anastas I
za m a n ın d a , ne şre d ilm iş olan R o m a n u s M elodu s’u n (yani İlâhî
m üellifi) eserleri -ispat edild iği veçhile - k âm ile n y eni mısrala rd a n ibaret o lu p “akrostiş,, 1er ve kafiyeler k u lla n m a k ta ­
dırlar.
 lim ler R o m a n u s 'u n V I nci asırda m ı, yoksa V III in ci asırda
m ı y aşam ış o ld u ğ u m eselesini u z u n m ü d d e t m ü n a k a ş a etm iş­
lerdir. B u m ü n a k a ş a la r b u zatın kısa hal tercümesinde b u lu n a n
b ir no ktay a istinat etm ektedirle r; b u ra d a R o m a n u s ’u n im p a ­
rator Anastas z a m a n ın d a İstanbu la g elm iş o ld u ğ u b ild ir ilm e k ­
tedir. U z u n m ü d d e t bu Anastas’ın Anastas I m i (4 91- 518)
yoksa Anastas II m i (7 1 4 - 7 1 5 ) o ld u ğ u n u tesbite im k â n
h âsıl o lm am ıştı. B u g ü n ise ilim âle m i, R o m a n u s ’u n eserlerini
u z u n u za d ıy a tetkik ettikten sonra, en n ih ay e t b u ra d a A nas­
tas I d e v rin in k asdedilm iş o ld u ğ u n u tan ım ıştır (175).
R o m a n u s B izansın en b ü y ü k şairidir. “R itm ik şiirin Pind a r’ı„ (176) olan b u zat, a ra ların d a “b u g ü n M eryem îsayı
d ü n y a y a getiriyor,, (177) m ısraı ile başlıy an m e ş h u r Noel
İlâhîsi b u lu n a n b irtak ım m ü k e m m e l İlâh île rin m ü e llifid ir.
R o m a n u s S uriy ede d o ğ d u ve edebî k e m a l d e v rin in Ju s ti­
n ia n z a m a n ın a tesadüf etmesi pek m u h te m e ld ir; ç ü n k ü hal
te rcü m e sin e göre, daha h e n ü z g enç bir diy ako s iken, Anastas’ın z a m a n ı saltanatında, S uriy eden İstanbula g elm iş ve
b u ra d a g ökte n b ir m u c ize k a b ilin d e n , İlâh îler y a z m a k m a z ­
h ariy e tin e n ail o lm u ştu r. R o m a n u s tarafından VI nci asırda
y azılm ış olan h a rik u lâ d e eser V in c i asırda d in î şiirin son
derece m ü te k â m il olm ası lâ z ım g e îd iğ in i zannettirecek m a h i­
yettedir. Fakat m aalesef b u noktaya dair e lim izd e pek r,oksan
m a lû m a t v a rd ır. V I nci asırda böyle fevkelâde b ir şairin m e v ­
cu diy e tin i, daha evvelki devirlerde kilise ş iirin in m ü te k â m il
b ir seviyede o ld u ğ u n u ta h a y y ü l etm eden, izah etm eğe im k â n
y o k tu r (178).
Fakat R o m a n u s ’u n eserleri h a k k ın d a n o k san bir fikre
m a lik o ld u ğ u m u z u u n u tm a m a m ız lâ z ım d ır ; ç ü n k ü İlâh île ­
r in in b ü y ü k bir kısm ı daha h e n ü z neşre d ilm e m iştir (179).
Ş im alî A frik a n ın m e ş h u r h iristiy an m u h a r r ir i L aktantius
IV ü n c ü asır b a şlan g ıc ın d a lâtince telifatta b u lu n d u ve 3 25
senesine d o ğ ru ö ld ü. Bu zat “De mortibus persecutorum,, adlı ese­
rin m ü e llifi o ld u ğ u n d a n do layı b iz im için m ü h im d ir ; maam afih bazı âlim le r b u eserin L ak ta n tius’a ait o lm a d ığ ın ı iddia
etm ektedirler. Fakat son za m a n la rd a b u k ita b ın Laktantius’u n otantik eserlerinden biri o ld u ğ u sabit o lm uştu r. Bu
kitap bize D iokletian ve K onstantin d e v irle rin e dair pek
enteresan m a lû m a t verm ekte ve M ilân e m irn a m e siy le sona
e rm e ktedir (1 80).
Putperest edebiyatı dahi, böyle n a m d a r m u h a rrirle r tara­
fın d a n tem sil o lu n a n hıristiyan ed e b iy a tın d a n aşağı k a lm a ­
m a k tad ır. Bu sahada dahi enteresan ve kabiliy etli b irtak ım
şahsiyetler b u lu y o ru z .
B u n la r arasında P aflag o ny alı Tem istius (IV ü n c ü asrın
ik in c i nısfı) te m a y ü z etm ektedir; felsefede üstad o lan bu zat
İstanbu l M ek te bini idare etti ve a y n ı za m a n d a , d e v rin in ge­
rek hiristiy anları, gerek putperestleri n e zd in d e b ü y ü k bir
itib are sahip b ir saray hatibi ve bir senatör oldu. Tem istius
“A risto n u n parafrazları,, ad lı bir etüd telif etti ve grek
filo zo fu n u n en k a rışık fik irle rin i a y d ın la tm a k için çalıştı.
T em istius z a m a n ın ın m ü h im hadisatı ve k e n d i h ay atın a dair
b irç o k m a lû m a t ihtiva eden ve h a lk a h itap eden k ırk k a d ar
n u tk u n m ü e llifid ir. Fakat IV ü n c ü asır putperest profesör­
le rin in en b ü y ü ğ ü , m u a sırla rı ü ze rin d e diğe r h e rh a n g i bir
şahıstan fazla tesir icra etmiş olan A n ta k y alı L ib a n iu s ’tur.
Talebeleri arasında Jan K risostom , B ü y ü k Basil, N a z ia n z ’lı
G re g o r gibi şahsiyetler b u lu n m a k ta d ır ve J u lia n ’ın dahi, tahta
■çıkmadan önce, bu h a tib in derslerini b ü y ü k bir te h alük ile
ta k ip ett ğ i m a lû m d u r . L ib a n iu s ’un bir çok asarı m e y a n ın d a
u m u m a m a h su s 65 n u tk u bilhassa b ü y ü k bir ehem m iy ete
m a lik tir. B unlar, o de v rin h ay atın ı tetkike m ed ar o lab ile­
ce k b ir çok m a lze m e ihtiva etm ektedirler. M ektup kolleksiy o n u d a h i daha az e h e m m iy e tli değildir; m u h te v iy a tla rın ın
z e n g in liğ i ve fik irle rin in y ü k s e k liğ in d e n dolayı bu m e k tu p la r
K ireneli Sinesius’un m e k tu p la riy le m ukay ese o lu n a b ilir.
İm p arator Ju lia n d a h i IV ü n c ü asrın en p arlak m uharrirîe rin d e n d ir. M u h a rrirlik m e sle ğin in k ısa lığ ın a ra ğ m e n ede­
biy atın m u h te lif s a h a la rın d a k i ka b iliy e tin e dair p arlak vesi­
k a la r v ü c u d e getirm iştir. İçinde k a ra n lık felrefî ve din î
s p e k ü lâ s y o n u n u n
ak sleri b u lu n a n
n u tu k la r ı
( “ G üneş'
Kirala,, dair n u tk u ), m e k tu p la rı, y alnız bazı p arçaları bize
k a d a r g e lm 'ş o lan “H ıristiy anlara karşı,, ad lı eseri ve k e n d i
h al tercüm esi için m ü h im olan Misopogon (sakaldan nefret
eden) (181) adlı A n ta k y a iıla r için y azm ış o ld u ğ u h icv iy e
J u lia n ’ın m u k te d ir bir m u h a rrir, ay ni z a m a n d a tarihçi, m ü te ­
fek kir, hicv iy eci ve m o ralist o ld u ğ u n u ispata m ed ar o lm a k ­
tadırlar. Y a z ıla rın ın ne m iky asta o de v rin g ü n lü k realitelerine
k a rışm ış o ld u ğ u n u y u k a rıd a g ö r m ü ş tü k . Bu genç im p a r a ­
to ru n , fevkelâde d e h a sın ın , vakitsiz ve an î ö lü m ü n d e n dolayı,
tam k e m a lin e irişm e ğe fırsat b u la m a m ış o ld u ğ u n u u n u tm a ­
m a m ız lâzım d ır.
«Historia Augusta » adı altında tan ıla n ve lâtince y a zılm ış
o lan R o m a im p a ra to rla rın ın hal te rc ü m e le rin in m e şh u r kol-
le k siy o n u IV ü n c ü asra aittir. M üe llifle rin şahsiyeti, to p lam a
eserin de v ir ve tarihî kıy m e ti b ü y ü k m ü n a k a ş a la rı m u c ib
o lm a k ta d ır ve b ir h a y li eser y a zılm a sın a sebep o lm u ş tu r
(182). B ü tü n b u em eklere rağ m e n bir İn g iliz m ü v e r r ih i
1928 de şu satırları yazm ıştır: «A vgust tarih i için sarfedilen
v a k it ve em e kle r pek b ü y ü k tü r ; elde edilen pratik netice ve
tarih î faide ise sıfıra m ü sa v id ir» (183). Son za m a n la rd a
N. Baynes gayet enteresan b ir tarzda b u k o lle k siy o n u n
Ju lia n Apostat z a m a n ın d a • m u a y y e n bir gaye ile y azılm ış
o ld u ğ u n u ispata çalışm ıştır: b u ra d a Ju lia n Apostat h ü k ü ­
m eti ve d in î siyasetinin heyeti u m u m iy e s i le h in d e p ro p a g a n ­
da y a p ılm a k istenilm iştir (184). Bu no ktai nazar â lim le r
tarafından şayanı k a b u l g ö rü lm e m iş tir ve m ü e llif d a h i b iz z a t
ileri s ü r m ü ş o ld u ğ u faraziyenin «fena tenkitlerle» karşılaş­
m ış o ld u ğ u n u ik ra r etm ektedir (185).
IV ü n c ü ve V in ci asır 'putperest edebiyatı d ahi sırf tarih
sah asında çalışm ış olan b ir çok m u h a rrirle r tarafından temsil:
e d ilm e k te d ir: b iz b u n la rd a n y aln ız en m ü h im le r in i k a y d ­
edeceğiz.
,
Y u k a rıd a H u n la ra g ön d e rile n sefaret heyetine iştirak et­
m iş o lan V inci asır m ü v e r r ih le r in d e n P risk u s’u zik re tm iştik .
Y a ln ız parçalar h a lin d e bize k a d ar g elm iş o lan “Bizans tarihi»
ve H u n la r ın h ay atı ve âdetlerine dair v e rd iğ i m a lû m a t son
derece m ü h im ve enteresandır. H a k ik a te n P riskus, V I nci
asır lâtin m ü v e rrih le rin d e n K assiodor ve Jo rdanes’in A ttilâ
ve H u n la r ın ta rih in i y a zm a k için k u lla n d ık la r ı başlıca m e h a z
o lm uştu r.
V inci asırda ve VI nci asrın b a şla n g ıc ın d a y aşam ış olan
Z osim os “Yeni Tarih„ adlı b ir eşer telif etmiştir; m ü v e r r ih
v a k a y ii R o m a n ın A larik tarafından rnuh as?ra e d ild iğ i 410
senesine k adar getirm ektedir. Eski ilâ h la rın hararetli bir
taraftarı olan Z osim os im p a ra to rlu ğ u n in k ır a z ın ı R o m a lıla r
tarafından ih m a l ed ilm iş olan ilâh la rın h ddetine atfetmekte,
herkesten ziyade B ü y ü k K o n sta n tm ’e çatm aktadır. Ju lia n
h a k k ın d a çok y ük se k bir fikire sahiptir.
A n ta k y a d a d o ğ m u ş bir S u riy e li G re k olan A m m ia n u s
M arçellinus, IV ü n c ü asır s o n u n c a l'Res Gesiaev adlı R o m a
im p a r a to r lu ğ u tarih in i lâtince olarak yazdı. A m m ia n u s , Taçitus’u n tarihini aşağı y u k a rı dev am ettirm eğe çalıştı ve h â d i­
seleri N e rv a ’dan V alens’in ö lü m ü n e k a d a r (M.ş. 9 6 - 3 7 8 )
getirdi. Y a ln ız 3 5 3 ile 3 7 8 ara sın d a k i v a k a la rı ih tiv a eden
son 18 kitap bize k a d ar gelm iştir. M ü v e rrih çetin askerî tec­
rü b e le rin d e n ve bizzat iştirak etm iş o ld u ğ u J u lia n ’ın îra n
seferlerinden istifade etmiş ve h a k la r ın d a b irin c i elden malûm attar o ld u ğ u m u a s ır hâdiseleri ta rih in d e tasvir etm iştir.
M ü v e rrih h a y a tın ın s o n u n a k a d a r putperest kaldı, fakat h ıris ­
tiy a n lığ ı b ü y ü k bir m ü s a m a h a ile karşıladı. Eseri Ju lia n ve
Valens devirleri, G o tların tarihi ve H u n ta rih in in b a şlan g ıç­
ları için m ü h im bir k a y n a k teşkil etm ektedir. Son z a m a n la r ­
da A m m ia n u s ’u n edebî k a b iliy e ti h a k k ın d a son derece müsaid bir fik ir serdedilm iştir. E. Stein A m m ia n u s ’u Taçitus ileD ante arasında yetişm iş en b ü y ü k edebî deha olarak göster­
m ektedir (186). N . Baynes ise b u m ü v e r r ih i “R o m a n ın son
b ü y ü k tarihçisi,, tesm iye etm ektedir (187).
İn h itat etm ekte olan k lâsik fik rin m e rk e zi A tina V inci
asırda, b u şehirde u z u n seneler tedrisatta b u lu n a n ve yazı,
yazan neo - p ta to n izm in son .m ü m e ssili
İstan b u llu Proklu s ’un ik a m e t m a h a lli o lm uştu r. A y n i şehirde Teodos II
in karısı Atenais E v d o k ia d ü n y a y a gelm iştir; b u k a d ın ın m u ­
ay y en b ir edebî k a b iliy e ti v a rd ı ve bir çok eser yazm ıştır.
Biz b u ra d a b u dev ir garbî Avrupa; e d e b iy a tın d a n bahsetm iyeceğiz: b u edebiyat, m a lû m o ld u ğ u veçhile, A v gu stin ve
diğe r kabiliy etli şair ve m u h a r rir le r in eserleri tarafından
tem sil o lu n m a k ta d ır.
P ay itahtın İstanbu la n a k lin d e n sonra lâtince im p a ra to r­
lu ğ u n resm î lisanı o lm a k ta d e v am etti ve b u h ali IV ü n c ü
ve V inci asırlarda da m u h a fa za etti. Lâtince gerek Teodos
K o d e k sin d e toplanm ış, gerek b ilâh a re V inci asır ve VI inci;
asrın b a şlan g ıc ın d a n e şred ilm iş o lan m u a h h a r k a n u n n a m e ­
lerde k u lla n ıla n lisan oldu. Fakat y u k a rıd a işaret ettiğim iz
veçhile, İstanbul y ü k s e k M ektebi in k işa f ettikçe lâtin c e n in
ü s tü n lü ğ ü zeval b u ld u ve her nede olsa, im p a ra to rlu ğ u n ,
şark k ıs m ın d a en fazla ta a m m ü m etm iş olan grekçe tercih
o lu n m a ğ a başlandı. G re k a n ’anesi ise A tina putperest m ekte­
bi tarafından tem adi ettirilmişti; fakat h ıris tiy a n lığ ın zaferi
b u m e k te b in in k ır a z ın ı tacil etmiştir.
Sanat sahasında IV ü n c ü , V inci ve V I nci asırlar bir
sentez (terkib) devresini temsil etm ektedirler: y eni bir sana­
tın h u su le g elm esini h a zırlıy a n m u h te lif u n s u rla r m üte ca­
nis b ir b ü tü n teşkil etm ek üzere birleştiler. Bu y eni sanat
“ B izans sana tı,,, y a h u t “ şarkî h ıristiy an sanatı,, (E ast christian A rt) a d ın ı taşım aktadır. Tarih ilm i b u sanatın k ö k le rin e
d a h a derin olarak n ü fu z ettikçe b u sanatın te k â m ü lü n d e
şark ın ve şark a n ’a n e le rin in m ü h im bir rol o y n a m ış o ld u ğ u
m e y d a n a çık m ak tad ır. Son asrın tam s o n u n d a A lm a n
âlim le ri im p a r a to r lu ğ u n ilk ik i asrında garpte in k işa f etm iş ve
in k ır a z h a lin d e b u lu n a n şarkî hellenistik k ü lt ü r ü n ü i tihlâf
eylem iş olan “R o m a devlet sanatı,, n m (R öm isch e R eichskunst)
b ilâh a re IV ü n c ü ve V inci asırlarda, hıristiyan sanatının
tem el taşını teşkil etmiş o ld u ğ u n aza riy e sini m ü d afa a etm iş­
lerdir. Bu g ü n b u faraziye terkedilm iştir. 1900 de P. V.
A in a lo v ’u n “ Bizans sanatının hellenistik menşe'i „ (rusca) adlı
m e şh u r eserinin ve 1901 de A v ustury alI â lim J. Strzygowsk i’n in “ Şark ve Roma,, (O r ie n t u n d R o m ) ad lı şayanı d ik k a t
k ita b ın ın ne şrin d e n sonra Bizans sanatının m enşe meselesi
yepyeni bir safhaya girm iştir: b u g ü n şark -h iristiy an sana­
tın ın in k işa fın d a da şark ın başlıca ro lü o y n a m ış o ld u ğ u
k a b u l o lu n m a k ta , y alnız «şark» ve «şark tesirleri» k e lim e ­
leriyle ne kaste d ild iğ i meselesi ortaya k o n m a k ta d ır. Telif
etmiş o ld u ğ u çok ve enteresan eserlerinde S trzyg o w ski eski
şark tarafından icra edilm iş olan bu tesiri m ü n a k a ş a etm ek­
tedir. Bu â lim ilk evvelâ b u tesirin m e rk e zin i İstanbu lda
-aradıktan sonra, M ısır, A n a d o lu ve S uriy eye teveccüh etm iş
ve şark ve şi r a i istikam etlerinde daha ileri giderek Mezo
p otam ya h u d u d la r ın ı aşm ıştır ve h ale n b u tesirin esas k ö k ­
lerini İran ve E rm enistan y ay laların d a ve d a ğ la rın d a ara­
m aktad ır. Bu âlim e göre “H ellas grek ro m a sanatı için ne ise
İr a n d a yeni hıristiyan d ü n y a sı sanatı için o d u r,, (1 8 8 ).
Strzygovvski H in d ve Ç in T ürk ictanı sanatlarının b u mese­
leyi halle m a d a r olabilecek m alze m e vereceklerini ü m it
etm ektedir. Bizans sanatının m enşe’ine dair yap ılan araştır­
m a la r sahasında ifa ettiği b ü y ü k h izm etle ri ta n ım a k la bera
ber, m u a sır tarih ilm i b u â lim in en son faraziyeleri h a k k ın d a
k a t’î bir fikir d erm ey an etm em ektedir (189).
IV
ü n c ü asır, B izans sanatı tarih i için, son derece m ü h im
bir devir oldu- H ıris tiy a n lığ ın R o m a im p a ra to rlu ğ u d a h ilin d e
m a lik o ld u ğ u yeni teşkilât b u d in in süratli b ir tarzda y a y ıl­
m a sın ı intaç etti. Ü ç u n s u r -h ıristiy a n lık , h e lle n izm ve şarkIV ü n c ü asırda karşılaştılar ve b u n la r ın birle şm e sin d e n “ h ı­
ristiy a n -şark „ sanatı h u sule geldi.
Sen
Simeon
Stylit,
Basil II nin
Azizler
Takvimi
Basil II nin Azizler Takvimine ait bir minyatür
( Ebersolt, Orient et Occident'dan alınm ıştır)
im p a r a to r lu ğ u n siyasî m e rk e zi o lan İstan b u l tedricî su­
rette bir k ü ltü r ve bir sanat m e rk e zi o ld u . Fakat b u hadise
an î olarak v u k u b u lm a d ı. «İstanbul y abancı k u v v e tle rin istiiâsına karşı ko y abile cek ve y a h u t b u n la r ı ko n tro l edebilecek
eskidenberi m ev cu t bir m edeniyete m a lik değildi; ilk evvelâ
y eni tesirleri tartm ak ve b u n la rı b e n im se m e k m ec b uriy e tin d e
kaldı; b u iş ise ancak b ir asırda b a şa rıla b ilird i» (1 9 0 ).
Sanat h ay atlarında daha eski a n ’anelerin. icra ettikleri
tesirlerin ak islerini ih tiv a eden S u riy e ve A ntaky a, M ısır ve
İskenderiye “Bizans,, sanatının in kişafı ü z e rin d e çok ku v v e tli
ve istifadeli b ir tesir icra etm işlerdir. S uriy e m im a rîs i b ü ­
tü n IV ü n c ü ve V inci asırlar m ü d d e tin c e in k işa f etti. K u d ü s
ve B e y tü llâ h im ’deki nefîs kiliselerin, N azaret’teki bazı kilise­
ler ile birlikte, B ü y ü k K o n stan tin ’in saltanatından itibaren
b in a e d ilm iş o ld u k la r ın ı y u k a r ıd a g ö r m ü ş tü k . S uriy e ve
A ntaky a kiliseleri g ö rü lm e m iş bir ih tişa m la te m a y ü z e d iy o r­
lardı. “A ntaky a p arlak bir m ed eniye tin m erkezi o ld u ğ u n ­
dan dolayı S uriy e hıristiyan sanatının reh b e rlik vazifesini de­
ru h te etti., (191). Maalesef A nta ky a sanatı h a k k ın d a pek az m a ­
lû m a tım ız vardır. 1860-1861 senelerinde de V o güe tarafından
keşfedilm iş o lan orta S u riy e n in “ ö lü siteleri,, IV ü n c ü ,
V inci ve V I nci asırlarda h ıristiy an m im a rîsi h a k k ın d a
bir fik ir
verm ektedirler. V inci asır sonu ab id e le rin in
en calibi d ik k a t o la n la rın d a n
b iri A ntaky a ile
H alep
arasında b u lu n a n Sim eon Stylit’in m e ş h u r m a n a stırıd ır ( Kalaat S e m a n ); b u m a n astırın m u a z z a m h arabeleri b u g ü n
d a h i göze ç a rp m a k ta d ırla r (192). E ly e v m B erlinde im p arato r
Frederik M üze sin d e b u lu n a n m e ş h u r Mşatta (Jordan’ın şar­
k ın d a ) friz in in IV ü n c ü , V inci v e y a h u t V I nci asra ait bir eser
olm ası m u h te m e ld ir (1 9 3 ). M ısırda im p arato r A rk ad iu s
tarafından en m e şh u r M ısır azizle rin d e n M enas’ın k a b ri ü ze ­
rinde b in a edilm iş o lan çok g üzel b ir b a zilik d a h i V inci
asrın b a şlang ıc ına aittir. Bu b a z ilik ’in harabeleri son z a m a n ­
larda C. M. K a u fm a n n tarafından k a zılm ış ve tetkik e d ilm iş ­
tir (1 9 4 ).
M o za y ik , portre (h a lıc ılık h ıris tiy a n lığ ın ilk z a m a n la r ın ­
da k u m a ş la r üze rin e n a k şe d ilm iş tasv irle r) i l â h . . . . sah a­
la rın d a b u devir B izans sanatının m u h te lif şubelerine ait
bir çok enteresan n ü m u n e le re m a lik iz.
V
inci asırda, Teodos II z a m a n ın d a , İs ta n b u lu n , b u g ü n
d a h i m ev cu t o ’an surlar ile ç e v rilm iş o ld u ğ u n u biliy o ru z.
Y a ld ızlı kapı ( Porta Aurea) IV ü n c ü asrın so n u n d a ve yah ut
V in ci asrın b a şla n g ıc ın d a b in a ed lm iştir. İm p ara to rla r m e ­
rasim le b u k a p ıd a n şehre girerlerdi. M im a rîs in in g ü ze lliğ iy le
te m a y ü z eden b u k a p ı b u g ü n d a h i m e v c u d d u r.
İstan b u ld a “Sent İren,, ve “Aziz H avariler,, kilise lerinin
binası K o n stan tin ’in a d ın a b a ğ lıd ır. İnşasına b u dev irde
b a şlan m ış olan Ayasofya K o n stan tin ’in o ğ lu K onstans z a m a ­
n ın d a ik m a l o lu n a b ilm iş tir. Bu kiliseler V I nci asırda Ju stin ian
tarafından y e nid e n b ina o lu n m u ş la rd ır; V i n c i , asırda p a y i­
taht diğer bir kilise, y ani Studios b a zilik i ile (ş im d ik i İmrahor c a m ii) tezyin ed.lm iştir.
“İlk B izans sanatı,, na ait b ir ta k ım abideler im p a ra to r­
lu ğ u n garb k ıs m ın d a m a h fu z k a lm ışla rd ır. B u n la r arasında
S e lân ik te b u lu n a n bir kaç kiiise ; D a lm a ç y a d a Spalato’da
k âin D iok letian sarayı (IV ü n c ü asır başlangıcı); V inci asrın
so n la rın a ait o ld u ğ u anlaşılan R o m a d a k i “Santa M aria Antiqua„ kilise sinin bazı n ak ışları ( 1 9 5 ); R a v e n n a d a k i G alla
P la çid ia türbesi ve ortodoks vaftiz bin a sı (V inci asır) ve en
n ih a y e t şim alî A frikada b u lu n a n bazı abideler z ik ro lu n a b iiir.
Sanat tarih ind e IV ü n c ü ve V inci asırlar B ü y ü k Ju stin ia n
d e v rin i h a zırla y a n
bir devre olarak telâkki o lu n a b ilir.
"Ju stin ia n z a m a n ın d a p ay itah t k e n d i m e v c u d iy e tin i tam a m iy le
id ra k edecek ve h â k m bir rol o y n a m a ğ a başlıyacaktır ve
b u devre b ih a k k ın Bizans san a tın ın ilk altın devresi olarak
tavsif edilm iştir» (1 9 6 ).
UMUMÎ MAHİYETTE ESERLER:
S c h i l l e r (H.), G eschichte der rö m isc h e n Kaiserzeit; I I :
Von D iok letian bis z u m Tode T heodosius des Grossen (Gotha„
1887). — Siyaset h u s u s u n d a çok iyi, d in h u s u s u n d a sathî.
— Y e n i b ir tabı h a zırla n m a k ta d ır.
.
D u r u y (V.), Histoire des R o m a in s (Paris, 1883-1885).
C ilt VI-VII.
'
B o i s s i e r (G.), La fin d u p ag an ism e (Paris). 2 cilt, m ü te ­
ad d it defalar neşredilm iştir.
H a r n a c k (A.), Die M ission u n d A u sb re itu n g des Christentum s-in den ersten drei Ja h rh u n d e rte n (Leipzig, 1924).
2 cilt, 4 ü n c ü y e n id e n g özd e n g e çirilm iş +c>bı.
S e e c k (O.), G eschichte des U n te rg a n ^o der antik e n W e lt
(B erlin — Stuttgart, 1893-1920). 6 ci*t. (Cilt 1 in 3 ü n c ü tabı
1910, cilt II ve I I I ü n 2 nci tab ıları 1921 de intişar etmiştir).
The C a m b id g e M edieval H istory; cilt 1 (1911)
B u r y (J. B.), A H istory of the Later R o m a n E m p ire (L o n­
don, 1923). C ilt 1.
K u l a k o v s k i (J.), B izans tarih i (Kiyef, 1913). 2 nci tabı*
Cilt 1, (rusca).
Ü s p e n s k i (F. I.), Bizans im p a r a to r lu ğ u tarih i (Sen Petersb u rg , 1913). C ilt 1 (rusca).
Ş e s t a k o v (S. P.) B izans
2 nci tabı, cilt 1 (rusca).
tarih i
dersleri
(K azan,
1915).
Ü s p e n s k i (C. M-)> B izans tarih i eskisleri (M oskova, 1917).
C ilt 1, (rusca).
B o l o t o v (V.), Eski kilise tarih in e dair dersler. III . U m u ­
m î k o nsiller d e v rin d e Kilise tarih i (Sen Petersburg, 1913).
- G ayet m ü h im (rusca).
( Lot F.), La Fin du m o n d e an tiq u e et le deb ut du moyenâge (Paris, 1927). -M ü h im .
S t e i n (E.), G eschichte
(W ien, 1928). -M ü h im .
des
sp âtröm isch e n
Reiches;
I
SALTANAT VE MÜTEFERRİK MESELELERE DAİR MONOGRAFİLERt
(Konstantin zamanına ait zengin bir bibliyografya vardır)
B u r c k h a r d t (J.), Die Zeit K onstantins des Grossen
(3 ü n c ü tabı, Leipzig, 1898, l i n ç i tabı, 1853). — P arlak, fak at
son derece septik.
M a u r ic e (J.), N u m is m a tiq u e co nstantinienne (Paris, 1908­
1912). C iit I- lII.- S on derece m ü h im .
M ilân e m irn a m e s in in 6 0 0 ü n c ü seneyi devriyesi m ü n a ­
sebetiyle 1913 te b irço k eserler intişar etmiştir. B u n la r meyan ın d a aşa ğıd ak ile ri k a y d e d iy o ru z :
K o nstantin der Grosse u n d seine Zeit. G esam m elte S tu­
dien herausgegeben vo n F. J. D ö l g e r (F re ib u rg i.- Br., 1913).
S c h w a r t z (E.), Kaiser K onstantin
K irch e (L eipzig — Berlin, 1913).
und
die
christliche
B r i l l i a n t o v (A.) İm p ara to r K o nstantin ve M ilân e m ir n a ­
m esi, 313. (Petrograd, 1916), rusca. -M ü k e m m e l b ir eser;
hâdisatın ta h lili o rijin a l m e h a zla rın , ve 1913 ze n g in b ib li­
yografyası d a h il o lm a k üzere, m o d e rn eserlerin tetkikine
istinat etm ektedir.
B a t i f f o l (P.), La p aix co n stan tin ie n n e et le catholicism e
(3 ü n c ü tabı. Paris, 1914).
L e c l e r c g (H) “Constantin,, m akalesi. F. C a b ro l’ü n “Dictio nnaire d ’archeologie chretienne et de liturgie,, (Paris, 1914)
adlı an sik lo p e d isin d e intişar etm iştir. C ilt III , 2 sah. 2 6 2 2 ­
95. — M ü k e m m e l b ir bib liy o g rafy a ih tiv a eden gayet m ü h im
bir m akale.
C o l e m a n (Chr. B.), C onstantine the G reat a n d christianity
(New-York, 1914). Studies in H story. E cono m ics an d P u b lic
Law. Ed. by the Faculty of Polit cal Science of C o lu m b ia
U niversity, vol. LX, No. l.- (S ah. 243-254 te gayet iy i b ib li­
yografya).
Bizans İmparatorluğu Tarihi
11
H u t t m a n n (M. A.), The establishem ent of ch ristianity a n d
the proscription of p a g a n is m (New-York, 1914). Y u k a r ıd a
z ik re d ile n n eşriy at serisi, cilt LX, N o. 2 . -(Sah. 250-257 de
iy i b ib liy o g ra fy a ).
M a u r i c e (J.), C onstantin le G ra n d . L ’o rig in e de la civilisation ch re tie n n e (Paris, 1925).
Ju lia n Apostat de v rine ait geniş b ir b ib liy o g ra fy a m e v ­
cuttur; her sene y eni eserler ç ık m a k ta d ır.
A l i a r d (P.), Ju lie n l’Apostat (3 cilt. Paris, 1900-1903).
Ü ç ü n c ü tab ı: 1906-1910 senelerinde çıkm ıştı.
Ne g r i (G.), L ’Im p e ra to re G iu lia n o l’Apostata (2 nci tabı,
M ilano, 1902). - D üşes L i t t a -V i s c o n t e - A r e s e tarafından
y a p ılm ış olan İngilizce tercüm esi, 2 cilt h alin de, N ew -York’ta,
1905 te, intişar etmiştir.
G e f f c k e n ( J ), K aiser Ju lia n u s (Leipzig, 1914).
L e c l e r c q ( H ), Ju lie n l’Apostat. D ic tio n n a ire d’archeologie
chretien-ne et de liturgie, cilt V I I I (1928), s. 305-399 (iyi
bibliy ografya).
G ü l d e n p e n n i n g (A) — İ f l a n d (J.) D er Kaiser T heodosius
'
R a u s c h e n (G.), Ja h rb ü c h e r der christlichen K irch e unter d e m K aiser T heodosius d e m G rossen (F re ib u rg i. - Br.
1897).
Ç e r n ı a v s k i (N), İm p arato r B ü y ü k Teodos ve d in î siya­
seti (Sargiev - Posad, 1913). Rusca.
G ü l d e n p e n n i n g (A.), G eschichte des oström ischen R e i­
ches u n te r den K aisern A rcadius u n d T hedosius II (Halle,
1885).
E n s s l in (W.), Leo I. Kaiser, 4 5 7 - 4 7 4 . (P a u ly -W issow a,
Real - E ncy clo p âdie, 1925, cilt X II, 2, s. 1947 - 61).
der. Grosse, (H alle, 1878).
B a r t h (W.),
Kaiser Zeno (Basel, 1894).
Ro s e (A.), Kaiser A nastasius I. cilt I: D ie aussere P o litik
des Kaisers (H alle a. d. Saale, 1882).
R o s e (A.), D ie by zantinisch e K irc h e n p o litik unter Kaiser
A nastasius I (W o h la u, 1888).
H o l m es (W. G), The A ge of Ju s tin ia n
(2. tabı, L ondra, 1912) cilt I (Anastas devri).
an d
T heodora
GERMEN İSTİLÂLARI TARİHİNE DAİR:
F u s t e l de C o u la n g e s , H istoire des institutions politiques et l'ancienne France. C ilt II: L’in v a sio n g e rm an iq u e .
<Paris).
H o d g k i n (T.),
1892). Cilt I.
Italy an d H er In v ad e rs (2. Tabı. O xford,
R a p p a p o r t (B.), D ie E infâlle der G oten in das R ö m isch e
R eich bis au f C onstan tin (Leipzig, 1899).
S c h m i d t (L.), G eschichte der deutschen S tâm m e bis
z u m A u sg an g e der V ö lk e rw a n d e ru n g (B erlin, 1904). C ilt I.
D o p s c h (A.), W irtschaftliche u n d soziale G ru n d la g e n
d e r e u ro p âisçh e n K u ltu r e n tw ic k lu n g (W ien, 1918). Tadil ve
tevsi edilm iş ik in c i tabı: V iyana, 1923. C ilt I. - Bilhassa garp
iç in gayet enteresan ve m ü h im .
H a lp h e n (L.), Les Barbares: des grandes in v a sio n s aux
conquetes turq ues d u X I. siecle (Paris, 1926).
ARİANİZM’E DAİR:
G v v a t k in (H. M.), Studies on A ria n is m (2. tabı, Cambridge, 1900). - M ü k e m m e l b ir eser.
G w a t k i n (H. M.), A rian ism , in the C a m b rid g e M edieval
H istory, I (C am brid ge , 1911). sah. 118 - 142.
BU DEVRİN BİZANS EDEBİYATINA D A İR :
C h r is t (W.), G eschichte der g rie chischen Literatür (6.
tabı. M ü n c h e n , 1924). C ilt II, 2.
B a r d e n h e w e r (O.), Patrologie (3. tabı. F re ib u rg i. - Br.
1910). - T. J. S h a h a n tarafından y a p ılm ış İngilizce tercüm esi
(F re ib u rg i. Br. a n d S aint Louis, M innesota, 1908).
B a r d e n h e v v e r (O.), G eschichte der a ltk irc h lic h e n Lite­
ratür (F re ib u rg i. Br.). C ilt III, 1912 (IV ü n c ü asır); IV, 1924
(V in c i asır).
H a r n a c k (A,), L e h rb u c h der D o g m e n g e sc h ic h te (4. tabı,
T ü b in g e n , 1909). C ilt II (IV ü n c ü ve V inci asırlar).-E. Speirs
ve J. M iller tara fın d a n y a p ılm ış İn g ilizce tercüm esi (L o n­
don, 1898); cilt IV (3. tabına göre te rcü m e edilm iştir).
FASIL III
B Ü Y Ü K JUSTİN İA N VE İLK HALEFLERİ
(518 — 610)
Z e n o n ve Anastas’ın halefleri, gerek dış ve gerek iç
siyasetlerinde, b u ik i im p a ra to ru n takip etm iş o ld u ğ u y o lu n
ta m a m iy le a k s in i tu ttu la r : b u n la r şark ı terk ile garbe e h e m ­
m iy e t verdiler.
518 — 610 DEVRESİ İMPARATORLARI
518 ile 5 7 8 seneleri ara sın d a k i devrede taht, aşa ğıd ak i im ­
paratorlar tarafından işgal e d ild i: İlk evvelâ Anastas’ın ö lü ­
m ü n d e n sonra tesadüfi olarak tahta ç ık a rıla n im p a ra to ru n
m u h a fız kıtaatı k u m a n d a n ı (“excubitor„ Iar k o n tu ) (1) Eski
Justin (5 1 8 - 5 2 7 ) ; sonra Ju stin ’in m e ş h u r y eğeni B ü y ü k
Ju s tin ia n (527-565); en nihayet, b u son im p a ra to ru n y eğen i
G e n ç Ju stin ism iy le tanıla n Justin II (565 - 578). Justin ve
Ju stin ia n a d ların a b u n la r ın m enşe’ meselesi pek y a k ın d a n
bağlıdır- B irçok âlim le r u z u n m ü d d e t Justin ve Ju s tin ia n ’ın
slav n e slin d e n o ld u k la r ın ı tarih î bir h a k ik a t olarak k a b u l
etm işlerdir. Bu fa ra ziy e n in esasını Ju s tin ia n ’ın hocası papas
Teofil tarafından y azılm ış ve V atikan k ü tü p h a n e s i m u h a fızı
N ik o la A le m a n n u s tarafından X V II nci asrın b a şla n g ıc ın d a
ne şre d ilm iş o lan im p arato r Ju s tin ia n ’m b ir hal tercüm esi
teşkil etm ektedir. B urada Ju stin ia n ve ak rab aları, g û y a m e m ­
leketlerinde taşım ış o ld u k la rı isim ler altın d a zikro 'unm aktad ır ; slav lisaniy atı sah a sın d a k i en y ü k se k otoritelere göre b u
isim le r slav is im le rid ir: M eselâ Ju s tin ia n ’m ad ı “U p r a v d a w
“h ak ik at, adalet,, m a n asın a gelm ektedir. A le m a n n u s ’u n el
y a z m a sın ı X IX u n c u asrın so n u n d a (1883) keşf ve tetkik eden
İn g iliz â lim i Bryce, X V II nci asrın b a şla n g ıc ın d a y a zılm ış
olan b u el y a z m a s ın ın efsanevî m ahiyette o ld u ğ u n u ve h iç b ir
tarih î kıy m e te m a lik b u lu n m a d ığ ın ı ispat etmiştir: B in aenaley h
BÜYÜK JUSTINIAN
l?o t r a ı m * ,/^'
,Vİ
Co
-|-r
Ju s tia n 'ın slav m e n şe ’i faraziyesini b u g ü n h iç n aza rı itibare
a lm a m a k lâ z ım d ır (2). Bazı m e h a zlara istinaden b e lk i
Justin ve Ju s tin ia n ’m İlliry alı v e y a h u t A r n a v u t o ld u k la rı
k a b u l o lu n a b ilir. H er ne hal ise, Ju s tin ia n b u g ü n k ü Ü s k ü p
c iv a rın d a , A r n a v u tlu k h u d u d u n d a bir M a k e d o n y a k ö y ü n d e
d ü n y a y a gelm iştir. B irk aç â lim Ju s tin ia n ’m sülâle sin i Dardanya, y a n i Y u k a r ı M a k e d o n y a d a o tu ran R o m a lı k o lo n la ra
k a d ar çık a rtm a k ta d ırla r (3). B in a e n a le y h d e v rin ilk ü ç
im p a ra to ru îİliry alı y a h u t A r n a v u ttu la r ; fakat b u n la r Romalılaşm ış İlliry a lı y a h u t A rn a v u ttu la r: b u n la r ın a n a lis a n ı
lâtince idi.
S ıh a ti b o z u k o lan Justin II evlâdsız ö ld ü . K arısı Sofia’n ın
ta h rik âtı neticesinde, im p a ra to rlu k o rd u s u k u m a n d a n la r ın d a n
T rakyalI T iber’i evlât e d in d i ve Çesar nasbetti. B u m ü n a s e ­
betle Justin, k âtip le r tarafından “stenografiye,, edilm esi saye­
sinde, o rijin a l şe k lind e z a m a n ım ız a k a d ar g e lm iş o lan g ay et
enteresan b ir n u tu k irat etti. N e d a m e t ve sa m im iy e t h iste ri
ih tiv a eden b u n u tu k m u a s ırla r ü z e rin d e pek d e rin b ir tesir
yaptı (4). B u n u tu k ta n işte b irk a ç p a rç a :
« Ş u n u b ilin iz k i sizi takdis eden, size b u rü tb e y i ve n iş a n ­
ları veren ben d e ğ il, fakat Allahtır... Ş im d iy e k a d a r k ra liç e n iz
olan k a d ın a b ir ana g ib i h ü r m e t e d in iz ; evvelce b u k a d ın ın
kölesi, şim d i ise e v lâd ı o ld u ğ u n u z u u n u tm a y ın ız . K a n d ö k ­
m ek ten h a z d u y m a y ın ız ; katillerle suç o rta k lığ ı y a p m a y ın ız ;
fenalığa karşı fenalıkta b u lu n m a y ın ız ; ç ü n k ü siz de sonra»,
b e n im g ib i, sev ilm ezsiniz!.. İm p a ra to rlu k m e k a n izm a s ı be n i
g u r u r la n d ır d ığ ı gibi sizi de g u ru rla n d ırm a s ın !.. O r d u y a d ik k a t
e d in iz ; m ü n a fık la r ı teşvik etm ey iniz ve h a lk ın “selefi şöyle
id i v e y a h u t böyle idi,, dem esine m a h a l v e r m e y in iz ; ç ü n k ü
size b u n la r ı şahsî tecrübem e istinaden s öy lü y o ru m ,, (5).
Justin l i n i n ö lü m ü n d e n sonra Tiber “Tiber II„ ism i altın ­
da h ü k ü m s ü r d ü (5 7 8 - 5 8 2 ). Bu zatla Ju s tin ia n sülâlesi sona
erdi. T iber’e, d a m a d ı M a v rik iu s, halef o ld u (582-602). M ehaz­
larda b u son im p a ra to ru n m enşe’i h u s u s u n d a m ü b a y e n e t
v a rd ır. B azıları bu zatın ailesinin K a p a d o k y a n ın u z a k şeh ir­
le rin d e n A rabissus’tan (6) neşet etm iş o ld u ğ u n u , diğerleri
ise, M a v r ık iu s ’a K a p a d o k y a lı ü n v a n m ı v e rm ekle beraber,,
b u zatın Bizans tah tına çık m ış olan ilk G re k o ld u ğ u n u id d ia
etm ektedirler (7). Fakat b u ibare ler arasında h a k ik î bir
tezat y o k tu r : M a v rik iu s ’u n , K a p a d o k y a d a d o ğ m u ş o lm a k la
beraber, h ak ik a te n G re k n e slin d e n ilk B izans im parato ru.
olm ası p e k âlâ m ü m k ü n d ü r ( 8 ) . Fakat diğe r b ir a n ’aneye
g öre M a v rik iu s R o m a lıd ır (9). E n n ih a y e t J. A. K u lak o v sk i,
Kapadokya
a h a lis in in E rm e n i o ld u ğ u n u n a za rı itibare
a larak , M a v rik iu s ’u n d a h i E rm e n i o lm a sın ı m u h te m e l ad de­
d iy o r (10). Ju stin ia n d e v r in in son im p a ra to ru , M a v rik iu s ’u
tahttan in d ir m iş olan T rakyalI tiran Fokas o lm u ş tu r (602-610).
JUSTİN
I
Tahta c ü lû s u n d a n itibaren Justin I, ik i selefi tarafınde n
takip edilen d in î siyaseti terketti: K at’î olarak K a d ık ö y
d o k trin in taraftarlarını iltizam etti ve m onofisitlere karşı şid ­
detli b ir itisaf dev ri açtı. H ü k ü m e t R o m a ile barıştı ve Z e n o n
ve H e n o tik o n z a m a n ın a k a d ar d a y a n an şark ve garp kilise­
leri a ra sın d a k i a n la ş m a m a z lık sona erdi. B u dev ir im p a r a ­
to rla rın ın d in î siyaseti o rto d o k slu ğa istinat etti ve devlet*
b ir kere daha, şark v ilây e tle rin i k e n d in d e n u zaklaştırdı.
BÜYÜK JUSTİNİAN. TEODORA
Justin I e d e v rin in en m ü h im sim ası o lan y eğen i Justın ia n halef o ld u (5 2 7 - 5 6 5 ) .
Ju stin ia n a d ın a B izans d e v rin in en enteresan ve en zeki
k a d ın la r ın d a n b iri olan karısı Teodora’n ın adı pek sıkı su­
rette b a ğlıd ır. Ju s tin ia n ’ın m u a s ırı P ro k o p ’u n “G izli Tarih,, i
T eodora’n m genç senelerinde g e çirm iş o ld u ğ u fırtınalı h a y a tı
o ld u k ç a ca n lı renk lerle tasvir etm e k te d ir: Eğer m ü e llife
in a n m a k caizse, H ip o d ro m (A tm eydanı) ay ıları b e k ç is in in
k ızı o lan T eodora o dev ir tiy a tro su n u n a h lâk sız m u h itin d e
yaşam ış ve b ir çok aşk m aceraları g eçirm iştir. T eodora’ya
tabiat b ü y ü k , b ir g ü ze llik , zerafet ve zek â bahşetm işti. D ie h l’e
göre b u k a d ın “İs ta n b u lu eğ le n d irm iş, m est ve rezil etm iş­
tir,, (1 1). P ro k o p n a m u s lu a d a m la rın sokakta T eodora’ya
rastgeldikte, elbiselerinin b u k a d ın a s ü r ü n ü p k irle n m e m e s i
için, y o lla rın ı
d e ğ iş tird ik le rin i
n a k le d iy o r (1 2 ).
Fakat
m ü sta k b e l k ra liç e n in g e n ç liğ in e ait b ü tü n b u u ta n d ırıc ı
teferruatı en b ü y ü k k a y d ı ihtiyatla te lâk k i etm ek lâ z ım d ır ;
Ç ü n k ü te k m il b u n la r Ju stin ia n ve T eodora’yı k irle tm e k g a­
yesiyle “ G izli Tarih,, i kalem e a lm ış o lan P ro k o p ’tan ç ık m a k ­
tadır. H a y a tın ın ilk k ıs m ın ın fırtın alı senelerinden sonra
Teodora b ir m ü d d e t için p ay itahttan ay rılıy or, A frıkay a g id i­
y o r ve orada b ir kaç sene kalıyo r. İstanb u la av d e tin d e ar­
tık e v velki hafif m eşrep tiyatro sanatkârı d e ğ ild ir. S ah ne y i
terketm iştir ve m ü n z e v î b ir h ay at sürm e ktedir; v a k tin in
b ü y ü k bir k ıs m ın ı y ü n b ü k m e k le g e ç irm e k ti ve d in î m esele­
lere karşı b ü y ü k bir alâka gösterm ektedir. İşte b u dev irde
Ju s tin ia n T eodora’yı, ilk defa olarak g ö rd ü . K a d ın ın g üze li ği
im p a ra to r ü ze rin d e b ü y ü k b ir tesir yaptı; Ju stin ia n Teodo a’vı
saray ına getirtti, patriçi m ertebesine ç k a rd ı ve b ir m ü d d e t
so nra b u k a d ın la evlendi. Ju stin ia n tahta çıktıkta Teodora
B izans im parato riçesi oldu. Y eni ro lü n d e Teodora, işgal
ettiği y ü k se k m e v k ie tam m anasiy le lâ y ık o ld u ğ u n u ispat
etti: K ocasına sadık kaldı, h ü k ü m e t işleri ile a lâk a d ar o ld u ve
b u sahada b ü y ü k bir dirayet gösterdi ve Ju s tin ia n ’a, İdarî
h u su sla rd a , birçok tesirlerde b u lu n d u . A şağıda tekrar b a h ­
sede ceğim iz 5 3 2 isyanında, Teodora son derece m ü h im b ir
rol o y nad ı. H a rik u lâ d e s o ğ u k k a n lılığ ı ve a zm i sayesinde im ­
p a ra to rlu ğ u b e lk i yeni iğtişaşlardan k u rtardı. D in sahasında
m o n o fisizm i tercih ettiğini alenen gös e r d i : Bu sahada hattı
hareketfni lâ y ık iy le tayin ed e m iy e n ve m o n o fisizm e tav iz­
lerde b u lu n m a k la beraber, hayatı m ü d d e tin ce , o rto d o k slu ğ u
iltiza m etm iş olan k o casının tam m a n asiy le m u a rız ı oldu.
Bu n o k ta d a Teodora, h ak ikatte im p a r a to r lu ğ u n en hayatî
k ıs ım la r ın ı teşkil eden m onofisit şark vilây e tle rin in e h e m m i­
yetini k o casından daha iy i a n la m ış o ld u ğ u n u gösterdi. Teo­
do ra Ju s tin ia n ’dan çok evvel, 5 4 8 de, kanserden ö ld ü (13).
R a v e n n a ’da, San Vitale kilisesinde, VI nci asra izafe o lu n a n
m e ş h u r m ozayikte, T e o d jra , im p arato riçe elbiselerini g iy m iş
o ld u ğ u halde ve m aiyetiyle birlikte* tasvir edilm iştir.
G e re k T eodora’n ın m u a sırı kilise tarihçileri, gerek d a h a
m u a h h a r tarihçiler, im p arato riçe h a k k ın d a son derece sert
h ü k ü m le r v e rm işlerdir. B u n u n la beraber ortodoks ta k v i­
m in d e , 14 ik in c i teşrin h izasın d a şu ibareyi o k u m a k k a b ild ir :
“ortodokos h ü k ü m d a r la r d a n Ju s tin ia n ’m u r u c u ve kraliçe
T eodora’n ın d o ğ u m yılı,, (14).
JUSTİNİAN’IN DIŞ SİYASETİ VE İDEOLOJİSİ
Ju s tin ia n ’ın y a p m ış o ld u ğ u m ü te a d d it h a rp le rin b ir k ısm i
tecavüzî, bir k ıs m ı ise tedafüi m ahiyette o lm u ştu r. B u n la rd a n
b a zıla rı g a rb î A v ru p a d a k i barbar G e rm e n devletleri ve d iğ e r­
leri ise şarkta İran ve şim alde S lavlara karşı yapılm ıştır.
JU STİN İAN 'IN DIŞ SİYASETİ
169
Justin ian , k u v v e tle rin in b ü y ü k k ıs m ın ı garbe şevketti;
b u ra d a B izansm askerî faaliyeti p a rla k bir m uvaffakiyetle
neticelendi. V and allar, O strogotlar ve bir dereceye k adar
V izigotlar Bizans im p a r a to r u n u n h â k im iy e ti altına g irm e k
m e c b u riy e tin d e k a ld ıla r. A k d e n iz b ir ne v i Bizans g ö lü oldu.
K a n u n n a m e le r in d e Ju s tin ia n “Caesar Flavius Justinianu s,
A lm a n n ic u s , G othicus, Franciscus, G e rm a n ic u s, A nticus, Alan ic u s, V andalicus, Africanus,, g ib i U nv anlar taşım ağa m u v a f­
fa k oldu. Fakat dış siyasetinin b u p a rla k m a n za ra s ın ın b ir de
ters tarafı va rd ı. Bu m u v affa k iy e t im p a ra to rlu ğ a pahalıy a,
h e m de pek p ah alıy a m a l o ldu ; ç ü n k ü neticede B izans h ü ­
k ü m e ti İktisadî sanada b itk in b ir hale geldi. Ve o rd u la rın
g a rb e sev ked ilm esi y ü z ü n d e n , şark ve şim al İran lIla rın , S lav­
la rın ve H u n la r ın istilâlarına açık b ıra k ılm ış oldu.
Ju s tin ia n ’ın fik rin e göre im p a r a to r lu ğ u n başlıca d ü ş m a n ­
la rı G e rm e n le rd i. Bu suretle G e rm e n meselesi V I nci asırda,
B izans im p a ra to rlu ğ u için, y e n id e n ortaya çıktı; y a ln ız şu
fa rk la ki V in ci asırda G e rm e n le r im p a ra to rlu ğ a tecavüz edi­
y o rla rd ı; V in c i asırda ise im p a ra to rlu k G e rm e n le re taarruz
etm iştir.
Ju stinian, tahta çıktıkta, ik i b ü y ü k fik rin m ü m e s s ili o l d u :
İm p a ra to rlu k fikri ve h ıristiy a n lık fikri. K e n d in i R o m a lı Çesarla r ın halefi addede n Ju stinian, im p a ra to rlu ğ u n I in ci ve II nci
a sırla rd a k i h u d u tla r ın ı y eniden tesis etm eği m u k a d d e s bir
vazife telâkki etti. -Justin ian , b ir h ıristiy a n im p a ra to ru o lm a k
hasebiyle, arianist G e rm e n le rin ortodoks a h a liy i tazyik etm e­
le rin e m ü sa ad e edem ezdi. İstanbu l im p a ra to rla rın ın , Çesarlar ın m e şru ’ varisleri o lm a ları hasebiyle, o devirde b a rb arla rın
işg a lin d e b u lu n a n g arbî A v ru p a ü ze rin d e tarih î h ak ları vardı.
G e rm e n k ıra 'la rı, k e n d ile rin e garpte k u d re t bahşetm iş olan
B izans im p a ra to ru n u n vasalleri m esabesinde idiler. F rank
k ıra lı K lovis im p arato r Anastas tarafından k o n s ü l m a k a m ın a
ç ık a r ılm ış tı; a y n i Anastas O strogot k ıra lı T eo do rik’in k u d r e ­
tin i resm en tanım ıştı. - G otlarla harbe b a şla m a ğ a k a rar ve r­
d iğ i esnada Ju stin ia n şöyle y a z ıy o r: “İtaly a m ızı cebren
zaptetm iş o lan G o tlar b u m em lek eti bize geri verm ekten
im tin a etm işlerdir,, (15). Ju stin ian , im p a ra to rlu k h u d u tla rı
d a h ilin d e b u lu n a n b ü tü n v alile rin tabiî h ü k ü m d a r ı o lm akta
devam
ed y o rd u . Bir hıristiyan im p a ra to ru o ld u ğ u n d a n
d o la y ı b ü tü n
dinsizler,
rafızîler
v e y a h u t putperestlere
h a k ik î d in i telkin etm ekle m ü k e lle f b u lu n u y o r d u . IV ü n c ü
asırda Çesarea’lı Evseb tarafından ortaya atılm ış o lan b u
n azariye V I nci asırda daha h e n ü z k u v v e tin i m u h a fa za edi­
y o rd u . B ir N o v e l’in (16) ifadesine göre, b ir z a m a n la r ik i
O k y a n o s sah illerine k adar u z a n m ış o lan ve R o m a lıla rın
ih m a li y ü z ü n d e n
elden ç ık m ış b u lu n a n b irle şik R o m a
im p a r a to r lu ğ u n u y e n id e n ih ya e tm e n in k e n d isi için b ir v a ­
zife o ld u ğ u n a in a n m ış olan Ju stin ia n b u n aza riy e y i şahsî
k a n aa tin e esas ittihaz etm iştir. B u eski n a z a riy e n in b ir
neticesi, Ju s tin ia n ’a, b u suretle m e y d a n a getirm iş o ld u ğ u
im p arato rlu k ta, gerek putperestler ve gerek rafızîler için, b ir
tek h ıristiyan d in i tesis edilm esi icap ettiği k a n aa tin i v e rm iş
olm asıdır. İşte bu geniş g ö r ü ş lü p o litik ac ıy ı ve b u h a çlıy ı,
o za m a n m a lû m olan d ü n y a y ı k e n d in e tâbi k ılm a k h ü ly a ­
sına d ü ş ü r m ü ş olan ideoloji b u n d a n ibarettir.
Fakat im p a ra to ru n , R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n e lin den çık ­
m ış o lan yerler h a k k ın d a ileri s ü r d ü ğ ü m u a z z a m h a k id d i­
asın ın m ü n h a s ır a n k e n d in in şahsî kanaati o lm a d ığ ın ı u n u t­
m a m a k lâzım d ır. Bu k a b il h a k id d ia la rı b a rb a rla rın işgali
altın d a b u lu n a n vilâyet ahalisi için gayet tab iî idi. Arianistlerin h a k im iy e ti altına g irm iş o lan b u v ilây etlerin y erlile ri
J u s tin ia n ’ı k e n d ile rin in y egâne m ü d a fii te lâk k i ediy orlardı.
Bilhassa V a n d a lla rın e lin de b u lu n a n şim alî A frik a d a k i vazi­
yete ta h a m m ü l etm ek g ü ç tü : V an d allar h a k ik a te n m a h a llî
ortodoks ah aliy e karşı şiddetli itisaflarda b u lu n m u ş la r , b ir çok2
vatandaş ve r ü h b a n iy e t m ü m e s s ille rin i hapse atm ışlar ve
b u n la r ın m a l ve m ü lk le r in in b ü y ü k b ir k ıs m ın ı m ü sa d e re
etm işlerdi. İstanbu la g elm iş olan ve ara la rın d a bir çok orto­
doks p isko po s b u lu n a n A frikalı m u h a c ir ve s ü r g ü n le r im p a ­
ratora, V an d allara karşı y ü rü m e s i için, y a lv a rıy o rla r ve b u
teşebbüsü y erlile rin u m u m î bir a y a k la n m a s ı takip edece­
ğ in i tem in e diy orlardı.
‘
B una ben zer vaziyetlere İtalyada d a h i ra s tla n ıy o rd u ;
b u ra d a , T eo do rik’in d e v am lı d in î m ü s a m a h a s ın a ve R o m a
m e d e n iy e tin d e n d u y d u ğ u b ü y ü k hazza ra ğ m e n , m a h a llî ah a li
d erin bir h o ş n u ts u z lu k d u y u y o r ve b ir g ü n İtalyayı m ü s ­
tev lilerin b o y u n d u r u ğ u n d a n k u rta rır ve o rto d o k s lu ğ u y e n i­
den ih y a eder ü m id iy le n a za rla rın ı İstan b u la çe v iriy o rd u .
B arbar k ıra lla rı d a h i bizzat im p a ra to ru n haris e m e lle rin i
destekliyorlardı. B u n la r im p a ra to rlu ğ a karşı b ü y ü k b ir h ü r ­
m et gösterm ekte, her tü r lü vasıtalarla im p arato ra o lan merbu tiy e tle rin i iz h a r etmekte, fah rî R o m a ü n v a n la r ı için b ü y ü k
b ir te h a lü k gösterm ekte, s ik k e le rin in ü ze rin e im p a ra to ru n
re sm in i k o y m a k ta ilâh . . . .
de v am ediyorlardı. B unlar,
D ie h l’in y azd ığı g ib i ( 1 7 ) , V izigo t p re n sle rin d e n b ir in in
söylem iş o ld u ğ u şu c ü m le y i m e m n u n iy e tle te k ra rla m ağa
h a z ır d ıla r : “ Evet, im p arato r yer y ü z ü n d e b ir A llah d ır. H er
k im im p arato ra karşı el k a ldırırsa b u c ü r m ü k e n d i k a n ı ile
öd er „ ( 1 8 ) .
A frika ve îta ly a d a k i vaziyetin im p a ra to ru n le h in d e o lm a ­
sına r a ğ m e n Ju s tin ia n ’ın V an d allar ve O strogotlara karşı
açm ış o ld u ğ u h arp le r son derece m ü ş k ü l ve u z u n olacaklardı.
VANDALLARA, OSTROGOTLARA VE VİZİGOTLARA KARŞI
YAPILAN HARPLER. BU HARPLERİN NETİCELERİ. İRAN.
SLAVLAR. JUSTİNİAN’IN DIŞ SİYASETİNİN EHEMMİYETİ.
V an d allara karşı y ap ılaca k seferin p ek k o la y o lm ıy a cağ ı
a n la şılıy o rd u . D e n iz vasıtasiyle Ş im a lî A frikaya, k u v v e tli
b ir d o n a n m a y a m a lik o lan ve V in c i asrın ortasında Romaya karşı b ir b a sk ın teşe b b üsü nd e b u lu n m u ş o lan b ir k a v m e
karşı harbedecek b ir o rd u g ö n d e rm e k icap ediy ord u. D iğ e r
taraftan im p a ra to rlu k o rd u s u n u n b ü y ü k b ir k ıs m ın ın garbe
n a k li şarkta v a h im neticeler tevlit edebilecek m ahiyette idi;
ç ü n k ü b u rada im p a r a to r lu ğ u n en te h lik e li d ü ş m a n ı olan
İran, B izans devletiyle m ü te m a d i h u d u t m u h a re b e le rin d e
b u lu n u y o r d u .
P rokop, A frika seferi m eselesinin ilk defa m ü n a k a ş a e d il­
d iğ i istişare m eclisi celsesine d a ir enteresan m a lû m a t ver­
m ek tedir ( 1 9 ) . İm p a ra to ru n en sad ık m ü şa v irle ri b u
işin m u v affakiy etle netice lenm e k im k â n la r ı h u s u s u n d a te­
re d d ü tle rin i iz h a r ettiler ve b öyle bir seferin m e v sim siz
o ld u ğ u n u ileri sürd ü le r. Ju stin ia n d a h i te re d d ü t etm eğe
b a şla m ıştı; fakat kısa b ir m ü d d e t sonra za’fına galebe çaldı
ve ilk projesi ü ze rin d e ısrar etti. Sefere k a ra r verildi. A y n ı
z a m a n d a İran d a bir h an e d an d e ğ iş ik liğ i v u k u b u ld u ve Ju s tin i­
an, y e n i h ü k ü m d a r ile, 5 3 2 de, “ebedî sulh,, ak tine m uv affa k
oldu; Bizans için b ir z ü l teşkil eden sulh şartlarına göre,
Bizans devleti İran k ira lın a senevî bir v e rg i ve rm e ği ta a h h ü t
ed iy o rd u . B u m u a h e d e Ju s tin ia n ’a garpte hareket serbestisL
v e riy o rd u . Ju stin ia n o rd u ve d o n a n m a n ın baş'na, az b ir
m ü d d e t evvel (aşağıda bahse dece ğim iz) “N ık a isyam,, ism iy le
m a ru f b ü y ü k d a h ilî isyanı bastırm ış ol i n m e ş h u r Belisar’ı
geçirdi. Bu k u m a n d a n , b ü tü n askerî seferlerinde, im p a ra to ­
r u n en k ıy m e tli y ard ım cısı olarak te m a y ü z edecekti.
Bu dev irde gerek V an d allar ve gerek O sirog o tların artık
eski d e v ird e k i tehlikeli d ü ş m a n la r o lm a d ık la r ın ı h a tırlatm a k
lâ z ım d ır. C e n u p m em le k e tle rin in y ıpratıcı ik lim i ile im tizaç
e d e m e m iş ve R o m a m e d e n iy e tin in tesiri altında k a lm ış olan
b u k a v im le r kısa bir m ü d d e t zarfında eski enerji ve k ıy m e t­
le rin i k ayb etm işlerdi. G e rm e n le rin arianist itik a ıla rı b u n la ­
rın, bu m em le k e tie rin R o m e n ahalisiyle, dostane m ünasebatta b u lu n m a la r ın a m a n i o lu y o rd u . Berber k a b ile le rin in m ü te ­
m a d i isyanları d a h i V a n d a lla rın zay ıflam a sın d a m ü h im bir
a m il o lu y o rd u . Ju stin ian vaziyeti ta m a m iy le k avrad ı: M ah ir
b ir siyaset takip ederek V and allar ara sın d a k i d a h ilî n ifak ı
şid d e tle n d irm e ğ e m u v a ffa k oldu. Esasen G e rm e n kırallıklar ın ın k e n d i ale y h in d e h iç b ir za m a n b irle şe m iy e ce k le rind e n
•em indi; h a k ik a te n O strogotların V an d allar ile arası açılm ıştı;
orto do ks F ran k la r O strogotlar ile d a im î m ücad e le d e b u lu n u ­
y o rla rd ı; h arp sah asından çok u z a k ta b u lu n a n İsp any a Vizig o tla rın ın , Ju s tin ia n ’a karşı yap ılacak bir seferde, faal bir rol
o y n a m a la rı g üçtü. T ek m il b u h u su slar Just n ia n ’a d ü ş m a n la ­
r ın ı ay rı ay rı m a ğ lu p etm ek ü m id in i v e riy o rd u.
V a n d allara karşı y ap ılan harp, bazı fasılalarla, 533 ten
5 4 8 e k a d a r d e v am etti (20). İlk evve'â Belisar kısa bir
m ü d d e t zarfınd a k a za n m ış o ld u ğ u parlak zaferler sadesinde,
b ü t ü n V and al k ıra llığ ın ı ta h a k k ü m altına aldı. M uzaffer Justi­
n ia n şu beyanatta b u lu n u y o r: “A lla h ın lü tfü bize y a ln ız Afrikayı, b ü tü n vilâyetleriyle, bahşetm edi, fakat V a n d a lla rın
R o m a n ın zap tın d a iğ tin a m etmiş o ld u k la rı im p a ra to r.u k âiam etlerini d a h i bizlere iade etti,, (21). H a rb i bitm iş addeden
im p a ra to r Belisar’ı, o r d u n u n
b ü y ü k k ısm ı ile birlikte,
İstan b u la çağırttı. İşte o zam an A frik a d a m ü th iş b ir isyan
b a ş g ö s te rd i: m a h a llî Berber k a b ile le rin d e n M ağ rib ile r a y a k ­
la n d ıla r ve A frikada ka lm ış o lan işgal k u v v e tle ri b u n la ra
ka rşı çetin b ir m ücad ele aç m a k m e c b u riy e tin d e ka ld ı.
A fr ik a d a Belisar’ı istihlâf etm iş olan S alo m o n ta m a m iy le m a ğ ­
lû p edildi ve ö ld ü r ü ld ü (544). M ücadele yıpratıcı b ir suret e
5 4 8 e k a d a r d e v a m etti ve a n c ak b u ta ıih te im p a r a to r lu k
otoritesi b u havalide, eğer tabir caiz ise, n ih a î olarak tees­
süs etti. Bu kat’î zafer m u k te d ir bir d ip lo m a t ve general olan
Jan Trogiita sayesinde elde edilm işti. Ja n ’m m uv affakiy e tle ri
A frika y a tak rib en k ır k senelik tam b ir s ü k û n bahşetti.
Ja n
Trogiita, Belisar ve S alo m o n ile birlikte, A frik a y ı
im p a ra to rlu k n a m ın a yeniden fethetm iş o lan ü ç k a h r a m a n ­
da n b irid ir (22). T roglita’n ın g ö r m ü ş o ld u ğ u b ü y ü k işler
A frikalı şair K o rip p u s ’u n “Johannis,, ad lı tarih in d e tasvir
edilm iştir (23).
Ju s tin ia n ’m fü tu h a t p lâ n la rı şim a lî A frikada ta m a m iy le
tatbik o lu n a m a m ış tı: Bu kıt’anın, A tiantik den izi c iv a rın d a k i
garp kısm ı, H e rk ü l s ü tu n la rın d a n pek u za k o lm ıy a n k u v ­
vetli Septum (b u g ü n k ü Ceuta İsp an y o l kalesi) kalesi m üstesna
o lm a k üzere, tekrar fethedılm em işti. Fakat şim alî A frik a n ın en
b ü y ü k k ısm ı, K orsika, S ard u n y a , ve Balear adaları, im p a ra ­
to rlu ğ u n gayri m ü fa r ik k ıs ım la rı o lm u ş la rd ı. Ju stin ian geri
a lın m ış olan m e m le k e tle rd e n iz a m ı y e n id e n tesis etm ek için
b ü y ü k bir a zim ile uğraştı. B u g ü n dahi, Ju stin ian tarafından
şim alî A frikada b ina e d ilm iş o lan b irç o k bizanten kale ve
ta h k im a t b a kiy e le ri b u im p a ra to ru n , m e m le k e tin m ü d afa ası
için, sarfetmiş o ld u ğ u b ü y ü k faaliyete şehâdet etm ektedirler.
O strogotlara karşı yap ılan sefer daha yıpratıcı o ldu . Bu
sefer, y in e bazı fasılalarla 5 3 5 ten 5 5 4 e k a d a r d e v am etti
(24). Bu tarihler b u seferin, ilk 13 sene zarfında, V a n d a l­
lara karşı y ap ılan h a rp ile a y n ı z a m a n d a icra e d ilm iş
o ld u ğ u n u gösterm ektedir. Ju stin ian ilk evvelâ Ostrogotla rın d a h ilî işlerine m ü d a h a le etm eğe başladı; b u n d a n so n­
ra askerî h arek âta girişti. B ir o rd u , o z a m a n la r O stro­
got k ıra llığ ın a tabi o lan D a lm a ç y a n ın fethine başladı. D i­
ğe r b ir o rd u ise, B elisar’ın k u m a n d a s ın d a , d e n iz tarik iy le
Sicily ay a çıktı; b u ad ay ı fazla m ü ş k ü lâ ta u ğ ra m a k s ız ın , za p t­
etti, b u n d a n sonra İtalyaya geçerek N a p o li ve R o m a y ı feth­
etti. Az bir m ü d d e t sonra, 5 4 0 da, O stro g o tların m erk ezi
R a v e n n a Belisar’a k a p ıla r ın ı açtı. Bu k u m a n d a n , esir etmiş,
o ld u ğ u O strogot k ıralı ile birlikte, İstanbu la avdet etti. Justi­
n ia n evvelce taşım ış o ld u ğ u «A fricanus» ve «V andalicus»
u n v a n la r ın a bir de “G othicus,, ü n v a n m ı ilâve etti. İtalya kat’î
o lara k Bizans tarafından fethedilm iş g ib i g ö r ü n ü y o r d u .
İşte b u esnada G o tlar arasında a z im k â r ve değerli bir
şef, O strogot istik lâlin in son m ü d a fii k ıral Totija belirdi. B u
k ıra l O strogot is tik lâlin in son m ü d a fii o lm u ştu r. Totila Gotların v a ziy e tin i kısa bir z a m a n d a düzeltti. K ira lın elde ettiği
askerî m uv affakiy etler ü ze rin e Belisar İra n d a n geri ç a ğ ırıld ı
ve b a ş k u m a n d a n lığ ı deruhte etm ek üzere İtalyaya gönderildi.Fakat Belisar’ın, b ü y ü k tak viy e k u v v e tle ri a lm a d a n , İtalyada
B izans h a k im iy e tin i tekrar tesis etm esine im k â n y oktu.
BizanslIların İtalya ve A d alarda fethetm iş o ld u k la rı yerler
birer bire r O strogotların eline geçti.
M üteaddit defalar
R o m a lıla r ve O strogotların eline g eçm iş olan b e d b a h t R o m a
şehri bir h arabe y ığ ın ın a d ö n d ü . Bu k a d a r m u v affakıy etsizlik
ü ze rin e Belisar geri çağ ırıld ı. V aziyet N arses n a m ın d a diğe r
değerli bir k u m a n d a n tarafından d ü ze ltild i. Narses, strateji
sah asında h a k ik î k a b iliy e tin i gösteren b ir ta k ım m a h ira n e
askerî hareketlerle G otları ta h a k k ü m altına aldı. - Totila’m n
o rd u su 5 5 2 de U m b riy a d a Busta - G a llo r u m m u h a re b e sin d e
m ü n h e z im o ldu . Totila bizzat firar etm ek m e c b u riy e tin d e
k a ld ı ve ö ld ü r ü ld ü (25). «K a n lı elbiseleri ve ba şın d a taşı­
d ığ ı k iy m e tli taşlarla süslenm iş serpuşu N arses’in eline
geçti ve İstanbu la g önd e rild i; b u n la r b u ra d a b u k a d a r u z u n
m ü d d e t im p a ra to rlu k otoritesine m e y d a n o k u m u ş o lan b ir
d ü ş m a n ın yok ed ilm iş o ld u ğ u n u im p a ra to ru n n aza rla rın a arzetm ek üzere (Justin ia n ’ın) a y a k la rın a vazedildi» (26).
Y ir m i senelik ta h rip k âr b ir h arpten s o n 'a , 5 5 4 te İtalya,
D a lm a ç y a ve Sicilya im p a ra to rlu k idaresi altında y e nid e n
birleştirildi. Ju stin ia n tarafından ay n ı sene zarfında neş­
re d ilm iş o lan b ir ferm an ( Pragmatigue Sanction ) arazi sa­
h ib i aristokratlar ve kiliseye O strogotlar tara fınd a n m ü s a ­
dere ed ilm iş o lan araziyi ve b ü tü n eski im tiy a zları iade
e d iy o rd u; b u ferm an a y n ı z a m a n d a b ü tü n servetini kayb etm iş
o lan m a h a llî a h a lin in m ü k e lle fiy e tle rin i hafifletecek b irta k ım
tedb irler d a h i ih tiv a ediy o rd u. Fakat O strogot h a rp le rin d e n
sonra sanayi ve ticaretin in k işa fı u z u n m ü d d e t için d u rd u
ve işçi b u h r a n ın d a n d o la y ı İtalya a ra zisin in b ü y ü k bir k ıs m ı
m e trû k kaldı. R o m a b ir m ü d d e t için, h a ra p o lm u ş, siyasî
e h e m m iy e tin i kay b e tm iş ik in c i derece bir şehir h a lin i aldı
ve pap a tarafından b ir ilticag âh olarak in tih a p edildi.
Ju s tin ia n ’ın son askerî seferi İberya y a rım a d a s ın d a o tu ran
V izigotlara karşı icra edildi. Ju stin ia n V izigot tah tına nam ze t
o lara k ortaya ç ık m ış o lan bir ta k ım şahıslar arasında tehadd ü s eden d a h ilî m ü cad elelerden istifade etti ve 5 5 0 senesin­
den itibaren b u m em lek ete karşı b a h rî b ir sefer icra etti (27).
B izans k u v v e tle rin in zâfm a ra ğ m e n b u h a rp çok b ü y ü k bir
m uv affakiy etle sona erdi. B irçok şehir ve sahil m ü sta h k e m
m e v k ile ri zap te d ild i. En n ih ay e t Ju stin ia n K artagen, M alağa
ve K o rd o v a şeh irle rin i ih tiv a eden y a r ım a d a n ın c e n u b u şarkî
k öşesini V izigo tların elinden istirdat etm eğe ve b u n d a n sonra
fü tu h a tın ı garpte Sen-Vensan b u r n u ve şarkta K artage n'in öte­
s in d e k i m ın ta k a la ra k a d a r g ö tü rm e ğ e m u v a ffa k o ld u (28).
Bu dev ird e y aratılm ış o lan İsp any a vilâyeti, bazı d e ğ iş ik lik ­
lerle, tak rib e n 7 0 sene İs ta n b u lu n h â k im iy e ti altında kala­
caktı. Bu v ilây e tin m ü s ta k iljm i, yoksa Afrika' valisin in em ­
rin d e m i b u lu n d u ğ u kat’iyetle b ilin m iy o r (29).
Son senelerde İsp an y ad a ve Balear a d a la rın d a B izans
sanatı ca m iasın a d a h il b irk a ç kilise ve d iğe r m im a r î abideler
keşif ve tetkik o lu n m u ş la r d ır ; fakat eğer b u g ü n k ü m a lû m a ­
tım ız ile bir h ü k ü m v e rm e k caizse, b u abideler pek m ü h im
d e ğ ild irle r. “B u n la r şim alî A frikaya y a y ılm ış olan sanatın fakir
ve kaba bir d e v am ı gibid irler. B in aenaley h İsp an y ad a k i Bizans
m e m le k e tle ri A frik a m n siyasî ve a y n ı z a m a n d a artistik vilâyeti
o lm u şla rd ır» (30).
.
Ju s tin ia n ’m y a p m ış o ld ğ u b ü tü n b u tecavüzî h arp le rin
neticesi im p a ra to rlu k arazisini ik i m isli g enişletm e k oldu.
D a lm a ç y a , İtalya, şim alî A frik a m n şark k ıs m ı (b u g ü n k ü C ezair
ve T u n u s u n şark k ısm ı) İsp a n y a n ın c e n u b u şarkîsi, Sicilya,
S a rd u n y a , K o rsik a ve Balear ad aları Ju s tin ia n im p a ra to rlu ­
ğ u n a ilh a k edildi. A k d e n iz y e nid e n bir R o m a g ö lü oldu.
İm p a r a to r lu ğ u n h u d u tla rı H e r k ü l s ü tu n la r ın d a n (Gades b o ­
ğazı) Fırata k a d a r u za n d ı. Fakat k a z a n ılm ış o lan b u b ü y ü k
m uv affakiy e tle re ra ğ m e n elde edilm iş olan neticeler Ju s tin i­
a n ’m ilk p lâ n la r ın ı ta h a k k u k ettirm ekten u z a k k a ld ı; ç ü n ­
k ü Ju stin ia n b ü tü n G a rb î R o m a im p a r a to r lu ğ u n u yeniden
fethetm eğe m u v affa k o lam ad ı. Ş im a lî A frik a m n garp nısfı,
îb e r y a y a rım a d a s ın ın b ü y ü k b ir k ısm ı, A lp le rin şim a lin d e k i
O stro go t k ır a llığ ım n şim al kısm ı (eski Retya ve N o rik a R o m a
vilâyetleri) Ju stin ian o rd u la rı tara fın d a n zaptedilen m e m le k e t­
le rin d ışın d a ka ld ı. G a ly a ise B izans im p a r a to r lu ğ u n a n a za ­
ra n y a ln ız m ü sta k il olarak k a lm a d ı, fakat bir dereceye
k a d ar m uzaffer d a h i çıktı, ç ü n k ü F ra n k la rın vaziyetinde n
k o rk a n Ju stin ian b u n la r ın k ira lın a “Provence,, i terketm ek
m e c b u riy e tin d e k a ld ı. B u n d a n m a a d a y e n id e n fethedilm iş
olan b u b ü y ü k ü lk e n in he,r tarafında im p a ra to ru n otoritesi
a y n ı derecede sağlam o lm a d ı. H ü k ü m e t b u havalilere esaslı
bir tarzda yerleşm ek için ne kâfi m ik ta r askerî ku vvete, n e
de vasıtaya m a lik ti. Bu m e m lek etler ise y a ln ız k u v v e t saye­
sinde m u h a fa za o lu n a b ilird i. B in a e n a le y h za h ire n p arlak olan
Ju s tin ia n ’ın b u tecavüzî h a rp le rin d e elde ettiği m u v affa k iy e t­
ler, ileride gerek siyasî, gerek İktisadî b a k ım d a n , v a h im m ü ş ­
k ü lâ t tevlit edecek to h u m la r ih tiv a ediy o rd u.
Ju s tin ia n ’m tedafüî h a rp le ri daha az m u v affa k iy e tli o ld u
ve hattâ bazan, neticeleri itibariyle, B izans devleti iç in
y ü z kızartacak bir m a h iy e t aldı. Bu h arp le r şarkta İra n lI­
lara ve şim ald e S lavlar ve H u n la ra karşı yapıldı.
O dev irde b ilin e n d ü n y a n ın “ik i b ü y ü k devleti,, olan
Bizans ile İran, asırlardanberi, B izans im p a r a to r lu ğ u n u n şark
h u d u tla rın d a , b irib iriy le y ıpratıcı h a rp le r y ap ıy o rlard ı. İran ile
aktedilen ve y u k a rıd a z ik r o lu n a n “ebedî sulh,, tan s o n ra ,m a h ir
ve değerli bir h ü k ü m d a r olan ve g arp im p a r a to r u n u n b ü y ü k
em eller p eşinde k o ş tu ğ u n a v akıf b u lu n a n İran k ıra lı H ü sre v
A n u ş irv a n (yani âdil) (31) harekete geçm eğe h azırlan d ı. Bizansın h u d u t v ilây e tle rin in İran için arzettıkieri m ü h im fay­
daları m ü d r ik b u lu n a n ve d iğe r taraftan, k e n d is in d e n y a rd ım
isteyen O stro go tların b ir hey etini k a b u l eden k ıra l “ebedî
sulh„u feshetti ve B izans im p a r a to r lu ğ u n a karşı m u h a sa m a ta
b a şlad ı (32). Bu suretle İra n lıla rın le h in d e in k işa f eden k a n lı
bir h a rp başladı. İtalyadan getirilm iş olan Belisar İran lılara k a r­
şı h iç b ir şey y ap am a d ı. H ü sre v S u riy e y i istilâ etti, “h e m eski
ve h e m çok e h e m m iy e tli o lan ve z e n g in lik ve b ü y ü k lü ğ ü , n ü ­
fusu ve g ü z e lliğ i ve her sahada gösterm iş o ld u ğ u inkişaftan
d o la y ı R o m a lıla rın şarkta sah ip o ld u k la rı b ü tü n şehirlerini
b irin c is in i teşkil eden,, (33) A n ta k y a y ı y a k ıp yıktı. Muzafferane ile rley işinde H ü sre v A k d e n iz sah illerine v a rd ı.
Ş im a ld e İra n lıla r k e n d ile rin e K aradenize k a d a r b ir yol aç­
m a ğ a u ğ raştılar ve o z a m a n la r B izans im p a r a to r lu ğ u n a tabi
b u lu n a n Kafkas v ilây e tle rin d e n L a zik ’teki (b u g ü n k ü Lazistan)
Lazlara karşı h arbe tm ek m e c b u riy e tin d e kaldılar. Ju stin ia n
b irço k e m e k sarfettikten sonra, İra n lıla ra b ü y ü k bir p ara
ve rm e k suretiyle, b u n la r d a n beş senelik bir m ü ta re k e satın
a lm a ğ a m u v a ffa k oldu. Fakat b u so nsuz m ücad e le H ü s re v i
y o rm u ştu ve 5 6 2 de, B izans im p a r a to r lu ğ u ile İran, elli se­
n e lik b ir su lh g aranti eden bir an laşm a aktettiler. M ü v e r r ih
M enandros sayesinde m ü zak e re le re ve b u m u a h e d e şartlarına
dair vazıh ve m ufassal m a lû m a ta m a lik b u lu n u y o r u z (34).
im p a ra to r İran a senevî b ü y ü k bir m e b lâ ğ v e rm e ğ i ta a h h ü t
ediyor, İran kıralı ise, d in î içtih a tların d an sarfınazar etmeleri
m u tla k şartiyle, İra n d a k i h ıristiyanlara d in serbestîsi bahşe­
deceğine dair söz v e riy o rd u . — R o m slı ve İranlı tacirler, ticaretleriher ne şekilde olursa olsun, y aln ız evvelce tesbit e d ilm iş
o lan ve g ü m r ü k teşkilâtına m a lik b u lu n a n m a h a lle rd e n geçe­
bileceklerdi AAuahedenin B izans için m ü h im olan m addesi K a­
rad e n izin c e n u b u şark î sah illerinde b u lu n a n L azik v ilâ y e tin in
İran lılar tarafından tahliy esini ve B izanslılara iadesini tazamm u n eden m a d d e idi. Y ani, d iğ e r kelim elerle, İra n lıla r K a ra­
deniz sah illerinde tu tu n m a ğ a m u v a ffa k o la m ıy o r ve bu d e n iz
y ine BizanslIların elinde ka lıy o rd u . B u hâdise gerek siyasî ve
gerek İktisadî b a k ım d a n son derece m ü h im d i (35).
İran te h lik e sin in te h d id i altın d a b u lu n a n Justinian pek
u za k m em lek etlerde o tu ran H abeşler ve A rab istand ak i Himyariler ile m ü zake re le re girişm iştir.
A rabistan y a rım a d a s ın ın en ilerlem iş eyaleti, c e n u b î gar­
bide b u lu n a n Y e m e n ’di. İsadan ön cek i eski devirlerde b u ra ­
da Saba kıra Ilı ğı (Saba - Shoba) b ü y ü k bir inkişafa m a z h a r
o lm uştu ; b ir efsaneye göre Saba kıraliçesi k ıra l S ü le y m a n ı
ziyaret etmişti. M. e. II nci asrın s o n u n d a b u k ıra llık Himyarî S abahlar k ır a llığ ı oldu. A h a lisin in başlıca m eşgalesini
ticaret ve g e m ic ilik teşkil ed iy o rd u . B u g ü n d a h i m e v c u t olan
b irço k harabe ve kitabeler b u k ır a llığ ın k u d re t ve refahına
şehadet etm ektedirler. H ıris tiy a n lık b u hav alid e, M. s. IV ü n ­
c ü asrın ortasında, y a y ılm a ğ a başladı; fakat m em lekette birço k
m ü c a h it y e tş tirm iş o lan İbranî d in in in c id d î bir m u h a life ti
ile karşılaştı. IV ü n c ü asrın ilk nısfında İb ra n î d in in in saliklerin i h im a y e eden H im y a rile r (H om erit) k ıralı ce nubî A rabis­
tan h ıristiy a n la rın a karşı şiddeli itisaflarda b u lu n m a ğ a baş­
ladı. B u ra d a k i h ıristiy a n ların y a r d ım ın a H abeşistanın h ıris­
tiyan k ıralı koştu ve b u n u tak ip eden m ücad eled e Y a h u d i
k ira lın a galebe çaldı. B ü tü n Y e m e n i zaptetti ve h ıristiy a n lığ a
eski y ük se k m e v k iin i iade etm ek için b irço k em ekler sarf
etti. İske nderiy e p a triğ in e ve B izans im p a ra to ru Justin I e
İbranî d in in e karşı k a z a n m ış o ld u ğ u zaferi tepşir etti. Justin ’in halefi B ü y ü k Ju stinian H abeş k ır a llığ ın ın p ay itah tı
A k s u m ’a ve şim d i H abeş k ira lın ın ta h a k k ü m ü altında buluBizans İmparatorluğu Tarihi
12
n a n H im y arile re , b u u za k devletlerden, askerî ve ticarî p lâ n ­
ları için, istifade etm ek ve bilhassa İranlılara karşı b u n la rın
y a rd ım ın ı tem in etm ek m aksad iy le , bir heyet g önd e rd i. “Habeşlerin ifa edebilecekleri y egâne hizm et, ip e ğ i S erendip
ad a sın d a n alarak K ızıld e n iz lim a n la rın a k a d ar g etirm ek su­
retiyle, İranlIların in h is a rın d a b u lu n a n ip e k ticaretine bir
n ih ay e t verm ekti; b u h izm e t k e n d ile rin e d a h i b ü y ü k faideler
te m in edebilirdi,, (3 6 ). H abeş k ıralı Ju stin ia n ile birleş­
m eğe m u v a fa k a t etti ve k e n d is in d e n istenilen şeyi y apaca­
ğ ın a dair söz verdi. Fakat ne kendisi, ne de Y e m e n d e k i
vasalı vaitlerini y erine getirem ediler. B irin c i heyetten son­
ra J u s tin ia n ’ın H abeşistana ve Y em e ne N o n n o s u s n a m ın d a
b iris in i g ö n d e rm iş o ld u ğ u n u b iliy o ru z (37); fakat b u zata
dair, seyahati esnasında gerek in san lar ve gerek h a y ­
v a n la r y ü z ü n d e n birço k tehlikelere u ğ r a m ış o ld u ğ u n d a n
m aada, h iç bir m a lû m a tım ız yoktur.
Şim alde, y an i B alkan y a rım a d a sın d a y ap ılan tedafüi h a rp ­
ler çok .başka o ld u lar. Y u k a rıd a söy lem iş o ld u ğ u m u z v e ç h i­
le, Anastas z a m a n ın d a n itibaren, şim al barbarları, B u lg arlar
ve ih tim a l Slavlar,
y arım a d a v ilây e tle rin i y a k ıp y ık m ış ­
lardı. Ju stin ian d e v rin d e Slavlar, ilk defa olarak, b u isim
altın d a ortaya çık ıy o rlar. P rokop, eserlerinde b u n la r ı “Sklavenes,, olarak gösterm ektedir. P ro k o p ’u n “H u n „ tesm iye et­
tiği b ü y ü k Slav ve B ulg ar kafileleri b u devirde h e m e n h er
sene T u n a y ı geçtiler ve o ld u k ç a derin b ir surette B izans ara­
zis in in içerlerine n üfu s ettiler ve rastladıkları her şeyi y a k ıp
y ıktılar. B u n la r bir taraftan p ay itah tın va ro şların a k adar so­
k u ld u la r ve M arm a ra h av zasın a n ü fu z ettiler; d iğe r taraf­
tan Y u n a n is ta n a girerek K o rin t b e rza h ın a ve garbte, A d ri­
y atik sah illerine kadar, y a y ıld ıla r. Y in e Ju s tin ia n d e v rin d e
Slavlar Ege sahillerine in m e k a rz u s u n u izh a r etm eğe baş­
ladılar. B u n la r denize in m e k için b ü y ü k em e kle r sarfettiler
ve b u y ü z d e n im p a r a to r lu ğ u n en m ü h im şe h irle rin d e n olan
S e lân iğ i tehdit ettiler; b u şehir ve civ arı az b ir m ü d d e t
sonra b ir Slav m e rk e zi oldu. İm p a ra to rlu k o rd u la rı Slav
istilâlarına karşı şiddetli b ir m ücad e le açtılar
ve b irço k
defalar m üste vlileri T u n a n ın öte sah ilin e atm ağa m u v a ffa k
oldu lar.
Fakat Bizans top ra k la rın a g irm iş o lan b ü tü n
S la v la rın tekrar m e m lek etlerine avdet etm em iş o ld u ğ u en
b ü y ü k kat’iyetle söylenebilir. D iğ e r m ü h im sahalarda m eş­
g u l o lan Ju stin ia n o rd u la rı S lav ların her sene y ap tık ları
ak ın la ra kat’î surette nih ay e t v e rem ediler ve S lav ların b ir
k ıs m ı m em lekete yerleşti. Ju s tin ia n devri, B alkan y a r ım ­
ad a sın d a k i Slav m eselesinin tem elle rini atm ış o ld u ğ u n d a n
dolayı, calibi dik k attir : b u m esele V I nci asrın s o n u n d a ve V II
nci asrın ba şlan g ıc ın d a B izans için son derece b ü y ü k b ir
e h e m m iy e t kesbedecekti.
S la v la rd a n m a ad a G e p id ’ler ve K o trig u r'lar ( H u n ır k ı­
n ın bir kolu) Balkan y a rım a d a s ın ın ş im a lin i istilâ ettiler. 5 5 8 ­
5 5 9 senesi k ışın d a K o trig u rla r, Z a b e rg â n ’ın id are sind e,
T rakyaya g irdiler. B uradan Y u n a n is ta n ı y a ğ m a etm ek için
b ir o rd u ay rıldı; ik in c i bir o rd u T rakya H erso n n e s’in i ( G e ­
lib o lu y a rım a d a sı) istilâ etti; süv arile rd e n m ü re k k e p ü ç ü n c ü
bir o rd u ise, bizzat Z a b e rg â n ’ın idaresinde, İstanbul ü ze rin e
y ü r ü m e ğ e başladı M em leket y a k ılıb y ık ıld ı. Payitahtta p a n ik
başgösterdi. İstilâya u ğ r a m ış olan vilâyet kilise le rin in b ü tü n
kıy m e tli eşyası ya payitahta n a k le d ild i, y a h u t den iz tariki
ile B oğazın A n a d o lu sah ilin e g eçirildi. Bu teh lik eli a n d a Ju s­
tinian, İsta n b u lu k u rta rm a k için, B elisar’a m ü ra ca at e ti. Kot­
rig u rlar, ü ç cepheli ta a rru zla rın d a m a ğ lu b edildiler. Fakat bu
istilâ y ü z ü n d e n T rakya, M a k e d o n y a ve Tesalya, İktisadî b a ­
k ım d a n , m ü th iş ıztırap la r çekti ( 3 8 ) .
H u n tehlikesi y a ln ız B alkan y a rım a d a sın d a değil, fakat
K a radenizde m ü n fe rit bir y a rım a d a teşkil eden ve kısm en
B izans im p a r a to r lu ğ u n a tâbi o lan K ırım d a d a h i k e n d in i g ös­
terdi. Bu ba rb ar m ın ta k a la rd a grek m e d e n iy e tin i asırlarca m u ­
hafaza etm iş o lm a k la şöhret k a z a n m ış ik i şehir vardı: H erson
ve Bosfor şehirleri; b u n d a n m a ad a b u ik i şehir im p a ra to rlu k
ile b u g ü n k ü R u sy a arazisi arasında y ap ılan ticarette m ü h im
bir rol o y n ıy o rla rd ı. V inci asrın so nlarına d o ğ ru H u n la r
y a rım a d a n ın b ü y ü k bir k ıs m ın ı işgal etm işler ve b u suretle
b u ra d a k i B izans arazisini teh dide başlam ışlardı. D iğ e r taraf­
tan K ırım ın d a ğ la rın d a k ü ç ü k bir G ot k o lo nisi v a r d ı: B u ra­
n ın m e rk e zî D o ru şehri idi; B izansm h im a y e sin d e b u lu n a n
b u şehir d a h i H u n la r ın te h d id in e m a ru z b u lu n u y o r d u . H u n
tehlikesi karşısında Ju stin ia n b u g ü n d a h i b a k iy e le ri g ö rü le n
b irço k kale ve u z u n surlar y ap tırd ı ve evvelce m e v c u t
o lanları tam ir ettirdi (39). Bu suretle b ir ne v i “T avrik m ü d afa a
hattı,, (Limes Tauricus) m e y d a n a geldi. Ju s tin ia n ’m v ü c u d e getir­
m iş o ld u ğ u m ü s ta h k e m hat sayesinde H u n tehlikesini, K ırım
y a rım a d a s ın d a k i Bizans to p ra k la rı ve G o t ko lo n isi için, ber­
taraf etm eğe m u v affa k iy e t hâsıl o ld u (40).
En nihayet, Ju stinian ve T eodora’n m h ır's fiy a n lığ ı y a y ­
m a k h u s u s u n d a sarfettikleri gayretler N ilin y u k a rı k ıs ım la ­
rın d a, y an i M ısır ile H abeşistan a ra sın d a k i m ın ta k a d a o turan
A frika k a v im le rin e k a d a r u za n d ı. Bu m ın ta k a d a ik i k a v im
o tu ru y o rd u : b irin c i şelâlenin alt k ıs ım la rın d a B le m m y ile r;
b u n la r ın c e n u b u n d a N o b a d ’lar. T eodora’n m a zim ve m ehareti
sayesinde N o b a d la r ve kıralları Sılko h ıristiyanlığı, m o no fisit
d o k trin in e göre, k a b u l ettiler (41). B ilâhare, b ir Bizans
g e n e ra lin in Silko ile m üşterek faaliyeti, B ile m m y ile rin d ahi
a y n ı d in i k a b u l etm elerine m ü n c e r o ld u . Silko, elde etmiş
o ld u ğ u zaferi tebcil etm ek üzere, B le m m y i m a b e tle rin ­
den b irin d e bir kitabe h âk k e ttird i: B u ry ’n in işaret ettiği gibi
“ b u k ü ç ü c ü k k ira lın te fa h ü rü a n c ak bir Attilâ y a h u t bir
T im u r u n a ğ z ın a y a k ışa b ilird i „ ( 4 2 ) . B u kitabede Silko
k e n d in e şu ü n v a n la r ı v e rm e k te d ir: “ Ben, Silk o, N o b a d la rın
ve bütün^ H abeşle rin h ü k ü m d a r ı (j3aaûfoxoç) „ (43).
Ju s tin ia n ’ın haricî siyasetinin bir p lân ço su yapılacak o lu r­
sa im p a ra to ru n b ü tü n ü m it ve p lâ n la rın ı hiçte ta h a k k u k ettire m e m iş olan b u sonsuz ve yıpratıcı h arp le rin im p a ra to rlu ­
ğ u n u m u m î d u r u m u ü ze rin d e m eş’u m neticeler h usule
getirm iş o ld u ğ u g ö r ü lü r . E v v e lâ b u devâsâ seferler m u a z ­
za m m asrafları m u c ip o ldu lar. P rokop. m u h te v iy a tı en b ü y ü k
k a y d i ihtiyatla telâkki edilm esi lâzım g e le n “ G izli T arih „ in d e
Anastas’ın ih tim a l biraz m ü b a lâ ğ a lı olarak- o dev ir için pek b ü ­
y ü k bir ra k a m olan 3 2 0 0 0 0 altın liraya b a liğ olan (1 5 0 0 ­
1 600 m ily o n altın frank) b ir ihtiy at akçesi b ıra k m ış ve
Ju s tin ia n ’ın b u n la r ı az b ir m ü d d e t zarfınd a h arc am ış o ld u ­
ğ u n u bey an etm ektedir (44). D iğ e r bir V I ın c ı asır m ü v e r ­
r ih in in , Efesli Ja n ’m şehadetine göre (45), Anastas’ın ih tiy at
akçesi Justin II z a m a n ın d a , y an i Ju s tin ia n ’m ö lü m ü n d e n
sonra, ta m a m iy le h arcanm ıştır. H e rh ald e Anastas’ın b ır a k m ış
o ld u ğ u m irasın, P ro k o p ’un zik re tm iş o ld u ğ u ra k a m la r tah dit
edilse bile, Ju s tin ia n ’ın askerî seferlerine b ü y ü k faidesi d o ­
k u n m u ş tu r . Fakat b u paralar im p a ra to ra kâfi gelem ezdi.
Y e n i vergilere gelince b u n la r bit k bir hale gelm iş olan
a h a lin in tediye k u d r e tin in fe v k in d e idiler, im p a ra to ru n o rd u
m asra fla rın d a tasarruf y a p m a k suretiyle devlet m asarifatını
a za ltm a k için sarfettiği gayretler o rd u d a k i asker m ik ta rın ı
tah d it etti ve o rd u la rın tensiki feth edilm iş olan g arp v ilâ ­
yetlerinin m u k a d d e ra tın ı m e ş k û k b ir vaziyete soktu.
Ju s tin ia n ’ın garp seferleri, R o m a no ktai n a z a rın a göre,
k a b ili izah ve tabiîdirler; fakat devletin h a k ik î m enfaatleri
b a k ım ın d a n bu seferlerin lü z u m s u z ve hattâ m u z ır o ld u k la ­
rın ı ik ra r etm ek lâzım d ır. V I nci asırda şark ile g arp ara­
s ın d a k a zılm ış olan h e n d e k o k a d ar b ü y ü k t ü ki b u n la r ı
b irib iriy le birle ştirm e k fikri bile bir m a n asızlık tı. H a k ik î bir
birle şm e h iç b ir za m a n h u su le g e le m e zd i F ethedilen vilâyet­
ler y a ln ız k u v v e t sayesinde m u h a fa za o lu n a b ilird i; Bizans
d e v le tin in ise b u n u n için ne kâfi ku v v e ti, ne de vasıtaları v a r­
dı. Tatbiki g ay ri ka b il h ü ly a la r peşinde koşan Ju stin ian Bizans
im p a ra to rlu ğ u için hayatî m enfaatler ih tiv a eden şark h u d u ­
d u n u n ve şark v ilây etlerinin e h e m m iy e tin i tak d ir edem edi.
S ırf im p a ra to ru n şahsî a r z u s u n u n m a h s u lü o lan garp sefer­
le r in in d e v a m lı neticeleri o la m a zd ı ve yeknesak b ir R o m a
im p a r a to r lu ğ u n u n y e n id e n ihyası p lâ n ı Ju stin ia n ile beraber
o rtadan k alk tı - fakat ebediyyen değil. - İm p ara to ru n u m u m î
dış siyaseti y ü z ü n d e n im p a ra to rlu k son derece v a h im had
b ir İktisadî b u h ra n geçirdi.
JUSTİNİAN’IN HUKUKÎ ESERİ. TRİBONİAN.
Ju stin ian , c ih a n ş ü m u l şöh retini, g e n işliği ile te m a y ü z
eden h u k u k î eserine m e d y u n d u r . J u s tin ia n ’ın bizzat söylem iş
o ld u ğ u gibi, im p arato r «sulh ve h arp z a m a n la rın d a icrayi
h ü k ü m e t edebilecek bir vaziyette o la b ilm e k için y a ln ız silâhlariyle işt.har etm em eli, fakat k a n u n la r la d a h i m ü c e h h e z b u lu n ­
m a lıd ır; m a ğ lû p d ü ş m a n la ra ta h a k k ü m eden bir k u m a n d a n
g ib i k a n u n u n k u d re tli bir h â m is i o lm a lıd ır» (46). K a n u n la r
y a p m a k ve b u n la rı tefsir etm ek h a k k ın ı im p arato rla ra A llah
v e rm iştir. İşte b u sebepten Ju stin ia n im p a ra to ru n bir k a n u n
v a zıı olm ası lâ z ım g e ld ığ i fik rin d e d ir ve b u h a k k ı ü lû h iy e t
tarafından takdis ed ilm iş bir h a k o lara k te lâk k i etm ektedir.
Fakat Ju stinian, a y n ı za m a n d a , b irta k ım p ratik m ü lâ h a z a ­
la r tarafından d a h i b u işe sev ked iim iştir: İm parator, z a m a n ın d a
carî R o m a k a n u n la r ın ın tam bir anarşi için d e b n lu n d u ğ u n jln
ta m m a n asiy le fark ın a varıy ordu .
K u v v e i teşriiyen in ta m a m iy le im p a ra to rla rın elinde b u lu n ­
d u ğ u putperst R o m a im p a ra to rlu ğ u z a m a n ın d a y egâne k a n u n
vazetm e şekli k a n u n y a h u t n iz a m n a m e a d ın ı taşıyan (leges)
b ir ta k ım im p arato r
e m irle rin in (constitutiones) n e şrin d e n
ibaretti. B u n a m u k a b il daha eski b ir devirde m e y d a n a getiril­
m iş olan k a n u n la r ın heyeti u m u m iy e ş i «ius vetus», y a h u t «ius
antiçuum» a d ın ı alm ıştır. M.s. III ü n c ü asrın o rtasından itibaren
h u k u k ilm i pek ç a b u k inhitata başladı. H u k u k î faaliyet, h u ­
k u k neşriy atını tam olarak takip e de m iyen h â k im le re b ir y a r­
d ım o lm a k üzere, b ir ta k ım to p lam a eserler v ü c u d e g etirm e­
ğe m ü n h a s ır k ılıy o r d u ; b u n la r im p arato r e m irle rin d e n ve ci­
h a n ş ü m u l şöhrete m a lik eski h u k u k ş in a s la r ın eserlerinden
a lın m ış p arçaların b ir n e v i k o lle k siy o n u m esabesinde idiler.
Fakat b u ko lle k siy o n lar h u su sî m ahiyette m e c m u a la r o lu p
resm î h iç b ir kıym eti h aiz değillerdi; b in a e n ale y h fi’liyatta,
h â k im b ü tü n im p arato r e m irle rin in ve k lâsik eserlerin için d e n
ç ık m a k m e c b u riy e tin d e id i ki b u vazife b ir in s a n ın k a b i­
liy e tin i aşıyordu. İm p ara to r e m irle rin i neşredecek m e rk e zî
b ir teşkilât m e v c u t o lm a d ığ ım u n u tm a m a k lâzım d ır. Adedieri seneden seneye artan ve m u h te lif arşivlere d a ğ ıla n b u
em irlerde'n istifade etm ek son derece m ü ş k ü l idi. B ah usus k i
y e n i e m irle r eskilerini sık sık fesh y a h u t tadil ed iy o rd u .
B ü tü n b u h u su slar m e v cu t im p a ra to r e m irle rin i, b u n ­
la rd a n istifade etm ek
istiyenlere
m a h s u s bir m e c m u a
(Corpus) şe k lin d e to p la m a k için h isso lu n a n m ü b r e m ih tiy acı
izah etm ektedir. Ju s tin ia n ’dan önce b u sahada b irço k şeyler
y a p ılm ış o ld u ğ u n u b iliy o ru z. Ju stin ian , v ü c u d e g etirm iş
o ld u ğ u k a n u n î eserinde, evvelce m e v c u t m e c m u a la rd a n ,
Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus ve Codex Theodosianus'tan
geniş m iky asta y a rd ım g ö rm ü ştü r. D iğ e r taraftan klâsik eser­
lerden, y an i “/us we/us„dan istifade etm eği k o la y laştırm ak üzere
Teodos II ve g arpteki m ua sırı V alentinian I I I b ir e m irn a m e
neşrederek en m e şh u r beş h u k u k ş in a s ın eserlerinin h u k u k î
otorite vasfını h aiz o ld u k la r ım b ild irm iş le rd i. D iğ e r m ü ­
ellifler n aza rı itibare a lın m ıy a b ilird i. Fakat bu, m eseleyi
y alnız zâh ire n h alletm e k dem ekti; esasen seçilm iş olan b u
beş h u k u k ç u n u n eserlerinde m u a y y e n b ir v a k ’a için kat’î h ü ­
k ü m le r b u lm a ğ a im k â n yoktu; ç ü n k ü b u h u k u k ş in a s îa r sık
sık b ir ib ir in i n a k ze d iy o rla rd ı ve h ay at şartları d a h i d eğiş­
m iş o ld u ğ u n d a n , b u n la r ın teklif ettikleri h al çarelerinin
bazan k u v v e i tatbikiyesi k a lm ıy o rd u . H ü lâs a olarak b ü tü n
h u k u k sistem inin resm î m a k a m la r tarafından ta m a m iy le
g özden geçeçirilm esi ve asırların v ü c u d e g etirm iş o ld u ğ u
in k işa fın bir p lâ n ç o s u n u n y a p ılm a s ı ih tiy acı h isso lu n u y o rd u .
E v v e lk i kodekslerde y a ln ız m u a y y e n b ir devreye ait im ­
parator em irle ri toplanm ıştı. H u k u k î eserler b u m e c m u a la r­
da z ik ro lu n m a m ış tı. Ju stin ia n z a m a n ın a k a d ar ne şre d ilm iş
olan b ü tü n im p arato r e m irle rin i b ir kodekste toplam ak
ve eski h u k u k î eserlerin kâffesini g özden g eçirm ekten ib are t
olan m u a z z a m bir h u k u k î işe girişti. Bu işte im p a ra to ru n
başlıca y ard ım cısı ve b u teşeb büsün r u h u T rib o n ia n oldu.
îşler şayanı hayret bir süratle ilerledi. Ş ub at 5 2 8 de
im p arato r on m ütehassıstan m ü te şe k k il k ir k o m isy o n topladı;
azalar arasında “bu h u k u k î teşebbüste im p a ra to ru n sağ eli
ve ih tim a l bir dereceye kadar ilh a m c ısı olan,, (47) T ribo nian
ve İstanbul h u k u k profe sörlerinde n Teofil b u lu n u y o r d u .
K o m is y o n u n vazifesi ev v e lk i ü ç kodeksi yeniden gözden
g eçirm ek, b u n la r ın esk im iş o lan k ıs ım la rın ı ç ık a rm a k ve
Codex
Theodosianus’ tan
beri
ne şre d ilm iş
olan
im p arato r
e m irle rin i in tiz a m a sokm aktı. B ütün b u çalışm a ların neti­
cesi bir m e c m u a d a tertiplendirilecekti. N isan 5 2 9 da “Ju s­
tin ia n Kodeksi,, ( Codex Justinianus) neşredilm işti. K o deks
on kitaba ta k sim edilm iş o lup im p a ra to r H a d r ia n ’dan Justi­
n ia n dev rine k adar n e şre d ilm iş olan em irle ri ih tiv a ediy or­
du. Bu ko de ks evvelce m e v c u t ü ç kodeksi ortadan k a ld ır­
m a k la , b ü tü n im p a ra to rlu k için m e c b u rî y egâne k a n u n
m e c m u a sı oldu.
Ju stin ian k o d e k s in in v ü c u d e getirilişi e v velki kodeksler
tarafından son derece ko la y laştırılm ış o lm a k la beraber “ius
vetus,,u n y e n id e n g özden geçirilm esi işi im p a ra to ru n şahsî
eseridir. 5 3 0 da T ribonian, b ü tü n k lâsik h u k u k ş in a s la r ın
eserlerini tetkik edecek, b u n la rd a n istinsah lar yapacak, eski­
m iş olan k ıs ım la rı çık aracak , b ü tü n tezatları ortadan k a ld ı­
racak ve en n ih ay e t to p lan m ış elan m a lze m e n in heyeti um um iy esin i m u a y y e n b ir sıraya göre tasnif edecek bir k o m is ­
yon to p lam a kla tavzif edildi. K o m isy o n b u işi b aşarab ilm e k
için ü ç m ily o n d a n fazla satır ih tiv a eden tak rib e n ik i b in kita­
bı o k u m a k ve tetkik etm ek m e c b u riy e tin d e kaldı. Ju s tin ia n ’m
bizzat y a zd ığ ı g ib i “b u hususta e m ir ve rm e zd e n önce,
d ü n y a d a h iç b ir kim se tarafından b a şa rıla m ıy a c a ğ ın a k a n aa t
getirilm iş olan» (48) ye « b ü tü n ius vetus’u lü z u m s u z b irtak ım
k e lim e o y u n la r ın d a n kurtaran,, (49) b u m u a z z a m iş ü ç
senede bitirildi. 5 3 3 te ne şre d ilm iş o lan y eni kodeks elli
kitaba taksim edildi ve “Digest,, y a h u t “P andekt„ler (Digesta,
Pandectae) tesm iye edildi. H em e n m eriyete gird i.
Bu D igest’in s^n derece b ü y ü k e h e m m iy e tin e rağ m e n ,
acele m e y d a n a getirilm iş olm ası y ü z ü n d e n , bazı h ususlard a ,
tabiî olarak, hatalar ihtiva ettiğini söy le m ek m e c b u riy e tin d e ­
yiz. Bu eserde b irço k tekerrürler, tezatlar ve bazı eskim iş
h ü k ü m le r b u lu y o r u z . D iğe r taraftan, m etinleri ihtisar, şerh
ve teksif etm ek h u su sla rın d a k o m isy o n a ve rilm iş olan tam
serbesti y ü z ü n d e n , neticelerde bazan keyfî hareket ve hattâ
eski m e tin le rin tahrif e d ild iğ i g ö r ü lü y o r . Bu eserde h iç b ir
vah det m ev cut değildir. Bu sebepten, k lâ s ik R o m a k a n u n la ­
rın a b ü y ü k bir e h e m m iy e t atfetmiş olan X IX n cu asır hukukşinasları Ju s tin ia n ’m Degest’i h a k k ın d a gayet sert b ir h ü k ü m
ve rm işlerdir. Fakat b ü tü n b u n o k s a n la rın a ra ğ m e n D igest’in
fi’ıiyatta pek b ü y ü k hizm etle rd e b u lu n m u ş o ld u ğ u n u k a b u l
etm ek m e c b u riy e tin d e y iz. D iğ e r taraftan b u düstu r, bize k a ­
d a r başka şekilde g e lm e m iş olan R o m a h u k u k ş in a s la r ın ın
eserlerinden a lın m ış ze ng in m alzem e y i, m ü te a k ip nesiller
için , m u h a fa za etmiştir.
D igest’in m e y d a n a g e tirild iği d e v irde T rib o n ia n ve m u a ­
v in i ik i m e şh u r h u k u k ç u , y u k a rıd a zik re ttiğ im iz İstanbul
profesörlerinden Teofil ve B eyru t(S uriye de) profesörlerinden
D oroteus, başka bir m eselenin h alli ile tavzif e d ilm işle rd i (533
senesinde). J u s tin ia n ’a göre herkes“b u k a d a r b ü y ü k b ir b ilg in in
(y ani K odeks ve D igest’in) a ğ ır lığ ın ı taşım ağa m u k te d ir d e ğ il­
di,,. Meselâ « h u k u k u n d e h liz in d e b u lu n u p b u ilm in m a h
rem k ısım la rın a n ü fu z etm ek isteyen,, (50) gençler b u ik i
k a lın eserin b ü tü n m u h te v iy a tın ı h a zm e tm e ğ i d ü ş ü n e m e z ­
lerdi; b in a e n a le y h p ratik bir el k ita b ın a ih tiy açları vardı.
A y n ı sene zarfın d a (533), ilk evvelâ talebelere tahsis edil­
m iş o lan b ir m e d e n î h u k u k el kitabı neşredildi. D ört kitaptan
ibaret o lan b u esere «İnstitut» (İnstitutiones) ad ı ve rildi. Ju s­
tin ia n ’a göre bu el kitabı “eski h u k u k u n b ü tü n b u la n ık
m e m b a la r ın ı şeffaf b ir göle,, irsal etm ekle m ü k e lle fti (51).
İn stitu t’ların neşrine m üsaade eden im p a ra to r e m irn a m e si
«h u k u k ta m a lû m a t e d in m e ğ e susam ış gençliğe» (52) (cupidae
legum juventuti) h itap ediy o rd u.
“Digest,, ve “İns*itut„ lara m ü n c e r olan, top lam a faaliyetinde
b u lu n u ld u ğ u ay n ı dev ird e m u ta d k a n u n neşretm e işi sekteye
üğ ra m a m ıştı. Bu dev irde b irç o k e m irn a m e le r neşredilm işti.
Bu y ü z d e n bir ta k ım m eseleleri y e nid e n gözden g eçirm eğe
m e c b u riy e t Y asıl o lm uştu . Bir k e lim e ile, K o deks’in, 5 2 9 d aki
e d isy o n u n d a, birço k no ktalarda, esk im iş o ld u ğ u g ö r ü ld ü .
B u n u n ü ze rin e b u m e c m u a n ın bir kere daha g özden geçiril­
m esine başlandı; b u iş 5 3 4 te b itirildi. A y n ı y ılın İkinciteşrin
a y ın d a K odeks’in ik in c i edisyonu, y e n id e n g özd e n g eçirilm iş,
ilâv ele r g ö rm ü ş ve 12 kitaba a y rılm ış olarak «Codex repetitae
praelectionis» ü n v a n ı altında intişar etti. Bu edisyon 5 2 9 edisy o n u n u ortadan k a ld ırıy o r ve H a d ria n ile 5 3 4 senesi arasın­
da neşred ilm iş olan k a n u n la r ı ih tiv a ed iy o rd u . B u n u n la
Corpus'un tertibi sona erdi. K o deks’in b irin ci v e rsiy o n u bize
k a d ar g elm em iştir.
534
senesinden sonra neşredilen k a n u n la r «Novel» (Novellae leges) is m in i aldılar. Kodeks. D igest ve İnstitut’ların
lâtince y a zılm ış o lm a la rın a ra ğ m e n N o v e l’lerin b ü y ü k bir
k ıs m ı grekçe olarak neşredildi. Bu, R o m a a n ’anesini b e n im ­
sem iş olan bir im p a ra to ru n , realitenin ve g ü n lü k hayatın
icabatına u y m a k için, y a p m ış o ld u ğ u m ü h im b ir fedakârlıktı.
N o v e l’le rin d e n b irin d e Ju stin ian şöyle yazıyor: “Biz b u k a n u n u
m illî dilde değil, fakat u m u m u n dili olan grek d ilin d e yazdırttık, tâki herkes, b u dili kolayca a n lıy a b ild iğ in d e n , bu
[Novel’den] h ab e rd ar olabilsin,, (53). Ju stin ian b ü tü n Nov e l’leri bir m e c m u a d a to p la m a k fik rin d e idi: fakat b u işi başar­
m a ğ a m u v a ffa k o lam adı; m a a m a fih z a m a n ı saltanatında
h u s u s î m ahiyette b irk a ç top lam a eser v ü c u d e getirildi.
N o v e l’ler Ju s tin ia n ’m h u k u k î eserinin son safhası olarak
te lâ k k i o lu n m a k ta d ır ve b u n la r b u de v rin d a h ilî tarihi
için en m ü h im m e h a zla rd a n b ir in i teşkil etm ektedirler.
İm p a ra to ru n fik rin e göre, b u dört m e c m u a , y an i Kodeks,
Digest, İnstitut ve N o v e l’ler bir
k a n u n «C orp üs»ü teşkil
edeceklerdi; fakat böyle b ir m e c m u a Ju s tin ia n ’ın h ay atın d a
m e y d a n a gelem edi. A n c ak sonraları, O rta za m a n la rd a , X îl inci
asırd an itibaren, A v ru p a d a R o m a h u k u k u tetkikleri y eniden
o rtaya çıktıkta, Ju s tin ia n ’ın h u k u k î eserlerinin heyeti m ec­
m uası “Corpus juris civilis,, y an i «M edenî h u k u k C o rp ü s ’ü»
ism i altında ta n ılm a ğ a başlandı: b u eser b u g ü n dahi a y n ı adı
taşım ak tad ır.
Ju s tin ia n ’m h u k u k î eserinin b ü y ü k lü ğ ü ve b u eserin
a h a lin in ekseriyeti tarafından pek az a n laşılan lâtin d ilin d e
y a zılm ış olm ası, K o dek s’in bazı k ıs ım la rı için, h e m e n bazı
grekçe şerhler ve h ü lâs a la r y a p ılm a sın a sebep oldu; İnstitut
ve D igest’lerin d a h i m etne aşağı y u k a r ı sadık k a la n ve b ir ­
ta k ım şerhler ihtiva eden tercüm eleri (paraphrase) neşredildi.
Bu toplam a eserler y u k a rd a isim leri geçen Ju s tin ia n ’ın m u a ­
v in le rin d e n Teofil, D oroteus ve diğe r b irk a ç zat tarafından
v ü c u d e getirildi (54). D e v rin ih tiy açları ve pratik m ü lâ ­
h azalar y ü z ü n d e n elzem o lm u ş ve grek d ilin d e y a zılm ış o lan
bu k ü ç ü k k a n u n m e c m u a la rı o rijinal lâtince m etinlere n a z a ­
ran bir ta k ım hatalar ve n o k s a n la r ih tiv a e d iy o rla rd ı; buna,
ra ğ m e n b u n la r, a s ılla n m geride b ıra k tıla r ve hattâ b u n la r ın
yerine h e m e n h e m e n ta m a m iy le k a im o ld u lar.
Bu m esai sayesinde k a n u n la r ın y e n ile n d iğ i a y n ı d e v ird e
m e d e n î h u k u k u n tedrisi yeniden teşk ilâtlan d ırılm ıştı. Y e n i
ders p ro g ra m la rı ta n zim edildi. D ersler beş senelik
b ir
devreye ay rıldı. B irin c i sene zarfınd a başlıca ders m e v ­
z u u n u İnstitut’lar, ik in c i, ü ç ü n c ü ve d ö r d ü n c ü senelerde
D igest’ler teşkil ediy ord u; beşinci senede ise K odeks o k u ­
tu lu y o rd u . Y e n i p ro g ra m a dair Ju stin ia n şöyle yazıyor;
‘ H u k u k u n b ü tü n m a h re m iy e ti ortadan k a lk tık ta n sonra
talebeler için gizli h iç b ir şey k a lm ıy a c a k tır ve b u n la r, bizler
için T rib o n ia n ve diğe rle ri tarafından to p la n m ış o lan b ü tü n
eserleri o k u d u k ta n sonra, m ü m ta z a v u k a tla r olacaklar, adalete
h izm e t edecekler ve her yerde ve her d e v ird e in s a n la rın en
k abiliy etlisi ve en b a h tiy arı o lac ak lard ır» (55). P rofesör­
lere h itab eden Ju stin ian , şöyle yazıyor: «A llahın y a rd ım ı ile,,
talebelere h u k u k u o k u tm a ğ a başlay ın ve k e n d ile rin e tarafı­
m ız d a n çizilm iş olan yolu gösterin; tâki b u n la r, b u y olu ta k ip
ederek adaletin ve devletin m ü k e m m e l bendele ri o ls u n la r
ve tâk i sizler ahlâftan m ü m k ü n olan en b ü y ü k şan ve şe­
refe istih k ak kesbedesiniz» (56). G e n ç talebelere h ita p
eden im p a ra to r şöyle y a zıy o r: “ Sizlere v e r d iğ im iz b u k a ­
n u n la rı d ik k a t ve istekle ö ğ re n in iz ve b u ilim d e o k a d ar m a ­
lû m a tlı o ld u ğ u n u z u gösteriniz ki, ta h silin izi bitirdikten son­
ra, devleti, h e rh a n g i b ir şub esin de idare edebilecek k a b ili­
yette o lm a k ü m id in i b e sliy e b ile sin iz„ (57). Esasen tedri­
sat p ro g ra m d a gösterilen m a d d e le rin ve b u n la ra dair y a zıl­
m ış şerhlerin talebelere te lkinine in h isa r ed iy o rd u . O r ijin a lin e ,
y an i k lâs ik h u k u k ş in a s la rın eserlerine m ü ra c a a t ile m e tn in
d o ğ r u lu ğ u n u ko n tro l etm eğe v e y a h u t başka b ir tefsir tarzı
teklif etm eğe cevaz y ok tu. Talebeler y a ln ız aslına tam a m iy le
tevafuk eden tercüm eler y ap m ağ a, kısa p arafraz’lar ve h ü lâ ­
salar tertip etm eğe m e ’z u n d u la r.
V ü c u d e getiriliş ta rzın d a k i b ü tü n hata ve n o k s a n la rın a
ve sureti te rk ib in d e tatbik e d ilm iş olan m e to d u n b ü tü n
fen a lık la rın a ra ğ m e n V I nci asrın b u şayanı hayret h u k u k î
ib d a ı c ih a n ş ü m u l ve d e v a m lı b ir e h e m m iy e ti haiz o lm u ştu r.
Ju stinian K odeksi bize R o m a h u k u k u n u m u h a fa za e tm iştir:
R o m a h u k u k u ise bize, b u g ü n k ü sosyetelerim ize h â k im
olan esas h u k u k p re n sip le rin i verm iştir. — D ie h l “Justi­
n ia n ’m a z m in in in sa n iy e tin terak kisi için en v e rim li eser­
lerden b ir in i m e y d a n a getirm iş o ld u ğ u n u ,, y azıy o r (58).
X II nci asırda, g arb î A v ru p a d a R o m a h u k u k u y e n id e n
tetkik e d ilm e ğe b a şla n ıld ık ta Ju s tin ia n ’m m e d e n î h u k u k
K odeksi bir çok yerlerde h a k ik î k a n u n o ldu . Prof. I. A.
P o k ro v sk i şöyle d iy o r: “R o m a h u k u k u c ih a n ı ik in c i defa
olarak d iriltm iş ve birleştirm iştir. G a rp h u k u k u n u n b ü tü n
inkişafı, z a m a n ım ız da d a h il o lm a k üzere, R o m a h u k u k u n u n
tesiri altında b u lu n m a k ta d ır . R o m a k a n u n la r ın ın en kıy m e tli
m u h te v iy a tı b u g ü n k ü K o dek slerin m a d d e le rin e k a d ar n ü fu z
etm iştir ve b u n la r ın ism i altın d a faaliyette b u lu n m a k ta d ır.,,
(59). B u h u k u k î eserin başarılm ası, Ju s tin ia n ’a tarih tarafın­
dan v e rilm iş o lan “B üy ük,, lâ k a b ın ın ta m a m iy le d o ğ ru o ld u ­
ğ u n u ispata kâfidir.
H a lih azırd a, Ju stin ian k a n u n la r ın ın tetkikinde, son derece
enteresan b ir hâdise m ü şa h e d e etm ek k a b ild ir. B u g ü n e k a ­
dar b u tetkikat R o m a h u k u k u n a d a h a esaslı n ü fu z ed e b il­
m e k için y a p ılırd ı ve ik in c i derecede bir e h e m m iy e ti h aizdi.
Bu d u r u m N o v e l’ler için varit değ ild i. Fakat K odeks başlı
başına b ir etüd m e v z u u a d d o lu n m ıy o r ve “m üstakil,, araş­
tırm a la rın hede fini teşkil etm iy o rd u . Bu şerait altında Justin ia n ’ın eserinde b u lu n a b ile c e k başlıca k u sur, b u eserin ge­
rek o rijin a l m etinleri kısaltm ak, gerek b u n la ra ilâveler y a p ­
m a k suretiyle, k lâ s ik h u k u k u tah rif etmesi o lab ilirdi. Tabiî
T ribo nian bu vaziyetten m es’ul tu tu lu y o r d u . B u g ü n ise klâsik
m etinlerde y a p ılm ış o lan b u d e ğ iş ik lik le rin , m ü e llifle rin keyfî
h are k e tle rin in bir neticesi o lm a y ıp R o m a h u k u k u n u V I nci
asır Ş ark î R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n h ay at şartlarına u y d u r ­
m a k k a y g u s u n d a n neş’et etm iş o ld u ğ u n u ispat etm ek için
çalışılm ak tadır. B inaenaley h b u m ü h im mesele şö y le b ir ş e k il
alıyor: Ju s tin ia n ’ın eseri z a m a n ın ın ih tiy a çla rın a te k ab ü l
e d iy o r m u idi, e tm iy o rm u idi ve h a n g i n is b e te ? Bu m eseleyi,
K o dek sin in tib a k ettirilm iş o ld u ğ u fa rzo lu n a n V I ıncı asır
h a y a tın ın u m u m î şartlarım nazarı itibare a lm a k suretiyle, tet­
k ik etm ek lâzım d ır. G erek h e lle n izm ve gerek h ıris tiy a n lığ ın
her ikisi de b u toplam a eserin m ü e llifle ri ü ze rin d e m u a y y e n
bir tesir icra etmiş o lm a lıd ırla r. Şark âdetleri, eski R o m a
h u k u k u n u y e n id e n g özden g e çirm ek suretiyle v ü c u d e geti­
rilm iş olan b u esere g irm işlerdir. B u g ü n k ü h u k u k — tarih
ilm in in vazifesi Ju stin ia n ’m Kodeks, D igest ve İnstıtut’larınd a k i Bizans tesirlerini tesbit etm ek ve k ıy m e tle n d irm e k tir (60)
J u s tin ia n ’ın N o v e l’leri, g ü n lü k k a n u n la r d a n o ld u k la rın d a n ,
m u a s ır h ay atın şartlarını ve ih tiy açların ı aksettirm ektedir.
Ju s tin ia n ’ın b u h u k u k î eseriyle birlik te b u im p a ra to ru n
z a m a n ı saltanatında İstanbul ve B eyrut h u k u k m ek tep leri­
n in in k işa f etm iş o ld u k la r ın ı h atırlatm a k lâ z ım d ır (61). D iğer
b ü tü n h u k u k m ektepleri, putperestlik m erk ezle ri o ld u k la r ın ­
d a n dolayı, lâğ v e d ilm işle rd ir.
JUSTİNİANTN DİNÎ SİYASETİ. ATİNA MEKTEBİNİN KAPATIL­
MASI. BEŞİNCİ UMUMÎ KONSİL.
R o m a Ç esarlarm ın vârisi olan Ju stin ian R o m a im p a ­
r a to r lu ğ u n u y eniden ih y a etm eği k e n d si için b ir vazife
te lâk k i etti; fakat a y n i za m a n d a im p a r a to r lu ğ u için d e tek
k a n u n ve tek m e zh e p tesis etm ek istiy o rd u. «Tek devlet, tek
k a n u n , tek kilise,, işte Ju stin ia n siyasetinin istinat ettiği
kısa fo rm ü l b u idi. P rensip itibariyle m üste bit olan Ju s tin i­
an , iyi te şk ilâtla n d ırılm ış bir devlette her şeyin im p a ra to ru n
otoritesine tâbi olm ası lâ z ım g e ld iğ in e k a n i idi. K ilisenin,
h ü k ü m e tin elinde, b ü y ü k b ir silâh teşkil ede bileceğini
ta m a m iy le tak d ir eden im parato r, k ilise yi her tü r lü vası­
talarla ta h a k k ü m ü altına a lm a k için uğraştı. Ju s tin ia n ’ın d in î
p o litik a sın ın u m u m î p re n sip le rin i keşfetm ek için u ğ raşan
m ü v e r r ih le r bazan siyasî sebeplerin teveffuku le h in d e bir
te m a y ü l gösterm ekte ve d in in , im p a ra to ru n in d in d e , devletin
bir h iz m e tk â r ın d a n başka birşey o lm a d ığ ın ı beyan etm ekte
(62), b a zan ise “b u ik in c i K o n stan tin ’in, d in m e v z u u b a h s
o ld u ğ u za m a n la r, devlete karşı vazifelerini u n u tm a ğ a h azır
o ld u ğ u ,, (63) fik rin d e b u lu n m a k ta d ırla r. K ilisenin h â k im i
o lm a k a rzu su n d a b u lu n a n Justin ian y a ln ız r ü h b a n iy ttin idare­
sini eline a lm a k ve m u k a d d e ra tın ı tayin etm ek (en m e şh u r
kilise m ü m e ssille rin i istisna ey lem eksizin) gayesini g ütm e d i;
fakat tebaalarının d in î a k id e le rin i tesbit etm eği k e n d in in bir
h a k k ı olarak te lâk k i etti. İm p a ra to ru n d in î fik ri her ne olursa
olsun, b u fikir tebaaları tarafından m e c b u rî olarak k a b u l
o lu n m a lı idi. B u n d a n dolayı Bizans im p a r a to r u n u n rühbaniyetin h ay atın ı tanzim e, en y ü k se k r u h a n î m a k a m la ra istedi­
ğ in i geçirm eğe, d in î m ücadelelere ara b u lu c u ve h a k e m ola­
rak m ü d a h a le etm eğe h a k k ı va rd ı. D iğ e r taraftan Ju stin ian ,
rü h b a n iy e ti h im a y e etm ek, y eni kilise ve y eni m anastırlar
inşa ettirm ek ve b u n la ra hususî im tiy a zla r bahşe tm ek sure­
tiyle, kiliseye karşı lü tu fk â r b ir tavır tak ın d ı. B u n d a n m a ad a
d o g m a tik m ü n a k a ş a la ra sık sık iştirak etm ek ve k a b ili m ü ­
nak aşa olan d o k trin m eseleleri için hal çareleri vazetm ekle
im p a ra to rlu k d a h ilin d e it kat v a h d e tin i tem in h u s u s u n d a
b ü tü n g ayretini sarfetti. C is m a n î k u v v e tin din ve kilise
işlerinde ü s t ü n lü ğ ü n ü tesis etm eği ve eşhasın en s a m im î
d in î itik atların ın en derin n o k taların a k a d a r g irm e ğ i istihdaf
eden b u siyaset tarihte “çesaropapizm ,, ism i altında tanılm a k ta d ır ve Ju stin ian çesaropapist te m a y ü lü n en karakteristik
m ü m e ssille rin d e n b iri olarak te lâk k i o lu n a b ilir. Ju s tin ia n ’ın
fik rin e göre devlet reisi a y n ı z a m a n d a h em çesar ve h e m
Papa olm alı, y an i şah sında cism anî ve r u h a n î ku dreti tam
olarak birle ştirm e li idi. Ju s tin ia n ’m faaliyetinde sırf siyasî
cepheyi g ören tarihçilere göre im p a r a lo r u n “çesaropapizm ,,
in in başlıca sebebi siyasî k u d re tin i e m n iy e t altına a lm ak , h ü ­
k ü m e tin i tarsin etm ek ve te sad üfün k e n d in e bahşetm iş o ld u ğ u
en y ü k se k otoriteyi d in î esaslara istinat ettirm ek arzu su
o lm uştu r.
Justin ian m ü k e m m e l bir d in î terbiye g ö rm ü ştü . M uk add es
K itaba m ü k e m m e le n vakıftı ve d in î m ü n a k a şa la ra iştirak
etm ekten haz du y ard ı; bizzat b irta k ım d in î İlâhîler yazm ıştı.
Fakat d in ih tilâfla rın ı, siyasî b a k ım d a n dahi, tehlikeli a d d e d i­
y o rd u ; ç ü n k ü fik rin ce b u n la r im p a r a to r lu ğ u n v a h d e tin i
tehlikeye so kuy orlardı.
Justin ve Ju stin ia n ’m ik i selefinin, Z enon ve Anastas’ın
m onofisit şark kilisesi ile bir u zla şm a y o lu n a g irm iş ve b u
y üzd e n R o m a kilisesi ile m ü nasebatı kesm iş o ld u k la rın ı g ö r­
m ü ş tü k . Justin ve Ju stin ian açıkça b u son k ilis e n in tara.ını
iltiza m ve b u n u n la y e n id e n m ü n ase b e t tesis ettiler. B u n d a n
d o la y ı şark vilâyetleri, eğer tab ir caizse, Ju s tin ia n ’dan u z a k ­
laştılar. Bu vaziyet geniş ülk e si d a h ilin d e b ir tek m ezh e p
tesis etm eği son derece arzu eden im p a ra to ru n g ö z ü n e tabiî
olarak, b a tm ıy o r d eğildi. Fakat şarkta ve garpta, İskenderiye,
A ntaky a ve R o m a d a kilise v a h d e tin i tekrar iade etm ek
im k â n s ız d ı. B ir ta rih ç in in d e d iğ i g ib i «Ju s tin ia n h ü k ü m e ti,
takip ettiği d in î siyasette, ik i y ü z lü bir Ja n u s ’a b en zem ek te­
dir; Ja n u s ’u n b ir y ü z ü g arba m üte veccih o lu p R o m a y a hitap
etm ekte, şarka b a k a n diğe r y ü z ü ise S u riy e ve M ısır p ap az­
ları n e z d in d e h a k ik a ti aram ak tadır» (64).
Ju stin ian , saltanatının b a şla n g ıc ın d a n itibaren, R o m a ile u z ­
la şm a ğ ı d in î siyasetine esas ittihaz etti; b u n d a n dolayı ve rm iş
o ld u ğ u k a rarla ra şark v ilây e tle rin in şiddetle m u a rız o ld u k la rı
K a d ık ö y k o n s ilin in m ü d a fii olarak oriaya ç ık m a k m e c b u ri­
yetinde kaldı. Ju stin ian z a m a n ın d a p a p a lık , kilise sahasında,
en y ü k s e k otoriteye m a lik o ld u . R o m a p isk o p o su n a y azd ığı
m e k tu p la rın d a Ju stin ian b u zata “P apa,,, "R o m a P ap a’sı,,,
“A postolik Papa,, “P apa ve Patrik,, ilâh... g ib i isim ler ver­
m ekte ve P apa ü n v a n m ı m ü n h a s ıra n R o m a pisko po su için
k u lla n m a k ta d ır. M e k tu p la rın d a n b irin d e im p arato r Papaya
“b ü tü n m u k a d d e s kilise lerin başı,, (Caput omnium sancfarum
ecclesiarium) (65) diye
hitap
etm ekte ve N o v e l’lerinden
b irin d e “Y eni R om a, y ani İstan b u l p is k o p o s u n u n m a k a m ı
saadetinin eski R o m a d a k i apostolik P ap alık m a k a m ın d a n
sonra ik in c i derecede geldiğin i,, (66) gayet açık b ir tarzda
beyan etm ektedir.
Justin ian , Y a h u d ile r, putperestler ve rafızîlerle m ü c a d e le ­
ye girişti. Bu s o n u n c u la rın sırasına M an i m e zh e b i m ü rid le ri,
nasturîler, m onofisitler, arianistler ve d iğ e r daha’ az e h e m m i­
yetli d in î m e zh e p le rin sâlik leri d a h ild i. A ria n iz m garpta,
G e rm e n kabile leri arasında, pek fazla ta a m m ü m etmişti.
İm p a r a to r lu ğ u n m u h te lif k ıs ım la rın d a putperestlik bakayası
h a lâ m e v cu ttu ve putperestler d a h a h a lâ n a za rla rın ı, p utp e­
restliğin başlıca m e rk e zi olm ası hasebiyle, A tina M ekte­
b in e çe v iriy o rlard ı. Y a h u d ile r ve daha az e h e m m iy e tli rafızî
te m a y ü lle rin sâlikleri, ilk za m a n la rd a bilhassa şark vilâyet­
le rind e b u lu n u y o rla rd ı. Bu m ezh ep ler arasında, tabiî olarak,
en fazla m ü r id i o lan m o n o fisizm idi-
G arpta arianistlere karşı y a p ıla n m ücadele, y u k a rıd a
g ö r m ü ş o ld u ğ u m u z veçhile, G e rm e n k ır a llık la rın ın kısm en
v e y a h u t ta m a m e n zaptiyle
sona eren b irta k ım
askerî
harekât şek lin i aldı.
Ju s tin ia n ’da k ö k le şm iş olan im p a ra to rlu ğ a b ir tek m e zh e b in
elzem o ld u ğ u kanaati rafızîlik d o k trin ve tedrisatının başlıca
m ü m e ssille rin e karşı en k ü ç ü k b ir m ü sa m a h a y a d a h i yer
b ır a k m ıy o r d u ; b u sebepten b u n la r Ju stinian za m a n ın d a ,
m ü lk î ve askerî otoriteler tarafından tatbik edilen şiddetli
itisaflara m a ru z kaldılar.
P utperestliğin son b a k iy e le rin i k ö k ü n d e n k a ld ırm a k
üzere Ju stinian, 5 2 9 da, erim ekte o lan p utp erestliğin son
kalesi olan ve in k ıra zı, V in c i asırda, Teodos II za m a n ın d a ,
İstanbul Ü n iv e rsite sin in y aratılm ası ile tacil edilm iş b u lu ­
n an m e ş h u r A tina Felsefe M e k te b in in k a p atılm asın ı e m ­
retti. B irçok profesörler s ü r g ü n e g ön d e rild ile r, ve m e k te ­
b in m al ve m ü lk ü m üsadere edildi. Bir tarih çi şöyle yazıyor:
“İtalyanın son putperest ib a d e tg âh ın ın , M onte K assino m u ­
kaddes o r m a n ın d a k i A po llon m a b e d in in Sen B enuv a tarafın­
d an tah rip e d ild iğ i a y n i sene, Y u n a n is ta n d a k lâsik p u tp e ­
restliğin son istin a tg âh ın ın ta h rib in i dahi g ördü,, (67).
B u tarihten itibaren A tina kat’î olarak m ed eniye t m erkezi
o lm a k ta n çıktı ve k ü ç ü k , gayet sakin, ik in c i derece bir
şehir h alin e geldi. A tina M e k te binin bazı profesörleri İra­
na hicret etm eğe karar verdiler ; b u rada, s ö y le n d iğ in e göre,
k ıral H üsrev, felsefe ile a lâk a d ar o lu y o rd u . B u n la r İranda
m ü k e m m e l b ir tarzda k arşılandılar, fakat b u grekler gurbette
y aşam ağa ta h a m m ü l edem ediler ve H üsre v, Ju stin ia n ile, bu
filosofların itisaflara m a ru z k a lm a m a la rı ve h ıristiy a n lık d o k ­
trin in i k a b u le icbar edilm e m e le ri h u s u s u n d a , bir anlaşm a
aktettikten sonra b u n la r ı m e m lek etlerine iade etm eğe karar
verdi. Ju stin ia n v a d in i tuttu ve putperest filosoflar, hayatla­
rın ın m ü te b a k i k ıs ım la rın ı B izans İm p a ra to rlu ğ u n d a , tam
bir e m niy e t içinde, geçirdiler. ■Ju stin ian , d iğe r taraftan p u t­
perestliği ta m a m iy le ortadan k a ld ırm a ğ a m uv affa k o la m a d ı ;
putperestlik, gizli olarak, bazı h ü c ra m ın ta k a la rd a yaşam akta
d e v am etti.
Filistinde, İbranî d in in e y a k ın b ir dine m a lik o lan Samariten’ler h ü k ü m e tin itisaflarına ta h a m m ü l edem ediler ve isyan
ettiler; b u n la r k a n lı bir surette te n k il edildiler. B irçok sina-
g o g ıa r tah ribe u ğ r a d ı; tahripten m a su n k a la n la rd a ise A h d i
A tiki İbranî m e tn in d e n o k u m a k yasak e d ild i; b u m e tn in
y erine “Septant,, a d ın ı taşıyan grekçe tercüm esini ik a m e
etm ek m ecburiyeti hâsıl oldu. A hali m e d e n î h u k u k u n u k a y ­
betti. N asturîler dahi şiddetli itisaflara m a ru z kaldılar.
Fakat Ju s tin ia n ’m m onofisitlere karşı takip ettiği siyaset
te k m il bu hâdiselerden daha m ü h im o ldu . İlk evvelâ im p a ­
ratorun m onofisitlerle olan m ünase b e tle ri b ü y ü k b ir siyasî
e h e m m iy e ti h a izd ile r; ç ü n k ü b u n la r şark v ilây e tle rin in , M ısırr
S uriy e ve F ilistinin hayatî m eselesine pek y a k ın d a n b a ğ lı
idiler. S aniy en m onofisitler im p arato r ü ze rin d e b ü y ü k b ir
n ü fu z u olan Ju s tin ia n ’m karısı T eodora’n m h im ay esi altın d a
b u lu n u y o r la r d ı. M u a sır bir m onofisit m u h a r rir , Efesli Jan,
Teodora’yı "İsayı seven, gayretle m eşb u k a d ın ,,, y a h u t “A llah
tarafından, en m ü ş k ü l zam an la rd a, itisaf g örenleri h im a y e
etm ek için g ö n d e rilm iş olan en h ıristiy an im paratoriçe,, ola­
rak gösterm ektedir (68).
T eodora’n m tavsiyesi ü ze rin e Justinian, saltanatının baş­
la n g ıcın d a, m onofisitlerle u z la ş m a k te şe b b üsü n d e b u lu n d u .
Justin z a m a n ın d a ve Ju stin ian saltanatının ilk senelerinde
nefy edilm iş olan m o n o f s>t piskoposlara, avdet etm eleri için,
m ü sa ad e verildi. B irçok m onofisitler, d in î bir u zla şm a k o n ­
feransına iştirak etm ek üzere, İstanbu la davet e dildiler ; İm ­
parator, bir göz şah id in e göre, b u n la r ı h a sım la riy le “orto­
d o k s lu ğ a ve dine yaraşan m ü lâ y e m e t ve sabır ile,, (69)
b ü tü n şü p h e li m eselelere dair m ü n a k a ş a d a b u lu u m a ğ a şev­
ketti. Payitaht sara y larınd an b irin e yerleştirilm iş o lan beş y ü z
m onofisit ra h ip b u sarayı “b ü y ü k ve fevkelâde b ir m ü n z e ­
vîler çölüne,, (70) tah v il ettiler. “M o n o fisizm ’in h a k ik î k a­
n u n vazıı„ ve başı A nta ky a p isko po su Sever, 5 3 5 te İstanbu la
geldi ve b u ra d a b ir sene k a ld ı (71). « İm p a r a to r lu ğ u n m e r­
kezi, 5 3 5 senesi b a şlan g ıc ın d a, Anastas z a m a n ın d a k i m a n z a ­
rasını, bir dereceye kadar, tekrar iktisap ediy ord u» (72).
M onofisitlerle u z la ş m a k taraftarlığından do layı tan ılm ış olan
T rabzon p isko po su A n tim İstanbu l p a triğ i nasbedildi. M o n o ­
fisitler g alip gelecek g ib i g ö r ü n ü y o r d u .
Fakat vaziyet pek ç a b u k değişti. P apa Agapet, İstanbu la
gelişinde, ve ak o im e t’lerin partisi ( m ü frit ortodokoslar) Antim ’in d in î m ü sa m a h a la rı karşısın d a o derece feryat etm eğe
başlad ılar ki Ju stin ian , h iç şü p h e siz a rzu su h ilâfın a, siyase­
tini değiştirm e k m e c b u riy e tin d e kaldı. A n tim azle d ild i ve
M enas n a m ın d a b ir ortodokos papas tarafından istihlâf o lu n d u .
T arihî bir şahadete göre im p arato r ile pap a arasında aşa ğıd ak i
m u h a v e re cereyan e tm işlir: Ju stin ia n «Seni ya b izim le h e m ­
fik ir o lm a ğ a icbar edeceğim , y a h u t s ü r g ü n e gönde re ceğim *
dem iş, A gapet ise «im p arato rların en h ıristiy a n ı o lan Justinia n ’ı ziyaret etm ek istiy o rd um ; h a lb u k i k a rşım d a bir D io k le ­
tian b u lu y o r u m ; m a am afih tehditlerin beni k o rk u tm a z» (73)
c e v ab ın ı verm iştir. İm p a ra to ru n p ap ay a karşı gösterm iş o ld u ­
ğ u m ü s a m a h a n ın kısm e n o dev ird e İtalyada O strogotlara
karşı b a şlan m ış olan harpten ve Ju s tin ia n ’m garbte b ir istinatg âh a olan ihtiyacından neş’et etm iş o lm ası çok m u h te m e ld ir.
Bu m ü s a m a h a y a ra ğ m e n Ju stin ian , h ü k ü m e ti m onofisit­
lerle barıştırm a k ü m id in i ta m a m iy le terketm edi. Bu h usus
“U ç R u h an î,, m e ş h u r va k a sın d a k e n d in i açıkça gösterdi.
B urada V in ci asrın ü ç teoloğu, M opsuesta’lı Teodor, Ç y r ’li
Teodoret ve Edessa’lı İbas bahis m e v z u u idiler. Monofisitler,.
n a stu rîlik fik irle rin e ra ğ m e n , b u ü ç m ü e llifi m a h k û m .etme­
d iğ in d e n dolayı, K a d ık ö y k o n s ilin i te n k it ediy orlardı. P apa
ve ak o im e t’ler ise b u n la ra b u n o k tad a şiddetli b ir m u k a v e ­
m et gösteriyorlardı. Bu m uhalefete fena halde k ıza n Ju stinian
b u hâdisede m onofisitlerin h a k lı o ld u k la r ın ı ve orto do ksların
b u n la r a iltih a k etm eleri lâ z ım g e ld iğ in i bey an etti. B u n d a n
m âa d a 5 4 3 te, b u ü ç teologun eserlerini aforoz eden ve
b u n la r ı m üdafaa, y a h u t tasdik edecek o la n la rın a y n ı cezaya
çarp ılac ağın ı ilân eden (74) bir e m irn a m e neşretti.
Ju stin ia n bu e m irn a m e y i b ü tü n im p a ra to rlu k için m ec­
b u rî k ılm a k istedi ve b ü tü n p atrik ve pisko po slar tarafından
im z a la n m a s ın ı istedi.
Fakat b u
isteği yerine g etirm ek
ko la y değ ild i. G arp , b u e m irn a m e y i im za y a m u v a fa k a t
e tm e n in K a d ık ö y konsilif otoritesine bir ne v i tecavüz m a n a ­
sına g eleb ileceğini d ü ş ü n e re k heyecana geldi. K artacalı â lim
b ir diyakos şöyle y a z ıy o r : “ K a d ık ö y k o n sili kararları
m ü n a k a ş a y a v a ze d ild iğ i tak dirde İz n ik k o n sili d a h i b u kabil
b ir tehlikeye d u ça r olm az m ı ? „ (7 5 ). B u n d a n m a a d a şu
sual d a h i s o ru lu y o rd u : Ö lü le r m a h k û m e d ile b ilirm i ? Ç ü n k ü
bu ü ç teolog b ir asır evvel ö lm ü şle rd i. En n ih ay e t g arp
kilisesinin bazı m ü m e ssille ri im p a ra to ru n , b u em irn a m e si
ile, kilise m e n s u b în in in fikir h ü rriy e tin e tecavüz ettiği m ü ­
lâh a zasın d a idiler. Bu son fikir, öteden beri d o g m a tik meseBizans İmparatorluğu Tarihi
13
İMPARATORİÇE TEODORA, JUSTİNİAN I. İN KARISI
le lerin h a llin d e im p arato r k u d re tin in m ü d a h a le s in e alışm ış
olan şark kilisesinde h e m e n h e m e n y ok g ib i idi. D iğ e r ta­
raftan, ö lü m ü e llifle rin m a h k û m iy e ti meselesi M u k a d d e s
K itap ’ta h a lle d ilm işti : K ıral Josias, A h d i Atikte, y a ln ız p u t­
perest rah ip le ri d iri d iri k u r b a n etm ekle k a lm a m ış , fakat
z a m a n ı saltanatından çok daha evvel ö lm ü ş o la n la rın m e za r­
la rın ı açtırm ış ve k e m ik le r in i m e zb a h ü ze rin d e y aktırm ıştı
{ Kırallar IV, 23, 1 6 ) . İşte bu suretle şark kilise sinin b u e m ir­
n a m e y i ta n ım a ğ a ve ü ç teologu m a h k û m etm eğe razı o ld u ğ u
b ir za m a n d a g.ırp kilisesi b u n a m u a rız b ir cephe alm ış o lu ­
y o rd u . H ülâsa, Ju s tin ia n ’ın b u e m irn a m e si bü,tün kilise tara­
fın d an h iç bir za m a n tan ılm a d ı.
Ju s tin ia n ’m , g arp kilise sini k e n d i tarafına celbedebilm esi
için , R o m a c a k i p ap ay ı b u e m irn a m e y i tasdika ik n a etmesi
lâzım g e liy o rd u . B in aenaley h pap a V igil İstanbula davet edil­
di. P apa b u rada yedi seneden fazla bir m ü d d e t kalacaktı.
M u v asalatın ı m ü te a k ip papa alenen e m irn a m e a ’e y h in d e
o d u ğ u n u bey an elti ve İstanbul p atrik i M enas’ı aforoz etti.
Fakat za m a n i;e, bir tak ım tesirler altında, V igil Justin ian
ve T eodora’n m a r z u la rın a tebaiyet etti ve 5 4 8 de, dört şark
p a tr ik in in rey ine k e n d i rey ini de ilâve ederek bu ü ç r u h a n î
için u m u m iy e tle “ Judicatum „ tesm iye o lu n a n bir m a h k û m iy e t
kararı neşretti ve bu, Teodora’m n son zaferi oldu. İm p a r a ­
toriçe, m o n o fisizm in kat’i ve za ru rî zaferinden e m in olarak,
a y n i sene zarfında, ö ld ü . V igil b ü tü n g arb î A v ru p a r a h ip ­
le rini “prensle rin en h a lim i Ju s tin ia n ve Teodora’ya,, d u a la ­
r ın ı s u n m a ğ a de v am etti (7 6 ).
Fakat garp kilisesi, V ig il tarafından y a p ılm ış olan m ü s a ­
m a h a y ı tasvip etmedi. H attâ A frika p iskoposları, b ir konsil
top lıy arak , p ap ay ı aforoz etm eğe k a rar verdiler. Bu garp
h âd ise le rin in tesiri a lu n d a papa tereddüt eirreğe başladı ve
ilk k a rarın a r ü c u ederek “Judicaiumv u geri aldı. Bu vaziyet
karştsında ju s tin ia n bir u m u m î ko nsil top ;am ağa karar ver­
di; ko nsil 5 5 3 te İs‘a n b u :d a top landı.
Bu beşinci u m u m î k o nsilin vazifesi, ev velki konsillerink in e n azaran, ço k daha m a h d u ttu . H e rh a n g i y eni bir rafız îâ k bahis m e v z u u d e ğ ild i; y a ln ız ü ç ü n c ü ve d ö r d ü n c ü
k o n sille rin kısm e n n a siu rîlik , fakat bilhassa m o no fizit d o k ­
trini h a k k ın d a ittihaz etm iş o ld u k la rı k a rarlarla a lâk a d a r bazı
n o k ta la rın ta v zih i icap e d iy o rd u . İm parator, o za m a n la r
is ta n b u ld a b u lu n a n p a p a n ın k o nsile iştira k in i son derece
arzu e diy ord u; fakat V igil b ir ta k ım m azeretler ileri s ü r d ü
ve daveti k a b u l etmedi; k o n silin hiç b ir top lantısında b u lu n ­
m a d ı. K o nsil ü ç teologun eserlerini tetkik ve im p a ra to ru n
fik rin e iltih a k etti. K onsil “M opsuesta piskoposu dinsiz Teodo r’u ve b ü tü n d in siz eserleıini, Teodoret’in y azm ış o ld u ğ u
d in e m u g a y ir eserlerin kâffesini ve îb a s ’a izafe o lu n a n d in siz
m e k tu b u ve b u n la r ı m ü d afa a y o lu n d a (a d defensionem eorum)
eser y azm ış ve y a h u t y azacak o la n la rın
kâffesini,, (77)
aforoz etti ve lânetledi.
K o n silin k a ra rla rın ın m e c b u rî o ld u ğ u ilâ n edildi ve Justi­
n ian, b u ü ç r u h a n în in m a h k û m iy e tin i tesvip etm iy en pis­
k o p o slara k a rşı b ir itisaf ve s ü r g ü n politikası tatbik etm eğe
başladı. P ap a V ig il M a rm a ra a d a la rın d a n b irin e s ü r ü ld ü . E n
n ih ay et, m a h k û m iy e t k a ra rın ı im z a la m a ğ a razı o ld u ve Rom a y a avdet için m ü sa ad e aldı. Fakat yolda, S ir a k ü z ’de ö ld ü.
G a rp , 5 5 3 k o n sili k a ra rla rım , VI nci asrın s o n u n a kadar,
k a b u l etm edi ve ancak B ü y ü k G re g o r I (5 9 0 604) tarafından
“U ç r ü h a n î ile m e şg u l o lm u ş o lan k o n sild e din h u s u s u n d a
h iç b ir h a k y e n m e m iş ve h iç b ir d e ğ iş ik lik y a p ılm a m ış o ld u ­
ğ u n u n » (78) ilâ n edilm esi üzerine, 5 5 3
k o n sili b ü tü n
garpta « u m u m î» m ahiyette ve d iğe r ilk dört k o n sil m ertebe­
sinde bir k o n s il olarak k a b u l o lu n d u .
Ju s tin ia n tarafından m onofisitlerle ortodoksları b a rıştırm a k
için a çılm ış o lan hararetli m ü c a d e le ü m it edilen neticeleri
ve rm e d i. M onofisitler k e n d ile rin e b a h se d ilm iş olan m ü s a m a ­
h a la rd a n m e m n u n k a lm a d ıla r. J. M aspero, 5 3 7 ile 5 7 0 ara­
sın d a k i devrey i “katolik tethiş devresi» tesm iye ediyor (79).
Ju s tin ia n saltanatının s o n u n a d o ğ ru im p a ra to ru n din î siya­
setinde m u a y y e n bir istikam et k a y d e tm e k m ü m k ü n d ü r ; fakat
b u nokta daha h e n ü z kâfi derece te n v ir ed ilm e m iştir. 5 6 5 te
ih tiy ar im p a ra to r ö ld ü ve h ü k ü m e tin d in î siyaseti değişti.
Ju s tin ia n ’m d in î siyasetinin b ir p iân ço su y ap ılaca k olursa,
im p a ra to ru n im p a ra to rlu k d a h ilin d e birle şik b ir kilise v ü c u ­
de g etirm eğe m uv affa k o la m a d ığ ı g ö r ü lü r . O rto d o k s lu k ve
m o n o fisizm b irib iriy le uzlaşam ad ılar; n astu rîlik, M a n i m e z­
hebi, İbranî d in i ve b ir dereceye k a d a r putperestlik mevcud iy e t’e rini tem adi ettirdiler. D in î b irlik h u s u le gelem edi ve
Ju s tin ia n ’m teşebbüsü akam etle netice lenm iş te lâk k i o lu n a b ilir.
Fakat Ju s tin ia n ’ın d in î siyasetinden b a h se d ild iğ i za m a n
b u dev ir için karak te ristik o lan d in i y a y m a faaliyetini u n u t­
m a m a k lâzım d ır. Justin ian , bir h ıristiy a n im p a ra to ru olm ası
dolayısiyle, h ıristiy a n lığ ı im p a ra to rlu k h u d u tla r ın ın ötesine
k a d a r y a y m a ğ ı k e n d isi için b ir vazife te lâk k i etti. T una
c iv a rın d a o turan H e r u i’ler, b a zı Kafkas kab ile le ri ve şim alî
A frika ve oria N il h av alisinde yaşay an m a h a llî kabile ler h ıristi­
y a n lığ ı b u im p a ra to ru n za m a n ı saltanatında k a b u l ettiler(80).
JUSTİNİAN’IN DAHİLÎ SİYASETİ. NİKA İSYANI.
Ju s tin ia n ’ın c ü lu s u esnasında b ü tü n im p a ra to rlu k ta k a r ı­
ş ık lık ve anarşi h ü k ü m fe r m a idi. Sefalet b ü tü n m em leketi,
bilhassa vilâyetleri, k e m iriy o rd u . V ergiler lâ y ık iy le toplanamıy ordu . A tm e y d a n ı o y u n la r ı g ü r u h u , b ü y ü k arazi sahipleri,
tahttan m a h r u m b ıra k ılm ış o lan Anastas’ın ak rab a la rı ve en
n ih a y e t din k a v g aları d a h ilî k a rg a şalık ları arttırıyor ve m u ­
c ib i endişe bir vaziyet ihdas ediy ord u.
Justin ian , tahta çıktıkta, devletin d erin d a h ilî reform lara
ih tiy ac ı o ld u ğ u n u açıkça anladı. K e m ali cüretle işe başladı.
Ju s tin ia n ’m b u s a h a d a k i faaliyetine dair elim izd e b u lu n a n
başlıca m e h a zlar b ir taraftan N oveller, d iğe r taraftan o devirde
y a zılm ış L id y alı Ja n ’ın “Roma devletinin usulü idaresine dair„ adlı
m u a sır tretesi ve y ine o de v rin m a h s u lü ve aşağıda bahis
m e v z u u edilecek o lan P ro k o p ’u n “Gizli Tarih„\ dir. Y eni bir
z a m a n d a b u m e v zu ile a lâk a d ar k ıy m e tli m alzem e ye p a p i­
rüsler ü ze rin d e rastlam ak kabil o lm u ştu r.
Justinian, salanatının b a şlan g ıc ın d a, payitahtta, k e n d isin i
az kalsın devirecek olan m ü th iş b ir isyanın p atlad ığın a
şahit oldu.
İs ta n b u lu n başlıca m ahallesi, araba k o şu la rın a son derece
m e c lû b olan İstanbul h a lk ı için m e rg u b bir toplantı yeri
teşkil eden “Çit kus,, y a h u t H ip o d ro m (A tm eydanı) m ahallesi
idi. U m u m iy e tle y eni im parator, taç giyer giym ez, b u H ip o d ­
rom a gelir ve Katisma a d ın ı taşıyan im p arato r locasında h a l­
k ın ilk alk ışla rın ı toplardı. A rabacılar dört m u h te lif renkte
elbise g iy e rle rd i: yeşil, m avi, beyaz ve k ırm ız ı. H ıristiyan
k ilise sin in glad yatör d ö v ü ş m e le rin i m e n e ttiğ in d e n b e ri, araba
y arışları p ay itah tın en fazla lezzetle seyrettiği bir temaşa
h a lin i alm ışlard ı. H er re n g in arabacıları etrafında gayet iyi
te şk ilâtla n d ırılm ış partiler top lanm ıştı. Bu partilerin k e n d i
kasaları vardı; b u n la r arabacıların, atların ve yarış ara b a­
la rın ın m a sra fla rın ı g örürle r, diğe r re n k le rin taraftarları ile
rekabet ve k a v g a ederlerdi. Bu partiler az bir m ü d d e t sonra
Yeşiller, M av iler ilâh... ism i altında tan ıld ı'ar. Ç iık u s v e yarış*
lar ve ç irk u s partileri R o m a im p a r a to r lu ğ u n d a n Bizansa
g eçm işti ve m u a h h a r bir a n ’ane b u n la r ın tesisini R o m u lu s
ve R e m u s ’un efsanevî de v irle rin e k a d a r ç ık a rıy o rd u . Bu
dört p a rtin in taşıdığı isim le rin esas m anası d a h i pek v a zıh
d e ğ ild ir. V I nci asır, y a n i Ju stin ian devri m e h a zla rı b u is im ­
lerin d ö rt u n s u ra te k ab ü l ettiğini b ild irm e k te d irle r : to p ra k
(Yeşiller), su (M aviler), h a v a (Beyazlar) ve ateş (K ırm ızıla r).
Ç irk u s o y u n la rı fev kalâde debdebe ve ih tişa m la riy le tem a­
y ü z ederlerdi; seyircilerin adedi bazaıı 5 0 0 0 0 i b u lu rd u .
Y avaş yavaş, Bizans d e v rin d e “dem „ is m in i alan çirk u s
p artileri şu veya b u siyasî, İçtim aî ve d in î te m a y ü lü ifade
eden siyasî partilere in k ılâ p ettiler. Ç irk u s 'ta k i h a lk ın sesi b ir
nevi efk ârı u m u m iy e n in ve m illetin sesi o ldu . F. I. Ü s p e n s k i
“m a tb u a t m e v cu t o lm a d ığ ın d a n , H ip o d ro m , bazı hallerde, h ü ­
k ü m e te em irle r v e rm iş o lan efkârı u m u m iy e n in serbestçe
te za h ü r ettiği y egâne m a h a l oldu,, (81) diyor. Bazan im ­
parator icraatı h a k k ın d a h a lk a izah at v e rm e k iç in ç irk u s ’ta
isbatı v ü c u t ederdi.
VI nci asırda en n ü fu z lu partiler o rto d o k slu k taraftarı
o lan ve bu y ü z d e n “K adık öy lüle r,, (y ani K a d ık ö y k o n sili
taraftan) tesm iye o lu n a n M aviler (Venetoi) ve m o n o fisizm i
iltizam eden Yeşiller (Prasinoi) idi. Anastas z a m a n ın d a p a y i­
tahtta b ir isyan başgösterm iş ve ortodoks partisi, m ü th iş
y a ğ m a la rd a n sonra, yeni b ir im p a ra to r isteyerek H ip o d r o m a
ko şm uştu ; Anastas b u ra d a k o rk u için d e ve taçsız olarak ispatı
v ü c u t etm iş ve m ü n a d iy e m a k a m ın d a n çe k ilm e ğ e hazır ol­
d u ğ u n u b ild irm e s in i em retm işti. H a lk im p arato ru b u acına­
cak vaziyette g ö rd ü k te s ü k û n b u lm u ş ve bu suretle isyan
nihay ete erm işti. Bu v a k ’a H ip o d ro m ve p ay itah t h a lk ır ın
h ü k ü m e t ve bizzat im p a ra to r ü ze rin d e m a lik o ld u ğ u n ü fu z
b a k ım ın d a n karakteristiktir. Anastas m onofisit o ld u ğ u n d a n
dolayı, tab iî olarak, Yeşilleri h im a y e etti.
Justin ve Ju s tin ia n ’m tahta ç ık m a la riy le o rto do ksluk ve
b u n u n la b irlik te M av ile r galebe çaldılar. Fakat T eodora
Yeşillere m ü te m a y ild i. İşte b u suretle, im p a ra to rlu k tahtında
bile, b u m u h te lif partiler m ü d a file r b u lu y o rla rd ı.
Payitahtta 5 3 2 m ü th iş ih tilâ lin i tevlit etm iş olan sebep­
ler çok ve m ü te n e v v id irle r. Ju stin ian a le y h in d e teşekkül
eden m uhalefet ailevî, siyasî ve dinî m ahiyette idi. Anastas’ın
hayat a olan yeğenleri, Justin ve b u n d a n sonra Ju s tin ia n ’ın
tahta çık m a la riy le k e n d ile rin i b u h ak tan m a h r u m e d ilm iş
ad dediy orlardı. B u n la r m o n o fizm e m ü te m a y il olan Y eşil­
ler partisine daya n ıy o rlard ı. B u n la rın esas gayesi Justinia n ’ı d e v irm ekti. Siyasî m uhalefet y ük se k m e m u rla ra ve bil*
hassa suiistim alleri, g ay ri k a n u n î hareketleri, n iz a m î h ad d e n
fazla v e rg i top lam aları ve z u lü m le r i y ü z ü n d e n h alk ta b ü y ü k
b ir iğ b ir a r tevlit etm iş olan, y u k a rıd a isim le rin i z ik re tm iş
o ld u ğ u m u z m e ş h u r h u k u k ş in a s T rib o n ia n ’a ve P re tu v ar
prefesi K a p a d o k y alı Ja n ’a karşı d u y u la n u m u m î infialden
ileri g e liy o rd u . N ih ay e t d in î m uh alefe t Justin ve Ju st:nian
z a m a n ın d a b ü y ü k iztıraplar ç e k m iş olan m o nofisitler tara­
fın d an geldi. B ü tü n b u sebeplerin heyeti m ec m u a sı p a y i­
tahtta h a lk ın is y a n ın ı d o ğ u rd u . Bu defa için ara la rın d a k i
din ih tilâfla rın ı u n u ta n M aviler ve Y eşillerin nefret ettik­
leri h ü k ü m e te karşı birleşm iş o ld u k la r ın ı k a y d e tm e k e n ­
teresandır. İm p arator ile H ip o d r o m d a to p la n m ış olan h a lk
arasında b ir m ü n a d i vasıtasiyle cereyan eden m ü z a k e re ­
lerden h iç bir netice ç ık m a d ı (82). İsyan şehirde şüratle
yayıldı. Asilerin “ n ik a „ , y an i “ zafer,, y a h u t “ y en,, diye
b a ğ rış m a la rın d a n d o la y ı b u isyana tarih “ N ik a isy a n ı,, a d ı­
n ı v e rm iştir En g üze l b ina lar, en nefis sanat ab id ele ri
y a k ılu p y ık ıld ı. Ayasofya b a zılik i d a h i y a k ı ld ı: Bu bazilik in y e rin d e bir m ü d d e t sonra m e şh u r Ayasofya katedrali
y ükselecekti İm p a ra io ru n T rib o n ia n ve K a p a d o k y a lı Ja n 'ı
ko v a c a ğ ın a dair v e rd iğ i söz, H ip o d ro m d a h a lk a hitaben söy­
le d iği n u tu k h iç b r tesir y a p m a d ı. Anastas'ın bir y e ğ e n i im p a ­
rator ilân edildi. Saraya ç e k ilm iş o lan Ju stin ian ve m ü ­
şavirle i d a h a o v a k it payitahttan firar etm eği d ü ş ü n ü y o r ­
lardı; fakat b u n a z ik and a T eodora b u n la r ın im d a d ın a yetişti.
P ro k o p im p a ra to riçe n in söylem iş o ld u ğ u n u tk u bile, kayd et­
m iştir k i b u n d a , başka fik irle r arasında, ş u n la rı sö y le r: “Bir
kere d ü n y a y a g eldik ten sonra insan için ö lü m d e n k u r tu l­
m a ğ a im k â n yoktur; fakat bir in s a n ın im p a ra to r ike n, firar
etm esine m ü s a m a h a edilem ez; eğer firar etm ek n iy e tind e
isen, Çesar, pek a l â : p aran var, g e m ile rin hazır, d e n iz a ç ık ­
t ı r . . . Fakat d ü ş ü n ve firar ettikten sonra ö lü m ü k u r tu lm a ğ a
tercih ede ceğinden k o rk . Ben ferferînin g üze l bir kefen
o ld u ğ u n u söyliyen eski b ir d a rb ı m eseli severim ,, ( 8 3 ) .
O za m a n isyanı bastırm ak vazifesi Belisar’a tevdi o lu n d u :
isyan altı g ü n d e n beri d e v am ed iy o rd u . Belisar a y a k la n m ış
o lan h a lk ı H ip o d ro m a tık m a ğ a ve b u ra d a m u h a sa ra etm eğe
m u v a ffa k o ld u . 3 0 - 4 0 0 0 0 k a d ar asî ö ld ü r d ü . îsy an bastnılm ıştı. İm p a ra to r'y e n id e n sağlam bir tahta o tu ru y o rd u . Anastas’ın yeğen leri id a m edildiler.
Ju s tin ia n ’ın d a h ilî siyasetinin en karakteristik vasıfların­
d a n b ir in i b ü v ü k arazi sah ip lerine karşı açm ış o ld u ğ u daha
h e n ü z ta m a m iy le izah e d ilm e m iş o lan m u a n n it m ücadele
teşkil etm ektedir. Bu m ücadeleyi; N oveller, p ap irüsle r ve
P ro k o p ’u n "G izli Tarihi,, sayesinde ö ğ r e n iy o r u z ; b u h ic v iy e ­
sin d e aristokratların b ir m ü d a fii olarak ortaya ç ık m a k la ve
Ju s tin ia n ’a, im p a ra to rlu k tah tın d ak i b u türed iy e karşı b irtak ım
g ü lü n ç ith a m la rd a b u lu n m a k la beraber P rok op , VI nci asrın
İçtim aî m ücad eleleri h a k k ın d a gayet enteresan m a lû m a t ver­
m ek tedir. H ü k ü m e t, m erkezî idare yi h iç kale alm ak sızın ge­
n iş ara zile rin i idare eden b ü y ü k m a lik â n e sahrplerinin k e n ­
disi için en teh lik e li ra k ip ve d ü ş m a n ı o ld u k la r ın ı hissedi­
y o rd u . N o v e lle rin d e n b irin d e Ju stinian, vilâyetlerde, devletin
v e y a h u t eşhasın uh d e sin d e b u lu n a n m a lik ân e le rin , m a h a llî
eşrafın keyfî idaresi y ü z ü n d e n , d ü ş m ü ş o ld u ğ u feci vaziyetten
şikây et etm ekte ve K a p a d o k y a u m u m î valisine şu m a n id a r
satırları y a z m a k ta d ır: “Vilâyetlerde y ap ılan o kadar fevkelâde v a h im suiistim allerden h abe rdar edild ik k i b u n la rın b ü y ü k
otorite sah ibi tek bir şahıs tarafından ortadan k a ld ırılm a sın a
g ü ç lü k le teşebbüs o lu n a b ilir. Ve hattâ biz za d e g ân k â h y a la ­
rın ın , usule m u g a y ir b ir tarzda, m u h a fızla rla ihata edilm iş
olarak do la şm alarım , b u n la ra refakat edenlerin ç o k lu ğ u n u ve
b u şahısların hayasızca her şeyi ç a ld ık la rın ı zikretm ekten h i­
cap d u y u y o ru z,,. B u n d a n sonra h u su sî a ra z in in vaziyetine
d a ir bir kaç söz söyliyen im p arato r N o v e lin e ş u n la rı ilâv e et­
m ek tedir: “M irî a ra zin in h em en kâffesi eşhas uh d e sin e geçti;
ç ü n k ü b u arazi, b ü tü n at s ü rü le ri de d a h il o ld u ğ u halde, y a ğ ­
m a y a u ğ r a d ı ve hiç bir kim se a ğ z ın ı açıp şikây et etmedi; ç ü n k ü
b ü tü n a ğ ızla r altınla dikilm işti,, (84). Bu beyanattan K a ­
p a d o k y a asilzadelerinin v ilây etlerinde geniş salâhiyete m a lik
o ld u k la rı, hattâ b u n la r ın k e n d i şah ıslarına aid k ıt’alar, silâh lı
ad am lar ve m u h a fız la r b u lu n d u r d u k la r ı ve b u n la r ın gerek
devlet ve gerek eşhasa ait araziyi ellerine g eçird ik le ri a n la ­
şılıyor. Bu N o velin N ik a iht.lâ tinden dört sene sonra neşred i m iş o lm a sın ı k a v d e tm e k enteresan bir şeydir. P ap irüslerde
Ju s tin ia n d e v rin d e k i M ısıra ait m ü m a s il m a lû m a ta rastlan­
m a d a d ır . M eşh ur A p io n ’lar aristokratik ailesi e fra d ın d an bir
zat V I nci asırda, M ısırın her tarafında g eniş m a lik ân e le re sa­
hipti. Başlıbaşına b ü tü n kö y le r bile b u zata tâbidile r. Yaşayış
tarzı ise h em en h e m e n k ıralî idi. B u zatın kâtipleri ve k â h ­
yaları, işçi o rd uları, m ü şa v irle ri ve vergi tahsildarları, bir m a li­
ye n azırı, po is teşkilâtı ve hattâ posta servisi vardı. Bu b ü y ü k
asilzadeler h ap ish aneler ve h u su sî o rd u la ra m a lik b u lu n u ­
y o rlardı ( 8 5 ) . Kilise ve m anastırlar d ahi geniş araziye
sahiptiler.
Bu b ü y ü k arazi sah ip lerine karşı Ju stin ia n am ansız bir
m ü cad e le açtı. Veraset m eselelerine m ü d a h a le etm ek, -cebrî
surette, hattâ bazan sahte vesikalarla im p arato r le h in d e ferağ
ettirm ek, - yalan yere şehadet y ü z ü n d e n m ü sadered e b u lu n ­
m ak, kiliseyi m a l ve m ü lk ü n d e n m a h r u m eylem ek gayesine
m a tu f d in î davalar açm ak- g ibi vasıtalara b a ş v u rm a k suretiyle
Ju stinian, kasdî ve d e v am lı b ir surette b ü y ü k arazi re jim in i
ortadan k a ld ırm a ğ a çalıştı. Bir çok m üsadereler, bilhassa 5 3 2
senesi isyan te şe b b üsü n d e n sonra, y ap ıldı. B u n u n la beraber
Ju s tin ia n b ü y ü k arazi sah ib i za d e g ân sın ıfını ta m a m iy le ez­
m e ğ e m u v a ffa k o lam adı : b u sınıf, m ü te a k ip devirlerde, im p a ­
ra to rlu ğ u n m e v cu d iy e ti için en tehlikeli u n s u rla rd a n biri
o lara k kaldı.
Ju stin ia n devlet idare sinin fe n a lık la rın ı, y a n i m em le k e tin
fak irleşm e sine ve h a ra b iy e y ü z tu tm a sın a sebep o lan ve b u
y ü ? d e n b ilm e cb u riy e im p a ra to rlu k d a h ilin d e k a rış ık lık la r
tevlit eden rüşvet, hırs zlık ' ve vergi su iistim allerini g ö rd ü
ve anladı. Bu ka b il bir vaziyetin İçtim aî asayiş, m aliye ve
ziraat ü ze rin d e icra ettiği ta h rip k â r tesirleri k a v ra d ı. M alî
in tiza m s ızlığ ın , im p a ra to rlu ğ u n d a h ilî hay atında, u m u m î bir
kargaşalık tevlit ettiğini d a h i id ra k etti ve b u vaziyete
bir deva b u lm a ğ ı şiddetle arzu etti. Ju s tin ia n y e n i ve esaslı
in k ılâ p la r y a p m a n ın bir im p a ra to ru n vezaifinden o ld u ğ u
fik rin d e id i ve im p a ra to ru n in k ılâ p ç ı olarak o y n ıy a cağ ı rolü
im p a ra to rlu k m a k a m ın a b a ğ lı bir m e c b u riy e t ve k e n d in i
nim etlere g arke tm iş olan A llah a karşı b ir ş ü k ra n b o rcu telâk­
ki ed iy o rd u . Fakat im p a ra to rlu k m u tla k id are sinin m u te k it
b ir m ü m e ssili olan Ju stin ian , idare sistem inin m e rk e zile ştiril­
m esinde ve te k e m m ü l ettirilm iş son derece m u ti b ir b ü r o k ­
rasi k u lla n ılm a s ın d a im p a r a to r lu ğ u n vaziyetini düzeltecek
y egâne çareyi b u lu y o rd u .
İm p arator d ik k a t n azarlarım , ilk evvelâ, b ih a k k in en c id d î
endişeler tevlit eden m e m lek etin m a lî vaziyetine tevcih e:ti.
A skerî seferler m u a z z a m m asrafları m u c ip o lu y o rd u , ve ver­
giler g ü n d e n g ü n e daha g ü ç to p lan ıy o rd u . Bu vazivet im p a ­
ratoru son derece k o rk u tu y o rd u ve Ju stin ian , N o v e lie rin d e n
birinde, pek ağ ır olan askerî m asraflard an dolayı tebaalarının
«ve rgile ri h ü s n ü niyetle ve tam olarak tediye etm ek m e c b u ­
riyetinde» (86) o ld u k la r ın ı y a zm a k la d ır.
İşte b u suretle
im p arato r bir taraftan h azin e h u k u k u m a su n iy e tin in ş a m p i­
y o n u olarak ortaya çıkıy or, d iğe r taraftan m e m u rla rın y ap ­
tık ları tazyik ve şiddet k a rşısın d a k e n d in in v e rg i m ü k e l­
leflerinin m ü d a fii o ld u ğ u n u ilân ediy o rd u.
535
te ne şre d ilm iş olan ik i N o vel Ju s tin ia n ’ın in k ılâ
sah asında gösterm iş o ld u ğ u faaliyet için karakteristiktirler.
B u n la r İdarî in k ılâ b ın esas p re n sip le rin i ortaya k o y m a k ta ve
m e m u r la r ın v aziyetlerini d a k ik bir surette tayin etm ek tedir­
ler. B u n la rd a n b iri valilere « b ü tü n n a m u s lu v a ta n d a şla ra
bir peder m u a m e le si y a p m a la rın ı, tebaaları z u lm e karşı h im a ­
ye etm elerini, rüşv et k a b u l etm em elerini, v e rd ik le ri h ü k ü m ­
lerde ve id arî k a rarla rd a â d il o lm a la rın ı, c ü r m ü ta k ip
etm elerini,
m asum u
k o r u m a la rın ı
m ü c r im i
k a n u n la r a
u y g u n olarak c e za la n d ırm a la rın ı, h u lâsa tebaalara bir b a b a n ın
e v lâd ın a y ap tığı m u a m e le n in a y n ım y a p m a la rın ı» (87) em ret­
m ektedir. Fakat ay n ı z a m a n d a m e m u rla r her tü r lü h u s u s la rd a
elle rin i tem iz b u lu n d u r m a k la beraber» (yani rüşv e t k a b u l et­
m e m e k le beraber) devlet v a rid atiy le «d “ vlet h â z in e s in i çoğalt­
m a k ve h a zin e m enfaatlerini g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a k sure­
tiyle» (88) d ik k a tli b ir surette iştigal edeceklerdir. Afrikam n fethedilm iş, V an d alların ta h a k k ü m altına a lın m ış ve g eniş
teşebbüsler kararlaştırılm ış o ld u ğ u n u n aza rı itibare alan N o ­
vel şu beyanatta b u lu n m a k ta d ır : «V ergilerin tesbit e d ilm iş
z a m a n la rd a tam a m e n ve h ü s n ü niyetle tediye o lu n m a s ı behe­
m e h a l lâzım d ır. İşte b u suretle valile re h ü s n ü k a b u l göster­
d iğ in iz ve b u n la r ın vergi to p la m a la rın a y a rd ım e ttiğiniz tak*
dirde m e m u rla rı gayretlerinden, sizleri ise h ü s n ü hareketi­
n izd e n dolayı m e h ü s e n a ederiz ve idare edenlerle idare
o lu n a n la r arasında g üzel ve sakin bir a h e n k teessüs edebilir»
(89). M e m u rla r vazifelerini n a m u s k â ra n e ifa edeceklerine
dair m u ta n ta n bir tarzda y e m in etm eğe m e c b u rd u la r; fakat
ay n i z a m a n d a k e n d ile rin e tevdi edilen vilâyetlelerde v e rg i­
lerin ta m a m iy le to p la n m a s ın d a n d a m es’uld üle r. Piskoposlar
m e m u rla rın hareket tarzını k o ntro l edeceklerdi. H e rh a n g i
bir hata işlem ekten suçlu o lanlar şiddetli cezalara çarpılıy or,
fakat vazifelerini n a m u s k â ra n e ifa edenler terfi e d e b iliy o r­
lardı. Bu suretle Ju s tin ia n ’m d im a ğ ın d a m e m u rla r ve m ü k e l­
leflerin vazifeleri gayet v a zıh tır: B irinciler n a m u s lu insanlar
o lm a lıd ırla r; İkinciler v e g ile r ın i seve seve, ta m a m e n ve
m u n ta z a m a n v e rm eğe m e c b u rd u rla r. M üte a k ip e m irn a m e le ­
rin d e im p arato r d a h ili re fo r m u n u n esas p re n sip le rin i birço k
defalar zikretm e ktedir.
İm p a r a to r lu ğ u n b ü tü n vilâvetleri a y n ı şekilde idare olunm ıy o rd u . B azıları, b ilh a ssa 'p e k rahat d u rm ıy a n yerli ah ali
ile m e s k û n olan h u d u t vilâyetleri, d iğ e rle rin d e n daha sık ı b ir
idareye ihtiyaç hissettiriyorlardı. D iok letian ve K onstantin re­
fo rm la rın ın viiâyet tak sim atını sonsuz çoğaltm ış, m u a z z a m b ir
m e m u r kadro su yaratm ış ve sıkı bir surette m ü lk î ku d re ti
askerî kudretten a y ırm ış o ld u ğ u n u y u k a rıd a g ö r m ü ş tü k .
Ju stinian z a m a n ın d a b u sistem den ay rıla n ve eski, yani
D io k le tia n ’dan ön cek i sisteme rü c u eden bazı m isaller b u lu ­
yoruz. Ju stin ian , bilhassa şarkta, b irço k k ü ç ü k vilâyetleri
b iıle ş tird i ve b u suretle d a h a b ü y ü k b irlik le r teşkil etti;
d iğ e r taraftan askerî ve m ü lk î otoriteler arasında sık sık
m ü n a z a a la r v u k u b u ld u ğ u A n a d o lu n u n bazı v ilâyetlerinde
askerî ve m ü lk î id are y i “Praetor„ a d ın ı alan bir v a lin in e lin de
te m e rk ü z ettirdi. İm p arator M ısıra ve bilhassa İs ta n b u lu n
b u ğ d a y ih tiy a c ın ı te m in eden Isk enderiy ey e h u su sî bir
e h e m m iy e t atfetti. Bir N ovele göre b u ğ d a y ın M ısır d a h ilin d e
ve M ısırdan R o m a y a n a k lin i tem in eden teşkilât son derece
b o zu k tu (90).
İm p a ra to rlu ğ u n
hayatı için son
derece
e h e m m iy e tli olan b u
işi islâh etm ek üzere Ju stin ian
Uaugustalis„ (vir spectabilis augustalis) a d ın ı taşıyan bir sivil
m e m u ra M ısırın ik i vilâyeti (91) ile n ü fu s u fazla o lan ve
rahat d u r m ıy a n İskenderiye şehri için askerî k u d re t bahşetti.
Fakat vilâyetlerde ara ziy i ve k u d re tle ri y e nid e n g ru p la n ­
d ır m a k teşeb büsü Ju s tin ia n ’ın z a m a n ı saltanatında sistem atik
b ir k a rak te r gösterem em iştir.
K u d re tle rin te v h id i fik rin i şark
vilây e tle rin d e tatbik
m e v k iin e vazetm ekle beraber, Justin ian , garpte ve b a h u su s
a z bir m ü d d e t önce fethedilm iş o lan şim alî A frika ve İtalya
vilâyetlerinde, m ü lk î ve askerî k u d re tin eski a y r ılığ ın ı ip k a etti.
İm parator, alelacele neşredilen b irço k e m irn a m e le riy le
id ari teşkilâtın n o k s a n la rım tashih edeceğini ve bi?zat y a z­
m ış o ld u ğ u g ib i “im p a ra to rlu ğ a , b u p arlak teşebbüsleri saye­
sinde, y eni bir
çiçek vereceğini,,
(92) ü m it ediy ord u.
Fakat h a k ik a t b u ü m itle r in i boşa ç ık a r d ı; ç ü n k ü te k m il b u
e m irn a m e le r in san ları değiştirebilecek kudrette değille rdi.
S o n r a k i N oveller k ıy a m la rın , vergi su iistim alle rin in ve y a ğ ­
m a la rın de v am ettiğini açıkça ispat etm ektedirler. İm p a ­
ra to rlu k k a n u n la r ım d a im î surette y e n ile m e k ve b u n la rın
m e v c u d iy e tin d e n ah a liy i h ab e rd ar etm ek icap etti. B azan, b ir ­
ta k ım vilâyetlerde, örfî idare ilân etm ek m ecburiy eti hâsıl
o ld u . „
Parasız k a la n ve m ü b r e m ih tiy açlar karşısın d a b u lu n a n
Ju stin ia n bazan, e m irn a m e le rin d e m ene tm iş o ld u ğ u tedbirlere
b a ş v u rm a k m e c b u riy e tin d e kaldı. M e m u riy e tle ri y ü k se k para
m u k a b ilin d e sattı ve, ve rm iş o ld u ğ u söze ra ğ m e n , y eni ver­
g ile r ih das etti; h a lb u k i N oveller, im p a ra to ru n , h a lk ın vergi
m ü k e lle fiy e tin i ifadan aciz o ld u ğ u n u p e k âlâ b ild iğ in i g ös­
term ektedirler. Ju stinian, m a lî tazy ik altında, sikkeleri tağyir
etm eğe başladı ve ayarı d ü ş ü k sikkeler darbeıti. Fakat
a h a lin in tavrı o k adar tehlikeli b ir şekil aldı ki im p arato r bu
e m ir n a m e y i h em en geri a lm a k m e c b u riy e tin d e kaldı (93).
V I nci asır şairlerin den K o rip p u s ’u n y azd ığı g ib i « v ü c u d ü n
b ü tü n
k ıs ım la rım
besleyen m id e y e te k ab ü l eden» (94)
devlet k a saların ı d o ld u r m a k için k a b il ve m ü m k ü n olan
her çareye b a ş v u ru ld u . V erg ilerin to p la n m a sın d a tatbik
ed ile n şiddet son raddesine va rd ı ve b itk in bir hale gelm iş
o lan h a lk ü ze rin d e ta h rip k â r bir tesir icra etti. Bir m u a sır
"m ükelleflere, y a b a n c ı b ir istilânın vergi tah sild a rla rın ın
g e lişin d e n daha az k o r k u n ç g ö r ü n d ü ğ ü n ü » (95) söy lüy o r.
K ü ç ü k şehirler fakirleştiler ve n ü fu s la rın ı kaybettiler ;■ç ü n k ü
b u n la r ın sekenesi, h ü k ü m e tin tak ib a tın d a n k u r tu lm a k için,
d a ğ ılm ıştı. M em leketin istihsali sıfıra d ü ştü. Ş ura d a ve burada
isyanlar başgösterdi.
İm p a ra to rlu ğ u n iflâs etmiş ve tasarru fun devleti k u rta r­
m a n ın y egâne çaresi o ld u ğ u n u a n lıy a n Ju stin ia n b u tasarrufu
im p a ra to rlu k için en tehlikeli o l'b ile c e k sahalarda tatbik etti.
O r d u n u n m e v c u d u n u azalttı ve asker a y lık la rın ı çok defalar
teah h ü rle verdirtti. Fakat b ü y ü k b ir k ıs m ı ücretli askerlerden
teşek kül eden o rd u b u usule karşı sık sık isyan etti ve ö c ü ­
n ü k e n d in i m ü d a fa a d a n aciz ah aliden aldı. O r d u n u n tensikı
diğer b ir ta k ım v a h im neticeler d a h i tevlit etti: h u d u tla rı
açık bıraktı ve B arbarlar, h iç b ir engele tesadüf etm eksizin,
B izans arazisine g irm e ğ e ve b u ra s ın ı y a ğ m a etm eğe m u v a f­
fak oldular. Ju s tin ia n ’ın inşa ettirm iş o ld u ğ u kalelere b a k ıl­
m ad ı. B arbarlara k u v v e t sayesinde karşı k o y a m ıy a n im p a ­
rator b u n la r ı satın a lm a k m e c b u riy e tin d e k a ld ı ve b u y ü zd e n
yeni m asraflara gird i. D ie h l’in söy le d iği g ib i bir “fasit d a ire ,>
m e y d a n a geldi. P arasızlık o r d u n u n k ü ç ü ltü lm e s in e sebep
o lm u ş tu ; askerin kifayetsizliği ise B izansı tehdit eden d ü ş ­
m a n la ra d a h a fazla para v e rilm e sin i elzem k ıld ı (96).
A h a liy i m a h v e d e n , devletin m asraf b ütçe sini kabartan ve
sık sık v u k u b u la n k ıtlık, hastalık salg ın la rı ve zelzeleler de
ilâv e edilecek olursa, im p a ra to rlu ğ u n , Ju stin ia n d e v rin in so­
n u n d a , arzettiği feci m a n zara ta h a y y ü l o lu n a b ilir. Bu vaziyetin
b ir aksi sedası Justinian. II n in ilk N o v e lin d e m ev cu ttu r. Bu
N o vel “b irçok borca g irm iş ve son derece fak irleşm iş olan d e v ­
let hâzinesinden,, ve “im p a ra to rlu ğ a her sahada son derece
lü z u m u o lan bir o r d u n u n a d e m i m e v c u d iy e tin d e n ve bu
y ü zd e n im p a r a to r lu ğ u n sık sık ve ko layca B arbarlar tarafın­
dan taarruz v e y a ğ m a y a u ğ ra d ığ ın d a n ,, (97) bahsetm ektedir.
Ju s tin ia n ’m İdarî reform lar sah asında sarfettiği e m e k le r
tam b ir m u v affakıy etsizlik le neticelendi. M alî b a k ım d a n
im p a r a to r lu ğ u n iflâsına ra m a k k a ld ı ve b u ra d a im p a ra to ru n
iç ve dış siyasetinin b irib irin e sık ı bir b a ğ ile b a ğlı o ld u ğ u ­
n u g özden k a ç ır m a m a k lâzım d ır. İm p a ra to ru n y a p m ış o ld u ­
ğ u geniş askerî işler, m u c ip o ld u k la rı m u a z z a m m asraflar­
dan dolayı, şarkı m ahvettiler ve Ju s tin ia n ’m haleflerine a ğ ır ve
m ü ş k ü l bir m iras terkettiler. İlk N o veller, Ju s tin ia n ’ın im p a ­
rato rlu k h ay atın a b ir in tiza m v e rm e ğ i ve h ü k ü m e t azaları­
n ın a h lâ k î seviyesini y ü k se ltm e ğ i s a m im î bir surette arzu
etm iş o ld u ğ u n u açıkça g österm ektedir; fakat b u asîi fi­
k irle r canlı realitelere in k ilâ p edem ediler; ç ü n k ü b u fik ir ­
ler im p a ra to ru n , R o m a lı Ç esarlar’ın vârisi o lm a k dolayısiyie»
ta tb ik im ke n d isi için bir vazife te lâk k i ettiği askerî projele­
riyle çarp ışm ışlardır.
JUSTİNİAN DEVRİNDE TİCARET. KOSMAS İNDİKOPLEVSTES.
TAHKİMAT
Jusb'nian dev ri B iz m s ticareti ta rih in i gayet v a zıh bir
d a m g a ile d a m g a iam ıştır. — H ıris tiy a n lık d e v rin d e de, p u tp e ­
rest R o m a im p a ra to rlu ğ u z a m a n ın d a o ld u ğ u gibi, ticaret b il­
hassa şark la y ap ılırdı. En n a d ir ve en k ıy m e tli ticaret eşya­
sı u z a k m em leketlerde n, Ç in d e n ve H in d is ta n d a n , gel rdi.
Y eni G e rm e n dev le tlerinin — b u n la r ın bazıları Ju s tin ia n ’ın
g eneralleri tarafından fethedilm iştir — te şe k k ü lü d e v rin d e
b u lu n a n g arb î A v ru p a ise başlı başına b ir İktisadî hay atın
in k işa fı için son derece g ay ri m ü sa it şartlar için d e yaşıy o r­
d u . Ş ark î R o m a im p a ra to rlu ğ u , m üste sna bir m e v k ie m a lik
payitahtı ile, a h v a lin icabı, garp ile şark arasında m u ta ­
vassıt' b ir rol o y n a m a ğ a başladı ve b u ro lü H a çlılar z a m a ­
n ın a k a d a r m u h a fa za etti.
Fakat B izans im p a ra to rlu ğ u bizzat u za k şark m em lek etle­
riyle d o ğ r u d a n d o ğ ru y a ticarî m ünasebatta b u lu n m ıy o r d u ;
b u sahada m utavassıtlık y apan Sasanîlerin İran im p a ra to rlu ­
ğ u id i ve bu devlet Bizans tacirleriyle y ap tığı ticarî m u a ­
m elâttan pek b ü y ü k istifadeler tem in e d iy o rd u . O zam an la r
bu m em leketlere d o ğ ru u za n a n , b iri ka rad a n , d iğe ri ise
d e n izd e n o im a k üzere, ik i b ü y ü k ticaret y olu m evcuttu.
B irinci y olu k e rv a n la r Ç in in garp h u d u d u n d a n itibaren Sogd ia n (b u g ü n k ü B uhara) ve İran h u d u d u n a
k a d a r takip
ederdi; m a lla r b u ra d a Ç in tac irle rin in e lin den İr a n lıla n n
eline geçer ve b u n la r b u m a lla rı d a h a uzaklara, Bizans
h u d u d u g ü m r ü k le r in e kadar, g ö tü rü rle rd i. D eniz y o lu şu
m erh a le le ri ih tiv a e d iy o rd u : Ç in tacirleri m a lla rın ı g e m ile r­
le D e k k a n y a rım a d a sın ın c e n u b u n d a k â in T sproban (Serendip) adasına k adar getirirlerdi. Ç in m alları b u ra d a bilhassa
İran g e m ile rin e y ü k le n ir ve H in t D e n iz i ve Basra k ö rfe zin ­
den geçerek D icle ve Fıratın m a n s a b ın a k a d a r gelir, Fırat
vasıtasiyle y u k a rı do ğru sevkedilerek b u n e h rin k e n a rın d a k i
B izans g ü m r ü ğ ü n e vâsıl o lu rd u . Bu suretle B izansm şark
ile y aptığı ticaıetin im p a r a to ılu k ile İran ara s ın d a k i m ü n a ­
sebetlerle pek y a k ın d a n a lâk a d a r o ld u ğ u g ö r ü lü y o r ve İran
seferlerinin Bizans için m ü z m in le ş m e s in d e n beri şark ile
y ap ılan ticarî m u a m e lâ t sık sık ink ıtaa u ğ r u y o r ve a ğ ır d a r ­
beler y iy o rd u . Başlıca t :caret eşyasını Ç in lile rin im a lin i bir
sır olarak k ısk a n ç bir surette s a k la d ık la rı Ç in ip e ği teşkil
ediy ord u. İp e ğin ith a lin d e k i m ü ş k ü lâ t Bizans piyasasında
ip e k ve m ü şte k a sın ın fiatierini son derece y ük se ltiy o rd u .
Ç in ve H in d istan ipekten m a ad a Bizansta b ü y ü k bir r a ğ ­
bete m a zh a r olan k o k u la r, baharat, p a m u k , k ıy m e tli taşlar
ve d iğe r b irta k ım eşya ih raç ed iy o rd u .
Bizans im p a r a to r lu ğ u n u n İran k ır a llığ ın a olan İktisadî b a ğ ­
lılığ ın ı sarsm ak a rz u su n d a b u lu n a n Just n ia n H in d istan ve Ç in e
k a d ^r u za n a n , fakat İran n ü fu z u n a tâbi sah a n ın d ışın d a k a ­
lan başka bir ticaret y olu b u lm a ğ ı k e n d in e gaye ittihaz etti.
Justin ian d e v rin d e bize K ız ıld e n iz ve H in t D e n izi h a v z a ­
la rın ın cağrafyası ve H in d istan ve Ç in ile o lan ticarî m ü n a ­
sebetler h a k k ın d a kıy m etli m a lû m a t veren bir risale neşre­
dilm iştir. V I nci asrın ortasında K osm as İndik op le vstes (98)
tarafından y azılm ış o lan “'Hıristiyan Topografyası„ y ah u t “Kozmografyası,, ın d a n bahsetm ek istiyoruz.
M ısırda (ih tim al İskenderiyede) d o ğ m u ş olan Kosm as,
ç o c u k lu ğ u n d a n beri t'caretle iştigal etti; fakat m e m le k e tin in
ticaret şartların d an
m e m n u n k a lm ıy a ra k b irta k ım u z u n
seyahatler yaptı ve K ızıld e n iz sahilleri, S ina y arım adası ve
H abeşistanı ziyaret etti; ih tim a l S erendibe k a d a r g itm iş ­
tir. H ıristiy an ve nasturî olan K osm as h ay atın ı keşiş olarak
bitirdi. Eserinin en eski v e rsiy o n la rın d a d a h i “İn d ik o p le v s ­
tes,, grek lâ k a b ım b u lm a k k abild ir.
“Hıristiyan Topografyası,, nin esas gayesi b izi pek fazla
alâk a d a r etm ez: K osm as b u ra d a h ıristiy anlara,
Ptolemaios sistem inin h ilâfın a
olarak, arzın bir k ü r e şeklinde
o lm a y ıp M u sa ’nın sa y e b a n ın d ak i m e zb ah a b e n ziy e n ince
u z u n m üstatıl b ir
k u tu şe k lin d e
o ld u ğ u n u ve tek m il
se m a n ın b u sayebana benziyen bir şekil arzttiğin i ispat
etm ek istem ek’edir. Fakat b u eserin asıl b ü y ü k tarihî
ehem m iy eti, bize, y u k a rıd a s ö y le d iğ im iz gibi, K osm as’ın za­
m a n ın a ait coğrafî ve ticarî m a lû m a t v e rm e sin d e d ir. M üe llif
m ü ra c a a t etm iş o l i u ^ u m e m b a la r h a k k ın d a o k u y u c u y u ten­
v ir e m ekte ve b Tı m e m b a la n n k ıy m e tle ri h a k k ın d a isabetli
h ü k ü m le r verm ektedir. “Bir g öz şah id i tarafından y a p ılm ış
o ld u ğ u n u ,, b ild ir d iğ i k e n d i m ü şa h e d e le rin i d iğ e r g öz şahit­
le rin in v e rd ik le ri m a lû m a tta n v e y a h u t ş u n u n ve b u n u n işit­
m iş ve anlatm ış o ld u ğ u h u s u s la rd a n tefrik etm ektedir. A k ­
s u m şe h rin d e k i (A k sum k ıra lh ğ ı d a h ilin d e ) H abeş k ir a lın ın
sarayını, bir göz şah id i sıfatiyle, tasvir etmekte, N u b y a v e
K ızıld e n iz sah ille rind e b u lu n a n birço k enterasan kitabeler
h a k k ın d a m ufassal m a lû m a t v e rm ekte dir. K osm as H in d istan
ve A frika h a y v a n a tın d a n d a h i bahsetm ekte ve bilhassa (asıl
m ü h im olan nokta) S erend ib (Taproban) adasına dair bize
en k ıy m e tli m a lû m a tı verm ekte ve O rta z a m a n la rın ilk devir*
lerinde b u a d a n ın h aiz o ld u ğ u ticarî e h e m m iy e ti izah etm ek­
tedir. Bu tafsilâttan S e re n d ib in , V I neı asırda, bir taraftan
Ç in , d iğe r taraftan şarkî Afrika, îr a n ve b u devletin daha
ilerisinde b u lu n a n B izans ara sın d a b e y n e lm ile l bir ticaret
m e rk e zi teşkil etm iş o ld u ğ u m e y d a n a çık ıy or. K o sm as’a göre
“m e rk e zî bir vaziyete m a lik olan b u ada H indistan, İran v e
H abeşistanın her tarafından gelen b irço k g e m in in u ğ r a d ığ ı
bir m ahaldir,, (99).
Bizans ile H in d istan arasında d o ğ r u d a n d o ğ ru y a ticarî
m ü n a se b a t m e v c u to lm a m a s ın a ra ğ m e n , B ü y ü k K o n stan tin ’den
itibaren, B izans sikk elerine H in t p a za rla rın d a tesadüf e d ild i­
ğ in i kay d e tm e k enteresan b ir şeydir. B u sikk e le rin oralara
B izans tacirleri tarafından değil, fakat İra n lıla r ve H abeşle r
(A k su m lu la r) tarafından g ö tü r ü lm ü ş o lm a ları m u h te m e ld ir.
IV ü n c ü , V in c i ve V I nci asır im p arato rları, y a n i A rk a d iu s
Teodos, M arçian, Leon I, Zenon, Anastas ve Justin ad larına
d a rb e d ilm iş sikkelere c e n u b î ve şim a lî H in d is ta n d a rastlan­
m ıştır (100). Ç ü n k ü V I nci asrın b e y n e lm ile l İktisadî h a y a ­
tınd a B izans im p a ra to rlu ğ u o k a d ar m ü h im bir rol o y n a m ış ­
tır ki, K osm as’a göre “b ü tü n m illetler, d ü n y a n ın bir u c u n d a n
diğe r u c u n a kadar, ticarî m u a m e le le rin i R o m a sikkesi ile
(nomisma y a h u t solidus a d ın ı taşıyan B izans altını) y a p m a k ta ­
dırlar. Bu sikke, h a n g i devlete m e n su p olursa olsun, h er
şahsın h ay re tin i m u c ip o lm aktad ır; ç ü n k ü benzeri başka h iç
b ir devlette yoktur,, (101).
K osm as Bizans altın s ik k e sin in (nomisma) H in d is ta n d a
haiz o ld u ğ u itibarı gösteren gayet enteresan b ir h ik â y e
nakle tm ekted ir. Bu h ik â y e aşağı y u k a rı şu şe k ild e d ir:
Serendip kıralı, Sopatrus n a m ın d a bir B izans tac rı'n i ve
b irk a ç İra n lıy ı h u z u r u n a k a b u l etmişti; bunların resm i ta zim ­
le rin i k a b u l ettikten sonra o tu rm a la rım rica etti. S o nra sual
so rm ağa b a şlad ı: “M em leke tleriniz ne vaziyettedir ve işleri­
niz n a s ılg id iy o r? ,, B u n la r “iyidir,, ce v ab ın ı verdiler. B ilâhare
m u h a v e re esnasında k ıral “h a n g in iz in k ıra lı d a h a b ü y ü k ve
daha kudretlidir?,, diye sordu. İra n lıla rın en yaşlısı h em en söze
atılarak şu cevabı verdi: “K ıralların en kuvv etlisi, en b ü y ü ğ ü
ve en z e n g in i b izim k ıraldır; h ak ikatle o k ıra lla rın k ira lıd ır ve
arzu ettiği her şeyi y a p m a ğ a kadirdir,,. Sopatrus ise s ü k û t
ediy ord u. K ıral k e n d isin e so rd u : “S izin R o m a lı, b ir diyece­
ğ in iz y ok m u ? „ . Sopatrus “b u zat b u k a b il şeyler s ö y le d ik ­
ten sonra ben ne d iy e b ilirim ? Fakat eğer h ak ik ati ö ğ re n m e k
istiyorsanız, her ik i k ıral da elinizdedir: b u n la r ı tetkik b u y u r u ­
nuz; h a n g is in in daha haşm etli ve daha k u d re tli o ld u ğ u n u
g ö rü rs ü n ü z,, ce vab ını verdi. B u sözlere hayret eden k ıral “b u
iki k ira lın elim d e o ld u ğ u n u nasıl söy liy e b ilirsin iz ?„ dedi.
Sopatrus ise şu m u k a b e le d e b u lıi n d u : “H er ik is in in sikkeleri
elinizdedir, b ir in in “nomisma,,sı, d iğ e rin in ise d ra h m is i y an i
“m ilia risio n „u. B u n la rın her ik is in in re sim le rini tetkik b u y u ­
ru n u z; ve h a k ik a ti keşfedersiniz...,, K ıral, sikkeleri m u a y e n e
ettikten sonra R o m a lıla rın m u h a k k a k p a rla k , k u v v e tli ve
dirayetli bir m illet o ld u k la r ın ı bey an etti. B u n u n üze rin e
Sopatrus’a b ü y ü k ih tira m a t y a p ılm a s ın ı emretti, bir filin ü ze ­
rine bin d irte re k ve tram petalar çaldırtarak şe h rin etrafın­
da dolaştırttı (102). Bu v a k ’a bizzat Sopatrus ve k e n d isin e
A d u l’den itibaren Serendibe k a d a r refakat etm iş o lan a rk a ­
daşları tarafından hi ây e e d ilm iş ve b u n d a n İra n lıla r son
derece m ü k e d d e r o lm u şla rd ı.
T arihî ve coğrafî e h e m m iy e tin d e n m a a d a K osm as’ın eseri,
m etni tezyin eden b irço k m in y a tü rle rd e n dolayı, b ü y ü k
bir sanat k ıy m e tin e d a h i m alik tir. Bu m in y a tü rle rd e n b a z ıla ­
r ın ın bizzat m ü e llif tarafından y a p ılm ış o lm a la rı m u h te m e l­
dir. Bu eserin V I nci asra ait o rijin a l el y azm a sı z a m a n ım ız a
k a d a r g elm em iştir; m a a m a fih “///r/s%an Topografyası,,m n m u a h ­
h ar el y a zm a la rı o rijin a l m in y a tü r le r in k o p y a la rın ı ih tiv a
etmekte ve bu suretle Bizans sanat ta r ih in in ve bilhassa ilk
İskenderiye san a tın ın tetkiki için k ıy m e tli b ir k a y n a k teşkil
etm ektedirler. N . . P. K o n d a k o v şöyle d iy o r : “ K osm as’ın
eserinin m in y a tü rle ri Ju stin ian devri v e y a h u t daha d o ğ ru su
bu de v rin en p a rla k k ıs m ın a ait Bizans san a tın ın diğe r her
h a n g i bir abidesinden, R a v e n n a m o z a y ik le rin in bazıla rı m ü s ­
tesna o lm a k üzere, d a h a fazla calibi dikkattirler,, (103).
Bizans İmparatorluğu Tarihi
14
B ilâh are Slav lisa n ın a tercüm e e d ilm iş olan K osm as’ın
eseri S lavlar arasında b ü y ü k bir şöhret k a za n d ı. “Hıristiyan
Topografyası „ n in , eski R u sy a sanat tarih i için b ü y ü k bir
e h e m m iy e t arzeden K osm as İndikoplevstes portresi ve b ir­
çok g ra v ü r ve m in y a tü rle r ih tiv a eden b irtak ım rusça
tercüm eleri m e v cu ttu r (104).
.
Ju stin ian , y u k a rıd a sö y le d iğ im iz veçhile, B izans ticare­
tini İrana b a ğ lı k a lm a k ta n k u r ta r m a k istiyordu. B u n u n
için H indistanla, K ızıld e n iz vasıtasiyle, d o ğ ru d a n d o ğ ru y a
m ü n a se b a t tesis etm ek icap e d iy o rd u . K ızıld e n izin şim ali
şarkî köşesinde (A kaba körfezinde) Aila ad lı bir B izans lim a n ı
vardı; H in d m alları, b u ra d a n kara y olu ile, Filistin ve S uriy e
ü ze rin d e n , A k denize k adar n a k lo lu n a b ilir d i. K lism a a d ın ı
taşıyan diğe r bir lim a n (Süveyş civ arınd a) K ızıld e n izin şim ali
g a rb î köşesinde id i; b u ra d a n
d o ğ ru b ir yol A k d e nize
u la şıy o rd u . A k aba k ö rfe zin in m e th a lin d e k i a d ala rd an b irin d e
T ur S ina y a rım a d a s ın ın c e n u p m ü n te h a sı y a k ın ın d a , Jotabada ( b u g ü n k ü Tiran), Ju stin ian za m a n ın d a , bir g ü m r ü k tesis
edildi ( 1 0 5 ). Fakat K ızıld e n ize geçen B izans g e m ile rin in
adedi m u n ta z a m bir ticaret tesisine kâfi değildi. İşte bu
sebepten Ju stin ia n , y u k a rd a s ö y le d iğ im iz g ib i, hıristiyan
H abeşler ve A k s u m
k ıra llığ ı
ile sıkı m ünasebe tler tesis
etm eğe
m e c b u r k a ld ı ve b u n la r ı ip e ği H in d is ta n d a n
satın alıp b ilâh a re Bizans im p a r a to r lu ğ u n a tekrar satm aları
için ik n a a çalıştı. Ju stin ia n ih tim a l b u n la rın , H in d is ta n ile
B izans arasında, o za m a n a k a d a r İra n lıla r tarafından ifa o lu ­
n a n b ir ne v i sim sa rlık y a p m a la rın ı a rzu ediy ord u. Fakat
im p a ra to ru n b u hususta sarfettiği e m e kle r bir sem ere ver­
m e d i; ç ü n k ü
H abeş tüccarları H in d is ta n d a İran lIla rın
n ü f u z u n u k ıra m a d ıla r. B u n u n neticesinde ip ek m ub ay aası
in h isa rı y ine eskisi g ib i İran tacirlerinin e lin de kaldı. H ulâsa
o lara k Ju stin ian , im p a ra to rlu ğ u şark ile d o ğ ru d a n d o ğ ru y a
birleştirecek yeni ticaret y o lları a ç m a ğ a
m u v a ffa k ola­
m ad ı. S u lh fasılalarında İranlılar, ticarî m u a m e lâ tın b ü y ü k
b ir k ıs m ı için, m utavassıt bir rol o y n a m a k ta de v am ettiler
ve b u y ü z d e n b ü y ü k k a zan çlar te m in ettiler.
Fakat Ju stinian, şansın y a rd ım iy le , ipek ticaretinin im p a ­
rato rlu k için arzettiği m ü h im m eseleyi h alletm e ğe m uv affa k
o ld u . R a h ip le r v e y a h u t diğe r b ir m e h aza göre b ir İranlı
(106) Ç in g ü m r ü k ç ü le r in i ald atm a ğa m u v a ffa k olarak b irk a ç
tane ip e k böceği kozası k a ç ırm a ğ a ve b u n la r ı S e rin d a’dan
Bizans im p a ra to rlu u n a ithal etm eğe m u v affa k o ld u ve b u ra d a
ö re k le re ipek b ö c e ğ in in yetiştirilm esi sırrım öğret'i. Y eni
sanayi pek ç a b u k terakki etti ve az z a m a n d a b ü y ü k d u tlu k ­
lar h u su le geldi. İpek fab rik aları tesis e d ild i ve b u n la r pek
ça b u k in k işa f ettiler. Bu fab rik aların en m e ş h u ru İstanbul
fabrikası id i; diğe rle ri Suriye şe h irle rin d e n Beyrut, Tir ve
A ntaky ada ve daha sonra Y u n a n is ta n d a , bilhassa Teb’de,
k u ru ld u la r. Bir ip e k fab rik ası İske nderiye de v ü c u t b u ld u ve
“Mısır,, elbiseleri İstan b u ld a satıldı (107). İpek sanayii
devlet in h isa rı o ld u ve h ü k ü m e t için m ü h im bir v aridat
m e m b a ı teşkil etti. B izans ip e k lile ri b ü tü n A v ru p a y a ihraç
edildi ve g arp k ıra tla rın ın sara y ların ı ve z e n g in tacirle­
rin h u su sî e v le rin i s ü s le d i.— Ju s tin ia n ’ın halefi Justin, sara­
y ın d a b u lu n a n bir T ü rk elçisine, tam faaliyet devresinde
b u lu n a n ip e k im a lâ tın ı gösterebilm işti (108). Fakat ipek
s a n a y iin in te m in ettiği b ü y ü k v aridat y a ln ız başına im p a ra ­
to rluk m âliy e s in in o k a d a r n a z ik b ir safhada b u lu n a n u m u ­
m î d u r u m u n u düzeltebilecek m ahiyette d eğildi.
. İm p a r a to r lu ğ u n m e v cu d iy e tiy le a lâk a d a r b ü tü n mesele­
lerle m e şg u l o lan Ju stinian, devleti, birço k kale ve tah k im at
v ü c u d e g etirm ek suretiyle, etraftaki d ü ş m a n la r ın taa rru zla­
rın d a n k o r u m a k g ib i devasa b ir işe girişti. Az sene zarfında,
im p a r a to r lu ğ u n b ü tü n h u d u tla r ı b o y u n c a , şim a lî Afrika, T una,
Fırat, E rm e nistan d a ğ la rı ve u za k K ırım y arım a d asın d a, he
m e n h e m e n fasılasız m ü s ta h k e m hatlar (castella) inşa ettirdi.
Ju stin ian b u suretle d a h a önceleri R o m a tarafından m e y d a n a
getirilm iş olan m ü d a fa a sistem ini restore ve tevsi etm iş
o lu y o rd u . İnşa faaliyeti sayesinde Just n ian, P ro k o p ’u n d e d iği
gibi, “im p a r a to r lu ğ u kurtarm ıştır,, (109). “inşaata dair„ adlı
k ita b ın d a P ro k o p şöyle y a zıy o r: “Eğer im p a ra to rlu k d a h i­
lin d e im p arato r tarafından inşa e d ilm iş olan b ü tü n kaleleri
y abancı ve u z a k m em leketlerde o turan ve sözlerim izi bizzat
ta h k ik a im k â n b u la m ıy a n in san lara say m ış olsaydık, e m in im
k i b u inşaatın adedi b u n la ra efsanevî ve hiç in a n ılm ıy a c a k
bir ra k a m g ib i gelirdi,, (110). B u g ü n
dahi, eski Bizans
im p a ra to rlu ğ u h u d u tla r ın d a b in a e d ilm iş o lan b irço k kaleler
m o d e rn sey yah ın h ay re tin i m u c ip o lm a k tad ırla r.
Ju stinian, inşaat faaliyetini y a ln ız ta h k im a t işlerine hasret­
tirm edi. Bir h ıristiy an im p arato ru o lm a k dolayısiyle, birço k
k il!se d a h i b in a e ttir d i; b u n la r m e y a n ın d a bir eşi o lm ıy a n
İs ta n b u ld a k i A yasofyanın binası B izans ta rih in d e m ü h im bir
m e v k i işgal eden bir hâdise olarak te m a y ü z etm ektedir;
b u n d a n aşağıda bahsedeceğiz.
B ü y ü k bir ih tim a le göre Ju stin ian K ır ım ın ücra d a ğla rın d a ,
y u k a rd a G o t k o lo n is in in m erkezi olarak zik re ttiğ im iz D o r u ’da
(sonraki M a n k u p ) d a h i b ü y ü k b ir kilise (basilica) inşa ettir­
m iş tir; b u ra d a y a p ılm ış olan hafriy at esnasında Ju stin ian
is m in i taşıyan bir kitabe parçası b u lu n m u ş tu r (111).
JUSTİNİAN’IN İLK HALEFLERİ. BUNLARIN DİNÎ SİYASETİ.
MAVRİKİUS. İRAN. SLAVLAR VE AVARLAR. “EKSARKLIK,,LARIN YARATILIŞI. FOKAS’IN TİRANLIĞI. 610 İHTİLÂLİ
Ju s tin ia n ’ın k u v v e tli şahsiyeti ortadan k a lk tık ta n sonra im p a ­
ra to rlu ğ u m u v a k k a t bir m ü v a ze n e d e b u lu n d u r a n b ü tü n s u n ’î
sistern y ık ıld ı. B uray ı şöyle y a z ıy o r : “(Justinian) ö ld ü k te r ü z ­
g ârlar tu lu m la r ın d a n çık tı; in h ilâ l u n s u rla rı faaliyete geçti;
s u n ’î sistem y ık ıld ı ve h iç şü p h e siz çoktan başlam ış, fakat
g ü r ü lt ü lü geçen Ju stin ian d e v rin in şay anı h ay ret hâdiseleri
tarafından ö r tü lm ü ş olan im p a r a to r lu ğ u n istihalesi süratle ve
gözle g örüle b ile ce k b ir şekilde te b a rüz etti,, (112).
5 6 5 ile 610 seneleri ara sın d a k i dev ir Bizans ta rih in in en
p erişan d e v irle rin d e n b ir id ir : A narşi, sefalet ve afetler te k m il
im p a ra to rlu ğ u istilâ ettiler. O za m a n la r v u k u b u la n k a rışık lık la r
y ü z ü n d e n Justin II d e v ri tarihçisi Efes’li Ja n d ü n y a n ın so nu
y a k la şm ış o ld u ğ u n u beyan etti (113). İn g iliz tarihçisi Finlay
b u d e v ir için şöyle y a zıy o r: “Tarihte sosyetenin a h lâ k a n bu
derece u m u m î b ir şekilde s u k u t etm iş o ld u ğ u başka bir devir
m e v c u t değildir,, (114).
Ju s tin ia n ’m ilk halefleri, zik re ttiğ im iz gibi, G e n ç Justin II
(5 6 5 578), Tiber (578 582), M a v rik iu s (5 82 602) ve F okas’
(6 0 2 610) tır. Bu dört im p a ra to ru n en m e ş h u ru a z im k â r
b ir asker ve tecrübe sahibi b ir şef o lan M a v rik iu s ’tur.
D iğ e r taraftan a z im k â r bir k a d ın o lan Justin l i n i n karısı Sof­
ya, devlet işlerinde b ü y ü k b ir n ü fu z a m a lik o ld u ve hattı
h areketiyle T eodora’yı hatırlattı.
Bu im p a ra to rla rın dış siyasetlerinin en bariz hâdiseleri
İra n lıla ra karşı y a p ıla n harp, B alk an y a rım a d a sın d a Slavlar
ve A varlara karşı icra o lu n a n m ü cad e le ve İtaly a n ın Lomb a rd la r tara fınd a n fethi oldu. İç hâdiseler arasında b u im ­
parato rların takip etm iş o ld u k la rı gayet sıkı ortodoks siyaseti
ve «eksarklık» 1ar ih d a s ın ı kay d etm ek lâzım d ır.
İran ile 5 6 2 de 50 sene için a k te d ilm iş olan sulh, k a ra r­
laştırılm ış olan senevi vergiyi ve rm e kte n im tin a eden Justin II
tarafından b o z u ld u . T ü rk le rin B izans ile m üştereken İra n lI­
lara karşı y ap tık ları h a rp b u ik i m e m le k e t arasında entere­
san m ünasebetler h u su le gelm esine sebep oldu. T ürkler, az bir
m ü d d e t önce, g arbî Asyada, H a zar d e n izi civ arın d a g ö r ü n ­
m ü şle rd i. B u n la r Ç in ile İran ara sın d a k i m em leketi işgal e d i­
yorlar ve İranı k e n d ile rin in başlıca d ü ş m a n ı te lâk k i ediy or­
lardı. Bir T ürk heyeti Kafkas d a ğ la rın ı aşarak u z u n b ir seya­
hatten sonra İstanbu la geldi ve b u ra d a b ü y ü k b ir h ü s n ü
k a b u l g ö rd ü . İrana karşı tecavüzî ve tedafüî b ir Türk-Bizans
ittifakı d ü ş ü n ü lm e ğ e başlandı. Bu hususta T ürk heyetinin
ipek ticaretinde Ç in ile Bizans arasında-m ütevassıtlık etm ek
ve b u ticareti İra n d a n g e çirm e m e k için Bizans devletine
y a p m ış o ld u ğ u teklifi ka y d e tm e k lâ z ım d ır. Y a n i T ürk le r im ­
paratora, Ju s tin ia n ’ın arzu etm iş o ld u ğ u şeyi teklif e d iy o r­
la rd ı: A ra d ak i y egâne fark Ju s tin ia n ’ın b u gayeye d e n iz ve
ce n u p y o lu ile, T ü rk le rin ise, Justin II za m a n ın d a , şim ald e k i
kara y olu ile v a r m a k a rzu su n d a b u lu n m a la r ı idi. B u n u n la
beraber Türk-Bizans m ü zak e re le ri filî bir ittifak ak tine ve
b u ittifakı tak ip edecek o lan İran lılara karşı m ü te k âsif bir
sefer icrasına m ü n c e r o lm a d ıla r; ç ü n k ü Bizans, 5 7 0 senesine
d o ğ ru garp ve bilhassa L o m b ard lar tarafından istilâ edilm iş
olan İtalya işleriyle daha fazla a lâk a d a r oldu. B u n d a n
m aada T ü rk le rin askerî kuvvetleri Ju stin ’e pek fazla g ö r ü n ­
m ü y o r d u . H er ne hal ise, b u T ü rk - B iza n s a n la şm a sın ın
neticesi İran-Bizans m ü n a se b a tın ın d a h a fazla g erg inleşm e­
sine sebep o ld u (115).
Justin, Tiber ve M a v rik iu s z a m a n la rın d a İranlılara karşı
h a rp edildi. Justin II d e v rin d e İran ile Bizans arasında
başlam ış olan h arp (5 7 2 - 5 7 4 ) Bizans için çok felâketli oldu:
N isibis (N ü s a y b in ) m uh a sarası te rk e d ild i ve h u d u d u n pek
y a k ın la rın d a m ü h im m ü s ta h k e m bir m e v k i olan Daras İr a n ­
lIların eline geçti. Şark cephesinde u ğ r a m ış o ld u ğ u b u m a ğ ­
lûbiyetten m a ad a B izans T u n a n ın ötesindeki m e m lek etler­
den gelm iş olan A v arla rın B alk an y arım a d ası vilâyetlerini
istilâ etm eleriyle karşılaştı. D aras’m elden çıkışı zay ıf Justin
ü ze rin d e fena b ir tesir yaptı;
im p a ra to r delirdi. Eski
bir m e h a zı zik re d e n b ir X II nci asır S u riy e k ro n ik ç is i şu
h u s u s u k a y d e d iy o r : “İm parator, D aras’m a lın m ış o ld u ğ u n u
d u y d u k ta m e y u s oldu. D ü k k â n la r ı kapattı ve ticareti durduttu,, (116). İm paratoriçe Sofya, 5 7 4 te, 4 5 0 0 0 altın p a­
hasına satın a lın m ış olan b ir senelik bir m ü ta re k e aktedebildi (117).
T iber (118) ve M a v rik iu s z a m a n la rın d a de v am eden h a rp
İra n d a taht k a v g a la rı y ü z ü n d e n
d o ğa n
k a rış ılık k la rın
y ard ım iy le , Bizans im p a ra to rlu ğ u için daha m ü sa it bir şe­
k il aldı. M a v rik iu s ’u n aktetm iş o ld u ğ u sulh m ua h e d e si im ­
p a ra to rlu k için gayet e h e m m iy e tli id i: İran E rm e nistanı
ve şark î M ezopotam ya, D aras şeh riyle birlikte, B izansa terk
o lu n u y o rd u ; İran lılara ve rilm esi icap eden senevî vergiye
m ü te a llik u ta n d ırıc ı m a d d e çık a rılıy o rd u ; en nihay et, İran
teh lik e sin d e n k u r tu lm u ş o lan im p a ra to rlu ğ a , d ik k a t n a z a r­
la r ın ı,.g a r p m eseleleri ve bilhassa A v arlar ve S la v la rın B al­
k a n y a rım a d a sın a y ap tık ları m ü te m a d i istilâlar ü ze rin d e tek­
sif etm ek im k â n ı v e riliy o rd u (119).
İra n lıla ra karşı y e n i bir h a rp Fokas z a m a n ın d a başladı.
Bu h a rp B izans im p a ra to rlu ğ u için gayet e h e m m iy e tli oldu.
H e ra k liu s z a m a n ın d a sona erm iş o lan b u h arpten ileride
bahsedeceğiz.
Ju s tin ia n ’ın ö lü m ü n d e n sonra B alkan y a rım a d a s ın d a va­
h im hâdiseler cereyan etti. Maalesef m e h a zla r b u m e v zu a
dair y a ln ız parça h alin d e bir kaç m a lû m a t verm ektedirler.
Ju stin ia n z a m a n ın d a S la v ların B alk an y a rım a d asın a sık
sık a k ın la r icra edip ce n u b a d o ğ ru o ld u k ç a fazla ilerledikle­
rin i ve hattâ bazan S elanik şe h rini d a h i tehdit ettiklerini
y u k a r d a zikretm iştik. Ju s tin ia n ’ın ö lü m ü n d e n sonra b u a k ın ­
lar d e v am ettiler. Fakat bu a k ın la r esnasında b irç o k S lavlar Bi­
zans vilây e tle rind e ka ld ıla r ve tedricî surette B alkan y a rım a ­
d a sını işgal ettiler. Bu istilâla rın d a S lavlar T ürk ne slind e n olan
ve o dev irde P a n o n y a d a o tu ran A v a rla r tarafından y ard .m
g ö rd ü le r. S lavlar ve A v arlar payitahtı, M arm a ra ve Ege de­
n iz i sah ille rin i tehdit altında b u lu n d u r d u la r , Y u n a n ista n a
g ird ile r ve P elo p o nnes’e (M ora y arım adası) k a d ar u za n d ılar.
B u b a rb a r istilâla rın ın g ü r ü ltü s ü M ısıra k a d a r y ay ıld ı; b u ­
rad a N ik iu piskoposu Jan, V II nci asırda, im p a ra to r ro k a s
za m a n ın d a , şu satırları yazdı: “R o m a im p a ra to rlu ğ u h a k k ın ­
da o z a m a n k i k ıralların , barbarlar, y ab a n cı k a v im le r ve İlliryalılarla birlikte, hıristiyan şeh irle rin i ta h rip ve ah a liy i esir
ettikleri rivayet o lu n m a k ta d ır. Y a ln ız S e lân ik şehri b u ta h ­
ripten m a su n kalm ıştır; ç ü n k ü su rla rı m u h k e m d i ve A llah ın
h im ay e si sayesinde y ab a n cı k a v im la r b u şehri zaptetm eğe
m u v affa k o lam adılar; fakat b ü tü n vilâyet n ü fu ssu z kaldı,,
(120). 1830 da bir A lm an âlim i, V I nci asır so n u n d a ,
G re k le rin S lavlar tarafından ta m a m iy le m a h v e d ilm iş o ld u ğ u ­
n u iddia etm iştir. Biz aşağıda b u faraziyeyi m ü n a k a ş a ede­
ceğiz (121). Y a ln ız h em en ş u n u sö y liy e lim ki S lavların
B alkan y a rım a d asın a yerleşm eleri m eselesinin tetkiki için, bu
h a v a lin in başlıca Slav m e rk e zle rin d e n b iri o lan S e lân ik şeh­
rin in h âm is i D e m e triu s'u n d in u ğ r u n d a k i ö lü m ü ile a lâ k a ­
dar «vesikaları» naza rı itibare a lm a m ız lâzım d ır. A ya Demetrius’u n “M ucizeleri,, adlı k ita b ın m ü e llifle rin d e n b iri V II nci
asrın ilk n ısfın d a yaşam ış olan S e lân ik p isk o p o su Ja n ’dır;
b u m u a sır m e h a z b iz im için A v ar ve S lavların B alkan ya­
rım a d a sın ı istilâları h u s u s u n d a b ir m a lû m a t k u y u s u teşkil
etm ektedir. B u k a y n a ğ a göre S elân ik , V I nci asrın so nunda,
neticesiz olarak ik i defa, A varlar ve S lavlar tarafından m u ­
hasara e dilm iştir (122).
V I nci asrın s o n u n d a ve V II nci asrın b a şlang ıcınd a,
Bizans o rd u la r ın ın d u rd u r m a ğ a m u v a ffa k o la m a d ık la rı A v a r­
lar ve S lav ların c e n u p istik am e tind e y a p tık la rı d e v a m lı tazyik
B alkan y a rım a d a s ın d a b irta k ım ırk d e ğ işik lik le ri h u su le gel­
m esine sebep oldu; ç ü n k ü B a lk a n la rın b ü y ü k bir k ıs m ı yeni
gelen S lavlar tarafından bilfiil işgal edilm işti. Bu devir için
bazı k a y n a k la r A v arlardan, b u n la r Slav im işler gibi, b a h ­
setm ektedirler. Bu hal şim al kabile leri h a k k ın d a u m u m i­
yetle pek m a h d u t m a lû m a ta sah ip b u lu n a n o devir m ü v e r ­
r ih le rin in Slav ve A varları, m ü şte re k a k ın la r y ap tık ları için,
b irib iriy le karıştırm ış o lm a lariy le izah o lu n a b ilir.
Ju s tin ia n ’m ö lü m ü n d e n sonra İtalya, d ü ş m a n la r ın ın isti­
lâların a karşı kâfi derecede h im a y e e d ilm e d i. Bu sebepten
yeni bir b a rb ar G e rm e n k a v m i o lan ve bu havalide, O stro­
got k ır a llığ ın ın Ju s tin ia n tarafından im h a s ın d a n y alnız birkaç
sene önce k e n d ile rin i gösteren L o m b a rd ’lar tarafından k o ­
layca ve süratle fethedildi.
VI
nci asrın ortasında A varlarla a n la şm ış olan Lombardlar orta T unada G e p id ’ler (Gepidae) b a rb ar kabilesi tarafından
tesis edilm iş o lan k ıra llığ ı y ıktılar. B ilâhare, ih tim a l k e n d i
m ü tte fik le rin d e n k o rk tu k la rın d a n , k ıra lla rı (konung) A lb o n ’u n
idaresinde, P a n o n y a d a n îtaly ay a geçtiler. L o m b a rd la r k a d ın
ve ço c u k la riy le b irlik te ile rliy o rlard ı ve b u n la r ın askerî
kıtaları, saflarında bilhassa pek çok S ak sony alı ih tiv a eden
pek m u h te lif kabilelerden te re k k ü p ediy ordu.
H a lk arasında carî bir a n ’ane Ju stin ia n o rd u la rın eski
g e nerallerinde n İtaly a n ın ih tiy ar valisi N arses’i, L o m b a rd la rı
İtalyaya davet etm iş o lm akla, ith a m etm ektedir. Fakat Nar*
ses’e karşı y ap ılan b u ith a m ı ta m a m iy le esastan ari olarak
te lâk k i etm elidir. Justin II n in c ü lû s u n d a n sonra Narses,
ilerlem iş y aşın d an dolayı, tek aüt o ld u ve az b ir m ü d d e t sonra
R o m a d a ö ld ü .
5 6 8 de L o m b a rd la r şim alî İtalyaya gird iler. B u n la r vahşî
bir b a rb ar kütlesi g ib i ilerliyorlar, geçtikleri b ü tü n yerleri
y a k u p y ık ıy o rla rd ı. L o m b a rd la r d in b a k ım ın d a n arianist
idiler. $ im a lî İtalya az b ir m ü d d e t sonra L o m b a rd la rm ta h a k ­
k ü m ü altına g ird i ve L o m b a rd iy a a d ın ı aldı. L o m b a rd la ra
m u k a v e m e t edebilecek kâfi k u v v e te m a lik b u lu n m ıy a n Bi­
zans valisi R a v e n n a surları için e çekildi.
B arbarlar ise
şim alî İtalyayı zaptettikten sonra, R a v e n n a ’y i bir tarafa b ıra ­
karak, ce n u b a d o ğ ru ilerlediler. B u n la rın m ü te a d d it kolları
h e m e n h e m e n b ü tü n y a rım a d a y a y a y ıld ı ve m üdafaasız
b ıra k ılm ış
o lan
şehirleri en b ü y ü k k o la y lık la zaptetti.
B u n la r c e n u b î İtalyaya iriştiler ve bir m ü d d e t sonra B enevent
( Beneventum) şe h rin i işgal ettiler. R o m a b a rb a rla rın eline
geçm edi, fakat civarı, üç taraftan, şim ald e n, şarktan ve ce­
n u p ta n , b u n la r tarafından ku şatıldı. L o m b ard lar, R o m a ile
R a v e n n a a ra sın d a k i b ü tü n irtibatı kesm iş o ld u k la rın d a n ,
R o m a R a v e n n a 'd a b u lu n a n Bizans v a lis in d e n gelecek y a rd ı­
m ı hesaba k a tam a zd ı. D a h a uzakta olan İstan b u l im p a ra to r­
la rın d a n gelecek y a rd ım a d ahi g ü v e n m e k te n v azge çm ek
m e c b u riy e tin d e kaldı. Esasen Bizans o dev ird e şark ta rih in in
en n a zik ve en ka rışık d e v irle rin d e n b ir in i g e çiriy o rd u .
Az bir m ü d d e t sonra İtalyada b ü y ü k bir G e rm e n — L o m b ard
k ır a llığ ın ın k u r u ld u ğ u g ö rü ld ü . İm p ara to r Tiber ve bilhassa
M a v rik iu s Austrasia k ıra lı H ild e b e rt II ( 5 7 0 - 5 9 5 ) ile, b u
k ıra lı L o m b ard lara karşı harbe teşvik etm ek ve bu suretle
b u n la r ı îta ly ad a n ç ık a rm a k m aksad iy le , b ir ittifak aktine
çalıştılar. İm p ara to r ve kıral- b irib irin e b irta k ım heyetler
gönde rd iler. Bu gayeye irişm e k için M a v rik iu s H ild ebert
ve y a h u t annesi B ru n h ild e ’ye 5 0 0 0 0 altın ( solidi ) g ö n d e rd i
ve H ild ebert’i, Ju s tin ia n ’m Teodebert’i evlâtlığa k a b u l ettiği
gibi, evlât edindi. Fakat b ü tü n b u avanslara ra ğ m e n Mavrik iu s ’u n, A ustrasia’lıla rın y a r d ım ın ı te m in etm ek için sarfettiği gayretler, b irço k defalar, boşa gitti. H ild ebert o r d u ­
la rın ı İtalyaya g ön d e rd i; fakat kıral eski Frank arazisini fet­
hetm ek fik rin d e idi; yoksa İtalyayı M a v rik iu s h esab ına zap ­
tetm ek niye tind e değildi. F rank k ıra lla rın ın b u defa im p a ra ­
tor tarafından değil, fakat pap a tarafından çağ ırılıp İtalyaya
girm e leri ve b u ra d a k i L o m b a rd h â k im iy e tin i y ık m a la rı için
bir b u ç u k asırdan fazla bir m ü d d e t geçecekti (123). K en di
m u k a d d e ra tın a terke dilm iş ve birço k m u h a sa ra la r g eçirm iş
olan R o m a p a p a n ın şah sında b ir m ü d a fi b u ld u ; papa, v a zi­
yetin icabı olarak, y aln ız R o m a d a k i s ü r ü n ü n r u h a n î işleriyle
m e şg ul o lm a k değil, fakat L o m b a rd la ra karşı şehrin m ü d a ­
faasını te şk ilâtlan d ırm a k m e c b u riy e tin d e k a ldı. Bu devirde,
y an i V I nci asrın so nunda, R o m a kilise sinin ba şın d a en
m u k te d ir şeflerden biri, pap a B ü y ü k G re g o r I b u lu n u y o r d u .
Bu zat evvelce p a p a n ın elçisi olarak (apocrisiarius) İstanbula
g ö n d e rilm iş ve b u ra d a altı sene k a lm a s ın a ra ğ m e n grekçeııin
e v veliyatını bile öğre n e m e m işti (124). Fakat b u sahadaki
cehaletine ra ğ m e n y eni papa im p a r a to r lu ğ u n h ay at ve siya­
setine m ü k e m m e le n vakıftı.
İtaly a n ın L o m b a rd la r tarafından fethi Ju s tin ia n ’m dış
siyasetinin garpte iflâs ettiğini gayet açık bir surette göste­
riyo rdu. İm p a ra to rlu k b u h a v a lid e fethedilm iş olan Ostrogot
k ır a llığ ın ı e lin d e tu ta b ilm e k için kâfi k u vv ete m a lik değildi.
D iğ e r taraftan L o m b a rd istilâları İtaly a n ın tedricî surette
B izans im p a r a to r lu ğ u n d a n a y rılışın ın ve İtalyada im p a ra to ru n
siyasî n ü f u z u n u n zay ıflay ışın ın te m e lle rin i attı.
D in î siyasetlerinde Ju s tin ia n ’ın halefleri o rto d o k slu ğu
h im a y e ettiler; m onofisitler ise bazan, m eselâ Justin II z a m a ­
n ın d a o ld u ğ u gibi, gayet şiddetli itisaflara d u ça r o ldu lar.
M a v rik iu s ve Fokas’ın z a m a n ı saltanatlarınd a Bizans im p a ­
ra to rlu ğ u ile R o m a kilisesi arasında ne g ib i m ünasebetler
m e v cu t o ld u ğ u n u g ö rm e k enteresan bir şeydir. B ü y ü k G reg or
tarafından tem sil o lu n a n R o m a kilisesi İstanbu l p is k o p o s u n u n
“ ö k u m e n ik „ (y a n i “ u m u m î,,) ü n v a n m ı alm asın a m u h a lif
o ld u ğ u n u beyan etti. M a v rik iu s ’a y a zm ış o ld u ğ u m e k tu p la r ın ­
dan b irin d e G reg or patrik “O ru ç tutan Jan„ı h a d d in d e n fazla
g u r u r lu o lm a k la ith am etm ektedir :
“ Şiddetle b a ğ ır m a k ve « O tempora ! O mores !» dem ek
m e c b u riy e tin d e y im . B ü tü n A v r u p a n m b a rb arla rın eline d ü ş ­
tü ğ ü , şehirlerin tah rip edildiği, kalelerin y ık ıld ığ ı, vilâyetlerin
boşaldığı, k ö y lü n ü n tarlasını s ü re m e d iğ i, p utlara ta p a n la rın
serbestçe dolaştığı ve ehli im a n ı m a h v e tm e k için uğ ra ştığ ı
bir z a m a n d a rah ip ler, k e n d ile rin i ağla şarak yere atacakları
ve k ü l için d e y u v a rla n a c a k la rı yerde, dine m u g a y ir b irta k ım
lâ d in î ü n v a n la r p eşinden k o şm a k ta ve b u boş şöhretle öğünm ektedirler. Bu meselede, ey son derece d in d a r h ü k ü m d a r ,
y alnız k e n d i h a k k ım ı m ı m ü d afa a e d iy o ru m ? Şahsî b ir teca­
v ü zd e n m i in tik a m a lm a k istiy o ru m ? H a y ır ; ben y a ln ız n ü fu z
sahibi A llahı ve cih an k ilise sinin h a k k ın ı m ü d afa a e d iy o ru m .
M u k ad d e s cih an k ilise sini ta h k ir eden, k a lb in d e g u r u r besliyen, h u su sî bir ü n v a n ile im p a ra to rlu k v a k a rın ın üstü n e
ç ık m a k isteyen b ir a d a m ın b u r n u k ır ılm a lıd ır,, ( 1 2 5 ).
Bu m eselede papa h a k k a z a n a m a d ı ve bir m ü d d e t için
İstanbula m ü m e ssil g ö n d e rm e d i. 6 0 2 de İstan b u ld a M a v ri­
kiu s ale y h in d e b ir ih tilâl çık tıkta ve Fokas im parator ilân
o lu n d u k ta papa G re g o r y eni h ü k ü m d a r a , şekli ve m u h te v i­
yatı Bizans tahtına ç ık m ış olan bu g ü lü n ç tirana pek az
yakışan b ir m e k tu p yazdı. G re g o r’un m e k tu b u n d a n işte bir
parça :
“ G ö k le rin en y ü k s e ğ in d e A llah a h a m d edelim ..........G ö k
sevinsin ve k ü re sevincinden titresin ( Psom 95, 11). B u g ü ­
ne k a d ar derin b ir m atem içinde b u lu n a n b ü tü n im p a ra to r­
lu k ah alisi m ü k e m m e l icraatınızdan d o lay ı s e v in s in !.......
H erkes d in d a r im p a ra to ru n âsâsının en nih ay e t iade ettiği
hürriye tte n do layı sevinsin. Ç ü n k ü diğe r m illetlerin kıralları
ile im p arato rla r ara sın d a k i fark ş u d u r : K ırallar kölelere,
im p arato rla r ise h ü r a d am lara
h ü k m e d e r le r »
(126).
P a p a n ın b u hattı hareketi hiç şü p h e siz Fokas ü ze rin d e tesir
y a p m ış olacak ki G re g o r’u n p a p a lık tah tınd a ik in c i halefi,
Fokas’a İstan b u l p a trik in in “ ö k u m e n ik ,, ü n v a n m ı taşım asını
m enettirdi ve h ü k ü m d a r d a n « m a ğ fu r h a v a ri P etrus’u n apostolık 'a h tın ın b ü tü n kiliselerin b a şın d a o ld u ğ u » (127) m ea­
lin d e bir b e y a n n a m e aldı.
işte b u suretle Fokas b ü tü n d a h ilî ve haricî teşebbüsle­
r in in m u v affa k ıy e tsizlik le netice lend iği ve h a lk ın h id d e t ve
iğ b ira rın ı ta h rik ettiği b ir devirde, im p a ra to ru n , ke n d isi tara­
fın d an verilen im tiy azlara istinat eden R o m a ile olan
m ünasebetleri, saltanatının d e v am ı m ü d d e tin ce , dostane
ve m u s lih a n e o ldu . R o m a ile Bizans a ra sın d a k i bu dostane
m ünasebe tlerin b ir hatırası o lm a k üzere R a v e n n a eksark’ı,
Rom ada
“Forum ,, m e y d a n ın d a , b u g ü n
d a h i d u ra n ve
Fokas n a m ın a bir kitabe ih tiv a eden bir sü tu n rekzetti.
L o m b a rd la rın Ita ly a d a k i fü tu h a tı b u m em le k e tin idare­
sinde m ü h im b ir d e ğ işik lik h u su le getirdi: M uasır ve m ü m a ­
sil şim alî A frika İdarî in k ilâ b ı ile birlikte b u d e ğ işik lik ,
im p arato rlu k ta sonraları te k e m m ü l edecek o lan “tem,, 1er
r e jim in in tem e lin i teşkil etm ektedir.
İtalyadaki B izans otoriteleri, y a rım a d a n ın üçte ik isin i
fethetm iş o lan L om b ard lara karşı kâfi bir m u k a v e m e t göste­
rebilecek bir d u r u m d a değillerdi. Bu k a b il b ir vaziyette,
İtalyayı tehdit eden b u v a h im tehlike karşısında, B izans h ü ­
k ü m e ti b u rada, valile rin ellerinde sivil ve askerî vazifeleri
teksif etm ek suretiyle k u d re tin i k u v v e tle n d irm e ğ e k arar
verdi. İtaly a d ak i B izans id are sin in b a şın a «eksark» a d ın ı taşı­
yan bir askerî vali geçirildi. B ü tü n m ü lk î m e m u rla rı tam a­
m iy le em ri altın d a b u lu n d u r a n b u v a lin in m a k a rrı R a v e n n a
idi. Ravenna eksarklığının yaratılışı V I nci asırda, im parator
M a v rik iu s z a m a n ın d a , v u k u b u lm u ş tu r . İdarî ve adlî vazife­
lerin askerî otoritenin elinde teksifi m ü lk î m e m u r la r ın he­
m en ortadan k a ld ırılm a s ın ı ifade etm iy o rdu . M em u rlar, askerî
otoritelerin y a n ın d a , m e v cu t o lm a k ta d e v am e ttile r: y aln ız
birincile r İkincilerin e m rin d e idiler.
B ü y ü k bir ih tim a le
göre, ancak sonraları, sivil otoriteler ortadan kalktı ve aske­
rî otoriteler tara fın d a n istihlâf o lu n d u . İm p a ra to rlu k k u d r e ­
tin in b ir m ü m e ssili olm ası dolayısiyle eksark, idaresine, esas­
ları im p a ra to rlu ğ a d a y a n an b irta k ım “çesaropapism ,, h ususları
ilâv e etti: e k sark lık d a h ilin d e k i d in î m eselelerde h ak e m ola­
rak ortaya çıktı. H u d u ts u z bir kudrete m a lik b u lu n a n eksark
im p arato rlara gösterilen ay ni itibare n a il o ld u : R a v e n n a ’daki sarayı “m ukaddes,, vasfım aldı (Sacrum Palatium; b u isim
ş im d iy e k a d ar y aln ız im p a ra to ru n sarayına verilirdi); eksark
R o m a y a g eldik te bir im p arato r g ib i k a rş ıla n ıy o rd u : senato
rah ip le r ve ah a li tantanalı bir alay teşkil ederek k e n d is in i
istik bal etm ek üzere şehir s u rla rın ın d ışına çık ıy o rla rd ı.
B ü tü n askerî işler, m ü lk î, ad lî ve m a lî idare, e k sarkın
salâh iy e ti d a h ilin e g iriy o rd u (128).
R a v e n n a e k s a rk lığ ın ın L o m b a rd la rm İtalyayı istilâsından
dolayı y aratılm ış o lm a sın a m u k a b il eski V an d al k ır a llığ ım n ye­
rine k a im o lm a k üzere v ü c u d e g etirilm iş o lan şim alî A frika eks a rk h ğ ı m ü m a s il bir dış te h lik e ,y a n i A frik a m n yerli ah a lisinden
olan ve m em leketi işgal altında b u lu n d u r a n ve Bizans o rd u la rı­
na karşı sık sık isyan eden M ağrib île r, y a h u t bazı m e h a zla ­
rın gösterdikleri gibi, M a v ru si’ler (Berberiler) tehlikesi y ü ­
z ü n d e n h u su le gelm iştir. “Afrika eksarklığının „, y a h u t b azan eksark ın m a k a r r ın a göre tesm iye o lu n a n “Kartaca eksarklığının„
b a şlang ıcı d a h i VI nci asrın sonuna, y a n i im p arato r Mavrik u s ’u n z a m a n ı saltanatına tesadüf etm ektedir. A frika eksarklığı, R a v e n n a e k sark lığ ı gibi, a y n i tarzda te şk ilâtlan d ırıld ı
ve A frika eksarkı, îta ly ad a k i m eslekdaşı gibi, ay n i h u d u tsu z
h u k u k ve im tiy azlara sahip o ld u (129).
Hiç. şüp h e siz im p arato ru e k sark lık lar g ib i g ay ri m a h d u t
k u d re t ve salâhiyeti h aiz İdarî m e m u riy e tle r ih d asın a y alnız
ih tiy aç sevketm iştir; eksarklar, k e n d ile ri arzu ettikte, ve bazı
m ü sa it hallerde, bizzat im p arato r için son derece teh lik e li bir
ra k ip o lab ilirlerdi. N etekim , aşağıda g öre c e ğim iz veçhile,
A frika eksarkı, az bir m ü d d e t sonra, Fokas’a karşı isyan
b a y ra ğ ın ı açm ış ve bu ek sark ın o ğlu , 6 1 0 da, im p arato r
o lm u ştu r.
M a v rik u s ’u n m a h ira n e in tih a p etm esini b ild iğ i A frika eksarkları m em lek eti dirayetli bir tarzda idare ettiler ve b u ra sım
m a h a llî h a lk ın isy a n la rın a karşı a z im k â r ve m u v affakiy etli bir
surette rr üd afaa ettiler. Fakat R a v e n n a ek sarkları L o m b ard
te h lik e sin i bsrtaraf etm eğe m u v affa k o lam ad ılar.
Fransız bizantinisti D ie h l (130), d o ğ r u olarak, bu iki
e k sarklığı «tem»ler (yani vilâyet y a h u t kaza) teşkilâtının, y an i
V II nci asırdan itibaren b ü tü n im p a ra to rlu k ta yavaş yavaş
tatbik e dilm eğe b a şlanm ış o lan ve en barız h u su siy e tin i askerî
k u d re tin
m ü lk î kudrete tedricî surette te fe v vu ku teşkil
eden arazi re fo rm u n u n m enşe’i olarak te lâk k i etm ektedir.
L o m b a rd ’ların ve M ağ rib île rin istilâla rın ın garpte, V I nci asrın
s o n u n d a , b u k a b il m ü h im d e ğ işik lik le re sebep o lm a la rın a
m u k a b il şarkta, bir m ü d d e t sonra İra n lıla r ve A rapların, Bal­
kan y a rım a d a s ın d a ise Slav ve B u lg a rla rın istilâları b u n a
m ü m a s il diğe r refo rm lar tevlit edeceklerdi.
Fokas’ın A v arlar ve İran lılara karşı takip ettiği muvaffakiyetsiz dış siyaset, y a ln ız vaziyeti k u rtarabilece ğini ü m it et­
tiği k a n lı tethiş u s u lü , A frika eksarkı H e ra k liu s ’u n isyan et­
m esine sebep o ld u . M ısır d a h i H e ra k liu s ’un p lâ n la r ın ı ilti­
zam ettikte b ir A frika d o nanm ası, ay n i ism i taşıyan eksarkın
o ğ lu H e ra k liu s ’u n (sonra im p arato r olan) k u m a n d a s ın d a
İstanbu la d o ğ ru yol aldı : p ay itah t Fokas’ı terketti, H e ra k ­
lius tarafına geçti. Fokas tevkif ve id a m edildi ve H eraklius,
610 da, tahta çıktı ve b u suretle yeni b ir sü lâle n in açılış
tö re n in i yaptı.
YUNANİSTAN’DAKİ SLAVLAR MESELESİ
VI
nci asrın ik in c i nısfında B alkan y a rım a d a s ın ın u ğ r a ­
m ış o ld u ğ u istilâlarla a lâk a d a r m e h a zla rın tetkik i Yunanista n ın ta m a m iy le “slavlaşmış,, o ld u ğ u n u id d ia eden bir n a za ­
riye tevlit etm iştir : X IX n cu asrın ik in c i ru b u r iu n b a şla n g ı­
cına d o ğ ru ortaya atılm ış olan b u n aza riy e ilim âle m in d e
b irço k m üb ah ase le re yol açm ıştır.
1820-1830 senelerinde herkes T ürk b o y u n d u r u ğ u n a karşı
isyan b a y ra ğ ı açm ış olan Y u n a n lıla r m eselesini d erin bir
sem pati ile tak ip ediy o rd u. H ü rriy e t için m ü cad e le eden bu
ad am lar, cesurane bir m u k av e m e tte n sonra, istiklâllerini
m u h a fa za etm eğe m uv affa k o ld u la r
ve A v ru p a devlet­
le rin in y a rd ım ı ile m ü sta k il b ir Y u n a n k ıra llığ ı yarat­
tılar. Bu hâdisede n şevke gelen A v ru p a sosyetesi bu
k a h ra m a n la rı eski H ellas’ın evlâtları olarak te lâk k i etti
ve b u n la rd a Leonidas, E p a m in o n d a s ve F ilo p o im e n ’in hatla­
r ın ı b u ld u . Fakat b u esnada k ü ç ü k bir A lm a n şe h rin d e n bir
ses y ü k s e ld i ve hayretler için d e k a lm ış o lan A v ru p ay a yeni
Y u n a n devleti a h a lis in in d a m a rla rın d a n b ir tek eski H ellen
k a n ı d a m la sı a k m a d ığ ın ı; A v r u p a n ın m u k a d d e s H ellas ço­
c u k la rın ın h a k la rın ı k o ru m a k için y a p m ış o ld u ğ u alicenabane savletin, m enşe b a k ım ın d a n , b ir sui tefeh h üm e m üste­
n it o ld u ğ u n u , eski G re k u n s u r u n u n ço ktan beri k a y b o lm u ş
ve bilhassa Slav ve A rn a v u t n e slin d e n b irta k ım yeni ve
ta m a m iy le y ab a n cı etnografik u n s u rla r tarafından istihlâf edil­
m iş o ld u ğ u n u beyan etti. O z a m a n k i A v ru p a n ın itikatla­
rın ı k ö k ü n d e n sarsan b u y eni n aza riy e y i alenen ilâ n etm e­
ğe cesaret eden ad am , o devirde, b ir A lm a n lisesinde u m u ­
m î tarih hocası olan F allm eraye r idi.
1830 da intişar eden «M ora y a rım a d a s ın ın Ortazam anlard a k i tarihi» (Geschichte der H a lb in se l M orea w â h re n d des
Mittelalters) adlı eserinin b irin c i c ild in d e şu satırları o k u y o ­
r u z : «A v ru p a d a k i H ellen ırk ı ta m a m iy le m a h v o lm u ş tu r. V ü ­
cut g ü ze lliğ i, fik ir y ü k s e k liğ i, âdet sadeliği, sanat, palestra, şehirler, k ırla r ve s ü tu n la rın ih tişa m ı, hattâ b u k a v m in
ism i bile G re k k o n tin a n ın d a k a y b o lm u ştu r. Y eni ve b iri­
b irin d e n başka ik i ırk tarafından te rk e d ilm iş olan enkaz
ve ç a m u r tabakası eski G re k le rin m e za rla rın ı örtm ektedir.
H ellen z ih n iy e tin in ölm e z eserleri ve ana top raklar üze rin d e
bir kaç eski harabe b u g ü n m a zid e k i H ellen k a v m in in m e v ­
c u d iy e tin in y egâne nişan e sin i teşkil etm ektedirler. E ğer Yun a n ista n ın b u harabeleri, m e za r tü m ü lü s le r i ve türbeleri,
toprağı ve z a m a n ım ız A v ru p a lIla rın ın , İnsan î bir rik k a t sav­
letiyle, u ğ r u n d a şefkat, h a y ra n lık ve belâget sarfettikleri ve
g öz yaşları d ö k tü k le ri a h a lis in in betbaht talii ortada b u lu n ­
m asa idi, y aln ız boş b ir serabın, ru h s u z bir tasvirin, tabiat
h arici b ir m a h lû k u n b u n la r ın (yani A v ru p alIla rın ) k a lp le ­
r in in en d e ru n î liy fle rin i ta h rik ettiğine h ü k m o lu n a b ilir d i.
Ç ü n k ü b u g ü n k ü Y u n a n is ta n ın h ıristiy an a h a lis in in d a m a r­
la rın d a , h alita d an ârî h a k ik î bir tek d a m la H ellen k a n ı y o k ­
tur. M üth iş bir fırtına İster ile P e lo p o nnesin en u z a k köşele­
ri ara sın d a k i hav aliy e b ü y ü k Slav k a v m i ile a k ra b a bir
ırk ı dağıtm ıştır. Ş im al m em lek etleri e v lâtları o lan ve k a n
b a k ım ın d a n S ırplar, B ulgarlar, D a lm a tla r ve M oskovitlerle
a k rab a o lan Slav -İskit ve A rn a v u t- İlliry a lılar... işte b u g ü n
Y u n a n lı tesm iye e ttiğim iz ve m enşe’le rini, k e n d ile rin in bile
ta a c c ü b ü n ü m u c ip olacak bir şekilde, Perikles ve F ilo p o im e n ’e
k a d a r ç ık a r d ığ ım ız k a v im le r .... A r n a v u t d a ğ ço b an ları g i­
bi Slav çehrelerine, h ilâl şek linde kaşlara ve bariz y ü z hatla­
rın a m a lik olan b u in s a n la r h iç şüp h esiz N arkissos, Alkibiades ve y a h u t A n tın o ü s ’u n k a n ın d a n d e ğildirle r. A n c ak z a m a ­
n ım ız ın ro m a n tik çerçevesinin k â b ın a s ığ m ıy a n b ir hayal
eski H e lle n le rin , Sofokles ve P latonları ile birlikte, y e nid e n
d o ğ m u ş o ld u k la r ın a k a n i olabilir» (131).
F allm eraye r V I nci asır Slav istilâla rın ın Bizans im p a ra ­
to rlu ğ u n d a , b u devletin, bir tek vilâyet ka y b e tm e m e sin e r a ğ ­
m en, y a ln ız sahil vilâyetlerinde ve m ü sta h k e m şehirlerde
o turan a h a liy i k e n d i tebaası te lâk k i edebilecek bir vaziyet ih ­
das etm iş o ld u k la rı k a n aa tin d e idi. A v a rla rm A v ru p ay a gel­
m eleri Y u n a n is ta n için son derece m ü h im bir hâdise o lm u ş ­
t u r ; ç ü n k ü b u n la rla b irlik te Slavlar d a h i g elm işler ve
A v arla rın teşviki ile H ellas ve P eloponnesin m u k a d d e s top­
r a k la rın ı fethetm işlerdir.
F alim eray er naza riy e sin i VI nci asrın s o n u n a ait bir kilise
m ü v e r r ih in in , y a n i E v a g riu s ’u n eserlerinde b u lu n a n bazı
fık ralara istinat ettiriyordu. E v ag riu s ta rih in d e ş u n la rı yaz­
m a k ta d ır : “A v arlar u z u n surlar tesm iye o lu n a n istih k âm la ra
ik i defa y aklaştıktan sonra S in g id u n u m ’u (Belgrat), A nhialos
ve b ü t ü n Y u n a n i s t a n ı, diğe r b irta k ım şehir ve kaleler­
le birlikte, zaptettiler ve her tır a fı y akıp yıktılar; bu devirde
im p a ra to rlu k k u v v e tle rin in b ü y ü k b ir k ıs m ı şarkta m eşgul
b u lu n u y o rd u ,, (132).
İşte E v a g riu s ’ta b u lu n a n “b ü tü n Y unanistan,, tabiri Fallm e ta y e r ’i Peloponneste G re k le rin im h a ed ilm iş o ld u ğ u n d a n
bahsetm eğe sevkediyor. E v a g riu s ’u n “A varlar„ı üze rind e
F allm eraye r fazla d u rm a m a k ta d ır, ç ü n k ü o dev irde b u n la rın
istilâları S la v la rın k i ile h e m a h e n k olarak cereyan etmiştir.
Fallm erayer b u h u su sî istilâyı 5 8 9 senesine atfetm ektedir.
Fakat b u istilâ G re k le ri ta m a m iy le m a h v e tm e d i. Bu âlim e
göre son d arbe İtalyadan 7 4 6 da gelm iş o lan veba tarafın­
d an v u r u lm u ş tu r . Bu h âd is e n in z ik rin e K o nstantin Porfirogenet a d ım taşıyan X u n c u asır taçlı m u h a r r ir in in m e şh u r
b ir fık rasın da T aşlanm aktadır. M u h a rrir eserlerinden b ir in ­
de, P eloponnesten bahsettiği esnada, b u m ü th iş vebad an
sonra “tek m il b u h a v a lin in slavlaşarak b arbar o ld u ğ u n u »
(133) kayd etm ekte dir.
İm p ara to r K o nstantin
K o p r o n im ’
in ö lü m senesi (775), F allm eraye r’e göre, n ü fu ssu z k a lm ış olan
m e m le k e tin , b u defa tam ve kat’î olarak, S lavlar tarafın­
d an isk ân e d ilm iş ve te d ıicî surette şehir, site ve köylerle
k a p la n m ış o ld u ğ u tarih olarak k a b u l o lu n a b ilir (134).
M u a h h a r b ir eserinde F allm erayer b u rieticeleri, esaslı
delillere istinat ettirm eksizin, A ttik’e d a h i teşm il etm ektedir.
“O rta z a m a n la rd a M ora y a rım a d a s ın ın tarihi,, (Geschichte
der H a lb in se l M orea w a h re n d des Mittelalters) adlı eserinin
ik in c i c ild in d e m ü e llif y eni b ir “A rnavut,, nazariyesi ortaya
a tm a k ta d ır: b u nazariyey e göre Y u n a n is ta n d a o tu ran Grek-
Slavlar X IV ü n c ü asrın ik in c i r u b u n d a A rn a v u t k o lo n ile ri
tara fınd a n istihlâf o lu n m u ş la r ve ta h a k k ü m altına a lın m ış ­
lardır; b in a e n a le y h X IX u n c u asır Y u n a n ih tilâli hakikatte
A rn a v u tla rın eseridir.
F allm eray e r’in ilk ciddî m u a rız ı A lm a n tarihçisi K ari H opf
o lm u ştu r. H opf S la v ların Y u n a n is ta n a yerleşm eleri meselesi"
ni d erin b ir surette tetkik etm iş ve 1 8 6 7 de “Ortazam anların b a şla n g ıc ın d a n z a m a n ım ız a k a d ar Y u n a n ista n tarihi„
(G eschichte G rie c h e n la n d s v o m B eginn des Mittelalters bis
auf unsere Zeit) adlı b ir eser neşretm işti. Fakat H o p f başka
bir ifrata v a rd ı ve Y u n a n is ta n d a k i Slav u n s u r u n u n o y n a m ış
o ld u ğ u rolü, her ne p ah asın a olursa olsun, a za ltm a k istedi.
H o p f’e göre Y u n a n is ta n d a k i Slav k o lo n ile ri ancak 750 ile
8 0 7 arasında m ev cuttular. 7 5 0 den evvel ise Y u n a n is ­
tan b u k a b il ko lo nile re m a lik d eğildi. A ttikin “Slavlaşması„ m eselesine gelince H o p f F allm e ra y e r’in b u faraziyesinin
d o ğ r u lu ğ u ş ü p h e li bir vesikay a istinat ettiğini ispat e d iy o rd u
(135). B u m e v z u a dair y a zılm ış o lan b irço k ve ekseriya b iri­
b irin d e n farklı ve m ü te n a k ız eserler aşa ğıd ak i neticelere
v a r m a m ız a kâfi g elm e kte d irle r: Y u n a n ista n d a , V in c i asrın
s o n u n d a n itibaren, pek m ü h im Slav k o lo n ile ri m e v c u ttu ;
fakat b u n la r ın teessüsü m e m le k e tin ne ta m a m iy le Slavlaşm a sın ı ve ne de G re k le rin m a h v o lm a s ın ı intaç etm iştir.
D iğ e r taraftan m u h te lif m e h a zlar Y u n a n is ta n d a ve bilhassa
Peloponneste, O rta za m a n la rın d e v a m ı m üddetince , X V inci
asra kadar, S lavların m e v c u d iy e tin i zik re tm e k te d irle r (136).
B alkan y a rım a d a s ın ın S la v laşm a sın ın b a şla n g ıc ın a ait en
m ü h im m e h a z olan ve y u k a rıd a ism i geçen Sen D em etrius’u n
«Vesikalar» ın a gelince b u n ia r lâ y ık ı ve çhile ne Fallm erayer,
ne H o p f ve ne de diğe r âlim le r tara fın d a n naza rı itibare a lın ­
m a m ış la rd ır (137).
 lim le r birçok defalar F allm erayer n aza riy e sin in o rijin a l­
liğ i m eselesini m ü n a k a ş a etm işlerdir. H ak ik a tte F allm eraye r’in
fik ri y eni birşey değildi. K e n d isin d e n önce dahi Y u n a n is ta n ­
d a k i S lav n ü fu z u n d a n b a h se d ilm işti: F allm eraye r sadece
fik r in i kat’î ve d o ğ r u d a n d o ğ ru y a söylem işti. Son z a m a n ­
larda, sağ la m esaslara istinat eden bir R u s âlim i, F allm era­
yer n aza riy e sin in h a k ik î m u c id in in X IX u n c u asırda yaşa­
m ış olan V iy a n alı â lim K opitar o ld u ğ u fik rin i ortaya atm ıştır;
b u â lim eserlerinde S lav u n s u r u n u n y e n i Y u n a n m ille tin in
te şe k k ü lü n d e m ü h im b ir rol o y n a m ış o ld u ğ u fik rin i te k e m ­
m ü l ettirmişti. H ak ik a tte K o pitar b u faraziyeyi, teferrüata
g irişm e k suretiyle, d e rin le ştirm iy o rd u ve g ay ri İlmî' b ir dava
ortaya atıp b u n u n la m u a s ırla rın ın d ik k a t n a za rla rın ı çe k m e k
iste m iy o rd u (138).
A y n i âlim e göre “F allm erayer’in faraziy esinin m ü frit iddiları, b u meseleye d a ir y a p ılm ış o lan d erin tetkik lerde n sonra,
gay ri k a b ili m ü d a fa a d ır. Fakat m ü e llif tara fın d a n b u k a d ar
a h e n k li ve can lı bir surette ortaya atılm ış olan b u faraziye b u n u
ta m a m e n v e y a h u t kısm en reddeden m ü v e r r ih le r in bile n aza rı
dİK katini celbetm eğe b ih a k k ın lây ık tır» (139). Ve h a k ik ate n
b u nazariye, bariz b irta k ım m ü b a lâ ğ a la r ih tiv a etm esine
ra ğ m e n , â lim le rin d ik k a t n a za rla rın ı fevkelâde enteresan ve
a y n i z a m a n d a gayet k a ra n lık m eselelerden b iri olan Ortaz a m a n la rd a Y u n a n is ta n d a b u lu n a n S lavlar m eselesine çek­
m e k suretiyle tarih ilm in d e gayet b ü y ü k b ir rol oynam ıştır.
E n nih ay et F allm erayer’in yazıları, b u m ü e llifin Ortazam anlarda y aln ız Y u n a n is ta n ın değil, fakat b ü tü n B alk an y a r ım ­
a d asın ın g e çirm iş o ld u ğ u etnografik istihaleleri nazarı itibare
alan ilk â lim o ld u ğ u g ö z ö n ü n d e tutulacak olursa, d a h a b ü ­
y ü k u m u m î ve tarih î b ir e h e m m iy e t kesbeder.
JUSTİNİAN DEVRİNDE EDEBİYAT, MAARİF VE SANAT.
UMUMÎ BAKIŞ.
5 1 8 ile 610 seneleri arasına tesadüf eden devir, Ju s tin i­
a n ’m , m ü te n e v v i faaliy etinin d a m g a s ın ı ta şım a k ta d ır; b u faa­
liyet im p a ra to ru n m u a s ırla rın ın d a h i h ay re tini m u c ip o lm u ş ­
tur. B u d e v ir edebiyat ve m a a rif sah a ların d a m ü te a k ip
nesillere gayet ze n g in b ir m iras terketm iştir. İm p ara to r Ju s ­
tin ia n bizzat d in î ak id e le r ve İlâh îler sahasında edebî eserler
telif etti. H a le fle rind e n M a v rik u s
d a h i ilm e karşı b ü y ü k
bir
a lâk a
gösterdi:
edebiyatı faal b ir surette h im a y e
etti; gecelerinin b ü y ü k b ir k ıs m ın ı edebî ve tarih î m ahiyette
m eselelerin m ü n a k a şa s ı ve te fe k k ü rü ile g e çirm ek itiy ad ın d a
id i (140).
B u dev ir b irç o k tarih çi y etiştirdi; b u n la r ın yazıları için
Ju s tin ia n ’ın icraatı ze n g in b ir m alze m e teşkil etti.
Bizans İmparatorluğu Tarihi
15
Ju s tin ia n d e v rin in başlıca m ü v e r r ih i Çesarea’lı P ro k o p ’tur;
b u m ü v e r r ih y azıların da, karışık ve hâdiseler b a k ım ın d a n ze n ­
g in bir saltanat d e v rin in tam bir ta b lo su n u çizm iştir. P rokop,
h u k u k tah silin i b itird ik te n sonra, m e ş h u r general Belisar’ın
m ü ş a v iri ve k âtib i o ld u ve b u generalle birlikte, V andallar,
G o tlar ve İran lılara karşı y ap ılan seferlere iştirak etti. P ro ­
ko p h e m m ü v e r r ih ve h em de m u h a r r ir o lm a k dolayısiyle
şayanı dikkattir. M ü v e rrih P ro k o p , b irin c i elden m e h a zlar
ve m a lû m a t h u s u s u n d a , en m ü sa it bir d u r u m d a b u lu n u y o r d u .
Belisar’Ia dost olm ası k e n d isin e dairelerde ve arşivlerde
h ıfz o lu n a n b ü tü n resm î ve sik aları tetkik etm ek im k â n ın ı
bahşetti; diğe r taraftan askerî seferlere faal b ir surette iştiraki
ve m e m lek et h a k k ın d a h aiz o ld u ğ u m ü k e m m e l m a lû m a t
P ro k o p ’a, gerek şahsî tetkikatta b u lu n m a k , gerek m u a s ır­
la rın ın a ğ z ın d a n şahadetler to p la m a k suretiyle, c a n lı ve son
derece k ıy m e tli m a lze m e elde etm ek fırsatını verdi.
Ü s lû p ve k o m p o zis y o n b a k ım ın d a n P ro k o p pek çok
defala„r k lâs ik m ü v e rrih le ri ve b u m e y a n d a H erodot ve Tuk id id es’i taklit etm ektedir. L isa n ın ın eski m ü v e r r ih le r in
g re k çe sin in tesiri altın d a k a lm a sın a ve telif tarzın ın o ld u k ça
s u n ’î o lm a sın a ra ğ m e n P rok op teşbihleri bol, açık ve k u v ­
vetli bir ü s lû p n ü m u n e s i verm ektedir. P ro k o p üç eser kalem e
alm ıştır. B u n la rın en b ü y ü ğ ü «Sekiz k ita p lık Tarih» a d ım
taşıyan ve Ju s tin ia n ’m İranlılar, V a n d a lla r ve G otlara karşı
y a p m ış o ld u ğ u h a rp le rd e n bahseden eserdir. M üe llif b u ese­
rinde, fazla olarak, Ju s tin ia n h ü k ü m e tin in diğe r b irç o k cep­
hele rini gösterm ektedir. Bu eser, u m u m î r u h u b a k ım ın d a n , az
çok im p a ra to ru n b ir m e th iy e sin i teşkil etm ekle beraber
b irço k yerlerinde acı h a k ik a tin ifadesini ih tiv a etm ektedir.
«Sekiz k ita p lık Tarih» Ju stin ian d e v rin in u m u m î b ir tarihi
olarak te lâk k i o lu n a b ilir.
P ro k o p ’un «B inalara dair»(Z)e aedificiis) adlı ik in c i eseri baş­
tan sona k a d a r im p a ra to ru n b ir m ethiye si o lu p ih tim a l im p a ­
rato ru n e m riy le k a lem e alın m ıştır. K ita b ın esas gayesi Justi­
n ia n tarafından geniş im p a r a to r lu ğ u n u n h e m e n h er tarafında
inşa ed ilm iş o lan bir s ü r ü m ü te n e v v i b in a la rın bir listesini
ve tasv irini v ü c u d e g etirm ektedir. B elâgatin icabettirdiği m ü ­
ba lâğ a la r ve lü z u m u n d a n fazla m e th iy e le rd e n sarfı nazar, b u
eser çok z e n g in coğrafî, topo g rafik ve m a lî m a lû m a t ih tiv a
etm ek tedir: im p a r a to r lu ğ u n İktisadî ve İçtim aî ta rih in in tet­
k ik i için
k ıy m e tli bir
m e h a zd ır.
“Anecdota,, y a h u t “Historia
P ro k o p ’u n ü ç ü n c ü eseri
ise ilk ik i y azıd an ta m a m iy le başkad ır. Bu eser Ju stin ia n ve
karısı T eodora’n ın m üstebit idareleri ale y h in d e y a zılm ış kaba
b ir h ic v iy e d ir; b u eserinde m ü e llif im parator, Teodora, Beli­
sar ve k a rısın ı lekelem ek istem ekte ve Ju s tin ia n ’ı b u devirde
im p a r a to r lu ğ u n başına gelm iş olan b ü tü n felâketlerin m ü s e b ­
b ib i olarak g österm ektedir. Bu eser d iğe r ik i eserle o k adar
bariz b ir tezat teşkil etm ektedir k i m ü n a k k itle r b u «G izli
Tarih» in d o ğ r u lu ğ u n d a n şü p h e etm eğe b a şlam ışla rd ır : b u üç
eserin a y n i şahıs tarafından telif edilm iş olm ası im k â n s ız aded iliy o rd u . A n c ak «G izli Tarih» in ve Ju s tin ia n de v rin e m ü ­
teallik diğe r m e h a zla rın esaslı ve m u k ay e se li te tk ik in d e n so n­
ra b u ta rih in h ak ik a te n P rok op ’un otantik b ir eseri o ld u ğ u katî
olarak k a b u l edilm iştir. İy i k u lla n ılm a k şartiyle b u eser VI
nci asırda B izans d e v le tinin d a h ilî tarih i için son derece k ıy ­
m etli b ir m e h a z teşkil etm ektedir. Esasen P ro k o p ’u n b ü tü n
eserleri, Ju s tin ia n ’ın fazilet ve fena lık la rı h u s u s u n d a k i m ü b a lâ ­
ğa la ra rağ m e n , d e v rin h a y a tın ı d a h a y a k ın d a n ve d a h a sa­
m im î b ir surette ta n ım a m ız ı m ü m k ü n k ıla n son derece
e h e m m iy e tli m u a s ır vesikalardır. Fakat b u n la r ın kıy m e ti
b u n u n la k a lm a m a k ta d ır. Slav tarih ve atikiyatı P ro k o p ’ta
S lav ların h ay at ve itikatlarına d a ir p ah a b içilm e z kıym ette
m a lû m a t b u lm a k ta d ır ; keza G e rm e n k a v im le ri d a h i b u
eserlerde ilk tarih leri ile a lâk a d a r b ir çok v a k ’a bu lab ilirle r.
Ju s tin ia n ’ın ve P ro k o p ’u n m u a sırı, p a rla k b ir h u k u k ç u ,
d ip lo m a t ve tarih çi olan patriçi Petrus m ü te a d d it defalar el­
çi o lara k İran k r a llığ ın a ve O strogot sarayına g ö n d e rild i ve
b u ra d a esir olarak b ir kaç sene y aşam ak m e c b u riy e tin d e
kaldı. B u zatın eserleri arasında, bize k a d a r g elm iş o lan
u z u n p arça la rd a n istidlâl o lu n a b ild iğ in e göre, ik in c i «Triumvirat» ile Ju lia n A po tat ara sın d a k i dev irden b âh is «Histeride»
y a h u t «R o m a im p a r a to r lu ğ u T arihi» ve b ir kısm ı, X u n c u
asırda, y azılm ış olan ve «Sarayın teşrifat usulle ri kitabı» a d ım
taşıyan K onstantin Porfirogenet d e v rin in m e ş h u r eserine ithal
e d ilm iş olan «Devlet teşkilâtı» (Katastasis y a h u t Teşrifat K ita­
bı) ad lı tretesini zikred ebiliriz.
P ro k o p ’tan V II nci asrın b a şlan g ıc ın a k a d a r d e v am lı b ir
seri teşkil eden bir ta k ım tarih î y azılar göze ç a rp ıy o r; b u
seride her m ü e llif seleflerinin eserini tem adi ettirm iştir.
arcana,, (G izli Tarih) a d ın ı taşıyan
P rokop, d o ğ ru d a n do ğruy a, A n a d o lu lu â lim bir h u k u k ç u
olan Agatias tara fın d a n tem adi e ttirild i; b u zat b a zı kısa şiir
ve h icv iy elerden m aada «Justinian de v rin e dair» adlı 5 5 2 ile
5 5 8 a ra s ın d a k i dev ri m u h te v i, o ld u k ç a s u n î b ir tarzda y a­
zılm ış bir tarih terketm iştir. A gatias’ı d e v am ettirm iş ve tak­
lit ey lem iş o lan M e n a n d ro s, «T arih »ini M a v rik iu s z a m a n ın ­
da y a z d ı: b u eser 5 5 8 - 5 8 2 devresi h âd ise le rin i a n latm a k ta
ve M a v rik iu s ’u n tahta c ü lû s u ile sona erm ektedir Bu eser­
den y a ln ız b ir kaç parça bize k a d a r gelm iştir; fakat b u n la r b u
m e h a zın , bilh assa coğrafya ve etnografya b a k ım ın d a n haiz
o ld u ğ u e h e m m iy e ti tak d ir etm em ize kâfi gelm ektedirler. Bu
parçalar M e n a n d ro s’u n Agatias’tan d a h a iy i bir tarihçi o ld u ­
ğ u n u kâfi derecede isbat etm ektedirler. M e n a n d ro s’u n eseri
H e ra k liu s d e v rin d e yaşam ış ve m a b e y in k â tip liğ i y a p m ış
olan M ısırlı Teofilaktus S im o katta tarafından d e v am ettirildi.
B u zat ta rih i tabiîye dair k ü ç ü k b ir eser, b ir t a k ım m e k tu p la r
ve M a v rik iu s d e v rin e (582 602) ait b ir tarih yazdı. Teofılakt’ın
ü s lû b u , ilk seleflerinin ü s lû b u n d a n d a h a fazla m ecazî sözler
ve s u n î ibarelerle a ğ z ın a k a d a r d o lu d u r. K ru m b a c h e r b u
zatın «Prokop ve Agatias’a n aza ran süratle y ükse len bir
m ü n h a n in in en y ü k s e k n o k ta sın d a b u lu n d u ğ u n u » s ö y lü ­
yor. «Belisar’ın tar hçisi to m tu ra k lı ü s lû b u n a ra ğ m e n , daha
h e n ü z sade ve ta b iîd ir; şair Agatias ise edebî lisa n ın tara­
vetli İstılahları b a k ım ın d a n d a h a z e n g in d ir ; fakat b u ik i
m u h a r r ir n ü k te le rin d e h iç b e k le n ilm e d ik bir ta k ım y eni
hususlar, s u n ’î teşbihler, m ecazî sözler, d a rb ı m eseller m i­
tolojik ince likle r ve d iğe r bir ta k ım usulle r k u lla n m a k su­
retiyle o k u y u c u n u n h ay re tin i m u c ip o lan Teofilaktus’a n a z a ­
ran, su n îlik te n ta m a m iy le ârî g ib i g ö rü n m e k te d irle r» (141).
B ü tü n b u h ata ların a ra ğ m e n T eofilaktus’u n eseri M a v ri­
k iu s z a m a n ı için b irin c i . derecede ve tam m a n asiy le m ü ­
k e m m e l b ir m e h a z teşkil etm ektedir; b u eser a y n i z a m a n d a
İrana ve V I nci asrın so n u n d a B alk an y a rım a d a s ın d a o turan
Slavlara d a ir gayet k ıy m e tli m a lû m a t ih tiv a etm ektedir.
Ju s tin ia n tarafından M ağ rib île re ve H abeşlere elçi olarak
g ö n d e rilm iş o lan N o nnosus, u z u n seyahatine dair bir risale
yazdı. Bu eserin y a ln ız bir parçası p atrik Fotius’u n ese­
rinde, bize k a d a r gelm iştir; fakat b u tek parça bile, bize Nonnosus’u n ziyaret etm iş o ld u ğ u m e m lek etlerin tabiî ah v ali
ve etnografyasına dair m ü k e m m e l m a lû m a t ve rm ekte dir.
V II nci asrın s o n u n d a yaşam ış ve eserinde ih tim a l, Ju s tin i­
an saltanatı ile M a v rik iu s saltanatının ilk seneleri ara sın d a­
k i d e v ri a n latm ış olan B izanslı Teofanes’in ta rih in in bir
p arçasın ı m u h a fa za etm iş o ld u ğ u n d a n d o la y ı da Fotius’a
m e d y u n u ş ü k ra n ız. Bu parça B izans im p a ra to rlu ğ u n a k o z a ­
c ılığ ın ith aline dair b ir şehadet ve a y n i z a m a n d a T ürk ler
h a k k ın d a y a p ılm ış ilk iş’arlard a n b irin i ih tiv a etm esinden
do layı da m ü h im d ir . V in c i ve V I nci asırlar kilise tarih i için
bilhassa e h e m m iy e tli o lan d iğe r b ir m ehaz, V I nci asrın
s o n u n d a ö lm ü ş olan Suriyeli E v ag riu o 'u n eseridir. Altı k ita p ­
tan ibaret o lan b u “K ilise T arihi„ Sokrat, Sozom enos ve
Teodoret tarafından y a zılm ış o lan ta rih le rin bir d e v am ıd ır.
431 deki Efes k o n s ili ile 5 9 3 senesi a ra sın d a k i v a k a y ii ihtiva
etm ektedir. K iliseye m ü te a llik m a lû m a tta n fazla o lara k bu
eser b u d e v rin u m u m î
ta rih in e ait b irta k ım enteresan
iş’arlar d a h i ih tiv a etm ektedir.
P arlak tetkikleri ile te m a y ü z etm iş o lan L id y a lı Jan, Justin ia n ’ın şerefine b ir m eth iye y a zm a k teklifi ile karşılaştı.
Jan d iğe r eserleri ile birlik te “R o m a h ü k ü m e tin in idare u s u ­
lü» (M e m urla ra dair) adlı bir trete terkeıti. Bu eser b u g ü n e
kadar, e h e m m iy e tiy le m ü te n asip b ir şekilde, ne tetkik e d il­
m iş, ne de k ıy m e tle n d irilm iş tir (142).
İm p a ra to rlu ğ u n
teşkilât ta rih in e d a ir bir ta k ım k ıy m e tli m a lû m a t ih tiv a eden
b u trete P ro k o p ’u n “G iz li Tarihi,, n in k ıy m e tli b ir zey li ola­
rak k a b u l o lu n a b ilir.
K osm as İnd ik o p le vste s’i n “H ıristiy a n topografyası,, tim b ir ­
çok cihetten arzettiği eh e m m iy e te y u k a rıd a işaret etm iştik;
b u eserdeki co ğrafî m a lû m a tın g e n işliğ i Ju s tin ia n ’ın b ü y ü k
projelerine gayet iy i u y u y o r d u . G ra m e rc i H iero kles’in kale­
m in d e n çık m ış olan ve «Vade-Mecum» (Suv£x5yj[İ0ç, Synecdemus)
a d ım taşıyan Ju stin ia n d e v rin d e k i şarkî R o m a im p a ra to rlu ­
ğ u n a ait bir statistik e tü d ü n ü d a h i coğrafî eserler arasına
ithal edebiliriz. M üe llif e tü d ü n d e esas m e v z u olarak im p a ra ­
to r lu ğ u n d in î co ğrafyasını değil, fakat 6 4 v ilây e t ve 9 1 2
şehri ile siyasî co ğrafyasını alm ak tad ır. Bu eserin H ie ro k ­
les’in şahsî teşeb büsü ile m i, yoksa h ü k ü m e t tarafından
teşkil ed ilm iş bir k o m is y o n tara fın d a n m ı tertip e d ild iğ in i
k a t’î o lara k söy lem eğe im k â n y o k tur. H e r ne h al ise, Hier o k l.s ’in b u k u r u eseri Ju stin ian saltanatının başlan g ıc ın d a
im p a r a to r lu ğ u n siyasî vaziyetini tesbit etm em ize m ed ar olan
m ü k e m m e l b ir
m e h a z d ır (143).
A şağıda
g öre c e ğim iz
ve çhile H ierokles, coğrafya için, K o nstantin P orfirogenet’in
başlıca m e h a zıd ır.
Bu tarih çi ve co ğrafy acılardan m a a d a V I n c i asır kron ik çile r d a h i yetiştirdi. B u n u n la beraber Ju stin ian devri
k lâs ik edebiyata sıkı b ir surette b a ğ lı b u lu n m a k ta d ır ve
m ü te a k ip B izans d e v rin d e geniş m iky asta in k işa f edecek
o lan k u r u cihan k ro n ik le ri, ely ev m tetkik e ttiğim iz devirde»
h e n ü z ender b ir istisna teşkil etmektedirler.B ir m u h a rrir, tarihçilerle k ro n ik ç ile r arasında m ütavassıt
bir m e v k i işgal etm ektedir. B u zat, Ju s tin ia n d e v rin d e yaşa­
m ış olm ası pek m u h te m e l o lan M iletli H e sih iu s’tur.
H e sih iu s’u n eserini y a ln ız Fotius’u n ve X u n c u asır k a­
m u s m ü e llifle rin d e n S u id a s’ın y a zıla rın d a m u h a fa z a ed ilm iş
o lan b a zı p arçalar sayesinde ta n ıy o ru z. B u p arçalard a n
H e s ih iu s ’u n eski A ssur ülkesi ile Anastas’ın ö lü m ü (518)
a ra sın d a k i dev ri ih tiv a eden k r o n ik ta rzın d a b ir cih an
ta rih î y azm ış o ld u ğ u n u istidlâl e d e b iliy o ru z. B u esere ait,
B ü y ü k K o nstantin d e v rin d e n ön c e k i B izans şehri ta rih in d e n
b âh is b ü y ü c e k b ir parça m ev cu ttu r. H e sih iu s Justin I devri
ve Ju stin ia n saltanatının ilk senelerine d a ir b ir tarih d a h i
yazdı. Bu eser ü s lû b u ve telâkkisi b a k ım ın d a n ilk in d e n çok
fark lı o lu p m u h a r r ir in z a m a n ın a tesadüf eden hâdisele rin
m ufassal h ik ây e sin i ih tiv a ediy o rd u. H e sih iu s’u n ü ç ü n c ü ese­
ri bir k a m u s o lu p fe n n in b ü tü n şub e le rind e iştihar etm iş
o lan grek m u h a rrirle rin i, hrı'stiyan m u h a r rir le r m ü ste sn a ol­
m a k üzere, to p lu y o rd u . Bu son no k tay a istinaden bazı â lim ­
ler H e sih iu s’u n ih tim a l putperest o ld u ğ u n u bey an etm ekte­
dirler. M aa m afih b u nazariye u m u m iy e tle k a b u l olunm am aktadır (144).
V I nci asrın h a k ik î k ro n ik ç is i A n ta k y a d a d o ğ m u ş cah il bir
S uriy e li o lan M alalas’dır. M alalas, e lim izd e b u lu n a n bir tek
el y a zm a sın d a n istidlâl o lu n a b ild iğ in e göre, M ısır ta rih in in
efsanevî de v irle ri ile Ju stin ia n saltanatının so nu ara sın d a k i
v a k a y ii ih tiv a eden bir c ih a n tarih i k r o n ik in in m ü e llifid ir.
Fakat eser, ih tim al, daha m u a h h a r b ir d e v rin h âd is e le rin i d a h i
ih tiv a e d iy o rd u (145). Eserin esası çok k a rış ık tır: M asallar
h a k ik a tle k a rıştırılm a kta ve m ü h im hâdiseler talî derecede v a k ­
alar arasında b ird e n b ire te b a rüz etm ektedirler. H ıris tiy a n lığ ı
m ü d a fa a m a k sad iy le k a lem e a lın m ış o lan b u k r o n ik müel-
lifin in m o narşist te m a y ü lle rin i açıkça gösterm ektedir. Bu eser
seçm e b ir o k u y u c u m u h iti için d e ğ il fakat kilise m e n su p ları
ve lâ y ık la rd a n m ü te şe k k il h a lk k ütleleri için telif edilm iştir;
b u sebepten m ü e llif b irço k m ü te n e v v i ve hayret u y a n d ırıc ı
v a k a la rı eserine ithal etm iştir. K r u m b a c h e r ’e göre b u “kitap
tam
m a n asiy le
a m iy a n e
b ir tarih risalesidir „ (1 46).
M ü e llifin ü s lû b u bilhassa calibi dikkattir; b u eser k o n u ş u la n
grekçe, y a n i grek u n s u rla r ın ın şark -lâtin istıiâhlariyle
k a rış m a s ın d a n h u s u le gelen ve şarkta rağbette o lan âdî
grek lehçesinde y a zılm ış ilk m ü h im esetdir. K ütlelerin zevk
ve zih n iy e tin e ta m a m iy le u y g u n k a rak te rin d e n dolayı Malalas’ın k r o n ik i Bizans, şark ve Slav k r o n ik ç iliğ i üze rin d e
m u a z z a m b ir tesir icra etm iştir. M alalas’ın eserinden a lın m ış
m ü n te h a p parçalar, slavc’a ya y a p ılm ış olan tercüm eler bu
k r o n ik in o rijin a l m e tn in in y e nid e n te rk ib i için b ü y ü k bir
eh em m iy ete m aliktirler.
O z a m a n la r intişar etm iş o lan grekçe y azılm ış b ir çok
eserlerden m a a d a Ju stin ia n d e v ri ( 5 1 8 - 6 1 0 ) V I nci asrın
s o n u n d a (ih tim al 5 8 6 da) ö lm ü ş olan Efesli Ja n ’m (1 4 7 )
S üry an i lis a n ın d a k i y a zıla rın d a n do layı calibi dikkattir. Y u ­
k a rı M ezopotarriyada d o ğ m u ş m u te k it bir m o n o fs it o lan
Jan, İstan b u ld a ve A n a d o lu d a b ir çok seneler yaşadı, Efes’te
p isk o p o slu k k ü r s ü s ü n ü işgal etti ve şahsan Ju stin ia n v.e
Teodora ile tanıştı. Jan S üry ani lisa n ın d a “ Şark azizle rin in
h ay atı,, y a h u t “ Şark R a h m e tlilirin e d â ir tefsirler,, (Commentarii de Beatis Orientalibus) ad lı bir eser ve o rijin a li Ju liu s Çesar
ile 5 8 5 a ra sın d a k i devrey i ih tiv a eden bir “Kilise T arihi *
yazdı. Bu son eserin y a ln ız en m ü h im ve en o rijin a l kısm ı
z a m a n ım ız a k a d a r gelm iştir. B u kısım 521-585 d e v ri hâdise^
le rin i ih tiv a etm ekte ve b u dev ir için pah a b içilm e z b ir m eh az
teşkil etm ektedir. M o nofisizm no ktai n a z a rın a göre y azılm ış
o lan Efesli Ja n ’ın b u tarih i m o nofisit m ü n a k a ş a la r ın ın d o g ­
m a tik esaslarından ziy a d e b u m e zh e b in bilhassa m illî ve
r u h a n î tem elini tebarüz ettirm ektedir. J a n ’m eserlerinin tetkir
k ın a v ü c u d u n u hasretm iş olan â lim b ir ta rih ç in in y a zd ığ ı
g ib i b u “Kilise T arihi h ıristiy a n lık ile putperestlik ara sın d a k i
m ü c a d e le n in son safhasını, b u m ü c a d e le n in « k ü ltü r e l» te­
m e lle rin i te b a rüz ettirm ek suretiyle, te n v ir e tm e k te d ir,,. Bu
tarih " a y n i za m a n d a V i n c i asır B izans im p a r a to r lu ğ u n u n
siyasî ve fik rî tarih i ve bilhassa şark tesirlerinin yayılış
sah asının tespiti için b ü y ü k b ir e h e m m iy e ti h aizdir. M u h a r­
rir, v a k a la rı anlatırk en, h ay atın b ü tü n teferruatına ve ince
n o k ta la rın a n ü fu z etm ekte ve o d e v rin örf ve adetleri ve
arkeolojisi ile y a k ın d a n ülfet peyda edilm esine m e d a r olacak
m e b z ü l vesikaları m u h te v i b u lu n m a k ta d ır,, (148).
B ü tü n VI nci asrın d e v a m ı m ü d d e tin c e cereyan etmiş
o lan m onofisit m ücadeleleri, d in î d o k trin le r ve k a le m m ü c a ­
delesi sah asında b ü y ü k bir edebî faaliyet tevlit ettiler. Justi­
n ia n d ahi bizzat b u kalem m ü n a k a ş a la rın a bazan m ü d a h a le
etm ekten k e n d in i alam adı. M onofisitlerin y azıları o rijin a l
grekçe şe k ille rind e z a m a n ım ız a k a d a r gelm em iştir. B u n la r
h a k k ın d a anc ak m u h a lif partiye m e n s u p m ü h a r r ir le r in eser­
le rin d e zikrettikleri parçalar ve bize k a d a r gelm iş o lan S ü r ­
y a n i ve arap d illerine y a p ılm ış tercüm eler sayesinde bir h ü ­
k ü m ve re b iliy o ru z. O r 'o d o k s lu k taraftarı m u h a r rir le r ara sın ­
da nasturîler, m onofisitler ve diğe rle ri a le y h in d e b ir çok
eser terketm iş olan Justin ve Ju s tin ia n ’m m u a sırı BizanslI
L eontm s’u n a d ın ı tebarüz ettirm em iz lâ z ım d ır. Bu d in î a k i­
deler ve k a le m m ü n a k a ş a la rı m ü te h a ssısın ın h ay a tın a dair
e lim izd e p ek az m a lû m a t v a rd ır (149). Leontius Ju stin ia n
d e v r in in enteresan b ir hâdisesine, y a n i kilise m u h a rrirle ri
ü ze rin d e P lâto n ’u n (E flâ tu n ) tesirleri yerine Aristoteles’in
(A ris to ) tesirleri k a im o lm a ğ a b a şla d ığ ın a şahadet etm ektedir
(150).
VI
nci asırda şarkta m anastır ve in z iv a h a y a tın ın inkişaf
keşişliğe m ü te allik , m istik ve h a g io g ra fik edebî eserlerde
izle rin i b ırak m ıştır. Jan K lim a k u s (6rîi; KU^axoç) T ur S inad a
u z u n seneler b ir in z iv a hayatı geçirdi ve “ C lim ax „ -“R u h a n î
M erdiven,, ( Scala Paradisi) - ad ı altınd a tanılan b ir eser telif
etti (1 5 1 ); otuz fasıl y a h u t « k a d e m e d e n » m ü re k k e p olan
b u eserde Jan r u h u n a h la k î k e m ale erişm ek için katettiği
dereceleri tarif etm ektedir. B u eser B izans ra h ip le rin in en
fazla severek o k u d u k la r ı bir kitap o ld u ve b u n la ra , r u h a n î
ve zühdî k e m ale erişm ek için y ap tık ları araştıtm alard a, reh ­
b e rlik etti. Fakat Climax’ın şay anı d ik k a t şöhreti y a ln ız şarka
m ü n h a s ır k a lm a d ı, süry anice, m o d e rn grekçe, lâtince, İspan­
yolca, fransızca ve slavra tercüm eleri intişar etti. Climax'ın
bazı e ly a zm aları d in î hayat ve m anastır h ay atın ı m u sa v v e r
b irço k ve enteresan resim ler (m in y a tü rle r) ih tiv a etmekter
d irle r (152).
VI n ci asır hag io g rafy a m u h a r r ir le r in in başına, h a y a tın ın
son senelerini Filistinde m e ş h u r Sen Saba m a n a stırın d a ge­
çirm iş o lan S kito polis’li K iril’i g e ç irm e m iz lâ z ım d ır. K iril
keşişlerin “ h al tercüm eleri,, n d e n m ü te şe k k il geniş bir kolle ksiyo n h a z ırla m a k n iy e tind e idi. Fakat tasarlam ış o ld u ğ u
eseri, ih tim a l vakitsiz ö lü m ü y ü z ü n d e n , bitirm e ğe m u v a ffa k
o lam adı. K iril’in m ü te a d d it eserleri z a m a n ım ız a k a d ar g e lm iş­
tir. B u n la r arasında E v tim iu s ve Sen Saba’n ın ve d a h a az
e h e m m iy e tli d iğ e r bir çok azizin h al te rc ü m e le rin i b u lu y o ­
ruz. H ik â y e ta rzın ın itinali karakteri, m ü e llifin riyazet h a­
yatı h a k k ın d a sahip o ld u ğ u sarih fik ir ve ü s lû p sadeliği
K iril’in bize k a d a r gelm iş olan b ü tü n eserlerini B izans im ­
p a r a to r lu ğ u n u n ilk dev ri m e d e n iy e t tarih i için pek k ıy m etli
m e h a zla r h a lin e g etirm ektedir,
,
Y in e F ilistinli o lan Jan M oskus VI nci asrın s o n u n d a ve
V II nci asrın başında, yaşadı. Ja n Filistin, M ısır, T ur Sina,
S uriye, A n a d o lu , Ege d e n izi ve A k d e n iz ad aları m anastırla­
rın ı ziyareti esnasında y a p m ış o ld u ğ u m ü şa h e d e le rin neti­
cesini “Pratum spirituale,, (Aeifiûv), y a n i “R u h a n î Ç im e n zar,
adlı m e ş h u r grekçe b ir eserde neşretti. M o sk u s’u n eserinde,
m ü e llifin seyahat in tib aları ile birlik te m anastırlar ve kilise­
lere d a ir pek çeşiti m a lû m a t b u lm a k k a b ild ir. Bazı h ususlarda
Pratum spirituale n in m u h te v iy a tı m ed eniy e t ta rih i için b ü y ü k
b ir e h e m m iy e ti h a izd ir. N e te k im b u eser y a ln ız Bizans im ­
p a ra to rlu ğ u n d a değil, fakat d iğ e r m em leketlerde ve bilhassa
R u sy a d a en fazla sevilen k ita p la rd a n b iri o lm u ştu r.
Bu d e v rin şiir edebiyatı d a h i b irç o k m ü m e ssille re sahip
oldu. Kilise şark ılariyle m e şh u r R o m a n u s M elodu s’u n (yani
İlâhîler bestekârı’nın), Ju stin ian z a m a n ın d a , gerek m e v k i ve
gerek v e rim b a k ım ın d a n en y ü k s e k m ertebeyi ih ra z etm iş
o lm a sın ın ta m a m iy le kat’î o ld u ğ u n u y u k a r ıd a söylem iştik.
A y ni dev irde P avlus Silentiarius. m a n z u m olarak, A yasofya'm n
ve m uh te şe m k ü r s ü s ü n ü n (ambo) ik i şairane tasv irini (grekçe
m ısralar ile) telif etli. B u eserler sanat tarih i için son derece
m ü h im d ir le r (153). A yasofyanın tasvirine
dair y u k a rıd a
ism i geçen, P a v lu s ’u n m u a s ırı tarih çi A gatias’m (154) ese­
rinde, m eth iye k a b ilin d e n , tefsirler b u lu n m a k ta d ır . E n n ih a ­
yet, şim alî A frikalı K o rip p u s İstanbu la gelerek b u ra y a yerleşti
ve edebî b ü y ü k bir iktidara m a lik o lm a m a k la beraber, lâtince
m a n z u m ik i eser yazdı. Ş im alî A frika y e rlile rin in im p a ra to r­
lu ğ a karşı çık a rm ış o ld u k la rı isyanı bastırm ış o lan Bizans
generali Jan (Johannes) T roglita’n ın şerefine ve b u k u m a n ­
d a n ın a d ım tebcil için y azılm ış olan b u eserlerden birincisi
(Johannis) şim alî A frik a m n coğrafyası ve etnografyasına, ay n i
za m a n d a Berberîlere karşı y a p ılm ış o lan sefere dair paha
b içilm e z kıym ette m a lû m a t ih tiv a etm ektedir. Bu h arp için
K o rip p u s ’u n zikrettiği v a k ’alar, b a zan P ro k o p tarafından
verilen m a lû m a tta n çok daha m e v s u k tu r. K o rip p u s ’u n “Justin ’in m ethiyesi,, (m laudem Justini) a d lı ik in c i eseri genç Justin
l i n i n tahta c ü lû s u n u ve b u n u tak ip eden ilk hâdiseleri tomtu ra k lı b ir ü s lû p la a n la tm a k ta d ır; b irin c iy e n a za ra n çok
da zay ıf olan bu şiir V in c i asır B izans sarayı teşrifatı
h a k k ın d a b irço k enteresan m a lû m a t ih tiv a etm ektedir.
P ap irüsle r bize, V I nci asırda, y u k a r ı M ısırın k ü ç ü k b ir
k ö y ü n d e , Afrodito'da, vaşam ış olan D iosk or n a m ın d a bir zatı
tanıtm ışlardır. A nasıl K opt olan D io sk o r’un iyi b ir u m u m î
k ü ltü re sahip ve cidd î h u k u k tahsili y a p m ış o ld u ğ u a n la şı­
lıyo r ;-bu zatın edebî ihtirasları d a h i vardı. M ü e llifin m ü te a d ­
dit eserleri, d iğ e r p ap irüsle rle birlikte,
bu de v rin içıim aî
ve m ü lk î tarih i h a k k ın d a k ıy m e tli m a lû m a t verm ektedirler.
Fakat, diğe r taraftan D iosk or tarafından te rk e d ilm iş olan şiir*
ler hellenistik şiirin in şöh retini h iç te a rttırm a m a k ta d ır; b u n ­
lar bir a m a tö rü n eseridir ve “pek fahiş g ra m e r ve vezin
hatalariyle doludur,,. H. Bell’e göre D iosk or hiç o lm azsa “b ir­
ço k grekçe edebî eser o k u m u ş ve pek fena şiirler y azm ıştır»
(155). J. M aspero D iosk or’u “M ısırın son grek şairi,, ve N il
v a d isin d e h e lle n iz m in son m ü m e s s ille rin d e n b iri o lara k gös­
term ektedir (156).
Ju s tin ia n ’ın z a m a n ı saltanatında A tina putperest A k a d e m i­
sin in kapatılm ası edebiyat ve m aarif ü ze rin d e fazla m u z ır bir
tesir icra etmedi;- ç ü n k ü A k ad e m i z a m a n ın ı d o ld u r m u ş tu ve
b ir h ıristiy an devletinde çok m ü h im bir rol o y n ıy a m a zd ı. Klâf
sik edebiyatın h âzinele ri, çok defalar sathî o lm a k la beraber,
tedricî surette h ıristiy an edebiyatına n ü fu z ediy orlardı. En n i­
hayet, Teodos II tarafından k u r u lm u ş o lan İstan b u l Ü n iv e rs i­
tesi, Ju s tin ia n d e v rinde, faal o lm a k ta d e v am etti. H u k u k araş­
tırm aları, h u k u k î sahada m e y d a n a g etirilm iş o lan y eni eser-f
lerle birlikte, tem adi ettiler. Fakat b u araştırm alar m u a y y e n ve
m a h d u t bazı h u k u k î m e tin le rin ay n e n te rcü m e le rin e ve bun>
lara dair kısa şerhler ve h ü lâs a la r y a p ılm a s ın a m ü n h a s ır kaldiı
H u k u k tedrisatının, Ju s tin ia n ’ın ö lü m ü n d e n so n ra k i in k i­
şafına d a ir elim izd e sarih m a lû m a t yoktur. İm p ara to r M a v ri­
kius, b u k a b il araştırm alara karşı b ü y ü k b ir alâka gösterdi;
fakat halefi Fokas, g ö r ü n ü ş e nazaran, Ü nive rsite faaliyetini
sektedar etti (157).
Sanat sah asında Ju stin ian d e v ri “b irin ci altın devri,, ism in i
alm ıştır.
B u dev ir m im a rîsi, k e n d i n e v ’in d e m ü n fe rit k a la n bir
âbide yi, y ani Ayasofya k ilise sini yaratm ıştır.
Ayasofya, y a h u t b ü tü n şarkta
a n ıld ığ ı g ib i “B ü y ü k
Kilise,, Ju s tin ia n ’m em riyle, y u k a rıd a
g ö r m ü ş o ld u ğ u ­
m u z veçhile, N ik a ih tilâlin d e ( 5 3 2 ) y a n m ış olan k ü ç ü k
Ayasofya (Sofya = İlâh î h ik m e t) b a z ilik i’n in b u lu n d u ğ u yerde
inşa edildi. Bu k ilise yi fevkelâde şa’şaalı b ir âb id e halin e
g e tirm ek için Ju stin ian , m u a h h a r b ir a n ’aneye göre, valilere,
eski âb id e le rin en g üzel p a rça la rın ı İstanbu la g ön d e rm e le ri
için, e m ir verm işti. M uh telif re n k ve çeşitte m u a z z a m m e r­
m er kütleleri, en ze n g in o cak la rd an , payitahta n a k le d il­
diler. G ü m ü ş , altın, fildişi, k ıy m e tli taşlar, y eni m a b e d in
şa’şaasım y ü k se ltm e k için İstan b u la c e lb o lu n d u .
İm p arator m u a z z a m p rojesinin k u v v e d e n fiile ç ık a r ılm a ­
sı için A n te m iu s ve İzido r n a m ın d a iki m u k te d ir m im g r in ­
tih ap etti. H er ik i m im a r A n a d o lu ’lu idiler; A ntem ius Tralles’li
(A ydın), İzid o r ise M ilet’li (Balat) idi. B u n la r b ü y ü k b ir şevkle
b u m u a z z a m işi b a şarm ağ a k o y u ld u la r ve m a h ira n e bir
tarzda 10000 am ele çalıştırttılar. im p a ra to r işlerin ilerlemes n i derin b ir alâka ile takip etm ek, tavsiyelerde b u lu n m a k
ve işçilerin gay retini arttırm ak suretiyle, bizzat çalışm alara
nezaret etti. B ina beş sene zarfınd a ik m a l, edildi.. 5 3 7 senesi
N oel g ü n ü A yasofyanın k ü şa t resm i, im p a ra to ru n h u z u r u
ile, m u ta n tan b ir surette yap ıldı. M u a h h a r m e h a zlar, eserini
fevkelâde b e ğ e n m iş olan im p a ra to ru n , m a b e d e gire rken, «bu
eseri ta m a m la m a ğ a be n i lâ y ık g ö r m ü ş olan A llah a h a m d
o lsun. Seni m a ğ lu p ettim, ey S üle y m an!» (158) sözlerini
söy le m iş o ld u ğ u n u kaydetm ektedirler. Bu debdebeli küşat
resm i m ü n ase b e tiy le ah ali b ir çok atiyelere n ail o ld u ve
payitahtta bir çok şenlikler yap ıldı.
A yasofyanın dış m anzarası gayet sad e d ir; ç ü n k ü çıplak
tu ğ la d u v a rla r h iç b ir tezyinat ih tiv a etm em ektedirler. M eş­
h u r k u b b e ise dıştan o ld u k ç a sakil ve basık g ö rü n m e k te d ir.
Ayasofya b u g ü n , her taraftan T ü rk evleriyle çe v rilm iş oldud u ğ u n d a n dış m a n za ra sın d a n çok k a y b e tm e k te d ir (158 a).
K ilisenin b ü tü n azam et ve ih tişa m ı h a k k ın d a tam bir h ü k ü m
ve re b ilm e k için b in a y ı içten g ö rm e k lâ z ım d ır.
O z a m a n la r m abet, etrafında re v ak lı galeriler ve ortasın­
da m ü k e m e l m e rm e r bir çeşm e ih tiv a eden bir «atrium » a,
y a n i geniş bir a v lu y a m alikti. G a le rin in kiliseye bitişik olan
d ö r d ü n c ü cephesi «narteks» tabir o lu n a n b ir dış sofa y a h u t
boş b irg ale - i şe k lin d e o lu p beş k ap ı vasıtasiyle ik in c i iç sofa­
ya m e rb u t b u lu n u y o r d u . D o k u z tu n ç k a p ı b u iç narteksten
m a b e d in içine sevked y o r d u ; d iğ e rle rin d e n d a h a g eniş ve
daha y ü k s e k o lan ve «kıralı kapı» a d ın ı taşıyan orta k a p ı
im p arato ra m ahsustu. M im arîsi b a k ım ın d a n « k u b b e li bazılık»
tip in e y aklaşan kilise ise gayet b ü y ü k b ir m ü s atil teşkil et­
m e k te d ir; orta sıh a n ın (nef) ü ze rin d e , z e m in d e n 5 0 m etre
y ü k s e k lik te ve 31 m etre k u tru n d a , fe v kelâde m ü ş k ü l şart­
lar altında inşa e d ilm iş b ir k u b b e vardır. K u b b e k a sn a­
ğ ın d a açılm ış o lan 4 0 b ü y ü k pencere, m a b e d in içine bol
ziy a sevketm ektedırler. O rta s ıh a n ın her ik i tarafında ze n g in
tezyinatı h a v i ik i katlı, d ire k li ve k e m e rli galeriler b u lu n m a k ­
tadır. Z e m in ve sü tu n la r re n k li m e rm e rd e n d ir. D u v a rla rın
b ü y ü k b ir k ıs m ı d a h i m e rm e rle k a p lıd ır. T ü rk d e v rin d e
sıva ile ö r tü lm ü ş olan h a r ik û lâ d e m o za y ik le r ziy aretçinin n a ­
z a rla rın ı m est ed iy o rlard ı (158 b). K u b b e n in ortasında b u ­
lu n a n ve m o za y ik te n y a p ılm ış y ıld ızlı bir s e m a n ın ortasında
p arlıy an m u a z z a m h a çın ise h a lk ve h acılar ü ze rin d e yaptı­
ğ ı tesir pek b ü y ü k tü . B u g ü n dahi, k u b b e n in alt k ıs ım la r ın ­
da. T ü rk sıv asın ın altında, kanatlı m e le k le rin u m u m î hatlarr ın ı seçm ek k a b ild ir.
Ayasofya m im a r la r ın ın k a rşılaşm ış o ld u k la r ı başlıca zor­
lu k b u g ü n k ü m im a r în in d a h i h e n ü z h alletm e ğe m u v affa k
o la m a d ığ ı, gayet b ü y ü k ve son derece hafif bir k u b b e inşa
etm ek meselesi idi. M im a rla r b u işi başardılar, fakat inşa et­
m iş o ld u k la rı şayanı hayret k u b b e u z u n m ü d d e t d a y a n ­
m a d ı: daha Ju stin ia n z a m a n ın d a y ık ıld ı ve ay n i im p a ra to ru n
son senelerine d o ğru , daha az cüretli b ir tarzda, y eniden
y ap ıld ı. Ju s tin ia n 'ın m u a s ırla rı k a d a r b ü tü n m ü te a k ip nesil­
ler de A yasofyadan hareretle bahsetm işlerdir. X IV n c ü asır
R us se y y a h la rın d a n N o v g o ro d ’lu Stefan «Ç a rg ra d ’a (İstanbul)
seyahatler» ad lı k ita b ın d a şöyle y a zıy o r: «Ayasofya, y an i
İlâ h î H ik m e te gelince b u b in a h a k k ın d a in s a n ın zekâsı ne
b ir şey söylem eğe, n e d e b u eseri tasvire kadirdir» (159).
S ık ve şiddetlli zelzelelere ra ğ m e n Ayasofya z a m a n ım ız d a
d ahi ayakta d u rm a k ta d ır. Kilise 1453 de cam ie tah v il o lu n ­
m u ş tu r (159 a).
Son eserlerinden b irin d e S trzy g w sk i “k ilis e n in , (y an i
A y aso fy a nın) m a h iv e ti itibarivle, tam b ir E rm e n i âbidesi,, ol­
d u ğ u n u beyan etm ektedir (160).
Ayasofya in ş a a tın ın tarihçesi edebiyatta b ir tak ım m u ­
cizevî teferruat ih tiv a eden b ir ne v i efsane ş e k lin i al­
m ıştır. Bu efsaneler
B izans
im p a r a to r lu ğ u n d a n c e n u b î
Slav ede biyatına ve Rus eserlerine n ü fu z etm ek y o lu n u
b u lm u ş la rd ır. B u efsanenin S lavo n versiyonları, b e y n e lm ile l
edebî tesirler tarihi için, son derece enteresan vesikalar teşkil
etm ektedirler (161).
1
Ju stin ia n tara fın d a n payitahtta b in a e d ilm iş o lan ik in c i
m e ş h u r kilise «Aziz H avariler» kilisesi o ldu . Bu kilise, ilk
defa olarak, B ü y ü k K onstantin tarafından inşa e d ilm iş ti; fa­
kat V I nci asırda pek harap b ir vaziyette b u lu n u y o r d u . Ju s­
tin ian b u k ilise yi y ık tırd ı ve y erine d a h a b ü y ü k m ikyasta
ve d a h a g üze l bir kilise b in a eyledi. D ö rt m ü s a v i k o llu bir haç
şe k lind e o lan b u m abet, dört ce nah ı örten dört k u b b e n in orta­
sında, m erk ezî b ü y ü k b ir k u b b e ih tiv a e d iy o rd u . M im a rla rı
y ine Tralles’li A ntem iu s ve genç İzido r idiler. İstan b u l 1453
de T ürk le r tara fın d a n a lın d ık ta b u kilise y ık ıld ı ve y e rin i Fa­
tih M e h m e t II n in c a m iin e terketti.“Aziz H avariler,, kilisesinin
ne şekilde o ld u ğ u h a k k ın d a d a h a v a zıh b ir fik ir e d in m e k
istenildikte a y n i m o del üzere in şa ed ilm iş o lan V enedikteki
“San M arko„ kilisesine m ü ra ca at o lu n a b ilir. A y n i kilise Efesteki
“Sen Jan „ ve P e rig u e u x ’ deki “Saint Front,, k ilise le rin in m i­
m a rla rı tarafından k o p y a edilm iştir. A ziz H a v arile r kilisesi­
n in b u g ü n k a y b o lm u ş o lan şay an ı h ay ret m o za y ik le ri X III
ü n c ü asrın b a şla n g ıc ın d a Efes p isko po su N ik o la Mesarites
tarafından tasvir ve A. H eisenb erg tarafından itinalı bir tarz­
da tetkik o lu n m u ş la rd ır (162). A ziz H a v arile r kilisesi K o ns­
ta n tin ’den X I nci asra k a d a r B izans im p a ra to rla rın ın defn­
e d ild ik le ri yer o ld u ğ u n d a n d a h i şöhret b u lm u ş tu r.
İs ta n b u ld a k i inşaatın tesiri k e n d in i şarkta, m eselâ Suriyede ve garpte Parenzo, İstirya ve bilhassa R a v e n n a ’da gös­
terdi.
Ayasofya, k u b b e si, s ü tu n la rın ın p lâstik tezyinatı, z e m in i­
n in ve d u v a r la r ın ın çok re n k li m e rm e r k a p la m a la rı ve b e lki
b u n la r d a n daha ziyade in şa sın d a k i m im a r î m aharetten dolayı
bizler ü ze rin d e tesir icra ve b izle ri teshir edebilir. Fakat b u
m a b e d in h a r ik ü lâ d e m o za y ik le ri, T ü rk d e v rin d e b adana
ed ilm iş o ld u k la rın d a n , h alen g ö rü lm e m e k te d ir ( b u h a lin
m u v a k k a t olacağı ü m it o lu n a b ilir) (162 a). Fakat b u zıya diğer
cihetten b ir dereceye k adar telâfi o lu n m a k t a d ır : Ju stin ia n
d ev rine ait B izans m o za y ik le ri h a k k ın d a şim a lî İtalyada
R a v e n n a şe h rin d e k i m o za y ik le r sayesinde bir fik ir e d in ­
m e k k a b ild ir.
O n b e ş asır önce R a v e n n a A d riy a tik sa h ille rin in en
fazla in k işa f etm iş şeh irleri arasında z ik r o lu n a b ilir d i. V nci
asırda b u şehir son g arb î R o m a im p a ra to rla rın a bir m elce’
teşkil etti; V I nci asırda O strogot k ır a llığ ın ın m e rk e zi o ld u ;
ve en n ih ay e t V I nci asrın o rtasından V III nci asrın ortasına
k adar Ju s tin ia n tarafından O strogotlardan tekrar geri a lın ­
m ış o lan Bizans İtalyasım n İdarî m e rk e zin i teşkil etli. Bu
şehir B izans h id iv i y a h u t e k sa rk ın ın m a k a rrı oldu. Bu son
devre R a v e n n a 'n ın en p a rla k d e v re sid ir: Siyasî, İktisadî,
k ü ltü re l ve artistik hayat o z a m a n la r b ü y ü k b ir inkişafa
m a zh a r o ldu .
R a v e n n a ’n ın sanat âb id e le ri ü ç şahsın hatırasına b a ğ lı­
dırlar: B ü y ü k Teodos’u n kızı ve garp im p arato ru V ale n tin ian
I I I ü n annesi G alla P laçidia, B ü y ü k T eodorik ve Justinian.
Biz G alla P la çid ia ve T eodorik d e v rile rin e ait daha eski â b i­
deleri bir tarafa b ıra k a ra k y aln ız Ju s tin ia n d e v rin d e k i â b id e ­
lerden kısaca bahsedeceğiz.
Ju stin ia n , u z u n saltanatının b ü tü n d e v a m ı m ü d d e tin ce ,
sivil ve d in î sanat âb id e le rin in inşası ile y a k ın d a n a lâk a d a r
o ld u ve b u inşaatı geniş im p a r a to r lu ğ u n u n her tarafında
teşvik etti. R a v e n n a ’nın za p tın d a n sonra O stro go tların h a k i­
m iyeti d e v rin d e b a şlan ılm ış o lan kiliseleri bitirtti. B u n la rın
arasında sanat b a k ım ın d a n bilhasa e h e m m iy e tli o lan ik i
tanesini zik re tm e m iz lâzım d ır. B u n la r San Vitale ve Sant’
A po llinare in Classe ( Classis, R a v e n n a lim a n ın d a ) k ilise leri­
dir. Bu kilise le rin başlıca sanat k iy m e ti b u n la r ın m ü h im
m o zay ik le r ih tiv a etm elerinded ir.
R a v e n n a ’dan tak rib e n beş kilo m e tre mesafede, Ortazam a n la rd a şe h rin ze n g in ticaret lim a n ı tarafından işgal o lu ­
n a n ücra ve g a y rı sıh h î bir y erde g ö r ü n ü ş ü basit ve şekli
itibariy le iptidaî bir hıristiyan basiliki, y a n i Sant’ A p o llinare in
Classe kilisesi y ükse lm e k te d ir. K ilise n in y a n ın d a , daha m u ­
a h h a r bir inşa d e v rin e ait y u v a rla k b ir çan kulesi göze
çarp m a k tad ır. K ilise n in içi üç sofaya (nef) ay rılm ıştır. D u v a r ­
la rın k e n a rla rın a v a ze d ilm iş o lan plâstik tasvirlerle süslü
eski lâh id le r R a v e n n a ’n ın en m e ş h u r p isk o p o sla rın ın ceset­
le rin i ih tiv a etm ektedirler.
M ih ra b ın alt k ıs m ın d a V I nci asra ait b ir m o z a y ik g ö r­
m e k k a b ild ir. Bu m o za y ik , sak in bir peyzajda, R a v e n n a ’m n
h â m is i aziz A p o llin a riü s ’u ayakta, ellerini y u k a r ı k a ld ırm ış
ve etrafında k o y u n la r b u lu n d u ğ u halde, tasvir e tm ek tedir;
a zizin ü ze rin d e k i b ü y ü k m e d a ly o n u n y ıld ızlı m a v i sem asın­
da, k ıy m e tli taşlarla k a p lı bir h aç te b a rüz etm ektedir. K ilise­
n in d iğe r m o za y ik le ri daha m u a h h a r bir devre aittirler.
(1 6 3 ).
Ju stin ia n devri sanat eserlerinin tetkiki için R a v e n n a ’daki
San Vitale kilisesi en k ıy m e tli m a lze m e ih tiv a eden bir
âb id e d ir. V I nci asır m o za y ik le ri b u b in a d a h e m e n hiç bo­
z u lm a m ış b ir halde z a m a n ım ız a k a d a r m a h fu z k a lm ışla rd ır.
S an Vitale k u b b e li k ilise sinin içi tam a m iy le , y u k a rıd a n
aşağıya k a d ar, şay an ı hayret heykeltraşî tezyinat ve mozayiklerle ö r tü lm ü ş tü r. K ilise n in m ih ra b ı, y an d u v a rla rın d a b u lu ­
n a n ik i m e ş h u r m o zay ik te n dolayı, bilhassa şay anı dikkattir.
B u n la rd a n b iri Ju s tin ia n ’ı piskopos, ra h ip le r ve saray erkâniy le birlik te , tasvir etm ektedir; d iğ e ri ise im parato riçe Teodora’yı» saray k a d ın la riy le birlikte, gösterm ektedir. B u ik i tablo­
d a k i şahısların elbiseleri h a rik u lâ d e b ir şa’şaa ve ihtişam la
p arlam ak tad ır.
B azan “İtalya - B izans P o m p e y i’si,, y a h u t “G a rb î Bizans»
(164) tesm iye o lu n a n R a v e n n a, te tk ik atım ız için, en k ıy ­
m etli m a lze m e y i ve rm ekte ve b irin c i devre, y ani V nci ve
V I nci asırlar Bizans sanatını k ıy m e tle n d irm e m iz i tem in
etm ektedir.
Ju s tin ia n ’m n inşa faaliyeti y a ln ız kilise ve tah k im ata
m ü n h a s ır k a lm a d ı. İm p ara to r b irç o k m anastır, saray, k ö p ­
rü, sarnıç, su ke m eri, h a m a m ve hastane d a h i b ina ettirdi.
İm p a ra to rlu ğ u n u z a k v ilâyetlerinde Ju s tin ia n ’m ism i Tur
S inad a b ina edilm iş o lan Sent K aterin m a n astıriy le münasebeltardır. M anastır k ilise sinin m ih r a b ın d a “İsanm suret
tebdili,, a d ım taşıyan ve V I nci asra izafe o lu n a n m e şh u r
bir m o za y ik b u lu n m a k ta d ır (165).
Bu devire ait ta rih î v a k ’aları m u s a v v ir b irço k m in y atürle r
ve m ensu cat bize k a d a r g e lm iştir (166). H e y k e ltraşîn in ,
k ilis e n in tesiri altında, in h ita t d e v rin e g irm iş o lm a sın a r a ğ ­
m en, b u devre ait b ir ta k ım son derece zarif ve g üzel
heykeltraşî eserler (ayni z a m a n d a m a d e n o y m a c ılık eserleri)
bilhassa k o n sülle re ait o lu p V inci asırda başlam ış ve 541
de k o n s ü llü ğ ü n ilg asiy le ortadan k a lk m ış o lan “diptik» lerde
rastlıyoruz.
En n ih a y e t b u devirde yetişm iş o lan m u h a r rir le r in he­
m e n h em en kâffesinin ve A yasofya ve A ziz H a v a rile r k ili­
seleri m im a r la r ın ın A syalı ve y a h u t Ş im a lî A frikalı o ld u k la ­
r ın ı kay d e tm e k gerektir. H e lle n istik şark m ed e n iy e ti Bi­
zans fm p a r a to r lu ğ u n u n k ü ltü r ve sanat h ay atın a feyizli te­
sirlerde b u lu n m a k ta d e v am ediyor.
Ju s tin ia n ’ın çok m ü te n e v v i ve k a rışık m a n z a ra la r gösteren
u z u n saltanat d e v rin e u m u m î b ir n aza r atfedecek o lursak ,
pek tabiî olarak, im p a ra to ru n te şe b b üsle rin in b ir ç o ğ u n d a ,
ü m it ettiği neticeleri elde ede m em iş o ld u ğ u n u g ö r ü r ü z . R o ­
m a im p a r a to r u n u n im p a r a to r lu ğ u n e lin d e n ç ık m ış olan yer­
leri tekrar fethetm ek m e c b u riy e tin d e o ld u ğ u n u b ild ire n ide­
o lo jin in d o ğ r u d a n d o ğ ru y a b ir neticesi o lan garp teki p arlak
askerî seferlerin h er h ald e b ü y ü k m u v affakiy etlerle tetviç
e d ilm e m iş o ld u k la r ı a şik ârd ır. B u harp le r, m e rk e zi sıkleti
ş.\rkta b u lu n a n im p a ra to rlu ğ u n h a k ik î m enfaatlerin e h iç te
te k a b ü l etm iy orlardı; işte b u sebepten b u n la r m e m le k e tin
in h ita tı ve h a ra b isin d e başlıca â m il o lm u ş la rd ır. P arasızlık
ve b u n u ta k ip eden o rd u k u v v e tle rin in tensiki Ju s tin ia n ’a,
y eni fethedilen vilâyetleri k u v v e tli bir işgal altın d a b u lu n ­
d u rm a ğ a m ü sa ad e etm edi ve b u h â d is e n in neticeleri Justin ia n ’ın halefleri z a m a n ın d a k e n d ile rin i gayet açık b ir
surette hissettirdiler. J u s tin ia n ’m d in î siyaseti d a h i ad e m i
m uv affakiy etle neticelendi; ç ü n k ü b ir b irlik te m in ede­
m e d i ve m onofisit şark vilây e tle rind e y e n i karg a şalık lar
ç ık a rm a k ta n başka b ir işe y aram a d ı. İdarî re fo rm la rd ak i
m uv affa k iy e tsizlik daha b ü y ü k oldu. Ç ü n k ü tem iz ve sa m i­
m î d ü şün ce le rle y a p ılm ış o lan b u refo rm lar h a d d in d e n fazla
a ğ ır vergiler ve m a h a llî m e m u rla rın suiistim alle rin d e n d o la ­
yı k ö y le rin fakirleşip b o şalm asın ı m u c ip oldu.
B u n u n la beraber Ju s tin ia n ’m ik i eseri beşerî m edeniyet
tarih in d e derin b ir iz b ıra k m ış o lu p ta rih in b u im p arato ra
v e rm iş o ld u ğ u “B üy ük ,, lâ k a b ın ın ta m a m iy le h a k lı o ld u ğ u n u
gösterm ektedir. B u ik i eser m e d e n î h u k u k k o de ksi ve A y a­
sofya kilisesidir.
Bizans İmparatorluğu Tarihi
16
U m u m î eserler için b irin c i fasla m ü ra c a a t o lu n m a sı.
MÜNFERİT SALTANATLARA DAİR MONOGRAFİLER:
i s a m b e r t ( F .- A .) H istoire de Justinien. 2 cild (Paris,
1 8 5 6 ). — E skim iştir.
D i e h l (C h .) Justin ie n et la civilisation by zan tin e au V I e
siecle (Paris, 1901 ). — E n iy i eser.
H o lm e s (W . G .) The age of Ju stin ia n an d Theodora.
2 cild (2 . tabı; L ondra, 1912).
L e c le r q ( H .), Justinien. D ictio n n aire d ’archeologie ch re ­
t ie n n e 'e t de liturgie, V III (1 9 2 8 ) , s. 5 0 7 - 6 0 4 (g a y e t iy i
b ib liy o g ra fy a ).
JUSTİNİAN VE TEODORA’Y A DAİR YAZILMIŞ DAHA AMİYANE
ESERLER VE MAKALELER:
G f ö r e r (A .), Kaiser Ju s tin ia n I . B y z a n t i n i s c h e Geschichten (G raz, 1873) II, s. 3 1 5 - 4 0 1 ,, de in tişar etm iştir.
K r u m b a c h e r ( K .) , Kaiser Ju s tin ia n (1 9 0 1 ). -«Populâre
Aufsâtze, L eip zig 1909, s. 1 5 3- 1 68” de intişar etm iştir (Die h l’in eserine g ö r e ).
G r u p e (E d .), Kaiser Ju stin ia n aus seinem Leben u n d
aus seiner Zeit. (L eipzig, 1923). (W issenschaft u n d B ild u n g ,
N r. 1 8 4 ) .— D ie h l ve H o lm e s’in eserine istinat eden a m iy a n e
b ir taslak.
D i e h l (C h .), Theodora, im peratrice de B yzance (P aris,
1 9 0 4 ).
D i e h l (C h .), Theodora. - “Figures byzantines, I (4 . tabı.
Paris, 1909) s. 51-75„ de intişar etm iştir. İn g ilizce tercüm esi:
H. Bell tarafından y a p ılm ış tır : B yzantine Portraits (N e w Y o rk. 1 9 2 6 ) s. 4 9 - 7 2 .
S t a d e l m a n n ( H .), T heodora v o n B yzanz, 2 cild (Dresd e n , 1 9 2 6 ).
:
.....*
G r i m b e r t (Ewald), Theodora. D ie
K aiserthron (M ü n c h e n , 1928).
T ânzerin
auf dem
G r o h ( K . ), G eschichte des oström ischen Kaisers Justin
II, nebst den Q u e lle n (L e ip zig , 1 8 8 9 ).
S t e i n (E.), Studien z u r G eschichte des b y zantinisch e n
Reiches, v o rn e h m lic h unter den K aisern Justinus II u n d
T iberius C o n stan tin u s (Stuttgart, 1919). G ay et m ü h im .
A d a m ek ( O. ) , Beitrâge z u r G eschichte des b y z a n tin i­
schen Kaisers M a u rik io s (G ra z, 1 8 9 0 - 1 9 0 1 ).
Spintler
nae, 1 9 0 5 ).
( R . ), De Phoca, im p erato re R o m a n o r u m
(Je-
K u l a k o v s k i (I.), İm p ara to r Fokas. “ B izans tarihi, Kiev,
1914„ ad lı eserinin b irin c i faslı. Rusca. — B ilâh are a y n i fasıl
“Bizans tarihi* n in 3 ü n c ü cild in d e (s. 1-27) tekrar neşred il­
m iştir.
,
HUKUK
TARİHİ:
R o b y (H. J . ), In tro d u c tio n to Ju s tin ia n ’s D igest (C a m b ­
ridge, 1884). — Faideli.
C o l l i n e t (P.)> Etudes historiques sur le droit de Justi­
nien; I: Le caractere oriental de l’o euv re legislative de Justi­
n ie n et les destinees des institutions classiques en O ccident
(Paris, 1 912 ). — Enteresan ve m ü h im .
D e c l a r e u i l (T.), R o m e et l’organisation d u droit. — Bibilotheque de synthese historique. L’e v olution de l’H u m a n ite ,
dirigee par H . Berr (P a ris, 1 9 2 4 ). Bilhassa kitap II yi k a r ­
şılaştırınız : le D ro it d u Bas - E m p ire et les reform es justiniennes, s. 3 4 9 - 4 2 7 .
YUNANİSTANDA SLAVLAR:
V a s i l i e v (A. ), Y u n a n is ta n d a Slavlar. V izantiisky
m e n n ik V, 1898, s. 4 0 4 - 4 3 8 , 6 2 6 - 6 7 0 (r u s c a ) .
Vre-
EDEBİYAT:
K ru m b a c h e r ve M ontelatici’n in
eserleri.
b irin c i fasılda gösterilen
ÇEZAREA’LI PRO KOP’A DAİR:
D a h n ( F .), P rocopius von Caesarea (B e rlin , 1 8 6 5 ).
P a n ç e n k o (B .), P ro c o p ’u n “G iz li tarihi,, ne dair. Vizantiisky V re m e n n ik , cild II - IV (1895 - 1897) (r u s c a ).
D e w in g (H. B.), In tro d u c tio n de son edition de P rokop, I
(L o n d o n - New-York, 1914), s. V II- X III.
B u r y (J. B.), H istory of the Later R o m a n E m pire , II
(L ondra, 1923), s. 418-430.
AGATİAS’A DAİR:
I t e s (M.), Z u r Bevvertung des A gathias.
Zeitschrift X X V I, (1926), s. 273-285.
B yzantinische
KOSMAS İNDİKOPLEVSTES’E DAİR:
G e l z e r (H.), Kosm as, der In d ie n fa h re r. Ja h rb iic h e r für
protestantische T heologie IX (1883), s. 105-141.
Mc. C r i n d l e “M ısır papası K o sm as’ın h ıristiy a n top o g ­
rafyası,, n in İngilizce tercüm esine m e th a l (L o ndo n, 1897):
H a k lu y t Society P ublicatio ns, N r. 98, s. I-X X V II.
R e d i n (E.-K.), K osm as İnd ik o p le vste s’in topografyası,
G re k ve R us v e rsiy o n la rın a göre (M oskova, 1916). C ilt I.
(R usça).
BİZANS’LI LEONTİUS’A
DAİR:
L o o f s (F.), Leontius v o n B y za n z (L eipzig, 1887).
B ü g a m e r (P . W .) Leontius v o n B yzanz (W ü rz b u rg ,
1894).
B u r y (J. B.), ism i geçen eser II, s. 373-375.
PAVLUS
SİLENTİARİUS’A
DAİR:
F r i e d l a n d e r (P.),
Jo h a n n e s v o n G aza u n d P au lu s
Silentiarius (Leipzig-Berlin, 1912).
V e n i e r o (A.), Paolo S ilenziario. S tudia sulla letteratura
b iz a n tin a del V I secolo (Catania, 1916).
G i l d e r s l e e v e (B.), P a u lu s Silentiarius.
nal of P h ilo lo g y , X X X V III, 1917, s. 42-72.
EFESLİ JAN’A
A m e ric an Jo u r­
DAİR:
D i a k o n o v (A.) Efes’li Ja n ’ın tarih ve kilise tarihine ait
eserleri (Sen Petersburg, 1908). (Rusça). - G ayet m ü h im . E. W . Brooks b u esere dair şöyle y a z m a k ta d ır: “Efesli Ja n ’a
d a ir y a zılm ış b ü tü n eserler, A. D ia k o n o v ’u n b ü y ü k eserinin
n e şrin d e n sonra, g ölg ede ka lm ışla rd ır» (P atrologia O rientalis,
X V II, 1923, p. III).
,
FASIL IV
H ERAKLİU S SÜLÂLESİ DEVRİ
(610-717)
HERAKLİUS SÜLÂLESİ VE MENŞEİ
H e ra k liu s ve ilk h alefle rinin B izans tahtına ç ık m a k sure­
tiyle teşkil etm iş o ld u k la rı sülâle ih tim a l E rm e n i ne slind e n idi,
H e ra k liu s devri için k ıy m etli b ir m e h a z teşkil eden V II nci
asır E rm e n i ta rih ç ile rin d e n Sebeos’u n b ir m e tn in d e n istidlal
e d e b ild iğ im iz netice b u d u r : Sebeos H e ra k liu s ailesinin
m e ş h u r E rm e n i h a n e d a n ın d a n A rsak idle rle a k ra b a o ld u ğ u n u
y a zm a k ta d ır (1). Bu id d ia bir dereceye k a d a r H e ra k liu s ’u n
sarışın, altın saçlı o ld u ğ u n a dair b irço k m e h a zla rd a b u lu n a n
şahadetler
tarafından
c e rh e d ilm e k te d ir
(2 ).
H e ra k liu s
6 l 0 d a n 641 senesine k a d a r saltanat s ü rd ü . İlk karısı Evdok ia ’da n K onstantin ism in d e b ir o ğ lu o l d u ; K onstantin b a b a ­
sın ın ö lü m ü n d e n sonra y aln ız b irk a ç ay saltanat s ü r d ü ve
o d a h i 6 4 1 d e ö ld ü. B u-im parator tarihte (K onstantin II adı
B ü y ü k K o nstantin’in o ğ u lla r ın d a n b irin e tahsis e d ild iğ in d e n )
K o nstantin I I I ad iy le tan ıtm ak tadır. K o nstantin I I I ü n ö lü ­
m ü n d e n sonra taht, H e ra k liu s ’u n ik in c i karısı M artin ’den olan
o ğ lu H e ra k lo n a s (H erakleon) tarafından b irk a ç ay işgal edildi
Bu im p a ra to r 641 senesi s o n b a h a rın d a h a l’edildi ve K o ns­
tantin I I I ü n o ğ lu K onstan II im p a ra to r ilâ n o lu n d u ve 641den
6 6 8 e k a d a r saltanat s ü rd ü . Bu im p a ra to ru n a d ın ın grekçe
şekli olan K onstas (lâtince Constans) ih tim a l resm î ad ı “K o n s ­
tantin,, in b ir ism i tasgiridir (bu d e v ir B izans sikkele­
rinde, garpte resm î ve sik alarda ve hattâ bazı Bizans
m e h a z la rın d a k e n d isin e “ K o nstantin „ ad ı verilm ektedir).
K onstantin ad ı b u im p arato ra h a lk tarafından v e rilm iş
bir ad g ib i g ö r ü n ü y o r . K o nstan’a u m u m iy e tle “Pogonat,, yani
*Sakallı„ tesm iye o lu n a n a z im k â r o ğ lu K o nstantin V I (6 6 8 ­
685) halef oldu; m a a m a fih b u g ü n b u “Pogonat,, lâ k a b ın ın b u im ­
paratora değil, fakat babası K onstan II ye ait o ld u ğ u h em en
h e m e n kat’î surette tesbit e d ilm iştir (3). K onstantin IV ü n
ö lü m ü (685) ile H e ra k liu s sü lâle sin in en p a rla k dev ri sona
erm ektedir. B u s ü lâle n in son im p a ra to ru o lan ve “Rinotm et„
yani “K e s ik b u ru n „ lâ k a b ın ı taşıyan Ju stin ia n II K onstantin
IV ü n o ğlu id i ve 6 8 5 ten 6 9 5 ve 7 0 5 ten 7 1 1 e k a d ar o lm a k
üzere, ik i defa saltanat s ü rd ü . İm p a ra to ru n za lim a n e icraatiyle
iştihar eden Ju stin ian II d e v ri h e n ü z lâ y ik i veçhile tetkik
o lu n m a m ıştır. İm p a ra to ru n aristokrasi m ü m e ssille rin e karşı
y ap m ış o ld u ğ u itisafların keyfî sebeplere m ü ste n it o lm a y ıp
Ju s tin ia n ’m otoriter ve gayet m ü ste b it p o litik asını k a b u ld e n
im tin a eden ve im p a ra to ru d e v irm e k için u ğ ra şa n aristok­
rasi â z a la rın ın g izli h o ş n u ts u z lu ğ u n d a n d o ğ m u ş o ld u ğ u n u
farzetm ek m â k u l g ib i g ö rü n ü y o r. Bu im p arato r 6 9 5 te taht­
tan in d irild i. B u rn u ve d ili kesildikten sonra (4) K ır ım d a k i
H erson şeh rine s ü r ü ld ü ; b u ra d a n H a zarla r h a n ın a k a çm a ğ a
m u v a ffa k o ld u ve h a n ın k ızk a rd e şiy le evlendi. Sonraları,
B u lg arların y ard ım iy le , tekrar B izans tah tını eline geçirm eğe
m u v affa k o ld u ve payitahta avdeti h a l’in d e rol o y n a m ış o la n ­
la rın kâffesinin za lim a n e cezalara çarp tırılm ası ile te m a y ü z
etti. B u tira n lık 7 1 1 d e bir ih tilâl tevlit etti: B u ih tilâl esnasında
Ju stinian ve ailesi katledildi. 711 senesi H e ra k liu s sülâle ­
sinin s o n u n u teşkil etm ektedir. Ju s tin ia n ’ın ik i saltanatı ara­
sına tesadüf eden dev ird e B izans tahtı ik i tesadüfi h ü k ü m d a r
tarafından işgal o lu n d u : İza v riy a d a n neş’et eden askerî şef
Leons (6 9 5 - 6 9 8 ), ve tahta çık tık ta n sonra Tiber a d ım
alan A p sim ar (Tiber III , 698-705). Bazı âlim le r A psim ar
T iber’i got-grek n e slin d e n olarak k a b u l etm eğe m ü te ­
m a y ild irle r (5). Ju stin ian l i n i n 711 de k a n lı b ir surette
d e v rilm e sin d e n sonra Bizans tahtı altı senelik b ir devre
için tesadüfî ü ç im p arato r tara fın d a n işgal e d ild i: E rm e n i
V ard an y a h u t F ilip p ik u s (711-714); taç g iy m e m e ra sim in d e
Anastas adiy le tekrar vaftiz e d ilm iş olan A rtem ius (Anastas II,
714-715) (6) ve Teodos I I I (715-717). B izans im p arato r­
lu ğ u n d a 6 9 5 tenberi dev am eden anarşi 7 1 7 de m e şh u r
im p arato r Leon I I I ü n tahta c ü lû s u ile sona erdi; b u im p a ­
rato run saltanatı B izans ta rih in d e y eni b ir dev ir açm ıştır.
İRAN HARPLERİ. İSTANBUL SURLARI ÖNÜNDE AVARLAR VE
SLAVLAR. HERAKLİUS’UN İRANLILARA KARŞI YAPTIĞI
SEFERLERİN EHEMMİYETİ
H e ra k liu s son derece m u k te d ir ve faal b ir im p arato rd u ;
Fokas’ın tir a n lığ ın d a n sonra
n ü m u n e ittihaz o lu n m a ğ a
lâ y ik b ir h ü k ü m d a r g ib i g ö r ü n d ü . Y eni im p a ra to ru n İ r a n ­
lIla r a
ve A v ar istilâsına karşı y a p m ış o ld u ğ u seferleri
m ü k e m m e l m ısra la rla tasvir etm iş olan o de v ir şairle rin d e n
P isid y a lı Jo rj’a göre H e ra k liu s « k u v v e tin , tethişten ziyade
m u h a b b e t sayesinde p arlam ası lâ z ım g e ld iğ in i» beyan etm iş­
tir (7 ).
,
H e ra k liu s tahta çık tığı esnada, im p a r a to r lu ğ u n vazi­
yeti son derece v a h im d i. Şarkta İranlılar, şim ald e A varlar
ve S la v lar te h lik e li o lm u ş la rd ı ve da h ild e , Fokas’ın b e d b ah t
id are sin d e n sonra, tam b ir anarşi h ü k ü m s ü rü y o rd u . Y eni
im p a ra to r ne kâfi m ik ta r para ve ne de askerî ku v v e te m a ­
likti. Bu' sebeplerin heyeti m e c m u a sı H e ra k liu s saltanatının
ilk k ıs m ın d a im p a ra to rlu ğ u sarsm ış olan d erin h e rcü m e rci
iza h eder.
611 de İra n lıla r S u riy e y i fethetm eğe k o y u ld u la r ve
şark î B izans v ilây e tle rin in en m ü h im şehri o lan A n ta k y a y ı
işgal ettiler. Şam (D am ask us) d a h i az b ir m ü d d e t sonra b u n ­
la rın eline geçti. İranlılar, S u riy e n in feth ini ta m a m la d ık ta n
sonra, Filistin üze rin e y ü r ü d ü le r ve 614 te, K u d ü s ü ( Hieroso lim a) m u h a sa ra y a başladılar. K u d ü s y ir m i g ü n m u k a v e ­
m et etti. Bu m ü d d e tin s o n u n d a İra n lIla rın k u le le ri ve m a n ­
c ın ık la rı şe h rin su rla rım tah rip etti ve b ir m e h a za göre
« m e l’un d ü ş m a n la r m ü te h e v v ir h a y v a n la rın y a h u t tah rik
e d ilm iş ejderlerin savletine m ü ş a b ih b ir savletle şehri istilâ
ettiler» (8). Ş ehir y a ğ m a y a u ğ r a d ı ve h ıristiy a n mabedleri ta h rip o lu n d u . B ü y ü k K o nstantin ve H elen tarafından
b in a e d ilm iş o lan “ M u k ad d e s M ezar kilisesi „ ateşe y a k ıld ı
ve h âzin e le ri g asbed ildi. H ıristiy a n la r ta h a m m ü lfe rsa işk e n ­
celere k a tla n m a k m e c b u riy e tin d e k aldılar, y a h u t katlolundular. K u d ü s Y a h u d ile ri İran lılar tarafına geçtiler ve katliam e faal b ir surette iştirak ettiler; bazı m e h a zlara göre b u
k a tliam esnasında 6 0 0 0 0 h ıristiy a n m a h v o lm u ş tu r. B irçok
h azineler m u k a d d e s şe h ird e n İrana g ö tü r ü ld ü . H ıris tiy a n ­
lığ ın en m ute ber m u k a d d e s eşy asından b ir i o lan M u k ad d e s
H aç d a h i K tesifon’a n a k le d ild i. îra n a g ön d e rile n birço k
esirler arasında K u d ü s p atrik i Z ah a ry a
dahi
b u lu n u ­
y o rd u ( 9 ) .
F ilistinin İra n lıla r tarafından b u ta h rip k â r fethi ve K u ­
d ü s 'ü n y a ğ m a sı b u v ilây etin ta rih in d e n a z ik b ir an teşkil
etm ektedir. N . P. K o n d a k o v b u hususta şöyle y azıy o r :
«Bu hâdise, K u d ü s ü n Titus tarafından za p tın d an b e ri, işitil­
m e m iş b ü y ü k b ir felâket o ld u ; fakat b u defa, y aray ı tedavi
etm eğe im k â n y ok tu. B u n d a n sonra şehir hiç bir za m a n
K o nstantin’in p a rla k de v rin e m ü ş a b ih b ir devir id ra k etm edi
ve u z u n m ü d d e t Ö m e r cam ii g ib i bir d ö n ü m noktası teşkil
eden fevkelâde âb id e le rin y ü k s e ld iğ in e şahit o lm a d ı. B u a n ­
dan itibaren şehir ve âbide leri d e v a m lı bir surette a d ım a d ım
harabiye d o ğ r u gittiler ve A v ru p a y a pek çok çeşitli neticeler
ve faideler te m in etm iş olan H açlı seferleri bile K u d ü s h a y a ­
tınd a iğtişaş, in tiza m s ızlık ve in h ita t tevlit etm ekten başka
b ir şey y a p m a d ıla r. İranlIların istilâsı g re k o - ro m e n m e d e ­
n iy e tin in Filistine s u n î b ir surette ith ali neticesinde y aratıl­
m ış olan vaziyetin h e m e n d e ğ işm e sin i m u c ip oldu. B u istilâ
ziraati h ara p etti, şehirleri n ü fu s s u z bıraktı, b irço k m a n a s ­
tır ve zav iyeleri m u v a k k a te n ve y a h u t ebe diye n m ahvetti
ve ticaretin in k iş a fın ı d u rd u r d u . B u istilâ y a ğ m a c ı A rap k a ­
bilelerini, k e n d ile rin i b a ğ lı b u lu n d u r a n taa h h ü tle rd e n ve
k e n d ile rin i tutan k o r k u d a n azat etti ve b u n la r m ü te a k ip de­
v ird e k i b ü y ü k istilâları m ü m k ü n k ılm ış o lan bir b ir lik tesi­
sine başladılar. B u tarihten sonra m e m le k e tin k ü ltü r tekâ­
m ü lü n e olanlar o lm u ştu r. Filistin, eğer z a m a n ım ız a k adar
u z a n m a m ış olsaydı, «O rta za m a n la r d e v ri» o larak gösteri­
lebilecek olan ka rışık b ir devre giriy or» ( 1 0 ) .
îr a n lıla r ın S uriy e ve Fılistini kolayca ellerine g eçirm eleri
b u vilâyetlerin h ay atla rın a h â k im olan d in î şartlarla k ısm e n
k a b ili izahtır. A h a lin in ekserisi, bilhassa Suriyede, m e rk e zî
h ü k ü m e t tarafından tu tu la n ortodoks d o k trin in i k a b u l etm i­
y o rd u . Bu vilâyetlerde yaşayan n astu rîler ve m onofisitler,
y u k a rıd a g ö r m ü ş o ld u ğ u m u z veçhile, B izans h ü k ü m e tin in
ağır b ir tazy ik i altın d a b u lu n u y o r la r d ı; işte b u sebepten
b u n la r, pek tabiî olarak, ateşe tapan ve nasturîlere nazaran
daha b ü y ü k b ir d in serbestisi ba h şe d e n îra n lıla rın h â k im i­
yetini tercih ettiler.
İra n lıla rm istilâsı S u riy e ve Filistine m ü n h a s ır k a lm ad ı.
İran o r d u s u n u n bir k ıs m ı b ü tü n A n a d o lu y u katettikten ve
M arm ara s a h ille rin d e k i K a lh e d o n 'u (K ad ık öy ) zaptettikten
sonra İs ta n b u lu n karşısında, H riso p o lis’te (Ü sk ü d a r) k o n a k ­
ladı. D iğ e r b ir o rd u ise M ısırı fethe h a z ırla n ıy o rd u . İske nd e ­
riye, ih tim a l 618 y a h u t 619 da, d ü ştü . S uriy e ve Filistinde
o ld u ğ u g ib i M ısırda d ahi m onofisit ah a li Bizans h ü k ü m e tin e
kâfi derece m ü za h e re t gösterm edi ve İra n h â k im iy e tin i se­
v in çle k a b u l etti.
B izans im p a ra to rlu ğ u için M ısırın ziy a ı b ü y ü k bir felâket
id i: Mısır, m a lû m o ld u ğ u veçhile, İs ta n b u lu n h a k ik î b ir za h i­
re a m b a rı id i ve h u b u b a tın şe v k in d e v u k u b u la c a k bir in ­
kıta pay itah tın ik t’sadî d u r u m u ü z e rin d e v a h im a k sülam e lle r
icra edebilirdi.
B izans im p a r a to r lu ğ u n u n , İran h a rp le ri y ü z ü n d e n , ce n u p
ve şarkta b u ağ ır zayiatlara u ğ r a d ığ ı esnada şim ald e ik in c i
b ir teh lik e k e n d in i gösteriyor ve devleti cid d î b ir surette
tehdit ed iy o rd u . B alk an y a rım a d a s ın d a o turan A v ar ve Slav
kütleleri, A var h a n ın ın k u m a n d a s ın d a , c e n u b a in iy o r ve
şim al vilâyetlerini y ak ıp y ık ıy o r la r d ı; b u n la r İstanbu la k a ­
dar geldiler, fakat b u ra d a şe h rin s u rla rın a çarptılar. Bu defa
h arp çete m ü cad elesine in h isa r etti; b u sayede A v ar hanı,
b irço k esir ve kıy m e tli g anim etlerle şim ale avdet etm eğe
m u v a ffa k o ld u (11).
Bu k a v im le r hareketi H e ra k liu s ’u n m u a s ırla rın d a n SevilIa p isko po su İsidor’u n y a zıla rın d a akisler b ırak m ıştır. İsidor
k ro n ik in d e , “H e ra k liu s saltanatının 16 ncı (v e y a h u t 5 in c i)
senesinin b a şla n g ıc ın d a S lav ların Y u n a n is ta n ı R o m a lıla rın
e lin d e n alm ış, İra n lıla rm ise Suriye, M ısır ve d iğe r birçok
vilâyetleri zaptetm iş o ld u k la rım ,, (1 2) k a yd etm ek te dir.
İm p arator, kısa bir tereddütten sonra, İ r a n l I l a r a karşı harp
ilâ n etm eğe karar verdi. D evlet h âzin e si bitik bir h a l­
de b u lu n d u ğ u n d a n im p arato r p ay itah t ve v ilâyetlerdek i kilise
h âzin e le rin e el k o y d u ve b u n la r ın b irço k altın ve g ü m ü ş
sikkeye ta h v ilin i emretti. A v ar k ira lın ın , im p a ra to rlu ğ u n şi­
m a lin d e h u su le g etird iği tehlike, im p a ra to ru n evvelce ta h m in
etm iş o ld u ğ u gibi, A varlara b ü y ü k b ir m e b lâ ğ ın tediyesi ve
m e ş h u r re h in le r gösterilm esi suretiyle, bertaraf edildi. B u n ­
da n sonra, 6 2 2 senesi ilk b a h a rın d a , im p a ra to r A n a d o lu y a
geçerek b irço k asker top ladı ve b u n la ra b ir kaç ay zarfında
h arp sanatını öğretti. M u k ad d e s H aç ve m u k a d d e s K u d ü s
şe h rin i geri a lm a k tâli gayesi ile İran lılara karşı y ap ılan bu
h a rp b ir n e v i H açlı seferi şeklini aldı.
M odern tarihçiler, H e ra k liu s ’u n 6 2 2 ile 6 2 8 seneleri ara­
sınd a İran lılara karşı ü ç sefer icra etm iş o lm a s ın ın ih tim a l
d a h ilin d e o ld u ğ u n u k a b u l etm ektedirler. B ü tü n b u seferler
Bizans o rd u la rı için p a rla k bir m uvaffakiy etle tetviç o lu n d u .
O d e v rin şairlerin den P isid yadlı Jorj b u zaferleri tebcil
için «Herakliyad» ad lı bir «E p iniko n» (yani zafer destanı) ter­
tip e tti; h ilk ati âle m e dair y azm ış o ld u ğ u diğe r şiirle rin d e n
b irin d e , «Hexcemeroni» y a n i «Altı g ü n » ad lı eserinde, ay n i
şair altı sene de v am etm iş ve îra n lıla rın tam b ir m a ğ lû b iy e ­
tiyle neticelenm iş o lan h a rb i im a etm ektedir. B ir X X n c i asır
m ü v e rrih i, F. I. Ü spenski, H e ra k liu s ’u n seferini B ü y ü k İske n d e rin şanlı harp le ri ile m u k ay e se etm ektedir (13).
H e ra k liu s K afkas k a b ile le rin in y a r d ım ın ı tem in etti ve H a zar­
larla bir ittifak aktetti. Bu harpte, Kafkas eteklerinde b u lu n a n
şim alî İran vilâyetleri, um u m iy e tle , askerî harekâta sahne
teşkil ettiler.
U z a k m em lek etlerde o rd u la rı idare etm ekle m e şg u l olan
im p a ra to ru n g ay b ub e tin d e , p ay itah t gayet cid d î b ir te h lik e­
ye m a ru z k a ldı. A varlar h a n ı im p arato rla y a p m ış o ld u ğ u
a n la şm a y ı feshetti ve 6 2 6 da b ü y ü k A var ve Slav kafilelerinin
ba şın d a İstanbul üze rin e y ü r ü d ü . H a n ın a y n ı z a m a n d a İra n ­
lIlarla b ir ittifak aktetm esi üze rin e İra n lıla r o rd u la rın ın bir
k ıs m ın ı h em en K a lh e d o n ’a (K ad ık öy ) g ö n d e rd ile r. A v ar ve
S lav kafileleri İsta n b u lu m u h a s a ra ettiler ve u z u n m ü d d e t
p ay itah t ahalisi son derece k o r k u lu g ü n le r geçirdi. B u n u n la
beraber İstan b u l g a rn iz o n u ta a rru zu p ü s k ü rtm e ğ e ve d ü ş ­
m a n ı su rla rd a n u za k lara tardetm eğe m u v a ffa k o ldu . İranlılar
A var h a n ın ın teşe b b üsü nd e m u v affa k o la m a d ığ ın ı ve İstan­
b u lu za p te d e m e d iğ in i d u y a r d u y m a z o rd u la r ın ı K a lh e d o n d a n
geri çektiler ve S uriy eye g ön d e rd ile r. B izansın, İstanbul
surla rı ö n ü n d e A v arlara karşı k a z a n m ış o ld u ğ u zafer, A v a r­
lar b a rb ar k ır a llığ ın ın zay ıflam a sın d a başlıca â m il o lm u ş ­
tur (14).
A y n i devre d o ğ ru (624) Bizans, İs p a n y a d a k i son yerleri­
n i k a y b e d iy o rd u . Bu h a v a lin in fethi V izigot k ıra lla rın d a n
S u in th ila (Svvinthila) tarafından ta m a m la n d ı. Balear adaları
im p a ra to ru n elinde k a ld ı (15).
6 2 7 senesi s o n u n d a H e ra k liu s, eski N in u v a harabeleri
c iv arınd a, ( b u g ü n k ü M u s u l civ a rın d a , D icle k e n a rın d a ) vuk u b u la n b ir m u h a re b e d e İran lıları ta m a m iy le m ü n h e z im
etti ve İra n ın m erkezî v ilây etlerinde ilerledi. İm p a ra ­
to ru n eline ze ng in g anim etler geçti. H e ra k liu s İstanbu la bir
zafernam e g ön d e re re k İranlIlara karşı elde ettiği askerî
m uv affakiy etleri anlattı ve h a rb in sona erm iş ve p arlak
neticeler
v e rm iş o ld u ğ u n u ilâ n etti (16). Bu m e k tu p
Ayasofya k ü r s ü s ü n d e n h a lk a o k u n d u . — Bu hâdiseler ü ze ­
rine İran k ıra lı H ü sre v tahttan in d ir ild i ve katledildi ve y eni
h ü k ü m d a r K a v ad - Şeroe H e ra k liu s ile su lh m ü za k e re le rin e
girişti. Y e n i a n la ş m a n ın h ü k ü m le r in e göre İra n lıla r fethet­
m iş o ld u k la r ı vilâyetleri, y an i Suriy e, Filistin ve M ısırı ve
b u n la r d a n m a a d a evvelce İra n lıla r tarafından g ö tü r ü lm ü ş
olan M u k ad d e s H a çı BizanslIlara iade ediy o rlard ı. H e ra k liu s
m uzafferan e bir surette İstanbu la avdet etti; az b ir m ü d d e t
sonra k a rısı M artin ile b irlik te K u d ü s e gitti ve b u şehre 21
M art 6 3 0 da vasıl o ld u (17). İra n lıla r
tarafından
iade
e d ilm iş o lan M u k a d d e s H aç, b ü tü n h ır is tiy a n lığ ın
büyük
sevinç d u y d u ğ u b ir esnada, eski y erine va ze d ild i. O za m a ­
n ın E rm e n i tarih çile rin d e n biri, Sebeos, b u m ünasebe tle
şöyle y a z ıy o r: “ [İm parator ve karısının] K u d ü s e g ird ik le ri
g ü n b ü y ü k bir heyecan v a r d ı: A ğ lay ış ve h ıç k ır ık sesleri,
bol g öz yaşları, kalp le rde m u a z z a m b ir alev, k ira lın , prensle­
rin, b ü tü n asker ve şehir a h a lisin in k a lp le rin in parçalanışı;
ve h iç bir kim se k ira lın ve b ü tü n k a la b a lığ ın b ü y ü k ve m ü ­
essir h e y e c a n ın d a n dolayı İlâhîler o k u y a m ıy o rd u . [Kıral haçı]
eski y erine k o y d u ve b ü tü n kilise eşy alarını eski yerlerine
iade etti; b ü tü n kiliselere ve şehir ah alisine hediyeler ve b u h u r
için para dağıttı,, (18).
H e ra k liu s ’u n İranlIlara karşı k a z a n m ış o ld u ğ u zaferin
K u ra n d a z ik r e d ild iğ in i k a y d e tm e k enteresan bir şeydir; b u
kitapta ş u n la rı o k u y o r u z : “ R u m la r İra n lıla r tarafından m a ğ ­
lû p e d ilm iş le r d i-- Fakat b u m a ğ lû b iy e tte n sonra [Rumlar],
b ir kaç
sene
zarfında,
[ İra n lıla rı ] m a ğ lû p
edecek­
lerdi „ (19).
H e ra k liu s ’u n İran h a rb i B izans tarih i için gayet m ü h im
bir h âdise teşkil etm ektedir. O rta z a m a n la rın ilk d e v rin d e
cih a n a h â k im o lm a k id d ia sın d a b u lu n m u ş o lan ik i devletten,
y ani B izans im p a ra to rlu ğ u ve İra n d a n s o n u n c u s u eski
e h e m m iy e tin i kaybetti, zayıf bir devlet o ld u ve az bir m ü d ­
det sonra, A rap istilâları neticesinde, siyasî v a rlığ ın ı b ü s b ü ­
tü n kaybetti. D iğ e r taraftan B izans im p a ra to rlu ğ u ezelî
d ü ş m a n ın a ö lü m darbesini in d ird i; elden çık m ış o lan şark
v ilây e tle rin i ve M uk add es H a çı h ıristiy a n lığ a iade etti ve
a y n i z a m a n d a payitahtı A var ve S lav kafile le rin in tevlit
ettiği b ü y ü k tehlikeden k u rtard ı. B izans im p a ra to rlu ğ u şan
ve şeref ve k u d re tin en y ü k s e k m ertebesini ih raz etm iş g i­
bi g ö r ü n ü y o r d u . Bir İtalyan m ü v e r r ih i (A. Pernice) b u h u ­
susta şöyle y azıy o r: “6 2 9 da H e ra k liu s ’u n şan ve şerefi en
y ü k se k h a d d in i b u lm u ş tu r ; d e h a s ın ın n u r u , im p a ra to rlu k
üze rine ç ö k m ü ş olan zülm e ti dağıtm ıştır; herkes sulh ve b ü ­
y ü k lü k ile d o lu şan lı bir d e v rin b a şla d ığ ın a z a h ip o lu y o r­
du. Ö te denbe ri k e n d in d e n k o r k u la n d ü ş m a n , y an i İran, ebe­
diy e n yere serilm işti; T una h a v alisin d e A v ar n ü fu z u sürat­
le in h ita t ed iy o rd u . B izans o rd u la rın a k im m u k a v e m e t ede­
b ilird i ? İm p a ra to rlu ğ u
k im tehdit altın d a b u lu n d u r a b i­
lird i? » (2 0 ).
H in t h ü k ü m d a r ı H e ra k liu s ’a, k a za n m ış o ld u ğ u zaferden
dolayı, tebrik ler ve a y n i z a m a n d a b irço k k ıy m e tli taşlar
g ö n d e riy o rd u (21).
F ran k la r
k ıralı
D agobert, fevkelâde
m u ra h h a s la r vasıtasiyle H e ra k liu s ile ebedî b ir su lh âktediy o rd u (22). 6 3 0 senesinde İran kıraliçesi B oran H e ra k ­
liu s ile, ih tim a l fevkelâde b ir elçi vasıtasiyle, kat’î bir sulh
yaptı (23).
İran h a r b in in m es’u t neticesinden sonra H era k liu s, ilk
defa olarak, 6 2 9 da resm en “Basilevs* ü n v a n m ı aldı. B u isim
asırlard an beri şarkta, bilhassa M ısırda m e v cu ttu ; II nci asır­
dan itibaren im p a r a to r lu ğ u n grekçe k o n u ş a n k ıs ım la rın d a
k u lla n ılıy o r d u ; fakat resm î bir ü n v a n o lara k tanılm am ıştı.
V II nci asra k a d a r lâtince imperator k e lim e s in in grekçe m u k a ­
b ili m u tla k h â k im m a n a sın a gelen «avtokrator» (aöıoxpâtwp) idi.
Fakat b u kelim e, etim oloji b a k ım ın d a n , imperator m a n asın a
g e lm iy o rd u . Bizans im p a ra to ru n u n , k e n d isin e «Basilevs» ünv a n ın ı v e rm eğe rıza gösterdiği y egâne ecnebi h ü k ü m d a r , pek
uzakta b u lu n a n H abeş h ü k ü m d a r ı istisna e d ild iğ i takdirde,
İran k ıra lı idi. B ury şöyle y a z ıy o r : «R o m a im p a ra to rlu ğ u
d ışın d a m ü sta k il b ü y ü k bir Basilevs m e v c u t o ld u ğ u m ü d ­
detçe, im p arato rla r d iğe r b ir h ü k ü m d a r ın taşım akta o ld u ğ u
b ir ü n v a n ı k a b u ld e n im tin a ettiler. Fakat b u h ü k ü m d a r im ­
p a ra to rlu ğa tâbi b ir vasal derekesine in d irild ik te ve ik i d e v ­
let ara sın d a k i rekabet ortadan kalktıkta, im parator, asırlard an
beri k e n d isin e g ay ri resm î b ir şekilde v e rilm ek te o lan b u
ü n v a n ı a lm a k la k a z a n m ış o ld u ğ u zaferi d ü n y a y a ilâ n etm ek *
istemiştir» (24). G eri a lın m ış olan ve a h a lis in in b ü y ü k b ir
k ıs m ı m onofisit o lan vilâyetlerde, y a n i Suriye, Filistin ve
M ısırda, h ü k ü m e tin m onofisitlere karşı alacağı vaziyet teh li­
keli ve son derece m ü h im b ir mesele olarak y e n id e n ortaya
çıktı. D iğ e r taraftan H e ra k liu s ’u n îra n lıla ra karşı y a p m ış o ld u ­
ğ u u z u n ve d e v a m lı sefer, p arlak b ir m u v affakiy etle netice­
le n m iş o lm a sın a rağ m e n , m u c ip o ld u ğ u a ğ ır insan ve para za y i­
atından dolayı, B izans im p a r a to r lu ğ u n u n askerî k u v v e tin in â n i
olarak zay ıflam asına sebep o ldu . Fakat im p a ra to rlu k , şiddetle
ihtiy acı o ld u ğ u s ü k û n e t de v rin e k a v u ş a m a d ı; ç ü n k ü İran
seferinin h ita m ın d a n az b ir m ü d d e t so nra h iç b e k le n ilm iy e n
ve ilk z a m a n la r va h am e ti ta k d ir o lu n a m ıy a n b ü y ü k bir teh­
like, y a n i A rap tehlikesi, başgösterdi ve A raplar, Bizans im ­
p a r a to r lu ğ u n u ve İran arazisin i istilâ etm ekle tarihte yeni
bir dev ir açtılar.
G ib b o n b u A rap ta z y ik ın d a n şöyle b a h se d iy o r: «İm p a ra ­
to ru n İsta n b u ld a y a h u t K u d üste zafe rini tes'it ettiği bir esna­
da S u riy e h u d u d u n d a az tan ılm ış bir şehir A raplar tarafından
y a ğ m a y a u ğ ru y o r, bu şeh rin im d a d ın a k o şm u ş o lan o rd u la r
parça parça e d iliy o rd u ; b u hâdise b ü y ü k bir ih tilâ lin b a şla n ­
gıcı olm asa id i, alelâde ve g ü lü n ç bir v a k ’a olarak te lâk k i
o lu n a b ilird i. B u y ağm acıla r M u h a m m e d in m ü ritle ri id ile r ;
b u n la r ın taassup üze rin e m üesses k u v v e tle ri çölde h u su le
gelm işti. Ve H e rakliu s, saltanatının son sekiz senesi zarfında,
A raplar y ü z ü n d e n , İran lılar tara fın d a n iade e d ilm iş o lan v ilâ ­
yetleri d a h i kayb etm iştir» (25).
ARAPLAR. MUHAMMET VE İSLÂMİYET
S am î ne slind e n bir k a v im o lan A raplar, İsanın d o ğ u m u n ­
dan çok evvel, A rabistan y a rım a d a sın ı ve b u y a rım a d a n ın
şim ald e bir d e v a m ın ı teşkil eden ve Fırata k adar u za ­
n a n S u riy e ç ö lü n ü işgal etm işlerdi. M esahai sathiyesi aşağı
y u k a rı A v r u p a n ın dörtte b irin e te k a b ü l eden A rabistan y a rım ­
adası şarkta Basra körfezi, ce nup ta H in t d e n izi ve garpte
K ızıld e n iz tara fın d a n çevrilm iştir; şim ald e d o ğ r u d a n d o ğ ru y a
Suriy e ç ö lü n e g irilm e k te d ir. Y a rım a d a n ın en ta m lm ış v ilây e t­
leri ş u n la r d ı: 1. O rta yaylada Neced; 2. Y a rım a d a n ın c e n u ­
b u n d a Y e m e n y a h u t «M esut A rabistan» (Felix Arabia)\ 3. Y a ­
rım a d a n ın ş im a lin d e n Y em ene k a d a r ince u z u n b ir şerit
h a lin d e u za n a n H icaz. Bu g ay ri m ü m b it m em le k e tin her
tarafı k a b ili iskân d e ğ ild i ve göçebe b ir k a v im olan A raplar
A rabistanın bilhassa m e rk e zin d e ve şim a lin d e o tu ru y o rla rd ı.
Bedeviler k e n d ile rin i A rap ır k ın ın en sâf ve en otantik m ü ­
m essilleri ve şahsî v a k a r ve k ıy m e tin y egâne h âm ille ri
ad dediy o rlardı. B u seyyar bedevilerden m aada, b u h avalide,
b irtak ım k ö y ve şehirlerde y aşıy an ah a li d a h i m e v cu ttu ;
bedeviler b u n la ra g u r u r ve hattâ istihfafla m u a m e le ediyor­
lardı.
R o m a im p a ra to rlu ğ u b ilm e c b u riy e S u riy e n in şark h u d u ­
d u n d a yaşıy an A rap kabileleriyle tem asa gelecekti ve im p a ­
rato rlu k b u h u d u d u m ü d afa a etm ek için b irta k ım tedbirler
alm a k m e c b u riy e tin d e kaldı. B u y ü z d e n R o m a im parato rları
h u d u t is tih k â m la rın d a n teşekkül eden ve S uriy e limes'i a d ın ı
taşıyan bir hat inşa ettirdiler; b u hat T una h u d u d u n d a G e r­
m e n istilâlarına karşı im p a ra to rlu ğ u k o r u m a k için y ap ılm ış
o lan m e ş h u r “limes romanas„ a b e n ziy o rd u , fakat daha k ü ç ü k
m iky asta idi. S uriy e h u d u d u n d a k i başlıca R o m e n is tih k â m ­
la rın ın harabeleri b u g ü n d a h i m e v cu ttu rlar (26).
M ilâttan önce II nci asırdan itibaren S u riy e A rapları bir
ta k ım m ü sta k il devletler teşkil etm eğe başladılar. Bu devlet­
ler a ra m î ve grek m e d e n iy e tle rin in k u v v e tli tesiri altında
kaldılar; işte b u y ü z d e n b u n la ra b azan arap - a ra m î - helle­
nistik k ıra llık la rı ad ı ve rilm e k te d ir. Bu k ra llık la rın şehirleri
arasında Petra, b ü y ü k ticaret y o lların ın tekatu n o ktasınd a
işgal ettiği m ü sa it m e v k i y ü z ü n d e n , bilhassa b ü y ü k refah
ve inkişafa m a z h a r o ld u . Bu şeh rin h a r ik ü lâ d e harabeleri
b u g ü n d a h i z a m a n ım ız tarih çileri ve a rk e o lo g la rın ın d ik k a t
n a za rla rın ı çekm ektedirler.
M edeniy et ve siyaset b a k ım la r ın d a n , R o m a im p arato r­
lu ğ u d e v rin d e k i b ü tü n A rap - S u riy e k ıra tlık la rın ın en müh im m i P a lm ir (T e d m ü r ) k ıra llığ ı id i. Bu şe h rin h ü k ü m d a r ı
ro m alı ve g re k m u h a r rir le r in Z e n o b i olarak gösterdikleri
kıraliçe id i; hellenistik k ü ltü r ü n e sahip o lan b u cesur k a d ın ,
M. s. I I I ü n c ü asrın ik in c i n ısfın d a
M ısır ve A n a d o lu n u n
b ü y ü k bir k ıs m ın ı fethetm ek suretiyle, b ü y ü k bir devlet
k u r d u . B. A. Turayef’e g öre (27) b u h âdise şa rk ın reaksi­
y o n u n u n ilk te z a h ü rü ve im p a r a to r lu ğ u n ilk defa olarak biri
şark, d iğe ri garp o lm a k üzere ik i k ısm a a y rılm a s ıd ır. İm p a ­
rator A v relian im p a ra to rlu ğ u n v a h d e tin i tekrar iade etti ve
m a ğ lû p kıraliçe, 2 7 3 te, zafer alayı ile R o m a y a giren im p a ­
rato ru n h a rp ara b asını tak ip etm ek m e c b u riy e tin d e ka ld ı.
Asî P a lm ir ta h rip edildi. B una ra ğ m e n b u şeh rin m uh teşe m
harabeleri, Petra h arabeleri gibi, z a m a n ım ız ın â lim ve turist­
le rin i cezbetm ektedir. P a lm irin m e ş h u r ep igrafik âbidesi,
k o c a m a n bir taş üze rin e h a k k e d ilm iş o lan ve b u şe h rin tica­
ret ve m âliy e si h a k k ın d a k ıy m e tli tafsilât ih tiv a eden “P a lm ir
n iza m n a m e si» R usyaya n a k le d ilm iş o lu p h alen Leningratta,
E rm itaj m ü ze sin d e h ıfzo lu n m a k ta d ır.
B izans d e v rin d e ik i A rap sülâlesi m u a y y e n b ir rol o y n a ­
m ışlard ı. B u n la rd a n b irincisi, S u riy e G asa n île ri sülâlesi, monotisit te m a y ü llü ve Bizans im p a ra to rla rın ın b ir ne v i vasali
o lu p bilhassa V I ncı asırda, Ju s tin ia n z a m a n ın d a , B izansın
şark seferlerinde, y ard ım cı b ir rol o y n a m a ğ a başladıkta, b ü ­
y ü k b ir k u v v e t kesbetti. B u sülâle, ih tim a l V II nci asrın
b a şlan g ıc ın d a, İra n lıla rm S u riy e ve Filistini fethettikleri es­
nada, ortadan k a lk m ıştır. İk in c i A rap sülâlesi, y a n i Lâhmîle rin m e rk e zi Fırat k e n a rın d a H ira şehri idi. İra n Sasanîleri
ile vasal m ü n ase b e tin d e b u lu n d u k la r ın d a n L â h m île r Gasan ile rin h asm ı id ile r; b u ik in c i sülâle V II nci asır b a şla n g ı­
cın d a ortadan kalktı. N a stu rilik şe k lind e H ira y a n ü fu z etm iş
o lan h ıris tiy a n lık b u ra d a b irta k ım m ü ritle r b u ld u , hattâ Lâhm ile r sülâle sin in bazı âzaları d a h i b u m e zh e b i tanıdılar. B u ik i
sülâle, G asa n île r B izanslIların ve L â h m île r İr a n lıla r m tara­
fın d a o lm a k üzere, k ıra tlık la rın ın h u d u tla r ın ı m ü d a fa a etm ek
m e c b u riy e tin d e kaldılar. İk i vasal devlet V II nci asır başlan­
g ıc ın d a ortadan kalktıkta, islâm iy e tin genişlem esi d e v rin d e
A rabistan y arım ad ası ve S u riy e ç ö lü k e n a rla rın d a devlet
is m in i taşım ağa lâ y ık tek bir siyasî te şe k k ü l m e v c u t değildi.
D iğ e r taraftan Y em ende, y u k a r ıd a k a y d e ttiğ im iz veçhile,
M. e. II nci asrın s o n u n d a teessüs etm iş o lan Saba - H im y a rî
(H om erit) k ıra llığ ı b u lu n u y o r d u ; fakat Y e m e n , 5 7 0 senesine
d o ğ ru , İran lılar tara fın d a n fethedildi (28).
.
M u h a m m e t d e v rin d e n evvel, eski A raplar kabile ler h a lin ­
de te şk ilâtla n d ırılm ışla rd ı. Y a ln ız k a n rab ıtaları m ü n h a s ır a n
m enfaat m ü şare k e ti tevlit e d e b iliy o rd u ; b u m ü şa re k e t dere­
b e y lik ve cebir faslından p re n sip le rin tatbik m e v k iin e v a z’ı
ile te za h ü r e d iy o rd u : m eselâ y a rd ım , h im a y e , k a b ile y i ta h k ir
etm iş olan b ir d ü ş m a n d a n in tik a m a lm a k gibi. En e h e m m i­
yetsiz b ir v a k ’a kabile ler arasında u z u n ve k a n lı bir m ü c a ­
delenin başlang ıcı o lab ilird i. Bu eski z a m a n la rın ak isle rin i
eski A rap şiirle rin d e ve nesir a n ’ane sind e b u lm a k k a b ild ir.
A davet ve g u r u r eski A ra b ista nın m u h te lif kabileleri arasın­
daki m ünasebetlere h â k im d i.
E ski A rabistanın d in î te lâk k ile ri pek ip tid aî idi. H er kabî*
le nin ilâh la rı ve taşlar, ağ açlar ve m e n b a la r g ib i m u k a d d e s
eşyaları vardı. B u n la r vasıtasiyle b u kabileler istik bali keş­
fetm ek için u ğ ra şırla rd ı. A rabistanın bazı k ıs ım la rın d a y ıl­
dızlar k ü ltü revaçta idi. A rap atikiy atı m üte h a ssısla rın d a n
b irin e göre A raplar, d in î tecrübeleriyle, fetişist itikatların b i­
raz fev kine çık a b ilm işle rd i (29), A ra p lar «cin» tabir ettikleri
bazan dost, fakat ekseriya d ü ş m a n k u v v e tle rin m e v c u d iy e tin e
in a n ıy o rla rd ı. B u n la rın gözle g ö rü le m iy e n y ük se k b ir k u v ­
v e t,y an i A llah h a k k m d a k i te lâk k ile ri b ü y ü k b ir v ü z u h s u z lu k la
te m a y ü z ediy o rd u. D ua, bir ibad et şekli olarak, ih tim a l A ra p ­
la rın m e ç h u lü idi; ve u lû h iy e te h itap ettikte, b u n la r ın istia­
neleri, alelekser, u ğ r a m ış o ld u k la rı bir h ak are t ve y a h u t b ir
h ak sızlık ta n do layı d ü ş m a n d a n in tik a m a lm a k için y a p ılm ış
bir y a rd ım talebi şe k lin i alıy o rd u . G o ld z ih e r şu m ü ta lâ a d a
b u lu n u y o r:«B ize k a d ar gelm iş o lan islâm iy etten ön cek i şiirler
en y ü k s e k ru h la rd a bile u lû h iy e te d o ğ r u b ir y ü k s e lm e em aresi
ihtiva etm em ekte ve bize, b u k a v m in d in î a n ’aneler k a rşı­
sında alm ış o ld u ğ u tavır h a k k ın d a pek az m a lû m a t v e rm e k ­
tedirler» (30).
B edevilerin göçebe hayatı, tabiî olarak, gayet iptidaî b ir
şekilde olsa d a h i y in e d in î ibadete m a h s u s m u a y y e n ve sa­
bit yerlerin in k işa fın a m ü sa it değ ild i. Fakat b e d evilerin y a ­
n ın d a , ticaret y olları ve bilhassa c e n u p tan şim ale, Y e m e n ­
den Filistin, S u riy e ve T ur S in a y a rım a d a sın a g id en k e rv a n ­
la rın ü z e rin d e d o ğ m u ş ve in k işa f etm iş olan şehir ve k ö y ­
lerin yerli ahalisi vardı. Bu y o lu n k e n a r ın d a k i şe h irlerin en
ze n g in i, M u h a m m e t’ten çok önce m e ş h u r o lan M e k k e id i (eski
y azılarda M ak o ra b a şe k lind e gösterilm ektedir). E h e m m iy e tçe
ik in c i derecede gelen Yatreb, m ü sta k b e l M edine, çok daha
şim ald e idi. Bu şehirler şim ald e n ve ce n u p tan gelen ticaret
k e rv a n la rı için iyi k o n a k la r teşkil ediy o rlard ı. M ek ke ve YatBizans İmparatorluğu Tarihi
17
258
b İz a n s
İm p a r a t o r l u ğ u
t a r ih î
reb tacirleri arasında o ld u ğ u g ib i şim a lî H ica z ve Y e m e n g ib i
y a r ım a d a n ın d iğe r k ısım la rı ahalisi arasında da bir çok Y a ­
h u d i vardı. Ş im a lî S u riy e ve F ilistin d e k i R o m a- B izans v ilâ ­
y etlerinde n ve Y em e n vasıtasiyle H abe şistan d a n b irç o k hıristiy an lar y a rım a d a y a geldiler. M ekke, y a rım a d a a h a lis in in
g a y ri m ü te can is u n s u rla r ın ın b irle ştiğ i başlıca m e rk e z oldu.
Ç o k eski b ir dev ird e n beri b u şehir, esas k arak te ri tam manasiy le Arap o lm ıy a n ve K âbe a d ın ı taşıyan b ir ib ad e tg âh a m a ­
lik ti. B urası m ü k â a p şe k lin d e ve 35 ay ak y ü k s e k liğ in d e k â rg ir
b ir b ina o lu p başlıca ibadet eşyası olarak siyah bir taş ih tiv a
e d iy o rd u . A n’ane b u taşın g ö k ü n b ir hediy esi o ld u ğ u n u be­
y a n ediy or ve ib a d e tg âh ın in şasın ı İb r a h im ’in adı ile münasebettar g österiyordu. M üsait m e v k iin d e n do layı M e k k e b ü ­
t ü n A rap kabile lerine m e n s u p tacirler tara fın d a n ziyaret edili­
y o rd u . Bazı efsaneler, b u şehre d a h a fazla ziyaretçi celbetm ek
için , K â b e n in içine m u h te lif kabilelere ait p u tla r v a ze d ilm iş ve
b u suretle her k a b ile n in m ü m e ssille rin e , M ek ked e k a ld ık la ­
r ı m ü d d e tçe , en fazla itibar ettikleri ilâh a ibad et etm ek im ­
k â n ı v e rilm iş o ld u ğ u n u b ild irm e k te d irle r. H a c ıla rın adedi
m ü te m a d i surette a rtıy o rd u : b u aded bilhassa « A lla h ın
M ütarekesi» a d ın ı taşıyan m u k a d d e s d e v ird e p e k b ü y ü y o r d u ;
b u devre zarfında M ekkeye m ü m e ssil g ö n d e re n kabilelere
a id a ra z in in ta a rru zd a n m a su n iy e ti bir dereceye k a d a r g a ra n ­
ti e d iliy o rd u . D in î şe n lik le r devresi,
A rap ve y abancı
tü c c a rla rın şehre b ü y ü k k â r getiren alış verişte b u lu n ­
d u k la r ı b ü y ü k M e k k e p a n a y ırı z a m a n ın a tesadüf e d iy o r­
d u . Ş eh ir kısa b ir m ü d d e t zarfınd a çok z e n g in o ldu . M. s.
V in c i asra d o ğ r u b ü y ü k K u re y şlile r kabilesi şehirde h ü k ü m
s ü rm e ğ e başladı. M e k k e n in ta m a ’k â r a h a lis in in m a d d î m e n ­
faatleri ih m a l o lu n m u y o r ve m u k a d d e s iane ler ekseriya b u n ­
lar tara fın d a n h o d k â m m enfaatlerin ta tm in i u ğ r u n d a sarf o lu ­
n u y o r d u . Bir â lim e göre «an’an e v î m e ra sim le ri ifa etm ekle
m ü k e lle f aristokratların ta h a k k ü m ü ile şehir m a d d î, m a ğ r u r
ve p lu to k ra t.k b ir karakter iktisap etti; b u ra d a din h u s u s u n ­
da, tam m anasiyle, tatm in e d ilm e ğ e im k â n yoktu» (31).
A rapların, b irço k defalar M ek ked e ö ğ re n m e k fırsatını
b u lm u ş o ld u k la rı İbranî ve h ıristiy an d in le rin in tesiriyle, M u ­
h a m m e t’ten de evvel, eski d in î âdetlerin k u r u ritü e l’in d e n b il­
hassa ay rıla n d in î m e fk ûre le rd e n ilh a m alan bazı m ü n fe rit
şahsiyetler b e lirdi. B u m a h v iy e tk â r d in n â ş irle rin in te lâ k k i­
leri m o n o te izm e ve riyazet h a y a tın a d o ğ ru b ir te m a y ü l ile
iştihar ed iy o rd u . Fakat b u n la r bizzat y ap tık ları tecrübelerle
k e n d ile rin i tatm in ediyorlar, e traflarındak i insanlara tesirde
b u lu n m u y o r la r ve b u n la r ı ih tid a ettirm iyo rlardı.
A rapları birleştiren ve c ih a n ş ü m u l b ir d in tesis eden
M u h a m m e t o ldu . E v v e lâ tövbe ve istiğfar etm eği öğreten m ü ­
tevazı b ir v â ız o lan M u h a m m e t p e y g a m b e r ve, bir m ü d d e t
sonra, siyasî bir cem aatin reisi o ldu .
M u h a m m e t 5 7 0 senesine d o ğ ru d ü n y a y a geldi. Kureyşliler k a b ile sin in en fak ir k la n la rın d a n b iri olan H a şim île re
m e n s u p tu . Ç o k genç ik e n anasını, ba b asını kaybetti ve h a ­
y a tın ı bizzat k a z a n m a k m e c b u riy e tin d e k a ld ı: H atice n a m ın ­
d a z e n g in d u l bir k a d ın ın ticaret k e rv a n la rın d a deve s ü r ü ­
c ü s ü o ldu . H atice ile e v le n d ik te n sonra m a d d î vaziyeti çok
iyileşti. M u h a m m e t hastalıklı ve asabî m iz a ç lı b ir insandı.
Y a h u d ile r ve h ıristiy a nlarla tem asa g eldikten sonra b u n la ­
rın tesiri altın d a k a ld ı ve M e k k e n in m ü sta k b e l d in î teşkilâtı
ü z e rin d e g ü n d e n g ü n e daha fazla z ih n in i y o rm a ğa başladı.
R u h u n d a sık sık h u s u le gelen teredd ütle r M u h a m m e t’te
ü m its iz lik a n la rı ve n a m ü te n a h i iztırap lar tevlit e d iy o rd u ;
b u y ü zd e n asabî b u h ra n la r g e çiriy o rd u. M e k k e varoşlarınd a
y a ln ız başına y ap tığı g ezintilerde r ü ’yeÜerle m ü îe a z z ip olan
M u h a m m e tte en n ih ay e t k a v m in i şim d iy e k a d a r takip e'.tiğifena y o ld an k u r ta r m a k için A lla h tarafından g ö n d e rilm iş
o ld u ğ u ka n aa ti k ö k saldı.
M u h a m m e t no ktai n a za rla rın ı açıkça b e y an etm eğe karar
v e rd iğ i esnada k ır k y aşın d a idi. D in in i ilk evvela m ü te v a zı
b ir şekilde ailesi m u h it n d e y a y m a ğ a başladı. B lâh a re alt ta­
b a k alara m e n s u p k ü ç ü k bir g ru p ö n ü n d e vaiz v e rm eğe baş­
la d ı ve az b ir m ü d d e t sonra k ib a r vatandaşlar d a h i k e n d i­
sini d in le m e ğ e başladılar. Fakat K u re y şlile rin reisleri M uham m ed e k a rşı m u a rız bir cephe a ld ıla r ve M ek ked e k a lm a sın ı
im k â n s ız k ıld ıla r. Bu vaziyet k arşısın da M u h a m m e t, m ü ritle ­
riy le birlikte, 6 2 2 de, d o ğ d u ğ u şehri gizlice terkederek şim a ­
le, ahalisi, Y a h u d i u n s u rla r da d a h il o lm a k üzere, k e n d is in i
m ü te a d d it defalar davet etm iş ve k e n d is in e d a h a m ü sa it
h ay at şartları vadetm iş olan Y atreûe gitti.
M u h a m m e d in M e k k e d e n M edineye gittiği, 3'a h u ta le le k se r
y anlış olarak g österildiği gibi, firar ettiği sene (arapça
hicret; A v ru p a k la r b u ism i tahrif ederek “hegire,, şekline
so k m u şlard ır) m ü s îü m a n senesinin b a şla n g ıc ın ı teşkil etm e k ­
tedir (32). A raplar ve diğer b ü tü n m ü s lü m a n k a v im le r i
ta k v im le r in in b a şlan g ıc ı olarak 6 6 2 senesini k a b u l etm e k ­
tedirler; b u n la r k ro n o lo jile rin i tesbit için, g üneş senesinden
d a h a kısa olan k a m e rî seneyi k u lla n m a k ta d ırla r. Müslüm a n la r u m u m iy e tle C u m a 16 T e m m u z 6 2 2 ta rih in i hicrî
senen in ilk g ü n ü itibar e tm ek tedirle r: fakat b u y eni sene
hicretin anc ak o naltıncı y ılın d a k u lla n ılm a ğ a başlanm ıştır.
Yatreb ahalisi M u h a m m e t ve
a rk a d a şla rın a c a n d an
b ir h ü s n ü k a b u l gösterdi ve b ilâh a re b u şeh rin is m in i
* P e y g a m b e r şehri » m a n asın a gelen « M edine» ye tah v il etti.
U n u tm a m a lıy ız ki m u b a m m e d îliğ e dair iptidaî m e h a z­
la rın kifaye tsizliği M u h a m m e d in h a y a tın ın ilk d e v rin e ait
{yani hicretten evvel) otantik hiç b ir m a lû m a ta sah ip o lm a ­
m a m ız a sebep o lm u ştu r. Bu devirde M u h a m m e d in öğ re ttiğ i
şeyler o k a d a r v ü z u h s u z ve hattâ o k a d a r k arışıktı k i b u n ­
lara d in adı verilem ezdi.
M e dined e M u h a m m e t b ü y ü k bir ce m aatin reisi o ld u ve
d in î esaslara istinat eden siyasî b ir devletin tem elle rini
k u r m a ğ a başladı. D in in in esas p re n sip le rin i in k işa f ettirdik­
ten, b irta k ım d in î m e ra sim le r yarattıktan ve siyasî m e v k iin i
tak v iy e ettikten sonra b ir o rd u top ladı ve 6 3 0 da M e k k e y i
aldı. Şehre girer g irm e z b ü tü n p u tla rı kırdıttı ve p o lite izm in
(çok a lla h lar k a b u l eden d in) b ü tü n b a k a y a sın ı o rtadan kaldırttı. Y a ln ız bir m a b u d e — y ani A lla h a — ibadet y e n i d in in
te m e lin i teşkil etti. — M u h a m m e t b ü tü n d ü ş m a n la rı için bir
nevi u m u m î af ilâ n etti ve M e k k e n in işg a lin d e kıtal ve y a ğ ­
m a k a y d e d ilm e d i. B u n d a n sonra M u h a m m e t ve m ü ritle ri
M ek key e serbestçe h acced ebilm işler ve y eni d in î a h k â m ı
tatbik m e v k iin e k o y a b ilm işle rd ir. M u h a m m e t 6 3 2 de ö ld ü .
M u h a m m e t bir m a n tık ç ı d e ğ ild i: b u sebepten d in î d o k ­
tr in in i sistem atik bir surette izah etm ek g ü çtü r. Bu- d o k trin
o rijin al b ir ib d a d e ğ ild i: b u d in İbranî, h ıris tiy a n lık d in i g ib i
diğe r b irta k ım d in le rin ve k ısm e n de o dev irde S asanîlerin
Pers k ır a llığ ın d a cari «Parsizm » in (Zerdüşt d ini) tesiri altında
in k işa f etm iştir. Bazı m o d e rn tarih çiler «ev velce cari naza-
riy e le rin h ilâfın a
olarak,
m ü s lü m a n ce m aa tinin İbranî
d in in d e n daha ziyade h ıris tiy a n lık m e fk û re le rin e b a ğ lı o l­
d u ğ u » neticesine varıy o rlar (33). H er ne h al ise, M u h a m ­
met, g e n ç liğ in d e k e rv a n la rla y a p m ış o ld u ğ u seyahatlerde
v e b ilâh a re M e k k e ve Yatrebi (M edine) ziyaretinde m e v cu t
d iğ e r d in le r h a k k ın d a m a lû m a t e d inm işti. D o k tr in in in en k a ­
rakteristik hususiy eti in sa n ın A llah a ta m a m iy le tâb io lm a s ı ve
A lla h ın b ü tü n a rz u la rın a k ö r ü k ö r ü n e itaat etmesi idi. îm a n
ta m a m iy le m onoteisttir ve A llah ın k u lla rı ü ze rin d e sonsuz
b ir k u vv ete m a lik o ld u ğ u k a b u l o lu n m a k ta d ır. M u h a m m e d in
d in i « A lla h a tâbi y a h u t m u in o lm a k » m a n a s ın a gelen «İslâ­
m iy e t» ve isîam iyeti k a b u l edenler « m ü s lü m a n » y a h u t « rriuh a m m e d î » a d ın ı aldılar. İslâm d in in in esas ak id e sin i A llah ın
b irliğ i teşkil etm ektedir. « Y a ln ız b ir A llah v a rd ır ve M u h a m ­
m e t o n u n p e y g a m b e rid ir » ibaresi islâm iy e tin esas p re n sip ­
le rin d e n b irid ir. M usa ve İsa p e y g a m b b r o lara k tanılmaktadır. İsa so nd an bir evvel gelen p e y g a m b e rd ir; fakat yeni d in
b u p e y g a m b e rle rd e n hiç b ir in in M u h a m m e t k a d a r b ü y ü k
o lm a d ığ ın ı bey an etm ektedir. M e d in e d e k i ika m e ti esnasında
M u h a m m e t d in î d o k tr in in in h ıristiy a n la r ve Y a h u d ile r tara­
fın d a n tahrif e d ilm iş olan İb r a h im d in in i b ü tü n safiyetiyle
y e n id e n ih y a etm ek o ld u ğ u n u bey an etti. — M u h a m m e d in
ka rşılaşm ış o ld u ğ u ilk m eselelerden b iri A ra p ları b a rb a rlık
h a lin d e n (arapçada cah iliyy a) k u rta rm a k ve b u n la ra daha
y ü k s e k a h lâ k p re n sip le ri telkin ey lem ek oldu. M em lekete
y a y ılm ış olan za lim a n e âdetlerin aksine olarak ve in tik a m
y e rin e M u h a m m e t sulh, sevgi ve nefse h â k im iy e ti vaiz ve
n a sih a t etti. Bazı kabilelerde cari y eni d o ğ m u ş k ız ço cu k ları
«canlı canlı g ö m m e âdetine son verdi. A y n ı z a m a n d a evli­
lik h ay atın ı ta n zim etm ek için çok k a d ın la e v le n m e ği, m eşru
k a d ın la r ın a d e d in i azaltm ak suretiyle, b ir dereceye kadar
ta h d it etti: herkes dört k a d ın d a n fazla alam ıyacaktı. Fakat b u
a k id e d e n M u h a m m e t y a ln ız k e n d i şah sını istisna eyledi. Eski
ka b île m e fh u m la r ın ın yerine, veraset h a k k ı da d a h il o lm a k ü ze ­
re, fertlerin b irtak ım h u k u k a m a lik o lm a la rı lâ z ım g e ld iğ i fik ­
rin i ön safa vazetti. — M u h a m m e t ay n ı z a m a n d a ibadet ve
o ru c a m ü te a llik b âzı esaslar k o y d u : ibadet esnasında n azarları
K âbe ye çe v irm e k m e c b u rî idi ve d o k u z u n c u ayda, R a m a ­
za n d a , b ü y ü k bir o ru ç devresi k a b u l o lu n d u . H aftanın isti­
ra h a t g ü n ü o lara k c u m a tesbit edildi. Y eni d in şarap, k a n
içm e ği, d o m u z, tabiî b ir ö lü m le ö lm ü ş y a h u t p utlara kurbarç
e d ilm iş h a y v a n la rın etini y e m e ğ i yasak ediy o rd u. O y u n
d a h i m e n e d ild i. >- M eleklere ve şeytana in a n ç b ü lü n m üslü?
m a n la r ı iştigal: edecekti- C ennet ve ce h e n n e m , y e n id e n d ir il­
m e ve son m u h a k e m e te lâkkile ri ta m a m iy le m a d d î m a h iy e t­
te idiler. Bu te lâk k ile rin esas u n s u rla r ı m e v su k iy e ti ş ü p h e li
İb ra n î ve h ıristiy a n e de biy atında d a h i m e v c u ttu r.- A lla h ın
affı, g ü n a h k â r la r ın istiğfar etmesi, in sa n la rın iy i hareketleri
y ü z ü n d e n m ü k â fa t g ö rm e le ri g ib i şey lerin kâffesi M u h a m ı
m e d in d o k trin in e d a h il b u lu n u y o r d u .
;
İslâm iy etin d in î a h k â m ve kaideleri, b u g ü n k ü şekilleriyle*
h iç şü p h e siz yavaş yavaş ve k ıs m e n M u h a m m e d in ö lü m ü n ­
den sonra, in k işa f etm işlerdir. N e te k im Erpeviler z a m a n ın d a
bile m u a y y e n saatlerde ibadet etm ek kat’î surette teessüs
etm iş d e ğ ild i (34). Bu d in in farzları a şa ğ ıd a k i beş n o kta­
da to p la n a b ilir: 1. A lla h ın m e v c u d iy e tin e ve M u h a m m e d in
o n u n p e y g a m b e ri o ld u ğ u n a im a n etm ek; 2. m u a y y e n saat­
lerde, J:esbit e d ilm iş d in î usule tam riayet etm ek şartiyle, n a ­
m a z k ılm a k ; 3. askerî m asrafları ve İslâm ce m aa tin in h a y ın
işleri için m u a y y e n bir m ik ta r p aray ı zekât olarak v e rm e k ;
4. R a m a z a n a y ın d a o ru ç tutm ak; 5■ M e k k e d e k i K âbeye hacetm ek.
-V
İslâm iy etin esas p re n sip le rin in ve k a id e le rin in heyeti m ec­
m u a s ı m u k a d d e s b ir kitapta, M u h a m m e d in v a h île rin in k ita b i
o lan ve 114 fasıl y a h u t sureye tak sim e d ilm iş b u lu n a n K u rr
a n ’da top lanm ıştır.
M u h a m m e d in vaizleri ve e fa lin e d a ir h ik ây e le r so nraları
m u h te lif k ita p lard a to p la n m ış o lu p “sünnet,, a d ın ı taşım akta­
dırlar.
: M u h a m m e t d e v rin d e k i islâm iy e tin b a şlan g ıç tarihi, b u
d e v ire a it m e h a z la rın b u g ü n k ü vaziyetinde n d o la y ı,so n derece
k a r a n lık ve m ü n a z a a lıd ır . B u n a ra ğ m e n V II nci asır B izans
im p a r a to r lu ğ u tarih i için b u mesele son derece m ü h im d ir ;
ç ü n k ü b u n u n h a lli B izans im p a r a to r lu ğ u n u n e lin d e n şark
ve c e n u p vilây e tle rini, Şam , S uriy e, Filistin, M ısır ve şim alî;
A frik a y ı alm ış olan A ra p ların k a za n m ış, o ld u k la r ı süratli
ye fev kelâde askerî m uv affakiy etlere d a ir y a p ıla n izahlar;
ü ze rin d e pek b ü y ü k tesirlerde b u lu n a b ilir .
İlim d e, İslâm iy et sa h a sın d a k i ih tilâfla r h a k k ın d a b ir
fik ir v e rm e k için, b u sahada ihtisas sah ib i ü ç â lim in düşün-
çelerini zikredeceğiz. G o ld z ih e r (35) şöyle yazıyor: “ H iç
b ir teredd üde m a h a l y o k tu r: M u h a m m e t d in in i A rabistan
h u d u tla r ın ın d ışın a ç ık a rm a ğ ı ve ilk ev ve lâ en y a k ın a k ra ­
ba ların a öğ re tm iş o ld u ğ u d in î d o k trin in i cih a n a h â k im o lab i­
lecek b ir k u v v e t h a lin e g e tirm e ği d ü ş ü n m ü ş tü r „. D iğ e r b ir
âlim , G rim m e , K u r ’a n a istinat edildikte, islâm iy e tin son ga­
yesinin “A rabistana tam olarak te sah üp etm ek» o ld u ğ u neti­
cesine v a rıla c a ğ ın ı b e y an e d iy o r (36). En nih ay et a s r ım ız m
ü ç ü n c ü b ir â lim i, Caetani, p e y g a m b e rin h iç b ir za m a n b ü tü n
A rabistanı ve b ü tü n A rapları ih tid a ettirm ek h ü ly a s ın d a b u ­
lu n m a m ış o ld u ğ u n u y azıy o r (37).
M u h a m m e t, h ay atın da, b ü tü n A rabistanı ta h a k k ü m ü al­
tına alam a d ı. U m u m î olarak, A ra b ista nın h iç b ir za m a n y a l­
n ız b ir h ü k ü m d a r a tâb i o lm a d ığ ı söy le nebilir. H akikatte
M u h a m m e t y a r ım a d a n ın ih tim a l üçte b irin d e n d a h a k ü ç ü k
b ir m em lekette h ü k ü m s ü rm ü ş tü r. S ah ip o ld u ğ u vilâyetler
İslâm iyet te lâ k k ile rin in k u v v e tli b ir tesiri altınd a k a ld ıla r ;
fakat A rabistanın m ü te b a k i k ıs m ı M u h a m m e d in z u h u r u n d a n
ön c e k i siyasî ve d in î teşkilâtını, bazı ufak farklarla, m u h a fa z a .
etm ekte d e v am etti. Y a rım a d a n ın c e n u b u garbîsi, b ild iğ im iz
veçhile, h ıristiy a n idi. A rabistanın şim a li şa rk isin d e o turan
kabileler d a h i h ıris tiy a n lığ ı k a b u l etm işlerdi. H ıris tiy a n lık az
bir m ü d d e t so nra M ezo p otam ya ve Fırat b o y la rın d a k i v ilâ ­
yetlerin başlıca d in i o ldu . B u dev ird e îr a n ın resm î d in i m ü ­
tem adi ve süratli b ir surette in h ita t e d iy o rd u . îşte b u suretle
M u h a m m e t, ö ld ü ğ ü esnada, ne b ü tü n A rabistanın siyasî
h ü k ü m d a r ı, ne de d in î reisi idi.
>
,
B izans im p a r a to r lu ğ u n u n , ilk zam an la rd a, islâm iy e ti bir
nevi a ria n iz m olarak te lâk k i ve b u y e n i d in i h ıristiyan m e z­
hepleri m esabesinde ad d e tm iş o lm a sın ı k a y d e tm e k lâzım d ır.
B izansm m ü n a k a ş a ve tefsir edebiyatı İslâm iy et ile bir z a m a n ­
lar m onofisitler, m o note litler ve diğe r rafızî m e zh e p le rin salik le ri ile y a p tığ ı g ib i m ü n a k a ş a d a b u lu n m a k ta d ır . Bu meyanda V I I I in c i asırda m ü s lü m a n sara y ın d a y aşam ış ve bir A rap
ailesine m e n s u p o lan « Ş a m lı J a n » (D a m a s c e n u s ) islâm iy eti
y eni b ir d in olarak k a b u l etm em ekte, y a ln ız b u d in i ö n c e k i
rafızîlik lerle h e m c in s b ir ne v i a y rılık (schisme) o lara k te lâk k i
ey lem ektedir. B izans m ü v e rrih le ri d a h i M u h a m m e d in d in î
ifşaatı ve v ü c u d e g etirm iş o ld u ğ u siyasî h areket ile pek
az a lâk a d a r o lm a k ta d ırla r (38). « A ra p la rın h ü k ü m d a r ı ve
sahte p e y g a m b e r » olarak g österdiği M u h a m m e d in h ay atın a
d a ir bazı hâdiseler nak le den ilk B izans tarihçisi IX u n c u asrın
ilk nısfında telifatta b u lu n m u ş o lan Teofanes o lm u ş tu r (39).
H attâ O rta z a m a n la r g arb î A v ru p ası için İslâm iyet başlı
b a şın a b ir d in değil, fakat ak ideleri b a k ım ın d a n aria n izm le
a k ra b a b ir hıristiyan tarikati id i; ve O rta z a m a n la rın son
d ev resinde bile D ante « İlâ h î K o m e d y a » sında, M u h a m m e d i
bir rafızî olarak gösterm ekte ve p e y g a m b e ri b ir «rezalet
ve a y rılık m u h a r r ik i» tesm iye etm ektedir (« a n im a to r di
scandalo e d is c is m a » : Inferno X X V III, 3 1- 36 ).
VII NGİ ASIR ARAP FÜTÜHATININ SEBEPLERİ
U m m iy e tle m ü s lü m a n la r m taassu bun ve ad e m i m ü s a m a ­
h a n ın en son no k tasın a irişm iş o lan d in î şevk ve gayretleri
te b a rüz ettirilm ekte ve b u n la rın , A ra p ların , V II nci asırda,
İra n lıla r ve B izans im p a r a to r lu ğ u n a karşı y a p m ış o ld u k la rı
m ü c a d e le d e k a z a n m ış o ld u k la rı şay an ı hayret askerî m u ­
vaffakiyetlerin ana sebeplerini teşkil ettikleri k a b u l o lu n m a k ­
t a d ır .— A ra p la rın , yeni d in in b ü tü n c ih a n a k a b u l ettirilm esi
lâ z ım g e ld iğ in i em re den p e y g a m b e rle rin in a r z u s u n u yerine
g e tirm ek ü m id iy le , Asya ve A frika vilâyetlerine sald ırm ış ol­
d u k la r ı iddia edilmektedir- E n nihayet, d a h a u m u m î olarak,
A ra p ların eide etm iş o ld u k la rı zaferler m uteassıp m ü s lü m a n ­
ları ö lü m ü istihkara h a zırlıy a n ve b u suretle b u n la r ın taarru­
z u n u y e n ilm e z bir hale getiren d in î aşk ve gayretle izah
o lu n m a k ta d ır.
B u te lâk k iy i esastan ari olarak k a b u l etm ek lâzım d ır.
M u h a m m e d in ö lü m ü n d e m u te k it m ü s lü m a n la r m sayısı he­
n ü z pek a z d ı; b u b irk a ç insan, ilk b ü y ü k fü tu h a tın s o n u n a
kadar, M e d in e d e kaldı. M u h a m m e d in S u riy e ve İran d a harbedebilecek pek az m ü r id i vardı. A rap m u h a r ip le r in in b ü y ü k
b ir k ıs m ın ı islâm iy ete y a ln ız m e s m u a t k a b ilin d e n v akıf olan
bedeviler teşkil e d iy o rd u B u n la r m a d d î ve d ü n y e v î m enfa­
atlerden başkâ h iç b ir şey b ilm iy o rla r, y a ln ız g an im e tle r ve
h u d u ts u z b ir serbestî istiyorlardı. B u n la rd a d in î heyecan kat’iyyen m e v c u t d eğildi. D iğ e r taraftan İslâm iyet, başlangıçta, esas
itibariyle m ü s a m a h a k â r idi. K u r ’a n d a şöyle y a zılıd ır: «D in h u ­
su su n d a şiddete ihtiy aç y o k t u r : h a k ik a t kâfi derecede hata­
dan ay rılır» (11, 257), İslâm iy etin, başlangıçta, h ıristiy a n lara ve
Y a h u d ile re karşı m ü s a m a h a k â r d a v r a n d ığ ı m a lû m d u r . K u r ­
a n d a diğer din lere karşı A lla h ın m ü s a m a h a s ın d a n şöyle
b a h s e d ilm e k te d ir: “E ğer A llah istem iş olsaydı, b ü tü n in sa n ­
lardan y aln ız b ir k a v im yapardı,, (X I, 120) (40). — M ü s ­
lü m a n la r ın d in î taassubu ve a d e m i m ü sa m a h a s ı m u a h h a r
ve A rap k a v m in e y ab a n cı h usu slar o lu p m ü h te d ile rin tesir­
leriyle izah o lu n a b ilir. B inaenaley h V II nci asırdaki A ra p ­
la rın m uzafferane fü tu h a tla rın ın se be binin d in î şevk ve taas­
s u p ta arayan faraziye şayanı k a b u l değildir.
Bazı yeni tetkiklerde—m eselâ C aetani’n in te tk ik le ri—A rap ­
la rın ö n ü n e geçilem ez ilerle y işle rin in h a k ik î sebeplerinin d a ­
h a pratik ve d a h a m a d d î m ahiyette o ld u ğ u ispata ç a lış ılm a k ­
tadır. K en di tabiî m e m b a la rın a m ü n h a s ır kalan Arabistan,
n ü fu s u n u n m a d d î ih tiy a çla rın ı k a rşılıy a m a zd ı ve sefalet ve
a çlık teh didi altında A raplar “ç ö lü n y ak ıcı m a h b e sin d e n „
k e n d ile r in i k u rta rm a k için n e v m id a n e b ir k u v v e t sarfetmek
m e c b u riy e tin d e k a lm ışla rd ır. H a y a tın ta h a m m ülfe rsa şartları
A ra p ları İran ve B izans im p a ra to rlu ğ u n a sevkeden savleti
yaratm ıştır. Bu harekette en u fa k b ir d in î u n s u r a ra m ak
abestir (41).
'
Y u k a r d a k i tezin bir dereceye k a d a r d o ğ ru o ld u ğ u k a b u l
o lun sa bile A rapların askerî m uv affa k iy e tle rin i sırf m a d d î
ih tiy açlarla iza h etm eğe im k â n y ok tur. Bu m uv affakiy etlerin
sebepleri arasında A raplar tarafından pek k o la y işgal edilm iş
o la n şark ve ce n u p B izans v ilây e tle rin in , y a n i Suriye, Filistin
ve M ısırın iç d u r u m la r ın ı d a h i nazarı itibare a lm a k lâ z ım ­
d ır. Y u k a rd a , m ü te a d d it defalar, b u vilâyetlerde d in î m a h i­
yette bazı sebepler y ü z ü n d e n tedricî surette artm ış o lan h oş­
n u ts u z lu ğ u kayd etm iştik . İtikatları b a k ım ın d a n m onofisit ve
k ıs m e n n astu rî o lan b u vilâyetler m e rk e zî h ü k ü m e t ile
ih tilâfa d ü ş m ü ş le rd i. Ç ü n k ü h ü k ü m e t b u n la r ın d in î isteklerini
ta tm in edebilecek her h a n g i bir u z la ş m ıy a m u a rızd ı. Bilhassa
Ju s tin ia n ’ın ö lü m ü n d e n sonra vaziyet b u m erk ezde idi.
İm p a ra to rla rın e ğ ilm e z politikası karşısın da Suriye, Filistin
v e M ısır vilâyetleri B izans im p a r a to r lu ğ u n d a n a y rılm a ğ a
h azırdılar; b u vilâyetler d in î m ü sa m a h a la riy le ta n ın m ış
olan ve fethetm iş o ld u k la rı vilâyetlerden y alnız m u n ta za m
ve rgile r o lan A raplara tâbi o lm a ğ ı tercih ediyorlardı. H â k i­
m iy e tle ri altına alm ış o ld u k la rı k a v im le rin d in î itikatlariyle
A ra p lar pek az a lâk a d a r o lu y o rlard ı.
D 'ğ e r taraftan şark v ilây e tle rin in ortodoks ahalisi, b ilh a s­
sa V II nci asırda,
m onofisitlere v e rilm iş o lan im tiy a zla r
ve b u n la r la y a p ılm ış o lan u z la ş m a la rd a n dolayı, m e rk e zî
h ü k ü m e tin siyasetinden g ay rı m e m n u n d u .— H e ra k liu s ’u n
m o hotelit p o litik asın d an bahseden X u n c u asır A rap m ü v e r ­
rih le rin d e n E v tih ius, H o m u s (E m e s a ) a h a lis in in im p a ­
ratora şu sözleri söylem iş o ld u ğ u n u y a z ıy o r: “Siz b ir Marun is in iz (yani
m onotelit) ve m e z h e b im iz in d ü ş m a n ıs ın ız»
(42); d iğ e r bir IX u n c u asır A rap m ü v e r r ih i, Beladsori
a h a lin in b u n d a n sonra A raplara te m a y ü l ederek b u n la ra
“sizin h ü k ü m e t ve ad ale tiniz bize, b u ana k a d a r m a r u z
k a ld ığ ım ız tira n lık ve h ak aretle rden d ajıa iy i geliyor,, (43)*
d e d iğ in i söy lüy o r. Evet, b u m a lû m a t bir m ü s lü m a n m ü ­
ellifinden s u d u r etm ektedir; fakat İs ta n b u lu n d in î bir u z ­
laşm a siyaseti tak ip ettiği b ir d evir de ortodoks a h a lin in h a ­
k ik î haleti
ru h iy e s in i
aksettirm ektedir.
A y n ı zam anda..
S u riy e ve Filistin
Bizans vilâyetleri
a h a lis in in b ü y ü k
bir k ıs m ın ın S am î ır k ın d a n o ld u ğ u n u , b irço k k im se le rin
ise A rap n e slin d e n o ld u k la r ın ı ve A rap fa tih le rin in ta h a k ­
k ü m altına a id ık la rı vilâyetlerde k e n d i ırk la rın a m e n ­
sup ve k e n d i lisa n la rın ı k o n u ş a n in s a n la rla ka rşılaştık ların ı
g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a k lâzım d ır. B ir tarih çiy e göre “b u r a ­
da A raplar için y a ln ız vergileri b a k ım ın d a n k a b ili istifade olanı
b ir m e m le k e ti fethetm ek değil, fakat ecnebi ta h a k k ü m ü
altınd a in liy e n ana vatanın bir p arçasını tekrar ele geçirm ek:
bahis m e v z u u idi,, (44).
U m u m î m ahiyette o lan d in î h o ş n u ts u z lu k ve m ü ste v lile ­
rin işine çok y a ra m ış o lan yerli a h a lin in A raplarla o lan k a ra ­
betinden m a a d a Bizans im p a r a to r lu ğ u n u n ve o r d u s u n u n ,
n ih a î m uvaffakiy ete ra ğ m e n , İran lılara karşı y a p ıla n u z u n
seferlerde çok zay ıflam ış o ld u ğ u n u ve A ra p ların taze k u v v e t
lerine karşı cid d î bir m u k a v e m e t gösterebilecek b ir d u r u m d a
o lm a d ığ ın ı h a tırla m a k lâzım d ır.
M ısırda A ra p ların kolayca y ap m ış o ld u k la rı fü tu h a tı h u s u ­
sî sebeplerle iza h etm ek k a b ild ir. Başlıca sebebi b u m e m ­
lekette k o n a k la m a k ta o lan B izans kıt’a la rın ın u m u m î d u r u ­
m u n d a a ra m a k lâ z ım d ır. İh tim a l b u k ıt’alar adet b a k ım ın ­
d an kâfi m ik ta r k u v v e tli idiler; fakat o r d u n u n u m u m î teşki­
lâtı h a re k âtın m uv affakiy etle neticelenm esine b ü y ü k b ir en­
gel teşkil e d iy o rd u . O r d u m ü s a v i k u d re ti h a iz beş m u h te lif
şef y a h u t d ü k ’ü n (duces) k u m a n d a s ın d a b u lu n a n m u h te lif
g ru p la ra ay rılm ıştı. B u generaller arasında h iç b ir işb ir­
liğ i y ok tu. M üşterek hareketi te m in edecek b ir k o o rd in a s ­
y o n m e v cu t o lm a m ası m u k a v e m e ti felce u ğ ra tıy o rd u . V ilâ ­
yetlerde ç ık a n m eselelerde v a lile rin g österdikleri lâk a y d î,
b u n la r ın şahsî rekabetleri, a d e m i te s a n ü d ü ve askerî k a b ili­
yetsizlikleri ta m a m iy le m enfi neticeler tevlit ettiler. A skerler
k u m a n d a n la r ın a lây ık tıla r. M ısır o rd u s u k a labalık tı, fakat
sevk ve id a re n in fenalığı ve talim ve te rb iy e n in kifaye tsizliği
b u o rd u y a itim a t etm eği caiz k ılm ıy o r d u : ço k k u v v e tli
bir cereyan o rd u y u iz m ih lâ le d o ğ r u s ü r ü k lü y o r d u . F ransız
â lim i J. M aspero
şöyle y a z ıy o r: “H iç şüp h e siz b irço k
sebepler A ra p la rın b ir y ıld ır ım süra tiy le elde etm iş ol­
d u k la rı m u v affa k iy e tle ri izah etm e k te d ir:
zaferle biten
İran
seferinden
so nra im p a r a to r lu ğ u n
b itk in liğ i,
d in î
ihtilâflar, Y a k ııb î K opt’larla K a d ık ö y taraftan G re k le r ara sın ­
d a k i m ü te k a b il k in . Fakat N il v a d is in d e B izans m a ğ lû b iy e ­
tin in başlıca sebebi k e n d in e h iç b e k le n ilm e d ik bir a n d a b u
m e m le k e tin m ü d afa ası tevdi e d ilm iş o lan o r d u n u n d ü ş ü k
seviyesi o lm uştur,, (45). D iğ e r taraftan] G elzer, p a p irü sle ri
tetkik etm ek suretiyle, şu neticelere v a rm ıştır: G e lze r’in fik r i
M ısırda, A rap fü tu h a tın d a n önce v ü c u t b u lm u ş o lan im ti­
yazlı b ü y ü k arazi sahipleri sın ıfın ın m e rk e zî h ü k ü m e te n a ­
zara n istik lâlle rin i elde etm iş o ld u k la rı m e rk e zin d e d ir. Bi­
zans h ü k ü m e ti b u ra d a h a k ik î b ir m a h a llî teşkilât y arata m a­
m ıştır; ve işte b u hâdise M ısırd ak i B izans h â k im iy e tin in
in k ıra z b u lm a s ın ın başlıca sebe plerinden b iri o lm uşty r.
(46). D iğ e r b ir
âlim , fransız A m e lin e a u dahi, p a p irü s
tetkikatına istinat ederek, Mısır askerî te şk ilâtın ın d ü ş ü k
seviyesinden m a a d a m ü lk î id a re n in h a ta la rın ın A rap istilâsı­
nı ko laylaştıran en m ü h im â m ille r m e y a n ın d a zik re d ilm e si
lâ z ım g e ld iğ i neticesine v a rıy o r (47).
İn g iliz p ap irolojisti H. J. Bell M ısırın A ra p lar tarafın­
d an fe th in in “ ne b ir m ucize, ne de hata işlem iş olan
h ıristiy a n lık ta n a lın m ış İlâh î b ir in tik a m n ü m u n e s i o ld u ­
ğ u n u » y azıyor.
Bell’e göre b u hâdise «yalnız ilik le rin e
k a d ar ç ü r ü m ü ş b ir b in a n ın
g ay ri k a b ili içtinap ç ö k ­
mesidir- » (48).
B inaenaley h A rap m u v a ffa k iy e tle rin in sebepleri arasında
b irin c i derecede Suriye, Filistin ve M ısırın d in î d u r u m u n u ,
— b u m e m le k e ü e rd e n ilk ik is in in ahalisi ile A raplar ara sın d a k i
a k ra b a lık b a ğ la rın ı —,k ıt ’aların ka b iliy e tsizliğin i, askerî teşki­
lâtın d e rm a n s ızlığ ın ı, m ü lk î id a re n in d ü ş ü k seviyesini ve M k
s ırd a k i İçtim aî m ü nasebe tleri zik re tm e m iz lâzım d ır.
B irib iriy le karşılaşm ış olan k u v v e tle rin ad edine gelince bu
ra k a m la rın gerek Bizans, gerek A rap tarihî a n ’anesi tarafın­
d a n bilhassa m ü b a lâ ğ a lı gösterilm iş o ld u ğ u n u h atırlam a k
gerektir. H ak ik a tte ik i m u h a s ım o rd u pek b ü y ü k de ğ il­
lerdi. Bazı âlim le r S uriy e ve Filistin seferlerine iştirak etm iş
o lan A rap ask e rle rinin m ik ta rın ı 2 7 0 0 0 k şi ta h m in etm ekte
ve hattâ o r d u n u n h a k ik î k u v v e tin e n aza ran b u ra k a m ın
fazla b ü y ü k o lm a sın d a n çe k in m e k te d irle r (49). B izans or­
d u s u ih tim a l d a h a az ka la b alık tı. A skerî harekâta y aln ız
y a rım a d a A ra p la rın ın değil, fakat İran ve B izans b u d u tia rı
c iv a rın d a y aşıyan Suriy e ç ö lü A ra p la rın ın d a h i iştirak etm iş
o ld u k la r ım u n u tm a m a k lâzım d ır.
H er ne hal ise, islâm iy e tin b a şlan g ıc ı esaslı bir surette
tetkik o lu n d u k ta , b u d e v rin b ü tü n siyasî h âd isatm d a d in î
u n s u r ü n ik in c i derecede g e ld iğ i g ö r ü iü r . Bir m ü v e r r ih e
göre «İslâm iyet siyasî bir k u v v e t h a lin e in k ilâ p etmiştir, ç ü ' k ü
an c a k b u suretle d ü ş m a n la rın a galebe çalabilirdi. E ğer İslâ­
m iy e t ilelebet basit bir a h lâ k î ve d in î d o k trin olarak k a lm ış
o lsay d ı b u septik ve m a d d î A rabistanda ve bilhassa Mekken in d ü ş m a n m u h itin d e b u d in az bir m ü d d e t zarfında orta­
d a n k a lk m ış o lu rd u » (50). D iğ e r b ir ta rih ç in in sözlerine
g ö re «islâm iy etin şa m p iy o n la rı kâfirle ri ihtida ettirm ekten
ziyade b u n la r ı inhisar altına a lm a k için u ğ ra şm ışla rd ır» (51).
VIII İNCİ ASRIN BAŞLANGICINA KADAR ARAP FÜTUHATI.
KONSTANTİN IV VE İSTANBULUN ARAPLAR TARAFINDAN
MUHASARASI. JUSTİNİAN II VE ARAPLAR.
M u h a m m e d in ö lü m ü n d e n sonra (632) ak ra b a sın d a n Ebub e k ir « ru h a n î vekil» m a n a s ın a gelen «halife» ü n v a n ı altın d a
m ü s lü m a n la r m şefi in tih a p edildi. M üte a k ip ü ç halife, y an i
Ö m e r, O s m a n ve Ali d a h i in tih a p suretiyle halifelik m a k a m ın a
çıktılar; fakat b ir sü lâle teşkil etm ediler. M u h a m m e d in ilk
d ö r t halefine «H ülefai R aşidin» ad ı ve rilm ekte dir.
A ra p la rın B izans to p ra k la rın d a y a p m ış o ld u k la r ı en m ü ­
h im fü tu h a t halife Ö m e r z a m a n ın d a v u k u b u lm u ş tu r .
M u h a m m e d in , H e ra k liu s de d a h il o lm a k üzere, y ab a n cı
m em lek etlerin h ü k ü m d a r la r ın a m e k tu p la r y a z u p b u n la r ı islâm iyeti k a b u le davet etm iş ve H e r a k ü u s ’u n b u davete m üsait:
b ir cevap v e rm iş o ld u ğ u n d a n bahseden h ik ây e le r h iç bir
tarihî esasa istinat etm iyen m u a h h a r efsaneler olarak te lâk ­
ki o lu n m a lıd ır (52). B u n u n la beraber b u g ü n d a h i b u m u ­
haberata tarih î bir k ıy m e t atfeden âlim le re tesadüf o lu n ­
m a k ta d ır (53).
M u h a m m e d in sa ğ lığ ın d a y a ln ız m ü n fe rit b ed evî k ü tle le ri
B :zans h u d u d u n u geçm işti. Fakat ik in c i halife Ö m e r z a m a ­
n ın d a hâdiseler, şayanı hayret bir süratle, b ir ib ir in i tak ip etti.
6 3 0 ile 6 4 0 seneleri ara sın d a k i askerî h are k âtın k ro n o ­
lojisi son derece k a ra n lık ve karışıktır. B ü y ü k b ir ih tim a le
göre hâdisele rin teselsülü şöyle o lm u ştu r: 6 3 4 de A raplar
Jo rd a n n e h r in in ötesinde k â in Botra (Bosra) Bizans kale­
sini zaptettiler; 6 3 5 te D a m a s k u s (Şam) düştü; 6 3 6 da
Y a r m u k muh-arebesi b ü tü n S uriy e vilây e tin i A rap fü tu h a ­
tına açtı ; en n ih ay e t 6 3 7 y a h u t 6 3 8 de K u d üs, ik i sene­
lik b ir m u h a s a ra d a n sonra, teslim oldu. B u son harekette
başlıca ro lü o y n ıy a n la r A raplar tarafında halife Ö m e r, m a h ­
surlar tarafında o rto d o k s lu ğ u n m e şh u r m ü d a fii K u d ü s p a trik i
S ofronius o lm u ştu r. K u d ü s ü n teslim i için A raplarla So fronius
arasında aktedilen ve b u şehrin h ıristiy a n ahalisi için b ir ­
ta k ım d in î ve İçtim aî tem inat tespit eden anlaşm a, m aalesef
y aln ız b irta k ım m u a h h a r tadilâtla m e r ’iyet m e v k iin d e kaldı.
H ıristiy anlar, h a k ik î H açı, A raplar K u d ü s e g irm e d e n önce,^
şeh rin d ışına ç ık a rm a ğ a ve b u ra d a n İstan b u la n ak le tm e ğe
m u v a ffa k oldular- Bizans m e m le k e tle rin in fethi ile a y n ı za ­
m a n d a v u k u b u lm u ş olan M ezopotam ya ve İra n ın zaptı
A sy adaki A rap fü tu h a tın ın b irin c i d e v rin i k a p a m a k ta d ır.
630
senesinin s o n u n a d o ğ ru
A rap
k u m a n d a n la r ın d a n
Arnr M ısırın şark h u d u d u n d a g ö r ü n d ü ve fütu hata baş­
ladı. H e ra k liu s ’u n ö lü m ü n d e n sonra (641 y a h u t 642) A ra p ­
lar İske nd e riy e y i işgal ettiler; 640 senesinin so n ların a d o ğ ­
ru B izans im p a ra to rlu ğ u M ısırdan ebediyen vazg e çm e k
m e c b u riy e tin d e kaldı. M ısırın fethini A ra p ların şim a lî Afrikam n garp sah illeri istikam e tind e ilerlem eleri takip etti. 650'
senesine d o ğ ru Suriye, A n a d o lu n u n bir kısm ı, y u k a rı M ezo­
potam ya, Filistin, M ısır ve şim alî A frik a d a k i B izans vilâyetle­
r in in bir k ıs m ı A rap h â k im iy e ti altında b u lu n u y o r d u .
F ütuh atları, A rapları, A k d e n iz sah ille rin e k a d a r getirm işti:
b u ra d a k arşılarına, b a h rî sahada, yeni m eseleler çıktı. K e n ­
d ile ri b ir d o n a n m a y a m a lik d e ğ ille rd i ve ca h ild e k i A rap v ilâ ­
yetlerine kolayca erişebilen b irç o k B izans g e m ile ri karşısın da
âciz b ir d u r u m d a b u lu n u y o r la r d ı. A ra p la r b u vaziyetin nek a d ar tehlikeli o ld u ğ u n u çok ç a b u k an lad ıla r. S uriy e valisi,
m ü s ta k b e l halife M u a v iy e (M uavya), d e rh a l b irç o k gem i inşa
ettirm eğe b a şla d ı; b u n la r ın m ürettebatını, ilk zam an la r, g e m i­
c iliğ e aşin a S u riy e n in G re k ah a lisi a ra sın d a n tedarik etm ek
m e c b u riy e ti h âsıl o ld u . Y e n i p a p irü s tetkikatı iy i g e m i­
ler inşası ve tecrübeli g em icile r te d a rik in in M ısır id a re ­
s in in h a llin e çalıştığı esas m eselelerden b iri o ld u ğ u n u ispat
etm iştir (54).
V II nci asrın o rtasından itibaren, K o nstan II z a m a n ın d a ,
M u a v iy e ’n in A rap g em ileri B izans kara s u la rın ı istilâya baş­
la d ıla r ve A ra p la r m ü h im bir d en iz üssü o lan K ıb rıs ad a­
sını işgal ettiler. A n a d o lu sah ili y a k ın ın d a , b izzat im p a ra to ru n
idare sin d e b u lu n a n B izans d o n a n m a s ın ı m a ğ lû p ettiler; R o ­
dos ad asın ı zapt ile b u ra d a k i m e şh u r b ü y ü k h ey keli tah rip
ettiler, G irit ve S icilyaya k a d a r u z a n d ıla r ve Ege d e n izi ve
İs ta n b u lu tehdit altında b u lu n d u r d u la r .
B u seferler ve bilhassa Sicilya seferleri esnasında ele ge­
çirilen esirler Şam a g ö n d e rild i.
V II nci asır A rap fütu h a tı B izans im p a r a to r lu ğ u n u şark
ve c e n u p vilây e tle rin d e n m a h r u m etti ve d ü n y a n ın en
k u v v e tli devleti olm ası dolayısiyle işgal ettiği y ü k s e k m e v ­
k id e n in d ird i. A razi b a k ım ın d a n k ü ç ü le n Bizans im p a ra to r­
lu ğ u G re k a h a lin in , bazı â lim le rin zan n e ttik le ri k a d a r tam
o lm a m a k la beraber, y in e ekseriyeti teşkil ettiği b ir devlet
h a lin i aldı. G re k le rin b ü y ü k b ir ekseriyet teşkil ettikleri yer­
ler A na d o lu, Ege den izi c iv a rın d a k i adalar ve e trafındaki v ilâ ­
yeti ile birlik te İstanbul şehri idi. Bu d e v irde B alkan y a r ım ­
adası baştan aşağıya kadar, P elo po nnes de d a h il o lm a k üzere,
e tn o g ra fık teşek külâtınd a, b u h av alile rd e m e y d a n a çık a n
b ü y ü k S lav k o lo n ile rin d e n dolayı, ço k değişm işti. G arpte
B izans im p a ra to rlu ğ u , L o m b a rd k ır a llığ ın a tâbi o lm ıy a n
m ü n fe rit parçalara sahip b u lu n u y o r d u k i b u parçalar Sicilya
ve A k d e n iz c iv a rın d a k i b irk a ç ad a ile b irlik te y a rım a d a n ın
•cenup kısm ı, R o m a ve R a v e n n a e k s a rk lığ ı idi. Bilhassa
B izans İtalyasının ce nup k ıs ım la rın d a fazla m ik ta rd a b u lu n a n
G re k n ü fu s u , İta ly a m n V II n ci asırda, A rap fa tih le rin in
ta h a k k ü m ü altına g irm e k istem iyen M ısır ve şim a lî A frika
ah alisine b ir ilticagâh teşkil etmesi üzerine, çok ç a b u k arttı.
Bu dev irde R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n , hayatî m eseleleri daha
d a r bir çerçeveye g ir m iş ve eski g e n iş liğ in i k a y b e tm iş b ir
B izans im p a r a to r lu ğ u n a in k ılâ p etm iş o ld u ğ u söylenebilir.
Bazı tarihçiler — m eselâ G elzer — B izansın u ğ r a m ış o ld u ğ u
b ü y ü k arazi za y ia tın ın b u devlet için bilvasıta m es’ut bir
hâdise teşkil etm iş o ld u ğ u fik rin d e d irle r ; ç ü n k ü b u suretle
B izanstan y ab a n cı m illetlere m e n s u p u n s u rla r u za k la şm ış
o luy or, A n a d o lu ve B alkan y a rım a d a s ın d a k i im p a ra to ru n
otoritesini h â lâ ta n ıy a n k ıs ım la rın n ü fu s u , lisan ve dilleri
ile, tam m a n asiy le m ü te can is b ir k ü l ve n a m u s lu bir k ü t­
le teşkil e d iy o rd u (55). V II nci asrın o rtasından itibaren
B izans h ü k ü m e ti bilhassa İstanbul, A n a d o lu ve B alkan
y a rım a d a s iy le m e şg u l o lm a k m e c b u riy e tin d e kaldı. Fakat
b u m em leketler, k ü ç ü lm ü ş şekilleriyle d a h i L o m b ardlar,
S lavlar, B ulg arlar ve
A ra p ların d a im î te h d id i
altınd a
kaldı. L. B rehier’e göre b u d e v ir İstanbul için, m ü te v a lî
ilerlem e ve g erilem e safhaları arzetm ek suretiyle XV inci asra
k a d a r d e v am etm iş o lan ve m ü te m a d î bir m ü d a fa a d a n
ibare t b u lu n a n tarih î r o lü n b a şlan g ıc ıd ır (56).
Ş im alî A frik a d a k i Arap fütuhatı, bir m ü d d e t için, Berberîle rin g österdikleri a z im k â ra n e m u k a v e m e t y ü z ü n d e n , d u r ­
d u . A ra p ların askerî faaliyeti dahi, “H ülefai Raşidin,, in
s o n u n c u s u o lan Ali ile S u riy e valisi M u a v iy e arasında z u h u r
eden ih tilâftan dolayı, kesildi. B u k a n lı m ü c a d e le A lin in
661 de katled ilm esi ve tahta ç ık m a k suretiyle y eni Emevîler sülâle sin i tesis eden M u a v iy e ’n in zaferi ile sona erdi.
Y e n i halife Ş am ı k ır a llığ ın m payitahtı ittihaz eyledi.
M u a v iy e d a h ild e k i v a ziy e tin i k u v v e tle n d ird ik te n sonra,
B izans im p a r a to r lu ğ u n a y e nid e n taarru za b a şla d ı: İstanbula
d o n a n m a s ın ı g ö n d e rd i ve garpta şim a lî A frika to p ra k la rın d a
ilerlem ek te d e v am etti.
A z im k â r K o nstantin IV (6 68 - 6 8 5 ) z a m a n ın d a im p a r a ­
to rlu k en n a z ik d e v irle rin d e n b ir in i y a şa d ı: A rap d o n an m ası
Ege d e n iz in i ve H ellespont’u .(Ç a n a k k a le Boğazı) aşarak
P ro p o n tis’e (M arm ara) g ird i ve K iziko s (E rdek civarı) lim a n ın a
yerleşti. A raplar, b u ra s ın ı üs o lara k k u lla n m a k suretiyle,
m ü te a d d it defalar ve her defasında neticesiz olarak İsta n b u lu
m u h a sa ra e ttile r: b u n la r her sene, ekseriya yaz a y la rın d a
y e n id e n işe başlıy o rlardı. A raplar İs ta n b u lu alam adılar. Ç ü n ­
k ü im parato r, şehri lü z u m u olan m u k a v e m e ti gösterm eğe
h azırlam ıştı.
B izans m ü d a fa a sın ın m u v a ffa k iy e tle rin in başlıca âm ille ­
rin d e n b ir in i“g re ju v a ateşi„nin k u lla n ılm a s ı o ld u ;“m a y i„ y a h u t
“bahrî,, ateş d a h i tesm iye o lu n a n b u ateş K a llin ik o s n a m ın d a
S uriy e m u h a c irle rin d e n bir m im a r tarafından icat edilm işti.
B azan b u keşif h a k k ın d a , u m u m iy e tle taşıd ığ ı isim y ü zü n d e n *
yan lış bir fik ir e d in ilm e k te d ir. “G re ju v a ateşi,, h ususî tarzda
im a l e d ilm iş b o ru la r y a h u t sifonlar vasıtasiyle atılan ve
d ü ş m a n g e m ile rin e çarptıkta ateş alan patlayıcı m a d d e ­
lerden te re k k ü p ediy ord u.
B izans d o n a n m a s ı A ra p lar
arasında m ü th iş p a n ik tevlit eden ve “sifnofor,, a d ın ı
taşıyan h u su sî gem ilere sahip b u lu n u y o r d u . B u “s u n ’î ateş,, i
d ü ş m a n ü ze rin e atm a k için d a h a b a şka b irta k ım u s u lle r
d a h i vardı. Bu ateşin h ususiy eti su ü z e rin d e d a h i y a n m a s ı
idi. U z u n m ü d d e t h ü k ü m e t b u ateşin te rk ib in in sırrın ı ifşa
e tm e d i: b u yeni silâh birço k defalar B izans d o n a n m a s ın ın m u ­
vaffak o lm a sın d a â m il o ld u (57).
A ra p ların İsta n b u lu d e n izd e n ele g e çirm e k için y a p m ış
o ld u k la rı b ü tü n teşebbüsler a k im k a ld ı. 6 7 7 de d ü ş m a n
d o n a n m a s ı Suriy e istik am e tind e y e lk e n açarak, geri d ö n d ü .
Y olda, A n a d o lu sahilleri a ç ık la rın d a şiddetli b ir fırtınaya tu ­
tu la ra k m a h v o ld u . A ra p ların A n a d o lu d a y ap tık ları ka ra hare­
kâtı d a h i m uv affakiy etle neticelenm edi. B u vaziyet k a rşıs ın d a
ih tiy ar M u a v iy e B izans im p a ra to ru ile bir su lh m u a h e d e si a k d ­
e tti: h alifenin B izanslIlara m u a y y e n senevî bir ve rgi verm esi
kararlaştırıldı (58).
K onstantin A rapları İstan b u ld a n tardetm ek, Bizans le h in d e
ve k â rlı b ir m u a h e d e ak detm e kle y a ln ız k e n d i m e m le k e tin e
değil, fakat b u suretle v a h im m ü s lü m a n tehlikesine karşı
k o r u n m u ş olan A v ru p a y a d a h i b ü y ü k bir h izm e t y a p m ış
o ld u . K o nstantin tarafından elde edilen m u v a ffa k iy e tin g arpta
b ü y ü k b ir tesir icra ettiğini k a y d e tm e m iz lâ z ım d ır. Bir kron ik ç iy e göre K o n stan tin ’in m uzafferiyeti h abe ri A v arlar h a m
ve d iğe r garp h ü k ü m d a r la r ın a vâsıl o ld u k ta b u n la r im para-
tora elçiler ve hediyeler g ö n d e rm işle r ve k e nd isiy le su lh ve
do stiu k rabıtaları tesis etm ek a rz u s u n d a b u lu n d u k la r ın ı
b ild irm işle ! a i r .......... ve şarkta ve g a ip te b ü y ü k b ir sulh
devresi cari o lm u ştu r (59).
K onstantin IV ü n halefi Ju s tin ia n II n in ilk saltanatında
(6 85 -695), A rap h u d u d u n d a , A rap - B iza rs m ü n a se b e tle rin in
m ü te a k ip in kişafı için b ü y ü k b ir e h e m m iy e t arzedecek o lan
b ir hâdise o ld u : S uriy e d e L ü b n a n dağlarım da, u z u n m ü d ­
detten beri “â s i„, “dinsiz,, y a h u t “eşkıya,, m a n a sın a gelen
«Mardait» is m in i taşıyan b irtak ım in s a n la r y aşıy o rlardı. B u n la r
a s k e ıî bir teşkilâta m a lik ıile r ve v ’ !âyelteki B izans otoriteleri
için b ir n e v i siper teşkil ediy orlardı. A raplar S u riy e y i
fs'hetıikte M ardaitler şim ale ve A rap-B izars h u d u d u n a d o ğ r u
ricat ett 1er ve civar m m ta k a la ra y a p tık la rı m ü te v a li akrnlarıa A rapları taciz ettiler ve k o rk u ttu la r. Bir k ro n ik ç iy e
göre M ardaitler A n a d o lu y u A rap istilâlar na karşı k o ru y a n
b ir “tunç duvar,, teşkil e diy orlardı (60). H a lb u k i Ju s ti­
nian II z a m a n ın d a ak d e d ile n m u a h e d e m u c ib in c e im p a ra to r
M ardaitleri, B izansm iç vilây e tle rin e y e r lf^ m t le ıi için , icb a r
etm eğe razı o l d u : b u cem ileye m u k a b il halice m u a y y e n
senevi b ir vergi v e rm e ğ i ta a h h ü t e d iy o rd u . İm p a ra to ru n
b u m ü sa m a h a s ı “ lu n ç d u v a r ı tah rip etti,,, f/.üteakıp sene­
lerde M ardaitleri g em ici olarak P am fily a (cenubî A n a d o lu ),
Peloponnes, K efaionya adası ve d iğe r birçok yerlerde b u ­
lu y o ru z . B u n la rın A rap h u d u d u n d a n u za k la şm a s ı h iç ş ü p ­
hesiz A ra p ların
y eni fethetm iş
o ld u k la r ı v ilây etlerdek i
m e v k ile rin i takviye etti ve b u n la r ın sonraları A n a d o lu n u n
içerlerine d o ğ r u y ap tık ları tecavüzî h a re k e tin i kolaylaştırdı.
B u hâdiseyi Prof. K u la k o v s k i g ib i “ başka bir d in d e o lan
insan lara tebaiyet eden h ıristiy anlar h a k k ın d a im p a ra to ru n
gösterdiği hürm e t,, (61) şe k lin d e iza h etm ek için, z a n n ım ız a
göre, elim izd e kâfi deliller y ok tur. M ardait m u h a c e re tin in
izah ı ta m a m iy le siyasîdir.
A rap o rd uları,
İstan b u lu zaptetm ek için u ğ ra ştık la rı
esnada, garpte d ahi ş:m a lî A frika fü tu h a tın a y e nid e n başlı­
y orlardı. V II nci asrın s o n u n d a A raplar A frika e k s a rk lığ ın ın
m erk ezi olan K artacayı a ld ıla r; V III in ci asrın b a şla n g ıc ın d a
ise H e r k ü l s ü tu n la rı c iv a rın d a k i Septem 'i (b u g u n k ü Ceuta
İs p m y o l kalesi) işgal ettiler. A y n i d e v ıe d o ğ ru Araplar»
Bizans İmparatorluğu Tarihi
18
T arık ’ın id are sin d e A frikadan İsp an y ay a geçtiler ve y a r ım ­
a d a n ın b ü y ü k bir k ıs m ın ı V izig o tla rın e lin d e n süratle
aldılar. M o d e rn arap adı “G ib raltar,, (Cebe üttarık) “ Tarık,,
a d ın d a n m ü ş ta k o lup “Tarık dağı,, m a n a s ın a g elm e ktedir.
İşte b u suretle, V III inci asrın ba şlan g ıc ın d a, m ü s lü m a n
te h lik e si g arb î A v ru p a d a y eni b ir istikam ette, y a n i İberya
y a rım a d a s ı cihetinde, k e n d in i g österiyo rdu.
A ra p larla Suriye, Filistin ve M ısır h a lk ı arasında teessüs
e d e n m ünasebetler, şim alî Afi ik ada, y a n i b u g ü n k ü Trablusgarp, T unus, C ezay ir ve Fas to p ra k la rın d a teessüs eden m ü ­
nasebetlerden çok fark lı idi. Suriye, Filistin ve M ısırda ArapJar, m a h a llî a h a lin in c id d î b ir m u k a v e m e ti ile ka rşılaş­
m a m ışla rd ı: b ilâk is ta h a k k ü m le ri altına a ld ık la rı k a v im le rin
te v e c c ü h ve y a r d ım ın a m a zh a r o lm u şla rd ı. Bu vaziyet k a r­
şısın d a A raplar y eni tebealarına karşı b ü y ü k bir m ü s a m a h a
gösterdile r. Bir ik i v a k ’a m üstesna o lm a k üzere h ıristiy a n lara
m a b e tle rin i bırak tılar ve d in î m e ra sim icra etm ek müsades in i verdiler; b u n a m u k a b il b u n la r d a n y a ln ız m u a y y e n bir
v e rg iy i m u n ta z a m a n v e rm e le rin i ve A rap h ü k ü m d a r la r ın a
k a rşı siyasî sadakat gösterm elerini talep^ ettiler. H ıristiy a n ­
lığ ın en şay an ı d ik k a t y e rle rin d e n b iri olan K u d ü s g arb î
A v r u p a n ın en ücra y erlerinde n Fiiistine, m u k a d d e s m a h a l­
le ri ziyarete erelen hacılara açık b u lu n d u r u ld u . H acılara
m a h s u s otellerini ve h astan e le rin i m u h a fa z a etıi. — D iğ e r
taraftan Suriye, Filistin ve M ısırda A raplar B izans m e d e ­
n iy e tiy le tem asa g eldiler ve bu m e d e n iy e tin tesiri fatihler
ü z e rin d e h e m e n k e n d in i gösterdi. — H u ıâs a Suriye, ve
F ilistinde g alip le r ve m a ğ lû p la r, m u s lih a n e m ünasebetlere
istina t ederek, u z u n m ü d d e t yaşadılar. M ısırda vaziyet daha
az m u c ib i m e m n u n iy e tti; fakat b u m em lekette bile hıristiy an la r, bilhassa A rap h a k im iy e tin in ilk senelerinde, b ü y ü k
b ir d in serbestîsine m a liktile r.
A rap fü tu h a tın d a n sonra işgal edilen v ilây etlerdek i pat­
r ik lik le r m o nofisitierin eline geçti. B u n u n la beraber m ü s lü ­
m a n va lile r S uriye, Filistin ve M ısırın ortodoks ah alisine b ir ­
ta k ım im tiy a zla r ve rdiler ve bir m ü d d e t sonra A n ta k y a ve
İsk e n d e riy e ortodoks p atrik lik le ri y e n id e n ih das o lu n d u . Bu
p a trik lik le r b u g ü n
d a h i m e v cu ttu r.
X u n c u asır A rap
ta rih ç i ve coğrafcısı M asu d î d ö rt m u k a d d e s d a ğ ın — y a n i «Si­
na, H oreb, K ü d ü s c iv a rın d a k i ze y tin lik d a ğ ı ve Ju r d a n u s »
y a h u t I^habor d a ğ ı — o rlo d o k sla rın e lin de k a lm ış o ld u ğ u n u
b ey an etm ektedir. M onofisitler ve m ü s lü m a n la r da d a h il
o lm a k v ü ze re , diğe r “ rafızîler,, tedricî surette o rto do kslardan
K ü d ü s ve d iğe r m u k a d d e s m a h a lle rin k ü lt ü n ü istiare et­
m işle rd ir. K u d ü s so nradan , M e k k e ve M e d in e n in y a n ın d a ,
m u k a d d e s bir m ü s lü m a n şehri m ertebesine çıkarılm ıştır.
M ü s lü m a n la r için K u d ü s ü n ku dst ka rak te ri b u şeh irde
M u a v iy e ’n in hilâfet m a k a m ın a ç ık m ış o lm a sın a istinat e d i­
yordu ( 6 2 ) .
Ş im alî A frik a d a k i vaziyet b ü tü n b ü tü n başka idi. B u rad a
B erberî k a b ile le rin in b ü y ü k b ir k ısm ı, resm en h ıris iiy a n lığ ı
k a b u l etm iş o lm a k la beraber, eski z a m a n la rın vahşet h a lin d e
k a lm ış la rd ı ve b u n la r A rap o ıd u la r ın a karşı ço k şiddetli bir
m u k a v e m e t gösterdiler; A raplar ise B erberi m e m le k e tle rin i
m ü th iş bir tarzda y a k ıp y ık m a k ve y a ğ m a etm ek suretiyle
m u k a b e le d e b u lu n d u la r . Binlerce h a rp esiri şarka g ö tü r ü ld ü
ve b u ra d a k öle o lara k satıldı. D ie h l şöyle y a zıy o r: “ B u g ü n
d a h i A rap istilâsı esnasında alm ış o ld u k la r ı şekilleri m u h a ­
faza eden T u n u s u n bazı m e trû k şehirlerinde, her a d ım d a ,
b u m ü th iş tah rib atın iz le rin i b u lm a k k a b ild ir,, ( 6 3 ) .
A raplar, en nihayet, şim a lî A frika vilây e tle rin i fethetm eye
m u v a ffa k o ld u k ta b irço k yerliler İtalya ve G aly a y a hicret
ettiler. A frika k ilis e s i— evvelce h ıris tiy a n lık tarih i a n ’anelerinde b ü y ü k b ir şöhrete m a lik ti — m ü th iş b ir d a rb e yedi. Bu
hâdiseler h a k k ın d a D ie h l şu fik ird e b u lu n u y o r : “ T akriben
ik i asır za rfın d a [Bizans im p a ra to rlu ğ u ] k a le le rin in h im a y e ­
si altında, m e m le k e te gayrı k a b ili in k â r bir itilâ devri
te m in e tm iştir; takrib en iki asır zarfın d a [bu im p a ra to rlu k ]
şim a lî A frik a n ın b ir k ıs m ın d a eski m e d e n iy e t'n a n ’ane lerini
tem adi ettirm iş ve d in p ro p a g a n d ası sayesinde B erberîleri
d a h a y ük se k bir k ü ltü rle im tizaç ettirm iştir: A rap istilâsı ise
elli sene zarfında b ü tü n bu neticeleri m a h v e tm iştir „ (64).
B erberîler ara sın d a islâm iy e tin süratle intişar etm esine
ra ğ m e n h ıristiy a n lık b u n la r n e zd in d e yaşam akta d e v am etti;
hattâ X IV ü n c ü asırda, şim a lî A frikada bazı “ h ıristiy an ad a­
cıkları,, n ın z ik r e d ild iğ in i g ö r ü y o r u z (6 5).
BALKAN YARIMADASINDA VE ANADOLUDA SLAVLARIN
TERAKKİLERİ. BULGAR KIRALLIĞININ BAŞLANGIÇLARI.
S la vların, VI nci asrın o rta la rın d a n itibaren, B izans impa-,
r a to r lu ğ u n u n B alk an lard a sahip o ld u ğ u m e m le k e .le ri d a im î
surette istilâ ve y a ğ m a etm ekle iktifa etm e y üp Ç an a k k ale ,
S elânik, c e n u b î Y u n a n ista n ve A d riy a tik sah illerine k a d a r
ilerlem iş ve bir ç o ğ u n u n b u ra la ra yerleşm iş o ld u ğ u n u g ö r­
m ü ş tü k . D iğ e r taraftan 6 2 6 da, H e ra k liu s z a m a n ın d a , A v ar­
lar ve S la v la rın payitahta karşı y a p m ış o ld u k la rı taa rru z
te şe b b üsü n d e n bahsetm iştik. H a ra k liu s sülâlesi d e v rin d e
S lavlar y a rım a d a d a terak kiler k ay d etm ek te d e v am ettiler
ve b u ra s ın ı kesif bir surette isk ân etm eğe başladılar. S e iân ik ,
az bir m ü d d e t zarfında, Slav kabileleri ile çev rildi ve b u
şeh rin ahalisi, k u v v e tli surlar için d e y aşam ala rın a rağm en»
k e n d ile rin i S lav ta a rru z la rın d a n g ü ç lü k le k o ru y a b ild i.
Slavlar, g e m ile rin e bine re k , Ege d e n izin e k a d a r in iy o r ­
lar, B izans d o n a n m a s ın a tecavüz e d iy orlar ve sık s ık
p a y itah tın iaşesini sekteye u ğ ratıy o rlard ı. İm p ara to r K onstan
II « S k la v in y a ’ya karşı» (66) bir sefer icra etm ek m e c b u ­
riyetinde kaldı. Bu a n d a n itibaren A n a d o lu ve S u riy e v e
d o ğ r u b irço k S la v ların hicret ettiğini m e h a zla rd a n ö ğ re n il
y o ru z. Ju stin ia n II z a m a n ın d a , asgarî 8 0 0 0 0 kişide n m ü r e k ­
ke p b ir Slav kafilesi (V, I. L a m a n s k i’n in h esap ların a göre)
(67) A n a d o lu d a O p s ik io n te m ’ine n a k lo lu n d u . B u n la rın b ir
k ıs m ı (takriben 3 0 0 0 0 kişi) im p a ra to r tarafından seferber
e d ild i: b u n la r b ilâh a re A raplara karşı y a p ıla n sefere iştirak
ettiler, fakat firar ederek m ü s lü m a n la r tarafına geçtiler.
Bu m ü th iş c ü r m ü n in tik a m ı O p s ik io n ’d a k i m ü te b a k i
S la v ların feci bir surette k atled ilm esiy le alındı. — Bu d ev re
ait B itinya (O p sik io n te m 'in in vilâyeti) Slav askerî k o lo n i­
s in in bir m ü h ü r ü n e m a lik iz. Bu m ü h ü r son derece m ü h im
b ir vesika o lu p b u n u neşir ve şerhetm iş o lan B. A. Pançenk o ’ya göre “b ü y ü k m uh aceretlerin fecrine b ir zıya huzm e si»
sevkeden “Slav kabileleri ta rih in in y eni b ir parçasıdır,, (68)..
— V II nci asırdan itibaren A n a d o lu d a k i Slav k o lo n ile ri m e ­
selesi h u su sî b ir e h e m m iy e t kesbediyor.
V II nci asrın ik in c i nısfı, a y n i za m a n d a , Bizans imparator-,
lu ğ u n u n şim al h u d u d u n d a , aşağı T una sahillerinde, y e n i
B u lg ar k ır a llığ ın ın te şe k k ü lü ile te m a y ü z etm iştir. Bu kıral*
lığ ın m ü te a k ip tarih i im p a r a to r lu ğ u n m u k a d d e ra tı için son
derece m ü h im olacaktı. Bu ilk devre için H u n (Türk)
neslind en olan eski B ulgarlar b a h is m e v z u u d u r la r. K onstan II
z s m a n ın d a A s p a ru h ’u n (İsperih) sevkettiği b ir B ulgar kafilesi,
H a zarla r tarafından A zak d e n izi k e n a rın d a k i steplerin g a r­
b in e ç e k ilm e ğ e icbar edildikte, T una m a n s a b ın a yerleşti ve
sonraları, b ir az d a h a ce n u b a ilerliyerek Bizans im p a r a ­
t o r lu ğ u n u n b u g ü n D o b ru c a tesm iye o lu n a n k ıs m ın a n ü fu z
etti. Bu B ulgarlar, V. N. Z ia ta rsk i'n in gösterdiği veçhile,
evvelce B zans ile bir an laşm a y a p m ışla r ve T u n a h u d u d u n u
d iğ e r Bat b a rla rın h ü c u m la r ın a karşı k o r u m a ğ ı ta a h h ü t et­
m işle rd i (69). Bu id d ia n ın d o ğ r u o lu p o lm a d ığ ın ı tesbit
e tm e k g üçtür; ç ü n k ü B u lg arların ip tid aî tarih i h a k k ın d a pek
a z m a lû m a tım ız vardır. H er ne h al ise, b öyle b ir anlaşm a
h u su le g elm iş olsa bile u z u n m ü d d e t m e r’iyet m e v k i­
in d e k a lm a m ıştır. B u lg ar kütlesi im p a ra to ru n son derece
end işe sini m u c ip o lu y o rd u ve 6 7 9 da K onstan bu k a v m e
k a rş ı bir sefer yaptı. Bu h a rp B izans o rd u s u n u n tam b ir
h e zim e tiy le neticelendi ve im p arato r b u n la r la a k d e tm e k m ec­
b u riy e tin d e k a ld ığ ı bir m u a h e d e m u c ib in c e , B ulg arlara sene­
vi bir vergi v e rm e ğ i ve b u n la ra T una ile B alk an lar ara sın ­
d a k i h avalileri, y a n i eski M esya ve k ü ç ü k Skitya ( b ü g ü n k ü
D ob ruca) v ilây e tle rin i terke tm eği ta a h h ü t e d iy o rd u . T una
m a n s a b ı ve K a rad e n iz sahil m ın ta k a s ın m b ir kısm ı B u lg ar­
la rın elinde kaldı. Bizans im p a ra to ru tara fın d a n tan ılm ış olan
y e n i k ırailık , im p a ra to rlu k için teh lik eli b ir k o m ş u oldu.
B u lg a r lîr , siyasî m e v k ile rin i k u v v e tle n d ird ik te n sonra,
tedricî surette m e m le k e tle rin in h u d u tla r ın ı genişlettiler ve
k o m ş u v ilâyetlerdek i kesif Slav n ü fu s u ile ihtilâfa düştüler.
Y e n i gelenler Slavlara askerî teşkilât ve d is ip lin i öğrettiler.
O za m a n a k a d a r m ü n fe rit g ru p la r h a lin d e yaşam ış o lan Bal­
k a n y arım adası Slav k a bile leri arasında birleştirici bir rol
o y m y arı B ulg arlar yavaş yavaş B izans için, pek tabiî olarak,
şayanı arzu o lm ıy a n k u v v e tli bir devlet k u rd u la r. M üte­
a k ip dev irlerde B izans im p arato rla rı S lavlar ve B ulg arlara
k a rş ı b irta k ım askerî seferler y a p m a k m e c b u riy e tin d e k a l­
m ışla rd ır. A dedçe S la v la rd a n zay if olan A s p a ru h ’u n B u lg ar­
ları az m ü d d e t sonra S lav ların k u v v e tli tesiri altın d a k aldılar.
B u lg arlar arasında bilhassa, ırk b a k ım ın d a n , b ü y ü k d e ğ iş ik ­
lik le r h u s u le geldi; b u n la r m e n şe ’i T ürk o lan m illiy e tle rin i
tedricî surette kaybettiler ve IX u n c u asrın o rtalarına d o ğ r u
h e m e n h e m e n ta m a m iy le slavlaştılar. B u n a ra ğ m e n b u n la r
b u g ü n d a h i eski isim le ri olan B ulg ar a d ın ı taşım ak tad ırlar (70).
1899 - 1900 de İstan b u l R u s A rk eoloji E nstitüsü eski b ir
B u lg a r m e rk e zi (aul) o ld u ğ u za n n e d ile n b ir m a h a ld e h a friy a t
yaptı ve son derece m ü h im b a k iy e le r keşfetti. B ulg ar kırallığ ın ın eski p a y ita h tın ın b u lu n d u ğ u yerde — P liska y a h u t
P lisk o v a’d a — B ulg aristanın şim a li şarkisinde, b u g ü n k ü A b o b a
k ö y ü civ arın d a, Ş u m la ’n ın (Ş u m n u ) b ira z şim a lin d e ilk B u l­
gar h a n la r ın ın sarayları, b u rç ve k a p ıla rı ile birlik te s u ru n
b ir kısm ı, b ü y ü k bir k ilise n in tem elleri, kitabeler, 'b ir ç o k
sanat ve ziy n e t eşyası, altın ve tu n ç sikkeler, k u r ş u n m ü h ü r ­
ler ilâh.... (71) m e y d a n a çık arıld ı. Fakat m aalesef b u de­
vre ait m e h a z la rın a z lığ ın d a n do layı bu vesikaları lâ y ik iy le
ta k d ir ve iza h etm eğe im k â n
y o k tu r. B u g ü n için fara­
ziye ve ih tim a lle rle iktifa etm ek m e cb u riy e tin d e y iz. — H a f­
riyatı idare etm iş olan F. I. Ü sp e n sk i “E nstitü tıra fınd a n.
Ş u m n u 'c iv a r ın d a y ap ılm ış o lan hafriyatın B alk an lara yerleş­
m iş olan B u lg a r kütlesi ve b u k ü tle n in B izans ile o lan tem ası
y ü z ü n d e n tedricî surette v u k u b u la n d e ğ işik lik le r h a k k ın d a sa­
r ih b ir fik ir e d in m e k için kâfi b ir esas teşkil eden son derece
m ü h im vesikalar m e y d a n a ç ık a rm ış o ld u ğ u n u ,, (72) bey an
ediyor. A y n i m ü v e rrih e g öre “(B u lg a rların ) eski p a y ita h tla rın ın
y erinde y a p ıla n k a zılard a b u lu n m u ş o lan B ulg ar örf ve â d e ­
tine m ü te a llik vesikalar, B u lg a rla rın o ld u k ç a erken İstan b u l
m e d e n iy e tin in tesiri altın d a k a lm ış ve h a n la r ın ın y a v a ş
yavaş saraylarına Bizans sarayı âdet ve teşrifat u s u lle rin i
ithal etm iş o ld u k la r ın ı gösterm iştir» (73). T o praktan ç ık a ­
rılm ış o lan eserlerin m ü h im b ir k ıs m ı A s p a ru h ’d an so n ra k i
devre aittir: b u n la r V III inci ve IX u n c u asırlara k a d a r
çık m a k ta d ır. — Esasen hafriyat ta m a m o lm a k ta n henüz;
çok uzaktır.
V II
nci asrın ortasında İs ta n b u lu n vaziyeti ta m a m iy le
değişti. Şark ve ce n u p v ilây e tle rin in A ra p lar tara fın d a n fethi*
b u n la r tarafından A n a d o lu y a karşı sık sık y ap ılan taarruzlar*
A rap d o n a n m a s ın ın A k d e n iz ve Ege d e n iz in d e icra ettiği
m u v affa k iy e tli seferler, d iğe r taraftan, şim al h u d u d u n d a
B ulg ar k r a llığ ın ın d o ğ u şu ve B alkan S la v la rın ın tedricî
surette payitaht, Ege d e n izi sahilleri ve Y u n a n is ta n içe rle rin e
d o ğ r u ilerlem eleri., işte tek m il b u hâdiseler k e n d in i tahtı e m n i­
yetle b u la m ıy a n İstanbu l için yeni ve h u su sî h ay at şartları
ih das ettiler. P ayitaht k u v v e tin i daim a şark v ilây e tle rin d e n
alm ıştı; h a lb u k i şim d i b u n la r ın b ir k ıs m ı im p a ra to rlu k ta n
ay rılm ış, d iğe r k ıs m ı ise, b irço k h u su slard a , tehlikelere ve
tehditlere m a ru z kalm ıştı. A n c ak b u yeni şartlar naza rı
itibara a lın d ık ta K o nstan II n in İsta n b u lu terk ile p ay itah tı
eski R o m a v e y a h u t İtaly a nın d iğe r b ir m a h a llin e n a k le tm e k
arzu su b ih a k k ın anlaşılab ilir.
K ro n ik ç ile r h ü k ü m d a r ın payitahttan uza k laşm asın ı, k a r­
deşini ö ld ü rttü k te n sonra, h a lk ın in fia lin in k e n d is in in b u ­
rada k a lm a sın a im k â n b ır a k m a d ığ ı şe k lin d e iza h etm ekte­
d irle r (74). Fakat b u iza h ın tarih çiler tarafından kabulü,
güçtür.
Bu h â d is e n 'n h a k ik î sebebi im p a ra to ru n İstan b u ld a o tu r­
m a ğı ke ndisi için e m in b u lm a m a s ı ve n a z a rla rın ı garbe çe­
v irm e sid ir. B u n d a n m a a d a im p a ra to ru n A ra p te c a v ü zle rin in
bir g ü n ergeç şim a li A frikadan İtalya ve Sicily ay a geçece­
ğ in i a n la m ış ve im p a r a to r lu ğ u n k u v v e tin i A k d e n iz in g a rp
k ıs m ın d a , b u ra d a bizzat m e v c u t o lm a k la , tak v iy e etm eğe k a ­
rar v e rm iş olm ası m u h te m e ld ir; bu suretle im p arato r A rap
g e nişle m e sin in M ısır h u d u tla r ın ı aşm am ası için lâ z ım gelen
b ü tü n tedb irleri a la b ilird i. İh tim a l im p arato r d a im i olarak
İs ta n b u lu terketm ek fik rin d e değildi; y a ln ız b u vaziyet k a r ­
şısında, A ra p ların m ü sta k b e l te rak k ile rin e m â n i o la b ilm e k
ü m id iy le , im p a ra to rlu ğ a , IV ü n c ü asırda o ld u ğ u gibi, garpte
ik in c i b ir m e rk e zî no kta te m in etm ek istiyordu. H er ne h al
ise, m o dern tarih ilm i, K onstan II n in ilk nazarda esrarengiz
g ib i g ö rü n e n b u garp te m a y ü lü n ü im p a ra to ru n m ü te h e y y iç
ve v ü z u h s u z ta h a y y ü lâtı ile değil, fakat o dev ird e şarkta, ce­
n u p ta ve şim ald e beliren siyasî şartlarla iza h etm ektedir.
O sırada İtaly a n ın vaziyeti h iç de cesaret verici değ ild i.
İstanbula olan m esafenin u z a k lığ ın d a n ve şark v a ziy e tin in
k a r ış ık lığ ın d a n dolayı im p a ra to ru n k u d re tli a z m in i sezemiyecek b ir hale gelm iş olan R a v e n n a e k sark ları B izanstan
a y rılm a k fik r in i açık ça iltizam ediy orlardı. D iğ e r taraftan
L o m b a rd la r m e m eketin b ü y ü k bir k ıs m ın a sahip b u lu ­
n u y o rla rd ı. İm p a ra to ru n otoritesi y a ln ız R o m a , N ap o li,
S icilya ve n ü fu s u G re k olan c e n u b î İtalyada ta n ılıy o rd u .
K onstan II, is ta n b u lu te rle ttik te n sonra, A tin ad an geçe­
rek, İtalyaya gitti. İlk z a m a n la r R o m a, N a p o li ve İta ly a n ın
c e n u p k ıs m ın d a o tu rd u ve en n ih a y e t S icilya şe h irle rind e n
S ir a k u z ’a yerleşti. S altanatının son beş senesini, esas proje­
le r in i tatbika m u v affa k o lm a k sızın , İtalyada geçirdi. L o m ­
b a rd la ra karşı y aptığı seferler m u v a fıa k ıy e tsizlik le netice­
le n d i. Sicilya m ü te m a d i suret'e A raplar tara fın d a n tehdit
e d ild i. İm p arato ra karşı bir suikast tertip o lu n d u ve im p a ­
rator, sefil bir tarzda, S ira k u z h a m a m la r ın d a n
b irin d e ,
katled ildi.
İm p a ra to ru n ö lü m ü n d e n sonra p ay itah t'n garbe n a k lin d e n
v a zg e çild i ve K o n stan ’ın o ğlu K onstantin IV İstan b u ld a kaldı.
HERAKLİUS SÜLÂLESİNİN DİNÎ SİYASETİ.
MONOTELİZM. HERAKLİUS'UN “İTİKAT TEŞRİHİ,, (“EKTESİS,,)
KONSTAN II NİN “İTİKAT TİMSALİ,,.
n
ALTINCI UMUMÎ KONSİL.
H e ra k liu s ’u n İran lılara karşı y ap tığı seferlerin, im p a ra to r­
lu ğ a m onöfist v ilâyetlerini (Suriye, Filistin, M ısır) tekrar iade
etm ek le h ü k ü m e tin m onofisitlere karşı tak ip edeceği siyaseti
b ir kere d a h a g ü n ü n meseleleri sırasına k o y m u ş o ld u ğ u n u
g ö r m ü ş tü k . A y n ı seferler esnasında H e ra k liu s şark vilây e t­
le rin d e k i m onofisit p iskoposlarla d o g m a tik sahada b irta k ım
m ü sa m a h a la rla kilise d a h ilin d e b ir b ir lik tem in etm ek
ü ze re m ü za k e ra ta girişti. Bu b irliğ in , anc ak ortodoks k ilise ­
sin in İsada ik i cevher ve bir «o p e rasy o n » y a h u t bir enerji
(Evepysta), y a h u t b ir irade (©e-V^a) m e v cu t o ld u ğ u n u ta n ıd ığ ı
takdirde, k a b il olabileceği tezahür etti. «Telema» (Qâ/>rjiz) ke­
lim e sin d e n b u m e zh e b i tavsif eden ve tarihe d a h i geçm iş
olan «m onotelizm » kelim esi iştikak etrrrştir. H e ra k liu s ’u n
nasb etm iş o ld u ğ u m onofisit p atrikler tara fınd a n tem sil o lu n a n
A n ta k y a ve İskenderiye bir an la şm a a k d i için çalışm ağa
m u v a fa k a t ettiler. İstanbu l p atrik i Sergius d a h i b u b irlik
p ro je sin in k u v v e d e n fiile çık m ası için çalışacaktı. Fakat
m o note lit d o k trin in e karşı o devirde İskenderiyede y aşıyan
Filistinli b ir rahip, Sofronius, m u a rız bir cephe aldı. Y eni
m e zh e p a le y h in d e ileri s ü r d ü ğ ü deliller d erin b ir tesir
h u s u le getirdi. B u n la r H e ra k liu s ’u n u zla şm a p o litik a sın ı
m a h v e d e ce k m ahiy ette idiler. U m u m î k o n sille rin bir in ti­
z a m a so k a m a m ış o ld u ğ u b ü tü n b u k a v g a la r ve d o g m atik
m eselelerin teh lik e sin i ta k d ir eden R o m a d a k i P apa H o n o riu s
y a ln ız b ir irade k a b u l eden d o k trin in h ıristiy a n lığ a u y g u n
o ld u ğ u n u bey an etti. B u esnada K u d ü s p a trik liğ i m a ­
k a m ın a
ç ık a rılm ış ve b u y ü z d e n daha d erin
ve d a­
h a ş ü m u llü tesiratta b u lu n m a k im k â n ın ı elde etm iş olan
S o fro n iu s îs la n b u l p atriğin e s in o d ik bir m e k tu p y azd ı ve
b u n d a , b ü y ü k teolojik b ir m eharetle, m o note lit m e zh e b in in
kifaye tsizliğini ispat etti. B ü y ü k d in î k a rışık lık la r çık ac a­
ğ ın ı önceden g ören H e ra k liu s îsada ik i tabiat ve bir irade
k a b u l eden “Ektesis,, (ly&zaıç), y a h u t “itikat Beyannamesi„ ni
neşretti. Bu v e sik a n ın h risto lo jik k ıs m ı patrik Sergius tara­
fın d a n k a lem e alınm ıştı, im p a ra to r Ektesis'in m onofisitlerle
o rto do kslar ara sınd a ki uzlaşm a fik rin e b ü y ü k terakkiler
kayd ettire ceğini ü m it ediy ord u; fakat ü m itle ri boşa çıktı. Bir
taraftan y eni papa Ektesis'i tasdik etm edi ve ik i irade ve ik i
e n e rji k a b u l eden d o k trin i m ü d afa a etm eğe u ğ ra şa ra k mon o te lizm in rafızî bir do ktrin o ld u ğ u n u ilân etti.
P ap a­
n ın b u hareketi im p a ra to ru h id d e tle n d ird i ve p ap alık la olan
m ü n a s e b a tın ı son derece g erginleştirdi. D iğ e r taraftan “Ektesis„ in neşri vaziyet icabı,, H e ra k liu s’u n ü m it ettiği b ü y ü k
tesiri gösterem iyeceği b ir z a m a n a tesadüf etti. İm p ara to ­
r u n esas gayesi, m o nofisit olan şark vilây e tle rin i o rto do ks­
lu k ile uzlaştırm a k tı, Fakat “Ektesis,, in neşir senesi o lan 6 38
de Suriye, Filistin ve M e zo p o ta m y a n ın bizante n k ısım ları
artık Bizans im p a ra to rlu ğ u n a tabi b u lu n m u y o r d u ; ç ü n k ü
b u m em lek etler A ra p la rın işgali altın d a
idiler.
Y a ln ız
M ısır vilâyeti elde kalm ıştı; fakat bu v ilây etin d ahi g ü n le ri
say ılı idi. M onofisit meselesi siyasî e h e m m iy e tin i kayb et­
m işti, ve H e ra k liu s ’u n b e y an n am e si h iç b ir netice verm edi.
D iğ e r taraftan evvelce de ay n i tarzda y a p ılm ış olan d in î
u z la ş m a te şeb büslerin in, bilhassa her ik i tarafın d ev am lı
in a d ı y ü z ü n d e n , şay an ı m e m n u n iy e t neticeler v e rm e d iğ in i
ve esas meseleleri h iç b ir za m a n h alle m ed ar o lm a d ığ ın ı
hatırd a b u lu n d u r m a k lâzım d ır.
H e ra k liu s ’un ö lü m ü n d e n sonra h ü k ü m e t, m onotelizm e,
b u hareketin siyasî e h e m m iy e tin i k a y b e tm iş o lm a sın a r a ğ ­
m e n , sadık k a lm a k ta is ıa r etti; fakat a y n i z a m a n d a p ap alık
m a k a m iy le dostane m ünasebe tler tesisine çalıştı. A raplar tara­
fın d an tak rib e n 6 4 0 ile 6 5 0 ara sın d a fethedilm iş o lan M ısı­
rın z iy a m d a n sonra im p a ra to rlu k m o n o te lit m e z h e b in d e
b irta k ım d e ğ işik lik le r y a p m a ğ ı teklif etm ek suretiyle, P a­
pa ile b a rışm a k için m ü te a d d it teşebbüslerde b u lu n d u ve
işte b u m aksat ile K onstan II, 6 4 8 de “Tip„ (Tûrcoç) y a h u t
“İtikat T ip i„ n i neşretti ve “h ıris tiy a n lık itik a d ın d a o lan v e
katolik ve apostolik kiliseye tabi b u lu n a n b ü tü n tebaları iç in
bir irade y a h u t b ir operasyon (enerji) y a h u t ik i irade ve ik i
o perasyon (enerji) ü ze rin d e m ü c a d e le y a h u t k a v g a etmeği„,
(75) m enetti. Bu “Tip„ y a ln ız ira d e n in b ir lik ve y a n u t
ik iliğ in e dair m ü n a k a ş a la r ı m e n e tm iy o r, fakat a y n i z a m a n d a ,
b u m eseleye dair y azılm ış y a zıla rın ve b u m e y a n d a Ayasofy a n ın narteksine asılm ış o lan “E k te sis„in ortadan k a ld ır ıl­
m a sın ı e m re d iy o rd u . Fakat Konstan b u tedb ir ile a rzu ettiği
s u lh ü te m in edem edi. G re k rü h b a n iy e ti m ü m e s s ille rin in
h u z u r u ile Papa M artin Lateran s in o d u n d a “son derece d in ­
siz Ektesis,, (impiissima Ecthesis) ve “ca n iy a n e Tipos,, u (scelerosus Typus) m a h k û m etti, ve isim le ri b u ik i e m irn a m e ile
ilg ili şahsiyetlerin rafızî o ld u k la r ın ı ilâ n eyledi (76). D iğ e r
taraftan m e ş h u r teolog “G ü n a h çık artan M aksim ,, Tipos
ve hattâ d a h a u m u m î olarak, m o no te lit m e zh e b in e a z im ­
k â r b ir surette m uh a le fe t etti. İm p a ra to ru n d in î siyasetinin
d o ğ u r d u ğ u h o ş n u ts u z lu k şark kilise sind e d a h i g ü n d e n g ü n e
k u v v e tle n d i.
P a p a n ın Lateran k o n s ilin d e k i hattı h arek etine k ız m ış
olan K onstan II Raverina ek sark ın a M artin’i tevkif e d ü p İstan­
b u la g ö n d e rm e s in i emretti. E k sark b u e m ri y erine getirdi v e
M artin İstanb u la geldikte garp vilây e tle rin d e im p a ra to r
ale y h in d e bir isyan te şe b b üsü n d e b u lu n m u ş o lm a k la ith am
edildi. M üth iş hakaretlere m a ru z k a ld ı ve hapse atıldı. B ir
m ü d d e t sonra, B izans d e v rin d e m e n k û p şahsiyetlerin m u ta t
m enfası o lan K ır ım ın c e n u p
s a h ilin d e k i
ücra H erson
şehrine g ö n d e rild i. Bu şehre g e ld ik te n az sonra ö ld ü .
H e rso n ’dan y azm ış o ld u ğ u m e k tu p la rın d a P apa o h a v a lid e k i
fena h ay at şartla rın d a n şikây et etmekte ve d o stlarından y i­
yecek, bilhassa b u ra d a “bir m u sa h a b e m e v z u u olan, fakat
h iç b ir kim se tarafından g örülm ey en,, (77) e k m e k g ö n ­
d e rm e le rin i istem ektedir. Fakat m aalesef M a rtin 'in m e k tu p ­
la rın d a H erson ş e h rin in V II nci asırdak i m e d e n iy e t seviye­
si ve İktisadî vaziyetine dair enteresan m a lû m a t veren
az k ısım la r v ardır.
pek
İm p a ra to r ve İstan b u l p atrık i M a rtin ’in p a p a lık m a k a ­
m ın d a k i halefleriyle m ü zak e rata d e v am ettiler ve en n ih a ­
yet M artin ’in ik in c i halefi Vitalian ile su lh akdettiler. K ilise­
lerin a y rılığ ı (schism e) sona erdi. R o m a ile h u su le gelen b u
d in î uzlaşm a, sivasî b a k ım d a n , B izans im p a r a to r lu ğ u iç in
m ü h im oldu; ç ü n k ü im p a ra to ru n İtalyadak i m e v k iin i k u v ­
vetlendirdi.
M onotelizm e karşı m e şh u r b ir m u k a v e m e t g österm iş
olan “G ü n a h çıkartan M aksim ,, İtalya e k sarkı tarafından
tevkif ed ild i ve İstanbu la g ön d e rild i; b u ra d a m u h a k e m e
edildi, m a h k û m o ld u ve za lim a n e bir surette sak atlandı.
M enfada, m artir o lara k ö ld ü .
M onotelizm , siyasî e h e m m iy e tin i kay b etm iş o lm a k la be­
raber, hattâ “Tip,, tarafından fo rm ü le edilen yasaktan sonra
dahi, h alk arasında nifak saçm akta d e v a m e d iy o rd u . Bu y ü z ­
den, im paratorduk d a h ilin d e d in î s u lh u ta m a m iy le y eniden
k u r m a k istiyen
K onstan II n in halefi K o nstantin
IV
(618-685), 6 8 0 de, İstan b u ld a bir altıncı u m u m î ko nsil topladı;
b u k o n sil m o n o te lizm i m a h k û m etti ve İsada, b ir şahsi­
yet için d e ik i m ü te k â m il tabiat ve “in san iy e tin selâm eti
için ik i irade ve ik i operasyon’u n (enerji) tam b ir a h e n k
iç in d e y a n y a n a m e v c u t o ld u ğ u n u ,, (78) tanıdı.
R o m a ile su lh tekrar teessüs etmişti. A ltıncı k o n sil tara­
fın d an P apaya g ö n d e rilm iş olan b e y a n n a m e d e P apa "im a n ın
sağlam k a y a lığ ı ü ze rin d e o tu ran cih an k.lisesi b irin c i m a k a ­
m ın ın şefi,, olarak tavsif ediliy o r ve P a p a n ın impairatora g ö n ­
derm iş o ld u ğ u m esajın d in in h a k ik î p re n sip le rin i ortaya k o y ­
d u ğ u n u b ild iriy o rd u (79).
İş^e b u suretle, K onstantin IV d e v rinde, B izans h ü k ü m e ti,
k a t’î olarak, m o n o fisizm ve m o n o te lizm a le y h in d e o ld u ğ u n u
ilân etti. İskenderiye, K u d iis ve A nta ky a p atrikleri — b u şe­
h irle r A rap fütu h a tı neticesinde im p a ra to rlu k ta n a y r ılm ış ­
la rd ı — m ü m e ssiile r g ö n d e rm e k suretiyle, altıncı u m u m î konsile iştirak ettiler. O za m a n la r İstan b u ld a y aşad ığı m u h te m e l’
olan ve n ü fu z sahası y alnız K ıl.k y a ve İza v riy a y a (80)
in h isa r eden A ntaky a p atrikı M akarios k o nsilde m o n o te lizm
le h in d e söz söyledi ve bu y ü z d e n azil ve a fo ıo z edildi. A ltıncı
k o n s ilin m u k arre ra tı, İstan b u lu n , B izans im p a ı a to rlu ğ u n a tâbi
b u lu n m ıy a n vilâyetlerle d in î u zla şm a y o lu n a g irm e k a r z u ­
s u n d a o lm a d ığ ın ı Suriye, Filistin ve M ısıra ispat etti. R o m a
ile sulh şark v ilây e tle rin in m o nofisit ve m o note lit a h a l'sin in
ta m a m iy le terke d’-lmesi p ah asın a satın a lın a b ild i: b u hâdise
b u vilâyetlerdi A rap h â k im iy e tin in m ü sta k b e l k u v v e tle n m e ­
sine çok y a rd ım etmiştir. Suriye, Filistin ve M ısır n ih a î ola­
rak im p a ra to rlu k ta n ay rılm ışlard ı.
.
A ltıncı u m u m î k o n sild e R o m a ile y ap ılan a n la ş m a n ın
u z u n m ü d d e t d e v an ı ettiği söylenem ez. D ah a K o nstantin
IV ü n halefi Ju stin ia n II z a m a n ın d a B izans im p a ra to rlu ğ u
ile R o m a ara sın d a k i m ü n a se b a t tekrar gerginleşti. Beşinci
ve altıncı k o nsillerin başlam ış o ld u k la rı işi b itirm e k a r z u ­
s u n d a b u lu n a n Ju stin ia n II, 6 9 2 senesinde, İstanbulda,
K u b b e li Sarayda, bir sinod topladı. B u ko nsil, to p la n d ığ ı m a ­
halle izafeten “Trullos (y ani k u b b e ) konsili,, (8 l) y a h u t e v velki
ik i k o n s ilin vazifesini ta m a m la d ığ ın d a n “Quinisexlum„ a d ın ı
aldı. K o nsil k e n d in e “ö k ü m e n ik ,, ü n v a n m ı verdi. P apa Serg iu s k o n sil m u k a rre ra tın m altına im za s ın ı k o y m a k ta n im tin a
etti; ç ü n k ü b u k a ra rla r cum artesi g ü n le ri o ru c u n yasak o lm ­
asına, p a p a zla rın bir k a d ın a lm a la rın a ilâh... izin verilm esi
g ib i m ad d e le ri ih tiv a ediy ordu. Ju stin ia n , M artin ’i K ırım a
nefyetm iş o lan K o nstantin’ın m isalin e tevfikan, S e rg ius’un
tevkif edilerek İstanbula g ö n d e rilm e s in i em retti. Fakat İtalya
o rd u s u P ap a’yı im p a ra to ru n ko m iserine karşı m ü d afa a etli;
b u kom iser; anc ak p a p a n ın m ü d ah ale siy le , h a y a tın ı k u rta ra ­
b ild i (82).
Ju s tin ia n ’ın ik in c i saltanatı z a m a n ın d a (705 — 711) papa
K onstantin, im p a ra to ru n daveti üze rine , İstanb u la geldi. Bu
zat B izans im p a r a to r lu ğ u m e rk e zin e davet edilen son papa
o lm u ştu r.
Ju stin ia n R o m a p isk o p o su n a karşı son derece m ültefit
d a v ra n d ı; p a p a n ın h a l tercüm esinin m ü e llifin e göre Justinian,
b a şın d a im p arato r tacı o ld u ğ u halde, p a p a n ın ö n ü n d e diz
ç ö k m ü ş ve p a p a n ın a y a k la rın ı ö p m ü ş tü r (83). ju s tin ia n
ile papa ik i taraf için de m e m n u n iy e tb a h ş bir an laşm a ak d in e
m u v a ffa k o ld u la r; fakat b u hususa d a ir elim izd e sarih h içb ir
m a lû m a t y o k tu r (84). A lm a n kilise tarihçisi Hefele papa
K o n s ta n tin ’n in , m ü te a k ip devirlerde, h iç şüp h esiz papa Jan
V III in (8 7 2 - 8 9 2 ) takip etm iş o ld u ğ u
m utavassıt y ol­
d a n a y r ılm a m a k p olitik asını g ü tm ü ş o ld u ğ u n u ispat etm iştir.
Jan “esas im a n ın h ilâ fın d a o lm ıy a n b ü tü n d in î m u k a rre ra tı,
iy i âdetleri ve R o m a k a n u n la r ın ı k a b u l ettiğini,, bey an eyle­
m işti (85).
H a lk ın b ü y ü k sevinci arasında pap a K onstantin sağ ve
salim Rornaya avdet ett:„ Pek fazla tahdidata u ğ ra m ış olan
R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n h u d u tla rı d a h ilin d e d iııî sulh en
nih ay e t teessüs etm iş g ib i g ö r ü n ü y o r d u .
HERAKLİUS SÜLÂLESİ DEVRİNDE “TEM,, LER TEŞKİLÂTININ
MENŞE VE İNKİŞAFI
U m u m iy e tle B izans tarih in d e “Tem,, îer teşkilâtının menşe’i H e ra k liu s sülâlesi d e v rin e b a ğ la n m a k ta d ır. “Tem„ 1er
teşkilâtivle. eğer tabir caizse, d e v rin icabatm a u y g u n olarak,
en bariz h ususiy eti eyalet v a lile rin in askerî k u d re tle rin in
arturılm as. ve b u n u n netices:nde b u v alile rin m ü lk î otoriteler
ü ze rin d e tam bir h e g e m o n y a te s h in d e n ibaret olan bir teşki­
lâtı k asdediy oru z. Bu d e ğ işik liğ in b ir defada v u k u b u lm a y ıp ted­
ricî surette, yavaş b ir te k âm ü l neticesinde, h u su le gelm iş o ld u ­
ğ u n u h a tırla m a k lâzım d ır. U z u n m ü d d e t ‘‘Tema,, (xö 9-sp.a)
g re k ke'irnesi b ir vilâyet d a h ilin d e k o n a k h y a n b ir k o lo r d u y u
ifade e tm iştir; anc ak sonraları, ih tim a l V III in ci .sırda, b u
k e iim e y a ln ız askerî ku v v e tle ri değil, fakat a v n ı za m a n d a
b u n la r ın işgali altında b u lu n a n vilâyeti d a h i irade etm ek için
k u lla n ılm a ğ a başlanm ıştır. İşte b u suretle b u isim im p a ra to r­
lumun id ari -tak sim atın a teşm il e d ilm e ğe başlanm ıştır. ,
T em ler m eselesine dair başlıca m ehaz, X u r c : ı asırda,,
y an i o ld u k la m u a h h a r bir dev irde, im p a ra to r K onstantin
P orfirogenet tarafından y azılm ış o lan “ Temlere dair,, adlı eser­
dir. Bu eser a y n ı z a m a n d a birçok defalar V in c i ve V I n c i
asırlar coğrafi y azıların a m ü ra ca at etm ek, b u n la rd a n sathî
olarak istifade etm ek v e y a h u t b a?an b u n la rı harfiyen kopya,
etm ek gibi no k san lar ih tiv a etm ektedir. Fakat asilzade m ü e l­
lifin bu tretesi, bize tem lerin V II nci asırd ak i teşkilâtı h a k ­
k ın d a m a lû m a t v e rm e k le beraber, b u sistem in h u su le gelişi
ile H e ra k liu s adı arasında b:r rabıta tesis etm ek tedir: im p a ­
rator «L ib y a lı [yani Afrikalı] H e ra k liu s saltanatından itioaren
R o m a im p a ra to rlu ğ u k ü ç ü ld ü , h e m şarkta ve h em de garpta
zedelendi» diy or (86). Bu m eseleye d a ir ik i Arao co ğraf­
y acısının eseılerinde şim d iy e k adar ta m a m iy le izah e d ilm e m iş
gayet enteresan m a lû m a ta tesadüf o lu n m a k ta d ır : b u n la rd a n
b irin cisi IX u n c u asrın iik nısfına ait İb n H urdatbe, d iğe ri
ise X u n c u asrın b a şla n g ıc ın d a yaşam ış o lan K u d a m a ’dır.
Fakat b u n la r d a h i tabiî olarak, H e ıa k liu s ’u n m uasırı d e ğ il­
lerdir. Tem sistem inin b a şla n g ıçla rın ın tetkiki için tarihçiler,
k r o n ik ç ile r in b ir ib ir in i
tu tm ıy a n m ü lâ h a z a la rın a , bilhassa
Ju s tin ia n II n in papaya, altıncı u m u m î k o n s ilin tasdiki için,
g ö n d e rm iş o ld u ğ u 6 8 7 tarih li lâtince m esaja m ü ra c a a t etm iş­
le rd ir. B u tezkere daha h e n ü z tem o lara k z ik r o lu n m iy a n ,
fak at lâtince « exercHus» (ordu) ad m taşıyan (87) askerî
m ın ta k a la rm b :r listesini m u h te v i b u lu n m a k ta d ır . Bu dev rin
ta r ih î m e h a z la rın d a «exercitus» lâtin ke lim esi yahut«atpaTo;»
(stratos) g re k kelim esi, ve y a h u t fcazan «gtp&teup,a» (stratevma)
a s k e rî bir idareye m a lik bir m ın ta k a v e y a h u t b ir vilâyet
için k u lla n ılm a k ta d ır.
T em lerin h a k ik î m ü b e şşiri V I nci asrın s o n u n d a y ara­
tılm ış o lan R a v e n n a ve K artaca (A frik a d a ). e k sa rk jık la rı
o lm u ş tu n
Y u k a r d a g ö r m ü ş o ld u ğ u m u z veçhile, L o m b a rd la rın İtalya­
d a ve B e rb e rle rin A frik a d a k i taarru zları b u m e m lek etlerin
id are sind e derin d e ğ işik lik le r h u s u 'e getirm işti. M erkezî h ü ­
k ü m e t d ü ş m a n la rın a karşı daha m üessir b ir m üdafaa sistemi
y a ratm a k istem iş ve b u n u n için h u d u t vilây e tle rind e b ü y ü k
askerî k u v v e tle r ihtiva eden geniş arazi b irlik le ri teşkil etmişti.
D iğ e r taraftan, V II nci asırda, Bizans im p a r a to r lu ğ u n u şark
v ilâ y e tle rin d e n m a h r u m eden İran ve b ilâh a re A rap fütu h a tı
A n a d o lu n u n v a ziy e tin i baştan aşağıy a k a d a r değiştirm işti. O
an a k a d ar bilfiil esaslı hiç bir m ü d afa ay a lü z u m gösterm e­
m iş olan b u m e m le k e t b ird e n b ire m ü s lü m a n k o m ş u la r ın ın
c id d î te h d id in e m a ru z kalm ıştı. Bu vaziyet karşısında Bizans
h ü k ü m e ti şark h u d u d u n d a kat’î tedbirler a lm a k , askerî k u v ­
vetleri y e n id e n g ru p la n d ır m a k , y eni İdarî taksim at v ü c u d e
g e tirm ek ve hizm etleri o z a m a n la r im p a ra to rlu k için son
derece m ü h im o lan askerî otoritelere tefevvuk bahşetm ek
m ecburive '.inde kaldı. A rap d o n a n m a s ın ın inşası ile başgös*
"teren te h lik e daha az v a h im d e ğ ild i: V II nci asırdan itibaren
b u d o n a n m a A k denize hem en ta m a m iy le h â k m oldu, A n a ­
d o lu , Ege ad aları ve hatıâ İ alya ve S icilya sah ille rin i tehdit
altında b u lu n d u r d u . İm p a ra to rlu ğ u n şim a li g a rb isin d e SlavJar B aikan y a rım a d a s ın ın b ü y ü k b ir k ıs m ın ı işgal ettiler ve
Y u n a n is ta n ve P eloponnese g ird iler. A y n ı z a m a n d a şim al
h u d u d u n d a (V II nci asrın ik in c i nısfında) B ulg ar k ıra llığ ı
te şe k k ü l ediy o rd u. B u hâdiselerin heyeti m ec m u a sı im p a r a ­
to r lu ğ u y epyeni b ir vaziyete soktu ve en fazla tehlikede
b u lu n a n vilâyetlerde geniş m ın ta k a la r y a ratm a k ve b u n la r ı
b ü y ü k askerî bir k u d re tin k u m a n d a s ı altına vazetm ek g ib i
tedb irlere b a ş v u rm a k m e c b u riy e tin i ih d a s etti. Bu suretle
im p a r a to r lu ğ u n tedricî surette askerileştiğine şahit o lu ­
y o ru z (88).
U m u m iy e tle tem lerin m u a y y e n b ir k a n u n la teşekkül
e tm e m iş o ld u k la r ın ı
göz ö n ü n d e b u lu n d u r m a m ız lâzımd ır.H e r tem in, bazan o ld u k ç a u z u n b ir iarihcesi vardır. T em le­
rin u m u m î m enşe’i meselesi, anc ak her tem e dair yap ılacak
h u s u s î araştırm alarla h a llo lu n a b ilir. Bu no ktay a dair Kulak o v s k i’n in y azıları b ü y ü k bir e h e m m iy e ti haizdirler. Bu
â lim H e ra k liu s ’un, İran lılara karşı k a za n m ış o ld u ğ u zaferden
sonra, alm ış o ld u ğ u askerî tedb irlerin y eni id ari re jim in
b a ş la n g ıç hoktası o ld u ğ u fik rin d e d ir. Bu fik ri L. B rehier
d a h i m ü d afa a etm ektedir. H e ra k liu s, E rm e nistanı y e nid e n
te ş k ilâ tla n d ırd ığ ı esnada, h iç bir sivil m e m u r nasbetm em işti;
b in a e n a le y h
tem ler sistem i H e ra k liu s ’u n E rm e nistanda
tatbik etm iş o ld u ğ u re jim in d iğe r vilâyetlere te şm ilin d e n
b aşka b ir şey d e ğ ild ir (89).
E rm e n ista n m is a lin i ih tim a l H e ra k liu s z a m a n ın d a , İran
tehlikesi karşısında, im p a r a to r lu ğ u n şarkta, tedricî askerileş­
tirilm e safh a ların d an b iri olarak telâkki edebiliriz.
F.
I. U spenski, H e ra k liu s z a m a n ın d a k i tem ler teşkilâtın­
d a n bahsederken, o za m a n la r Balkan' y a rım a d a s ın ı istilâ
etm iş olan S la v ların «B itin y a n ın k o lo n iz a s y o n u için b irço k
g ö n ü llü g ö n d e rm e k suretiyle A n a d o lu d a tem ler re jim in in
h u s u le gelm esine y a rd ım etmiş o ld u k la rın ı» beyan etm ekte­
d ir (90). T abiî R u s â lim in in bu no ktai n aza rı k a b u l olunm ıy a b iiir . V II nci asrın so n u n d a , y ani Ju s tin ia n II z a m a n ın d a ,
8 0 0 0 0 S la v m O p s ik io n tem ine yerleştirilm e sind en önceAnad o lu y a v u k u b u la n kü tle h alin d e Slav m uh a ce re tin e dair h iç ­
b ir m a lû m a tım ız y o k tu r (91).
Y a k la şm ış o lan te h lik e n in ö n ü n e b ir sed çe k m e k için
şarkta, V II n ci asırda, dört b ü y ü k askerî m ın ta k a vücude getirilm iş ve b u n la r ın b ilâh a re « em» a d ın ı alm ış o ld u ğ u ­
n u b iliy o ru z . B u n la r : A n a d o lu n u n şim a li şarkîsinde, E rm e ­
nistan h u d u d u n d a A rm e n ia ç i (A rm e n iak o i) (92) ve Anatoliçi’ler (A natolikoi, şark m a n a sın a gelen grekçe " &
— anatole,, kelim esinden); A n a d o lu n u n b ü îü n oria k ıs m ın ı işgal
eden ve h u d u tla rı şarkta K ilik y a, garpte ise Ege d e n izi sah il­
lerine k adar u z a n a n b u ik i m ın ta k a im p a r a to r lu ğ u A raplara
karşı h im a y e edeceklerdi. — M a rm a ra civarır. da k â in “A llah ın
h im a y e sin d e b u lu n a n şahane O p sik io n ,, (grekçe “Oı|>£xıov„ ;
lâtince Obseguium) payitahtı haricî d ü ş m a n la ra karşı k o ru y o rd u .
A n a d o lu n u n c e n u p sah illerinde ve civar ad alarda teessüs
eden “C arav isio n o ru m ,, d e n iz tem i B izansı A rap d o n a n m a ­
sının taa rru zla rın a karşı m ü d a fa a etm ekle m ükellefli; b u
tem e b ilâh are, ih tim a l V III in c i asırda, Ç ib ir a :ot (Cibyrrhaeote) ad ı ve rilm iştir. Bu ilk dört te m in şarkta te ş e k k ü lü
m ü n ase b e tiy le gayet enteresan bir mesele ortaya atılm ıştır t
b u ra d a B izans h ü k ü m d a r la r ın ın alm ış o ld u k la rı tedb irle rle
S asanîlerin id are sind eki İran im p a r a to r lu ğ u n u n , V I nci asırda*
K avad ve H ü sre v A n u ş irv a n z a m a n ın d a k i askerileştirilm esi
ara sın d a k i calibi d ik k a t b e n ze rlik bahis m e v z u u d u r . İranda*
refo rm lar sona erdikten sonra, İran im p a r a to r lu ğ u n u n b ü tü n
arazisi d a h i dört askerî k u m a n d a n lığ a ay rılm ıştı. E Stein b u
hususta şöyle y a zıy o r: “ B enzerlik o k a d a r tam ve okaclar
d e rin d ir k i b u n u a n c a k k e n d in i bilen tek bir irade y aratabi­
lirdi,, (93). Bu neticeyi, H e ra k liu s 'u n K a v a d ve H ü s r e v ’in
re fo rm la rın ı tetkik etm iş ve ih tim a l İran a rşiv in d e n ç ık m ış
ve sikaları g ö zd e n g eçirm iş o ld u ğ u n u b e y an eden bazı
m e h a zla rd a n ç ık a ra b iliy o ru z (94). “D ü ş m a n d a n b ir şeyler
öğrenm eği
h a k ik î devlet a d a m la rı her za m a n a rzu et­
m işle rd ir,, (95).
B alk an y a rım a d a sın d a , B ulg ar ve Slavlara karşı, T rakya
m ın ta k a sı teşkil-olundu. D a h a sonra, ih tim a l V II nci a s m
so n u n d a , Hellas y a h u t “H e la d içi’Ierin (H elîadiko i) askerî
m ın ta k a sı yaratıldı; b u tedbir S lavların Y u n a n ista n r istilâları­
na karşı alınm ıştı; diğe r taraftan Sicily a m ınta ka sı a y n ı de­
virde A k d e n iz in garp k ıs m ın ı tehdit etm eğe başlam ış olan
A ra p la rın b a h rî tecavüzlerine karşı y aratılm ıştır. U m m iy e tle
(istisnalar pek enderdir) b u m ın ta k a la r — tem ler — strateg’ler
tarafından (strategoi) idare o lu n u y o rd u . Ç ib ira io t (Cibyrrhaeote) te m in in şefi “ drungarius,, (vis am iral) a d ın ı ve O p s ik io n
valisi “ comes,, ü n v a n ın ı aldı.
V II
nci asırda, îr a n te h lik e sin in v a h a m e ti karşısında,
H e ra k liu s im p a ra to rlu ğ u askerîleştirm e işine k o y u ld u . Fakat
e lim izd e k i m a lû m a ta
göre, y a ln ız E rm e n ista n ı y e n id e n
te şk ilâtla n d ırm a ğ a m u v a ffa k olab ildi. İra n lıla ra karşı k a z a n ı­
lan p arlak zaferden ve Suriye, Filistin ve M ısırın geri a lın ­
m a sın d a n sonra bu v ilây etlerin âcile n y e n id e n te şk ilâtlan d ı­
rılm ası im p a ra to rlu k için m ü b r e m b ir ih tiy aç h a lin i alm ıştı.
Fakat H e ra k liu s b u işi b a şa rm a ğ a v a k it b u la m a d ı; ç ü n k ü az
b ir m ü d d e t sonra A raplar b ü tü n b u vilâyetleri fethettiler.
İran tehlikesi ortadan k alk m ıştı, fakat o n u n y e rin e daha
v a h im ve daha k o r k u n ç bir tehlike, y a n i A rap tehlikesi
k a im o lm u ş t u : işte b u sebepten H e ra k liu s ’u n halefleri b u
im p arato r tarafından ç izilm iş o lan y o llard an gittiler ve A rap
tehlikesine karşı y u k a rıd a z ik r o lu n a n ve d a h a o za m a n la r
h e n ü z « t e m » a d ın ı taşım ıy an askerî rm ntak aları yarattılar.
A y n ı z a m a n d a im p a ra to rlu ğ u n ş im a lin d e k i S lâv ve B ulg ar
tehlikesi V II nci asırda, H e ra k liu s ’u n haleflerini, b u m ü d a fa a
ve h im a y e m e to d la rım B alkan y arım a d ası ve Y u n a n is ta n a
teşm il etm eğe icbar etti.
Y u k a rıd a z ik r o lu n a n ik i b ü y ü k askerî te şe k k ü l ve ik i
e k sarklık ta sivil otoriteler m e v k ile rin i h e m e n askerî valilere
terk etme di ler. Bu m ın ta k a la n n ekserisinde, m ü lk î idare ve
m ü lk î vilâyetler (e p a r k ’lık la r ) y e n i re jim d e dahi, m e v cu t o l­
m a k a d e v am ettiler. Fakat dış tehlikelere karşı k o y a b il­
m e k için tam salâhiyetle teçhiz e d ilm iş o lan askerî otoriteler
m ü lk î idarede g ü n d e n g ü n e artan bir n ü fu z a m a lik ol­
d u lar. E. S te in’in işaret ettiği g ib i «H e ra k liu s ’u n e k m iş o ld u ğ u
to h u m , bilâhare, h a r ik ü lâ d e b ir surette in k işa f etmiştir»
(96).
711-717 ANARŞİSİ
Ju stin ian II den sonra tesadüfi olarak tahtı işgal etmiş
o lan ü ç im parator, V ard an y a h u t F ilip p ik u s , Anastas II ve
Teodos I I I , kısa b ir za m a n zarfında d e v rild ile r. B ü tü n im p a ­
rato rluk ta anarşi ve isyan h ü k ü m fe r m a o ldu . V ard an, monotelizm i h im a y e etm ekle, R o m a ile m ü n a se b a tı kesti. Fakat
Anastas pap a ile y e n id e n sulh tesisine m u v a ffa k o ldu . D ış
siyasette im p a ra to rlu k bilhassa b e d b a h t o ld u . B ulg arlar k e n ­
dile rine karşı d o stluk iz h a r etm iş o lan Ju s tin ia n ’m k a tlin in
Bizans İmparatorluğu Tarihi
19
in tik a m ın ı a lm a k üzere, ce nuba d o ğ ru y ü r ü d ü le r ve İstan­
b u la k a d a r geldiler. A ra p lar dahi, d a im î surette k a ra d a n
A n a d o lu d a ve d e n izd e n Ege ve M a rm a rad a ilerliyerek p a y i­
tahtı tehdit ettiler. İm p a ra to rlu k , 610 ih tilâlin e te k a d d ü m
etm iş o lan devreye benzeyen en n a z ik dev rlerden b irin i
g e çiriy o rd u ve bir kere daha ah v a l im p a r a to r lu ğ u kat’î bir
h a ra b id e n k u rtarabilece k m a h ir ve k u v v e tli bir insana
lü z u m hissettiriyordu. Bu k a b il bir insan A n ato lik 'le rin strategi o lan ve b irço k taraftara m a lik b u lu n a n Leon’u n şah­
sınd a b u lu n d u . . Y aklaşm ış olan te h lik e ka rşısın d a b ü y ü k
a c zin i a n la m ış o lan zayıf Teodos I I I im p a ra to rlu k m akam ın»
da n ç e k ild i ve Leon 717 de m u ta n ta n b ir surette İstanbu la
g ird i ve patrik tarafından Ayasofyada tetviç o lu n d u . Leon
Teodos I I I ü n hay atına k ıy m a d ı. İşte b u suretle k e ndine,
tem teşkilâtı d a h ilin d e , geniş selâhiyetler v e rilm iş o lan askerî
valile rden b iri im p a ra to rlu k m a k a m ın a çık ıy o rd u .
'
HERAKLİUS SÜLÂLESİ ZAMANINDA
EDEBİYAT, MAARİF VE SANAT
E debiyat ve sanat şa h a la rın d a 610 d a n 717 ye kadar
u z a n a n dev ir b ü tü n B izans ta rih in in en k a ra n lık de v rid ir.
B u n d a n e v v e lk i asrın şay anı d ik k a t v e rim in d e n sonra insan
d im a ğ ın ın yaratıcı k u d re ti ta m a m iy le zail o lm u ş g ib i g ö r ü n ü ­
yor. Bu d e v rin k ıs ır lığ ın ın başlıca sebebini b ü tü n enerjisini,
a ra zisin i h a ric î d ü ş m a n a karşı m ü d afa a etm ek üzere teksif
etm ek m e c b u riy e tin d e k a lm ış olan bir im p a ra to rlu ğ u n
siyasî d u r u m u n d a a ra m a k lâ z ım d ır. M edeniyet b a k ım ın d a n
en ileri g itm iş ve fik ir sah asında en v e lût o lm u ş olan Suriye,
Filistin, M ısır ve Ş im alî A frika şark v ilây e tle rin in evvelâ
İra n lıla r, b ilâh a re A raplar tarafından fethi, A n ado lu, A k d e n iz
ad aları ve hattâ İs ta n b u lu n A rap tehlikesine, B alkan y a rım ­
a d asın ın ise Avar-Slav tehlikesine m a ru z b u lu n m a s ı.... işte
b ü tü n b u sebeplerin heyeti m e c m u a sı entellektüel ve artistik
in k işa fı ta m a m iy le sekteye uğrattı ve b u g a y rı m ü sa it şartlar
y aln ız im p a ra to rlu k ta n a y rılm ış o lan vilâyetlere değil, fakat
im p a r a to r lu ğ u n elinde k a lm ış o la n la ra d a h i şam il o ldu .
B ü tü n b u devre zarfınd a B izans im p a r a to r lu ğ u n d a b ir
tek tarihçi yetişm edi,
H e ra k liu s’u n
z a m a n ı saltanatında
y aşam ış o lan Ayasofya d iy a k o s la rm d a n P isid yalı [A nado lu
eyaleti] Jorj âh e n k ta r ve k u s u rs u z m ısralarla b u im p a ra to ­
r u n İra n lıla r ve A varlara karşı y a p m ış o ld u ğ u askerî sefer­
leri tasvir etti. B u zat üç tarih î eser b ıra k m ış tır: 7° İmparator
Heraklius’un Iranlılara karşı seferleri; 2° Avarların İstanbula karşı
626 senesinde yaptıkları taarruz ve bunların Meryemin müdahalesi
sayesinde mağlûbiyeti. 3° Herakliad(Heraklias) y a h u t H e ra k liu s için
b u im p a ra to ru n Ira n lıla ra karşı k a z a n m ış o ld u ğ u n ih a î zafer
vesilesiyle y a zılm ış o lan b ir
m e d h iy e . - P o le m ik , elejiak
ve teolijik m ahiyette olan d iğe r eserler arasında b ir ne v i
d id a k tik , felsefî ve teolojik şiir o lan ve h ilk a ti âle m d e n bal>
seden ve m u a s ır hâdiselere dahi işaret ey ley en “Heksaemeron„u
(Altı g ü n ) kay d e d e b iliriz. H ıristiy a n m u h a r r ir le r in in kendisi
ile en fazla ün siy e t p ey da etm iş o ld u k la r ı b ir m e v z u a m a lik
b u lu n a n b u eser B izans im p a r a to r lu ğ u h u d u tla rı d ışın d a
d a h i ta a m m ü m etti. M eselâ “Heksaemeron,, u n X IV ü n c ü asra;
çık a n b ir S lâ v - R u s tercüm esini b iliy o ru z. P isid y alı Jo rj’u n
edebî k a b iliy e ti m ü te a k ip asırlard a ta k d ir e d ilm iş ve hattâ
X I in c i asırda, m e ş h u r B izans m ü v e r r ih ve filosofu M ih a il
Psellos şu m eseleyi ortaya atm a k m e c b u riy e tin d e kalm ıştır:
“E v ripide s ve P isid yalı Jo rj’dan acaba h a n g is i d a h a iy i şiir
y a zm ıştır?,, B u g ü n k ü fen Jo rj’u B izansın en iyi p ro fan şairi
olarak te lâk k i etm ek tedir (97).
K ro n ik cile r arasında A n ta k y alı Jan ve “ K ro n ik o n Paskale,,
(yani Paskalye k r ö r tik i)n in a n o n im M ü e llifin i zik re tm e liy iz,
H a re k liu s d e v rin d e y aşam ış olm ası m u h te m e l o lan A nta k y alı
Jan, Â d e m ile b a şlıy an ve im p arato r Fokas’m ö ltim ü ile sona
eren (610) b ir d ih an k r o n ik i yazdı. B u eser y aln ız parça
h a lin d e bize k a d a r gelm iştir; b u n d a n d o lay ı b u eserin m ü e l­
lifi h a k k ın d a b ü y ü k m ü n a k a ş a la r y ap ılm ıştır: H attâ b ü
m ü e llifin A ntaky alı o lan Ja n M alalas o ld u ğ u id d ia edil­
m iştir. Bize k a d a r gelm iş o lan p arçalardan istid lâl olunabildiği-ne göre A n ta k y a lı Ja n ’ın eserini M alalas’ın eserinin fev­
k in d e ad detm ek lâzım d ır; ç ü n k ü b u zat c ih a n ta rih in i b ir Anta k y a lın ın m a h d u t n ö k ta i n aza rın a göre tetkik etm em ek
tedir; çok d a h a g e n iş ta rih î g örüşe m a lik tir. A y n ı z a m a n ­
da b irin c i derecede m e h a zla rd a n d a h a m a h ira n e b ir tarzda
istifade etm ektedir. — Y in e H e ra k liu s d e v rin d e m e ç h u l b ir
papas  d e m d e n M. s. 6 2 9 senesine k a d a r gelen v a k a y iin
sadece b ir te z e k k ü rü n d e n ibaret o lan, fakat a y n ı z a m a n d a
o ld u k ça enteresan tarihî m ü lâ h a z a la r ihtiva eden K ro n ik o n
P ask ale’yi (P askalya k ro n ik i) telif etm iştir. Bu o rijinalitesiz
eserin başlıca e h e m m iy e ti k r o n ik için k u lla n ılm ış o lan m e ­
h a zla rın tesbitinde ve m ü e llifle m u a sır o lan h âdisatın d erin
b ir surette te tkik ind e d ir.
Teoloji sahasında m o note lit kavg ası, b ir z a m a n la r m o n o ­
fisit k a vg ası gibi, b irço k eserlerin ortaya çık m a s ın a sebep oldu;
fak at b u n la r, m onofisit y azıları g ib i, V II nci asır ko n sille ri
tarafından m a h k û m ed ilm iş ve b u n d a n d o la y ı süratle ortadan
k a lk m ış o ld u k la r ın d a n z a m a n ım ız a k a d a r g elm e m işle rd ir. îşte
b u sebepten b u eserler h a k k ın d a b u n la r d a n , red m aksad iy le ,
a lın m ış b a zı parçalar ih tiv a eden y a ln ız altıncı u m u m î k o n sil
ve sik aları ve “G ü n a h çık artan M a k s im „ in eserleri sayesinde
b ir h ü k ü m ve re b iliy o ruz.
G ü n a h çık artan M a k sim B izansm e n şay an ı d ik k a t teolog­
la r ın d a n b irid ir. H e ra k liu s ve K o nstantin II n in m u a s ırı olan
M a k s im m o note lit m ü cad e le sin d e O rto d o k slu ğu n en hararetli
m ü d a fii o lara k ortaya çıktı. M ak sim , kanaatleri y ü z ü n d e n
hapse 'atıldı ve b irço k işkencelerden so nra K afkasyada, uz'ak
L â z ik vilâyetine s ü r g ü n e g ö n d e rild i ve b u ra d a ö lü n c e y e
k a d a r k a ld ı. K a le m m ü n a k a şa sı, m u k a d d e s y a zıla rın şerhi,
riyazet, m istisizm ve d in î ây in le r sah asında telif etm iş o ld u ğ u
eserlerde m e ş h u r ü ç kilise b a b asın ın — B ü y ü k Atanas, Nazi*
a n z ’lı G re g o r ve N issa’lı G re g o r — ve a y n ı z a m a n d a “Areopagit,, (Psevdo -A reopagit) lâ k a b ım taşıyan D enis’in m istik
te lâ k k ile rin in tesiri altınd a b u lu n m a k ta d ır .M a k s im ’in y azıları
B izans m is tis iz m in in in k işa fı iç in bilhassa m ü h im o lm u ş ­
tur. M a k s im ’i tetkik etm iş o lan z a m a n ım ız âlim le rin d e n
b iri şöyle y a zıy o r: “A reopagit D e n is’in k u r u ve sp e k ü ­
latif m is tisizm in i aşik an e riyazetin c a n lı a h la k m eseleleri ile
b irle ştirm iş o lan M ağfur M a k s im Bizansta, m u a h h a r birço k
ehli z ü h d ü n eserlerinde k e n d in i tekrar gösterm iş o lan m isti­
s iz m in can lı b ir tip in i y aratm ıştır. B in a e n a le y h B izans m is ­
tis iz m in in , k e lim e n in tam m an asiy le , h a k ik î yaratıcısi olarak
te lâk k i o lu n a b ilir,, (98). M aalesef M a k s im te lâ k k ile rin in
sistem atik b ir tarifini terketm em iştir ve b iz b u n la rı m ü te a d ­
dit eserlerinin m u h te lif y e rle rind e n a ra y ıp b u lm a k m e c b u ­
riye tind eyiz. M ak sim teolojik ve m istik y azılard a n m a ad a
bir ta k ım enteresan m e k tu p la r d a h i telif etm iştir.
M a k s im ’in y a zıla rın ın tesiri ve e h e m m iy e ti şarka m ü n h a ­
sır k a lm a d ı; fak at garpte d a h i ta a m m ü m etti. B u tesirlerin
b ir ak si sedasını m e ş h u r IX u n c u asır g arp m ü te fe k k iri Jan
S kot E r ig in ’in (Johannes Skotus Eriugena) eserlerinde b u lm a k
k a b ild ir. A y n ı z a m a n d a A reopagit D enis’in eserlerine karşı
b ü y ü k b ir a lâk a gösterm iş olan b u zat, bilâh are, D enis’in
«gayet k a ra n lık » fik irle rin i, b u n la r ın «h a rik ü lâ d e b ir surette»
.M a k sim tarafından izah e d ilm iş o lm a la rı sayesinde, k a v ra ­
y a b ild iğ im b e y an etm iş ve M a k s im ’i “ilâ h ı filo sof», ‘‘â lim i
k ü l,,, “üstatların en b ü y ü ğ ü „ ilâh... g ib i tabirlerle tavsif
eylem iştir. M a k s im ’in Teolog G re g o r’a d a ir y a zm ış o ld u ğ u
b ir eseri E rigen lâtinceye tercüm e etm iştir (99). M a k sim ’in
k e n d in d e n daha genç b ir m u a sırı, S inalı (y ani Tur Sinalı)
Anastas d â h i m ü n a k a ş a ve tefsir sah alarında, M ak sim
tarzında, fakat M a k s im ’in k â b ın a v a fm a k s ız m , b irta k ım
eserler y azm ıştır.
H a g io g rafy a sahasında K u d ü s p a trik i S o fronius’u zikre^
deb iliriz; m u k a d d e s şehrin A raplar tarafından m uh a sarasın a
şahit olan b u zat M ısırın ik i m illî azizi olan K iru s ve Johannes’in m a rtir ve keram etleri h a k k ın d a u z u n b ir risale yaz^
m ıştır. S o fronius’u n eseri coğrafya, tarih, örf ve âdetlere dair
b ir h a y li m a lû m a t ih tiv a etm ektedir. A y n ı V II nci asırda
yaşam ış o lan K ib risin N eapolis şehri p isk o p o su L eo ntius’u n
eserleri daha enteresandır. Bu zat m ü te a d d it “hal te rcü m e ­
leri,, n in m ü e llifid ir; b u n la r arasında V II nci asırda İske n­
deriye p atrik i o lan M a ğ fu r (yahut R a h im ) Jo h a n n e s’in hayatı
o d e v rin İçtim aî ve İktisadî hayatı iç in h u su sî bir e h e m m i­
yete m aliktir. N eapolis’li Leontius Azizlerin hal tercümelerini
h a lk kütleleri iç in y azm ış o ld u ğ u n d a n do layı h ag iog rafların
b ü y ü k b ir k ıs m ın d a n a y r ılm a k ta d ır : b u sebepten, lisanı k o n u ­
şu la n a v a m lis a n ın ın ku v v e tli b ir tesiri altın d a d ır (100).
D in î İlâh ile r sahasında V II inci asır G iritli A ndreas tara­
fın d a n tem sil o lu n m a k ta d ır. Ş am d a d o ğ m u ş o lan A ndreas
h a y a tın ın b ü y ü k bir k ıs m ım , A rap fü tu h a tın d a n sonra, S u ri­
ye ve Filistinde g eçirm iştir. B ilâh are G ir it p isk o p o su o lm u ş ­
tur, İlâ h i m ü e llifi olarak A ndreas b u g ü n d a h i ortodoks k ili­
sesinde, b ü y ü k p erhizde, ik i defa o k u n a n b ü y ü k İlâhisi, y a ­
n i ‘ K a n o n , u ile tan ılm a k tad ır. B u İlâ h in in bazı k ısım la rı
R o m a n u s M elodus’u n tesirini gösterm ektedir. İlâh î Â d e m in
s u k u tu n d a n ve K u rta rıc ın ın sözleri ve ef'alinden b a şlam ak
suretiyle A h di A tikin başlıca h âd ise le rin i zikretm e ktedir.
.294
.
b İz a n ş
İm p a r a t o r l u ğ u
t a rIh
!
;
H e ra k liu s sülâlesi d e v rin d e k i k a r a n lık im tih a n seneleri­
n in edebî faa liy e tinin b u kısa taslağı b u dev irde yaşam ış
plan adedleri m a h d u t B izans m ü e llifle rin d e n ekserisinin, k ıs­
m e n m ü s lü m a n fatihlerin ta h a k k ü m ü altına g irm iş o lan şark
v ilây e tle rin d e n neş'et etm iş o ld u k la r ın ı gösterm ektedir.
. H e ra k liu s s ü lâle sin in h a ric î h âdisele ri naza rı itibare a lı­
nac a k o lursa b u devreye ait h iç b ir sanat ab id e sin in m a h fu z
k a lm a m ış o lm asına taaccüp edilm ez. B u n u n la b e ra b e r bize
k a d a r g e lm iş o lan b irk a ç eser B izansta B ü y ü k Ju s tin ia n ’ın
altın d e v rin d e atılm ış o lan sanat te m e lle rin in ne k a d a r sağ­
la m o ld u k la r ın ı gayet va zih o lara k gösterm ektedir.
V I inci aşrın ik in c i n ısfın d a n itib are n B izans sanatının
im p a ra to rlu k d a h ilin d e hafif b ir ziy a saçm asına r a ğ m e n b u
sanatın tesiri k e n d in i im p a ra to rlu k h u d u tla r ın ın d ışın d a g a ­
yet açık bir surette gösterm ektedir. T arihleri b ilin e n b ir ­
ta k ım E rm e n i kiliseleri B izans tesirinin p a rla k n ü m u n e le rid ir.
Bu kiliseler arasında 611 ile 6 2 8 seneleri arasında restore
e d ilm iş o lan E çm ia zin (Eçmîyadzin ) ka te d ralin i v e y a h u t A n id e k i
kale kilise sini (622) ilâh ... k a y d e d e b iliriz. 6 8 7 - 6 9 0 da in şâ
e d ilm iş o lan K u d ü s te k i Ö m e r c a m ii tam m a n asil e bir B izans
eseridir. R o m a d a k â in Santa M aria A n tiq u a kilise sin in bazı
freskleri V II in c i v e y a h u t V I I I in c i asrın b a şla n g ıc ın a ait­
tirler (101).
U m u m î eserler için fasıl I e b a k ın ız.
MÜNFERİT SALTANATLARA DAİR MONOGRAFİLER:
D ra p e y r o n (L.)» L’E m p e re u r H eracliu s et l’E m p ire byzantin au V lI I e siecle (Paris, 1869). — E sk im iştir.
L a s k in (G .)» H erakliu s. V lln c i asrın ilk n ısfın d a B izans
Devleti (H arko f, 1889). Y eni m e h a zla r. Rusça.
EûayyE/İSYjç (T.), Hf<£xXeıoç <5 aöxoxp&x<op xoü Buçav-cîou (Odessa,
1903). — Kısa ve top lam a bir eser.
Prim ce (A .), L’Im p e ra to re Eraclio (Firenze, 1905). -En iyi
m o nog rafi.
K e s tn e r (T .), D e im p e rio C on stan tin i I I I , 641-668 (Leipzig, 1907). — K ısa ve d o ğ ru b ir disertasyon.
D ie h l (Ch.)» L’E m p e re u r au nez coupe. R e v u e de Paris,
1. Ja n v . 1923.
A y n ı m ü e llifin «Choses et gens de Byzance»
(Paris, 1926) a d lı eserinde (sah. 173-211) tekrar basılm ıştır.
ARAP VE İSLÂM TARİHİ:
W e il (G.)» G eschichte der C halifen
C ild I. — Faideli.
(M a n n h e im , 1846).
M üiler (A .)» D er İslam M orgen - u n d A b e n d la n d (Berlin,
1885). C ild I-II.
K r y m sk i
(A.),
M u h a m m e d îlik
tarih i
(M o sk o v a ,
1903 — 1904). — Rusça.
G o ld z ih e r (L .)* D ie R e ligio n des Islam s. (Die K u ltu r der
G egenw art.... v o n P. H in n e b e rg , D ie R e lig io n des O rients
(1913), III , 1. 2 in ci tabı)
G o ld z ih e r (L .)* V o rlesung en ü b e r den İslam (H eidelberg,
1910).
C a e ta n i (L.)* (p rincip e di Teano), A n n a li dell’Islam (M i­
lano, 1905-1926), G ild I- X (neşredilm ektedir). — İlk halifeler
d e v r in d e k i B izans- A rap m ü n a s e b a tın m tetkiki için gayet
m ü h im p ü b lik a sy o n .
C a e ta n i (L.)» S tudi d i storia orientale (M ilano, 1911-1914).
C ild I ve I I I . — îslâm iy e tin başlang ıç tarih i için m ü h im .
M ednikov (N.), A ra p la rın feth inden H açlılara k a d ar Filis­
tin ; A rap m e h a z la rın a göre (Sen Petersburg, 1897-1902).
C ild I-IV. — A rap m e h a z la rın d a n b irta k ım not ve m o n o g ra fi­
lerle y a p ılm ış rusca tercüm esi.
B e ck e r (C.)» V o m W e rd e n u n d W esen
W e lt (L eipzing, 1924), C ild I.
d er islam ischen
TEMLERİN TEŞKİLÂT TARİHİNE DAİR :
D ie h l (C h.), L’O rig in e d u reg im e des them es dans l’Empire
b y zan tin . (E tud e s B yzantines (P a ris, 1905), sah.
2 7 6 - 2 9 2 ). — Bu tetkik in b irin c i tabı «Etudes d ’histoire d u
m o y e n âge, dediees â G. M o n o d (1896)» da intişar etmiştir.
G e lze r (H.), D ie Genesis de b y za n tin isc h e n Themenverfassung (Leipzig, 1890).
Ü spen ski (F. I.), Bizans im p a r a to r lu ğ u n u n askerî teşkilâtı
(İzvestia ru sk a g o arkeologiceskago Instituta ve Konstantino p olâ, C ild V I (1900) — Rusca.
B ro o k s (E. W .)f A rabic Lists of the B yzantine Themes.
(Jo u rn a l of H elle n ic Studies XXL,1901, s. 67-77).
Ü spen ski (C. N.), T em lerin teşkili. A y n ı m ü e llifin «Bizans
tarih i hülâsası» ad lı eserinde (M oskova, 1917, s. 144-152)
intişar etm iştir. — Rusca.
K u la k o v s k i (J.), B izans tarihi (1915), III , s. 3 8 7 - 4 3 1 . -—
Rusca.
S tein (E.). Z u r E ntste h un g der T hem enverfassung. Stu­
dien Zur G eschichte des b y zan tin isch e n Reiches v o rn e h m lic h
unter den K aisern Ju stin u s II u n d T iberius C onstan tinu s
(Stuttgart, 1919), s. 117-140.
S te in (E.), E in Kapitel vom persischen u n d v o m b y z a n tin i­
schen Staate ( B yzantinisch — n e u g riechisch e Ja h rb ü c h e r
1,1920, bilhassa s. 70- 8 2 ).
FASIL V
İK ON OKLAST DEVRİ
I — İZAVRİYA YAHUT SURİYE SÜLÂLESİ DEVRİ
(717 - 802 )
İZAVRİYA YAHUT SURİYE SÜLÂLESİ
Pek y a k ın bir za m a n a k adar y eni s ü lâle n in m üessisi
Leon I I I e (717-741) İzav riy a lı b ir vasıf ve b ir isim v e riliyo r
ve ah fadına u m u m iy e tle Iza v riy a sülâlesi d e n iliy o rd u . Fakat
X IX u n c u asır s o n u n d a Leon I I I ü n İza v riy a lı o lm a y ıp
S u riy e li o ld u ğ u fik ri ortaya atılm ıştır (1). Bu nazariye
b u g ü n bir kaç m ü v e r r ih tarafından k a b u l o lu n m a k ta d ır (2).
Bu n o k ta d a k i k a rış ık lık şu h âd ise d e n neş’et etm ektedir:
b ir taraftan L eon’un m enşe’ine d a ir başlıca m eh az olan IX
u n c u asır başlang ıcı k ro n ik çisi Teofanes şöyle y azm aktadır:
“İzav riy a lı Leon anasıl G e rm a n ik e li ve hakikatte İzav riyalı
idi* (3). D iğ e r taraftan p a p a n ın
k ü tü p h a n e c is i Anastas
tarafından a y n ı asrin (IX u n c u asır) ik in c i nısfında tercüm e
ed ilm iş olan Teofanes’in lâtince v e rsiy o n u İzav riy a d an h iç
ba h se tm e y ü p L e o nun G e rm a n ik e ’den neş’et ettiğini ve ariasıl S uriy e li (genere Syrus) o ld u ğ u n u beyan etm ektedir (4):
G e n ç Stefan’ın «Hayatınnda. d a h i Leon’u n «anasıl S uriy eli»
(ö trvpo yevrjç) o ld u ğ u
y azılıd ır (5). G e rm a n ik e
S u riy e n in
şim al h u d u d u n d a , K ilik y a n ın şa rk ın d a idi. Bir arap m e h a zı
Leon’u «M araşın (yani G e rm a n ik e 'n in ) bir h ıristiy an vatan­
daşı» olarak gösterm ekte ve bu im p a ra to ru n her ik i dili, yani
arapca ve r u m c a y ı fasih ve d o ğ ru o lara k k o n u ş tu ğ n u u
b ild irm e k te d ir (6). Z a n n ım ız a göre Teofanes’in b ir Suriye
şehri olan G e r m a n ik e ’yi İzav riya v ilây e tin d e k i Germaniko po lis ile k a rıştırm ış o ld u ğ u n u farzetm eğe lü z u m y o k ­
tu r (7). L eon’u n m enşe’ ba ım ın d a n S u riy e li olm ası pek m u h ­
temeldin;; b u n u n la beraber bazı âlim le r, m eselâ J. - A. Kulakovski, b u n azariyey i y anlış olarak te lâk k i etm ektedirler (8).
Leon I I I ü n o ğ lu K onstantin V K o p ro n im (741-775), ilk
evvelâ, H a zar h a n ın ın k ız ı îre n ile e v le n d i ve b u k a d ın d a n
bir o ğ lu o ld u (Leon IV); k e n d isin e alelekser «H azar» lâk a b ı
verilen b u Leon 7 7 5 den 7 8 0 e k a d a r saltanat s ü rd ü . Leon
îre n n a m ın d a A tinalı genç b ir grek k ız ı ile evlendi. Bu k a ­
dın, ko ca sın ın ö lü m ü n d e n sonra, o ğ lu K onstantin V I daha
h e n ü z sin n i rüşte vasıl o lm a d a n im p a ra to r ilâ n ed ilm iş ol­
d u ğ u n d a n , (780-797), bilfiil im p a ra to rlu ğ a h â k im o ld u . G e nç
im p arato r, y a ln ız başına saltanat sürebilecek bir çağa geldikte,
o ğ u l ile haris ana arasında, k u d re t y ü z ü n d e n , b ir ih tilâf çıktı,
îre n g alip geldi; o ğ lu n u tahttan in d ir d i ve g ö zle rin i çıkarttı.
B u n d a n sonra tek b aşına en y ük se k m a k a m ı işgal etti
(7 9 7 - 8 0 2 ). îr e n ’in ism i ortaya m ü h im bir m esele atm aktadır:
B izans im p a r a to r lu ğ u n d a k a d ın la r tahta çık ıp en y ük se k
k u d re ti h aiz o lab ilirle r m i idi, y a h u t başka b ir ifade ile, im ­
p ara to rlu k d a h ilin d e tam m a n asiy le saltanat süre b ilirle r m i
idi? İm p a r a to r lu ğ u n k u r u lu ş u n d a n beri im p a ra to rla rın k a r ı­
ları «Avgusta» ü n v a n m ı taşıyor ve o ğ u lla rı k ü ç ü k yaşta b u lu n ­
d u k la r ı m üddetçe, b u n la r n a m ın a , im p a ra to rlu k m a k a m ın ın
icabettirdiği vazifeleri ifa e diy orlardı. V in c i asırda, y u k a rıd a
g ö r m ü ş o ld u ğ u m u z veçhile, Teodos’u n k ızk a rd e şi P u lkeria,
b u im p a ra to ru n sahaveti z a m a n ın d a , n a ib lik vazifesini g ö r ­
m ü ş tü r. D iğ e r taraftan b ir k a d ın m üste sn a b ir m e v k ie sah ip
o ld u ve siyasî işler ü ze rin d e son derece m üeesir oldu : b u
k a d ın B ü y ü k Ju s tin ia n 'ın k arısı Teodora idi. Fakat b u n la r bir
kardeş y a h u t b ir o ğ u l n a m ın a icra edilen k a d ın la r saltanatına
ait m isalle rd ir ve T eodora’n ın siyasî n ü fu z u ta m a m iy le koca­
sının h ü s n ü n iy e tin e b a ğlı kalm ıştır. — E n y ü k s e k k u d re tin
bahşettiği m u tla k b ir otorite ile B izansta saltanat s ü r m ü ş o lan
ilk k a d ın b e d b a h t K o n ştan tin ’in anası İren o ld u . Bu im p a r a ­
toriçe tam m a n asiy le m u tla k â m ir o ldu . B izans h a y a tın d a bu
hâdise, im p a r a to r lu ğ u n asırdide a n ’aneleriyle tam b ir tezat
teşkil eden y ep yen i b ir şeydi. Bu hususta resm î v e sik alar ve
e m irn a m e le rd e İren’in «im paratoriçe» o lara k tavsif e d ilm e y ü p
«İren, sadık im p a ra to r (basilevs)» olarak tesm iye ed ilm iş o ld u ­
ğ u n u k a y d e tm e k enteresandır (9). O d e v rin te lâk k isin e göre
y a ln ız b ir im p arato r, y a n i b ir erkek, resm en k a n u n vazıı
olab ilirdi: işte b u sebepten İre n ’in b ir im p arato r o ld u ğ u n u
farzetm ek m e c b u riy e ti hâsıl o lm u ştu r. — En y ü k s e k m ü lk î
m e m u r la r d a n biri, y a n i N ikefor tarafından h a z ırla n m ış ve
idare edilm iş olan 8 0 2 ih tilâli İre n ’in dev rilm esiy le netice­
lendi; im p arato riçe bir m ü d d e t sonra m enfada ö ld ü . N ikefor
tahta çıktı ve b u suretle, İre n ’in h a l’ile, İzav riy a y a h u t S uriy e
sülâlesi sona erdi. 717 ile 802 seneleri arasında B izans im ­
p a ra to rlu ğ u şark m e n ş e ’li bir sülâle tarafından idare edildi;
A n a d o lu lu ve y a h u t şim alî S u riy e li o lan b u sülâle, Konstântin V in ev le n m e sin d e n dolayı, H azar k a m ile karışm ıştır.
İMPARATORLUĞUN ARAPLAR, BULGARLAR VE SLÂVLARA
KARŞI HATTI HAREKETİ
Leon I I I tahta çık tığ ı esnada im p a ra to rlu k , ta rih in in en
n a z ik d e v irle rin d e n b ir in i y aşıy o rd u. İm p ara to r ile b il­
hassa Ju stin ian II n in ilk h a l’in d a n so nra te c av ü zk âr bir tavır
ta k ın m ış o lan Bizans aristokrasisi m ü m e ssille ri ara sın d a k i
m ü cad e le y ü z ü n d e n h u s u le gelm iş o lan m ü th iş d a h ilî a n a r­
şiye şarkta, payitahta y ak laşa n A rap tehlikesi in z im a m edi­
yordu. V aziyet V II nci asırda K o n stan tin IV d e v rin d e k i v a zi­
yete b e n ziy o rd u ; hattâ bazı cihetlerden b u n d a n d a daha n a z ik
g ö r ü n ü y o r d u . Leon I I I ü n ik i selefi z a m a n ın d a A rapların
kara k u v v e tle ri b ü tü n A n a d o lu y u şark tan g arbe k a d ar katetm işle rdi; b u n la r Ege den izi sah illeri c iv a rın d a b u lu n a n
S ard (Salihli) ve P e rg a m o n (B ergam a) şeh irlerini işgal e d iy o r­
lardı. A rap o r d u la r ın ın b a şın d a k ıy m e tli bir k u m a n d a n olan
M eslem e (M aslem ah) b u lu n u y o r d u . Leon’u n İstanbu la g irişin ­
den y a ln ız b irk a ç ay sonra, 717 de, B e rg a m ad an hareket
eden A raplar, şim al istik am e tind e ilerledile r ve Ç a n a k k a le
B oğ azın d a k â in A b id os’a ulaştılar, R u m e li sa h ilin e geçtiler
ve az b ir m ü d d e t sonra k e n d ile rin i p ay itah t su rla rı ö n ü n ­
de b u ld u la r. A y n ı za m a n d a , B izans k ro n ik le rin e göre (10),
m u h te lif tipte 1800 g em iden ibaret b ü y ü k b ir A rap d o n a n ­
m ası Ç a n a k k a le d e n
ve M a rm a ra ’dan geçiyor, İstan b u lu
d e n izd e n k u şatıy o rd u . B u n u tam bir m u h a sa ra tak ip etti.
Fakat Leon, payitahtı m u h a saray a m ü k e m m e le n h a z ırla m a k
suretiyle p a rla k askerî kabiliy e tin i ispat etti. B ir kerre daha
m aharetle
k u lla n ıla n
« G re ju v a
ateşi»
A rap d o n a n m a ­
sında pek b ü y ü k hasar tevlit etti. D iğ e r taraftan açlık ve
717-718 k ışın ın son derece şiddetli o lu ş u m ü s lü m a n o rd u ­
s u n u n h e zim e tin i tam a m la d ı. — Leon I I I e b ir anlaşm a ile
b a ğ lı b u lu n a n , fakat k e n d i m e m le k e tle rin i m ü d a fa a etm ek
için h arb e d e n B u lg a rla r d a h i A raplara karşı, T rakyada, m ü ­
cadele ettiler ve b u n la r ı ağ ır zayiata uğrattılar. M u h a s a ra n ın
b a şla n g ıc ın d a n b ir seneden raz fazla b ir m ü d d e t sonra,
A raplar payitahttan uzaklaştılar. İsta n b u l b u suretle Leon
I I I ü n k a b iliy e t ve azm i sayesinde, k u r tu lm u ş o ldu . İstitrat
olarak H a lic i d ü ş m a n g e m ile rin e k a p ıy a n z in c irin ilk defa
olarak b u m u h a s a ra m ü nasebe tiy le z ik re d ilm iş o ld u ğ u n u
k a y d e d e b iliriz.
T arih m ü s lü m a n la r ın İstanbu l ö n ü n d e u ğ ra m ış o ld u k la rı
b u m uv affa kıy e tsizliğ e gayet b ü y ü k bir e h e m m iy e t atfetm ek­
tedir. M uvaffakiyetle tetevvüç eden m u k a v e m e ti sayesinde,
Leon I I I Bizans im p a r a to r lu ğ u n u ku rtard ı. İn g iliz tarihçisi
B u ry İs ta n b u lu n «hıristiyan A v r u p a n ın caddesi o ld u ğ u n u »
y a zm a k ta ve 718 senesini « ö k u m e n ik b ir tarih» o lara k tavsif
etm ektedir. — Y u n a n tarihçisi L am b ro s b u hâdiseleri eski Yun a n is ta n ın İran h a rp le ri ile m uk ay ese etm ekte ve L eon’a
O rta z a m a n la r h e lle n iz m in in M iltiades’i a d ın ı v e rm ekte dir
(11). K o nstantin IV A ra p ları İstanbu l surları ö n ü n d e d u r ­
d u rm u ş , Leon I I I ise b u n la r ı katî olarak tardetm işti. B u v a k ’a
«A llahın h im a y e s in d e b u lu n a n » bu şehre karşı A ra p ların
y ap m ış o ld u k la r ı son taarruz o ld u Mesele b u b a k ım d a n te­
lâ k k i e dildikte Leon I I I ü n zaferi fevkelâde b ir b ü y ü k lü k
iktisap eder.
A ra p ların İstanb u la karşı y ap m ış o ld u k la r ı sefer ve Meslem e adı islâm iy e tin m u a h h a r efsane a n ’ane sind e d erin bir
d a m g a b ıra k m ıştır. M eslem e adı, b u k u m a n d â n ın b u a n ’aneye
göre İstan b u ld a inşa ettirm iş o ld u ğ u b ir cam ie d a h i b a ğ ­
lıd ır ( 12).
B u n u n la beraber b u devir ilk hilâfet ta rih in in en p arlak
d e v irle rin d e n biridir. B izans im p a ra to rlu ğ u n d a h ü k ü m s ü r e n
a n a rşin in m u a sırı olan k u d re tli halife V elid I (705-715).
gösterm iş o ld u ğ u inşa faaliyetinde, B izans im p arato rları
ile rekabet edebilm iştir. Ş am d a bir cam i b in a edildi; bu
ca m i A yasofyanın hıristiyan â le m in in o ld u ğ u gibi, islâm
â le m in in u z u n m ü d d e t en g üze l yapısı olarak ka ld ı. M u ­
h a m m e d in M e d in e d e k i kabri, İsanın K u d ü s te k i m u k a d d e s
m ezarı gibi, şaşaalı b ir b in a ile ö r tü ld ü . Şu no ktay ı kaydet­
m e lid ir ki b u b in a lar m ü s lü m a n la r n e z d in d e y alnız Muh a m m e d e ait efsanelerle değil, fak at İsayı a lâk a d a r eden
efsanelerle d a h i b irle ştirilm işlerdir. İslâm a n ’anesi İsanın
tekrar d ü n y a y a g elişinde sesini Şam m in a re le rin in b irin d e n
işittireceğinden ve M u h a m m e d in k a b r in in y a n ın d a b u lu n a n
boş yerin İsa için, ik in c i defa d ü n y a y a gelip ö ld ü k te n sonra,
a y rılm ış o ld u ğ u n d a n bahsetm ektedir (13).
Yavaş yavaş im p a ra to rlu k ile hilâfet ara s ın d a k i m ücad ele
b ir m u k a d d e s h a rp şeklini a ld ı.— Bu m ü c a d e le n in neticeleri,
V I I I inci asrın b a şlan g ıc ın d a ne G rek leri, ne de A rapları tat'
m in etti: G rek ler K u d ü s ü geri alam a m ışlar, A raplar ise İstan­
b u lu zapta m u v affa k o la m a m ışla rd ı. V. B arthold b u hususta
şu enteresan satırları y a zıy o r: «.... G e re k hıristiyarflar, gerek
m ü s lü m a n la r arasında devletin m u za ffe r o lacağı fik ri n ed a­
m et fik rin e y e rin i terkediyo r ve her ik i taraf d ü n y a n ın
s o n u n u b e k liy o rd u . H e r ik i m u h a s ım tarafa, d ü n y a n ın so nu
g elm e den,_ istihdaf ettikleri n ih a î gayeye irişm e ğ i h a k lı
b u lu y o rd u . G re k âle m in d e o id u ğ u g ib i lâtin â le m in d e d ahi
d ü n y a n ın s o n u n d a n evvel h ıristiyan h ü k ü m d a r ın ın (F rank
k ıralı y a h u t B izans im p a ra to ru n u n ) K u d ü s e gireceği ve
K u rtarıcıy a d ü n y e v î tacını iade edeceği efsanesi carî idi.
M ü s lü m a n la r ise İs ta n b u lu n s u k u tu n u n d ü n y a n ın s o n u n a
te k a d d ü m
edeceğini ü m it
e d iy o rlard ı (1 4 ). E m e v ıle rin
«y e g ân e d in d a r » halifesi o lan n Ö m e r II (7 1 7 - 7 2 0 ) n in
hicretin y ü z ü n c ü senei d e v riy e sim ( 7 2 0 ye d o ğ ru ), selefi
halife S ü le y m a n z a m a n ın d a İs ta n b u lu n m uv affakıy etşiz m u ­
hasa ra sınd a n sonra, İslâm d e v le tin in ve a y n ı z a m a n d a
d ü n y a n ın s o n u n u n b e k le n ild iğ i bir za m a n d a , id ra k etm iş
o lm ası sırf bir tesadüf eseri olm asa gerektir (15).
İstanbul m u h a sa ra sın d a n on dört sene sonra, g a rb î Avrup ad a, İsp an y ad a n başlıy an A rap taarru zu, zayıf b ir F rank
k ira lın ın k u d re tli bir saray n a zırı o lan Şarl M artel tarafından
d u r d u r u lm u ş tu r (16).
718 senesi m a ğ lû b iy e tin d e n sonra A raplar, bilhassa şim alde
H a zar tehlikesi baş gösterdikte, Leon III ü n ö lü m ü n e k adar
c id d î h iç b ir askerî harekette b u lu n m a d ıla r . Leon I I I ü n ,
o ğ lu ve halefi K o n stan tın ’i H a zar h a n ın ın k ız ı ile e v le n d irm iş
ve b u suretle y eni ak rabasiy le b ir ittifak y ap m ış o ld u ğ u n u
y u k a rıd a g ö r m ü ş tü k . Bu suretle, A raplara karşı y a p tığ ı m ü ­
cadelede Leon ik i m üttefik b u l d u : ilk önce B ulg arları, b ilâ ­
h are H azarları. B una rağ m e n A raplar rah at d u rm a d ıla r : Anad o lu y u istilâ etm ekte d e v am ettiler ve b irço k defalar garp
istik am e tind e o ld u k ç a derinlere n ü fu z ettiler, hattâ bazan
îzn ik e , y a n i M a rm a ra n ın sahil h av alisine k a d a r so k u ld u lar.
S altan a tın ın s o n u n d a Leon I I I A rapları F rigy ada k â in Akroin o n ’da (b u g ü n k ü A fy on karah isar — K o n y a d e m ir y o lu ü ze ­
rinde) geri atm a ğa m u v affa k o ldu . B u m a ğ lu b iy e t A rapları
A n a d o lu n u n g arp k ıs m ın ı tah liy e edip şarka d o ğ ru çe k il­
m eğe icbar etti.
M ü s lü m a n la r A k ro in o n m uh are b e siy le T ü rk le rin m illî
k a h r a m a n ı ve islâm iy e tin ş a m p iy o n u Seyit Battal G a z i efsa­
nesini b irle ştirm e k te d irle r; b u zatın türbesi b u g ü n d a h i Esk işe h rin (eski D orilaion) c e n u b u n d a k â in b ir k ö y d e gösteril­
m ektedir. Tarihte b u k a h r a m a n ı temsil eden şahıs A k ro in o n
m u h a re b e s in d e m a k tu l d ü ş m ü ş olan m ü s lü m a n A bdullah-ül?
Battal’ d ır (17).
V III in c i asrın ortasında A rap h a life liğ i sülâle d e ğ işik liğ i,
y a n i E m e v ile rin devrilm esi ve A bbasiler tara fın d a n istihlâf
e d ilm e sin d e n ç ık a n v a h im d a h ilî k a rg a şa lık la ra sahne teşkil
etti. A bbasiler p ay itah t ve h ü k ü m e tle r in in u m u m î k a ra rg â h ın ı
Ş a m d a n B izans h u d u d u n d a n çok uzakta, D icle sah ilin d e
b u lu n a n B ağdata naklettiler. B u n d a n d o la y ı Leon I I I ü n hat
lefi K o nstantin V, m uv affa k iy e tli b irta k ım seferlerden sonra
im p a r a to r lu ğ u n h u d u tla r ın ı şark istikam etinde, A n a d o lu n u n
m ü n te h a s ın a kadar, genişletebildi.
Fakat îre n z a m a n ın d a , halife El-M ehdi’n in idaresi altında
A raplar tekrar A n a d o lu y a m uvaffakiy etle taarruz etm eğe
b a şlad ıla r ve (782-783) te im p arato riçe sulh istem ek m e c b u ­
riy e tind e k a ld ı. B u n u tak ip eden ve ü ç sene için aktedilen
an laşm a im p a ra to rlu k için son derece u ta n d ırıc ı idi. İm p a ra ­
toriçe A raplara, ik i taksitte ö d e n m e k şartiyle 7 0 - 9 0 0 0 0 d i­
n a r lık ( denarii ) senevî b ir vergi v e rm e ğ i ta a h h ü t ed iy o rd u .
Ç o k m u h te m e ld ir ki İren tarafından a y n ı senede (783) Slav
is y a n ın ı bastırm ak iç in M ak edo ny a, Y u n a n is ta n ve Peloponnese g ö n d e rilm iş o lan k ıt’alar, garp ce ph e sind e m e şg u l ol­
d u k la r ın d a n , B izansm A n a d o lu d a k i m e v k ii zay ıflam ıştır. 7 9 8
de, halife H a ru n -ü l -R eşid za m a n ın d a , A ra p la rın k a zan m ış
o ld u k la rı m u v affakiy etlerde n sonra, B izans im p a ra to rlu ğ u
ile y e n i b ir m u a h e d e a k te d ild i: ve rgiy e m ü te a llik m a d d e
b a k i k a lıy o rd u .
İzav riy a sülâlesi im p a ra to rla rı B u lg a rla rla gayet faal
m ünasebatta b u lu n d u la r. Kısa b ir z a m a n d a n b eri aşağı T unada
m ü h im bir m e v k i ih ra z etm iş o lan B ulg arlar A s p a rü h ’u n ese-
r in i y ık m a ğ ı istihdaf eden B izansm teşebbüslerine karşı
siyasî v a r lık la r ın ı m ü d a fa a etm ek m e c b u riy e tin d e kaldılar,
B ulg ar k ıra tlığ ın ın V III nci asırdak i vaziyeti son derece k a rı­
şıktı. Bir taraftan B ulg ar kafileleri ve b u n la r ın reisleri «han»
y ü k se k ü n v a n ın ı a lm a k için ara la rın d a m ücad e le ediyorlar
ve b u suretle b irta k ım h a n e d a n b u h r a n la rı h u su le g etiriy or­
lardı ; diğe r taraftan B ulgarlar, daha h e n ü z yeni fatihler
o ld u k la rın d a n , h âk im iy e tle ri altına alm ış o ld u k la rı y arım a d a
S lâv la rın a karşı m ücad ele etm ek m e c b u riy e tin d e idiler. V I in c i
asrın sonu ve V III nci asrın b a şlang ıcı B u lg ar h a n la rı k e n ­
d ile rin in en tehlikeli d ü ş m a n ı'o la n B izans im p a ra to rlu ğ u ile
o lan m ü n ase b e tle rin d e çok b ü y ü k bir m a h a re t gösterdiler.—
B u lg arların , B izans tahtı üze rin d e ,h a k id d ia sın d a b u lu n a n Justin ia n II yi h im a y e etm iş ve Leon I I I e, b u im p a ra to ru n
A rapları İs ta n b u ld a n tardetm ek için y a p m ış o ld u ğ u m ü c a d e ­
lede, geniş y a rd ım d a b u lu n m u ş o ld u k la rın a y u k a rıd a işaret
etm iştik. Bu hâdiselerden sonra B izans m u h a rrirle ri, B ulg arlar
h a k k ın d a , otuz senelik b ir devre için, b ir tek k e lim e d a h i y az­
m a m a k ta d ırla r. Leon I I I ü n za m a n ı saltanatında B ulg arlar
im p a ra to rlu k ile a ra la rın d a k i s u lh u m u h a fa za y a m u v affa k
o ld u lar.
K onstantin V in z a m a n ı saltanatında B u lg arların B izansla
olan m ün ase b a tı gerginleşti. Şark h u d u d u n d a n k a ld ırılm ış
ve T rakyaya y erleştirilm iş o lan S uriy elile r ve E rm e n ile rin
y a r d ım iy le im parator, B ulg ar h u d u d u b o y u nca, b irta k ım
ta h k im a t v ü c u d e getirdi. B u lg arların İstanbu l elçisi Konsta n tin ’den o ld u k ç a m ü te k e b b ir b ir m u a m e le g ö rd ü . B u h â ­
diseleri m ü te a k ip B u lg arlar askerî h are k âta başladılar. K ons­
tantin b u n la ra karşı, k a ra d a n ve den izd en, sekiz y a h u t d o ­
k u z sefer icra etti: esas gaye B ulgar k ır a llığ ım im h a etm ekti.
Bu seferler, m u h te lif safhalar gösterm ek suretiyle, dev am
ettiler ve en n ih ay e t K onstantin gayesine vasıl olam adı. Bu­
n u n la beraber bazı m ü v e r r ih le r K o n stan tin ’i B ulgarlara
karşı y a p m ış o ld u ğ u a z im k â r m ücad e le d e n ve v ü c u d e ge­
tirm iş o ld u ğ u b irço k kalelerden do layı "ilk B ulg ar ö ld ü r ü ­
cüsü» (Bulgaroktonus) tesm iye etm ektedirler (18).
B u lg a rla rın sülâle k a rışık lık la rı V III inci asrın son sene­
lerinde sona e rd i; a y n ı z a m a n d a B u lg arlar ile S lâv lar ara­
sın d a k i tezad hafifledi. Bu, slâvlaşm ış ve Bizans im p a ra to r­
lu ğ u n a karşı gayet va zıh taarruz projeleri besliyen k u v v e tli
b ir devlet halin e g elm iş o lan IX u n c u asırd ak i Bulgarista n ın te ş e k k ü lü n ü n başlangıcı idi. B u lg a rla rın b u iecavüzî
p olitik ası K o nstantin V I ve annesi îr e n ’in z a m a n ı saltanatın­
da açık b ir surette k e n d in i gösterdi: B izans im p a ra to rlu ğ u
v a h im askerî m uvaffakıyetsizliklerrien sonra, B ulg arlara ver­
gi v e rm e ğe k a tla n m a k m e c b u riy e tin d e ka ld ı.
V I I I in c i asırda B u lg arlarla im p a ra to rlu k a ra sın d a k i ih tilâf­
la rd a n bahsd erken B u lg a r k u v v e tle rin in , B u lg ar k ıra llığ ın a
tâb i S la v la rı d a h i ih tiv a etm iş o ld u ğ u n u u n u tm a m a m ız lâ ­
zım d ır. — D iğ e r taraftan B alk an y a rım a d a s ın ın S lâv la r tara­
fın d a n işgali V I I I in c i asırda d a h i d e v am etti. Leon I I I za ­
m a n ın d a , m u k a d d e s m a h a lle ri ziyarete g id e n b ir g arp h acı­
sı P eloponnes şe h irle rin d e n M o n e m b a sia’yı u ğ r a m ış ve b u
şe h rin S lâv to p ra ğ ın d a b u lu n d u ğ u n u yazm ıştır ( in Slavinia terra ) (19). S lâv la rın , V III in c i asırda, D ir r a k iu m ’da
(D u ra zzo ) ve A tinad a d a h i m e v cu d iy e tle ri z ik r o lu n m a k ta d ır
(20). K onstantin P orfirogenet’in a şa ğ ıd a k i satırları (b u n ­
ları b u eserin ev v e lk i k ıs m ın d a d a h i zikre tm iştik) a y n ı za­
m a n d a K o nstantin V de v rin e d a h i aittirler: “Veba b ü tü n
d ü n y a y ü z ü n e y a y ıld ık ta n sonra b ü tü n P eloponnes slâvlaştı
ve barbarlaştı* (21). M üe llif b u ra d a İtalyadan g e lm iş ve
bilhassa c e n u b î Y u n a n ista n ve İstan b u ld a b ü y ü k tah ribat
y a p m ış o lan 746-747 senesi m ü th iş sa lg ın ın ı kasdetm ektedir.
Afet geçtikten sonra payitahtı tekrar n ü fu s la n d ırm a k için
K o nstantin İstan b u la m u h te lif vilâyetlerden in sa n la r getirtti.
A h a lin in k a n aa tin e göre d a h i P eloponnes V I I I in c i asrın
ortasından itibaren slâvlaşm ıştır. A halisi hastalık y ü z ü n d e n
m a h v o lm u ş y a h u t İstanbu la getirtilm iş o lan Y u n a n is ta n şe­
h ir ve k ö y le rin in y e rin d e b irta k ım y eni ko lo nile r v ü c u d e
g e tirilişin i a y n ı devreye izafe etm ek lâzım d ır. V III inci
asır s o n u n d a im paratoriçe îre n “Slâv k a b ile le rin e karşı,,
Y un a n ista n , S e lân ik ve Peloponnese h u su sî b ir heyeti seferi­
ye g ö n d e rd i (22). B ilâh are b u Y u n a n is ta n S lavları İren’e
k a rşı y a p ıla n suikaste geniş m iky asta iştirak ettiler. Bu h â ­
diseler S lâv la rın V III in ci asırda, y a ln ız n ih a î ve sağ la m bir
surette, b ü tü n Y u n a n is ta n da d a h il o lm a k üzere, B alkan
y arım a d ası arazisine y erleşm iş o ld u k la r ın ı değil, fakat im p a ­
r a to rlu ğ u n siyasî h ay a tın a d a h i iştirak ettiklerini göster­
m ektedir. IX u n c u asırda B ulg arlar ve S lâv la r B izans im p a ­
r a to r lu ğ u n u n en teh lik eli ik i d ü ş m a n ı o lacaklardı.
İZAVRİYA YAHUT SURİYE SÜLÂLESİ İMPARATORLARININ
DAHİLİ SİYASETİ. KANUNLAR. TEMLER
Leon I I I y a ln ız kab iliy e tli b ir şef ve haricî d ü ş m a n la ra
karşı im p a r a to r lu ğ u n a z im k â r bir m ü d a fii o lm a k la k a lm a d ı:
a y n i z a m a n d a u y a n ık ve h a k îm bir k a n u n v â z u o ld u ğ u n u
ispat etti. B ü y ü k Ju stin ia n z a m a n ın d a bile kodeks, D igest ve
“İnstitut» la rm lâtince m etinleri v ilây etlerin ekserisinde gayet
az, y a h u t fena anlaşılıy o rd u . B irço k m ın ta k a la rd a , bilhassa
şarkta, eski m a h a llî te a m ülle r resm î m e v zu a ta tercih o lu n u ­
y o r d u : V in c i asır S u riy e k a n u n m e c m u a s ın a gösterilen
rağbet b u h u s u s u açıkça gösterm ektedir.
G re k d ilin d p
neşred ilm iş o lan N o veller (Novellae) y a ln ız g ü n lü k k a n u n î
meselelere m ü n h a s ır k a lıy o rla rd ı. Fakat V III in c i asırda şa rk ­
ta Suriye, Filistin ve M ıs ın , ce nup ta şim a lî A frikay ı, şim ald e
ise B alkan y a rım a d a s ın ın şim al k ıs m in i ta m a m iy le ka y b e t­
m iş o lan im p arato rlu k , lisan b a k ım ın d a n , g ü n d e n g ü n e d a h a
fazla g rekleşm işti. H ayat şartların d a B ü y ü k Ju s tin ia n ’d a n
sonra v u k u b u la n d e ğ işik lik le rin ak isle rin i ih tiv a edebilecek,
h erkesin d a im a k u llan ab ile ce ği b ir şek ilde grekçe b ir k a n u n
m e c m u a s ın ın neşri b ir ihtiy aç h a lin i aidi.
Leon I I I b u k a b il b ir k o d e k sin lü z u m u n u ta m a m iy le
ta k d ir etti. B u eserin tertibini, a z a la n k e n d isi tara fın d a n
seçilm iş b ir k o m is y o n a havale etti. Bu k o m is y o n u n m esai­
s inin neticesi “Ekloga,, a d ın ı taşıyan b ir k o d e k sin “h a k îm ve
d in d a r im p arato rla r Leon ve. K onstantin,, n a m ın a neşred ilm esi
oldu. B u k o d e k sin tam neşir ta rih in e gelince X IX u n c u asrın
bazı g arp â lim le ri “ E klo ga»yı Leon saltanatının so n u n a izafe
e diy orlar (739-740) (23), R u s bizan tin isti V. G . V asilievski
ise b u eserin Leon saltanatının b a şla n g ıc ın a k a d a r ç ık a rm a ğ a
m ü te m a y il g ö r ü n ü y o r d u (7 2 6 ya d o ğ ru ) (24).
B u g ü n en
y eni m ütahassıslar, h a k lı olarak, E k lo g a 'n ın neşir tarih i
olarak 7 2 6 senesi M art a y ıh ı k a b u l etm ektedirler (25).
B u n a ra ğ m e n son za m a n la rd a E k lo g a ’n ın Leon I I I ve K ons­
tantin V z a m a n ın d a ne şre d ild iği h a k k ın d a tereddütler izh a r
o lu n m u ş tu r (26).
E k lo g a ’n ın u n v a n ı (bu k e lim e “m ü n te h a p parçalar,, y a h u t
“hülâsalar» m a n a sın a gelm ektedir) b u eserin m e h a zla rın ı teba­
r ü z ettirm ektedir. E k lo g a şöyle tarif o lu n m a k t a d ır : “ H a k îm
ve d in d a r im p a ra to rla r Leon ve K o n stan tin ’in em irle riy le
Bizans İmparatorluğu Tarihi
20
(neşredilen) ve Ju s tin ia n ’ın
înstitut, Digest, K odeks ve
N o v e l’lerine göre insaniy etin m enfaatlerini daha geniş bir
ö lç ü d e tem in etm ek m aksadiyle„ (grekçe etç xö <ptXav9’pü)nâxepov)
y a h u t b a zıla rı tarafından tercüm e e d ild iğ i veçhile «ispat
etm ek m a k sad iy le “(27) tertip e d ilm iş m ü n te h a p k a n u n la r
hulâsası,,. E k lo g a ’n m m eth alinde, ev v e lk i im p arato rla r tara­
fın d a n n e şre d ilm iş olan irade lerin m u h te lif eserlere d a ğ ılm ış
o ld u k la r ı ve b u n la r ın m a n a la rın ın , bazıla rı için g ü ç anlaşılır,
bilhassa «A llahın h im a y e sin d e b u lu n a n » şahane şehirde
y a ş a m ıy a n la r için hiç a n la şılm a z bir hal a ld ığ ı açıkça
y azılıd ır (28). «M uhtelif eserler» ibaresi ile p ratik hayatta
k u lla n ıla n ve alelekser lâtince o rijin a lle rin y erine k a im olan
Ju stin ia n k a n u n m e c m u a la rın ın grekçe tercüm eleri ve m ü te a d ­
dit şerhleri k a s d o lu n m u ştu r. Bu grekçe te rcü m e ve şerhleri
an lıy a b ile c e k pek az insan v a rd ı. Eserlerin ç o k lu ğ u , b u n la r ­
da rastlanan te n e v v ü ve m ü b a y e n e tle r B izans im p a ra to rlu ğ u
sivil k a n u n la r ın ın tatb ik m d a b ü y ü k k a rış ık lık la r h u su le
g e tiriy o rd u . Leon I I I vaziyeti ta m a m iy le k a v ra d ı ve b u n a b ir
çare b u lm a ğ ı k e n d in e gaye ittihaz e dind i. E k lo g a ’n ın m eth a­
lin d e iza h o lu n a n prensipler h a k ve adalet fikirle riy le
m e şb u d u rla r. B u n la ra göre h â k im le r “nefislerinde b ü tü n
İnsanî ihtirasları baskı altında b u lu n d u r m a lı ve iyi m u ­
h a k e m e etm ek suretiyle ta m a m iy le adalete u y g u n k a rar­
lar v e rm e lid ir . . . .
m ü z a y a k a y a d ü ş m ü ş o lan ları istih­
k a r e t m e m e lid ir ...............b ir c ü r ü m işlem iş olan ku dretli
bir şahsı cezasız b ıra k m a m a lıd ır . . . . . rüşvet a lm a m a lı­
dırlar. A d lî teşkilâta m e n s u p b ü tü n m e m u rla r im p arato run
“d in d a r hâzinesi,, nde n m u a y y e n ücretler a lm alıd ırlar, tâki
adaletlerine iltica edecek olan b ir k im se d e n h iç b ir şey alm a ­
sınlar ve p ey g a m b e rin «adaleti para m u k a b ilin d e satıyorlar»
(Am os 2, 6) ke haneti ta h a k k u k etmesin ve bizler d a h i e m ir­
le rini ifa e tm e d iğim izd e n dolayı A lla h ın gazab ına u ğ ra m ış
o lm ıy a lım » (29).
Bizzat onsekiz fasla (tituli) a y rılm ış olan E klo ga m e d e nî
h u k u k u ve çok m a h d u t b ir m iky asta a ğ ır ceza h u k u k u n u
ih tiv a etm ektedir. B urada evlenm e, n işa n la n m a , cihaz ve
e rk eğin kadın a, m u a y y e n şartlar altında, terkettiği em ­
val, vasiyetnam e, vasiyetnam esiz ölenler, vasîler, kölelerin
azadı, şahadet, alım ve satım , iratlar ilâh... bahis m e v z u u d u r.
Y a ln ız b ir fasıl cezalardan bahsetm ekte ve a ğ ır ceza h u k u ­
k u n a ait bir k ıs ım ih tiv a eylem ektedir.
.
E kloga, b irç o k h ususlarda, Ju s tin ia n k o d e k sin d e n a y rılı­
yor, hattâ bazan b u ko de ksi cerh bile e d iy o r d u : Ekloga, bazı
y erlerinde, Ju s tin ia n ’ın resm î k a n u n la r ı d ışın d a k a la n team ü lî k a n u n la r ın a h k â m ın ı k a b u l ed iy o rd u . E k lo ga Ju stin ian
k a n u n la riy le m u k ay e se edilecek olursa b ir in c in in bazı h u ­
suslarda İkinciye n a za ra n b ü y ü k b ir te rak k i g österdiği g ö r ü ­
lü r. Meselâ, ev le n m e ğe m ü te a llik k a n u n la r a d a h a y ü k s e k
hıristiy a n te lâ k k ile rin in ith al e d ilm iş o ld u ğ u göze çarpıyor.
D o ğ r u s u n u söy le m ek lâzım g e lirse cezalar faslı v ü c u d u n sakat­
la n m a s ın ı şart ko şan ve m ü c r im in el, dil ve b u r n u n u n kesil­
m e sini v e y a h u t g ö z le rin in ç ık a rılm a sın ı em reden b irço k
m addelerle d o lu d u r . Fakat b u n o kta bizi E k lo g a’y ı b arbar bir
k a n u n olarak te lâk k i etm eğe sevketm em elidir; ç ü n k ü b irço k
hallerde b u cezalar ö lü m cezası y erine k a im o lm aktad ırlar.
B u n d a n d o lay ı iz a v riy a lı im parato rlar, v ü c u d e g etirm iş ol­
d u k la r ı k a n u n î eserin seleflerininkirtden «daha İnsanî o ld u ­
ğ u n u » ilâ n etm eğe h a k k a za n m ışla rd ır. U n u tm a m a lıy ız k i
E k lo g a herkes için, ku d re tlile r y a h u t acizler, ze n g in le r y a h u t
fakirler için a y n i cezaları tatbik e d iy o r d u ; h a lb u k i ju s tin ia n
k a n u n la r ı pek çok defalar m ü c r im in İçtim aî vaziyetine göre
cezalar tayin ediy or ve c ü r ü m le r in y e k d iğ e rin d e n tefriki h u ­
su su n d a kat’î esaslar tespit etm iy o rlard ı. D ış şek line gelince,
E kloga m u h te lif h u k u k î prensipleri teyit etm ek üzere y a zıl­
m ış b irta k ım eserleri no t h a lin d e gösterm ekle te m a y ü z edi­
y o rd u . «R o m a h u k u k u n u n r u h u h ır is tiy a n lığ ın d in î m u h i­
tinde istihale g e çiriy o rd u » (30). V I I I in c i asırda ve IX
u n c u asrın b ü y ü k b ir k ıs m ın d a , M a k e d o n y a sülâlesi ik tid a r
m e v k iin e ç ık ın c ıy a k a d a r (867), E k lo g a h u k u k tedrisinde
m ü ra c a a t k itabı olarak k u lla n ıld ı ve b u suretle Ju s tin ia n ’ın
İnstitut’la r ım n y erine k a im oldu. E k lo g a birço k defalar g özden
geçirildi. Meselâ h u s u sî bir E k lo g a (Ecloga privata) ve b ir de
g enişletilm iş h u s u s î bir E k lo g a ( Ecloga privata aucta) b iliy o ru z
(31). M a k e d o n y a lI B asil’in tahta c ü lû s u n d a n sonra Justi­
n ia n k a n u n la r ı le h in e b ir d e ğ işik lik h u s u le geldikte İzavriy a lı im p a ra to rla rın k a n u n î vesikaları resm en g ü lü n ç (y ah u t
tam tercüm esine göre «budalaca sözler») ve İlâhî a k id e n in
h ilâfın d a o lm a k la ve m u c ib i selâm et k a n u n la r ı m a h v e tm e k le
tavsif o lu n d u la r (32).
B u n a ra ğ m e n M ak e d o n y a sülâlesi
im p arato rla rı bile, evvelce m a h k û m etm iş o ld u k la r ı b u
k a n u n m e c m u a s ın d a n b irço k fasılları k e n d ile rin in h u k u k î
eserleri için iktibas ettiler ve hattâ b u im p a ra to rla rın z a m a ­
n ın d a E k lo g a y e nid e n g ö zd e n geçirildi.
Leon ve K o nstantin'in u n u tm u ş o ld u k la rı E k lo g a ’m n m ü ­
teakip devirlerde, bilhassa R u sy a d a orto do ks kilise sinin h u ­
k u k m e c m u a la r ın ın b ir k ıs m ın ı teşkil etm iş o ld u ğ u n u kayddetm eliy iz. E k lo g a ’yı «Kormçaya • Kniga», y a n i «K avaid kitabı»,
y a h u t «İdarî kodeks» a d ın ı taşıyan rusça b ir eserde «iki sa­
d ık im p arato r, son derece h a k îm Ç ar Leon ve K onstantin
fasılları» serlevhası altında b u lu y o r u z (33). E k lo g a ’n ın eski
S lav k a n u n î eserleri ü ze rin d e icra etm iş o ld u ğ u tesirlere dair
b irç o k em areler v a rd ır.
E k lo g a ’n ın İzav riy a lı im p a ra to rla rın ateşîn b ir perestişk â r l o lan P a p a rrig o p u lo ’n u n söy le d iği g ib i, «son derece c ü r ­
etkâr b ir ib d a ’* o ld u ğ u tabiî d o ğ r u d e ğ ild ir. B u tarihçiye
göre «E k lo ga’m n m ü e llifle ri tara fın d a n ileri s ü r ü lm ü ş olan
p re n sip le rin en ilerlem iş m ille tle rin m e d e n î k a n u n la r ı tarafın­
d a n k a b u l ed ilm iş o ld u k la rı b u g ü n d e , ancak z a m a n ım ız d a
m uzafferiye t k a z a n m ış o lan d o k trin le ri b in sene evvel tatbik
etm ek için m ü cad e le etm iş olari in s a n la rın dehasına m u a y ­
y en b ir k ıy m e t v e rm e n in z a m a n ı g elm iştir» (34). B u k a b il
tefsirlerin b ir Y u n a n
m illiy e tp e rv e rin in hararetli ifade­
sin d e n başka b ir şey o lm a d ığ ın ı u n u tm a m a k lâ z ım d ır. Fakat
G re k o - R o m e n v e y a h u t b izan te n h u k u k ta rih in d e y e n i bir
devre açm ış o lan E k lo g a ’n ın b ü y ü k e h e m m iy e tin i k a b u l
etm ek lâ z ım d ır : b u devre, M a k e d o n y a sülâlesi ik tid a r
m e v k iin e ç ık ın c ıy a kadar, d e v a m e tm iştir; b u tarihte Justi­
n ia n k a n u n la r ı, b irço k ve m ü h im tadilâtla, tekrar m eriyete
v a z o lu n m u ş tu r . Leon I I I ü n E k lo g a ’s ın ın g a y e s i b u d e v rin
ca n lı realitelerinin ih tiy a çla rın ı k a rş ıla m a k o lm u ştu r.
T arih ilm i diğe r ü ç h u k u k ab id e sin i İzav riy a sülâle sin in
ve bilhassa Leon I I I ü n eserine b a ğ la m a k ta d ır : b u n la r k ö y
k o d e k si y ah ut çiftçi h u k u k u (vö^oç vecopytKİç) [bazıları b u n a
«ziraî k a n u n » d a h i dem ektedirler]
askerî ko d e ks (vöjioç
<jTpattümxöç) ve Rodos d e n iz k o d e k si (vöfioç çotlm vauxuwç) dir.
B u ü ç v e s ik a n ın m u h te lif ve rsiy onları, elim izd e m ev cut
b irço k el y a zm a sın ın g österdiği gibi, u m u m iy e tle E k lo g a v e ­
y a h u t d iğe r h u k u k î eserlere istinat etm ektedir :' fakat b u n la r
bize b u ü ç eserin m ü e llifle ri v e y a h u t n e ş ir tarih le ri h a k k ın d a
h iç b ir m a lû m a t v e rm e m e k te d irle r. B in aenaley h b u vesika­
la rın ta rih le rin i tespit etm ek için b u n la r ı b izzat tetkik eylem ek,
b u n la r ın m e tin ve ş e k lin i ta k d ir ve b u n la r ı diğe r m ü m a s il
ve sik alarla m u k ay e se etm ek icap eder.
B u ü ç eserden en calibi d ik k a t o lan ı k ö y k o d e k sid ir
(vö[ioç YEC0pYtx6ç).
Bizans h u k u k u n u n en b ü y ü k m ütah assısı A lm a n âlim i
Zachariae v o n L in g e n th a l b u m esele h a k k ın d a k i fik rin i de­
ğiştirm iştir. Bu â lim ilk z a m a n la r b u ko de ksi h u su sî b ir şah ­
sın eseri olarak te lâk k i ve V III — IX . asra izafe ediyor ve b u
eserin k ısm e n Ju s tin ia n k a n u n la rı, k ısm e n da te a m ülî h u k u ­
ka göre y a p ılm ış o ld u ğ u n u z a n n e d iy o rd u (35). Fakat b ilâh are
v o n L in g e n th a l k ö y k o d e k sin in Leon ve K o nstantin’in h u k u k î
eserine d a h il o ld u ğ u ve E k lo ga ile a y n i za m a n d a y a h u t az
bir m ü d d e t sonra neşred ilm iş o ld u ğ u neticesine varm ıştır
(36).
’
Fakat, a y n i zam an d a , Z. v. Lingenthal- ve R u s tarihçileri
V. G. V asilievski v e F. I. U sp enski b u v e sik an ın m a h iy e tin i
tespit e d iy o r la r d ı: Bu ko de ks k ö y ve tarla in z ib a tın ın bir
n iz a m n a m e s i o lu p çiftçilikte işlenen suçlarla iştigal ediy ord u.
H a k ik a te n b u ra d a bilhassa o d u n , tarla ve b a ğ la rd a k i meyvala rın çalınm ası, m ü lk ü n tecavüze u ğ ram a sı, ç o b a n la rın ih ­
m alleri, h a y v a n la ra karşı ve h a y v a n la r tara fınd a n y ap ılan
zararlar gibi h u su s la rın m u h te lif şekilleri bahis m e v z u u d u r .
B u k a n u n u sureti h u su siy e d e tetkik etm iş o lan R u s ta rih ç i­
si P a n ç e n k o ’ya göre “k ö y kodeksi, k ö y lü le r arasında cari
te a m ü lî k a n u n a y a p ılm ış b ir ilâv edir. Bu ko d e ks o a n a k a­
dar v a z o lu n a n k a n u n la r d a n aza rı itibara a lın m a m ış fakat
k ö y lü le r için son derece lü z u m lu o lan h u k u k a aittir,, (37).
Y u k a r d a işaret e ttiğim iz g ib i b u eser, v ü c u d e g etiril­
m iş o ld u ğ u tarihe d a ir h iç b ir em are ih tiv a etm em ektedir.
B u n a ra ğ m e n b irta k ım delillere istinat eden- bazı tarih ­
çiler b u eseri Leon I I I de v rine k a d a r ç ık a rm a k ta d ırla r.
Fakat b u m ese lenin n ih a î b ir hal çaresi b u lm a k ta n h e n ü z
u z a k o ld u ğ u n u itiraf etm ek lâzım d ır. B. A. P a n ç e n k o ’
n u n işaret ettiği g ib i “b u k a b il b ir k a n u n a ihtiyaç, ancak
V II nci asırdan itibaren k e n d in i gösterebilird i; b u m e c m u a
ka b a ve sadedilâne a m p ir ik karakte ri ve haleti ru h iy e si
b a k ım la r ın d a n , E k lo g a ’n ın v ü c u d e g e tirild iği d e v ird e n ziyade
B izans m e d e n iy e tin in en b ü y ü k in h ita t d e v rin e y akındır»
(38). T abiî b u delil m eseleyi halle m e d a r o lm a m a k ta d ır.
Y a ln ız şu k a d ar söy le n e b ilir k i k ö y k o d e k s in in V III inci
asırda ne şre d ilm iş o ld u ğ u daha h e n ü z ispat e d ilm e m iş ve
b u eserin tarih i meselesi d a h a h e n ü z h a llo lu n m a m ış tır. F ik ­
rim ize göre b u eserin n e şrin in daha eski b ir devre ç ık tığ ın ın
b ir g ü n keşfedilm esi ta m a m iy le m ü m k ü n d ü r . Son z a m a n ­
la rd a C. V e rn a d sk i k ö y k o d e k s in in Ju s tin ia n II z a m a n ın d a ,
y a n i V II nci asrın s o n u n d a “tertip,, e d ilm iş o ld u ğ u nazariyesini ileri s ü r m ü ş tü r (3 9); fakat b u n aza riy e k a b u l o lu n m a ­
m ıştır (40).
K ö y k o de ksi â lim le rin d ik k a t n a za rla rın ı diğe r bir sebep­
ten do layı da c e lb e tm iştir: b u ra d a m u a h h a r R o m a im p a ra to r­
lu ğ u n d a cari k o lo n lu k ve top rak k ö le liğ in e (servage) dair
h iç b ir em areye tesadüf o lu n m a m a k ta d ır. Fakat k o de ks, y u ­
k a rd a isim le ri geçen tarih çilerin g ö r m ü ş o ld u k la rı gibi,
yeni bir şeye, y an i k ö y lü n ü n şahsî m ü lk iy e ti, cebrî çalış­
m a m ü k e lle fiy e tin in ilgası ve “h areket serbestîsinin» ih d a ­
sına dair bazı im a la r ih tiv a etm ektedir. B ütün b u hâdiseler
tarih çiler tarafından u m u m iy e tle im p a ra to rlu k ta S lav k o lo n i­
le rin in genişlem esiyle m ünasebe ttar gösterilm ektedir: ih tim a l
Slavlar, k e n d ile rin e has h ay at şartlarını ve bilhassa kom ü n a liz m i ith al etm işlerdir. P a n ç e n k o ’n u n , b u k a n u n la r ın
k o m ü n le r e ait araziyi n aza rı itibare a lm a d ığ ın ı id d ia eden
faraziyesı z a m a n ım ız tarihçileri tara fın d a n h a k lı olarak redd o lu n m a k ta d ır.
S la v la rın B izans im p a r a to r lu ğ u n u n d a h ilî örf ve âdetleri
ü z e rin d e m üstesna b ir tesir icra ettiklerini id d ia eden ve
Z. v. L in g e n th a l’in otoritesi sayesinde b ir im a n m ertebesine
ç ık a rılm ış olan ve B izans tarih i sah asında te m a y ü z eden
m e ş h u r R u s âlim le ri tarafından m ü d a fa a o lu n a n n azariye
tarih î eserlere sağlam b ir surette yerleşm iştir. İm p a ra to rlu k
d a h ilin d e k i Slav k o lo n ile rin e ait u m u m î m a lû m a tta n m a ad a
b u â lim le r k ü ç ü k serbest k ö y lü m a lik â n e si ve “k o m ü n ,, te­
lâ k k is in in R o m a h u k u k u n a y ab a n cı o ld u ğ u n u n aza rı itibare
a lm a k suretiyle b u faraziyeyi te’yid e ç a lışm ışla rd ır: b in a e n a ­
le y h b u te lâ k k in in B izans h ay atın a y a b a n c ı b ir âm il, y an i
Slav u n s u ru vasıtasiyle g irm iş olm ası lâ z ım g elm e ktedir.
B u ra d a ş u n u da k a y d e tm e liy iz k i V. N. Z latarski k ö y ko;
dek sinde Slav tesiri b u lu n d u ğ u naza riy e sin i desteklem ek ve
b u k o de ksi Leon III e izafe etm ek suretiyle b u tesiri im p a ­
rato run B ulg arlara karşı tatbik etm iş o ld u ğ u siyasetle izah
etm ek istem iştir: k a n u n la r ın a Slav örf ve âdet p re n sip le rin i
ithal etm ekle im p a ra to r ta h a k k ü m ü altın d a b u lu n d u r d u ğ u
S lavları B ulg ar tesirinden k u rta rm a k ve o za m a n la r Siavlara
pek cazip g ö r ü n e n bir B ulg ar ittifakının ö n ü n e geçm ek a rz u ­
s u n d a b u lu n m u ş tu r (41). B u n u n la beraber gerek Teodos
ve Ju stin ian k o d e k sle rin in ve b u son im p a ra to ru n N o v e l’le. rin in , gerek son za m a n la rd a p a p irü s ve azizlerin h al tercü­
m e le rin in ş im d iy e kadar o ld u ğ u n d a n d a h a esaslı tetkiki, o l­
d u k ç a va zıh b ir surette, R o m a im p a r a to r lu ğ u n d a dahitim arlar d a h ilin d e h ü r k ö y lü le rin b u lu n d u ğ u n u ve çok eski bir
devirde «k o m ü n »e ait a ra zin in m e v cu t o ld u ğ u n u ispat etm iş­
tir. B inaenaley h k ö y k o d e k sin d e n h iç b ir u m u m î netice çı­
k a rıla m a z ; bu ko de ks sadece, d iğe r vesikalarla birlikte,
B izans im p a ra to rlu ğ u n d a , to p ra k k ö le liğ in in y a n ın d a h ü r
ve k ü ç ü k k ö y lü m a lik ân e le ri ve h ü r k ö y k o m ü n le r i m e v ­
cut o ld u ğ u n u gösterm eğe m e d ar o lm a k tad ır.
F. I. U sp enski k ö y kodeksine b ü tü n im p a ra to rlu ğ a şam il
u m u m î bir m a h iy e t atfetm ek ve b u k o d e k sin h ü r k ö y lü sı­
nıfı ve k ü ç ü k arazi sahipleri h u s u s u n d a «şarkın İktisadî in k i­
şaf tarih i için bir başlang ıç no ktası teşkil etmesi icap ettiğini»
beyan etm ekle b u esere lü z u m u n d a n fazla b ir eh e m m iy e t
ve riy o r (42). Fakat b u m u h a k e m e o k u y u c u y a top rak k ö le ­
liğ in in V II nci y a h u t V III in ci asırda ta m a m iy le lâ ğ v e ­
d ilm iş o ld u ğ u fik rin i ve re b ilir: h a lb u k i h iç te böyle d e ğ il­
dir (43).
«Bizans imparatorluğu tarihi» n d e k ö y k o d e k sin i Leon I l l ü n ve
o ğ lu n u n eseri olarak k a b u l eden C h. D ie h l d a h i «köy k o ­
deksi b ü y ü k m a lik ân e le rin teh lik eli in k işa fın ı tah d it etm ek,
m ü sta k il k ü ç ü k m a lik â n e n in m a h v o lm a s ın a m â n i o lm a k ve
k ö y lü le re daha m ü sa it şartlar tem in etm ek için gayret sarfediyordu» (44) dem ekle biraz ileri g itm iş oluyor.
K öy k o d e k s in in en son nâşir, m ü te rc im ve m ü d e k k ik i,
İn g iliz â lim i W . A sh bu rne r, ruscayı ve rus İlm î tetkik atının
neticelerini b ilm e d iğ in d e n v. L in g e n th a l’in fik rin i k a b u le tem a­
y ü l g österiyor: A s h b u rn e r’e göre b u ziraî k a n u n ikonoklastlar k a n u n la r ın ın bir k ıs m ıd ır ve m e v cu t te a m ülle rin b ü y ü k
m iky asta b ir te rkib id ir. Fakat a y n i z a m a n d a A s h b u rn e r Z. v.
L in g e n th a l’dan üç no ktad a a y r ılm a k ta d ır : 1. K a n u n u n menşe’i; 2. b u k a n u n a tâbi ziraatçiler s ın ıfın ın k a n u n î vaziyeti; 3. b a­
his m e v z u u ik i tim ar şe k lin in iktisadı karakteri. K öy k o d e k si­
n in E k lo g a ile o lan m ünasebe ti Z. v. L in g e n th a l’in id d ia
ettiği k a d a r y a k ın değildir. A sh b u rn e r, b u k o d e k sin tasvir
ettiği sosyetede, çiftçinin serbestçe b ir tim a rd a n diğe r bir
tim are g id e b ild iğ in i id d ia etm ekle d a h i Z. v. L in g e n th a l’dan
ay rılm a k ta d ır. Fakat Z. v. L in g e n th a l ile b irlik te b u k a n u n u n
ih tiv a ettiği «a m ira n e ü s lü b u n » b u eserin h u s u s î b ir şahsın
k a le m in d e n ç ık m ış o lm a y ıp k a n u n î bir otoritenin eseri o ld u ­
ğ u n a işaret ettiğini ta n ım a k ta d ır (45).
B u g ü n ise, z a n m m ız a göre, im p a r a to r lu ğ u n y eni İçtim aî
b ü n y e si ü z e rin d e k i S lav tesiri n azariy esini tam a m iy le terketm e k ve b ü tü n d ik k a t n a za rla rın ı ilk ve m u a h h a r im p a ra to r­
lu k ta h ü r k ü ç ü k m a lik â n e ve k ö y k o m ü n le r i m eselesinin
tetkiki üze rin d e , b u b a k ım d a n g a y ri kâfi surette tah lil e d il­
m iş o lan y eni m alzem e lerde n ve eski v e sik alard a n istifade
etm ek suretiyle, teksif etm ek lâ z ım d ır (46). K öy k o d e k sin in
tarih i meselesi ise h a lle d ilm e ğ e m uh taçtır.
Son za m a n la rd a k ö y k o d e k s in i B izans
p ap irüsle riy le
m u k ay e se
etm ek
için u ğ ra şılm ıştır (47). Fakat bazan
pek c a lib i d ik k a t o lan ibare b e n ze rlik le rin d e n neticeler çı­
k a r m a k caiz d e ğ ild ir; ç ü n k ü b u benzerlikler, A s h b u rn e r’in
söy le d iği g ibi, ispat edilm esine lü z u m o lm ıy a n şeyleri ispat
etm ekten başka bir işe y a r a m a m a k ta d ır la r : y a n i b u n la r sa­
dece a y n i d e v ir k a n u n a d a m la rın ın a y n i c ü m le le ri k u lla n m ış
o ld u k la r ın ı gösterm ektedirler (48).
K öy k o de ksi Slav tetkikleri b a k ım ın d a n b ü y ü k b ir e h e m ­
m iy e t arzetm ektedir. Bu k o d e k sin eski rusça b ir tercüm esi
gerek m u h te v iy a tı, gerek tarih i b a k ım ın d a n son derece k ıy ­
m etli b ir top lam a eser teşkil etm ekte ve «ortodoks prenslerin
bütün
işlerini
ona göre tanzim etmeleri icap eden kanun mecmuası»
u n v a n ın ı taşım ak tadır. M e şh u r R us kano nisti A. S. P avlov
k ö y k o d e k s in in rusça tercü m e sin in tenkitli b ir e d isy o n u n u
neşretm iştir. K ö y k o d e k s in i S ırp ların eski h u k u k m e c m u a ­
la rın d a d a h i b u lm a k k a b ild ir,
B izanten h u k u k î eserlerin e ly a zm a la rın d a «deniz k o ­
deks» i ve «askerî kodeks» i sık sık E k lo g a ’d a n v e y a h u t d iğe r
b ir k a n u n î v e sik ad a n sonra b u lu y o r u z . B u ik i k a n u n u n ta­
r ih i tespit e d ilm e m iş tir; fakat bazı delillere istinat eden b ir ­
ta k ım tarih çile r b u n la rı İzav riy a sülâlesine izafe etm ekte­
dirler.
D e n iz k o de ksi (leges navales, vojıoç vaımxoç), y a h u t elyazmala rın d a b a zan tesm iye e d ild iğ i g ib i «Rodos d e n iz kodeksi»
d en iz ticaretini ta n z im etm ek üzere y a p ılm ış b ir k a n u n d u r .
Bazı tarih çiler b u k o d e k sin D igest’in «Rodos den ize atm a
k a n u n u » (lex Rh.od.ia de jactu) a d ın ı taşıyan G re k h u k u k u n d a n
a lın m ış o lu p g e m iy i k u rta rm a k için h a m u le n in b ir k ıs m ın ı
den ize atm ak m e c b uriy e ti hâsıl o ld u k ta za ra rın g em i sahibi
ile h a m u le sah ip leri arasında sureti ta k s im in d e n b âh is 14
ü n c ü k ita b ın ın 2 nci faslından istinsah e d ilm iş o ld u ğ u n u
farz etm ektedirler. B u g ü n tarih ilm i d e n iz k o d e k s in in D igest
ile m ünase b attar o ld u ğ u n u , a y n i z a m a n d a Z. v. L in g e n th a l
tara fın d a n id d ia ve tasdik edilm iş o lm a sın a ra ğ m e n , E kloga
ile o lan rabıtasını k a b u ld e n im tin a etm ektedir (49).
Bu kodeks, bize k a d ar gelen şekliyle, pek m u h te lif devir
ve m u h te lif m ahiyette birçok m a lze m e d e n m ü te şe k k il topla­
m a b ir e s e rd ir: b u m a lze m e n in b ü y ü k b ir k ıs m ı h iç ş ü p h e ­
siz m a h a llî te a m ülle rd e n alın m ıştır. W . A sh b u rn e r’e göre
d e n iz k o d e k s in in ü ç ü n c ü k ısm ı, b u g ü n k ü şekliyle, B asilik’lerin (50) L I I I ü n c ü k ita b ın a g irm e k için ta n zim e d ilm iştir;
A sh b u rn e r b u h âdisede n deniz k o d e k s in in ik in c i e d is y o n u n u n
B asilik’leri tertip etm iş olan şahısların ih tim a m ı y a h u t idaresi
altında m e y d a n a getirilm iş o ld u ğ u
neticesini çıkarıyor.
B inaenaley h bize k adar gelm iş o lan m e tinle r ik in c i e disy onu
teşkil etm ektedirler (51).
D e n iz k o d e k s in in ü s lû b u d a h a ziyade resm î b ir v e sik an ın
ü s lû b u d u r ; fakat m u h te v iy a tı Ju s tin ia n ’ın D igest’in d e n çok
fa rk lıd ır; ve gayet açık bir surette m u a h h a r tesirlerin d a m ­
g asını taşım ak tadır. Bu ko de ks g e m in in ve h a m u le n in e m ­
niyeti m eselesinde g em i sahibine, g e m iy i k ira la m ış o lan tacire
ve y o lculara terettüp eden m es’u liy et hissesini tespit etm ek­
tedir. B u n la r fırtınalar ve k o rsa n la rın tecavüzlerine karşı
sigorta y erine k a im o lm a k üzere, b ir m ik ta r p ara ve rm e ğe
m e c b u rd u rla r. Bu m e c b u riy e t ve d iğe r b irta k ım h u su sî n i­
za m n a m e le r V II nci asırda, H e ra k liu s dev rinde, deniz ticareti
ve g e m ic iliğ in , A rap ve Slav k o rs a n la rın ın d e n iz seferleri
y ü z ü n d e n , b ü y ü k tehlikelere m a ru z k a lm a la rın ın bir netice­
sidir. K o rsan lık o k adar tabiî bir hâdise o lm u ştu ki gem icile r
ve tacirler ticarî işlerini ancak zarar ve ziy a n la rın ı pay laş­
m a k suretiyle ifa edebiliyorlardı.
D e n iz k o d e k sin in y ap ılm ış o ld u ğ u tarih anc ak tak rib i olarak
tespit o lu n a b ilm e k te d ir. Bu eserin h ususî şahıslar tarafından
M. s. 6 0 0 ile 8 0 0 arasında tertip e d ilm iş olm ası m u h te m e l­
dir. H e rh ald e k ö y kodeksi, den iz k o d e k si ve askerî kodekse
a y n i m enşe’ atfetm ek için h içb ir sebep y o k tu r (52).
M a k e d o n y a sülâle sin in Ju stin ian h u k u k u n u n k a idelerin e
rü c u etm esine ra ğ m e n den iz ko de ksi m e r’iyet m e v k iin d e k a l­
m akta d e v am etti ve X u n c u , X I inci ve X II n ci asırlarda yaşam ış
olan bazı B izans h u k u k ş in a s la r ın a tesirlerde b u lu n d u . Bu
k a n u n u n ipkası, V II nci ve V III in c i asırlard an sonra, Bizans
d en iz ticaretinin k a lk m a m a d ığ ın ı gösterm ektedir. İtaly a n la rın
— b u n la r b ilâh a re A k d e n iz ticaretini in h isa rla rın a a lm ış la rd ır—
hususî d en iz n iz a m n a m e le ri va rd ı. Bizansm- d en iz ticaretinin
inhitata y ü z tu ttu ğ u ay n i dev irde d e n iz k o de ksi m e r’iyet m e v ­
k iin d e n k a lk tı; X I I I ü n c ü ve X I V ü n c ü asır h u k u k î ve sik ala­
rın d a b u k a n u n d a n h iç b ir bahis y o k tu r (53).
A skerî kodeks y a h u t askerî k a n u n la r (leges militares, vojıoç
cTpaxtwTtxöç) Digest, Ju stin ia n K odeksi, E k lo g a v,e d iğ e r m u a h ­
har m e h a zla rın m ufassal şerh le rin in h u lâ s a la rın d a n m ü r e k ­
k e p tir; m u a h h a r m e h a zla rd a n a lın m ış o lan k ıs ım la r m etne
b ilâh a re ilâv e o lu n m u ş la rd ır. Bu ko d e ks isyan, itaatsizlik, firar,
zina ilâh... g ib i b ir c ü r ü m işlem iş o lan b ir askere verilecek
cezaları say m ak tadır. Bu k o d e k s in tespit ettiği cezalar son de­
rece şidde tlidir. E ğer askerî kodeksi İzav riy a sülâlesi de v rine
izafe eden bazı âlim le rin fikri (54) d o ğ ru olsaydı, Leon I I I tara­
fın d a n B izans o rd u s u n a ithal e d ilm iş o lan d is ip lin in şiddeti
h a k k ın d a m ü k e m m e l bir vesikaya m a lik o lu r d u k : fakat askerî
kodekse dair elim izd e b u lu n a n çok no k san m a lû m a t bu eseri
Leon I I I e izafe e tm e k liğ im iz için kâfi gelm e m ekte dir.
G ö z d e n geçirm iş o ld u ğ u m u z b u ü ç k o d e k s b a h s in i biti*
rirk e n ne k ö y kodeksi, ne d e n iz k o d e k si ve ne de askerî
ko d e k sin kat’iyetle İzav riy a lı im p a ra to rla rın eseri olarak
te lâk k i o lu n a m ıy a c a ğ ın ı söy liy e b iliriz (55).
T arih çilerin ekserisi, F in la y ’dan b a şla m a k suretiyle, h a ­
kikatte V II in c i asırda d o ğ m u ş olan tem ler re jim i teşkilâtını
V III nci asra ve hattâ bazan Leon I I I ü n z a m a n ı saltanatına
b a ğ la m a k ta d ırla r. Finlay şöyle y a z ıy o r: “Y eni coğrafî bir
teşkilât, y a n i tem ler teşkilâtı Leon I I I tara fın d a n v ü c u d e ge­
tirildi ve B izans devletinin d e v a m ı m ü d d e tin c e b a k i kaldı,,
(56). — G elzer d a h i b u meseleye d a ir kat’î bir h ü k ü m v e r­
m ektedir. Bu âlim e göre «Leon, n ih a î olarak, sivil m e m u r ­
ları u za k la ştırm ış ve v ilâyetlerdek i m ü lk î k u d re ti askerî
m ü m e ssille rin eline tevdi etmiştir,, (57). — F. I. Uspensk i’ye göre “esaslı b ir d e ğ işik lik an c a k İzav riy a lı Leon z a m a ­
n ın d a v u k u b u lm u ş ve tem lerdek i strateglerin k u d re tle ri
vilâyetlerdeki m ü lk î id a re n in zara rına olarak, arttırılm ıştır»
(58). Fakat b ir no kta m u h a k k a k tır: o da L eon’u n vilâyet
teşkilâtı sah asında v ü c u d e getirm iş o ld u ğ u esere d a ir e lim izd e
h iç b ir m a lû m a t o lm a d ığ ıd ır.
Y u k a rd a zikretm iş o ld u ğ u m u z IX u n c u asır o rtalarına ait
A rap coğrafyacısı İb n H u r d a d b a h (İb n H o rd a d b e h ) (59) saye­
sinde tem lerin bir listesine m a lik b u lu n u y o r u z (b u liste b u n ­
la rın teşkilâtına dair bazı m a lû m a t d a h i ih tiv a etm ektedir.) B u
m a lû m a tı V II nci asır tem lerine d a ir elim izd e m e v cu t m a lû m a t­
la m u k ay e se etm ek suretiyle tarihçiler b u teşkilâtın İzav riy a
h a n e d a n ı z a m a n ın d a u ğ r a m ış o ld u ğ u d e ğ işik lik le re d a ir bazı
neticelere v a r m ış la r d ır.— Bu suretle A n a d o lu d a V II nci asrın
y u k a rd a zİK ro lunan ü ç tem ine V III in ci asırda, ve ih tim a l
Leon I I I z a m a n ın d a yaratılm ış o lan ik i y e n i tem ilâv e e d il­
d iğ in i g ö r ü y o r u z : 1 T h raçisiy en’ler tem i; A n a d o lu n u n garp
k ıs m ın d a geniş A natolikler te m in in g arp sa n c a k la rın d a
k u r u lm u ş o lan b u teme b u ad T ra k y a d a n gelerek b u r a ­
sını işgal etm iş olan A v ru p a lı g a rn izo n la ra izafeten v e rilm iş­
tir. 2. B u ç e lla ri’ler temi; g eniş O p s ik io n te m in in ş a rk ın d a b u lu ­
n a n b u tem , B uçellari’ler y a n i im p a ra to rlu k y a h u t h ususî
şahıslar tarafından k u lla n ıla n R o m a lı y a h u t ecnebi k ıt’alara
izafeten b u ism i alm ıştır. K o nstantin P rofirogehet B uçellari’lerin o rd u y u tak ip ve “o r d u n u n iaşesini te m in ettiklerini,,
s ö y lü y o r (60). Bu suretle IX u n c u asrın ba şlan g ıc ın a
d o ğ ru A n a d o lu beş teme m a lik ti; b u d e v rin m e h a zla rı ('me­
selâ 8 0 3 tarih li b ir m ehaz) b u n la r ı “beş şark temi,, (61)
olarak g österm ektedirler. A v ru p a d a , V I I I in c i asrın s o n u n d a
ih tim a l y aln ız dört vilâyet v a rd ı: T rakya, M ak edo nya, Hellas
(Y unanistan) ve Sicilya. Fakat IX u n c u asrın b a şlan g ıc ın d a
A n a d o lu d a kaç tem • m e v cu t o ld u ğ u m eselesine h a lle d il­
m iş n aza riy le bakılab ilirse de o za m a n la r m ü lk î otoritelerin
ta m a m iy le ortadan k a ld ırılm ış ve b u n la r ın vazifele rinin
tam b u d e v irde askerî valilere d e v re d ilm iş o ld u ğ u kat’iyetle
söylenem ez.
T em ler
teşkilâtında
Leon
III
ün
o y n a m ış
o ld u ğ u kat’î ro lü d a h i ispat etm ek k a b il değildir; bu, sırf
b ir faraziyeden başka bir şey d e ğ ild ir (62).
İzav riy a sülâlesi d e v rin d e tem ler r e jim in in genişlem esi ve
u m u m ile ş m e s i im p a r a to r lu ğ u n m a ru z b u lu n d u ğ u dış ve iç
tehlikelere pek sıkı bir surette b a ğ lıd ır. İlk tem lerin ih tiv a
ettikleri m u a z z a m ara ziy i a y ırm a k ve p a rça la m a k suretiyle
teşkil e d ilm iş o lan y eni tem ler siyasî m ü lâ h a z a la r ın m a h s u lü
idiler. Leon, bittecrübe fazla geniş bir m ın ta k a y ı k u dretli
b ir askerî k u m a n d a n ın eline b ır a k m a n ın ne k a d a r tehlikeli
o ld u ğ u n u b iliy o r d u : böyle bir k u m a n d a n h er za m a n isyan
ede bilir ve im p a ra to r u n v a n ın ı eline g e çire b ilird i. — ' Bu
suretle dış tehlike, bilhassa im p a r a to r lu ğ u n d ü ş m a n la r ı­
n ın — A raplar, Slavlar, ve B u lg arların — te h d id in e m a ru z
b u lu n a n vilâyetlerde m e rk ezileştirilm iş b ir askerî k u d re tin
tak viy e sini istilzam ettiriyor, m e rk e zî k u d re t k a rşısın d a ol­
d u k ç a m ü s ta k il vasallara b e n ziy e n (63) askerî k u m a n ­
d a n la rın (strateg) h aiz o ld u k la rı lü z u m u n d a n fazla k u d re t­
ten d o ğ a n teh lik e ise b u n la r ın otoritesi a ltın d a b u lu n a n mıntak aların k ü ç ü ltü lm e s in i icap ettiriyordu.
Ç o k m asraflı m ü te a d d it teşebbüsleri y ü z ü n d e n varidatı
ço ğ a ltm a k ve ta n z im etm ek a rz u s u n d a b u lu n a n Leon I I I baş
ve rgisini üçte bir nisbetinde arttırd ı: b u te d b irin lây ık iy le
tatbiki için b ü tü n erkek ço cu k d o ğ u m la r ın ın b ir listesini
ta n z im ettirdi. İko no klastlara m u h a lif b ir k r o n ik ç i Leon
I I I ü n b u e m rin i M ısır fir a v u n la r ın ın Y a h u d ile re karşı
y a p m ış o ld u k la rı m u a m e le ile m uk ay e se etm ektedir (64).
— S altanatının s o n u n a d o ğ r u Leon I I I im p a ra to rlu k d a h i­
lin d e y aşıy an b ü tü n ah aliden, hasılâtı m ü te a d d it şiddetli
zelzeleler y ü z ü n d e n h ara p o lan İstanbu l s u rla rın ın ta m i­
rin e sarfo lu nan b ir ve rgi tarh etm eğe başladı. Bu tam irat
L eon’u n z a m a n ı saltanatında bitirildi; p ay itah tın iç sur­
la rın d a k i b u rç la r ü ze rin e h â k k e d ilm iş L eon’u n ve saltanat
şeriki K o n stan tin ’in a d la rın ı h a v i kitabeler b u n u teyit eyle­
m ek tedirle r (6 5).
İKONOKLAZM. BU HAREKETİN MENŞE’İ VE
BAŞLANGIÇLARI. YEDİNCİ UMUMÎ KONSİL.
İk o n o k la st h a re k e tin in tetkiki, v e sik aların b u g ü n k ü d u ­
r u m u n d a n dolayı, b ü y ü k m ü ş k ü lâ t gösterm ektedir. İkonok-
lastların b ü tü n eserleri, im p arato r iradeleri, 753-754 ve 815
iko no kla st ko n sille ri vesikaları, “tasvir kıranlar,, in teolo­
jik treteleri m u h a lifle rin galebesi esnasında ta h rip e d ilm iş­
lerdir. İko no klast eserleri h a k k ın d a , “tasvirlere tapanlar» m
b u n la r ı redd etm ek
m aksadiy le, y azıların a ithal ettikleri
ba zı parçalar sayesinde, bir fik ir e d in e b iliy o ru z. Bu suretle
753-754 ik o n o k la st k o nsili b e y an nam esi, y e d in ci u m u m î
k o n silin vesikaları arasında (ih tim al n o k sa n b ir şekilde),
m a h fu z kalm ıştır. 8 1 5 k o n sili b e y an n am e si p atrik N ik e fo r’
un
tretelerinde b u lu n m u ş
ve ik o n o k la st e d e b iy a tın ın
b irço k p arçaları b u ce rey anın m u h a lifle ri tarafından y a z ıl­
m ış o lan p o le m ik ve teolojik eserlere ithal o lu n m u ş tu r.
Bu m e y a n d a ilk ik i ik o n o k la st im p a ra to ru n m u a s ırı m eş­
h u r teolog ve İlâhîler m ü e llifi Ş am lı Ja n ’ın ü ç adet “Mukad­
des tasvirlerin kıymetini düşürenlere karşı tretesiniv b u b a k ım d a n
bilhassa enteresan olarak k a y d e tm e k lâ z ım d ır . E n nih ay e t
ikonoklastlar, fik irle rin i y a y m a k için, bazan a n o n im b irta k ım
yazılar d a h i y azıy o rlard ı.
.
. Bize k a d a r g elm iş olan ik o n o k la z m e aid m e h a zla rın b u
harekete karşı m e v c u t olan d ü ş m a n lığ ın tesiri altında ka lm ış
o ld u k la r ın ı u n u tm a m a k lâ z ım d ır; işte k ısm e n b u sebepten
dolayı, âlim le r so nraları ik o n o k la st dev ri h a k k ın d a pek m u h ­
telif h ü k ü m le r ve rm işlerdir.
T arihçiler ilk evvelâ, bazı fasılalarla b ir asırdan fazla b ir
m ü d d e t d e v am etm iş ve im p a ra to rlu k için v a h im neticeler
tevlit eylem iş o lan tasvirler a le y h in d e k i—V III inci ve X I in c i
asırlar için anlaşılm ası pek m ü ş k ü l o lan — b u h areketin m e n ­
şe m eselesini tetkik etmişlerdir- B u d e v rin bazı m ü te h a s ­
sısları ik o n o k la st im p a ra to rla rın siyasetine d in î sebepler atfet­
m işle rd ir. D iğe rle ri b u im p a ra to rla rın hattı h arek etle rinin d erin
sebe plerinin bilhassa siyasî m ahiyette o ld u ğ u fik rin d e d irle r.
B irkaç tarih çiy e göre Leon I I I h ıristiy anları, “iko naları» k a ­
b u l etm iy en y a h u d ile r ve m ü s lü m a n la r d a n a y ıra n başlıca
engellerden b ir in i ortadan k a ld ır m a k ü m id iy le , tasvirlerin
m e n ’ine k a rar verm iştir: b u ik i d in î m e zh e p ile y ap ılacak
daha s a m im î b ir an laşm a b u n la r ı im p a ra to rlu ğ a tabi k ıla ­
bilird i.
Y u n a n tarihçisi P ap a rrig o p u lo ik o n o k la st d e v rin e dair
gayet esaslı tetkikatta b u lu n m u ş tu r . B u âlim e göre b u devre
“ikonoklast,, vasfını v e rm e k d o ğ r u de ğ ild ir; ç ü n k ü b u isim b u
devri b ü t ü n lü ğ ü ile ifade etm em ektedir. P ap a rrig o p u lo , d in î
in k ılâ b ın tasvirleri m a h k û m ettiği, m u k a d d e s eşyayı ortadan
k a ld ırd ığ ı, m a n astır a d e d in i tah d it ettiği ve b ü tü n b u n la ra
ra ğ m e n h ıristiy an d in in in d o ğ m a tik k a id e le rin i ay n e n m u h a ­
faza ettiği bir z a m a n d a b ir de İçtim aî ve siyasî in k ilâ p vukub u lm u ş o ld u ğ u fik rin d e d ir. İk o n o k last im p a ra to rla r ruhbaniyetin e lin den tedrisatı a lm a k gayesini g ü tm ü şle rd ir. B u h ü ­
k ü m d a r la r şahsî y a h u t ailevî b ir isteğe göre h areket etm e­
m işlerdir: b u n la r etraflı b ir surette d ü ş ü n d ü k te n , u z u n isti­
şarelerde b u lu n d u k ta n ve sosyetenin ih tiy a ç la rın ı ve efkârı
u m u m îy e n in isteğini v a zıh b ir surette k a v ra d ık ta n sonra bu
işe k a rar v e rm işle rd ir. Bu im p a ra to rla r sosyetenin en m ü m ­
taz sınıfı, y ü k s e k ru h b a n iy e t â za la rın ın ekseriyeti ve o rd u
tarafından y a rd ım g ö rm ü şle rd ir. İk o n o k last in k ilâ p la r ın ın
n ih a î m u v affa k ıy e tsizliğ i b irç o k kim se le rin eski itikad a
m u a n n id a n e b ir surette b a ğ lı k a lm a la rı, b in a e n a le y h ik o n o k ­
last im p arato rla r tara fınd a n y ap ılan d e ğ işik lik le re m u h a lif
bir tavır ta k ın m a la rı y ü z ü n d e n h u su le gelm iştir. M illetin b u
kısm ı, bilhassa orta h a lli insanlar, k a d ın la r ve p ap azlar g ü r u ­
h u n d a n te şe k kü l ediy o rd u. Leon I I I m ille tin haleti ru h iy e s in i
değiştirem em iştir (66). — P a p a rrig o p u lo ’n u n b u devre d a if
fik irle ri hulâsaten b u n d a n ibarettir.
Y u n a n m ü v e r r ih i V I I I in ç i asır im p a ra to rla rın ın b u h are­
ke tini İçtim aî, siyasî ve d in î bir reform olarak k a b u l etm ekle
h iç şüp h e siz hata etmiştir. Fakat ik o n o k la st d e v rin in k a rış ık ­
lığ ı ve e h e m m iy e tin e işaret eden ilk â lim o lm u ştu r: b u suretle
d iğe r m ü v e r r ih le r in d ik k a t n a za rla rın ı bilhassa b u dev re
çekm iştir.
D iğ e r âlim le r (Schw arzlose) V III inci asır im p a ra to rla rın ın
ik o n o k la st siyasetinin h e m d inî, h e m de siyasî sebepler y ü ­
z ü n d e n h u s u le g e ld iğ i, fakat siyasî sebeplerin d iğ e rle rin ­
den daha ü s tü n o ld u ğ u fikrin d e d irle r. B un la ra göre her
sahada y e g ân e m u tla k h â k im o lm a k a rz u s u n d a b u lu n a n
Leon III, tasvirlere ibadet etm eği m e n e tm e k le ahaliyi, sivil­
le rin itaatini te m in için tasvirler k ü lt ü n ü ço k k u v v e tli b ir
vasıta o lara k k u lla n a n k ilise n in k u v v e tli tesirinden k u rta r­
m a ğ ı ü m it e d iy o rd u . Leon I I I ü n gayesi m u tla k h â k im olarak
d in sah asında b irle şik bir m illete h ü k m e tm e k ti. B inaenaleyh
im p a r a to r lu ğ u n d in î h ay atın ı ik o n o k la st im p a ra to rla rın p o li­
tikası ta n z im e tm iştir: ik o n o k la z m etraflarını “in k ılâ p ç ı b ir
gayret h am lesi sarm ış olan,, (67) h ü k ü m d a r la r ın siyasi
id e a lle rin in ta h a k k u k u n a y a rd ım edecekti.
D a h a sonraları, bazı tarihçiler (m eselâ fransız A. L o m b ard )
ik o n o k la z m ı sırf tasvirlere ifrat derecede tap m a ktan do layı
“tekrar v ü c u t b u la n putp erestliğin terakkiy atım ,, d u rd u ra c a k
ve “h ıristiy a n lığ ı ilk ve sâf şekliyle tekrar ortaya koyacak»
olan d in î bir p ro g ra m olarak te lâk k i etm eğe başlam ışlardır.
A. L o m b ard b u d in î re fo rm u n bir tak ım siyasî de ğ işik lik le rle
b irlik te in k işa f etti ini, fakat k e n d in e has bir tarihe m a lik
b u lu n d u ğ u n u k a b u l etm ektedir ( 68).
Fransız bizan tinisti L. B rehier ik o n o k la z m m b irib irin d e n
ayrı ve fark lı ik i mesele ihtiva ettiğine dair â lim le rin d ik k at
n a za rla rın ı celbetm iştir: 1. U m u m iy e tle m ü n a k a ş a edilen m e ­
sele, y an i bizzat tasvirlere ibadet meselesi; 2 . D in î sanatın
k a n u n iy e t meselesi, y a h u t başka kelim elerle, tabiatın fe v k in ­
de k i d ü n y a y ı tasvir etm ek için sanata m üracaata cevaz varm ıy d ı, y ö k m u y d u ve b ir san a tk ârın , eserlerinde, azizler,
M ery em ve İsayı tasvir etm eğe h a k k ı v a r m ıy d ı? Bu suretle
fransız â lim i ik o n o k la z m m Bizans sanatına icra ettiği tesir
m eselesini ortaya atm ış o lu y o r (69).
D a h a sonraları C. N . Ü sp e n sk i Bizans h ü k ü m e tin in m a ­
nastırların elinde b u lu n a n a ra zin in te rak k i ve genişlem esine
karşı ta k ip ettiği siyaseti b irin c i safa vazetm ekle bu devreye
dair y ap ılan tetkikatın sıklet m e rk e z in i değiştirm iştir. Bu
âlim e göre “L eon’u n İdarî tedbirleri, aslında ve esasında ve
hattâ m ü c a d e le n in b a şla n g ıc ın d a n itibaren, V III in c i asra
d o ğ ru im p a ra to rlu k d a h ilin d e gayrı tabiî b ir vaziyet işgal
etm ekte b u lu n m u ş o lan m anastırlara karşı alınm ıştır. Leon
I I I ü n politikası y aln ız d in î m ü lâ h a z a la r üze rin e m üesses
d e ğ ild i; fakat itisafa u ğ ra y a n keşişler ve m anastır feodali­
tesinin m ü d a file ri im p arato rla rın eserinin d in siz ve rafızî
o ld u ğ u n u ilân etm ek, hareketin k ıy m e tin i d ü ş ü r m e k ve
k ü tle le rin im p arato ra karşı besledikleri itim a d ı m a h v e t­
m e k için m ü cad e le y i teolojik sahaya d ö k m e ğ i daha faideli
b u lm u ş la rd ır. B u hareketin h a k ik î m a h iy e ti m a h ira n e b ir
surette g izle n m iştir ve b u n u ancak b ü y ü k em e kle r sarfetm ek
suretiyle y e n id e n keşfetm ek kabild ir,, (70).
Y u k a r d a k i m ü lâh a za tta n an laşılacağı veçhile iko no kla st
hareketi son derece k a rışık b ir h âd ise d ir ve b u hâdiseyi
a y d ın la tm a k , m e h a zla rın d u r u m u n d a n dolayı, d a h a h e n ü z
k a b il o lam am ıştır (71).
İk o n o k last im p a ra to rla rın k âfîe sin in şark lı o ld u ğ u n u
k a y d e tm e k faideden h â li d e ğ ild ir. Leon I I I ve sülâlesi İzavriy a lı y a h u t ih tim a l S uriy e li i d i ; ik o n o k la z m ı IX u n c u asırda
tekrar ih d as edenlerden Leon V E rm e n i id i; M ih a il I I ve o ğ lu
Teofil ise orta A n a d o lu d a k â in F rigy a eyaletinde d o ğ m u ş ­
lardı. T asvirlere ibadeti y e nid e n k u r m u ş o la n la rı g özden
geçirecek o lu rs a k : 1° T asvirler k ü lt ü n ü n ik i defa ik i k a d ın ,
İren ve Teodora tarafından y e n id e n ih d as e d ild iğ in i; 2° İre n ’in
anasıl G re k , T eodora’n ın ise K a rad e n iz s a h ilin d e , B itin y a n ın
y a n ın d a ve p ay itah tın c iv a rın d a k â in A n a d o lu eyaletlerinden
P aflagony ada d o ğ m u ş o ld u ğ u n u g ö r ü r ü z : y a n i b u son
im p arato riçe y a rım a d a n ın o rtasından neş’et etm iştir. İk o n o k ­
last im p a ra to rla rın m enşe yeri tesadüfi b ir â m il olarak
te lâk k i o lu n a m a z. B u h ü k ü m d a r la r ın şark lı o lm a la rı gerek
b u cereyanda o y n a m ış o ld u k la rı rolü, gerek b u ce reyanın
m â n a s m ı k a v rıy a b ilm e m ize h â d im o lan u n s u rla rd a n b irid ir.
Tasvirler k ü ltü n e karşı V I I I inci ve IX u n c u asırlarda
h u s u le gelen m uh alefe t ta m a m iy le y eni ve b e k le n ilm e d ik b ir
hareket d e ğ ild i. B u h are k e t u z u n m ü d d e tte n b e ri h a z ır la n ­
m ıştı. İn san v ü c u d ü n ü m o zay ik le r, freskler, heykeltraşî
eserler ve g ra v ü rle rle tasvir eden h ıristiy a n sanatı, terke dil­
m iş o lan putp erestlik âdetleriyle g öste rd iği be n ze rlik te n d o ­
layı, u z u n z a m a n d a n b e ri gayet sofu in s a n la r ın z ih n in i işgal
etmişti. IV ü n c ü asrın b a şla n g ıc ın d a E lv ira (İspanyada) konsili “kiliselerde tablolar (picturas) b u lu n m a m a s ın a ve d u v a rla rın
k e n d in e h ü r m e t edilen ve tapılan h iç b ir şeyin tasv irini
ih tiv a etm em esine,, karar v e rm işti (72) (ne quod colitur et
adoratur in parietibus depingatur).
H ıris tiy a n lık IV ü n c ü asırda k a n u n î b ir m a h iy e t kesbettikte ve b ilâh a re devlet d in i o ld u k ta, kiliseler tasvirlerle süs­
le n m e ğ e b aşland ılar. Bilhassa IV ü n c ü ve V in c i asırlarda
tasvirler k ü ltü h ıristiy a n kilise sind e b ü y ü d ü ve in k işa f etti.
Bu âdet b irço k kim seleri k o rk u tm a k ta d e v a m e d iy o rd u . IV
ü n c ü asır kilise tarihçisi Çesarea’lı Evseb İsa ve azizlerden
Petrus ve P a v lu s’u n tasvirlerine ibad etin “d in sizle rin bir
âdeti„ (73) o ld u ğ u n u y azm a k tad ır. A y n i IV ü n c ü asırda
K ıbrıslı Epifanes, m e k tu p la rın d a n b irin d e “İsanın ve azizler­
den b ir in in tasviri» ile süsle n m iş b ir kilise p erd e sin i (velum)
“k ilise yi le k e le d iğin d e n dolayı» nasıl y ırtm ış o ld u ğ u n u a n la t­
m a k ta d ır (74). — V in ci asırda S u riy e li bir piskopos, b u
y ü k s e k m a k a m a vasıl o lm a d a n önce ik o n a la r ın k a ld ır ılm a ­
sını istiyor.
V I nci asırda, A n ta k y ad a , tasvirler k ü ltü
ale y h in d e v a h im b ir isyan ç ık ıy o r ; Edessa’da isyan eden
askerler is a n ın h a rik u lâ d e bir tasvirini taşlıyorlar. — V II nci
asırda d a h i bazı ik o n a la rın ta h rip e d ild iğ in i b iliy o ru z. Bu
hususta V I nci asrın s o n u n d a papa b ü y ü k G re g o r I u n
b ü tü n ik o n a la rın kiliselerden k a ld ırılıp ta h rip e d ilm esini
em retm iş olan M assilia (M arsilya) p isk o p o su n a y azm ış o ld u ­
ğ u m e k tu b u zik re tm e k lâ z ım d ır. P ap a insan eliyle y a p ılm ış
h içb ir şeye ta p m a k caiz o lm a d ığ ı (nequid manufactum adorari
posset) fik r in i m ü d afa a etm ek h u s u s u n d a gösterm iş o ld u ğ u
gayretten d o la y ı p isk o p o su ta k d ir etmekte, fakat tasvirleri im h a
ettirm ekle o k u m a y a zm a b ilm e y e n h a lk ın tarih î m a lû m a t
e d in e b ilm e le rin e m â n i o ld u ğ u n d a n d o la y ı ta k b ih etm ektedir:
h a lk “hiç olm azsa d u v a rla ra b a k m a k la k itaptan okuyam ıyacağı şeyleri o k u y a b ilird i» (75).
A y n i p iskoposa g ö n d e r­
m iş o ld u ğ u diğe r b ir m e k tu b u n d a pap a şöyle d iy o r : “T asvir­
lere ta p m a ğ ı m e n e ttiğ in d e n d o la y ı seni ta k d ir e d iy o ru z ;
fakat b u n la r ı k ır d ığ ın d a n dolayı seni ta k b ih e y liy oruz.... B ir
tabloya ta p m a k b ir şeydir ( picturâm adorare); tablo vasıtasiyle
neye tap ılm ası lâ z ım g e ld iğ in i ö ğ r e n m e k ise başka b ir şey­
dir» (76). B inaenaley h, b irço k k im s e le rin k a b u l etm iş ol­
d u ğ u G re g o r’u n fik rin e göre, tasvirler h a lk ın terbiyesine h iz ­
m et e diy orlardı.
Ş ark v ilây e tle rin in iko no kla st te m a y ü lle ri, d in le ri tas­
virler k ü lt ü n ü
m ene den ve b u k a b il h e r tü r lü ta p ın ­
m a la rın şiddetle ale y h in d e olan Y a h u d rle rin az çok tesiri
altın d a idi. V II nci asrın ik in c i y a rısın d a n itibaren b u n a
m ü m a s il b ir tesir m ü s lü m a n la r tara fın d a n icra e d ild i; b u n ­
lar K u r ’a n ın “tasvirler şeytanın m e k r û h icadıdır» (V, 92)
ibaresine tevfikan
tasvirler k ü lt ü n ü p u tp e re s tliğ in
bir
şekli ad d e d iy o rlard ı.
M ü v e rrih le r A rap halifesi Y ezid
II n in , Leon I I I ten ü ç sene önce, devleti d a h ilin d e bir
irade neşretm iş ve hıristiyan tebealarına k ilise le rin d e k i tas­
v irle rin ta h rib in i em retm iş o ld u ğ u n u sık sık z ik r e tm e k ­
tedirler.
Bazı m ü v e rrih le r, b u m a lû m a tın m evsukiyetinden, pek m ü h im deliller gösterm eksizin, şü p h e e tm işle rd ir
(77). H er ne hal ise, ik o n o k la st hareketi h e r defa tetkik
'
Bizans İmparatorluğu Tarihi
21
e dildikte islâm iy e tin şark vilâyetleri ü z e rin d e k i tesirini
naza rı itibare a lm a k icap eder. H attâ bir k r o n ik ç i Leon’u “bir
A rap başı,, ( aapocxrjv6<ppw) (78) olarak tavsif e tm ek tedir:
b u n u n la beraber im p arato r L eon’u n d o ğ r u d a n d o ğ ru y a
islâm iy e tin tesiri altında k a lm ış o ld u ğ u n a d a ir elim izd e pek
fazla delil y ok tur. - En nihayet, O rta z a m a n la rd a en fazla
ta a m m ü m eden şark tarik a tle rin d e n b irin e m e n s u p o lan ve
A n a d o lu n u n m e rk e z in in şark k ıs ım la rın d a y aşıy an Pavliçi’ler d ahi tasvirler k ü ltü n e şiddetle m u h a lif idiler. - Bir
k e lim e ile Leon I I I z a m a n ın d a şarkî A n a d o lu n u n Bizans
v ilây e tle rin d e k u v v e tli bir ik o n o k la st hareketi m evcuttu.
Bir R u s kilise tarihçisi, A. P. Lebedev, b u harekete dair
şu n la rı y azıy o r: “İko no klast d e v rin d e n önce (V III inci
asırda) ik o n o k la stlar a d e d in in pek b ü y ü k o ld u ğ u ve b u n la ­
r ın k ilis e n in pek h a k lı o lara k end işe sini ta h rik eden bir
k u v v e t teşkil ettikleri kat'î olarak -söylenebilir,,. İkonoklazm in başlıda m e rk e zle rin d e n b iri O rta A n a d o lu v ilây e tle rin ­
den F rig y a id i (79).
B u n a r a ğ m e n tasvirler k ü ltü , g e n iş b ir sahaya y a y ılm ış
ve b ü y ü k bir k u v v e t kesbetm işti. İsa, M ery em ana ve m u h ­
telif a z iz le rin tasvirleri, A h d i A tik ve A h d i C e d id in m u h te lif
s a h n e le rin i m u s a v v e r tablolar ço k m ik ta rd a h ıristiy a n m a­
be tle rini tezyin ediyorlardı. B u d e v rin m u h te lif kilise lerine
k o n u la n tasvirler m o za y ık , fresk ve y a h u t fildişi, tahta ve
tu n ç ü ze rin e y a p ılm ış m a h k û k â tta n ib a re ttile r: y a n i a y n i
z a m a n d a h e m m e n k u ş , h e m de m e n h u t «tasvirler» m e v ­
cu ttu ve b u n la r d a n m aada b irço k k ü ç ü k tablolar m ü z e h h e p
e ly a z m a la rm a d a h i ilâv e o lu n u y o r d u (m in y atü r). Bilhassa
«in san eliyle y a p ılm a m ış ikonalar,, a d ın ı taşıyan ik o n a la ra
itib ar e diliy o r ve b u n la r ın m u c iz e v î k u v v e te m a lik o ld u k ­
la rın a in a n ılıy o r d u . T asvirler aile h a y a tın d a d a h i b ir rol o y n ı­
y o rla rd ı: ik o n a la r bazan ço c u k la rın vaftiz babası ve y a h u t
vaftiz anası olarak* seçiliyordu.
A zizleri tasv ir eden iş­
lem eler B izans aristokrasi a za la rın ın m e ra sim elbiselerini
tezyin e d iy o rd u . M eselâ b ir sa n a tö rü n to g asm ın İsanm
b ü tü n h a y a tın ın tarih çesini m u s a v v e r resim lerle tezyin
e d ilm iş o ld u ğ u n u b iliy o ru z.
T asvirlere tap anlar bazan tasvirler k ü lt ü n ü p e k ileri g ö ­
tü r ü y o r la r d ı: b u n la r resim ile tem sil o lu n a n şahsa, y a h u t
fikre değil, fakat bizzat tasvire y a h u t b u tasvirin yapıl-
m ış o ld u ğ u m a d d e y e tap ıyo rlard ı. B u h a l b irço k d in d a r k im ­
seler için b ü y ü k b ir g ü n a h d ı. C ansız eşyaya tap m a k putp e­
restliğin âdetleriyle b ü y ü k b ir y a k ın lık gösteriyordu. A y n ı za­
m a n d a «payitahtta m anastır a d e d in in , keşiş ce m iy e tle rinin ye
her tü r lü zav iyelerin en b ü y ü k b ir süratle arttığı ve V III
in c i asrın s o n u n a d o ğ ru [«V III inci asra d o ğ ru » dem ek belki
daha d o ğru d u r]
işitilm e m iş b ir y e k û n a b a liğ o ld u ğ u
(80) g ö r ü lü y o r d u . I. D. A n d re ie v ’e göre ik o n o k la st dev­
rin d e p a p azların ad edi h iç m ü b a lâ ğ a s ız 100000 ta h m in
o lu n a b ilir. A y n i m ü v e rrih rşöy le y azıy o r: « B u g ü n k ü R u s y a n ın
[kitap 1907 de yazılm ıştır] geniş bir sahaya y ay ılm ış olan
120 m ily o n ahalisiyle, tak rib en 4 0 0 0 0 ra h ip ve rahibesi
o ld u ğ u n aza rı itibare alınırsa B izans im p a r a to r lu ğ u n u n
nisbeten d a h a k ü ç ü k olan ara zisin i k a p lıy a n m a n astır şebeke­
s in in kesafetinin ne o labileceği k o la y lık la a n la şılm ış olur„(81).
îşte b u suretle b ir taraftan tasvirler ve m u k a d d e s eşya
— ad i y a h u t m u c iz e v î — k ü ltü b u d e v rin d a im î tesirleri
altında yetişm iş o lan in s a n la rın fik irle rin i karıştırıyor, d iğe r
taraftan k e şişliğ in m ü frit bir surette inkişafı ve m anastır
a d e d in in süratle artm ası B izans dev le tin in m a d d î m enfaatle­
r in i h aleld ar e d iy o rd u . İyi y etişm iş b irç o k gençler r u h a n î
hay ata atılıyor ve «m anastıra k a p a n a n h u insan kütleleri ziraatten işçilerin, o rd u d a n askerlerin ve u m u m î h izm etle rd en
m e m u r la r ın ek silm e sin i m u c ip o lu y o rd u » (82). K eşişlik
ve m anastırla r pek çok defalar devletin j|vâzetmiş o ld u ğ u
m ü k e lle fiy e tle rd e n k a ç m a k isteyenlere b ir m elce’ teşkil edi­
y o r d u : b irço k p ap azlar d a h a y ük se k b ir m e fk ûre y e erişm ek
g ib i s a m im î bir a rz u ile sivil hayattan çe k ilm iy o rla rd ı. — Bi­
n a e n a le y h V III in c i asır kilise h a y â tın ın ik i ce ph e sini de n a ­
zarı itibare a lm a k lâ z ım d ır : d in î ve d ü n y e v î cephe.
Şarkta d o ğ m u ş o lan iko no klast im p a ra to rla r şark vilâyet­
lerine h â k im olan d in î telâkkileri iy i b iliy o rla rd ı; k e n d ile ri
b u te lâk k ile rin tesiri altın d a b ü y ü m ü ş le r ve b u telâkkileri
k e n d ile rin e s a m im î b ir tarzda m aletm işle rdi. B u im p arato rla r
tahta çık tıkta
te lâk k ile rin i payitahta d a h i so ktular ve
b u n la rı d in î siyasetlerine esas ittih az ettiler. B u im parato rlar,
b irço k defalar id d ia e d ild iğ i gibi, ne d insiz, ne rasy o n a list
idiler. B ilâkis b u n la r d e rin bir im a n sah ibi, fik irle rin d e sa m i­
m î ve m u te k it in s a n la r o lu p d ini, içerlerine n ü fu z etm iş ve
asıl m ecrasınd an ç ık a rm ış o la n h atalardan tem izle m ek sürer
tiyle, ıslah etm ek istiyorlardı. B u n la r ın n a za rın d a tasvirler
k ü lt ü ve m u k a d d e s eşyaya ta p m a putp erestliğin birer b a k i­
yesi idi; h ıristiy an d in in e eski safiyetini iade etm ek için b u n ­
la rı b e h e m h a l ortadan k a ld ır m a k icap e d iy o rd u . Leon I I I
p ap a G re g o r’a şöyle y a z ıy o rd u : «Ben im p arato r ve ra h ib im »
(83). B u p rensip i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a n Leon I I I k e n ­
d in in d in î te lâk k ile rin e k a n u n iy e t ba h şe tm e ği ve b u n la r ı
b ü tü n tebaasına k a b u l ettirm eği salâhiy eti d a h ilin d e b u lu ­
y o rd u . Bu, bilhassa Ju stin ia n z a m a n ın d a k e n d in i gösterm iş
o lan «çesaropapizm » idi. Ju s tin ia n k e n d in i h e m r u h a n î, h em
de d ü n y e v î otoritenin y egâne k a y n a ğ ı olarak te lâ k k i etmişti.
Leon I I I d a h i b u siyasî te lâ k k in in hararetli b ir m ü m e s s ili
oldu.
L eon’u n saltanatının ilk d o k u z senesi h aricî d ü ş m a n la rı
tardetm ek ve tahtı tak v iy e etm ekle g e ç ti: b u m ü d d e t zarfın d a
tasvirlere karşı h iç b ir te d b ir a lın m a d ı. İm p a ra to ru n d in î
faaliyeti y a ln ız bir tedbire in h is a r etti: Y a h u d ile rd e n ve Montanistlerin şark tarik a tın d a n k e n d ile rin i vaftiz ettirm elerini
istedi.
A n c ak saltanatının o n u n c u senesinde, 7 2 6 da, im parator,
k r o n ik ç i Teofanes’in y a z d ığ ı g ib i, «herkes tarafından h ü rm e t
g öre n m u k a d d e s ik o n a la rın ta h rib in d e n bahsetm eğe başladı»
(84). M o d e rn tarih çile rin ekserisi tasvirlere karşı ilk fer­
m a n ın 7 2 6 , y a h u t ih tim a l 7 2 5 te ne şre d ilm iş o ld u ğ u n u zanetm ektedirler. Maalesef b u fe rm a n ın m e tn i m e ç h u lü m ü z k a l­
m a k ta d ır (85). F e rm a n ın n e şrin d e n az b ir m ü d d e t sonra
Leon, im p a ra to r sarayının m u h te şe m m e th a lin in k a p ıla rın d a n
b ir in in ü ze rin d e b u lu n a n ve pek b ü y ü k bir h ü rm e te n a il
o lan İsa h e y k e lin in ta h rib in i em retti. B u ik o n a n ın ta h rib i
bilh assa k a d ın la rın iştirak ettiği b ir isyan tevlit etti. T asviri
ta h rip etm ek için g ö n d e rilm iş o lan im p a ra to ru n b ir m e m u r u
ö ld ü r ü ld ü ; fakat im p arato r, h e y k e li m ü d afa a etm iş o lan ları
şiddetli b ir tarzda c e za la n d ırm a k la b ir cinayetin in tik a m ın ı
aldı. Bu k u r b a n la r tasvirler m ü ca d e le s in in ilk m artirle ri
o ld u la r.
L eon’u n tasvirler k ü ltü n e karşı h u s u m e ti k u v v e tle n d i ve
pek can lı b ir şekil aldı. İstan b u l p a trik i G e rm a n u s ile Romad a k i p ap a G re g o r I I im p a ra to ru n siyasetine şiddetle m u h a ­
lif o ld u k la r ın ı b ild ird ile r. Y u n a n is ta n ve Ege d e n izi ad ala­
r ın d a tasvirler k ü ltü le h in d e b ir isy an b a ş g ö s te rd i: fakat
Leon I I I ü n o rd u s u tarafından süratle bastırıldı. H a lk o k a ­
dar şiddetli b ir a k s ü la m e l g österiy o rdu k i Leon h e m e n kat’î
tedb irler a lm a ğ a m u v a ffa k olam adı.
7 3 0 da im p a ra to r b ir ne v i k o n sil topladı ve m u k a d d e s
tasvirler ale y h in d e y eni bir ferm an neşretti. Bu k o n s ilin 7 2 5
y a h u t 7 2 6 irad e sini m e r’iyet m e v k iin e k o y m a k la iktifa etmiş
olm ası p e k m u h te m e ld ir (86). G e rm a n u s b u irade yi im z a ­
la m a k ta n im tin a etti. B u n u n ü ze rin e azle d ild i ve m a lik â ­
nesine ç e k ilm e k m e c b u riy e tin d e k a ld ı; b u ra d a m u s lih a n e
m eşgalelerle h a y a tın ın son senelerini geçirdi. P a trik lik m a ­
k a m ı fe rm a n ı im z a la m a ğ a m u v a fa k a t etm iş o lan Anasias'a
tevcih o lu n d u . îşte b u suretle tasvirler a le y h in d e k i irade
y aln ız im p a ra to r n a m ın a değil, fakat kilise n a m ın a d a h i neş­
re d ilm iş o lu y o r d u ; ç ü n k ü p a trik in im zası ile tasdik edilm işti.
B u son n o kta Leon için son derece m ü h im d i.
B u fe rm a n ın n e şrin i tak ip eden devir, y a n i L eon’u n salta­
n a tın ın son o n b ir senesi iç in m e h a zla r tasvirlerin itisafından
h iç bahse tm em ektedir. Bu z a m a n d a h iç b ir cebrî vaka tahadd ü s etm em iş olsa gerektir. H er ne olursa o lsun Leon I I I ü n
za m a n ı saltanatında tasvirlere karşı sistem atik bir itisaftan
bahse dilem e z. Y a ln ız alenî b irk a ç tasvir ta h rib i v a k ’asının
te h ad d üs etm iş o ld u ğ u farzo lu n ab ilir. Bir tarihçiye göre
“Leon I I I d e v rin d e h a k ik î bir itisaftan ziyade tasvirlere ve
b u n la ra karşı yap ılacak itisafa b ir hazırlık yapılm ıştır,, (87).
B azılarına göre V III in c i asırdaki ik o n o k la st hareketi tas­
v irle rin tah rib iy le değil, fakat b u n la r ın m u te k it in san ların
ta p ın m a la rın a m â n i olabilecek b ir şekilde d a h a y ükse kle re
asılm asını b ild ire n b ir e m irn a m e ile başlam ıştır: b u faraziyeyi
reddetm ek lâzım d ır; ç ü n k ü B izans kilise le rind e k i tasvirlerin
ekserisi fresk y a h u t m o z a y ik idiler; b in a e n ale y h yerlerini
değiştirem ezler, y a h u t kilise d u v a r la r ın d a n uzaklaştırilam azlardı.
L eon’u n tasvirler a le y h in d e k i p o litik a sın ın ak isle rin i ilk
ik o n o k la st im p arato r z a m a n ın d a , A rap h alife liği h u d u tla rı
için d e yaşam ış o lan Ş am lı Ja n ’ın “ikonaların kıymetlerini düşüren­
lere karşı,, ad lı ü ç m e ş h u r tretesinde b u lm a k k a b ild ir. Bu
tretelerden ikisi, b ü y ü k b ir ih tim a le göre, Leon za m a n ın d a
yazılm ıştır. Ü ç ü n c ü s ü n ü n ta rih in i ise kat’î olarak tespite im ­
k â n yoktur.
Papa G re g o r I I n in Leon’u n ik o n o k la st politik asına karşı
gösterm iş o ld u ğ u m uhalefeti y u k a r d a zik re tm iştik . H alefi
G re g o r I I I R o m a d a bir ko n sil top ladı ve tasvirlerin m u a r ız ­
la rın ı aforoz etti (731). Bu hâdisele r neticesinde orta İtalya
B izans im p a r a to r lu ğ u n d a n a y rıld ı ve ta m a m e n p ap a tarafına
ve garbe d ö n d ü . C e n u b î İtalya ise B izans h â k im iy e ti altında
kaldı.
T asvirler m ücad elesi Leon I I I ü n o ğ lu ve halefi K o nstan­
tin V K o p ro n im (7 4 1 - 7 7 5 ) z a m a n ın d a ta m a m iy le b aşka bir
şekil aldı. Babası tarafından şiddetli p rensiplere g öre yetiş­
tirilm iş o lan K onstantin a z im k â r b ir ik o n o k la st p o litik ası ta­
k ıp etti ve z a m a n ı saltanatının son senelerinde m anastırlar
ve keşişlere karşı itisafta b u lu n m a ğ a başladı. T asvirler taraf­
ta rla rın ın y azıların d a h iç b ir ik o n o k la st h ü k ü m d a r b u “çok
başlı ejder,,, b u “keşişlik tarik a tin in g a d d a r itisafcısı» ve b u
“A h a b ve Herod,, k a d a r tezlil e d ilm em iştir. İşte b u sebepten
K o nstantin h a k k ın d a taraftarlıktan â ri bir fikir e d in m e k son
derece g ü çtü r. E. Stein b u im p arato ru, biraz m ü b a lâ ğ a lı
b ir tarzda, b ü tü n şarkî R o m a im p a r a to r lu ğ u ta rih in in en
cü re tk âr ve en serbest m ü te fe k k iri o lara k te lâk k i etm ektedir
(8 8 ).
K onstantin tahta ç ık tığ ı sırada im p a r a to r lu ğ u n A v r u ­
pa vilâyetleri za h id a n e b ir surette tasvirlere ibadet ediy or­
lardı; A n a d o lu ahalisi arasında ise b irç o k ik o n o k la st m e v ­
cuttu. K onstantin, saltanatının ilk ik i senesini tasvirler le h in d e
b ir is y a n ın başına geçm iş o lan eniştesi A rtavasd’a karşı
m ü te m a d i surette m ücad ele etm ekle g eçirdi. A rtavasd Konstantin'i İsta n b u ld a n çık a rm a ğ a m u v a ffa k oldu; h a lk k e n d in i
im p arato r ilâ n eyledi. A rtavasd’ın saltanat s ü r d ü ğ ü sene zar­
fın d a tasvirler k ü ltü y e nid e n ih d as o lu n d u . Fakat k o n sta n tin
A rtavasd’ı d e v irip tekrar tahta ç ık m a ğ a m u v a ffa k o ld u . İsya­
n ın m ü se b b ip le ri şiddetli bir tarzda ce zalandırıldılar. Fakat
A rtav asd’ın teşebbüsü K o n stan tin ’e, m ü sa it bir vaziyette, pek
b ü y ü k m ü ş k ü lâ ta u ğ ra m a k s ız m , ik o n a la r k ü lt ü n ü n yeniden
ih das o lu n a b ile c e ğ in i gösterm işti; b u a n d a n itibaren im p arato r
h a lk k ü tle le rin in v ic d a n la rın d a k i ik o n o k la st te lâkkile ri k u v ­
v e tle n d irm e k için d a h a kat’î bazı teşebbüslerde b u lu n m a k
ih tiy a c ın ı hissetti.
İşte b u fikirle im p arato r b ir k o n sil toplay ıp b ir ik o n o k la st
p o litik a sın ın tem elle rini atm ağa, b u n a k a n u n iy e t bahşe tm eğe
ve b u suretle a lın m ış olan te d b irle rin a h a li arasında m eşru
o ld u ğ u k a n a a tin i y aratm a ğa karar verdi. O ç y ü z d e n fazla
piskopos konsile iştirak etti. K onsil, İs ta n b u lu n karşısında,
B o ğaziçinin A n a d o lu sahilinde, H ie ria sarayında, 7 5 4 te,
to p land ı (89). K o nsil azaları arasında patrik b u lu n m u ­
y o r d u : İstan b u l p a trik liğ i o z a m a n la r m ü n h a ld i. A ntakya,
K u d ü s ve İskenderiye k o nsile iştiraki reddetm işlerdi. P apa­
n ın elçilerine gelince b u n la r d a h i içtim ala ra g irm e k te n im ti­
na ettiler. S o n rala rı k o n s ilin m u a rız la rı, k a ra rla rın h ü k ü m ­
süz o ld u ğ u n u id d ia eden tezlerini k u v v e tle n d irm e k için b u
v a k a la rd an istifade ettiler. M ü za k e ra tm b a şla n g ıc ın d a n b irk a ç
ay sonra k o n sil İstan b u la n a k le d ild i; b u m ü d d e t zarfında
y eni bir İstan b u l p a trik i in tih a p edilm işti.
V II
nci u m u m î k o n s ilin ve sik aları a ra sın d a bize kadar
g elm iş o lan (ih tim al ay n e n değil, fakat b ir tak ım tadilâtla)
7 5 4 k o nsili b e y an n am e si kat’î o lara k tasvirler k ü ltü n ü m a h ­
k û m ediyor ve ş u n la rı ilân e d iy o r d u :
.
«M ukaddes y azılara ve B abalara istinat ederek ittifakı
ârâ ile m u k a d d e s E k a n im i selâse n a m ın a ş u n u bey an edi­
y o ru z: R e ssam ların m e k r û h san a tların ın v ü c u d e getirm iş
o ld u ğ u h e rh a n g i bir tasvir, h e rh a n g i b ir m a d d e d e n y a p ılm ış
o lursa olsun, m u k a d d e s kiliseden lânetlerle dışarı atılacak,
u zaklaştırılacak ve k o ğu la cak tır. İstikbalde b u k a b il birşey
im a l edecek, b u n la ra tapacak, y a h u t b u eşyayı b ir kilise
y a h u t b ir evde teşhir edecek v e y a h u t saklıyacak olan
h e rh a n g i b ir kim se, eğer piskopos, papaz, y a h u t d iy ako s ise
azlo lu n a cak , keşiş y a h u t sivil ise aforoz edilecek ve A llah ın
m u a rız ı ve B abalar tarafından v a ze d ilm iş olan d o k trin le rin
d ü ş m a n ı olarak asrım ız k a n u n la r ın ın pençesine tevdi o lu n a ­
caktır,,,
:
'
Bu b e y a n n a m e y a ln ız tasvirler k ü lt ü n ü n u m u m î çerçe­
vesi için d e e h e m m iy e tli d e ğ ild ir ; tasvirlere ibadet c ü r m ü ile
ith am edilen şah ısların im p a ra to rlu k m a h k e m e le ri h u z u r u n ­
da m u h a k e m e e d ilm e le rin in , y a n i tasvirler taraftarlarının cis­
m a n î k u d re tin m a h k e m e usulle rine tâb i b u lu n a c a k la r ın ı â m ir
olm ası b a k ım ın d a n d a h i şayanı d ik k attir. B ilâh are y edinci
u m u m î k o n s ilin a za la n , b u h âdise dölayısiyle, b a z ı im p a r a ­
torların kilise ve p ap azlar h a k k ın d a tatbik etm iş o ld u k la rı
fevkelâde şedit m u a m e le y i iza h e tm iş le rd ir.— “E k a n im i selâseden İk in c isin in İlâhî resm ini m a d d î boyalarla ve azizlerin
portrelerini h iç b ir k ıy m e ti o lm ıy a n m a d d î b o y a la rla cansız
resim le r şe k lind e tasvir edecek olanlar,, aforoz edileceklerdi,
“ç ü n k ü b u fik ir y anlıştır ve şeytan tarafından icat edilm iştir,,.
E m irn a m e şu cü m le le rle n ih ay e t b u lm a k ta d ır : “E n d in ­
dar y eni K o n sta n tin ’e çok seneler!.. Son derece d in d a r ve
ortodoks (im paratoriçeye) ço k seneler!.. Sizler m u k a d d e s altı
u m u m î k o n s ilin h ü k ü m le r in i k u v v e tle n d ird in iz . Sizler her
tü r lü p utlara ibadeti y ıktınız.,, «Tahtaya tapan» p atrik Germ a n u s ve “İslâm iyet taraftarı, im p a r a to r lu ğ u n d ü ş m a n ı, d in ­
s iz liğ in n â ş iri ve m u k a d d e s y azıların tahrifcisi,, (90) M ansur,
y a n i Ş am lı Jan aforoz edildiler.
İttifakla ne şre d ilm iş o lan k o n sil b e y an n am e si ah ali
ü z e rin d e çok k u v v e tli bir tesir yaptı. Prof. A n d re ie v ’e göre
“daha h e n ü z şaşk ın b ir vaziyette o lan ve ik o n o k la stların hatâ
ettiklerine dair k e n d ile rin d e zayıf bir kanaat b u lu n a n b irçok
kim seler, s ü k û n b u ld u la r ; evvelce ik i cereyan arasında
b o ca lam ış o lanlar k o n sil m u k a rre ra tın ın istinat ettiği kanaat
verici deliller karşısında, s a m im î olarak, ik o n o k la st fikirle ri
k a b u l ettiler (91). H a lk k ü tle le rin d e n tasvirler k ü lt ü n ü terkedeceklerine dair y e m in etm eleri istendi.
T asvirlerin itisafı k o nsilde n sonra g ad d a ran e surette
şidde tlendi. T asvirler kırıldı; y ık ıld ı, üze rleri boya ile
ba d a n a edildi ve e nv ai tü r lü hakaretlere m a ru z kaldı. Bilhassa
M ery em ana k ü ltü n e karşı y ap ılan itisaf şiddetiyle tem a­
y ü z etti (92). P utlara tapan birço k kim se ler id a m edildiler,
işkencelere m a ru z k a ld ıla r y a h u t hapse a tıld ıla r; b u n la r ın
m a l ve m ü lk le r i m üsa d e re edildi. B ir ço kları ise hapse
atıldı, y a h u t u z a k vilâyetlere s ü r ü ld ü .
A ğaçlar, k u şlar,
h a y v a n la r, av sahneleri ve k u şaları m u s a v v ir le vh alar
kiliselerde m u k a d d e s , tasvirler yerine k a im o ld u lar. G e nç
Stefan’m hal tercümesine göre İstan b u ld a B lakern sa ra y ın d a k i
H azreti M ery em kilisesi eski ziy n e t ve ih tiş a m ın ı kaybetti
ve y eni le vh alarla süslenerek b ir ne v i «m ey va bahçeşi ve
k u şh ane » (93) şe k lin i aldı. B oyalı ik o n a la r (m o za y ik ve
freskler) ve h e y k e lle rin ta h rip e d ild iğ i b u dev ird e birço k
kıy m e tli sanat eserleri ortadan kalk tı. B irçok m ü z e h h e p ely a z m a la n d a h i a y n ı akıbete u ğ ra d ı.
Tasvirlerle birlikte m u k a d d e s eşyalar d a h i tah rip o lu n d u .
B u eşyaya ifrat derecede ta p m a k a le y h in d e jrapılm ış olan
b ir ik o n o k la st devri h icv iy e sin d e m a rtir olarak ö lm ü ş olan
P ro k o p ’a atfedilen on el, Teodor’a ait on beş çene k e m iğ i ve
Jo rj’a ait dört baş m e v c u t o ld u ğ u zik re d ilm e k te d ir (94).
K onstantin V m anastırlara karşı m ü frit bir m ü s a m a h a ­
sızlık gösterdi ve “putlara ve zülm e tle re tapan„ (95) keşişlere
karşı b ir h açlı seferi açtı. Bu im p a ra to r ke şişliğe karşı o
k a d a r şiddetli bir m ücad eley e g irişm iştir k i bazı ta rih ­
çiler b u h ü k ü m d a r ın ıslâhat u ğ r u n d a sarfeltiği faaliyete daha
m ü n a s ip b ir isim verilm esi lâzım g elip g e lm e d iğ in i m ü lâ h a z a
etm ekte ve b u h areketin tasvirlere karşı y a p ılm ış b ir m ü c a ­
dele m i, yoksa keşişler ale y h in e m a tu f b ir h a rp m i o ld u ­
ğ u n u n tespitinin g ü ç o ld u ğ u n u beyan etm ektedirler; C. N.
U spenski'y e göre “T arihçiler ve teologlar b u devirde keşişler
a le y h in d e k i m ü c a d e le n in (monahomahia ) y erine ik o n a la r aley‘ h in d e k i m ü c a d e le y i (ikonomahia) iltizam etm ekle h ak ik ati
kasten tahrif etm işlerdir,, (96). K eşişlerin itisafı b irta k ım
şedit tedbirlerle te za h ü r eyledi. Keşişler sivil elbise g iy m e ğ e
m e c b u r tu tu ld u la r ; b u n la r d a n b azıları cebir ve tehditlerle
ev lenm eğe icbar edildi. D iğerleri b ir alay halin de, e llerin­
den k a d ın la rı tu tm u ş o ld u k la rı halde, seyirci k ü tle le rin in
istihza ve hakareti arasında H ip o d r o m d a n g eçm ek m e c b u ­
riye tind e k a ld ıla r. K ro n ik ç i Teofanes A n a d o lu valile rind en
b irin in Efeste ra h ip ve rahibeleri to p la d ığ ın ı ve b u n la ra
şöyle h itap ettiğini ka y d e d iy o r : «İm p a ra to r ve bizzat bizlere
itaat etm ek isteyenler h em en beyaz elbiselerini giysinler
ve k e n d ile rin e bir k a d ın se çsin le r; b u n d a n im tin a edenler
k ö r edilecek ve K ıbrısa sürülecektir.» K onstantin V ise
v a liy i b u h a re k e tin d e n dolayı tebrik ederek şöyle y a z d ı:
«Sizin şah sınızd a k a lb im e u y g u n ve b ü tü n a rzu la rım ı
ifaya k a d ir b iris in i b u ld u m ,, (97). P a p a zla rd a n gasbolun a n m anastırlar kışla ve tersaneye tah v il o lu n d u . M anas­
tırların m al ve m ü lk ü m üsa d e re edildi. S iv ille rin keşiş
kisvesi g iy m e k suretiyle m ükellefiy etlerd en k u rtu lm a la rı
m e n e d ild i. Bu te db irlerin heyeti m e c m u a s ın ın
neticesi
keşişlerin kü tle h a lin d e im p a ra to ru n iko no kla st p o litik a sın ın
u z a n m a m ış o ld u ğ u rm ntakalara hicreti oldu. Bazı tarihçilere
göre y aln ız İtalyaya, Leon ve K onstantin za m a n la rın d a , b u
keşişlerden takrib en 5 0 0 0 0 i iltica etm iştir (98). B u hâdise
O rta za m a n la r c e n u b î
İtaly a sm ın
m u k a d d e ra tı için son
derece m ü h im oldu; ç ü n k ü b u h a v a lid e G re k m illiy e tin in
ve ortodoks k ilise sinin ü s t ü n lü ğ ü n ü m u h a fa z a etti. Fakat
c e n u b î İta ly a n ın d a h i ik o n o k la s t k a rg a ş a lık la rın d a n m a su n
k a lm a m ış o ld u ğ u anlaşılıyor. N e te k im M. s. IX u n c u asırda
G re g o r D e k ap o lit’in c e n u b î İtalya şe h irle rind e n H id r u s ’ta
(b u g ü n k ü O trant) ik o n o k la st b ir p isk o p o su n eline d ü ş m ü ş
o ld u ğ u n u b iliy o ru z (99). B irço k keşişler Pontos Evkseinos y an i K a ra d e n izin şim al sahillerine, K ıbrıs ad asına ve
S uriy e ve F ilistinin sahil m ın ta k a la rın a hicret ettiler. K o n s­
tantin V z a m a n ın d a d in u ğ r u n d a ölen keşişlerin en m e ş h u ru
G e n ç Stefan o lm u ştu r.
H a zar Leon IV saltanatının ilk beş senesinin (775-780),
K o nstantin V in k in e nazaran, sak in b ir d a h ilî h ay at ile te m a­
y ü z ettiği anlaşılıyor. M aam afih Leon IV d a h i ik o n o k la z m ta­
raftarı idi; fakat b u im p a ra to r keşişlere karşı derin bir h u s u ­
m et gösterm edi; b u n la r, z a m a n ı saltanatında, tekrar O ldukça
b ü y ü k b ir n ü fu z kazan d ıla r. — Kısa saltanatı zarfında Leon
IV m üteassıp b ir ik o n o k la st o lara k ortaya ç ık m a d ı. İm p a ra ­
to ru n b u h ususta genç k a rısı İre n ’in tesiri altında k a lm ış
olm ası, m u h te m e ld ir; tasvirler k ü ltü n e karşı m e c lû b iy e ti ile
iştihar etm iş o lan b u A tinalı k a d ın tasvirlere tap a n ların kâffesinin ü m it d o lu n a z a rla rın ı çe k iy o rd u . “ [İm paratorun] tas­
virler m ü c a d e le sin d e k i m u te d il hareketi, K onstantin V in
alm ış o ld u ğ u tedbirlerle İren z a m a n ın d a k i tasvirlerin y e n i­
den ih d ası arasında elzem o lan m utavassıt b ir devre o lm u ş ­
tur,, (100). 7 8 0 de Leon IV ö ld ü ve tasvirler m ü c a d e le sin in
b irin c i safhası sona erdi.
L eon’u n o ğ lu K o nstantin V I sin n i rüşd e vâsıl o lm a m ış
o ld u ğ u n d a n tasvirler k ü lt ü n ü y e n id e n ih dasa azm etm iş
olan ann esi İren im p a ra to rlu k h ü k ü m e tin i eline aldı.
Fakat tasvirler k ü ltü n e karşı gösterdiği sem patiye r a ğ ­
m e n İren, saltanatının ilk ü ç senesinde tasvirler k ü ltü n ü n
y e n id e n ih y a sı le h in d e kat’î tedbirler alm ad ı. Bu g e c ik m e n in
sebeplerini im p a r a to r lu ğ u n b ü tü n k u v v e tle rin in taht id d ia ­
sınd a b u lu n a n b ir şahsın çık a rm ış o ld u ğ u d a h ilî isyana ve
Y u n a n is ta n S la v ların a karşı y a p ıla n h aricî h arb e sevkedilm e sind e a ra m a k lâzım d ır. B u n d a n m aada ik o n a la r k ü lt ü n ü n
y e n id e n ih d a s ın ı b ü y ü k ih tim a m la rla h a zırla m a k icap e d iy o r­
du; ç ü n k ü o rd u ik o n o k la z m a taraftardı ve K onstantin tara­
fın d a n im p a ra to r k a n u n u ilâ n edilm iş o lan 7 54 k o n sili mukarreratı im p a ra to rlu k d a h ilin d e birço k kim seler ü ze rin d e
b ü y ü k tesirler icra etm ekte d e v am ed iy o rd u . Y ü k s e k ruh-
baniyete gelince, â z a la n n d a n bir ç o ğ u n u n u m u m î k o n sil
k a ra rla rın ı itm in a n d a n ziyade itaat kastiyle k a b u l etm iş
o lm a ları m e lh u z d u r : b in a e n a le y h b u n la r,
Prof. Andreiev’in söy le d iği gibi, “iko no kla st im p a ra to rla rın refo rm larına
m e m n u n iy e tle tebaiyet eden, fakat m u h a lif p artin in alacağı
tedbirlere karşı cid d î h iç b ir m u k a v e m e t g österm ek niy e tin d e
o lm ıy a n bir u n s u r teşkil ediyorlardı,, ( 101).
İre n ’in anc ak d ö r d ü n c ü saltanat senesinde Tarasius İs­
ta n b u l p a trik i n a s b o lu n d u ; b u zat tasvirler k ü lt ü n ü n y e n i­
den ih dası için u m u m î bir k o n sil to p la m a n ın elzem o ld u ğ u ­
n u beyan etti. Papa A d riy e n I için bir davetiyeyi h â m il elçiler
R o m a y a g ö n d e rild i. P apa İstan b u l k o n silin e m u ra h h a s la r
g ö n d e rm e k le iktifa etti.
K o nsil 7 8 6 da “A ziz H avariler,, kilise sind e top landı; fa­
kat tasvirler k ü ltü n e m u a rız o lan pay itah ttaki askerî kıt’alar
k ılıçları ellerinde m a b e d e h ü c u m ettiler ve to p lan tıy ı cebren
dağıttılar. İk o n o k last partisi b ir kere d a h a galebe çalm ış gibi
g ö r ü n ü y o r d u ; fakat b u zafer kısa s ü rd ü . İren m a h ira n e bir
tarzda asî k ıt’alarm y erine k e n d isin e d a h a sad ık ve fik irle rin e
d a h a b a ğ lı y e n i askerler ik a m e etti.
M ü te a k ip senede (787) k o n sil B itinyada, b irin c i u m u m î
k o n silin to p lan m ış o ld u ğ u N ik a ia (İzn ik ) şeh rin d e , to p landı.
K onsil b u ra d a yedi celse a k d e tti: ne im p arato r, ne de imparatoriçe ko n sild e bizzat b u lu n m a d ıla r . S e k izin c i ve so n u n c u
celse İstan b u ld a im p arato r sa ra y ın d a ak d e d ild i. T o plantılara
iştirak eden p isko po sların ad edi 3 0 0 ü geçti. B u k o n sil şark
kilisesi ta r ih in in y ed in ci ve s o n u n c u k o nsili o lm u ştu r.
İz n ik k o n s ili tasvirler k ü lt ü n ü y e n id e n ih das eyledi. K o n ­
silin m u k a rre ra tın ı ta n ım ıy a n la r aforcz e d iliy o rd u . “M u k a d ­
des tasvirleri p u t tesm iye edenler ve h ıristiy a n la rın ik o n a la ­
ra, bir ilâ h g ib i ibadet ettiklerini, y a h u t katolik kilisesinin
p utları k a b u l eylem iş o ld u ğ u n u beyan edenler b a d e m a afo­
roz edileceklerdi.,, K o n sild e k i pisko po slar “yeni K onstantin
ve y eni Helen,, i (102) alkışlad ılar.
Y e n id e n tam ir gören
m abetlere m u k a d d e s eşyanın vazedilm esi lâ z ım g e ld iğ in e
karar v e r ild i; ç ü n k ü b u k a b il eşya bir ortodoks k ilise ­
si için elzem di.
M anastırların
ik a m e tg â h
olarak
k u l­
la n ılm ası şiddetle m ene dildi; ik o n o k la stlar tarafından lâ ğ v ­
ed ilm iş ve sivilleştirilm iş o lan m a n astırla rı yeniden res­
tore etm ek m ecburiy eti hâsıl o ldu . K o nsil m u k a d d e s eşyanın
alış v e rişin i m a h k û m etm ekle ru h b a n iy e tin a h lâ k seviyesini
y ü k se ltm e k is te d i... A y n ı z a m a n d a m u h te lit m a n astırla rı da
(y ani e rk ek ve k a d ın la ra ait olanları) yasak etti.
İz n ik k o n s ilin in b ü y ü k e h e m m iy e ti y a ln ız tasvirler k ü l­
t ü n ü y e n id e n k u r m u ş o lm a sın d a d e ğ ild ir. Sırf b u k ü ltü
ilâ n etm ekle iktifa etm em iş o lan konsil, tasvirler taraftarları
için, b u n la r ın h a s ım la rın a karşı y a p m ış o ld u k la r ı m ü c a d e le ­
n in b irin c i safhasında m a lik o lm a d ık la rı b ir teşkilât yarattı;
tasvirler le h in d e olan b ü tü n teolojik delille rin to p lan m a sın a
vesile o ld u : tasvirler taraftarları b u n la r d a n bilâh a re .ik o n o k lastlara karşı y a p m ış o ld u k la r ı m ü cad e le d e istifade edecek­
lerdi. B ir k e lim e ile, b u k o n sil tasvirler p artisin in eline,
ik o n o k la s t ce re y a nının ik in c i safh asındaki m ü sta k b e l m ü c a ­
delelerini ko la y laştırm ağa m e d ar olacak b ir silâh verm iştir.
V III
inci asır im p a ra to rla rın ın «ikonoklast» tesm iye o lu ­
n a n eserinin b u d e v rin y a ln ız bir c e p h e s i— v a k ıa pek te
m ü h im o lm ıy a n — o ld u ğ u n u d a im a g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r ­
m a m ız lâzım d ır. Bu devre için elim izd e b u lu n a n v e sik aların
h e m e n kâffesi m ü cad e le d e n m uzaffer ç ık m ış ve ik o n o k la s t
v e s ik a la rın ı im h a etm iş o lan tasvirler p a rtisin in m u a h h a r
ve y e k n a sak a n ’anesine tâbi b u lu n m a k ta d ır . Fakat bize k a ­
dar g e lm iş olan b a zı d a ğ ın ık ve tesadüfi iş’arlar Leon I I I ve
K o nstantin V in b ü fü n gay re tlerini ik i gaye etrafında teksif
etm iş o ld u k la r ın ı gösterm ek tedir: m anastırlara ait b ü y ü k
a ra z in in sivilleştirilm esi ve pek b ü y ü k o lan keşiş a d e d in in
aza ltılm ası; y a n i b u im p a ra to rla r devletin k o n tro lü n d e n kaç­
m a k ve h e m e n h e m e n tam b ir serbesti g österm ek suretiyle
devletin canlı k u v v e tle rin i ve im p a r a to r lu ğ u n k u d re tin i ke­
m ire n u n s u rla ra karşı m ücad e le etm işlerdir.
ŞARLMAYN’IN TAÇ GİYMESİ VE BU HÂDİSENİN
BİZANS İMPARATORLUĞU İÇİN EHEMMİYETİ
Jam es Bryce’ın sözlerine göre «Ş a rlm a y n ’ın taç giy m esi
y a ln ız O rta za m a n la rın m e rk e zî b ir hâdisesi o lm a y ıp gayet
ender v u k u b u la n h âdiselerden b ir id ir ; m ü n fe rid e n nazarı
itibare alın d ık ta d e n ile b ilir k i eğer b u h âdise v u k u b u lm a m ış
olsaydı c ih a n tarih i değişm iş o lurd u » (103). B izim için b u
hâdise, bilhassa Bizans im p a r a to r lu ğ u n u a lâk a d a r ettiği nisbette, e h e m m iy e tlid ir.
O rta z a m a n la r in sa n la rı için R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n y egâ­
ne g a y rı k a b ili taksim im p a ra to rlu k o ld u ğ u n u b iliy o r u z : ik i
y a h u t d a h a fazla im p arato r m e v c u t o ld u k ta b u n la r tek bir
devleti idare eden ik i v e y a h u t d a h a fazla h ü k ü m d a r m esa­
besinde idiler. Y u k a r k i fasıllardan b irind e , 4 7 6 da g arbî
R o m a im p a r a to r lu ğ u n u n s u k u tu n d a n b a h se tm e n in d o ğ ru
o lm a d ığ ın ı kayd etm iştik . Tek im p a ra to rlu k fik ri V I nci asır­
da, Ju s tin ia n ’ın dış siyasetinde tekrar ortaya ç ık ıy o r ; b u fikir
Ş a rlm a y n ’ın R o m a d a im p a ra to rlu k tacını g iy d iğ i 8 0 0 sene­
sinde daha h e n ü z canlıdır.
Fakat O rta za m a n la r ideolojisinde tek im p a ra to r te lâk k i­
s inin naza rî olarak cari o ld u ğ u b ir esnada hakikatte, pratik
sahada b u k a b il bir n a za riy e n in e sk im iş o ld u ğ u ispat edil­
mişti. V III in c i asrın s o n u n d a k i şark y a h u t Bizans-Grek-Slav
âle m i ile ay n ı devre ait garp y a h u t R o m a -G e rm e n â le m i lisa­
niyat, etno grafik b ü n y e ve m a n e v î m enfaatler b a k ım ın d a n
b irib irin d e n başka, fark lı ve ay rı ik i âle m idiler. Tek im p a ­
rato rluk fik ri tarih î b ir a n a k r o n iz m o lm uştu .
îk o n o k la z m k e n d i k u d re ti d a h ilin d e 8 0 0 senesi h âd ise ­
sin in h a zırla n m a s ın a y a rd ım etti. P a p a lık ik o n o k la st impararato rların tedb irlerine karşı şiddetli protestoda b u lu n d u , ikono klastları aforoz etti, sonra F rank k ır a llığ m d a n ü fu z sah ibi
saray m a b e y in c ile ri ve b ilâh a re K arolenj sülâlesi k ıra lla rı
n e zd in d e y a rd ım ve h im a y e ü m it ederek g arbe tev eccüh etti.
V I I I in c i asrın s o n u n d a Fransa tah tın ı b u h a n e d a n ın en
m e ş h u r m ü m e ssili o lan B ü y ü k Şarl y a h u t Ş a rlm a y n işgal
ediy ord u. T arihçiler tarafından m u h te lif şekillerde tefsir
e d ilm iş olan Ş a rlm a y n ’ın taç g iy işin d e p a p a n ın ve F ran k la r
k ir a lın ın m ü te k a b il m enfaatler meselesi g ib i k a rışık b ir
m eseleyi b ir tarafa bırak a ca ğız.
Bu h âd is e n in esası kâfi derece m a lû m u m u z d u r , 8 0 0 se­
nesi N o elinde , Sen P iyer kilisesinde icra o lu n a n tantanalı bir
ây in d e pap a Leon I I I , ö n ü n d e diz ç ö k m ü ş o lan Şarl’m başı­
n a im p a ra to rlu k tacını vazetti. Kilise için d e to p la n m ış olan
h alk «Şarl’a, A lla h tarafından tetviç ed ilm iş o lan d in d a r im ­
paratora, s u lh ü n n â z ım ın a u z u n seneler ve zafer» te m e n n i­
sinde b u lu n d u .
'
T arihçiler Ş arl’ın alm ış o ld u ğ u im p a ra to rlu k u n v a n ın ın
e h e m m iy e ti h a k k ın d a m u h te lif h ü k ü m le r v e rm işle rd ir. B azı­
la rın a g öre b u u n v a n . Şarl’a y eni h a k la r b a h ş e tm iy o rd u ;
n e te k im Şarl, eskiden o ld u ğ u gibi, «F ranklar ve L o m b a rd la r
kıralı, R o m a lı patriçi» (104) o lara k k a lıy o r d u ; y a n i h u lâsa
olarak Şarl, tacı k a b u l etm ekle, y eni b ir u n v a n d a n başka
bir şey k a z a n m ıy o rd u . D iğe rle rin e göre Ş arl’ın 8 0 0 senesin­
de taç g iy işi y eni b ir g arp im p a r a to r lu ğ u tevlit etmiş ve b u
im p a ra to rlu k , şark y a h u t B izans im p a r a to r lu ğ u müvacehesinde tam b ir istiklâle sah ip o lm u ştu r. Fakat b u fik irle rin
her ikisi de m u a h h a r za m a n la rd a v e rilm iş h ü k ü m le r d ir ;
b u n la r ı 8 0 0 senesi hâdisesine dair y a p tığ ım ız tahlile ithal
edem ey iz. V I I I asır s o n u n d a y aln ız b ir ü n v a n d a n ibaret bir
im p a ra to rlu k y a h u t ay rı b ir g arp im p a r a to r lu ğ u n u n teşek­
k ü lü ba h is m e v z u u d e ğ ild i ve o lam azdı. Ş a rl’ın taç giym esi
8 0 0 senesinde carî noktai n azara göre, y an i b u h â d is e n in şa­
hit ve k a h r a m a n ı Leon I I I ve Ş arlm ay ri’ın g ö rü ş le rin e göre
tahlil o lu n m a lıd ır.
N e Ş a rlm a y n , ne de Leon şark im p a r a to r lu ğ u n a d e n k
gelebilecek b ir g arp im p a r a to r lu ğ u te şk ilin i h a tırla rın d a n
g e çirm iy o rla rd ı. Şarl, 8 0 0 senesinde, im p a ra to r u n v a n ın ı al­
m ak la , y egâne h ü k ü m d a r ve R o m a devleti im p a ra to rla rın ın
halefi o ld u ğ u n a in k â r g ö tü rm e z b ir surette ka n aa t getir­
m işti. B u hâdise y a ln ız im p a ra to ru seçm e h a k k ın ın İstanb u ld a n tekrar R o m a y a g e çtiğ in i g österiy o rdu.
M üte a d ­
dit defalar k a y d e ttiğ im iz g ibi, o d e v rin a d a m la rı y a n ya­
na ik i im p a r a to r lu ğ u n m e v c u d iy e tin i a k ılla rın a sığdıramazla r d ı; im p a ra to rlu k esasında tek idi. «İm p ara to rla rın tek
im p a ra to rlu k d o k trin i tek A llah akidesi ü ze rin e m üesses i d i ;
ç ü n k ü im p a ra to r ancak A lla h ın m u v a k k a t b ir delegesi sıfatiyle İlâh î otoriteyi yer y ü zü n d e , tatbik e d e bilirdi» (105).
Bu devre h â k im o lan haleti ru h iy e im p a ra to rlu k ku d re ti
te lâk k is in in h a lk tarafından k a b u lü n ü k o la y la ş tırıy o r d u ;
ç ü n k ü b u dev irde y a ln ız b u k a b il b ir te lâk k i m ü m k ü n ola­
b ilirdi.
Şarl ile B izans im p a ra to rlu ğ u a ra sın d a k i m ü n a se b a t 8 0 0
senesinden çok evvel başlam ıştı. 781 de G re k le r tarafından
E rutro tesm iye o lu n a n Ş arl’ın k ız ı R o tru d ile o z a m a n la r onik i y aşın d a b u lu n a n B izans im p a ra to ru K o n sta n tin ’in ev len­
m esi için F ra n k la rla m ü zak e re le re g ir iş ilm iş ti: o dev irde
K o n sta n tin ’in anası İren im p a ra to rlu ğ u bilfiil idare e d iy o rd u
(105). Fakat İren b u k o n u ş m a la rı kesti.
;
7 9 7 de İren m e şru im p arato ru , y a n i o ğ lu K o n stan tin ’i
tahttan in d irtti ve b u suretle im p a r a to r lu ğ u n m u tla k h â k im i
o ldu . B u c ü r ’etkâr h arek et R o m a im p a r a to r lu ğ u a n ’aneleriyle
gayet v a zıh b ir tezat teşkil ediy o rd u ; ç ü n k ü im p arato rlu k ta
h iç b ir za m a n h iç b ir k a d ın , tam b ir im p a ra to r otoritesini haiz
olarak, h ü k ü m s ü rm e m işti. Şarl ve p ap a L eo n’u n no ktai n a ­
z a rla rın a göre im p a ra to rlu k tahtı m ü n h a ld i; im p a ra to rlu k
tacını g iy m e k le Şarl tek ve g ay rı k a b ili taksim R o m a im p a ­
ra to r lu ğ u n u n m ü n h a l tahtına ç ık ıy o r ve R o m u lu s Avgustulu s’u n değil, fakat Leon IV, H e ra k liu s, Justin ian , Teodos ve
B ü y ü k K o nstantin g ib i şark k o lu n a m e n su p im p arato rla rın
m e şru halefi o lu y o rd u . Bu te lâ k k in in enteresan b ir tey idini
şu v a k ’ada b u lm a k k a b ild ir : hâdiseleri B izans im p a ra to rla ­
rın ın saltanat senelerine göre k a y d e d e n g a rb in senelik ceri­
delerinde 8 0 0 ve m ü te a k ip senelere ait bahislerde, Şarl ism i
h e m e n K o nstantin V I is m in d e n sonra g elm ektedir.
H a zira n 7 9 9 da Ş a rlm a y n ’e y azm ış o ld u ğ u m e ş h u r bir
m e k tu p ta A lk u e n , d ü n y a d a m e v cu t en y ü k se k ü ç m a k a m d a n
ik is in in , y a n i p ap alık ile İsta n b u l im p a r a to r lu ğ u n u n , m ü th iş
b ir b u h r a n g e çird ik le rin e işaret e tm e k te d ir; ve Şarl’a hitaben
A lk u e n şöyle b a ğ ır ıy o r : «Tezelzüle u ğ r a y a n İsa kiliselerini
selâm ete k a v u ş tu r m a k sana d ü ş ü y o r. C an ile rd e n in tik a m
alan, y o lla rın ı şaşırm ış o lan lara re h b e rlik eden, b e d b a h t­
lara teselli veren s e n s in ; iyileri y ü k s e ltm e k vazifesi sana
d ü ş ü y o r» (107).
İşte Ş a rlm a y n ’ın no ktai n aza rı b u m e rk e zd e idi. .Şim di bu
taç g iy m e hâdisesi karşısın d a B izansın alm ış o ld u ğ u tavrı
tetkik ede lim . Bu tavır dahi o dev irde cari telâkkilere
u y g u n idi. B izans im p a r a to r lu ğ u İren’in taht ü ze rin d e k i
h a k la rın d a ısrar etti, 8 0 0 h âdisesini m e şru otorite aley hine
ötedenberi y ap ılm ası m utat bir isyan hareketi olarak telâkki
etti ve y e n i im p a ra to ru n , diğe r âsilerin m isalin e tevfikan,
İren’i h a l’etm ek ve cebren im p a ra to rlu k tahtına o tu rm a k
için İstanbu l ü ze rin e y ü r ü m e ğ e k a rar ve rm e sin d e n b ih a k ­
k ın endişeye düştü. B izans im p a r a to r lu ğ u n u n g ö r ü ş ü n e
göre b u hâdise im p a r a to r lu ğ u n m e şru sah ibi a le y h in d e b ir ­
kaç g arp v ilây e tin in is y a n ın d a n başka b irşe y d e ğ ild i (108).
Fakat Şarl v a ziy e tin in m u h a ta ra lı o ld u ğ u n u n p e k âlâ far­
k ın a v a r ıy o r d u ; ç ü n k ü taç g iy işi im p a r a to r lu ğ u n şark k ıs m ı­
n ın (pars orientalis) h â k im iy e ti m eselesini h alletm iş o lm u y o rd u .
Şarl B iz a rs ın İren’den sonra y eni b ir im p a ra to r seçeceğini
ve b u zatın im p arato r ü n v a n ı ü z e rin d e k i h a k la r ın ın şark
tarafından m ü n a k a şa s ız ta n ıla c a ğ ın ı anlad ı. B u m ü ş k ü lâ tı
önceden g ören Şarl, İren ile m ü zak e rata girişti ve imparatoriçeye e v le n m e k teklifinde b u lu n d u ; “b u suretle şark ile garp
vilâyetlerini birleştirm eği,, (109) ü m it ed iy o rd u . Y a n i Şarl
a lm ış o ld u ğ u u n v a n ın ancak B izans tarafından ta n ıld ığ ı ta k ­
dird e h a k ik î b ir m ân a sı olab ilece ğini anladı. İren Şarl’ın iz d i­
vaç te k lifini m ü sa it b ir şekilde karşıladı; fakat az b ir m ü d d e t
sonra tahttan in d irild i ve s ü rg ü n e g ö n d e rild i (8 02 senesinde).
Bu suretle Şarl’m p lâ n ı tatbik m e v k iin e k o n u la m a d ı (110).
İre n ’in s u k u tu n d a n sonra taht N ik e fo r tarafından işgal
edildi. Bu im p arato r ile Şarl arasında, ih tim a l Ş arl’ın taşıdığı
im p a ra to r u n v a n ın ın N ikefor tarafından tanılm ası için, m ü z a ­
kereler cereyan etti. Fakat a n c a k 812 de Bizans im p arato ru
M ih ail 1 R a n g a b e ’n in elçileri A h e n ’de Ş arl’ı im parator- basilevs
u n v a n iy le se lâm lad ılar. İşte b u suretle 8 0 0 senesindeki
im p a ra to r seçim i m eşru b ir şekil alm ış o ld u . 8 1 2 den itiba­
ren, n aza rî olarak b ir tek R o m a im p a r a to r lu ğ u
m ev cu t
o lm a sın a ra ğ m e n , ik i R o m a im p a ra to ru saltanat s ü rd ü .
B u ry b u hususta şöyle d iy o r: «Başka kelim elerle 812 h â d i­
sesi, nazarî o lara k V inci asır v a ziy e tin i y e n id e n ih d as etti.
M ih a il I ile Şarl, Leon V ile D in d a r L ouis m ü n ase b e tle rin d e
A rk a d iu s ile H o n o riu s, V ale n tin ian I I I ile Teodos II g ib i
id ile r ; imperium Romanum E rm e n ista n h u d u tla r ın d a n A tlantik
sah ille rin e k a d ar u za n ıy o rd u » ( 111 ).
İm p a ra to rlu ğ u n b u
v a h d e tin in ta m a m iy le itibarî ve naza rî o ld u ğ u ta m a m iy le
âşik ârd ır. İk i im p a ra to rlu k y e k d iğ e rin d e n ay rı ve başka
bir h ay at sü rd ü le r. B u n d a n m a ad a v a h d e t fikri bile garpte
ortadan k a lk m a k üze re idi.
Ş arl’ın «im parator» u n v a n ı u z u n m ü d d e t b a k i k a lm a d ı.
M ü te a k ip devirlerde v u k u b u la n k a rg a şa lık la r neticesinde
Ş arl’m m o n arşisi in h ilâ l etti ve u n v a n tesadüfi olarak ortaya
çık a n tü re d ile rin elinde k a ld ı. B u X u n c u asırda tam a m iy le
ortadan k a lk tı; fakat a y n ı asrın ik in c i y arısın d a ta rih in h ilâ fı­
na o lara k (antihistorigue) “M u k a d d e s R o m a- G e rm e n im p a r a ­
to rlu ğ u » şe k lin d e y e nid e n ortaya çıktı.
A n c ak 8 0 0 senesinden sonra b ir Ş ark î R o m a im p a ra to r­
lu ğ u n d a n b a h s o lu n a b ilir. J. B. B u ry b u fik ri k a b u l etm ekte
ve “Bizans imparatorluğu Tarihi,, n in ü ç ü n c ü c ild in e (bu cilt
ir e n ’in 8 0 2 deki s u k u tu ile M a k e d o n y a sü lâle sin in baş­
la n g ıc ı ara sın d a k i v a k a la rı ih tiv a etm ektedir) “Şarkî Roma
imparatorluğu Tarihi„ (Eastern Roman Empire) ü n v a n ın ı ve rm ekte­
d ir ; h a lb u k i ilk ik i cilt “Muahhar Roma imparatorluğu Tarihi„
(A history of the Late Roman Empire) ü n v a n ın ı taşım aktadırlar.
İZAVRİYA SÜLÂLESİNİN ESERİNDEN ÇIKARILAN
NETİCE
T arih, v e rm iş o ld u ğ u h ü k ü m d e İzav riy a h a n e d a n ın ın ilk
im p a ra to rla rın a ve bilhassa Leon I I I ü n B izans im p a ra to rlu ­
ğ u n a y ap tığı hizm etlere b ü y ü k b ir e h e m m iy e t atfetm ektedir.
Bu d o ğ ru d u r; ç ü n k ü Leon I I I v a h im bir anarşi ve k a rg a ­
şalık d e v rin d e n sonra tahta çık d ık ta y ü k se k b ir k u m a n ­
dan, k a b iliy e tli b ir idareci ve d e v rin in m eselelerini k a v ra m ış
m ü n e v v e r b ir k a n u n v a zıı o ld u ğ u n u ispat etm iştir. İkonoklastların d in î siyasetleri b u n la r ın v ü c u d e getirm iş o ld u ğ u d i­
ğer eserlerden ta m a m iy le ay rılm ıştır. T arihî eserlerin ekseririsin d e Leon I I I en b ü y ü k sitayişlere m a z h a r . o lm a ktad ır.
M eselâ Y u n a n lıla r b u zatın “şark im p a r a to r lu ğ u n u n en b ü ­
y ü k h ü k ü m d a r la r ın d a n ve beşeriyetin v e lin im e tle rin d e n biri
o ld u ğu n a ,, kanaat getirm işlerdir (112); A lm a n la r ise Leon
I I I ü “im p arato r tah tına çık an en b ü y ü k in s a n la rd a n biri»
o larak gösterm ekte ve b u h ü k ü m d a r ın “başın ve u z u v la r ın
esaslı surette islâh edilm esi lâ z ım g e ld iğ in i v a zıh a n görm üş,,
b ir im p a ra to r (113), ve y a h u t “im p a r a to r lu ğ u kılıç ve k a n ile
y e n id e n k u rm a s ı m u k a d d e r olan bir insan, b ü y ü k bir askerî
d ehaya m a lik b ir şahsiyet,, (114) o ld u ğ u n u ileri sü rm e k te ­
dirler. Bir İn g iliz tarihçisi Leon’u n eserinin “R o m a im p a ra to r­
lu ğ u n a y e n id e n h ay at verm iş» (115) o ld u ğ u n u sö y le m e k ­
te, b ir Fransız ise İzav riy alı im p a ra to rla rın eserinde “m illetin
a h lâk î, m a d d î ve m a n e v î seviyesini y ük se ltm e k için o z a m a ­
n a k a d a r sarfedilm iş o lan gayretlerin en b ü y ü ğ ü n ü ve en harik u lâd e sin i» b u lm a k ta ve b u n la r ın m u a z z a m teşkilât teşeb­
b ü s le rin i Ş a rlm a y n tarafından a lın m ış olan tedbirlerle m u k a y e ­
se etm ektedir (116); Son z a m a n la rd a D ie h l “İzav riy a lı im p a ­
ratorlar h ü k ü m e tin d e n c ih a n ş ü m u l y eni b ir h ay at p re n sip i
neş’et etm iş o ld u ğ u n u ,, (117) yazm ıştır. D in tarihçileri m üste s­
n a o lm a k üzere İza v riy a lı im p arato rla rın u m u m î ta rih in i daha;
Bizans İmparatorluğu Tarihi
22
h e n ü z teferruatı ile tetkik etm em iş o lan R us m ü v e r r ih le r in in
v e rm iş o ld u k la rı, eğer tabir caizse, tesadüfi h ü k ü m le r d e b u
im p a ra to rla rın pek fazla m e d h in e tesadüf e tm izo ruz. J. K. Kula k o v s k i’n in ü ç cildi y alnız ik o n o k la s tla rd a n evvelki hadisatı
n aza rı itibare alm ak tad ır. S. P. Ç eştakov’u n b u devri m u h te v i
“Bizans Tarihi Dersleri„ n in b irin ci cild i b u hususta h iç b ir fikir
d e rm e y a n etm em ektedir. • C. N. Ü sp e n sk i “Eskisler,, ad lı ese­
rin d e m anastırlar ve keşişler a le y h in d e k i b u cereyan h a k ­
k ın d a gayet enteresan ve y ep yen i bir h ü k ü m verm ektedir.
F. I. Ü sp enski ise şu m üta le a d a b u lu n u y o r : “İzay riy a lı Leon
itikad ve A llah a ta p m a k g ib i n a zik m eselelerin h ü k ü m e t
tarafından askerî otoritelere ve polis ku v v e tle rin e o ld u k ça
cebrî b ir tarzda tevdi o lu n m a s ın d a n m e su ld ü r; b u zat (ve
halefleri) m ille tin d in î h isle rin i rencide ettiler ve mevzileştirilm iş bir m eseleden b ir devlet meselesi çıkardılar,, (118).
İlk ik i ik o n o k la st im p a ra to ru n h a rik u lâ d e a zim ve idari
k a b iliy e tle rin i ta n ım a k la ve Leon I I I ü n , m ü n ak a şasız,
devleti k u rta rm ış o ld u ğ u n u k a b u l etm ekle beraber, elim izd e
m e v c u t b ü tü n tarih î m a lze m e y e istinat ederek, İzav riya
sülâle sin i pek fazla m ed he tm ekte n s a k ın m a lıy ız. H a k ik a te n
ik o n o k la st im p a ra to rla rın h iç şüp h e siz s a m im î olan p oliti­
kası im p a ra to rlu ğ u n h ay atın d a v a h im d a h ilî k a rg a şalık lar
tevlit etti ve devlet b ir asırdan fazla b ir m ü d d e t sarsıldı.
İk o n o k last hareketi ilk d e v rin d e n itibaren, im p a r a to r lu k ­
tan İtalyayı u za k laştırd ı ve B izansm pap a ile o lan m ü n a ­
sebetlerini g erginleştirdi; papa ik o n o k la stları aforoz etti,
y a r d ım ve h im a y e istem ek için g arbe teveccüh eyledi. B u n u
tak ip eden R o m a ile F ran k h ü k ü m d a r la r ı a ra sın d a k i dos­
tane m ü nasebe tler O rta za m a n la r ta rih in d e son derece m ü h im
y e n i b ir dev ir açtı. A y n ı z a m a n d a kiliseler arasında kat’î
b ir in k ıta ın tem elleri tedricî surette atıldı. İza v riy a d e v ­
rin d e B izans im p a ra to rlu ğ u , V III inci asrın ortasında L o m ­
ba rd la r tarafından fethedilm iş ve b ilâh a re Kısa Pepen tara­
fın d a n p a p a y a v e rilm iş oilan R a v e n n a e k sark lığ ı
d a h il
o lm a k üzere, orta İtalyayı kaybetti.
Fakat İzav riy a sülâlesine d a ir h e n ü z tam olarak h iç ­
b ir u m u m î ta rih in y a zılm a m ış ve b u devreye ait birçok
m ü h im m eselelerin h a lle d ilm e m iş o ld u ğ u n u u n u tm a m a m ız
lâzım d ır. Meselâ keşiş ve m anastır a d e d in in ta h d id i ve sık
sık te h a d d ü a ettiği a n laşılan m anastırlara ait e m lâ k ve ara­
z in in
devletleştirilm esi g ib i m eseleler daha
geniş
bir
tarzda tetkik o lu n m a ğ a
lâyiktirler. B iz a n tin iz m in
halen
en esaslı m ese lelerin den
b iri İzav riy a lı
im p arato rla rın
ik o n o k la st p o litik a s ın ın İçtim aî veçhesidir: b u mesele daha
geniş bir surette a ra ştırılm ağ a değer. Bu no kta ü ze rin d e
y ap ılacak -ciddî araştırm alar “ikonoklast,,
a d ın ı taşıyan
b u d e v ri a y d ın la ta b ilir ve bu dev irde d a h a d erin b ir m â n a
ve cih an tarih i çerçevesi için d e d a h a b ü y ü k b ir eh e m m iy e t
keşfedebilirler.
II. - İZAVRİYALI İMPARATORLARIN İLK HALEFLERİ (802-820).
AMORİON YAHUT FRİGYA SÜLÂLESİ ZAMANI (820-867)
802 - 866 SENELERİ İMPARATORLARI VE BUNLARIN MENŞEİ
: T arihçiler u m u m iy e tle IX u n c u asır başlan g ıc ı ile 8 6 7 de
M ak e d o n y a sülâle sin in ik tid a r m e v k iin e gelişi ara sın d a k i
dev ri im p a r a to r lu ğ u n
İza v riy a lı im p arato rla r z a m a n ın d a
y e n id e n h ay at b u lm a s iy le M a k e d o n y a sülâlesinin p a rla k
seneleri arasında m utavassıt bir dev ir olarak te lâk k i etm ek­
tedirler. Fakat en son tetkik at b u d e v re n in sadece b ir son
o lm a k tan ziyade b ir başlang ıç o ld u ğ u n u göstermektedir., Bu
dev ir h u su sî b ir e h e m m iy e ti h aiz g ib i g ö rü n m e k te ve Bizans
m edeniyeti ta rih in d e y eni bir safha teşkil etm ektedir (119).
G ö r m ü ş o ld u ğ u m u veçhile 8 0 2 ih tilâli İre n ’i d e v ird i ve
N ike for I i (8 0 2 -811) Bizans tah tına çık ard ı. Ş ark m e h a zla ­
rın a g öre. N ike for A rap n e slin d e n d i ( 120).
A talarından
biri A n a d o lu y a , P isidya vilâyetine hicret etm ek m e c b u riy e ­
tinde k a lm ış ve sonraları N ik e fo r b u ra d a d o ğ m u ştu r. 8 0 2
ih tilâli, h u su siy e ti b a k ım ın d a n , B izans tarih i senelik ceride­
le rind e h e m e n h e m e n y egâne b ir v a k ’a teşkil etm ektedir.
İm p a ra to rlu k için d e tertip o lu n a n siyasî isy a n la rın ekserisi
generaller ve askerî şefler tara fın d a n idare edilm işti. H a l­
b u k i N ike for b u k a id e n in bir istisnasını teşkil etti; ç ü n k ü
k e n d is in in o rd u ile h iç b ir alâkası y o k tu ve m a liy e n a z ırlığ ı
y ü k se k m a k a m ın ı işgal etm ekle iktifa ediy o rd u. İm p a ­
rator, 811 B u lg a r h a rb in d e , h a rp m e y d a n ın d a m a k tu l düştü;
taht, b ir kaç ay için, B ulg ar seferi esnasında a ğ ır surette
y a ra la n m ış o lan o ğ lu Stavrakios’u n eline geçti. Stayrakios
a y n i ,;Sene zarfında,. ö l d ü .. (811). Fak at ö lü m ü n d e n evvel
R a n g a b e ’ler G re k ailesine m e n s u p o lan ve b e d b ah t Stavrak ios’u n k ızk a rd e şi ve N ike fo r I in k ız ı P ro k o p ia ile evli
b u lu n a n K uropalates M ih a il I le h in e tahttan in d irilm işti.
M ih a il I d a h i kısa b ir m ü d d e t saltanat s ü r d ü (811-813):
b u zat, B ulg arlara karşı y ap tığı m uv affakıy etsiz bir sefer
y ü z ü n d e n Leon n a m ın d a e rm e n i n e slin d e n b ir' askerî şef
tara fın d a n h a l’edildi; b u Leon tarihte E rm e n i Leon V olarak
y ad e d ilm e k te d ir (813 - 8 2 0 ). 8 2 0 de Leon k a tled ildi ve taht
hassa alayı k u m a n d a n ı “Kekeme,, lâ k a b ın ı taşıyan M ih a il
II n in (8 2 0 - 8 2 9 ) eline geçti. Bu zat F rig y ad a (A nado lu eya­
leti) m ü s ta h k e m bir m e v k i olan A m o r io n ’lu idi: işte b u n d a n
dolayı ü ç im p arato r tarafından tem sil o lu n a n b u sülâley e
A m o rio n y a h u t F rigy a sülâlesi adı ve rilm e k te d ir. M ih ail
g e n ç liğ in i F rigy ada “rafızîler, Y a h u d ile r ve y arı hellenleşm iş
Frigler,, (121) arasında g eçirm iş k a b a ve cahil b ir taşralı
idi. H attâ m u a h h a r b ir Y a h u d i m e h a zı M ih a il II n in ana sın ın
Y a h u d i o ld u ğ u n u beyan etm ektedir (122). Bu im p arato r
ö ld ü k te taht o ğ lu Teofil’e geçti (8 2 9 - 8 4 2 ) ve b u im p a ra to r
P aflag o n y ad an (A nadolu) neş’et etm iş o lan o rto d o k s lu ğ u n
y e n id e n m üessisi m e şh u r Teodora ile evlendi. B u s ü lâle n in
son r ü k n ü kabiliyetsiz ve a h lâk sız b ir a d a m olan M ih a il I I I
(842 - 867) o ld u . B u zatın adı pek de m u te b e r o lm ıy a n
“sarhoş,, lâ k a b ı ile ahlâfa in tik al etm iştir.
M ih a il I I I ü n sahavetinde anası T eodora resm en im p a ra ­
to r lu ğ u idare etti: h ü k ü m e tin b ü tü n işle rin i n e d im i Teoktistus’a terk etm ek suretiyle, 14 sene h ü k ü m s ü rd ü . M ih a il sin n i
rüşd e vasıl o ld u k ta Teoktistus’u ö ld ü rttü , a n n e s in i rah ib e o lm a ­
ğa icbar etti ve devletin idaresin ib izzat d e ru h d e etti. Bu h ü k ü ­
m et darbesini h a zırlıy a n ve ta tb ik in i idare eden im p a ra to ru n
dayısı ve T eodora’n ın erkek kardeşi Bardas idi; Bardas pek
ç a b u k “Kuropalates,, ve “Çesar,, y ü k s e k m a k a m la rın a ç ık a rıl­
dı ve b ü tü n devlet işlerinde b ü y ü k bir n ü fu z a m a lik oldu.
M ih a ü ’in ç o c u ğ u o lm a d ığ ın d a n Bardas, y e ğe n i ö ld ü k te n son­
ra, im p arato r o lm a ğ ı ü m it ed iy o rd u . Zayıf, a h lâ k e n d ü ş ü k
ve b ü tü n siyasî m eselelere karşı ta m a m iy le lâk a y ıt olan
M ih ail, on senelik bir devre m ü d d e tin ce , B ardas’ın h e m e n
h e m e n m u tla k bir k u dretle devleti idare etm esine rıza gös­
terdi. Son derece k a b iliy etli ve değerli b ir zat o lan Bar­
das im p a r a to r lu ğ u n
d ü ş m a n la r ın a
karşı m uvaffakiy etle
m ü c a d e le etti ve kilise n in m enfaatleri h u s u s u n d a va zıh bir
zek âya m a lik o ld u ğ u n u ispat etti. B ü y ü k b ir h ü s n ü niyetle
m aarifi h a lk arasında y a y m a k istedi. Fakat Bardas d a h i
aşağıda şay anı d ik k a t talîin i g öre c e ğim iz M a k e d o n y a s ü lâ le ­
s inin m ü sta k b e l m üessisi Basil n a m ın d a y eni bir n e d im in
h a in a n e e n trik a la rın a k u rb a n gitti. B ardas’ın ö lü m ü n d e n
sonra M ih a il Basil’i e v lâd e d in d i ve başına im p a ra to rlu k
tacını oturttu. B u n la rın m ü şte re k saltanatları y a ln ız b ir
seneden az fazla d e v am e tti: M ih a il’in k e n d i ale y h in d e
bir suikasd h a z ır la d ığ ın d a n şü p h e le n e n Basil, b irk a ç a rk a ­
daşını, v e lin im e tin i, sarayda yap ılacak b ir şenlikten sonra,
ö ld ü rm e ğ e ik n a etti. B u n d a n sonra Basil im p a ra to rlu ğ u n ye­
gâne sahibi o ld u ve B izans ta r ih in in en m e şh u r sülâlesini
tesis etti.
'
îşte b u suretle 8 0 2 ile 8 6 7 a ra sın d a k i devre esnasında
taht ik i A rap y a h u t Sam i; baba tarafındn A rap o lan N ikefor
I in k ıziy le evli b ir G rek , M ih ail I; b ir E rm e n i ve, en nih ay e t
ü ç F rigy alı y a h u t tâbir caizse ü ç y arı G re k tarafından işgal
edildi, ilk defa o lara k b u dev ird e B izans tahtı S am î ır k ın
eline geçti. B ü tü n b u devre zarfında şark u n s u rla r ın ın im p a ­
r a to rlu ğ u n idaresinde b irin c i derecede b ir rol o y n a m ış ol­
d u k la r ı k e n d iliğ in d e n anlaşılır.
"
AMORİON SÜLÂLESİ ZAMANINDA BİZANS İMPARATORLUĞU
VE ARAPLAR. SLAV TOMAS’IN İSYANI.
RUSLARIN İSTANBULA KARŞI YAPTIKLARI İLK SEFER
IX
u n c u asırda B izans ile A raplar a ra sın d a k i m u h a s a m a t
h e m e n h e m e n fasılsız dev am etti. Şark h u d u d u n d a b u m u h a ­
sam at m ü k e rre r m ü sa d e m e le r şe k lin i ald ı ve m ü z m in bir
in tiza m la h e m e n her sene te h ad d üs etti ve b irço k defalar
esirlerin m ü b ad e le siy le neticelendi. H u d u d u n m ü s lü m a n
tarafında, A rap m e m le k e tle rin i Bizans o rd u la r ın ın taa rru z­
la rın a karşı k o r u m a k için, S u riy e d e n E rm e n ista n h u d u tla r ın a
k adar u z a n a n m ü s ta h k e m b ir h at v ü c u d e getirildi. Bizans
tarafında ise bazı yerler ay n ı şekilde ta h k im edildi. Bu
is tih k â m la rın heyeti m e c m u a sı b ir nev i A n a d o lu limes’i teşkil
etti. H u d u t m ü sa d e m e le ri, IX u n c u asırda, pek ender olarak
derinlere d o ğ r u in k işa f eden o ld u k ç a e h e m m iy e tli seferlere
in k ilâ b ettiler. Hilâfet, IX u n c u asırda zay ıflıy or ve siyasî
e h e m m iy e tin in tedricî surette a z a ld ığ ın a şahit o lu y o rd u : bu,
v a h im d a h ilî karg a şalık ların , îr a n lıla r ın ve b ilâh a re T ü rk le ­
rin ü s tü n lü k le r in in b ir neticesi idi. îşte b u sebepten m ü s lü ­
m a n la rın m ü te m a d i taarruzları, V II nci ve V III inci asırlar­
da o ld u ğ u gibi, im p a r a to r lu ğ u n m e v c u d iy e tin i tehdit etm ek­
ten çıktı. B u n u n la beraber b u a k ın la r h u d u t vilâyetlerine
b ü y ü k zararlar y ap m ak ta, a h a lin in refahına zarar verm ekte
vilâyetlerin servet ve n üfu s m e m b a la rın ı k u ru tm a k ta dev am
ettiler. IX u n c u asrın ilk otuz senesi halife H a ru n ü rre ş it
(7 8 6 - 8 0 9 ) ve M e m u n ’u n (8 1 2 - 8 3 2 ) m e ş h u r saltanatlariyle
te m a y ü z etmiştir; b u halifeler z a m a n ın d a îr a n tesiri h em en
h em en tek başına ü s tü n lü ğ ü ele aldı ve A rap m illiy e tin i
ik in c i p lâ n d a bıraktı. Siyasî fikirle ri b a k ım ın d a n IX u n c u asır
halifeleri, bilhassa M e m u n , Bizans im p a ra to rla rın a benzediler:
im p arato rlar g ib i b u n la r dahi devlet h ay atın ın h e rh a n g i b ir
şubesinde otoritelerinin h u d u tsu z bir karakter arzettiğine
in a n d ıla r.
Şarkta A rap -B izans m ü sa d e m e le rin in , b irk a ç v a k a m ü s ­
tesna o lm a k üzere, her ik i m u h a s ım taraf için v a h im netice­
ler tevlit etm em elerine m u k a b il G irid in , S icily an ın en b ü y ü k
k ıs m ın ın ve İtalyanın birkaç m ü h im
n o k tasın ın işgaliyle
neticelenen m ü s lü m a n d o n a n m a s ın ın A k d e n iz d e k i harek âtı
daha eh e m m iy e tli oldu.
D iğ e r taraftan, IX u n c u asrın ilk ru b u n d a , A rap - Bizans
m ü nasebatı ta rih in in en enteresan v a k a la rın d a n biri A rap ­
la rın , M ih a il II z a m a n ın d a , Slav Tom as’ın isy a n ın a iştirakleri
o lm uştu r.
B u isyan A n a d o lu d a , anasıl Slav olan Tom as tarafından
tertip edildi ve gayet v a h im bir d a h ilî h a rp şe k lin i alarak
ik i seneden fazla b ir m ü d d e t d e v a m etti. Bu isyanı, M ih a il II
d e v rin in esas hâdisesi ve siyasî, d in î ve İçtim aî o lm a k üzere üç
b a k ım d a n son derece v a h im b ir v a k a olarak te lâk k i etm ek
lâzım d ır.
Siyasî b a k ım d a n b u hâdise m ü h im oldu, ç ü n k ü Tomas,
ik i tem'in kıtaları h ariç o lm ak üzere, b ü tü n A n â d o lu y u isyanı
için k a z a n m a ğ a m u v affa k o lm u ştu r. Bazı m e h azlara göre
A n a d o lu d a ve Kafkas h u d u tla rın d a yaşıy an m u h te lif m illiy e t­
ler isyan b a y ra ğ ın a iltih ak etm işlerdir. T om as’ın o rd u su yal­
nız, A v ru p a k o n tin a n ın d a n k ü tle h a lin d e A n a d o lu y a hicret
ettikten sonra b u ra d a , evvelce g ö r m ü ş o ld u ğ u m u z gibi, m ü h im
k o lo n ile r m e y d a n a getirm iş o lan h em şe rile rin i, y a n i S lavları
değil, fakat a y n ı z a m a n d a ira n lıla r, E rm e n ile r İberler ve
d iğe r b ir çok Kafkas k a b ile le rin in m ü m e s s ille rin i ih tiv a e d i­
y o rd u (123). Tomas o k a d a r b ü y ü k k u v v e tle rin b a şın d a
b u lu n u y o r d u k i halife M e m u n b u . zat ile sıkı b ir b ir lik tesis
etm ekte teredd üt etmedi: h a life n in T om as’a M ih a il’i d e v irm e k
için, y a rd ım etmesi kararlaştırıldı; b u n a m u k a b il A raplar
B izans im p a r a to r lu ğ u n u n bazı h u d u t m ın ta k a la rın ı alac ak ­
lardı. M e m u n ’u n m u v a fa k a ti y a h u t teşviki ile Tom as k e n d in i
A n taky ada, b u şe h rin p atriki Job tarafından R o m a lıla rın
basilevs’i olarak tetviç ettirdi. Bu a n d a n itibaren B izans im ­
paratoru son derece teh lik eli ve k o r k u n ç bir rak ip le k a rşı­
la şıy o rd u . Şark A rapları b u isyan h are k e tin in inkişafı ile son
derece alâkad ard ılar.
D in b a k ım ın d a n b u isyan b ü y ü k b ir e h e m m iy e t göster­
m ek tedir, ç ü n k ü Tomas ik o n o k la s t p o litik a s ın ın y e nid e n
ih d a s ın d a n m u ğ b e r o lan a h a lin in b ü y ü k bir k ıs m ın ın h o ş n u t­
s u z lu ğ u n d a n istifade etm iştir. T om as tasvirler k ü ltü taraf­
tarı o ld u ğ u n u ilâ h etti; hattâ b ir z a m a n la r o rto d o k s lu ğ u y e n i­
den ilîdas etm iş olan İre n ’in o ğ lu K onstantin o ld u ğ u n u d a h i
id d ia eyledi. Bu siyaset b irço k istinatg âh b u ld u .
E n n ih ay e t b u h arek etin İçtim aî neticeleri d a h i o ldu . A n a ­
d o lu d a vergi tahsildarları T om as’la birleştiler; b u suretle bir
m e h a za göre, “kö le le rin efendilerine karşı,, ( 124) a y a k ­
la n m a s ı h u s u le geldi. A şağı sınıflar, k e n d ile ri için d a h a iyi
ve daha p a rla k bir istikbal te m in etm ek ü m id iy le , k e n d ile rin i
tazyik altında b u lu n d u r a n arazi sah ibi aristokratlara karşı
ay a k la n d ıla r. A y n ı m e h a za g öre b u n u takip eden d a h ilî
h a rp “b ir N il şelâlesi g ib i k ü re y i feyezan altında bıraktı;
fakat b u ra d a su yerine k a n aktı,, (125).
Ege d e n iz in d e k i d o n a n m a tarafından y a rd ım g ören Tomas,
k u v v e tle rin i İstanbula karşı şevketti. Y olda, M ih a il’in kıtala­
r ın ın g österdiği m u k a v e m e ti kolayca k ır d ı ve h e m den izd en,
h e m k a ra d a n payitahtı m u h a sa ra y a başladı. B o ğ azın R u m e li
sah illerine vâsıl o ld u k ta T rakya v e .M a k e d o n y a S la v ları k e n ­
disine iltih a k ederek k ıtaların ın a d e d in i kabarttılar. İstanbul
m u h a sa ra sı tam bir sene d e v am etti. — M ih a il gayet n a zik
saatler geçirdi; fakat ik i hâdise k e n d isin e zaferi te m in etti: bir
taraftan im p arato r T om as’ın d o n a n m a s ın ı b ü y ü k bir hezim ete
uğrattı; d iğ e r taraftan k ıra lla rı O m u r ta g ’m k u m a n d a s ın d a
â n i olarak şim ald e .k e n d ile rin i gösteren [B ulgarlar [âsîlerin
AMORİON
SÜLÂLESİ
ZAMANINDA
BİZANS
İMPARATORLUĞU
Tomas Araplarla harp meydanında müzakerede bulunuyor
M ıdrit M illî kütüphanesinde bulunan «Skilitzes Tarihî» elyazmasına ait minyatür
kara k u v v e tle rin i geriye attılar. Bu hâdisele rden sonra To­
m as h iç bir za m a n eski k u d re tin i to p lıy a m a d ı ve isyan
m uv affakiy etsizlikle neticelenm eğe m a h k û m o ldu . T om as
firar etm ek m e c b u riy e tin d e kaldı; b ilâ h a ra tu tu ld u ve id am
edildi. O r d u la r ın ın m ü te b a k i k ıs ım la rı kolayca ortadan k a ld ı­
rıldı. İk i seneden fazla dev am etm iş olan b u k a rışık isyan 823
de ta m a m iy le bastırılm ıştı; b u a n d a n itibaren M ih ail k e n d in i
tekrar em niyette h isse debilm iştir (126).
Bizans im p a ra to rlu ğ u için b u is y a n ın neticesi son dere­
ce m ü h im oldu. İsyanın m u v affa k ıy e tsizliğ i tasvirler k ü l­
t ü n ü n y e nid e n ih d a s ın ın d a h i m uv affa k iy e tsizlik le netice­
lenm esine sebep oldu. T om as’ın hezim eti a y n ı z a m a n d a h a ­
life M e m u n 'u n d a h i B izansa karşı tatbik etm ek istediği tecav ü z î p lâ n d a m u v a ffa k o la m a d ığ ın ı g österiyo rdu. B u n d a n
m a ad a bu isyan, b ü y ü k b ir ih tim a le göre, A n a d o lu d a gayet
cid d î b irta k ım İçtim aî d e ğ işik lik le re sebep o lm u ştu r. V I nci
asırda, B ü y ü k Justin ian z a m a n ın d a , toprağa b a ğlı k ö y lü le r
tarafından işlenilen b ü y ü k arazi r e jim in in im p a r a to r lu ğ u n
en b ü y ü k k ıs m ın d a cari o ld u ğ u n u g ö r m ü ş tü k . M ü te a k ip
asırlara ait m e h a zla rd a bazan k ü ç ü k tim arlara ve k ü ç ü k
k ö y lü m a lik ân e le rin e ait im alara tesadüf e diy oru z. X u n c u
asırda, b ü y ü k arazi b ir kere d a h a ve bilhassa A n a d o lu d a ,
ortaya ç ık m a k ta d ır.
Bu yeni h âd ise y i Tom as’ın isy a n ı­
na atfetm ek m ü m k ü n d ü r : ç ü n k ü b u isyan h iç şüp h esiz
h ü k ü m e t tarafından to p lan a n y ık ıc ı vergileri verem eyen
ve b u y ü zd e n m ü lk le r in i ze n g in k o m ş u la rın a satm ak m ec­
b u riy e tin d e ka la n b irço k k ü ç ü k arazi s a h ib in in m a h v ın ı
m u c ip o lm u ştu r. H er ne h a l ise, b ü y ü k arazi X u n c u asırda
tek rar ortaya çıktı ve hattâ im p a ra to ru n k u d r e tin i bile teh­
dide başladı. Bu hal, aşağıda g ö re c e ğ im iz g ib i, k e n d in i
bilhassa A n a d o lu d a hissettirdi (127).
T ak riben 8 3 0 a kadar, B izans ile A rap o rd u la rı ara sın ­
d a k i m ü sa d e m e le r v a h im neticeler tevlit etm edi. H ilâfet o
zam anlar, e ntrikada m a h ir B izans tarafından v a h im le ştirile n
b ü y ü k d a h ilî k a rışık lık la r için d e b u lu n u y o r d u . A n a d o lu d a ,
8 3 0 da, m a ğ lû p olan Teofil, m ü te a k ip senede (831) Kilikyada, h u d u t m ü fre ze le rin d e n m ü te şe k k il bir Arap o rd u s u n a
karşı b ir zafer k a za n d ı: b u m uv affa k iy e t İstan b u ld a im p a ­
rator şerefene tertip o lu n a n p arlak b ir zafer şe nliğiy le tes’id edildi (128). M üte a k ip senelerde Teofil y eni muvaffakı-
yetler elde edem edi.
H attâ bir A rap m ü v e r r ih i M e m u n ’u n
b ü tü n im p a ra to rlu ğ u ta h a k k ü m ü altına alacağı g ü n ü b e k ­
le d iğ in i yazıy o r (129). Teofil M e m u n ’a sulh tekliflerinde
b u lu n d u . Fakat, 8 33 te, M e m u n ö ld ü ve kardeşi M utasım
tarafından istihlâf edildi. M u tasım ’ın saltanatının ilk senele­
rinde m u h a s a m a t in k ıtaa uğradı. 8 3 7 de Teofil h a rb i yeniden
açtı: b ü y ü k b ir o rd u ile A raplara karşr p a rla k b ir sefer
yaptı.
Zapetra kalesini zap te d üb y ak tı ve d iğe r b irk a ç
yere g ird i. Bu m uvaffakiyetten so nra şerefine y ap ılan zafer
şenlikle ri altı sene evvel payitahta av detinde y a p ılm ış olan
geçit resm i ve teşrifatın bir ne v i te k e rrürü o ld u (130).
Fakat 8 3 8 de M utasım , b ü y ü k bir o r d u n u n başında
A n a d o lu n u n içerlerine o ld u k ça d erin bir surette n ü fu z etti
ve u z u n bir m u h a s a ra d a n sonra, ik tid a r m e v k iin d e k i sülâle­
n in neş’et etm iş o ld u ğ u F rigyada, A m o rio n kalesini zap t­
etti ; burası, b ir A rap k r o n ik e is in in m ü b a lâ ğ a lı sözlerine
göre, “h ıris tiy a n lığ ın g ö z ü ve m a k a rrı idi,, (131). M utasım ,
A m o rio n ’u n işg a lin d e n sonra, İstan b u l ü ze rin e y ü r ü m e k
niye tind e idi; fakat m e m le k e tin d e askerî bir isyan ç ık tığ ın ı
haber aldıkta p lâ n la r ın ı terketm ek ve S uriyeye avdet eyle­
m e k m e c b u riy e tin d e k a ld ı (132).
G re k kilisesi senelik cerid elerinde m u c iz e v î b ir h ik ây e
A m o rio n m uh a sarası ile alâkalı g ö s te rilm e k te d ir: b u , m eş­
h u r 4 2 esirin islâm iy eti k a b u ld e n im tin a etm eleri ve m artir
o lara k ö lm e le rin d e n bahseden h ik ây e d ir; b u n la r D icle sahi­
line g ö tü r ü lm ü ş le r ve orada başları k e silm e k suretiyle id am
e d ilm işlerdir. B u n la rın cesetleri nehi.re atılm ış^.fakat s u y u n
sathında m u c iz e v î b ir tarzda y ü ze re k cereyan tarafından
S ü rü k le n m iş ve h ıristiy a n lar tarafından toplanm ıştır; hıriştiy an la r b u n la r a tantanalı cenaze m e ra sim i y a p m ış la rd ır (133).
A m o rio n m a ğ lû b iy e ti Teofil ü ze rin d e çok k u v v e tli bir
tesir yaptı. İm p ara to r elinde m e v cu t ku vv e tle rle A rap istilâ­
sına m üe ssir b ir surette karşı k o y m a k ü m id in i kesti ve
payitahtı k a y b e tm e k k o rk u s u ile garp devletlerine teveccüh
ederek b u n la rd a n y a rd ım istedi. İm p a ra to ru n elçilerini Venedikte, F ran k k ıralı D in d a r L o u is’n in payitahtı İn g e lh e im ’de,
hattâ u za k garpta, İspanyada, E m e v î halifesin in sarayında
g ö rm e k k a b il oldu. B unlar b ü tü n g arp h ü k ü m d a r la r ı nezdin.de-büyük b ir h ü s n ü k a b u le m a z h a r o ld u lar, fakat b u garp
k ıra lla rı Teofil’e çok b ü y ü k filî y a rd ım d a b u lu n m a d ıla r .
A m o rio n sülâle sin in son devrinde, y a n i Teofil saltanatının
son senelerinde ve M ih ail I I I z a m a n ın d a , hilâfeti k e m ire n
d a h ilî m ü cad eleler şark A ra p ların ın , B izans im p a ra to rlu ğ u
için pek tehlikeli olan ta h rip k â r a k ın la r m a tekrar ba şlam a­
la rın a m â n i oldu. B u n u n aksine o lara k b u sefer Bizans kıt’aları birçok defalar A rapları hezim ete u ğ ra tm a ğ a m uv affa k
o ld u lar. 863 te, M eliten e m iri (valisi) Ö m e r K a rad e n iz sa h il­
le rind e Bizans şehri A m isos’u (Sam sun) y a ğ m a etti ve bir
rivayete göre d e n izin ileri h are k âtına m â n i o ld u ğ u n a kızarak,
b ir z a m a n la r Serhas’ın y a p m ış o ld u ğ u gibi, suları kırbaçlattı.
Fakat, ay n ı sene zarfında, avdette, Ö m e r Petronas’m k u m a n ­
dasında b u lu n a n Bizans kıt’a la rın ın ricat y o lu n u kesm elerine
ve o rd u s u n u çe v irm e lerine şah id oldu. Poson m u h a re b e sin d e
(b u m u h a re b e n in yeri daha h e n ü z kat’î o lara k tespit edilem e­
m iştir) A rap k u v v e tle ri h em en h e m e n ta m a m iy le m a h v e d ild i;
Ö m e r d a h i m u h a re b e m e y d a n ın d a m a k tu l d ü ş tü (134).
B izans s ilâ h la rın ın parlak m uzafferiyeti İstanbulda, Hipodro m ’da', u z u n m ü d d e t akisler b ır a k tı; ve m u h a re b e m e y d a ­
n ın d a e m irin ö lü m ü n ü tesi’d etm ek üzere m e h a zlar tarafından
bize n a k le d ilm iş olan h u su sî bir şarkı bestelendi (135).
A raplara karşı y ap ılan aşağı y u k a r ı senevî m ücadeleler
esnasında m e h a zla r â n i olarak «Ros» y a h u t «Rus» la rın İstan­
b u la karşı y a p m ış o ld u k la rı ilk ta a rru zd a n bahsetm ektedirler.
O ld u k ç a y a k ın bir z a m a n a k a d a r ta rih çile rin en b ü y ü k bir
k ıs m ı b u hâdisey i 8 6 5 y a h u t 866 senesine izafe ediy or ve
çok defalar R u s p re nsle rind en A skod ile D ir ’in seferi ile
birle ştiriy o rd u Fakat 1894 te B rükselde ke şfo lunan ve Bet(,ikalı â lim F. C u m o n t tarafından neşredilen kısa b ir k r o n ik ­
ten sonra b u fik rin y anlış o ld u ğ u m e y d a n a ç ık m ış tır : k r o n ik
payet kat’î b ir tarih zikretm ekte ve R u s la rın 2 0 0 g e m i ile,
18 h aziran 8 6 0 senesinde İstanbula y aklaşm ış, fakat zalim an e
b ir surette m a ğ lû p ed ilm iş ve g e m ile rin in b ü y ü k b ir k ıs m ın ı
kay b etm iş o ld u k la r ın ı b ild irm e k te d ir (136). Esasen b irta k ım
â lim le r bu a n o n im k r o n ik in n eşrinde n çok evvel b irin c i tarih
h a k k ın d a şü p h e le rin i izh a r etm işler ve b irta k ım k ro n o lo jik
hesaplara istinat ederek tam ta rih in 8 6 0 o ld u ğ u fik rin e m ü ­
tem ayil g ö rü n m ü ş le rd i. Meselâ X V III in ci asrın m e ş h u r İtal­
y an â lim i A ssem ani R u sların ilk seferinin tarihi o lara k 8 5 9
senesi so nu y a h u t 8 6 0 senesi b a şla n g ıc ın ı tespit e tm iş ti: fakat
so n ra k i tarihçiler b u tetkikatın neticelerini ta m a m iy le u n u t­
tular (137). B u n u n la beraber, B rü k se l a n o n im k r o n ik in in
ne şrin d e n on dört sene evvel R u s kilise ta rih çile rin d e n Golu b in s k i dahi, A ssem ani’den h a b e rd âr o lm a k sızın , b u seferin
8 6 0 senesi ve hattâ 861 senesi b a şlang ıc ına çık arılm ası lâzımg e ld iğ i neticesine v a rm ıştı (138).
V aızla rın d a n birinde, b u h âd is e n in m u a s ırı p atrik Fotius
R u sları «kaba ve b a rb ar bir İskit k a v m i» ve b u n la r ın sefer­
le rin i «barbar, k a b a rm ış ve k o r k u n ç bir O k y ano s» ve «m üth iş
bir şim al fırtınası» (139) olarak gösterm ektedir.
B izans im p a ra to rlu ğ u şarkta h a rb i id a m e ettirdiği a y n ı
z a m a n d a g arp A ra p la rm a karşı d a h i m ü cad e le ediy ord u.
A raplar tarafından V II nci asırda b u n c a m ü ş k ü lâ tla fethedil­
m iş o lan şim a lî Afrika, a z . b ir m ü d d e t sonra, k e n d in i şark
h alife le rin in ta h a k k ü m ü n d e n k u r ta r m ış tı: 8 0 0 senesinden
itibaren M ısırın g a rb ın d a b u lu n a n m e m lek etler A bbasî h a li­
felerine itaat etm ediler ve IX u n c u asrın b a şla n g ıc ın d a (800)
T unusta b ir A ğlebî sülâlesi is tik lâlin i ilâ n etti ve k u v v e tli
b ir d o n a n m a y a istinat ederek saltanat sü rm e ğ e başladı.
A k d e n iz d e k i bazı Bizans m em lek etleri A ra p la rın cidd î
tehlikesine m a ru z kaldılar. IX u n c u asrın b a şlan g ıc ın d an
itibaren, N ikefor I dev rinde, A frika A ra p la rm ın P eloponnes
Slavları tarafından ç ık a rıla n isy anlara y a rd ım ettikleri ve b u
Slavlarla birlik te Patrae (Patras) şe h rin i m u h a s a ra ettikleri g ö­
r ü lü y o r (140). M ih a il II n in saltanatı z a m a n ın d a Bizans im p a ­
ra to rlu ğ u b ü y ü k stratejik ve ticarî bir eh em m iy ete m a lik b u lu ­
n a n G irit ad asın ı kaybetti: b u ada İsp a n y a d a n gelen ve ilk
evvelâ M ısıra y erleşm e k istiyen, fakat b ilâh a re G irid e geçen
A rap m u h a c irle ri tarafından fethedildi. E k sp edisyo n şefi b u
adada y eni b ir şehir k u r d u ve b u şeh rin etrafını derin bir
h e n d e k le ç e v ir d i: b u n d a n do layı b u ada H a n d a k y a h u t Kandiy a is m in i alm ıştır (141).— B u d e v ird e n itibaren G irit ko rsan­
la rın bir y u v a sı ve Ege den izi ad ala rı ve sahil m ın ta k a la rın a
çık arak B izans im p a r a to r lu ğ u n d a siyasî ve İktisadî b irtak ım
k a rg a şa lık la r tevlit eden ta h rip k â r çetelerin m elce’i o ldu .
S ic ily a n ın ziyaı B izans im p a ra to rlu ğ u için daha v a h im
oldu. V II nci ve V III inci asırlard an itibaren b u ad a A rap
akanlarına hedef o lm u ş tu : fakat b u a k ın la r v a h im neticeler
tevlit etm em işlerdi. A m o rio n
sülâlesi d e v rin d e vaziyet
değişti. M ih a il II saltanatının s o n u n d a E v fe m iu s n a m ın d a bir
şahıs im p a ra to rlu k ale y h in d e bir isyan tertip etti ve im p a r a ­
to r lu ğ u n sah ibi ilân o lu n d u . İm p a ra to ru n k u v v e tle rin e karşı
k o y a b ilm e k için k e n d i k u v v e tle rin in g a y rı kâfi o ld u ğ u n u
an lıy a n b u zat A frika A ra p ların ı y a rd ırrın a çağırdı. B u n la r
Sicilyaya çıktılar; fakat E v fe m iu s’a y a rd ım edecekleri yerde
ad ay ı k e n d i hesaplarına fethetm eğe başladılar. A y n ı z a m a n d a
Evfem ius, im p a ra to ru n taraftarları tarafından katledildi (142)
E v fe m iu s’un idealleri u ğ r u n d a m ücad e le eden bir hayalperest,
m e m le k e tin in istik lâli için cesurane h a rb e d e n ve İtalyada
m ü sta k il b ir devlet, bir «İtalya— R o m a im p a ra to rlu ğ u » (İm pero
R om ano İta lia n o ) tesisini gaye e d in m iş a n ’ane vî bir p o litik ay ı
tem adi ettiren bir şahıs o ld u ğ u n u id d ia eden bir İtalyan
tarih çisin in fik irle rin i k a b u le im k â n y o k tu r (143).
A ra p lar P a n o rm ’a (Palerm o) yerleştiler ve yavaş yavaş,
M esina da d a h il o lm a k üzere, S icily an ın b ü y ü k bir k ıs m ın ı
işgal ettiler: A m o rio n sülâlesi saltanatının s o n u n d a , S ic ily a n ın
b ü tü n b ü y ü k şe h irle rind e n y a ln ız S ira k u z h ıristiy a n ların
elinde kalm ıştı. A rapların , c e n u b î İtaly a d ak i Bizans arazisine
g ire bilm eleri için y a ln ız b ir a d ım atm aları icap ediy o rd u.
İtalya y a rım a d a s ın ın ce nup ta ik i k ü ç ü k y a rım a d a ile
sona e rd iğ in i b iliy o ru z. C e n u b u şark î y arım a d ası, İlkzam a n la rd a K alabria, c e n u b u g arbî y a rım a d a sı ise B ru ttiu m
a d la rın ı taşıyordu. - O rtaza m an lard a b ir İstılah d e ğ iş ik liğ i
v u k u b u ld u : V II nci asrın ortasından itibaren B ru ttiu m ism i
g ü n d e n g ü n e d a h a az k u lla n ılm a ğ a ve K a lab ria ism i tara­
fın d a n istihlâf o lu n m a ğ a başlandı; bu suretle K a lab ria ism i ik i
y a rım a d a y a d a h i şam il oldu; yahut, başka bir tabirle, ce n u b î
İtalyada, Tarent körfezi etrafındaki b ü tü n B izans memleket-:
leri K alabria a d ın ı taşım ağa başlad ılar (144).
•
4
İtaly a n ın IX u n c u asırdak i siyasî vaziyeti şöyle id i: Bizans
V enedik, N a p o li d ü k a lığ ı ve diğe r ik i d ü k a lık la birlik te
K a m p a n y a n ın b ü y ü k b ir k ıs m ın ı ve ik i k ü ç ü k c e n u p y a r ım ­
ad asını e lin de b u lu n d u r u y o r d u . V ene dik ve K a m p a n y a pek
gevşek b ir şekilde B izans, im p a r a to r lu ğ u n a b a ğ lı id ile r:
b u m m ta k a la rın her b iri başlı başına b ir e r o to n o m h ü k û ^
m ete m a lik ti. B u n u n aksine, olarak İta ly a n ın c e n u b u d o ğ ­
ru d a n d o ğ ru y a im p a ra to rlu ğ a tabîydi. V II nci asrın s o n u n ­
da, B eneventin L o m b ard d ü k a s ı B izans im p a r a to r lu ğ u n a ait
T arenti zaptetti; bizzat Tarent körfezi sahillerine. u-laştı ve
b u suretle ik i B izans v ilây e tin i b ir ib ir in d e n ay ırdı; o suretle
ki, b u istilâdan sonra ik i k ü ç ü k y a rım a d a y alnız, deniz
vasıtasiyle araların d a rabıta tesis edebildiler. Ş a rlm a y n ’ın
İtalya fü tu h a tın d a n ve R o m a d a im p arato r tacını g iy işin d e n
sonra b ü tü n A p e n n in le r y arım adası, B izans arazisi hariç
o lm a k üzere, naza rî olarak g arp im p a r a to r u n u n otoritesi
altına g irm iş b u lu n u y o r d u ; b u n a ra ğ m e n fîliyatta Şarlm a y n ’ın n ü fu z u cenupta p a p a lık devleti ve Spolet dükalığım n h u d u tla r ın ı aşm adı, B enevent d ü k a lığ ı m ü sta k il b ir d e v ­
let olarak k a ld ı.
.
İtalyayı tedricî surette h â k im iy e tle ri altına a ld ık la rı bir
z a m a n d a A raplar İtalya sah illerine karşı d en i^ a k ın la rı dahi
y a p m a ğ a b a şlıy o rlard ı. Teofil z a m a n ın d a Tarentin işgali c e n u ­
bî İtaly a d ak i Bizans vilâyetleri için v a h im ve vasıtasız bir
te h lik e teşkil ediy o rd u.
İm p ara to ra y a rd ım a gelen bir
V ene dik d o n a n m a s ı Tarent kö rfe zind e tam bir hezim ete
u ğ ra d ı. Fakat A raplar y a rım a d a n ın şa rk ın d a b u lu n a n Bari
m ü h im m ü s ta h k e m m e v k iin i işgal ediyorlardı; b u ra d a n
m em le k e tin içerlerine d o ğ ru ilerlediler. Bir o rd u ile g elm iş
o lan garp im p a ra to ru Louis II m a ğ lû p o ld u ve geri çe k ilm e k
m e c b u riy e tin d e kaldı. A y n ı za m a n d a , IX u n c u asrın ortasına
d o ğ ru , A rap ko rsan ları Tiber m a n s a b ın d â g ö r ü n d ü le r v6
R o m a y ı tehdit ettiler: fakat ellerine ze n g in g anim etler geçir­
d ik te n sonra eski pay itahttan u zaklaştılar. Ş ehir s u rla rın ın
d ışın d a b u lu n a n Sen P iyer ve Sen Pol ba zilik le ri, b u a k ın
y ü z ü n d e n , v a h im m a d d î zararlara u ğ ra d ıla r.
A m o rio n sülâlesi d e v rin d e A rap - B izans m ü n a se b a tın ın
kısa b ir p lân ç o s u yap ılacak olursa B izans için garpte ‘v a h im
m uv affakıy e tsizlik le r kay d e tm e k m e c b u riy e ti hâsıl o lur. G irit
ve Sicilya, b irin cisi y aln ız 961 e kadar, İkincisi ise ebediyen,
elden çıktı. C e n u b î İtaly a n ın bazı m ü h im no ktaları d a h i
A rapların, eline g;eçti. B u n u n la beraber, IX u n c u asrın orta­
sına d o ğ ru , A rap arazisi fasılasız b ir silsile teşkil e tm iy ordu .
Şarkta m ü c a d e le n in neticeleri b ü tü n b ü tü n başka oldu. Bu
h a v a lid e im p a ra to rlu k , arazisini aşağı y u k a r ı o ld u ğ u g ib i
m u h a fa za edebildi. H u d u tla rın çizilişin d e h u su le gelen bazı
e h em m iy etsiz d e ğ işik lik le r h âd isatın u m u m î cereyanı ü z e ­
rin d e h iç m üe ssir o lm ad ı. Bu b a k ım d a n A m o rio n sülâlesinin
sarfettiği gayretler im p a ra to rlu k için son derece m ü h im o ldu ,
ç ü n k ü b u sülâley e m e n su p im p arato rla r 4 7 sene şark Arap-
la r m ın taa rru zla rın a karşı k o y a b ild ile r ve heyeti u m u m iy e s i
itibariyle, A n a d o lu d a k i B izans m e m le k e tle rin i tam olarak
m u h a fa za edebildiler.
AMORİON SÜLÂLESİ ZAMANINDA BİZANS İMPARATORLUĞU
VE BULGARLAR
IX
u n c u asrın b a şlan g ıc ın d a B u lg a r tahtı m a h ir b ir h a rp
a d a m ı ve m ü n e v v e r bir teşkilâtçı o lan ve B izans im p a ra to r­
lu ğ u için son derece tehlikeli o ld u ğ u n u gösterm eğe n a m ze d
b u lu n a n K r u m tarafından işgal o lu n u y o r d u . B u kira lın ,
M a k e d o n y a ve T esalyanın Slav
ah a lisin i cezbedebilecek
kabiliyette b ir d ü ş m a n o ld u ğ u n u hisseden N ikefor, b u ik i
vilâyete im p a r a to r lu ğ u n her tarafından g elm iş o lan birçok
m u h a c ir şevketti. Bir m e h a za in a n m a k caiz ise, m u h a c irle r
a rasında b ü y ü k bir h o ş n u ts u z lu k h u s u le getirm iş b u olan
tedbirle im p a ra to r b ir Bulgar-Slav ittifakı teh lik esini ö n le m e ğ i
ü m it e d iy o rd u (145).
811de, m ü te a d d it B u lg ar - B izans m ü sa d e m e le rin d e n
sonra, N ike for K r u m ’a karşı b ü y ü k b ir sefer y a p tı: b u
sefer esnasında o rd u su ile b irlik te bir p u s u y a d ü ş ü r ü ld ü ve
v a h im bir m a ğ lû b iy e te u ğ ra d ı. N ike for b izzat h a rp m e y d a ­
n ın d a m a k tu l d ü ş tü ; o ğ lu Stavrakios a ğ ır surette y a r a la n d ı;
o rd u ise h e m e n h e m e n ta m a m iy le im h a edildi. V alens’in
V izigotlar tarafından h a rp m e y d a n ın d a ö ld ü r ü ld ü ğ ü 3 7 8
senesi m e ş h u r E d irn e m u h a re b e s in d e n beri h iç b ir im p arato r
b arb arlara karşı y ap ılan m ücad eled e ölm em işti. K r u m m a k ­
tul im p a ra to ru n kafa tasından b ir k a d e h y ap tırd ı ve B ulg ar
b o lia d ’ (asilzade) la rm ı» (146) b u k a d e h te n iç m e ğ e icbar
etti.
813 te K ru m , k u v v e tli b ir o rd u ile B u lg a rla r ü ze rin e
y ü r ü m ü ş o lan M ih a il I i m a ğ lû p e tti; K r u m ’a karşı m ü c a d e le
etm ek üze re şark h u d u d u n d a n Asya k u v v e tle rin i geri çe k ­
m e ğ e k a d a r g id ilm işti. Fakat adedçe faik o lm a la rın a ra ğ m e n
B izans k ıtaları ezildiler ve b u n la r ın ricati anc ak İstanbul
s u rla rı ö n ü n d e sona erdi. A y n ı sene zarfın d a (813), E rm e n i
Leon V in tahta c ü lû s u n d a n az b ir m ü d d e t sonra, K r u m
“Y a ld ızlı K apı„ya (y ani İstanbu l sularına) m ız r a ğ ın ı sap lam ak
üzere* (147)
İsta n b u lu
m u h a sa ra etti.
Fakat payitahtı
zapta m u v affa k o lam ad ı ve B ulg ar tehlikesi, K r u m ’u n ân î
ö lü m ü n d e n dolayı, m u v a k k a t b ir m ü d d e t için, ortadan
kalktı (148.)
D ah a Leon V in hay atında, K r u m ’u n ilk h alefle rind en ve
“B ulg aristam n b a şlan g ıçları ta rih in in en m ü m ta z şahsiyetle­
rinden,, (149) b iri o lan O m u r ta g B izans im p a ra to rlu ğ u ile otuz
senelik b ir sulh ak detti; b u sulh m u a h e d e si bilhassa Trakyada ik i devlet a ra sın d a k i h u d u t hattını tespit ed iy o rd u . Bu
h u d u tla rın bakiyeleri, top rak setler şeklinde, b u g ü n dahi
m ev cu ttu r (150). B ulg ar - B izans s u lh u n u n katî olarak
a k d in d e n sonra Leon V T rakya ve M a k e d o n y a d a h ara p olan
şehirlerden b a z ıla rın ı tekrar inşa ettirdi. P ay itah t etrafında
dahi, şehri B u lg a rla rın m ü sta k b e l ta a rru zla rın a karşı daha
iyi m ü d afa a e d e b ilm e k üzere, d a h a m u h k e m y eni surlar y a p ­
tırdı.
B u n d a n sonra, tak rib en IX u n c u asrın ortasına, y an i B u l­
gar k ıra lı Boris’in (Bogoris) tahta ç ık ışın a kadar, Bulgar-Bizans
m ü n a s e b a tm d a h iç b ir e h e m m iy e tli hâdise v u k u b u lm a d ı.
K ıral Boris’in adı B u lg a rla rın h ıris tiy a n lığ ı k a b u l eylem ele­
rine sıkı bir surette b a ğlıd ır.
H ıris tiy a n lık u z u n m ü d d e tte n b e ri B ülg aristana n ü fu z
etmişti; b u d in b u ra y a ilk evvelâ B u lg a rla rın B izanslIlara
karşı y ap tık ları seferler esnasında a ld ık la rı Bizans esir­
leri vasıtasiyle ithal edilm işti. P utperest o lan B u lg ar h a n ­
ları “ifsat edilenlere ve edenlere,, karşı şiddetli itisaflarda
b u lu n d u la r. F. I. Ü sp enski şöyle d iy o r: “H iç şüp h esiz h ıris­
tiy a n lık pek e rk en y a y ılm a ğ a başlam ıştır... V III in ci asırdan
itibaren prensle rin saray larınd a h ıristiy a n la r m evcuttu. B ul­
gar ta rih in d e k i k a r ış ık lık la r ın b ü y ü k bir k ıs m ın ı ve sık sık
v u k u b u la n h a n d e ğ işik lik le rin i h ıristiy a n la rla putperestler
ara sın d a k i m ücad elelere atfetm ek lâzım d ir,, (151).
.
Boris, k e n d in i B izansla daha sıkı bir b irlik te m in in e icbar
eden B ulg aristam n siyasî d u r u m u y ü z ü n d e n h ıristiy a n lığ ı
k a b u l etm ek m e c b u riy e tin d e kaldı. G re k p ap azları, h ıris tiy a n ­
lığı yerliler arasında y a y m a k için, B ülg aristana geldiler.
864 senesine d o ğ ru k ıra l Boris vaftiz e d ild i; M ih a il a d ın ı
aldı. Az b ir m ü d d e t sonra m illeti d a h i h ıristiy a n lığ ı k a b u l
etti. Slavları hıristiyan y a p m ış olan m e şh u r K iril ve M etod’un,
Boris’in vaftizinde, d o ğ r u d a n d o ğ ru y a b ir rol o y n a m ış o ld u k ­
la rın d a n b âh is h ik â y e y i otantik şahadetler teyit etmemekteBizans İmparatorluğu tarihi
.
23
dirler. B izans r ü h b a n iy e tin in eliyle B ulg aristan m vaftiz e d il­
m esi B alkan y a rım a d a sın d a B izans im p a r a to r lu ğ u n u n prestij
ve n ü f u z u n u n artm asında b ü y ü k b ir â m il o ldu . Fakat Boris
im p a r a to r lu ğ u n B ulg ar kilisesine tam b ir o to n o m i ve rm e k
a r z u s u n d a o lm a d ığ ın ı a n la m a k ta g eçikm ed i. B ulg aristan m
r u h a n î hay atın ı d ahi idare etm ek h a k k ın ı m u h a faza etm ek
k a y g u s u n d a b u lu n a n ve k ır a llığ ın ın siyasî b a k ım d a n Bizansın vasali o lm a sın d a n k o rk a n Boris R o m a ile d in î bir ittifak
ak detm e ğe k a rar verdi. P apa N ik o la I e b ir heyet g ö n d e rd i
ve B ulg aristana lâtin papazları g ö n d e rm e sin i reca etti. P apa
b u isteği m e m n u n iy e tle k a rşılad ı. Az b ir m ü d d e t sonra
lâtin p ap azları ve pisko po sları B ulg aristana g eldiler ve
g rek r ü h b a n iy e ti tardedildi. Fakat p a p a n ın zaferi kısa s ü rd ü ;
ç ü n k ü az b ir m ü d d e t sonra B ulgaristan tekrar g re k kilisesi
tarafına d ö n d ü ; M a k e d o n y a h a n e d a n ı dev rine ait hâdisele r­
den gelecek fasılda bahsedeceğiz (152).
Boris’in d in î sahada b o calad ığı devirde, R o m a - İstanbul
m ü n a s e b a tın m son derece g erg in o lm a sın a ra ğ m e n , kilisede
d a h a h e n ü z açığa v u r u lm u ş b ir a y rılık (schism e) m e v cu t
o lm a d ığ ın ı u n u tm a m a k lâzım d ır. Boris’in grek ve lâtin rühban iy e tle rin e m ü ra c a a tın ı B ulg ar h a n ın ın o rto d o k slu k y a h u t
k a to lik lik le h in d e y a p m ış o ld u ğ u b ir seçim şe k lin d e tefsir
e tm em elidir. Bu devirde kilise, resm en tek ve g ay ri kabilitak sim o lm a k ta d e v am ediyor.
İKONOKLAZMIN İKİNCİ DEVRİ VE ORTODOKSLUĞUN
YENİDEN İHDASI
IX UNCU ASIRDA KİLİSELERİN AYRILMASI
8 0 2 - 8 6 7 devresi im p a ra to rla rı b ir iko no kla st politikası
takip etm ediler; hattâ İren’in y e n id e n ih das etm iş o ld u ğ u tasvir­
ler k ü lt ü yavaş yavaş k u v v e t b u la c a k ve y eni im tih a n la r geçirm iy ecek g ib i g ö r ü n ü y o r d u . N ike for c ism a n î k u d re tin kiliseyi
ta h a k k ü m ü altında b u lu n d u r m a s ı fik riy le telif e d ilm iş d in î bir
m ü s a m a h a siyaseti takip etti. İz n ik k o n sili m u k a rra ra tın ı ve
tasvirler taraftarlarının zaferini ta n ım a k la beraber ik o n a la r
le h in d e k i h arek etin hararetli bir m ü r id i değ ild i. Bu hareketin
h a k ik î h a h e şk ârla rın a N ik e fo r’urt m üsam ah a, politikası he­
m e n h e m e n rafızîlik k a d a r m eş’u m g ö r ü n d ü . İh tim a l siyasî
meseleler im p a ra to ru pek az a lâk a d a r e d iy o rd u . B u n la r im p a ­
rator için ancak devleti alâk a d ar ettikleri nisbette e h e m m i­
yetliydiler. Fakat b ü tü n m illet tarafından sevilen ve b ü y ü k
h ü rm e t g ören patrik Tarasius lâ y ik sosyeteye m e n s u p o lü b
sırf im p a ra to ru n a rzu su ile d o ğ r u d a n d o ğ ru y a b u y ükse k
m a k a m a ç ık a rıla n p atrik N ike for tarafından istihlâf edildikte
keşiklik âle m i endişeli anlar g eçird i. Bu intihaba m e şh u r
S tu d io n ’lu Teodor ve m ü ritle ri, y a n i “Studit,, 1er, m uhalefet
ettiler: b u n la r s ü r g ü n e g önde rildiler.
M ih a il R a n g a b e y a ln ız pek kısa bir m ü d d e t h ü k ü m süre­
b ild i (811 - 813), ve patrik ve keşişlerin d a im î n ü fu z u altında
kaldı. K ilisenin itaatli b ir evlâdı g ib i hareket eyledi ve
k ilise n in m enfaatlerin i m ü d a fa a e tti.. Z a m a n ı saltanatında
Teodor ve “Studit„ler s ü rg ü n d e n geri getirtildiler.
İren’in tasvirler k ü lt ü n ü y e n id e n ih das ed işin d e n beri bir
çeyrek asır geçm işti; fakat ik o n o k la st cereyanı şark vilâyetle­
rin d e ve o rd u d a d a h a h â lâ y aşıy o rd u . 813 de, anasıl E rm e n i
olan b ir askerî şef, Leon, im p arato r ü n v a n ın ı aldı. Selefleri
z a m a n ın d a Leon iy i b ir general şöhretine m a lik ti ve ik o n o k ­
last fik irle rin i itinalı bir tarzda gizlem işti; fakat M ih ail Rangebe’yi h a l’e d ü p m e v k iin i sağlam laştırdık ta alenen b ir ik o ­
noklast politikası tak ip etm eğe başladı. Bir m ehaza göre
im p arato r, taraftarlarından b a zıla rın a şu sözleri söylem iştir:
“G ö r ü y o r s u n u z ki tasvirleri k a b u l eden ve b u n la ra h ü rm e t
gösteren b ü tü n im p arato rla r ya s ü rg ü n d e , y a h u t da h arp
m e y d a n ın d a ö lm ü şle rd ir. Y a ln ız tasvirlere tap m a m ış olanlar,
im p arato r ü n v a n ın ı h aiz olarak tabiî bir ö lü m le ö lm ü şle rd ir.
Bu im p arato rla r en b ü y ü k ih tira m la rla şahane m ezarlara
v a z o lu n m u ş la r ve A ziz H a v arile r kilisesine defnedilm işlerdir.
Ben b u n la r ın m is a lin i takip ve tasvirleri tah rip etm ek istiyo­
ru m : b u suretle b e n im ve o ğ lu m u n u z u n h a y a tım ızd a n sonra
k a n u n la r ım ız , d ö r d ü n c ü ve beşinci batna k adar, m eriyet
m e v k iin d e k a lm a k ta d e v a m edeceklerdir,, (153).
Leon V in iko no kla st tedbirlerine karşı patrik N ikefor
şiddetle m uhalefe t etti: im p arato r tarafından azledild i. İstan ­
b u l p a trik liğ i m a k a m ı, Leon’u n d in î p o litik asın ı tam a m iy le
tasvip eden Teodot’a verildi. 8 1 5 te, ik in c i b ir iko no kla st
k o nsili İstanbulda, A ya Sofya kilisesinde top landı. Bu konsile
ait vesikalar tasvirler k ü ltü n ü n yeniden ih dası esnasında yok
edilm işlerdir; fakat k o n s ilin b e y an n am e si p atrik N ik e fo r’ü n
m e d h iy e le rin d e z a m a n ım ız a k adar gelm iştir: b u b e y an n am e
o ld u k ç a yeni bir z a m a n d a neşred ilm iştir (1903 te).
Bu k o n sil “aziz B abaların, A llah ta n a lm ış o ld u k la rı d o k trin i
ortaya k o y u b tarsin eyledikten sonra, b u n d a n e v v e lk i altı m u ­
kaddes u m u m î k o n sil ile h e m fik ir olarak, anane b a k ım ın d a n
cevazı o lm ıy a n tasvirler im a l etme ve b u n la ra tap m a m a n a ­
sız âd e tin i m a h k û m ediyor ve r u h a n î ve h a k ik î ta p ın m a y ı b u n ­
lara tercih ediyordu,,. B eyannam e , b u n d a n sonra, h ü k ü m e tin
bir k a d ın ın (yani İren’in) eline geçtiği bir z a m a n d a “k a d ın safd e r u n lu ğ u n u n ö lü resim ler ve cansız ikonalara,, tap m a ve
m u m ve b u h u r y a k m a âdetini y e n id e n ih d as etmiş o ld u ğ u n a
işaret ed iy o rd u . K o nsil “katolik k ilise sin in sahte ik o n a la r ın ın
gayrı k a n u n î im a lin i» yasak ediyor, p a trik Tarasius tarafın­
dan tasvip o lu n a n tasvirler k ü lt ü n ü reddediyo r, tasvirler
ö n ü n d e m u m y a h u t k a n d il y a k m a ğ ı ve tasvirlere b u h u r
hediy e etm eği m e n e d iy o rd u . 8 1 5 b e y an n am e si 7 5 4 ik o n o k la st
k o n s iiin in esas fik irle rin i te k ra rlıy o r ve m u k a rre ra tıh ı teyit
ediyor ve tasvirlere ta p m a n ın yasak ve b u n la r ın te şh irin in
faydasız o ld u ğ u n u y eniden ilâ n e y liy o rd u . K o nsil fe n a lığ ın
dereceleri o ld u ğ u n d a n tasvirleri p u t tesm iye etm ekten im ti­
na ediy ord u»; b u sebepten k o n sil azaları, bazı defalar, b ir in ­
ci ik o n o k la st k o n sili â z a la rın d a n daha fazla m ü s a m a h a k â r
te lâk k i o lu n m u ş la rd ır (154). Fakat son z a m a n la rd a ik in c i
ik o n o k la st h are k e tin in bilhassa Leon V ve Teofil z a m a n ın d a
Leon I I I ve K o nstantin V dev ri h are k e tin d e n ne d a h a fazla
m ute dil, ne de daha m ü s a m a h a k â r o lm a d ığ ı ispat edilm iştir.
“Bu k o n sil y aln ız fik ir b a k ım ın d a n d a h a fakir o lm uştu r»
(155).
İk in c i devre iko no klast im p arato rla rı, E rm e n i Leon V,
K ekem e M ih a il II ve Teofil, d in î p o litik aların ı, b irin c i d e v ­
rede o ld u ğ u n d a n çok d a h a başka şartlar altında tatbik etti­
ler. İlk evvelâ ik in c i devre y a ln ız otuz sene (8 İ5 -843) de­
v a m etti ve b u suretle b irin c i dev rede n y ir m i sene kışa
oldu. D iğ e r taraftan b irin c i devre ik o n o k la stla rı tasvirler ta­
raftarlarını, eğer tâbir caiz ise. gafil a v la m ışla rd ı. B u n la r
m ücad eley e kâfi derecede ne te şk ilâtla n d ırılm ışla r, ne de
h a zırla n m ışla rd ı. — Taşvirlere karşı a lın a n şiddetli tedb ir­
ler b u n la rı, saflarını sık laştırm ağa, im a n la r ın ı k u v v e tle n d ir­
m eğe, m ü c a d e le m e to d la rın ı in k işa f ettirm eğe, d o g m a tik ve
p o lem ik b irço k m alzem e to p la m a ğ a icbar etti. İk in c i dev­
re ik o n o k la stları seleflerinden çok daha canlı b ir m u k a v e ­
m et ile karşılaştılar. B u n la r için m ücad e le çok d a h a g üç
o ldu . Tasvirler k ü lt ü n ü n hararetli m ü d a file rin d e n olan ve
h a lk kütlesi ü ze rin d e b ü y ü k b ir n ü fu z a m a lik b u lu n a n Stud io n m anastırı ra h ib i Teodor ve a rk a d a şla rın ın , “Studit,,lerin,
gösterdikleri m uhalefet bilhassa şiddetli o ldu . B u n d a n m aada
Teodor cism ant k u d re tin kilise işlerine m ü d a h a le s i a le y h in ­
de alenen yazdı, söyledi ve k ilse n in istik lâli ve vicdan
serbestisi p re n sip le rin i m ü d afa a etti. Teodor’u n tavır ve faa­
liyetine k ıza n im p arato r b u ra h ib i ve m ü rid le r in d e n bir ço ­
ğ u n u u z a k m em lek etlere s ü rd ü .
Bize k a d ar gelen ve kâffesi iko no klastlar ale y h in d e olan
m e h a zlard an istidlâl o lu n a b ild iğ in e göre tasvirlerin ve b u n ­
lara ta p a n la rın itisafı, Leon V in z a m a n ı saltanatında son de‘
rece şiddetli o ldu . Bu m e h a zlard a, o d e v ird e d in u ğ r u n d a
m a rtir olarak, ölen bazı şahısların is im le rin i b u lu y o ru z . Fakat
b u n a ra ğ m e n Leon V in en m ü frit m u a r ız la r ı bile b u zatın
im p a ra to rlu ğ u m ü d a fa a etm ek için çok şeyler y ap m ış,
b ü y ü k bir m aharet gösterm iş ve işleri v u k u f ile idare et­
m iş o ld u ğ u n u teslim etm ektedirler. — B ir tarih çiye göre,
Leon tarafından azle d ilm iş olan “patrik N ikefor, Leon’u n
ö lü m ü n d e n sonra, R o m a lıla r dev le tin in çok b ü y ü k fakat
d in siz bir im p a ra tp r k ayb etm iş o ld u ğ u n u söylem iştir,, (156).
Fakat diğe r m u a s ırla rın L eon’u “yerde s ü r ü n e n b ir yılan„
tesm iye etm iş ve z a m a n ı saltanatını b ir “kış,, a, y a h u t “kesif
b ir sis,, e benzetm iş o ld u k la rı da b ir h a k ik a ttir (157).
L eo n’u n halefi M ih a il II n in d in î fik irle ri h a k k ın d a g ö ­
rüşle r b ir b ir in d e n ay rılm a k ta d ır. Bazı ta rih çile rin im p a ra to ru
o ld u k ç a bitaraf bir kayıtsız v e / ‘m ü s a m a h a y o lu n d a n g id en
ve v ic d an serbestisinin b ü y ü k p re n sip le rin i ilân eden„ (158)
b ir şahsiyet olarak g österm elerine r a ğ m e n d iğe rleri “sırf
şahsî itik a d la rın a u y d u ğ u n d a n d o la y ı L eon’u iko no kla st
re fo rm la rım m u h a fa za etm eğe k a ra r veren, fakat a y n ı za ­
m a n d a tasvirler k ü ltü n ü itisaftan kaçm an,, “m üteassıp o lm a ­
m a k la beraber m u te k id bir ikonoklast,, o lara k k a b u l etm ek­
tedirler (159). M odern bir tarihçi “ [M ihail’in] siyasî p ro g ­
ra m ın ın , m ü n a z a a lı meselelere dair m e c b u rî b ir s ü k û t tazamm u n etm esine ve ih tilâf u n s u rla rın ın her b irin e karşı m uay^
yen bir m ü s a m a h a g österilm esini iltizam etm esine ra ğ m e n
d in d e su lh te m in in e teşebbüs etm ekten ibaret o ldu ğu,, fik r in ­
de d ir (160).
H e r ne h al ise, ik o n o k la st te m a y ü lle rin e ra ğ m e n M ih a il
tasvirlere tap anlara karşı y eni b ir itisaf devri açm a d ı: b u ­
n u n la beraber, sonraları İstanbu l p a trik i olan Metod, im p a ­
ratora p a p a n ın b ir m e k tu b u n u verdikte ve tasvirler k ü lt ü ­
n ü n y eniden ih d a s ın ı rica ettikte M ih a il r a h ib i za lim a n e bir
surette kırbaçlattı ve b ir m a h ze n d e hapsettirdi. Leon V in
saltanatını M ih a il II in saltanatı ile m u k ay e se etm ek için m u ­
asırlar şu istiarelere m ü ra c a a t etm ektedirler': “Ateş artık
g ö r ü lm ü y o r , fakat daha hâlâ- d u m a n var,,; “yerde s ü rü n e n
bir yılan k u y r u ğ u g ib i ra fızîliğ in k u y r u ğ u daha h e n ü z ö l­
m e d i ve d a h a h â lâ k ım ıld a n ıy o r,,; “kış bitti, fakat h a k ik î
ilk b a h a r daha h e n ü z gelm edi,, ilh . . . . (161). M ih a il II z a m a ­
n ın d a tasvirler ve kilise h ü rriy e tin in m e ş h u r m ü d a fii Stud io n ’lu Teodor o lm uştu r.
M ih a il II n in halefi Teofil, son ik o n o k la st im p arato r o ldu .
Teolojide m a lû m a t sah ib i o lan b u zat M ery em A na ve
azizlere tapm ası ile iştihar etm işti ve b irço k kilise
İlâh î­
le rin in m ü e llifi b u lu n u y o r d u . T arih çile rin Teofil h a k k ın d a
v e rd ik le ri h ü k ü m le r b irib irin i cerhetm ektedirler. B u n la rın
dereceleri çok m ü te n e v v i o lu p en b a y a ğı ta k b ih le rd e n en
y ük se k m ed hiy ele re k a d a r ç ık m a k ta d ır. İk o n o k la z m b a k ı­
m ın d a n Teofil’in za m a n ı saltanatı b u m ü c a d e le n in “en çetin,
sahası o ld u . İm p a ra to ru n d in h u s u s u n d a başlıca m ü ş a v iri ve
ik o n o k la st ce rey anının şefi g ram e rci Ja n o lm u ş tu r: İstan­
b u l p atriği o lan b u zat z a m a n ın ın en m ü n e v v e r a d a m ı i d i ;
Jan — O rta za m a n la r a d a m la r ın ın bir ç o ğ u n u n b a şın a gel­
d iğ i g i b i — b ü y ü ve s ih ir y a p m a k la ith a m edildi.
Teofil
z a m a n ın d a , ik o n a la r nakşeden ra h ip le rin b ir ço ğ u şiddetli
cezalara çarp ıldı. Meselâ L azar n a m ın d a tasvirler ressam ı
bir p apasın ik i a v u c u n u n k ır m ız ı d e m irle d a ğ la n m ış o ld u ğ u ­
n u b iliy o ru z; tasvirleri şevkle m ü d a fa a e ttiklerinden dolayı
Teofan ve Teodor n a m ın d a iki kardeş k ırbaçla d ö v ü lm ü ş ve
b u n la r ın a lın la rın a , k ır m ız ı dem irle, b izzat Teofil tarafından
tertip edilm iş' b irta k ım h ak are tam iz beyitler y azılm ıştı : işte
b u sebepten b u n la r “dam galı,, (graptoi) a d ın ı alm ışlardır.
Fakat bize k a d ar gelm iş o lan m e h a zla rın daha te n k id li bir
tetkiki, Teofil’in za m a n ı saltanatında itisafların lü z u m u n d a n
fazla insafsız o ld u ğ u n u ileri süren tezin terke dilm e si lâzımgel-
d iğ in i gösterm iştir. Bu sahada pek az m a lû m a ta m a lik iz .— B ury
Teofii’in itisaflarm ın m u a y y e n bir coğrafî m m ta k a y ı aşm a­
m ış o ld u ğ u n u k a b u l etm ektedir; ç ü n k ü im p arato r y aln ız pa­
yitaht ve c iv a rın d a k i tasvirlerin ta h rib in i istem iştir. A y n ı â lim
ik o n o k la z m m ik in c i devresinin d e v a m ı m ü d d e tin c e tasvirler
k ü lt ü n ü n Y una n istan , adalar ve A n a d o lu sah ille rin d e inkişaf
h a lin d e b u lu n d u ğ u fik rin d e d ir. Bu hâdise tarih çiler tarafınran kâfi derecede n a za rı itibare a lın m a m ıştır. B ury im p a r a ­
to ru n y alnız m u a y y e n bir kaç v a k a d a ağır cezalara m ü ra c a ­
at etm iş o ld u ğ u n a k a n id ir (162). İk o n o k last h a re k e tin in
ik in c i safhasının tarih b a k ım ın d a n tam olarak kiym etlendirilm esi için yap ılacak d a h a çok iş v ardır.
'
Teofil’in karısı Teodora, g ö r m ü ş o ld u ğ u m u z g ib i, tas­
virler k ü lt ü n ü n h a h e şk âr b ir taraftarı idi; im p arato r ise k a ­
rısın ın d in î te m a y ü lle rin i b ilm iy o r değ ild i. Teofil 8 4 2 de
ö ld ü k te o ğ lu M ih ail s in n i sahavette o ld u ğ u n d a n , Teodora
k a n u n e n im p a r a to r lu ğ u n başına geçti.
Teodora’n ın ilk işi tasvirler k ü lt ü n ü y e n id e n ih y a etm ek
o ldu . H iç şüp h esiz 8 4 2 de ik o n o k la stla rın m u k a v e m e ti, tasvir­
ler k ü lt ü n ü n b irin c i defa, İren z a m a n ın d a tekrar ih d as o lu n ­
d u ğ u z a m a n k i kadar, k u v v e tli d e ğ ild i: h a k ik a te n , y a ln ız bir
sene sonra, Teodora, d in î te m a y ü lle rin i teyit etm ek üzere
b ir ko n sil topladı; İren ise a y n ı işi anc ak yedi senede başara­
bilm işti.
. .
G ra m e rc i Jan azledild i ve İstanbu l p a trik liğ i m a k a m ı,
g ö rm ü ş o ld u ğ u m u z gibi, M ih ail z a m a n ın d a b irta k ım im ti­
h a n la r geçirm iş o lan M etod’a ve rildi. Teodora’m n top lam ış
o ld u ğ u k o n s ilin vesikaları bize k a d a r g e lm e m iş le r d ir ; fakat
d iğe r m e m b a la r sayesinde, b u n la rın 7 8 7 senesi İz n ik k o nsili
k a ra rla rın ı teyit ve tasvirler k ü ltü n ü y e nid e n ih das ettiklerini
b iliy o ru z. K onsil işin i bitirdikte A ya Sofya kilisesinde,
b ü y ü k p e h rizin ilk p azar g ü n ü , y an i 11 M art 8 4 3 te, tantanalı
bir r u h a n î â y in y ap ıld ı. R u m ortodokos kilisesi b u g ü n d a h i
o rto d o k o slu ğ u n senevî b a y ra m ı ile (Kuptajdj T-fj; öpd-oSo&aç) bu
â y in in hatırasını tesit etm ektedir. Pek y a k ın b ir tarihe kadar,
u m u m iy e tle , tasvirlerin y e n id e n ih d a s ın ın h a k ik î ta rih in in
b ir sene d a h a evvel o ld u ğ u n a (842) in a n ılıy o r d u (163).
Y a k ın şarkta ik o n o k la z m m ik in c i devri, tasvirlerin m u h a ­
fazası z ım n ın d a ü ç şark patriki, y a n i İske nderiye li Kristof,
u>
o
o
BİZANS
İMPARATORLUÖ'J
TARİHİ
Teodora'nın annesi torunlarına ikonaları Öptürüyor
Madrid M illî Kütüphanesindeki «Sküitzes Tarihi* elyazmasma aid minyatür
A ntaky alı Jo b ve K u d ü s lü Basil tarafından im z a la n m ış m ü ş ­
terek bir m e k tu b u n neşriyle te m a y ü z etm iştir.
İko no klast h a re k e tin in bir p lân ço su yap ılacak olursa şu
neticelere v a r ıla b ilin ir : iko no kla st partisi k u v v e tin i saray ve
b ü y ü k generaller de d a h il o lm a k üzere, o rd u d a n alm ıştır;
b u şefler arasında Leon III, Leon V ve M ihail II g ib i im p a ­
rato rluk m a k a m ın ı ih raza m uv affa k o lanlar d a h i v a rd ır. Bazı
tarihçiler o r d u n u n ik o n o k la st te m a y ü lle rin i silâh altına a lm an
askerlerin ekserisinin şark m illetlerine m e n su p ve bilhassa
y u k a rıd a g ö r ü ld ü ğ ü g ibi, h ü k ü m e t tarafından geniş m ik ­
yasta garp vilâyetlerine ve bilhassa T rakyaya yerleştiril­
m iş E rm e n ile r o lm a larıy le izah etm ektedirler. B inaenaleyh
o r d u n u n ekseriyeti ik o n o k la z m a im a n etmişti. D iğ e r bir
tarihçiye göre “[şark askerleri üzerinde] ortodoks k ü ltü y a ­
bancı b ir d in tesiri y a p ıy o rd u ve “putperest,, tesm iye ettikleri
insanlara karşı y apılacak h e rh a n g i b ir cebrî hareket b u n la ra
m eşru g ib i g ö r ü n ü y o r d u » (164). Saray partisi ve y ük se k
rü h b a n iy e te gelince b u devlet m e m u rla rı ve piskoposların
alelekser v ic d a n la rın ın sesine k u la k v e rm e y ip k o r k u ve
ihtirasları ile im tizaç eden d o k trin le ri k a b u l etmiş o ld u k la rı
söylenebilir. İstan b u l ahalisi ve rü h b a n iy e tin b ü y ü k bir kıs­
m ı tasvirler k ü ltü n e taraftardı. — İk o n o k last im p arato rlar
iyi general ve h a k îm idareci id ile r; b u n la r A raplar ve B u l­
garları m a ğ lû p ettiler ve hattâ b u n la rd a n b a zıla rın ın h ıris ­
tiy a n lığ ı ve d o ğ m a k ta olan g arp m e d e n iy e tin i k u rta rm ış
o ld u k la rı söylenebilir. Fakat b u n la r ihtirasları y a h u t siyasî
gayeleri y ü z ü n d e n tasvirlere karşı itisafta b u lu n m a d ıla r . Bu
im parato rlar, kiliseyi iy ileştirm ek ve h ıristiy a n lığ ı tem izle m ek
için çalıştık ların a sam im î surette k a n i o ld u k la rın d a n dolayı
b u d in î tedbirleri aldılar. Hattâ b u im p arato rla rın d in î refo rm ­
ları bazan b u n la r ın v ü c u d e getirm iş o ld u k la rı siyasî esere
zarar verdi. Tasvirler taraftarlarına karşı y ap ılan b u m ücad ele
v a h im d a h ilî k a rış ık lık la r h u su le getirdi ve siyasî b a k ım d a n
im p a ra to rlu ğ u zayıflattı. A y n ı za m a n d a B izans ile g arp k ili­
sesi arasında b ir inkıta ortaya çık m a sın a ve İtaly a n ın tedricî
surette B izanstan u za k la şm a s ın a sebep oldu. Y a ln ız ik o n o k ­
last im p arato rlar tarafından keşişler ve m anastırlara karşı
tatbik edilen p olitik a siyasî âm ille rle izah o lu n a b ilir. İkonoklastların d in î d o k trin in e gelince, b u do k trin e dair teferruatlı
bir h ü k ü m v e rm e k g ü ç bir iştir; ç ü n k ü bu mesele ile alâkalı
b ü tü n y a zıla rı tasvirler taraftarları im h a etm işlerdir. îkonoklastlar arasında bile m u te d il te m a y ü llü in s a n la r b u lu n d u ğ u
g ib i m ü frit rad ik alle r d a h i m evcuttu. T asvirlerin tem sili ik i
m u h te m e l te h lik e n in k a y n a ğ ı olarak te lâk k i e d iliy o rd u :
p utperestliğe y a h u t u m u m î ko nsillerin m a h k û m etm iş o ld u ­
ğ u rafızîlik le rd e n birine avdet.
İk o n o k last h arek etinin ik in c i devresi için şu hâdise üze ­
rin d e İsrar etm ek lâ z ım d ır: V III inci asırda şarkî A n a d o lu
v ilây e tle rin in d a im a İzav riy a lıları tu tm u ş o lm a la rın a m u k a ­
bil ay n ı vilâyetler IX u n c u asır ik o n o k la st siyasetine h iç b ir
y a rd ım d a b u lu n m a m ış la r d ır . Bu ik in c i devrede “ik o n o k la st
fikri le h in d e k i te h alük son derece za y ıfla m ıştır,,; “b u hareket
r u h a n y ıp ranm ıştır,, (165).
T asvirler partisi g arp vilâyetleri ah a lisin i, İtalyayı, Yunanistanı, b ü tü n keşişleri, rü h b a n iy e t a z a la rın ın bir ç o ğ u n u ,
— bazan, a h v a lin icabı ik o n o k la z m e h a h e şk âr g ib i g ö r ü n m e k
ıztıra rın d a ka la n — İstanbu l h a lk ın ın ekseriyetini ve en
n ih ay e t .E ge ad aları ve A n a d o lu n u n bazı sahil vilâyetleri
g ib i im p a r a to r lu ğ u n diğer b irta k ım m ın ta k a la rın m n ü fu s u n u
ihtiva etti. T asvirlere ta p a n la rın teolojik d o k trin i, Ş a m lı Jan
ve S tu d io n ’lu Teodor g ib i insan rehberleri tara fın d a n in k işa f
ettirildiği şekilde, m u k a d d e s yazılar ü ze rin e b in a edilm işti.
B u n la r tasvirlerde y a ln ız h a lk ı ay d ınlata ca k bir vasıta b u l­
m u y o rla r, fakat ik o n a la rın ö rn e k le rin in — y a n i İsa, M eryem
ve azizlerin — k u d siy e t ve d e ğ e rin i m u h a fa z a ettiklerine ve
dolayısiyle m u c ize v î bir k u v v e te m a lik o ld u k la r ın a in a n ı­
yorlardı.
T asvirler kavgası b u d e v rin sanat h a y a tın d a derin izler
b ırakm ıştır. B irçok fevkelâde sanat âbideleri, m o zay ik le r,
freskler, hey keller ve m in y a tü rle r ik o n o k la st m ücad eleleri
esnasında tah rip edildiler. K iliselerin z e n g in b ir surette süs­
le nm iş o lan d u v a rla rı ya sıva ile ö r tü ld ü v e y a h u t yeni
ü s lû b a göre tezyin edildi. N. P. K o n d a k o v b u hususta şöyle
diyor: ‘‘H u lâsa olarak p ay itah t kilise le rin in hayatı B izansm b ü ­
tü n artistik h a y a tın ı ergeç b u la n d ıra c a k olan b ir p e rişanlığa
m a h k û m edildi.... B irçok m ü n e v v e r ve ze n g in kim seler, aile­
leriyle birlikte, İtalyaya hicret ettiler; b inlerce keşiş ce n u b î
İtalya, A n a d o lu ve K a p a d o k y a n m geniş arazisinde, G re k
sanatkârları tarafından tezyin o lu n a n yeraltı evleri ve zav iy e ­
leri tesis ettiler. B inaenaleyh, V III in c i ve IX u n c u asırlarda,
G re k sanatı ve ik o no g rafy asını, B izans im p a r a to r lu ğ u n u n
d ışında,
A n a d o lu v e y a h u t c e n u b î ve orta İtalyada ara-,
m a k lâzım dır,, (166). Fakat ik o n o k la stlar bir taraftan İsa,
M eryem ve azizlerin tasv irlerini m u h te v i sanat âbid e le rin i
tahrip e d e r k e n ‘ diğe r taraftan da iko no klastlar, yeni m e v z u ­
lara m ü ra ca at etm ek suretiyle, y eni sanat tipleri y aratm ağa
başladılar. B u n la r dekoratif bir sanat yarattılar ve «janr sah­
neleri», av tabloları, h ip o d ro m la r ağaçlar, kuşlar, h a y v a n la r
ilh __resm etm eğe başladılar. B u devre ait fild işin d e n m a m û l
şayanı d ik k a t sanat eserleri, m in e işleri ve b irta k ım entere­
san m in y a tü rle r bize k a d ar g e lm işlerdir. U m u m iy e tle , sanat
tarihçileri y e n i iko no kla st sanatının karakteristik vasıflarını
“İsk e n d e riy e n in eski a n ’anelerine avdette ve tabiat tetkiki ve
realizm e m ü te v e c c ih calibi d ik k a t b ir tem ayülde,, (167)
b u lm a k ta d ırla r.
,
T asvirler m ü c a d e le sin in m ü h im netice lerinden b iri şark
k ilise sin d en azizlerin m e n h u t tasv irlerinin y a h u t m u k a d d e s
sahne re sim le rin in k a lk m a sı o ldu . R esm en ne kilise ve ne
de G re k h ü k ü m e ti b u tasvirleri yasak etm ediler; b u n la r hiç
şüp h esiz z ım n î bir an laşm a neticesinde ortadan k a lk m ışla rd ır.
Bazı tarih çiler bu hâdisey i ik o n o k la stla rın m ü frit tasvirler
taraftarlarına karşı k a za n m ış o ld u k la rı k ıs m î b ir zafer olarak
te lâk k i etm ektedirler (168).
İko n o klast tesirlerinin ak isle rin i sikkeler ve m ü h ü r le r
üze rin d e d ahi g ö rm e k k a b ild ir. İk o n o k last fik irle rin in tesiri
altında, V III inci asırda, tam a m iy le y eni b ir sikk e ve m ü h ü r
tipi in k işa f ediyor. Y e n i m ü h ü r ve sikkeler b azan İsa, M er­
y e m ve azizlerin re sim le rin i ih tiv a etm eksizin y aln ız y azı taşı­
m a k tad ırla r; re sim le rin y erine m ü h ü r le r ü ze rin d e bazan bir
haç, y a h u t haç şe k lin d e bir m o n o g ra n ı tasvir o lu n m a k ta d ır.
U m u m iy e tle sikkeler üze rin d e y a ln ız im p arato r ailesi v e y a h u t
b ir haç b u lu n m a k ta d ır . İnsan portreleri ev v e lk i de v irle ­
r in m u k a d d e s tasv irlerinden daha iyi değille rdir; b u n la r tam a­
m iy le itibarîd irler (169). — Tasvirler k ü lt ü n ü n y e nid e n ih ­
dasın d a n sonra İsa, M eryem ve azizlerin tasvirleri sikkeler ve
m ü h ü r le r ü ze rin d e tekrar ortaya çık m ak tad ırlar.
İk o n o k la z m , işaret ettiğim iz gibi, İtalya ve p ap alığ ı im p a ­
rato rluk tan ay ırd ı ve R o m a y ı B izanstan uzaklaştıracak olan
a y rılığ ın (schisme) h u su le gelm esine çok y a rd ım etti. İnkıta,
IX u n c u asrın ik in c i nısfında, M ih a il I I I z a m a n ın d a , Fotius
ile İg n as’ı İsta n b u ld a b irib iriy le tutuşturan m e ş h u r k a v g a
esnasında h u su le geldi.
İk o n a la ra te m a y ü lü ile ta n ın m ış olan İgnas p atrik lik te n
azledild i ve b u m a k a m z a m a n ın ın en â lim a d a m ı o lan sivil
Fotius’a verildi. Bizans im p a r a to r lu ğ u n d a ik i parti teşekkül
etti: b u n la r d a n b iri Fotius’u, d iğe ri ise ü n v a n m ı terketm eğe
razı
o lm ıy a n
İg nas’ı h im a y e
etti.
B u n la r y e k d iğ e rin i
«k e lim e n in b ü tü n ku vv etiyle» aforoz ettiler. B u n la rın m ü c a ­
delesi o k a d ar h ara re tle n d ik i M ih a il bir konsil to p lam a k
m e c b u riy e tin d e ka ld ı. — İgnas tarafını iltizam eden papa
N ik o la I, k o nsile iştirak etm ek üzere, davet edildi; fak at papa
elçiler göndernrıekle iktifa etti. H ed iy eler ve tehditlerle tesir
altında b u lu n d u r u la n konsil, p a p a n ın a rzu su h ilâfına, İg nas’ın
azlini ve Fotius’u n İstanbul p a trik liğ in e in tih a b ım teyit etti.
Papa b u k arara itiraz eyledi ve R o m a d a b ir ko nsil to p lıy arak
Fotius’u aforoz ettirdi ve İg nas’ı tem ize çıkarttı. M ih ail, R o m a
k o n s ilin in neşretm iş o ld u ğ u b e y an n am e y e h iç b ir e h e m m iy e t
ve rm e d i ve papaya kısa b ir m e k tu p g önd e re re k İstanbul
k ilise sinin p a p a n ın cih an kilisesi ü z e rin d e k i h a k id d iasın ı
k a b u l e tm e d iğ in i b ild ird i. Bu hâdise B u lg ar k ıralı Boris’in
h ıristiy a n lığ ı k a b u l ettiği esnada v ü k u b u lm u ş tu : b u n o ktad a
dahi, başka bir yerde k a y d e ttiğ im iz g ib i, R o m a ve B izansın
m enfaatleri v a h im surette b irib iriy le çarp ışıy o rd u . 8 6 7 de
(M ih ail’in ö lü m senesi) İstan b u ld a y eni bir ko nsil toplandı:
ko nsil Papayı, rafızî d o k trin in d e n (“credo„ ya ilâv e edilen
“füioque„ ) ve İstanbul kilisesi işlerine g a y rı k a n u n î b ir tarzda
m ü d a h a le ettiğinden dolayı, aforoz etti. Papa ve patrik mütek a b ile n b ir ib ir in i aforozladılar. ve b u suretle kilise d a h ilin d e
in k ıta h u su le geldi. M ih a il I I I ü n ö lü m ü ile vaziyet değişti.
Y e ni im parator, Basil I, Fotius’u azil ve İg nas’ı eski m e m u ­
riyetine iade etm ek suretiyle, saltanatını k ü şa t etti.
III. — İKONOKLASTLAR DEVRİNDE EDEBİYAT,
MAARİF VE SANAT
İk o n o k la z m g ib i derin, k a rışık ve m ü te k âsif bir hareketin
b ü y ü k b ir edebî faaliyet tevlit eylem esi tab iiy di. Maalesef,
ik o n o k la stların h em en b ü tü n y azıları galebe çalm ış olan tas­
virler taraftarları tarafından m a h v e d ilm iş tir ve biz o nları
a n c ak m u a r ız la r ın ın red ve. cerh gayesiyle y a zılm ış eserle­
rin d e b u lu n a n alelade parçalar sayesinde b iliy o ru z. Bize
k adar g elm iş o lan iko no kla st dev ri ede biyatının , fiilen, yalnız
bir taraflı o ld u ğ u söylenebilir.
E v v e lk i dev ir g ib i [yani H e ra k liu s sülâlesi za m a n ı] ik o ­
noklast devresi d a h i tarih çiye sah ip o lm a d ı: b u n u n la bera
ber b u d ev rin k ro n ik ç ile ri b ir h a y li eser te rk e tm iş le rd ir;
b u n la r Bizans kro no grafyası ve m e h a zları h a k k ın d a d o ğ ru
b ir fik ir e d in m e m ize h â d im o lm a k ta ve b izzat b u devrin
tetkiki için d ahi gayet b ü y ü k b ir e h e m m iy e t arzetm ektedirler.
IX u n c u asrın b a şlan g ıc ın d a ö lm ü ş olan Jorj S ink e llu s bir
m a n a stırd a k i ikam eti esnasında (170) h ilk a ti âle m ile Diokletian’ın z a m a n ı saltanatı (M. s. 2 8 4 ) ara sın d a k i dev ri ihtiva
eden bir “kronografya,, yazdı. B u eser, m uasır, hâdisatı bahis
m e v z u u e tm e d iğ in d e n ik o n o k la st d e v rin i h iç b ir surette ten­
v ir etm em ekle beraber eski grek k ro n o g ra fy a sın ın bazı m e ­
selelerinin ay d ın latılm a sı için b ü y ü k bir eh e m m iy e ti h aizdir.
Jorj S in k e llu s ’u n k ro n ik i, m ü e llifin in teşviki ile, ay nı
IX u n c u asrın b a şlan g ıc ın d a, k r o n ik sahasında, m ü te ak ip
de v irle rin y azıları ü z e rin d e k i tesiri ço k b ü y ü k olan dostu
g ü n a h çık artan Teofan tarafından d e v am ettirildi. H areketin
ik in c i dev ri ik o n o k la s tla rın ın can d ü ş m a n ı o lan b u zat tevkif
edildi; bir m ü d d e t için m a h p u s kaldı; b ilâh a re Ege a d a la rın ­
d an b irin e s ü r ü ld ü ve orada 817 de ö ld ü . Teofan’ın k r o n ik i
D iok letian devri ile im p arato r M ih a il I R a n g a b e ’n in su k u t
senesi o lan 813 ara sın d a k i d e v ri ih tiv a etm ektedir. T arihî
hâdisele rin ve karak te rle rin ta h lilin d e açıkça tebarüz eden
ortodoks - şark no ktai n aza rın a ve m e tn in d e k i tarafgirliğine
ra ğ m e n Teofan’m-eseri y a ln ız ih tiv a ettiği eski m e h a zların
k u lla n ılm a s ı neticesinde h u su le g elm iş z e n g in m alzem e den
do layı değil, fakat ik o n o k la st h areketine m u a r ız o ld u ğ u n d a n ,
b u harekete, diğe r tarihçilerde o ld u ğ u n d a n çok d a h a geniş
bir yer tahsis etm iş o lm a sın d a n do layı son derece m ü h im d ir .
Teofan’m eseri m ü te a k ip k ro n ik ç ile rin tercih ettikleri bir m e ­
hazdır. Bu eserin IX u n c u asrın ik in c i y arısın d a p a p a lık k ü ­
tüp h an e cisi Anastas tarafından y a p ılm ış lâtince tercüm esi,
g a rb in O rta z a m a n la r kro no grafy ası için, gre kçe o rijin a lin
şark için o ld u ğ u kadar, m ü h im d ir .
Bu de v rin diğe r m ü h im b ir m u h a r r ir i 8 0 6 ile 815 ara­
sınd a İstanbu l p a trik lik m a k a m ın ı işgal etm iş olan N ik e fo r’
dur. Bu zat E rm e n i Leon V z a m a n ın d a , cesaretle iko-
n o k la z m e karşı k o y d u ve b u y ü z d e n azledild i ve s ü r ü ld ü .
Bir k ıs m ı daha h e n ü z n e şre d ilm e m iş olan teolojik y a zıla rın d a
N ikefor, şay an ı d ik k a t b ir şiddet ve d e rin b ir im a n la tasvir­
ler p artisin in fik irle rin i m ü d afa a etm ektedir. N ikefor bilhassa
"cah il ve d in siz M a m m o n ’u n (y ani K o nstantin V in ) Kelimetü lla h ın k u rta rıc ı tem sili a le y h in d e k i m ü n a se b e tsizlik le rin in
reddiyesi,, adlı ü ç risalesinde ik o n o k la stların d e lille rin i cerhetm ektedir (171).— Tarih b a k ım ın d a n N ik e fo r’u n im p arato r
M a v rik iu s ’tan (602) 7 6 9 senesine k a d a r gelen v a k aları ih tiv a
eden “K ısa Tarih,, i b ü y ü k bir e h e m m iy e t arzetm ektedir. E serini
o k u y u c u la r ın ko layca an h y âb ile ce ğ i â m iy a n e bir h ik â y e tar­
zın d a y a zm a k la N ikefor k ita b ın a o ld u k ç a âb id e v î bir k a r a k ­
ter v e r m iş tir : b u n u n la beraber b u eser m ü h im b ir m eh az
teşkil etm e k te d ir; ç ü n k ü b u d e v rin siyasî ve d in î tarih ine
m ü te a llik b irço k enteresan v a k ’alar ih tiv a etm ektedir. Bu
“ Tarih,, ile Teofan’ın eseri ara sın d a k i calibi d ik k a t benzerlik,
her ik i m ü e llifin ay n ı m e h a zlara m ü ra c a a t etm iş o lm a lariy le
izah o lu n a b ilir.
E n n ih a y e t keşiş (m onahus ) Jorj H a m a rto lu s  d e m ’den
im p arato r Teofil’in M. s. 8 4 2 senesinde v u k u b u la n ö lü m ü n e ,
y an i tasvirler p artisin in n ih a î zaferine k a d ar gelen bir cihan
k r o n ik i b ıra k m ıştır. Bu eser b u d e v rin m e d e n iy e t tarih i için
son derece m ü h im d ir : ç ü n k ü k e şişliğin m ahiy eti, ik o n o k la st
r a fiz îliğ in in ve “Arap,, d in in in sureti intişarı g ib i o dev rin
Bizans keşişlerini m e şg u l etm iş o lan meselelere dair birço k
m a lû m a t ih tiv a etm ektedir. A y n ı z a m a n d a IX u n c u asır B izans
p a p a zla rın ın te m a y ü l ve m iz a ç la rın ı canlı b ir surette tasvir
etm ektedir. H a m a rto lu s’u n k r o n ik i [m üteakip B izans cih an
tarih lerine esas teşkil etm iş, Slav ve bilhassa R u s ede­
b iy a tın ın ba şlan g ıçları ü ze rin d e geniş m iky asta m üessir
o lm u ştu r.
B urada ilk R u s
k r o n ik le r in in H a m a rto lu s’u n
eserine p e k y a k ın d a n b a ğ lı o ld u k la r ın ı zik re tm e k kâfidir.
H a m a rto lu s’u n eski bir S la v - R u s tercü m e sin in , X I I I ü n c ü
asır R us ve B izans san a tların ın tetkiki için son derece
m ü h im 127 m in y a tü r ih tiv a eden bir elyazm ası m e v cu t­
tur. Ş im d iy e k a d ar lây ık iy le ne tetkik e d ilm iş ve ne de k ıy ­
m e tle n d irilm iş o lan b u elyazm ası e lim izd e b u lu n a n H a m a r ­
tolus k r o n ik in in y egâne resim li n ü s h a s ıd ır (172). — İm ­
parator E rm e n i Leon V e dair bir eser y azm ış o lan adsız
b ir m üellifte n sarfınazar, H a m arto lu s 813 - 8 4 2 d e v rin in
y egâne k ro n ik ç is id ir. D ar m anastır no ktai n a za rın a göre
telif etm iş o ld u ğ u b u eserde H a m arto lu s z a m a n ın ın şifahî
şahadetlerinden ve şahsî m ü şa h e d e le rin d e n istifade etmiştir.
H a m a rto lu s’u n eserinin el y azm a sı za m a n ile o derece tadil
ve tahrif e d ilm iş ve e lim ize o k a d a r k a rışık ve için d e n çı­
k ılm a z bir şekilde g elm iştir ki o rijin a l ve otantik, m e tn in h a n ­
gisi o ld u ğ u meselesi Bizans filo lo jisin in en m ü ş k ü l m esele­
le rin d e n b iri o lm u ştu r. A ncak X X nci asrın b a şlan g ıc ın d a
H a m arto lu s’u n grekçe m e tn in in te n k id li b ir e disy onu neşre­
d ilm iştir (173). B irk aç sene evvel H a m a rto lu s kronikin in slavca tercüm esine esas teşkil etm iş olan grekçe m etni
d a h i ih tiv a eden (174) eski Slav - R us te rcü m e sin in te n k id li
b ir e disy onu intişar etmiştir.
İk o n o k last e d e b iy atının h e m e n k â m ile n tasvirler partisi
tarafından, b u parti m uzaffer çık tığ ı esnada, m a h v e d ilm iş
o ld u ğ u n u b iliy o ru z : b u n u n la beraber 7 5 4 iko no kla st konsili v e s ik a la rın ın m ü h im bir k ısm ı y e d in ci u m u m î k o n sil ve­
sikaları arasında bize k adar g elm iştir. T asvirler k ü ltü n e k a r­
şı K o nstantin V K o p r o n im ’in k a le m in d e n ç ık m ış olan geniş
bir eserin p arçaları y u k a rıd a ism i geçen p atrik N ike for’
u n ü ç “R eddiye „sind e m a h fu z . k alm ıştır. A y n ı im p arato r
d iğe r b irta k ım edebî eserlerin
d a h i m ü e llifid ir (1 7 5 ).
Leon V İncile ve Babalara m ü ste n it ik o n o k la z m le h in d e b ü ­
y ü k b ir eserin telifini em retm işti. B u n a benzer bir proje 754
ik o n o k la st k o n silin e d a h i teklif edilm işti; fakat b u tretelerden
h iç birisi bize k adar gelm em iştir. B irta k ım ik o n o k la st şiir­
leri S tu d iö n ’lu T eodor’u n eserlerinde m a h fu z k a lm ışla rd ır.
Y e d in c i u m u m î ko n sil b ü tü n ik o n o k la st e d e b iy atının tah ri­
b in e karar v e rd i ve b u k o n s ilin neşrettiği d o k u z u n c u h ü ­
k ü m d e ş u n la rı o k u y o r u z : “B ü tü n çocukca o y u n la r, m u k a d ­
des ik o n a la r a le y h in d e y azılm ış olan şiddetli h icv iy eler ve
sahte y azılar İstanbul p is k o p o s lu ğ u n a arze d ilm e li ve rafızîlerin d iğe r kita p lariy le b irle ştirilm e lid ir. Bu k a b il eserleri
g izle m e k s u ç u n u işliyecek h e rh a n g i bir kim se, eğer pisko ­
pos, papaz, y a h u t d iy ako s ise azlo lu n a cak ; keşiş y a h u t lây ik
ise afaroz edilecektir,, (1 7 6 ).
M ü te a k ip y azılar üze rin d e icra ettiği tesirden do layı son
derece m ü h im , tasvirler k ü ltü le h in d e to p la n m ış ze n g in edebî
m alzem e, b ü tü n h ay atın ı B izans devletine artık tâbi o lm ıy a n bir
vilâyette g eçirm iş o lan b ir a d a m tarafından bırak ılm ıştır. B u­
rada, Suriyede, A rap ta h a k k ü m ü altında d o ğ m u ş olan Şam lı
Jan bahis m e v z u u d u r. Jan Ş am d a h alife nin n âzırı o ld u
ve M. s. 7 5 0 ye d o ğ ru Sen Saba m e ş h u r G re k m an astırın d a
öld ü.
Ş am lı Jan d o g m atik, p o le m ik , tarihî, felsefî, belâğat ve
şiire m ü te a llik bir h a y li eser bırak m ıştır. Başlıca eseri “'Bilgi
kaynağı,, ad lı kitabıdır; b u k ita b ın “O rto d o k s im a n ın ın tam
beyanı,, a d ın ı taşıyan ü ç ü n c ü k ıs m ı hıristiyan im a n ve a k id e ­
sinin esas p re n sip le rin i sistem atik bir surette gösterm ek için
y a p ılm ış bir tecrübedir. Bu eser ile Jan tasvirler taraftarları­
n ın ellerine “tasvirler kavgası,, n in ilk d e v rin d e m uhasım ların a karşı m ü cad e le etm ek için b u n la ra n o k s a n lığ ın ı hisset­
tirm iş o lan k u v v e tli bir silâh ve rm iş o lu y o rd u . B ilâhare, X I I I
ü n c ü asırda, A q u in ’li Sen Tom as “Summa Theologiae„ ad lı eseri
için b u eseri ö rn e k olarak ku llan ac ak tı. Ş am lı Ja n ’ın pole­
m ik eserleri arasında “M uk add es ik o n a la rın k ıy m e tin i d ü ­
şürenlere karşı,, adlı üç treteyi zikred ebiliriz; m ü e llif b u ra d a
sağlam-ve em in bir surette tasvirler k ü lt ü n ü m ü d a fa a etm ek­
tedir. Kilise ede biyatında Jan bilhassa kilise İlâhîleriy le m eş­
h u r d u r ; şekil itibariyle R o m a n u s M elo d u s’u n eserlerinden
d a h a k a rışık o lan bu İlâhîler derin şairane m a n a la rı ve im a n
k u d re tle rin d e n dolayı hıristiyan k ilise sin in en g üze l İlâhîle­
rin d e n m a d u ttu rla r. Jan A llah, M ery em Ana, p ey gam berler
azizler ve din u ğ r u n d a ölenler şerefine b irta k ım fevkelâde
g üzel kilise şark ıları d a h i yazm ıştır. “P askalya âyini,, bilhassa
calibi d ik k a ttir: İlâhîler İsa tarafından ö lü m ve ce he nnem e
k arşı k a z a n ılm ış olan zafer karşısın da m u te k id le rin d u y d u k la r ı
derin sevinci tebarüz ettirm ektedirler. J a n ’ın k a le m i altında
kilise İlâhîleri in k işa fla rın ın ve g ü z e llik le rin in k e m a lin e er­
m işle rd ir. Ja n ’dan sonra B izans kilise şiiri sahasında şayani
d ik k a t h iç b ir m ü e llif y etişm em iştir.
Ş a m lı Ja n ’ın adı b ü tü n O rta z a m a n la rın d e v a m ı m ü d de­
tince b ü tü n lisanlard a pek b ü y ü k b ir şöhret k a z a n m ış olan
Barlaam ve Josafat ro m a n ın a sıkı bir surette b a ğlıd ır.
H iç
şüp h e siz h ik â y e n in m e v z u u B u d a ’n ın gayet iyi b ilin e n efsa­
n esinde n alınm ıştır. H ik â y e n in B uda h a y a tın ın şark hıristiy a n la rı tarafından k e n d i te lâk k ile rin e göre tadil e d ilm iş bir
v e rsiy o n u olm ası pek m u h te m e ld ir; m ü e llif bizzat b u h ik â ­
y e n in H in d is ta n d a n g e ld iğ in i söylüyor. O rta z a m a n la rın de­
v a m ı m ü d d e tin c e b u ro m an , u m u m î surette, Ja n ’a izafe
o lu n d u . Fakat 1886 da fransız m ü ste şrik i H . Z o te nberg b u
h ik â y e n in m ü e llifin in Jan o la m ıy a c a ğ ın ı ispata y a ra y a b i­
lecek b irtak ım deliller ortaya ko y d u: b irço k tarihçiler b u
â lim in elde etm iş o ld u ğ u neticeleri k a b u l etm işlerdir (177).
Fakat bir m ü d d e tte n beri b u hususta o k adar kat’î bir h ü k ü m
v e rilm em e kte ve eski nazariyeye r ü c u h u s u s u n d a b ir te m a ­
y ü l g ö rü lm e k te d ir. N etek im 1 9 1 0 da «K atolik A n sik lo p e ­
disi» n d e ( Catholic Encyclopedia) Ş a m lı Ja n ’a tahsis ed ilm iş bir
m a k a le n in m ü e llifi B arlaam ve Josafat r o m a n ın ın Ja n ’a izafe­
sin in şü p h e li o ld u ğ u n u bey an etm ekle beraber (178) b u
ro m a n ın en son n âşir ve m ü te rcim le ri, b u k ita b ın k a b ı ü z e ­
rin d e Şam lı Jan a d ın ın b u lu n m a s ın ın h a k lı o ld u ğ u kanaatindedirler (179).
İk o n o k la z m m ik in c i dev ri m e ş h u r tasvirler m ü d a fii Stud io n ’lu Teodor’u n faaliyeti ile te m a y ü z etm iştir. Teodor, Konstantin V z a m a n ın d a bir in h ita t dev ri geçirm iş, fakat k e n d i
idaresi altında y eni b ir hayata k a v u ş m u ş olan m e ş h u r
S tudio n m a n a stırın ın papazı idi. T eodor’u n z a m a n ı idaresinde
ko llektif hayat (cenobie) esasına m ü ste n it y eni b ir kaide ortaya
atılm ıştır. K eşişlerin entellektüel ih tiy açların ı, m anastır d a h i­
lin d e k u r u la n b ir m ektep k a rşılıy o rd u .
Keşişler elyaz­
m a la rın ı o k u m a k ve istinsah etm ek, m u k a d d e s y azıları ve
kilise B ab a ların ın eserlerini tetkik etm ek ve en n ih ay e t â y in ­
lerde o k u n a n İlâhîleri telif etm ek h ü n e r in i ö ğ re n m e k için
m ü m a re s e y a p m a ğ a m e c b u r tu tu lm u şla rd ı.
İçtim aî ve d in î b a k ım d a n ik o n o k la z m fırtın alı d e v rin in
en faal a d a m la rın d a n _biri o lan T eodor ed e b iy a tın m u h te lif
şub e le rin d e m e ş h u r b ir m u h a r r ir olarak te m a y ü z etti. D o g ­
m a tik ve p o le m ik eserlerinde tasvirler k ü ltü taraftarlarının
_esas tezlerini in k işa f ettirm eğe çalışm ıştı. K ü ç ü k ve b ü y ü k
K ateşizm a d ını taşıyan d in î n u tu k la r ı en fazla rağbet b u la n
y azıları oldu. B u m ü e llif a y n ı z a m a n d a b irta k ım h ic v iy e ­
ler, akrostişler ve İlâhîler bırak m ıştır.
B u so n u n c u la rı
lâ y ık o ld u k la rı g ib i etraflı b ir surette tetkik ve tahlile im k â n
y o k tu r; ç ü n k ü b u n la r ın bir kısm ı d a h a h e n ü z neşredilmem iştir; diğe r b ir k ıs m ı ise, m eselâ R us du a ve â y in k ita p la rı
g ib i g ay ri ilm î edisyonlarda, çıkm ıştır. T eodor’u n d in î, kanon ik ve İçtim aî bir karakter taşıyan m e k tu p la r k o lle k siy o n u
o d ev rin m e d e n iy e t tarih i için son derece m ü h im d ir .
Bizans İmparatorluğu Tarihi
24
Bahis m e v z u u olan dev renin son ik i z a m a n ı saltanatı son
derece feyizli ve enteresan bir k a d ın ın , Bizans ed e b iy a tın ın ye­
g âne kabiliy etli k a d ın şairi o lan K asia’n m faaliyetiyle te m a y ü z
etm iştir. Teofil bir k a d ın a lm a ğ a k arar verdikte, payitahtta
b ir «nişanlılar m üsabakası» tertip e d ild i: b u m ü sa b a k a y a
iştirak etm ek üzere b ü tü n vilâyetlerin en g üze l genç k ızla rı
İstanbu lda toplandı. Kasia b u n la rd a n birisi idi. İm p arator
bir altın elm a ile genç kız safları arasında
ilerliyecek
ve a lm a k istediği kıza b u elm ay ı uzatacaktı. İm p arator
en fazla be ğ e n m iş o ld u ğ u K asia’ya e lm ay ı u za tm ak üzere
id i; fakat sorm uş o ld u ğ u suale k ız ın o ld u k ç a c ü re tk âr bir
cevap verm esi üze rin e fik rin i değiştirdi ve o rto d o k c lu ğ u n
m ü sta k b e l m üessisi T eodora’yı seçti. Kasia b ilâh a re b ir m a ­
nastır tesis etti ve h a y a tın ın m ü te b a k i k ıs m ın ı orada geçirdi.
K asia’n m bize k a d a r gelm iş olan kilise şiirleri ve h icviy eleri
m e tin le rin in o rijin a lliğ i ve ü s lû p la r ın ın taravetiyle tem ay üz
etm ektedirler. Bu şiirleri bilhassa tetkik etm iş olan Krum bach er’e göre «(Kasia) h a k im , fakat n e v ’i şahsına m a h su s bir k a ­
d ın o lu p nefsinde ince b ir hassasiyeti d erin
b ir d in d a rlık ,
a z im k â r b ir d ü r ü s tlü ğ ü zem ve fasla hafif b ir te m a y ü l ile
m ezceylem iştir» (180).
M uzaffer çık m ış olan tasvirler partisi tara fınd a n bilhassa
tebcil ed ilm iş olan tasvirlere tap a n ların u ğ ra m ış o ld u k la rı itisaflar h ag io g rafy a’ya z e n g in bir m a lze m e ve rd i: b u devir
B izans h ag io g rafy asın ın en p arlak dev ri oldu.
A m o rio n sülâlesi dev rinde, B izansta y ü k s e k tedrisat sa­
h a sın d a ve fe n n in m u h te lif şub e le rind e b ir te rak k i tesbit
ed iy o ru z. M ih a il I I I z a m a n ın d a , im p a ra to ru n dayısı Çesar
B ardas İstan b u ld a b ir y ü k s e k m ektep tesis etti (181). Bu
y ü k s e k m ektep saraya yerleştirildi; b u ra d a , putperestlik
z a m a n ın d a v ü cu d e getirilm iş ve b ilâh a re B izans ve garbî
A v ru p a m ektepleri tarafından k a b u l e d ilm iş olan sisteme göre,
başlıca y edi ilim tedris o lu n d u . B u n la r u m u m iy e tle “yedi
serbest ilim „ (septem artes liberales) is m in i taşım akta o lup ik i
g ru p a a y rılm a k ta idiler: b irin c i g ru p (trivium) gram er, belâget ve lisaniyat, ik in c i g ru p ise (quadrivium) hesap, hendese,
astro nom i ve m u s ik iy i m u h te v i b u lu n u y o r d u . B u m ektepte
felsefe ve klâsik m u h a rrirle r d a h i tetkik ed iliy o rd u . Tahsili
herkese teşm il etm ek istiyen Bardas m ek tebin parasız o ld u ­
ğ u n u ilâ n etti. Profesörler h ü k ü m e t tarafından m ü k â fa tla n ­
dırıld ıla r ve y ü k s e k m aaşlar aldılar. M e şh u r â lim Fotius Bardas y ü k s e k m e k te b in in profesörleri arasında idi.
B u m ektep, m ü te a k ip M ak e d o n y a sülâlesi devrinde, etra­
fında im p a r a to r lu ğ u n en iyi zek âları top lanan b ir m erkez
o ld u . B irinci p a trik liğ i M ih ail I I I ü n z a m a n ı saltanatına tesa­
d ü f eden Fotius, IX u n c u asrın ik in c i yarısı edebî ve fikrî
hareketinin, bir ne v i m e rk e zi oldu. H a rik u lâ d e b ir zek âya
m a lik ve b ilg iy e haris olan b u zat m ü k e m m e l b ir tahsil
g ö r d ü ve b ilâh a re b ü tü n d ik k a t ve e n e rjisini d iğe rle rin i
o k u tm a ğ a hasretti. T ahsili “çok cepheli,, idi ve y alnız teoloji
sahasında değil, fakat gram er, felsefe, tabiî ilim ler, h u k u k ve
tıp sah a ların d a d a h i m a lû m a tı çok fazla idi. Etrafına b ilg i­
le rin i ziy adeleştirm ek a rzu su n d a olan b irtak ım insanlar top^
la nd ı. Fotius, derin b ir ilm î k ü ltü re m a lik O rta za m a n la r
in s a n la rın ın ekserisi g ib i, v a k tin i astroloji ve sihir g ib i m e m ­
n u ilim le rin tetkikine hasretm iş o lm a k la itham edildi. Efsa­
ne v î b ir a n ’ane, Fotius’u n r u h u n u , g e n çliğ in d e , bir Y a h u d i
sih irb a za satm ış o ld u ğ u n u bey an etm ektedir (182) ve b u
suretle, B u ry ’n in söy le d iği g ib i, “patrik, Faust’u n mübeşşirle rin d e n biri olarak g ö rü n ü y o r,, (183). •— Z a m a n ın ın en
âlim insan ı olan Fotius y aln ız ders v e rm e k le iktifa etmedi:
v a k tin in b ü y ü k bir k ıs m ın ı yazı y azm a ğa hasretti ve gayet
z e n g in ve m ü te n e v v i bir edebî m iras bıraktı.
Fotius’u n eserleri arasında “Kütüphane,, si, y a h u t alelekser
tesm iye e d ild iğ i g ib i, aMyriobiblion„u (binlerce kitap) h ususî
b ir e h e m m iy e t arzetm ektedir. Bu eserin telifine te k a d d ü m
etm iş o lan a h v a l gayet enteresandır. Fotius’u n e v inde b ir
n e v i o k u m a “k lu b ü „ b u lu n d u ğ u anlaşılıyor: b u ra d a seçm e
d o stlarından m ü te şe k k il bir g ru p pek m ü te n e v v i profan
ve d inî, putperest ve hıristiyan eserleri o k u m a k ve d in ­
le m e k için to p la n ıy o rd u .
Fotius'un ze n g in k ü tü p h a n e si
d o stlarının e m rin e a m a d e idi.
Fotius, do stlarının ısrarları­
na d a y a n a m ıy a r a k . o k u n a n kitaplara d a ir notlar y a zm a ğ a
başladı (184). aBıbliotheca,, da Fotius b irç o k k ita p lard a n bazan
p ek kısa, bazan pek geniş istinsahlar y ap m ak ta ve ay n ı
z a m an d a h ü lâsa la r ve te n k id li şerhler k a lem e alm ak tadır.
Bu eserde g ram erciler, hatipler, tarihçiler, tabiî ilim le r m ü te ­
hassısları, doktorlar, konsiller, azizlerin hay atın a ilh... dair
b irço k m a lû m a t b u lu y o ru z . Fotius’u n k ita b ın ın gayet b ü y ü k
eh em m iy eti b u g ü n k a y b o lm u ş olan yazılara ait parçalar
ih tiv a etm esindedir. “Bibliotheca,, y a ln ız m e n s u r eser m ü e llif­
leriyle m e şg u l o lm aktad ır. — Fotius’u n diğe r b irço k eserleri
teoloji ve g ra m e r sahasına aittir; m ü e llif a y n ı z a m a n d a
b ir ta k ım d in î n u tu k la r ve m e k tu p la r terketm iştir. Y u k a rıd a ,
Fotius’u n, ik i d in î n u tk u n d a , bizzat şahit o ld u ğ u İstanbu la
karşı y a p ıla n 8 6 0 R us a k ın ın a işaret etm iş o ld u ğ u n u zik re t­
m iş tik .1
M a lû m a tın ın calibi d ik k a t c ih a n ş ü m u l karakte ri ve klâsik
antikiteye olan b a ğ lılığ ın d a n d o lay ı Fotius, Bizans im p a ra to r­
lu ğ u n d a h u su le gelen ve [bilhassa payitahtta, IX u n c u asrın
o rtasından itibaren k e n d in i gösteren fik ir h a re k e tin in m ü ­
k e m m e l b ir m ü m e s s ilid ir: b u hareket, d iğe r taraftan, Fotius'
u n ders v e rm e k için v a k tin in b ü y ü k bir k ıs m ın ı hasretm iş
o ld u ğ u Bardas ün iv ersite sinin .açılm ası g ib i hâdiselerle te­
m a y ü z etti. Fotius’u n h a y a tın d a ve icra ettiği n ü fu z saye­
sinde, profan ilim ile teoloji arasında d a h a sıkı ve d a h a
sa m im î rabıtalar tesisine m atu f b ir te m a y ü l göze ç a rp m a k tad ır.
Fofius, insan larla m ü n asebe tlerinde, G ir id in b ir m ü s lü ­
m a n em iriy le dost olabilecek k a d a r geniş b ir g örüşe m a lik
o ld u ğ u n u gösterm iştir. T alebelerinden biri, X u n c u asırda
İstanbu l p a trik i o lan M istik N iko la, b u e m ir in o ğ lu ve h ale­
fine y azd ığı b ir m e k tup ta şöyle diyor: «[Fotius] d in fa rk ın ın
b ir m a n i teşkil etm esine ra ğ m e n , istikam et, iy ilik ve insan
tab iatına ziy n e t ve v a k a r veren d iğe r vasıfların g ü ze l şeyleri
sevenlerin m u h a b b e tin i celbettiğini gayet iy i b iliy o rd u , ve
işte b u sebepten, itik a tla rın ın başka b aşka o lm a sın a ra ğ m e n ,
b u vasıfları h a iz o lan b a b a n ız ı se v iy o rd u » (185).
Y u k a rıd a ism i geçen ik o n o k la stla rd a n p atrik G ra m e rc i
Jan, m u a s ırla rın ı m a lû m a tın ın g e nişliği ve te n e v v ü ü n d e n
do la y ı hayrette bıraktı: b u sebepten sih irb a zlık la bile ith am
edildi. B u de v rin diğe r m e ş h u r b ir şahsiyeti şay anı d ik k a t
b ir riyaziy eci o lan ve Teofil z a m a n ın d a yaşayan Leon o ldu .
B u zat talebelerinin y ap tık ları p ro p a g a n d a d a n d o la y ı o k a d ar
m e ş h u r o ld u k i m a arifin terak kisine b ü y ü k e h e m m iy e t veren
halife Me’m u n k e n d is in i sarayına davet etti. Teofil b u daveti
d u y d u k ta L eon’a m aaş b a ğ la d ı ve b u â lim i İstan b u l k ilise le rin ­
den b irin d e devlet profesörü yaptı. M e’m u n , faidesiz olarak
im paratora, L eo n’u n m u v a k k a t b ir m ü d d e t için B ağd ad a g ö n ­
d e rilm e sin i rica eden şahsî b ir m e k tu p g ö n d e rd i, b u n u
bir dostluk nişanesi te lâk k i edeceğini b ild ird i ve b u lü-
tüf için, a n ’aneye göre, ebedî b ir su lh ve 2 0 0 0 altın lira
vait etti; Teofil h alife nin b u talebini reddetti. Teofil ilm i,
“grejuva,, ate şinin sureti im a li g ib i, g izlenm esi icabeden bir
sır te lâ k k i ediy or ve b a rb arla rı te n v ir e y le m e n in fe­
na bir siyaset o ld u ğ u n a h ü k m e d iy o r d u ,, (1 8 6 ). — Leon
b ilâh a re
S e lân ik
piskoposu
seçildi.
İk o n o k last
fik ir­
le rin d e n do layı Teodora tarafından azledilen Leon Istanbuld a ders v e rm e k te n geri k a lm a d ı ve B ardas tarafından teşki­
lâ tla n d ırılm ış o lan y ü k s e k m e k te b in reisi oldu. — E n n ih a ­
yet ş u n u da h a tırla m a lıd ır ki S lav ların h av arisi K onstantin
(K iril) Fotius ve L eo n’u n nezareti altında tahsil g ö r m ü ş ve
H a za rla r n e z d in d e k i vazifesinden evvel, pay itah ttaki y ük se k
m ektepte felsefe k ü r s ü s ü n ü işgal etmiştir.
B u kısa tetkik edebî ve fik rî h ay atın iko no kla st h a re ­
keti d e v rin d e d u rm a m ış o ld u ğ u n u gösterm eğe k â fid ir: ikon o k la stla rın eserleri bize k a d ar g e lm iş olsalardı b u hayat
h iç şüp h esiz d a h a m ü te k âsif ve d a h a m ü te n e v v i b ir şekilde
k a rşım ıza çık ardı.
M e’m u n ile Teofil arasında R iy aziy eci L eon’a dair teati
o lu n a n m e k tu p la r m ü n ase b e tiy le hilâfet ile im p a ra to rlu k
arasında, IX u n c u asrın b irin c i yarısında, vukufcmlan entelle k tüe l m ünasebe tler m eselesini g özd e n g e çirm e k faideden
h a li d e ğ ild ir. — H ilâfet o z a m a n la r H a ru n -ü r -Reşit ve
M e’m u n ’u n idaresi altında, m a a rif ve m u h te lif ilim le rin te­
ra k k ile ri ile te m a y ü z eden p a rla k bir devre g e çiriy ord u.
B ağdata rekabet etm ek a rzu su ile Teofil, A rap m o d e lle rin i
ta k lid e n b ir saray b in a ettirm iştir. — Bazı delillere göre,
B a ğ d a d ın B izans im p a ra to rlu ğ u ü ze rin d e d a h a fazla b ir mün e b b ih tesiri icra etmiş o ld u ğ u n u
sö y liy e b iliriz (187).
Fakat b u k a rışık mesele te tk ik im iz in h u d u tla r ın ı aşm aktadır.
B irçok defalar ik o n o k la st d e v rin in sanat sah asında y al­
n ız m e nfi neticeler tevlit etm iş o ld u ğ u id d ia edilm iştir. îkon o klastlar tarafından b irço k k ıy m e tli sanat ab id e le rin in
ta h rip edilm iş o ld u ğ u d o ğ ru d u r. “ [İkonoklastlarm ] cebrî
hareketine esef etm ek lâzım d ır; b u n la r ın v a n d a liz m i y a l­
n ız k e n d i asırlarını de ğ il fakat iç in d e y a şa d ığ ın ız asır­
la rı d a h i
fakirleştirm iştir,, (188). — Fakat d iğe r taraf­
tan, ik o n o k la s t d e v ri B izans sanatına “ y e n i b ir hayat
cereyanı,, b a h şe tm iştir: b u d e v ir h ellenistik ve bilhassa
İske nderiye ö rn e k le rin i y e nid e n c a n la n d ırm ış ve A ra p lard a n
a ld ığ ı şark tezy in atın ı Bizans sanatına ithal etm iştir; b u tezyinatı
A ra p lar İranlIlardan a lm ışla rd ı.— Ve ikonoklastlar, d in î sanattan
İsa, M ery em ve azizlerin tasv irlerini k ö k ü n d e n k a ld ırm a k la
beraber, u m u m î olarak, insan tasvirlerine karşı m ü s a m a h a k â r
d a v ra n m ışla rd ır; b u tasvirler b u devirde, hellenistik m o d e lle rin
tesiri altında, daha realist o lm u ş la rd ır. Ja n r ve g ü n lü k hayat
sahneleri san’atk ârlara en m a k b u l m e v z u la rı ve rd ile r ve
u m u m iy e tle tam m anasiy le profan sanat ü s tü n lü ğ ü elde etti.
Bu te m a y ü lü te b a rüz ettirm ek iç in altıncı u m u m î k o n s ili tas­
v ir eden bir freskin yerine en sev gili ara b ac ısın ın portresini
k o y d u rta n K o nstantin K o p r o n im ’in m isali z ik ro lu n a b ilir.
B u d e v rin gerek d in î, gerek profan sanat eserleri he­
m en
t am am iyl e k a y b o lm u şla rd ır. İh tim a l T hessalonik
(S elânik) k ilise le rin in bazı m o za y ik le ri b u devre aittir.
M enhut
b ir ta k ım fildişileri, bilhassa
fildişi
çekm ece­
ler, IX u n c u asra izafe o lu n a b ilir. N a k ışla rı B izans keşişleri­
n in eseri o lan iko no klast dev ri m ü z e h h e p e ly a zm aları sana­
ta h ü lû l etmiş o lan yeni haleti r u h iy e y i gösterm ektedirler.
Sahife ke n arı n a k ışla rı b a k ım ın d a n K h lu d o v m e z a m ir k ita ­
b ın ın h aiz o ld u ğ u h u su sî eh em m iy ete işaret etm ek lâ z ım d ır.
Bu eser m ü z e h h e p m e za m ir k ita p la rın ın en eskisidir. Ely e v m M osk ov ad a h ıfz o lu n m a k ta d ır (189).
İko no klast de v ri sanatının tetkiki için b u k a d ar az m a lû ­
m ata sah ip o lm a m ız son derece şayanı teessüftür. Bize k a d ar
gelm iş olan b irço k m a lze m e tam b ir katiyetle değil, fakat
m u h te m e l şahadetlerle ik o n o k la st dev rine izafe o lu n m u ştu r.
C h. D ieh l, ik o n o k la st d e v rin in m ü te a k ip devre, y a n i
M a k e d o n y a sülâlesi d e v rin e tesadüf eden B izans san a tın ın
ik in c i altın ç a ğ ın a n aza ran h aiz o ld u ğ u eh e m m iy e te dair şu
m ü ta lâa d a b u lu n u y o r :
“Bizans sanatının “ik in c i altın ç a ğ ı,,, h e r şeye rağ m e n , esas
k a ra k te rin i ik o n o k la st de v rin e b o rç lu d u r. Ve b u ra d a y alnız
ik o n o k la st im p arato rların m o narşiye bahşettikleri b ü y ü k lü k
ve m a d d î refahın yeniden d o ğ u şu (ki b u n la r, ik o n o k la st im p a ­
rato rların eserini tem adi ettirm iş o lan halefleri için aşağı
y u k a rı ik i asır Bizansa k u d re t ve ih tişa m te m in etm işlerdir)
bahis m e v z u u değildir. Sanat b a k ım ın d a n d ahi M a k e d o n y a ­
lIlar d e v rin i karakterize eden b ir ib ir in e zıt ik i cereyan ik o ­
n o k last ç a ğ ın a d a y a n m a k ta d ır. E ğer o z a m a n la r h ü k ü m ­
darlar için çalışan, k lâsik a n ’aneye m eftun, portre* canlı m o ­
del ve re a lizm h u su sla rın d a m ütecessis ve d in î sanatın içer­
lerine k a d a r ana fik irle rin in tesirini gösteren bir im p a ra to rlu k
sanatı m e v c u t ise; eğer b u resm î ve profan sanatın k a rşısın ­
da d a h a ciddî, d a h a a n ’anevî, d a h a teolojik bir m a n a stır sa­
natı var ise; n ih ay e t eğer b u ik i sanatın b irle şm esinden b ü ­
tün bir g ru p fevkelâde şaheserler d o ğ m u ş ise b u h a r ik u lâ d e
in k işa fın v e rim li to h u m la rın ı iko no klastlar d e v rin d e a ra m a k
icabeder; ve b u n d a n dolayı b u devir, gerek m a zi ve gerek
istik b alin h a zırla n m a sı h u s u s u n d a ba şard ığı işlerden dolayı
B izans sanatı ta rih in d e h u su sî bir d ik k ate lâyıktır» (190).
U m u m î eserler için b irin c i fasla m ü ra c a a t o lu n m a sı.
802-867 devresine dair y azılm ış olan en iyi eser B u ry ’n in
ta rih id ir:
J. B. B u r y , A History, of the Eastern R o m a n E m p ire from
the Fail of ire n e to the Accesion of Basil I., A. D. 8 0 2 - 8 6 7
(L o ndo n, 1912).
MÜNFERİT SALTANATLARA DAİR MONOGRAFİLER:
S c h e n k (K.), Kaiser Leon III , I. Teil (Diss. H alle, 1880).
S c h e n k (K.), Kaiser Leon I I I W alten im In n e rn . B y zan­
tinische Zeitschrift V, 1896, sah. 257-301.
L o m b a r d (A.), Etudes d’histoire b y z a n tin e : C onstantin
V, e m p e re u r des R o m a in s (7 40 — 775). — C h. D ie h l’in bir
“ön söz,, ü n ü m u h te v id ir (Paris, 1902).
F o r o p u l o s (I. D.), EEpVjvYj 'fj A&rjvaJa aöxoxpdcx£tpa 'Pu[iafwv. I in ci
kısım , 7 6 9 - 7 8 8 (Leipzig, 1887).
D i e h l (Ch.), L’Im peratrice irene. Figures by zantines (4.tabı.
Paris, 1909). I, sah. 77-109.
D i e h l , (Ch.), La B ienheureuse Theodora. Figures b y z a n ­
tines (4. tabı. Paris, 1909), I, sah. 133-156.
İKONOKLAZMA DAİR:
S c h l o s s e r (F. Ch.), G eschichte der b ild e rstürm e n d e n
Kaiser des oström ischen Reiches (F rankfurt, 1812). —; E ski­
m iştir.
Gförer (A. F.), D er B ildersturm (B yzantinische G eschichten,
G raz, 1883), II, sah. 460-478.
S c h w a r z l o s e (Kari), Der Bilderstreit, ein K a m p f der griech isch en K irche u m ih re E ig enart u n d ih re Freiheit (Gotha,
1890). — M ü h im .
B r e h i e r (L.), La Q uerelle des im ages, V I I I e - IX e siecles
(Paris, 1904). — M ü h im .
A n d r e i e v (I. D.), G e rm a n u s ve Tarasius, İstanbu l p atrik ­
leri : b u n la r ın h ay at ve eserleri ve ik o n o k la st ka rg a şalıklariy le
olan a lâk a la rı (Sergiev - Posad, 1907). — Rusça.
J o r g a (N.), Les origines de l’iconoclasm e. B ulletin de la
section h isto riq ue de l’A cadem ie R o u m a in e , XI(Bucarest, 1924),
sah. 143-155.
L e c l e r c q (H.), C ulte et querelîe des im ages. Cabrol-Leclercq, D ic tio n n a ire d ’archeologie et de liturgie, Cilt V II (Paris,
1926), sah. 180-302. — M ü k e m m e l bibliy o grafya.
O s t r o g o r s k y (G.)," Studien zu r G eschichte des byzantinisch en Bilderstreites (Breslau, 1929). — M ü h im .
SİYASÎ MÜNASEBAT:
V a s i l i ev (A. A.), A m o rio n sülâlesi z a m a n ın d a
A rap m ü n a se b a tı (Petrograd, 1900). — Rusça.
Bizans-
İKONOKLAST DEVRİ KANUNÎ ESERLERİ:
U m u m î eserler için fasıl I e b a k ın ız.
V a s i l i e v s k i (V. G.)> İk o n o k lastla rın k a n u n î eseri. M aarif
N ezareti gazetesi, cilt 199 - 2 0 0 (1878). — Rusça.
F r e s h f ı e l d (E. H.), A M a n u a l of R o m a n Law , — the Ecloga —
p u b lish e d by the E m perors Leon I I I a n d C onstantine V of
İsauria at C o n stan tin o p le A. D. 7 2 6 (C am brid ge , 1926). M et­
h al (sah. 1-64) ve İng ilizce tercüm esi (sah. 65-114).
Spulber (C. A.), L’E clogue des Isa u rie n s: texte, traduction,
histoire (C ernautzi-R oum anie, 1929). G rekçe m etin ve fran­
sızca tercüm esi (sah. 1-77); E k lo g a ’n m tarihçesi (sah. 79-188).
Tem lere m ü te a llik eserler için fasıl IV e m üracaat.
MUHARRİRLERE DAİR MONOGRAFİLER:
■
Ş am lı J a n ’a d a ir:
P e r r i e r , Jean D am ascene; sa vie et ses ecrits (Strasbourg,
1863).
L a n g e n (J.), Jo h an n e s vo n D a m a sk u s (G otha, 1879).
L u p t ö n (J. H.), S aint Jo h n of D am ascus (L o ndo n, 1882).
E r m o n i (V.), Saint Jean D am ascene; (Paris, 1904).
S tu d io n lu Teodor’a da ir:
T h o m a s (C ), T heodor v o n S tudio n u n d sein Zeitalter
(O s n a b rü c k , 1892).
P r e o b r a z h e n s k i (V.), M ağfur S tu d io n ’lu Teodor ve
za m a n ı, 759-826, (M oskova, 1896). «Pastiirski Sobesednik»
kilise m e c m u a s ın d a n ay rı basım (1893). — Rusça.
S c h n e i d e r (G. A ), D er heilige T heodor v o n S tudio n, sein
Leben u n d seine W e rk e (M ünster i. W ., 1900).
G a r d n e r (A.), Theodore of S tudio n. H is life a n d tim es
(L o n d o n , 1905).
M a r i n (E.), Saint Theodore, 759-826 (Paris, 1906). «Les
Saints» serisinde intişar etm iştir.
G r o s s o u (JM.), M ağ fu r S tu d io n ’lu T eo do r: devri, hayatı
ve eserleri (Kiyef, 1907). — Rusça.
D o b r o k l o n s k i (A.), M ağ fu r Teodor, S tu d io n ’u n g ü n a h
çıkartıcısı ve papazı. B irinci k ıs ım : za m a n ı, hayatı, faaliyeti.
İk in c i k ıs ım : eserleri (Odessa, 1913-1914). — Rusça.
K asia’ya d a ir :
_
K r u m b a c h e r (K.), Kasia. S itzung sberich te der bayr.
A k ad e m ie der W issenschaften, philos. - histor. Klasse III ,
1897, sah. 305-370.
Fotius’a d a ir :
j a g e r ( R a h i p ) , H istoire de P hotius (2. tabı, P a r is l8 4 5 ).—
E skim iştir.
H e r g e n r ö t h e r (J.), P hotius, P atriarch v o n Konstantinop e l: sein Leben, seine Schriften u n d das g riechische S ch ism a
(R eg ensburg , 1867-1869). C ilt I-1II. — B ir katolik ta rih çisin in
ab id e v î eseri.
R o s s e i k i n (T. M.), İstan b u l p a trik i Fotius’u n b irin c i pat­
r ik liğ i (Sergiev — Posad, 1915). — M ü h im bir eser. Rusça.
FASIL VI
M A K E D O N Y A SÜLÂLESİ D EVRİ
(867 — 1056)
VE BUNU TAKİP EDEN KARIŞIKLIKLAR DEVRİ
(1056 — 1081)
METHAL
M a k e d o n y a sülâlesi de v ri e h e m m iy e t ve dev am m ü d d e ti
R a k ım ın d a n g ay ri m ü s a v i ik i devre ih tiv a etm e k te d ir: b ir in ­
cisi 8 6 7 d e n im p a ra to r Basil l i n i n ö lü m tarih i olan 1 0 2 5 e
k a d a r g e lm e k te d ir; d a h a kısa o lan İk incisi 1 0 2 5 te n b u h a ­
n e d a n ın son m ü m e ssili im p ârato riçe T eodora’n ın ö lü m senesi
o lan 1056 y a k a d a r u z a n m a k ta d ır.
B u ik i devreden b irin cisi B izans siyasî ta rih in in en p a r­
la k devresi o ld u : A raplar, B u lg arlar ve R u slara karşı y ap ılan
şark ve şim al seferleri, IX u n c u asrın s o n u n d a ve X u n c u asrın
b a şla n g ıc ın d a v u k u b u la n bazı m uv affakıy etsizlik lere ra ğ m e n ,
X u n c u asrın ik in c i yarısı ve X I in ci asrın b a şla n g ıc ın d a parlak
m uvaffakiy etlerle tetviç o lu n d u la r. B izans im p a r a to r lu ğ u n u n
zaferi bilhassa N ike fo r Fokas ve Ja n Ç im isk e s z a m a n ın d a
calibi d ik k a t b ir şekil a ld ı; Basil II in z a m a n ı saltanatında
en y ü k s e k m ertebesine erişti. O d e v ird e A n a d o lu d a k i a y r ı­
lık cereyanları sona erm işti; S u riy e d e k i B izans n ü fu z u k u v ­
vetlenm işti; E rm e n ista n ın bir k ıs m ı im p a ra to rlu ğ a ilh a k o lu n ­
m u ş tu ; diğe r k ıs m ı ise vasal derekesine in d ir ilm iş ti; B u lg a­
ristan b ir R o m a eyaleti o lm u ş tu ; h ıris tiy a n lığ ı B izanstan alm ış
o lan genç R u sy a din, siyaset, ticaret ve tefek kür sah alarında
im p a ra to rlu k la en s a m im î m ü n ase b a t tesis ed iy o rd u .
İm p a ra to rlu k o z a m a n la r k u v v e t ve ih tiş a m ın ın en y ü k ­
sek m ertebesinde b u lu n u y o r d u . V ü c u d e getirilen k a n u n î
eser — b u eser “Basilik,, 1er a d ım taşıyan m u a z z a m b ir k o ­
deksin, b ü y ü k arazi sa h ip le rin in te c av ü zle rin e karşı neşre­
d ile n b irta k ım m e şh u r novellerle te m a y ü z etm iştir — ve pat­
rik Fotius ve K onstantin Porfirogenet’in a d ların a b a ğ lı olan
entellektüel te rak k i M a k e d o n y a sülalesin in b irin c i d e v resinin
şa n ın ı ve e h e m m iy e tin i b ir kat d a h a arttırm aktadır.
1025 senesinden ve Basil l i n i n b ü y ü k sim asın ın ortadan
k a lk m a s ın d a n sonra im p a ra to rlu k k e n d in i 1056-1081 seneleri
anarşi de v rine isal edecek olan k a rg a şa lık la r ve saray ih ti­
lâlleri d e v rin e girdi. 1081de tahta çık an K o m n e n ’lerle im p a ­
rato rlu k y eni bir b ü y ü k lü k asrına k a v u ş a c a k tı: n iz a m y e n i­
den k u r u ld u ve b ir m ü d d e t için edebiyat ve fen y eniden
in k işa f ettiler.
MAKEDONYA SÜLÂLESİNİN MENŞE MESELESİ
M a k e d o n y a sülâlesi m ü e ssisin in m enşe meselesi m ü n a ­
kaşaları m u c ip o lm u ş ve m u h te lif ve b a za n b irib irin e zıt
şekillerde h alled ilm iştir. Bu n o ktad a m e h a zla r arasında h a k i­
katen b ü y ü k b ir m ü b a y e n e t v a rd ır. G re k m e h a zları Basil
I i n E rm e n i, y a h u t M ak e d o n m e n şe ’in d e n bahsettikleri halde
E rm e n i m e h a zları b u im p a ra to ru n d a m a rla rın d a gayet sâf
b ir E r m e n i k a n ı b u lu n d u ğ u n u b e y an etm ek tedirle r; A rap
k a y n a k la rı ise b u im p a ra to ru b ir Slav y a p m a k ta d ırla r. İşte
b u sebepten b u im parato ra b a za n u m u m iy e tle k a b u l o lu n a n
M ak e d o n , b a zan E rm e n i, bazan da, X IX n c u asrın son r u h u n ­
dan ö n c e k i R u s ta rih çile rin in y a p m ış o ld u k la rı g ibi, Slav
isim leri izafe e d ild iğ i g ö rü lü y o r. Â lim le rin ekserisi Basil'i
M a k e d o n y a y a yerleşm iş b ir E rm e n i o lara k te lâk k i etm ekte
ve sülâle sin i bir E rm e n i sülâlesi olarak gösterm ektedirler.
Fakat M a k e d o n y a ahalisi arasında pek çok E rm e n ile r ve Slavlar b u lu n d u ğ u nazarı itibare alın a c a k olursa Basil’in m enşe
b a k ım ın d a n y arı E rm e ni, y arı S lav o ld u ğ u farzo lu n a b ilir
(1). Basil d e v rin i bilhassa tetkik etm iş o lan b ir tarihçiye
in a n m a k lâzım g elirse, im p a ra to ru n ailesi E rm e n i ve e v lilik
ba ğ la riy le Slavlarla birle şm iş (b u n la r M ak e d o n y a d a pek fazla
idiler) ve tedricî, fakat esaslı b ir surette “slavlaşm ış,, o lab ilir
(2).
B in aenaley h etnografik u n s u rla r b a k ım ın d a n M a­
ke d o n y a sülâle sin in tam bir tarifi b u lu n m a k istenildikte
b u sülâleye daha d o ğ ru folarak “Erm eni-Slav sülâlesi,, adı
ve rilebilir. T arihçiler son za m a n la rd a Basil’in d o ğ m u ş o ld u ğ u
şehrin a d ın ı tespite m uv affa k o lm u ş la r d ır : b u şehir, M ak e ­
do nya şe h irle rind e n H a riu p o lis ’tir (3).
Basil’in, tahta ç ık m a d a n evvel, g e çird iğ i hayat son derece
acaiptir. M e çh u l bir genç olarak, taliini d e n e m e k üzere, İstanb u la geldi. B urada u z u n bo yu, şay an ı h ay ret k u v v e ti ve
vah şi atları terbiye etm ekteki m eh areti ile n e d im le rin n a z a ­
rı d ik k a tin i celbetti. H a k k ın d a söy lenen h ik ây e le r im p arato r
M ih a il III e k adar aksetti. İm parator Basil’i sarayına getirtti,
y a n ın a aldı ve bir m ü d d e t sonra y e n i n e d im in in tam a m iy le
b o y u n d u r u ğ u altına gire re k BasiPi saltanat şeriki ilâ n ettir­
di ve Aya Sofyada başına im p a ra to rlu k tacını oturttu. Fakat
Basil im p a ra to rd a n g ö r m ü ş o ld u ğ u lü tfü zalim an e b ir şek il­
de m ü k â fa tla n d ır d ı: M ih a il’in k e n d is in d e n şü p h e etm eğe
b a şla d ığ ın ı fark ettikte, a d a m la rın a v e lin im e tin i ö ld ü r m e k
için em ir v e rd i ve b u n d a n sonra k e n d in i im p a ra to r ilâ n
ettirdi. Ö lü m ü n d e taht o ğ u lla rı Filosof y a h u t H a k îm Leon
V I (8 8 6 - 9 1 2 ) ve İsk e n d e r’e (8 8 6 - 9 1 3 ) geçti. L eon’u n o ğ lu
K onstantin V II P orfirogenet (9 1 3 - 9 5 9 ) devlet işlerine çok
lâk ay ıt k a ld ı ve h a y a tın ı o de v rin en â lim in s a n la rın ın m u ­
h itin d e g e çirm e k suretiyle, b ü tü n v a k tin i edebiyata vakfetti.
B u im p arato r idare y i k a y ın p e d e ri, m a h ir ve a z im k â r a m i­
ral R o m e n L a k a p e n ’in eline bırak tı (9 1 9 - 9 4 4 ); “a k m ış olan
biraz ka n ve y alan yere etmiş o ld u ğ u m ü te ad d it y e m in le r
[bu zatı] İnsanî ih tira sların en y ü k s e k m ertebesine ç ık a rd ı­
lar,, (4). 9 4 4 de, R o m e n L a k a p e n ’in o ğ u lla rı b a b a la rın ı
istifa etm eğe ve b ir m anastıra çe k ilm e ğ e icbar ettiler ve
k e n d ile rin i im p a ra to r ilâ n ettirdiler. B u n la r 9 4 5 de K o nstan­
tin P orfirogenet tara fın d a n tahttan in d ir ild ile r : b u im p a r a ­
tor 9 4 5 den 9 5 9 a k a d ar y a ln ız başına saltanat s ü rd ü . O ğ lu
R o m e n II y a ln ız dört sene h ü k ü m s ü rd ü (959 - 963); 9 6 3
de ö ld ü ve k arısı Teofano’y u daha h e n ü z sin n i rüşde vasıl
o lm a m ış olan ik i o ğ lu Basil ve K o nstantin ile bıraktı. Teofano im p a r a to r lu ğ u n en iy i g enerali N ik e fo r Fokas ile ev­
le n d i ve b u g enerali im p arato r ilân ettirdi (N ikefor II Fokas;
9 9 3 - 9 6 9 ). N ik e fo r'u n saltanatı feci bir surette sona e r d i :
İm p arator 9 6 9 da katled ildi ve taht Ja n Ç im işk e s’e geçti
(9 69 - 976); b u zatın im p arato r ü n v a n ı ü z e rin d e k i h a k id d i­
ası R o m e n II n in k ızkardeşi ve K onstantin V II Porfirogenet’in k ızı T eodora ile evli o lu ş u n a istinat e d iy o rd u . A ncak
Jan Ç im isk e s ’in ö lü m ü n d e n sonra R o m e n II n in ik i o ğ lu
“B ulgarokton,, (y ani B u lg ar ö ld ü r ü c ü s ü ) lâ k a b ın ı taşıyan
Basil II (9 7 6 - 1025) ve K onstantin V I I I (9 7 6 - 1 0 2 8 ) im p a ­
r a to r lu ğ u n h a k i k î sah ibi o ld u lar.
İdare bilhassa Basil II
elinde te m e rk ü z etti. B u im p a ra to ru n z a m a n ı saltanatında,
ileride g öre c e ğim iz gibi, im p a ra to rlu k k u v v e t ve ih tiş a m ın ın
en y ük se k m ertebesine erişm iştir. Basil ö ld ü k te n sonra M a­
k e d o n y a sü lâle sin in in h ita t devri başladı. K onstantin V I I I in
ö lü m ü n ü m ü te a k ip ih tiy a r bir senatör, R o m e n A rg ir K o nstan­
tin ’in k ızı Zoe ile evlendi, im p arato r o ld u ve 1028 den 1034e
k a d a r saltanat s ü rd ü . Zoe R o m e n ’den sonra daha yaşadı ve
5 6 y aşın d a o ld u ğ u halde dostu P a fla g o n y a lı M ih a il ile ev­
lendi; b u zat k a rıs ın ın İsrarı üze rine , im p a ra to r ilân edildi.
P a fla g o n y a lı M ih ail IV n a m ı altınd a 1034 den 1041 e k a d a r
h ü k ü m s ü rd ü . G erek b u zatın saltanatı, gerek tesadüfi bir
şekilde im p a ra to r tahtına çık a n ve dayısı g ib i silik b ir şah ­
siyet olan y eğen i Kalafatçı M ih a il V in gayet kısa saltanatı
esnasında im p a ra to rlu k ta derin b ir h o ş n u ts u z lu k ve gayet
v a h im 'k a r g a ş a lık la r ç ık tı: b u n la r ın neticesinde M ih a il V
tahttan in d ir ild i ve g özleri ç ık a rıld ı. T ak rib e n ik i ay için
Bİ7ans im p a ra to rlu ğ u , ik in c i defa o lara k d u l k a lm ış olan
Zoe ile im p arato riçeye h u su sî surette terfik e d ilm iş o lan
k ü ç ü k k ızk a rd e şi Teodora tarafından idare edildi. A y n ı se­
ne zarfınd a Zoe, ü ç ü n c ü defa olarak, e v le n d i ve y e n i k o c a ­
sını im p arato r ilân ettirdi. B u zat K onstantin IX M o n o m a k
ism i altın d a 1042 den 1055 e k a d a r saltanat s ü rd ü . Zoe
ü ç ü n c ü k o casından evvel ö ld ü , fakat T eodora M o n o m a k ’ın
ö lü m ü n d e n sonra d a h i y aşadı ve im p a r a to r lu ğ u n y egâne
sah ibi o ld u (1055 -1056). Zoe ve T eodora’n ın saltanatı
B izanstaki k a d ın la r idare sinin ik in c i (İre n’den sonra) ve son
m isalid ir. H er ikisi de otokrat basilissa, y a n i R o m a lıla rın
im parato riçesi sıfatiyle h ü k ü m sürd ü le r. Ö lü m ü n d e n az bir
m ü d d e t evvel Teodora, saray p artisin in İsrarlarına b o y u n
eğerek k e n d isin e halef olarak ih tiy a r patriçilerden M ih ail
Stratiötikos’u
seçt'.
Bu
zat
T eodora’n m
ö lü m ü n d e n
sonra, 1056 da, tahta çıktı. Teodora, tahtı 189 sene işgal
etm iş o lan M a k e d o n y a sü lâle sin in son h ü k ü m d a r ı o ldu .
I — M A K E D O N Y A L I İ M P A R A T O R L A R I N D IŞ S İY A S E T İ
M AKEDONYA SÜLÂLESİ DEVRİNDE BİZANSIN ARAPLAR
VE ERMENİSTAN İLE MÜNASEBETLERİ
Basil I e dış siyasetinde düşen başlıca vazife A raplara
karşı m ü cad e le etm ek oldu. İstisnaî derecede m ü sa it şartlar
bu sahada b ü y ü k işler b a şarılm asını m ü m k ü n k ılıy o rd u . İm ­
p a ra to rlu k şarkta E rm enistan, şim alde R u sy a ve B ulgaristan,
garpte V e n e d ik ve g arp im p a ra to ru ile sulh h a lin d e idi. B una
şark hilâfetinde, A rap sarayında g ü n d e n g ü n e b ü y ü y e n
T ü rk le rin n ü fu z u y ü z ü n d e n h u su le gelen d a h ilî ihtilâflar,
8 6 8 de m ü sta k il T u lu n î sülâlesinin teessüsü ile M ısırın ay ­
rılm ası, şim a lî A frika A ra p la rın ı p arçalıy an d a h ilî h a rp ­
ler ve İsp any a E m e v île rin in
m a h a llî h ıristiy a n
ahali
ara sın d a h a iz o ld u k la rı m ü ş k ü l m e v k i ilâv e edilecek o lu r­
sa B asil’in şark ve garp A ra p ların a karşı m uvaffakiyetle
m ü cad e le etmesi için ne k a d ar m ü sa it bir m e v k id e b u lu n ­
d u ğ u v a zıh a n tebarüz eder. B u n u n la beraber im p arato rlu k ,
Basil Iin b ü tü n saltanatının d e v am ı m ü ddetince , h e m e n h e m e n
fasılasız
olarak,
A raplarla m ü c a d e le
etm ekle beraber,
h aricî vaziyetten tam a m iy le istifade edem edi.
A skerî h a re k ât 8 7 0 senesine d o ğru , m u v affakiy etli bir
şekilde, A n a d o lu n u n şark k ıs m ın d a o tu ran P a v liç i’ler m e z­
h e b i salikle rine karşı başladı: im p arato r b u n la r ın başlıca
şehri o lan Tefris’i zaptetti. B u m uv affa kiy e t y a ln ız Bizans
arazisini genişletm ekle k a lm a d ı, a y n ı z a m a n d a Basil’i şark
A raplariyle d o ğ r u d a n d o ğ ru y a tem asa getirdi. B izans ve
A rap o rd u la rı b irço k çetin m uh a re b e le rd e b irib iriy le k a rşı­
laştılar; b u n d a n sonra m ücad ele b ü y ü k neticelerden âri
senevî m üsadem e ler şe k lini aldı. H a rp talii b azan G rek ler
tarafını iltizam etti; fakat bazan da A raplara g ü ld ü ; fakat en
n ih ay e t A n a d o lu n u n B izans h u d u d u ço k daha şarka g ö tü r ü l­
m ü ş oldu.
Basil’in garp A raplariyle m ü n ase b a tı çok daha m ü h im
o ldu . A raplar o z a m a n la r S icily anın b ü y ü k b ir k ıs m ın a sahip
b u lu n u y o r la r ve c e n u b î İtaiy an ın b a zı n o k ta la rın ı işgal edi­
y orlardı. İtaly a n ın k a rışık vazıyeti g arp im p a ra to ru L ouis II
n in m ü d a h a le s in e sebep o lm u ş ve b u im p arato r m ü h im
Bari şeh rini işgal etmişti. Basil b u im p arato rla, A raplara karşı
d a h a m ü te k âsif b ir tarzda hareket etm ek ve b u n la r ı Sicilya
ve İtalyadan tardetm ek için, b ir ittifak akdetti. Fakat b u ittifak
m a tlû p neticeleri tem in etm edi ve az b ir m ü d d e t so nra b o ­
z u ld u . L ouis’n in ö lü m ü n d e n sonra Bari ahalisi b u şehri Bizans
m e m u r la r ın ın eline tevdi etti.
•
Bu m ü d d e t zarfınd a A raplar S icily an ın c e n u b u n d a b irin c i
derecede stratejik b ir m e v k ie m a lik b u lu n a n M alta ad asını
zaptettiler. 8 7 8 de b u n la r S ira k ü z şehrini, d o k u z a y lık bir
m u h a s a ra d a n sonra, h ü c ü m ile aldılar. Bu m u h a s a ra n ın o
z a m a n la r S ira k ü zd e yaşam ış, bilâhare, şe h rin s u k u tu n d a n
sonra, A raplar tarafından P alerm o da h ap se d ilm iş olan bir
göz şahidi, keşiş Teodos tarafından y a p ılm ış olan enteresan
bir tasvirine m a lik iz. Teodos m u h a sara esnasında şehirde
k ıtlık h ü k ü m s ü r d ü ğ ü n ü anlatm aktad ır. A h ali su ile karıştı­
rılm ış ot, h a y v a n postları ve k e m ik le ri y e m e k m e c b u riy e ­
tinde kaldı; hattâ ö ld ü r ü le n le r in ve ço c u k la rın cesetleri d a h i
y en ild i. B u y ü zd e n bir hastalık salgını z u h u r etti ve kısa
b ir z a m a n d a b irço k kim seleri alıp g ö tü r d ü (5).
Sirak ü z ü n k a y b ın d a n sonra B izansm elinde m ü h im yer olarak
a d a n ın şark s a h ilin d e y a ln ız T a v ro m e n iu m y a h u t T ao rm ina
k a ld ı. S ir a k ü z ü n A raplar tarafından zaptı Basil’in dış siyase­
tinde n a z ik bir an teşkil etti ve A raplara karşı tatbik ettiği
u m u m î p lâ n ın m u v a ffa k ıy e tsizliğ in i gösterdi.
C e n u b î İtalyada k â in Tarentin Basil’in k ıt’aları tara fın d a n
işgali, b u kıt’aların, Basil’in son senelerinde, general N ike for
Fokas’ın idaresi altın d a m uzafferane bir surette m em le k e tin
içerlerine d o ğ r u ilerlem eleri, S ira k ü z h e zim e tin d e n so nra bir
n e v i teselli o lara k telâkki o lu n a b ilir.
Sicilya A ra p ların a karşı y a p ılm ış o lan g arp ittifakının
m enfi b ir surette neticelenm esine ra ğ m e n Basil E rm e n i k ıralı
Ashot B agratid (B agratuni) ile şark A ra p ların a karşı d iğe r bir
ittifak a k d in e çalıştı. Fakat b u ittifakın tam h u su le geleceği
b ir esnada im p arato r ö ld ü.
S ir a k ü z ü n z iy a m a ve A raplara karşı y a p ıla n bazı muvaffakıyetsiz seferlere ra ğ m e n Basil, A n a d o lu d a k i B izans arazisi­
ni bir dereceye k adar genişletm eğe ve Bizansa, c e n u b î İtal­
y ada kay b etm iş o ld u ğ u otoriteyi tekrar iade etm eğe m u v a f­
fak o ldu . Bu d e v rin en son m ü v e r r ih i şöyle diyor: «A rtık
ih tiy ar Basil rahatça ölebilirdi. G erek şarkta, gerek garpte
gayet m ü h im askerî b ir iş g ö r m ü ş ve a y n ı z a m a n d a b ü y ü k
bir m e d e n iy e t eseri ortaya k o y m u ştu . Basil’in b ıra k tığ ı impa-
Arap ordusu yürüyüş
halinde.
Ch. Schafer Kütüphanesine ait bir el yazması minyatürü.
Şimdi Paris M illî Kütüphanesindedir.
Bizans İmparatorluğu Tarihi
25
rato rluk , idare sini eline a ld ığ ı z a m a n k i im p a ra to rlu k ta n daha
k u v v e tli ve daha azam etli idi» (6).
Basil, A raplar m üstesna o lm a k üzere, d iğ e r b ü tü n komşuIariyle dost geçinm işti. Fakat halefi H a k im Leon V I (886-912)
a y n ı tarzda hareket etm edi. B izans ile B u lg arlar arasında
h a rb patladı: b u harb s o n u n c u la rın g alibiy etiyle neticelendi.
Bu h a rb esnasında M acarlar, ilk defa olarak, Bizans ta rih in d e
k e n d ile rin i gösterdiler. L eon’u n saltanatının so n u n a d o ğ ru
R u slar İstanbu l k a p ıla rı ö n ü n d e o rd u g â h la r ın ı k u rd u la r. A rap ­
la rın m ü te m a d i istilâlarına m â r u z b u lu n a n B izans im p a r a ­
to r lu ğ u n u n m ü tte fik i E rm e nistan, B izanstan u m d u ğ u y a rd ım ı
g örm e d i. B ü tü n b u n la ra im p a ra to ru n d ö r d ü n c ü defa ev le n ­
m e sin d e n ç ık a n mesele in z im a m etti ve d a h ild e b irta k ım
derin k a rış ık lık la r d o ğ u rd u . İç ve dış m ü ş k ü lle r in heyeti
u m u m iy e s i, islâm iy etle m ücad e le m eselesinin im p a ra to rlu k
için g ü n d e n g ü n e d a h a ka rışık ve d a h a g ü ç b ir m a h iy e t
a lm a sın ı intaç etti.
A raplara karşı y ap ılan seferler, Leon V I z a m a n ın d a , u m u ­
m iyetle tesirsiz o ldu . Ş ark h u d u tla r ın d a te h ad d üs eden b u
m ü z m in şaskerî m üsa d e m e le rd e bazan Araplar, bazan ise
B izanslIlar g alip geldiler. H iç b ir taraf b u m ü sa d e m e le rd e n
fazla bir şey k a za n m a d ı. G arp ta m ü s lü m a n ia r M esina b o ğ a ­
zınd a, İtalya s a h ilin d e R e g iu m (Reggio) şe h rini işgal ettiler.
B u a n d a n itibaren b o ğa z ta m a m iy le A ra p ların eline geçm iş
o ldu . 9 0 2 de A ra p lar S ic ily a n ın son m ü s ta h k e m m e v k ii
olan T a v ro m e n iu m y a h u t T a o rm in a y ı zaptettiler. Tavrom e n iu m u n s u k u tu n d a n sonra Sicilya, h e m e n h e m e n tam a­
m iy le A ra p ların eline geçti: B izanslIların elinde k a lm ış olan
k ü ç ü k şehirler im p a r a to r lu ğ u n m ü te a k ip tarih in d e h iç b ir
rol o y